Enver Kazaz

POETIKA BOLA
(Ivan Lovrenovi: Nestali u stoljeu, Zagreb-Sarajevo, 2013.)

U uvodnoj biljeci romana Nestali u stoljeu naglaava se da je ovo djelo imalo

svoju protoverziju, objavljenu u ratu kod zagrebakog izdavaa Durieux 1994. godine pod
naslovom Liber memorabilium. Nju, trostruko proirenu i u svemu preinaenu, potom istie
autor, ova nova verzija sadri kao plod svoju jezgru toliko su razliite, tako su iste. I uistinu
tokom itanja Nestalih u stoljeu neprestano se stie utisak da je ovo drugaiji roman u
odnosu na svoju protoverziju. Njemu Liber memorabilium jest polazite, ali takvo da ga
odreuje svojom rastresitom narativnom strukturom, dok se mozaino organizirana pria u
Nestalima usmjerava u sasvim novim, drugaijim, ak potpuno razliitim pravcima u odnosu
na onu iz Libera. Oba romana kreu od potrebe da se rekonstruira autorova stvaralaka
djelatnost nakon to su mu tokom zadnjeg rata u BiH, u paklenom svibnju devedesetdruge, u
stanu u sarajevskom naselju Grbavica spaljeni rukopisi, dokumenti, fotografije, biljeke,
nacrti, arhivarije, uspomene sve nad im se cijela ivota bdjelo kao nad dragim kamenom.
U Liberu je ta rekonstrukcija teite naracije, pa su njegovi dijelovi, razliite prie i
raznorodni tekstovi, iskopine, lapidarij jedne knjievne djelatnosti i sudbine to su ih rat i
paljevina rukopisa u njemu osudili na nestajanje. U Nestalima takvog narativnog teita nema.
U njima je rekonstrukcija samo okvir u kojem se razliite prie slijevaju u mozaiku cjelinu
metaforikim uvezivanjem sa semantikim akcentom romana na spaavanju od zaborava niza
ljudskih sudbina, drutvenih i kulturnopovijesnih identiteta osuenih na razliite oblike
nestajanja u povijesti, a njen simbol u romanu je dvadeseto stoljee zbog svireposti i koliine
ratnih uasa koji su se u njemu dogodili.
Liber je roman koji se zasniva na osobenom arheolokom narativnom postupku, pri
emu je njegov aktuelni autor svojevrsni narativni arheolog koji u asopisima pronalazi
objavljene fragmente spaljenih rukopisa i gradi od njih slojevitu cjelinu iji su dijelovi
razliiti i raznorodni, ali tisuama unutarnjih veza formiraju mozaiku strukturu romana.
Centralni dio te cjeline je pria o naratorovom ocu nestalom na kraju Drugog svjetskog rata,
pa ona natkriljuje semantike razine svih drugih pria/tekstova, one o fra Anelu Zvizdoviu,
o Matiji Divkoviu, ili vrhunsku jeziku rezbariju bosanske ikavice i patrijarhalnog identiteta
pod naslovom Did govori, ili, pak, melankolino-nostalgine zapise o Varcaru i Jajcu,
gradovima iji kulturnopovijesni identitet nestaje tokom rata s kraja prolog stoljea u BiH.
Neke od tih pria, ali znatno promijenjene, ponovit e se u Nestalima u stoljeu, ali njih sada
1

ne natkriljuje pria o ocu, nego se skupa s njima i itavim nizom novih ulanava u romaneskni
simboliki mozaik ratne i ukupne povijesne tragedije. Ako je pria o ocu odreivala narativnu
strukturu Libera, ona u Nestalima, uvelike promijenjena, ima funkciju samo jednog od
itavog niza ravnopravnih i naporednih narativnih tokova u slojevitoj romanesknoj strukturi.
Liber je, dakle, bio obiljeen linim tonom naratorove ispovijesti, a u Nestalima taj ton ini
osobenu narativnu orkestraciju skupa sa drugima, uz znatno uslonjavane narativnih
perspektiva i instanci.
Stoga su Nestali ne samo razliit, nego i drugaije konstruiran roman od Libera. U
postavci narativnih instanci Liber memorabilium poivao je na ispovijesti vlasnika uspomena,
koji se izjednaavao sa aktualnim autorom u uvodnoj i zavrnoj biljeci romana, koje imaju
ulogu metatekstualnih objanjenja naina njegove izgradnje. U Nestalima narativna instanca
onog koji biljei pridruuje se vlasniku uspomena, koji se u narativnoj strukturi, kako se
podcrtava u poglavlju Pepeo, uspomene, pojavljuje nekad kao inokosna figura, nekad stopljen
s onim koji biljei, a granica izmeu njih postoji ali je nejasna i pomina. U Liberu je
metadijegetiki narator u sebi objedinjavao sve druge narativne instance, te objanjavao i
motiv za prianje pria i nain njihove izgradnje. U Nestalima njegova uloga se u mnogome
reducira ba kao i metatekstualni sloj romana, a nju na sebe velikim dijelom preuzima
narativna instanca onog koji biljei. Pri tom, on je kroniar, ali i prireiva pronaenih
fragmenata rukopisa spaljenih u ratu. Istodobno, njegov narativni ton natkriljuje i ispovijest
vlasnika uspomena, ija se uloga u Liberu svodila na predoavanje tragine oeve sudbine i
pokuaj njene rekonstrukcije u romanu. U Nestalima vlasnik uspomena ne koncentrira se
samo na priu o oevoj sudbini, ve i na onu aktuelnog autora, pa se njegova uloga u romanu
iri od ispovijesti o ocu i porodinoj nesrei ka opem planu. Zato je vlasnik uspomena
osobeni

