TMH

ELK SAC-BETON KOMPOZT DEME

SSTEMLERNN UYGULAMALARINA
YNELK DEERLENDRMELER
Cavidan YORGUN(*)

1. GR
Geleneksel betonarme demede 1920lerden itibaren
kalc kalp olarak kullanlan
elik sac elemanlarn, 1950
lerden
itibaren
betonun
ekme donats olarak kullanlmasyla ilk kompozit
deme sistemleri ortaya kmtr. 1960larda profillenmi
elik saclarn yzeyinde girinti
ve kntlar oluturularak retilmesiyle, modern kompozit
demelerin ilk rneklerinin
ortaya kmasndan itibaren,
elik sac reticilerinin balattklar ok sayda deneysel
aratrmalar sonucunda, firekil 1 - Kompozit Deme Sistemi
malar tarafndan farkl enkesit
2. KOMPOZT DEME SSTEM
ve performansa sahip eitli
elik saclar retilmeye baland. Bu gelimelere Tipik kompozit deme sistemi ekil 1de grlparalel olarak, kompozit kullanmn getirdii eko- mektedir. Bu sistemde drt temel bileen yer
nominin de fark edilmesi ve kullanmnn yaygn- almaktadr: (1) elik profil kiri, (2) balkl kayma
lamasyla tasarm iin bir standart hazrlanmasna balants (3) profillenmi elik sac, ve (4) beton.
gerek duyuldu. Bu