autodijegetiki

narator

koji

na

osnovu

vlastitih

sjeanja

rekonstruira

kulturnopovijesne identitete Jajca i Varcara, ali i niz ljudskih sudbina. Sjeanja na taj nain
postaju ne samo lini izvor prie nego i svojevrsni dokumenti, ak fakti koji posvjedouju
tragini tok povijesti. Istodobno, onaj koji biljei je kao kroniar u romanu i njegov
ekstradijegetiki narator, a vlasnik uspomena je i heterodijegetiki, jer pripada dvjema
zbiljama onoj proloj o kojoj pria, ali i onoj sadanjoj iz koje pria i na osnovu koje mjeri
tragiku prolosti.
Na taj nain formira se sloena mrea narativnih instanci koje se slijevaju ka
aktualnom autoru, kao instanci koja nema samo funkciju nekoga ko potpisuje roman nego je
na osoben nain i predmet njegove prie. Evo kako se to poimanjem rata kao kljune
egzistencijalne a ne iskljuivo povijesne granice objanjava u biljeci O nastajanju: Poslije
2

svega, izrasla je jedna nova granica, o kojoj nisi nita slutio tada, kad je bio vaan samo goli
ivot: teko prohodna granica izmeu naih bivih i naih sadanjih ivota, izmeu tebe i
tvoje memorije, tvoje bive knjievnosti. To nije lako definirati. Nisi ravnoduan prema tomu
to su unitili kune uspomene i papire. Ne zna to je tee podnijeti: gubitak tih stvari, ili
samu injenicu da su to uradili. No, nova granica jaa je i dublja od tog gubitka. Ona
razdvaja dva razliita osjeaja vrijednosti, dva razliita odnosa prema smislu i svrsi
knjievnosti, djelovanja, ivota samoga. Tako se rat ukazuje kao dogaaj koji ne mijenja
iskljuivo ope, drutvene vrijednosti, smisao i strukturu drutvenog postojanja, nego
preseljen unutra, u psihu i um ovjekov, postaje i presudnom granicom u lomu linog
identiteta. Iza te granice i identitarnog loma Lovrenovi pie Nestale kojima je Liber neka
vrsta odraza u prekograninom identitarnom narativnom ogledalu.
U Liberu je rat predstavljen kao ruilaki fenomen koji niti sve pred sobom, a u
Nestalima on se prikazuje u svoj svojoj paradoksalnosti, jer ruei stare stvara nove
vrijednosne sisteme, ideoloke poretke, drutvene identitete, a presudno preoblikuje identitet
pojedinca. Zato kao moto romana i dolazi Heraklitov stav prema kojemu je rat otac svega i
svega kralj, jedne je pokazao kao bogove, druge kao ljude, jedne je uinio robovima, a druge
slobodnima. U Liberu se pisalo iz otpora ratu, da bi se njegovoj nititeljskoj snazi
suprotstavilo idejom stvaranja i stvaralakim inom, a u Nestalima se pie iz novog poetikog,
epistemolokog i ukupnog identitarnog horizonta. Takav pogled na rat uistinu znai obrat u
knjievnosti, jer on se vie ne vidi jedino kao apsurd u kojem su ovjek i njegovo drutvo
zateeni i zatoeni, nego i kao stravini povijesni proces unitavanja i mijenjana, ali i
stvaranja potpuno novih realnosti. Lovrenovi je, jednostavno reeno, nainio obrat u slici
rata i to ne samo u literaturi interliterarne junoslavenske zajednice nego i u znatno irim
literarnim kontekstima. Naravno, taj literarni obrat ne dolazi iskljuivo iz novog horizonta
znanja i nove epistemoloke situacije, ve se bazira i na iskustvu vlastite promjene koja je
rezultirala i drugaijim poimanjem knjievnosti, njene svrhe i smisla.
Iz tog novog spoznajnog horizonta i proizlazi mogunost da se unutar pitanja o
novome sebi, podijeljenom ratom kao identitarnom granicom, razvije itavo poglavlje pod
naslovom Tko si ti, duboka meditativna prozna drama bazirana na nemogunosti da se utvrde
granice vlastitog identiteta, ali da se uspijeva pitati o sebi kao o drugome. Istodobno, na razini
narativne organizacije taj novi identitarni horizont omoguuje da se onaj koji biljei odnosi
prema vlasniku/batiniku uspomena kao prema narativnoj i identitarnoj razlici i osobenoj
drugosti. Tu se dvostruko zasnovan narator romana i hvata u svojevrsnoj situaciji
transcendentalnog beskunitva, kojim Georg Lukacs odreuje junaka modernog romana, koji
3

je ispao iz svijeta mitske cjelovitosti i zatekao se u stalnom procesu nikad dostignute

zavrenosti identiteta.
Ba zato se narativna mrea u Nestalima pokazuje kao ontemska narativna figura
kojom Gajo Pele na vrlo upeatljiv nain definira ontoloki horizont romaneskne prie. Pele
u inspirativnoj knjizi Tumaenje romana1 preko ontemske, psihemske i sociemske narativne
figure dekodira ontoloki, psiholoki i socioloki sloj romaneskne strukture, pri emu svaka
od nabrojanih figura dolazi u semantikoj mrei sa drugima. U Nestalima u stoljeu,
povlaenjem metatekstualnosti u drugi plan u odnosu na njeno prisustvo u Liberu, Lovrenovi
sa autoteorijskog prelazi na ontoloki sloj samog prianja/konstruiranja romaneskne strukture.
Tu prianje/konstruiranje romana jest borba sa ratnim uasom i njegovom ruilakom
energijom, ali i osoben proces prianja kao samospoznavanja sebe biveg kroz okular sebe
sadanjeg, a i obratno, da bi se u konanici gradnja prie ukazala kao nain na koji se utvruje
sopstveno postojanje unutar povijesnih procesa, ali i prodiranje u njihov logos. Na toj osnovi
lina pria razvija se kao povijesna metonimija, koja skupa sa priama o drugima, Josipu
Markuiu, Anelu Zvizdoviu, Anti Kneeviu, Matiji Divkoviu, Petru Araneloviu,
vabi Viliju, Andraszyju Tomaszu, Muharemu Kapetanoviu, autorovoj najblioj porodici,
didu, baki, ocu i majci te itavoj galeriji dugih likova, fratru Lauu, fra Nikoli okeviu itd.
gradi ontoloki horizont povijesti.
A on se u romanu otvara svojevrsnim kulturnopovijesnim esejistikim zapisom Homo
faber iz Varcara, gdje se uz naratorov nostalgini priziv djetinjstva i odrastanja bez oca, u
didovoj kui, razvija uvid u sasvim posebnu civilizaciju varcarskog kovakog zanata i
njegovih umjetnikih dosega u proizvodnji kosa varcarki i razliitih vrsta noeva u kojima je
varcarski homo faber demonstrirao jedinstvo ergonomije i estetike, tehnike i metafizike.
Nakon nestanka takvog homo fabera slijedi i nestanak tog tipa varcarskog identiteta, a sa
melankolinim esejom Jajce, vaj Jajce razvija se sistem simbolikih toposa u kojima zbog
uasne ruilake snage rata nestaje itav jedan kulturnopovijesni identitet ikavska Bosna.
Zato se nestajanje ukazuje kao sama sr vremenskog toka, da bi zadnji bosanski rat bio
prikazan kao krajnji nititeljski fenomen koji je dokrajio proces rastakanja ikavske Bosne.
Roman se, dakle, otvara nekom vrstom mikrohistorijskog diskursa u ijem su centru
dva grada, Varcar i Jajce, u svojoj narativnoj dvostrukosti: kao gradovi naratorovog
djetinjstva i njegovog kulturnog, povijesnog, porodinog i svakog drugog kosmosa i kao
gradovi simboli nestale civilizacije i kulturnog identiteta ikavske Bosne. U njih, u te simbole,

Isp. Gajo Pele, Tumaenje romana, Zagreb, 1999.

ukljuuje se lini ton u zapisu Za nestale svoje ija je jezgra pria o nestalom ocu koja e se
kao narativni refren ponoviti na kraju romana, pri emu bolnu sliku nestalog oca nadopunjuje
slika majke koja ga neprestano iekuje, mada zna da joj je ekanje tek zaludna nada da je
negdje iv. Potom se svemu tome dodaje potresna slika Muharema Kapetanovia, ovjeka
koji se svojom utnjom pretvorio u kamen, jer je kao okularni svjedok preivio dva masovna
zloina, onaj u Drugom svjetskom ratu, pa zatim onaj za vrijeme zadnjeg bosanskog ratnog
krvoprolia, a zloin kao povijesni refren nadopunjuje se kolektivnim sjeanjem na traginu
sudbinu zadnjeg bosanskog kralja i kraljice koje postaje simbolika slika ubilakog zakona
povijesti.
Upravo to je okvir za mozaiku priu Nestalih u stoljeu, jednog od narativno
najsloenijih i u nainu gradnje najuzbudljivijih romana objavljenih na junoslavenskom
kulturnom prostoru u zadnje vrijeme. U taj okvir staje i tema franjevake Bosne, odnosno
ljudskih sudbina nekih njenih na razliite naine istaknutih lanova, da bi se i tako istraila i
predstavila drama ljudskog postojanja u vremenu. Lovrenovi je na Varcaru i Jajcu izgradio
mnemotope linog i identiteta ikavske Bosne, a na Bosni argentini simboliki topos
kulturnopovijesnog identiteta u rastakanju i nestajanju, a onda svemu tome pridodao stoljee
kao simbol povijesne tragedije i pustoenja ljudske supstance u njoj. Na taj nain roman se iz
linog nukleusa prie lepezasto iri kao drutvenom i povijesnom narativnom prostoru, a oni
se na koncu pretau u narativne simbole preko kojih se ispituje i predoava aetinost povijesti,
odnosno gorka spoznaja da je ona etiki bezinteresna.
Zato stoljee iz naslova i jeste deatribuirano, pa funkcionira kao sinegdoha povijesnog
vremena. Ono po svemu jeste 20. stoljee, ali romaneskne prie seu i u daleku prolost, u
Divkovievo vrijeme, npr., ili ono Anela Zivizdovia, a u prostoru se roman iz ikavske
Bosne, kao topografskog nukleusa, iri ka Staljinovim sibirskim logorima, ili povijesnim
stratitima, kakvo je npr. Jasenovac, priziva Bleiburg i tragediju u njemu, a na koncu se
ulanava u logorologiju, onaj literarni fenomen koji je donio 20. vijek sa stalnim ratovima,
politikim logorima i drugim oblicima ideolokih zvjerstva, najsuroviji do svih vjekova.
Moglo bi se, stoga, rei da Lovrenovi gradi politematski i polianrovski roman koji u
sebe guta kako razliite anrovske obrasce tako i ogromnu tematsku raznolikost. Mozaika
narativna struktura omoguila je romanu da u sebe sabere i porodinu hroniku, i kulturoloki
novopovijesni roman, i kulturnopovijesni esej, i meditativnu poetski intoniranu prozu, i
biografsku priu, i autobiografsku romanesknu skicu, i politiki roman, i roman drutvenu
dramu, a na koncu se ta polianrovska narativna osnova ukazuje i kao stvaralaka drama koja

svjedoi o naporu da se u otimanju od nestajanja u ratnom uasu spasi vlastito knjievno

stvaranje.
U polianrovskoj narativnoj osnovi Nestalih mogu se izdvojiti nekolike linije:
a) povijesna, gdje u prvom planu Bosna argentina i prie koje dolaze iz njene tradicije, a
koje funkcioniraju kao biografski povijesni romani ili etiko-psiholoke drame;
b) autobiografska sa naracijom o drami identiteta u koju rat unosi veliki identitarni lom i
granicu koja mijenja epistemoloki horizont, a iz novog epistemolokog horizonta
narator, tj, vlasnik uspomena, biografski jednak aktuelnom autoru, procjenjuje prolost
i sebe biveg u njoj;
c) drutvena, gdje se naracija pribliava onom to se u teoriji odreuje kao politiki
roman, a Nestali u stoljeu funkcioniraju kao roman koji vri etiku sondau tzv.
velike povijesti i ideologija u njoj iz perspektive onih koji su na ovaj ili onaj nain
istrpili ideoloki teror;
d) linija koja se bazira na narativnim obrascima porodine hronike sa narativnom
rekonstrukcijom tragine sudbine nestalog oca, a roman iz individualne i porodine
perspektive propituje tzv. veliku povijest i dolazi kao konkurent historiografskom
diskursu, pokazujui da je on baziran na ideologizaciji i da se historiografija na koncu
otkriva kao ideoloka interpretacija prolosti;
e) linija zasnovana na poetici svjedoenja i tzv. antiratnog pisma u kojoj je u prvom
planu topografija ikavske Bosne kao kulturnopovijesnog identiteta osuenog na
nestajanje i lina stvaralaka drama, uz oslikavanje ruilake snage rata i njegovog
krvavog apsurda.
Naravno, ovim linijama je mogue pridodati i druge, npr. onu ispovijedno-meditativnu
iz poglavlja Tko si ti, ili epizode Rod, broj i dom iz poglavlja Pepeo, uspomene, u kojima se
Nestali u stoljeu

ukazuju u svojoj mozainosti i kao poetski intoniran roman. Takva

anrovska, tematska i idejna slojevitost romana potvruje njegovu bahtinovski pojmljenu

protejsku prirodu to ju je Tvrtko Kulenovi u svom romanu Istorija bolesti razvio u ideju
romana kao knjige u kojoj je mogue kombinirati sve sa svime unutar montane orkestracije
diskursa. Nestali u stoljeu zaista to ine, ali na potpuno drugaiji nain od Kulenovievog i
slinih postmodernistikih romana. Naime, roman bez centralne fabule u svojoj mozainosti
okuplja se oko nekoliko povijesnih metafora, metonimijski organiziranih pria, simbolikih i
kulturolokih toposa.
Romanesknom semantikom mreom dominira metafora ruke iz groba iznikla na prii
o Andraszyju Tomasziju, koji je izronio iz sibirskog beskraja nakon vie od pola stoljea, a
6

njegovu fotografiju donosi agencija Reuters prilikom doeka na budimpetanskom aerodromu.

Otud ruka iz groba postaje metaforom ideolokog terora u povijesti, a Andraszy Tomasz, koji
je imao sreu da preivi Staljinove sibirske logore, jedan je od rijetkih nestalih u povijesti koji
kao da je nikao iz smrti. Ta se metafora u romanu iri, a preko 369. puka vojske Nezavisne
drave Hrvatske, kojeg je Paveli poslao na istoni front a o ratnoj sudbini njegovih
pripadnika nita se ne zna, jer su nestali i zaboravljeni u povijesti, ona postaje tzv. realizirana
metafora koja opsjeda drutveno polje. Metafori ruke iz groba, pridruuje se ona ovjek
kamen izrasla na sudbini Muharema Kapetanovia, ovjeka koji je preivio dva masovna
ratna zloina u dva rata. Njima se na kraju romana pridodaje simbol majinog prstena, njenog
zavjeta ekanja svog nestalog mua, a taj simbol odreuje ukupan emocionalni on romana i
ukotvljuje povijesnu bol u majinu sudbinu. U konanici te tri figure semantiki obuhvataju
sve nestale u povijestiu, a oni postaju kvintesencijom stoljea, koje se ponadalo da zavrava
ruenjem Berlinskog zida, a zavrilo je ljudskom hekatombom u Srebrenici. U to stoljee i u
te figura staje, naravno, i sudbina oca vlasnika uspomena, a preko nje bol se uspostavlja za
temeljni oznaitelj povijesti. Bol je istodobno i narativna perspektiva kroz koju se vri etika
sondaa povijesti preko nestalih u ratu i povijesti, onih to nisu ni mrtvi ni ivi, a ak nemaju
ni groba ni ansu na grob, u najboljem sluaju kenotaf.
Nestali su stoga u Lovrenovievom romanu etiki klju iz kojeg se gleda na povijest,
njene klaonice i ruilaki, zatorni duh baziran na ideolokim zvjerstvima, dok rat je refren
koji se u njoj neprestano obnavlja. Zato je ovo uz ostalo i roman o ratu kao povijesnom
refrenu, gdje su u ii zadnji bosanski rat i njegovi uasi, potom Drugi svjetski rat oslikan iz
perspektive njegovih zloina, gdje je u fokusu tragina sudbina naratorovog oca, a potom i rat
za vrijeme austrougarske okupacije Bosne sa centralnom priom o bici na Borcima i
vanrednom ulogom u njoj fra. Ante Kneevia. Pri tom, ratovi se slikaju u njihovoj
paradoksalnoj kontrapunktanlosti, pa bi se moglo rei da je kontrapunkt osnovni semantiki
ton Lovrenovievog romana. Naime, ruilakoj, zatornoj i bezumnoj herojskocentrinoj i
militaristikoj volji kolektiva u slici bitke na Borcima suprotstavljena je mirotvorna,
humanistika gesta fra Ante Kneevia i njegova namjera da u ratnom bezumlju spaava
humanistike vrijednosti i ljudske ivote. Takva gesta dobija svoj refren u prii o Josipu
Markuiu i njegovom suprotstavljanju ustakoj ideologiji u Drugom svjetskom ratu i praksi
zloina u njemu. Refren te prie obnavlja su u nastojanju naratora i fokusa onog koji biljei da
ruilakoj snazi rata suprotstavi ideju stvaranja i stvaralaki in. A nukleus svim ovim
refreninim priama moe se pronai u prii Did govori, kao kulturoloko-psiholokom
portretu naratorovog dida, a preko njega antimilitaristikom sadraju koji izbija iz
7

patrijarhalne kulture vezane za rad na zemlji i moralnu supstancu ovjeka sraslog sa prirodom.
Pria o didu ima svoj refrenini nastavak i u poglavlju Liber memorabilium, kad on tokom
Drugog svjetskog rata raskrtava sa sinom koji se priklanja ustakom pokretu. Tako rat zaista
jeste kontrapunktalni dogaaj, koji iz jednih izvlai maksimum humanistikih vrijednosti, a iz
drugih ono najgore u ovjeku kao zatoeniku ideologije zloina.
Istodobno s tim, Nestali su roman koji veliku povijest, slika odozdo, iz perspektive
onih koji je trpe, a postajui njenim objektima bivaju i njenim rtvama, i to rtvama koje su
preuene i od pobjednika i od poraenih i koje kao niije rtve ne posjeduju nikakav spomen
u povijesnom pamenju. I jo dalje od toga, roman koji pria priu o rtvama bez prava na
smrt, pa su nestali simbol niijih ljudi, metaforiki reeno ljudske praine koja poput kakve
sablasti opsjeda svaku zvaninu interpretaciju povijesti. Taj diskurs sablasti osporava sistem
zvaninih istina i na kraju ih prokazuje kao ideoloku mo iza koje se nazire etika pustinja.
Unutar nje, te etike pustinje koja se hoe uspostaviti za historiografsko znanje, nestali su
uznemirujui glas koji se neprestano opetuje u svakom vremenu, drutvenom i kulturolokom
sistemu. Ako historiografija u svojoj monumentalistikoj nakani i herojskom kanonu, te
kolektivnom viktimizacijskom diskursu utvruje drutveni identitet, nestali su onaj glas koji
ga remeti, subverzira i na koncu osporava, demaskirajui neetinost ideologije na kojoj je taj
identitet utemeljen.
No, Nestali su i roman o onima koji nakon ratova ekaju bilo kakav glas o blinjima
koji su potonuli u povijesnom uasu. Tu bi se moglo rei da onoj zvaninoj historiografskoj
istini o ratu i povijesti Lovrenovi suprotstavlja ensku i majinsku stranu historije i njenih
klaonica. Iz nje, te enske i majinske perspektive izbijaju bol, patnja i nikad usliena,
zaludna nada, a to stvara novi etiki reflektor koji do sri osvjetljava neetinost povijesnog
terora, ali drutvenog identiteta utemeljenog na historiografskom znanju. A to znai da su
Nestali roman i o povijesnom teroru, ali i o etikoj praznini drutvenog identiteta nakon njega,
da bi se po naelu kontrapunkta u prii ukazalo na mogunost da se etiki oslonac u
interpretaciji prolosti mora potraiti upravo kod onih koje ideoloka mo ini bezglasnim.
Tu je ovaj roman, kao i njegova protoverzija utemeljen na memorabilijskom diskursu koji
odraava ivotne prakse kao sistem vrijednosti koji osporava onaj ideoloki. Diskursom
memorabile i Liber i Nestali utemeljuju glas gole ljudske supstance u povijesnom uasu i
drutvenom sistemu zasnovanim na ideologijskim fantazmama koje se nastoje uspostaviti za
povijesno znanje i drutveni identitet.
U mozaikoj semantikoj mrei Nestalih u stoljeu pored pria o ljudskim
individuama koje zatrla povijest dolaze i one koje tematiziraju nestajanje i rastakanje
8

institucija, drutvenih i kulturno povijesnih identiteta. Ako su Varcar i Jajce mnemotopi

linog i identiteta nestale civilizacije ikavske Bosne, onda je poglavlje pod naslovom Bosna
argentina simboliki znak za nestajanje i rastakanje kulturnopovijesnog i institucionalnog
identiteta u vremenu. Organizirano kao simbolika povijesna hronika koja se okuplja oko
individua koje na razliite naine dolaze u sukob sa vremenom ili radikalno mijenjaju
vrijednosti u njemu, ovo poglavlje pribliava se onom modelu hroniarske naracije to ga je u
romanu Na Drini uprija uspostavio Ivo Andri. Ali, dok se Andriev mozaik pria u upriji
okupljao oko mosta kao heterotopijske figure Mehmed-painog mosta koji utie na ljudske
sudbine i radikalno ih mijenja, Lovrenoviava Bosna argentina nema tog sabirnog narativnog
soiva. Ona se razvija kao simboliki mozaik biografskih pria od kojih neke, poput one o fra
Anti Kneeviu tee da se razviju u samostalan roman. Dvadeseto stoljee e ovu instituciju,
pogotovu nakon rata u BiH s njegovog kraja, do kraja marginalizirati u izgradnji drutvenih
identiteta. Moglo bi se ak rei da ono, to stoljee, jeste znak kraja Bosne argentine, jer se
sredite drutveno identitarnih naracija baziralo u njemu i nakon njega, u naoj sadanjosti, na
ideolokim konfiguracijama koje reinterpretiraju i ponitavaju tradiciju Bosne argentine. Otud
pria-esej fra Petrova zemlja iz poglavlja Pepeo uspomene na asocijativnom planu oznaava
kraj drutvenoidentitarnog znaaja te institucije, ba kao to pria Zvjezdani plat u ijem je
centru fra Aneo Zvizdovi znai njen velianstveni poetak. Jer, Zvizdovi nije samo
utemeljitelj Bosne argentine, nego i kao skeptini idealist i neko ko razvija krhku utopijsku
konfiguraciju jest i zaetnik posebne etike filozofije one prema kojoj se transcendentalne
vrijednosti moraju potvrditi u neposrednim ivotnim praksama. Tako se stvara zvjezdani plat
filozofije koja je utemeljila institucionalni identitet Bosne argentine, institucije kojoj povijest
donosi stalno smanjivanje znaaja, da bi je nakon zadnjeg bosanskog rata uinila
marginalnom.
A izmeu pria o Zvizdoviu i fra. Petru Aneloviu razvija se osobena simbolika
hronika institucije koja je jedan od kljunih simbola bosanskohercegovakog identiteta sa
svim njegovim razlikama i istostima, dinamikim odnosima sukoba i saradnje, napetoj
dijalektici trajanja u razlikama na prostoru dvostruke periferije, one Orijenta i one Okcidenta.
Ba kao to je Bosna argentina, kako je vie puta u svojim vanrednim esejima naglaavao i
sam Lovrenovi, zasigurno najbolji poznavatelj franjevake kulture i tradicije ali
kulturnopovijesnog identiteta BiH, dvostruka margina, margina u okcidentalnom tipu
katolianstva, ali i margina unutar Otomanskog carstva i svih kasnijih drutvenih identiteta. U
takvoj poziciji, ova institucija postaje viestruk identitarni simbol kojeg kroniar, odnosno
narativne instance onog koji biljei i vlasnika uspomena, propituju iz razliitih perspektiva.
9

Ako je itavo poglavlje organizirano kao simbolika hronika institucije, onda se ono
utemeljuje na naraciji tzv, kulturolokog novopovijesnog romana, i to onog tipa ovog romana
koji iz nove epistemoloke pozicije i novog horizonta vremena propituje znakove i simbole
prolosti. Na taj nain se uspostavlja sloena narativna mrea sastavljena bilo od biografske
prie, etiko-psiholoke drame, ili naracije karakteristine za model novopovijesnog romana
nastalog nakon postmodernog obrata, njegovog distopizma, decentriranja, osporavanja
logocentrizma, historiografskog scijentizma i propitivanja historiografskog diskursa. U njoj,
toj narativnoj mrei u prvom planu su prie o individuama noenim nekim od idealistikih
vrijednosti koje e radikalno promijeniti budunost. Takve su prie Zvjezdani plat o fra.
Anelu Zvizdoviu, Iskuenja fra. Matije Divkovia u Mlecima, Krvava knjiga o fra. Anti
Kneeviu, ili ona u ijem centru je Josip Markui i njegov odnos prema dogaajima u
Drugom svjetskom ratu i protivljenje ustakoj ideologiji i njenim zastupnicima. I dok je
Zvizdovi skeptini idealist odan vrijednostima svakodnevnog ivota, Divkovi je
intelektualni preporoditelj sa idejom demokratizacije kulture u Nauku krstjanskom i
prelaskom religijskog obreda sa latinskog na narodni jezika. Fra Anto Kneevi i Josip
Markui, svaki na svoj nain uesnici su i svjedoci velikih povijesnih obrata, prvi odlaska
Otomanske i dolaska Austro-Ugarske imperije u BiH, a drugi tragedije Drugog svjetskog rata.
Nuno je istai da pria o Markuiu ide u red najboljih stranica novopovijesne
naracije na junoslavenskim jezicima, a ona o Kneeviu jest vanserijska proza u ijem
temelju je etiko-psiholoka drama glavnog junaka. I Kneevi i Markui su junaci koji
humanistike vrijednosti ne poimaju kao transcendenciju, nego kao konkretnu ivotnu praksu.
Tako se pria o Kneeviu utemeljuje na etici brige za drugoga, a ona o Markuiu uz tu etiku
nosi i sudar sa sredinom, ak na momente dramski intoniran sukob, jer se ustaka ideologija
uvukla preko Dominika L. i u jajaki samostan u kojem Markui slubuje. Zvizdovi,
Divkovi, Kneevi,

Markui i Anelovi jesu u romanu likovi koji se onome to se

odreuje kao povijesna nunost suprotstavljaju idejom stvaranja ili idealom humanistikih
vrijednosti, pa oni simboliziraju gradilaku energiju koju povijest ne moe ni na koji nain
poraziti, dok su na drugoj strani, prema naelima kontrapunkta, likovi koje povijest na
razliite naine destruira. Ako prvi ive nasuprot povijesnoj nunosti, osporavajui tzv. veliku
povijest vrijednostima konkretnih ivotnih praksi, drugi su, kao Verkovi, Lau, Dominik L.
ili Majstorovi poraeni od povijesti. Tako se naelo kontrapunkta u gradnji romana pokazuje
i u poglavlju Bosna argentina kao semantika osnova koja hvata ljudsku sudbinu u rasponu
od aneoskog do sotonskog principa. Majstorovi e zbog odanosti ustakoj ideologiji postati
kolja u logoru, Dominik L. zaraen ustakom ideologijom na kraju poludi, a pria o Nikoli
10

okeviu otkrie zloin koji franjevaki red na izvjestan nain preuuje i prikriva. Ta
dvostruka zasnovanost ljudske sudbine jest u romanu temeljna oznaka ontemske figure koja
sugerira da je ovjekovo postojanje raspeto izmeu dva pola ubilakog i ruilakog, s jedne,
i humanistikog i stvaralakog, s druge strane. Izmeu su, naravno, egzistencijalne nijanse i
bol, i to bol s kojim ivi i kojeg se podnosi, ali i bol uprkos kojemu se djela, kako bi ga se
prevladalo.
No, Lovrenovieva poetika bola svoj poetski finale dostie u zavrnoj slici Majin
prsten, kraj. Nakon konstatacije da je majka umrla u nedjelju naveer razvija se pria o ivotu
sa nestalim. Prsten kojeg je dobila na vjenanju 1937., a sedamdeset i tri su godine od tada,
podvlai autor, postaje simbolom ivota s bolom. Majka nikad nije traila proglaenje
(nestalog mua mrtvim, op. E. K.), jer bi to u njezinome zavjetu ekanja i nadi u povratak bilo
ravno izdaji. U smrtnom listu rubrika brano stanje mora ostati nedefinirana, obiljeena
kriiima. Ne moe se upisati udovica, jer o smrti mua ne postoji nikakav dokument smrtni
list, potvrda o smrti, o mjestu ukopa. ezdesetpet godina poslije svega, nekoliko dana poslije
njezine smrti, u hladnom razgovoru sa slubujuom osobom njezin se ovjek tako pokazuje
ivo prisutnim, djelujuim. Tu je sadran zavrni semantiki udar romana, u tom ivom
prisuu nestalog, u njegovom, moglo bi se rei, cjeloivotnom djelovanju. On, nestali, njenim
zavjetom ekanja postaje i konani smisao egzistencije i njena potpuna bol. Izmeu ta dva
pola smisla i bola, odvija se i individualni i opi plan ljudskog postojanja u vremenu, da bi
se bol ukazao kao ontoloka supstanca povijesti. Od njega polazi mozaika orkestracija pria
ovog vanrednog romana, i vraa se njemu, da bi nestale pokazao kao ivo prisutne, djelujue.
S tom ivom prisutnosti, nestali postaju nai egzistencijalni i drutveni fantomi, stalno
opsjedajue figure etikog diskursa koje pokazuju da je povijest etika pustinja koja stalno
narasta i od koje ceptimo u strahu. Istodobno, s njihovom ivom prisutnou i djelanjem u
naoj egzistenciji, ona postaje gorko trajanje i zaludno ekanje iji kraj moe donijeti samo
smrt. Taj zavrni udar egzistencijalnog bola u romanu, nakon to se dovri njegovo itanje i
sklope korice, vraa se poetnoj metafori ruke iz groba koja opsjeda drutveni i povijesni
prostor, prizivajui u njih etiku i istinu bola namjesto zvaninih etika i istina ideologije.
Jednom rijeju, Lovrenovi je napisao roman remek djelo koje spada u vrhunce
romaneskne umjetnosti i po svojoj stilskoj rezbariji, i po mozaikoj kompozicionoj
organizaciji, i po potresnoj dubini pria koje itatelja stalno uznemiravaju i suoavaju sa
tragikom postojanja. Takvo estetsko uznemiravanje i suoavanje sa tragikom postojanja nose
samo najvea djela, da ostanemo na junoslavenskom kulturnom prostoru ,poput Andrieve
Proklete avlije ili Na Drini uprije, Selimovievog Dervia i smrti, pripovjedaka Danila
11

Kia, nekih romana Mirka Kovaa, a Nestali u stoljeu uz Jergoviev Rod obiljeavaju
prologodinju romanesknu produkciju na junoslavenskom prostoru.

12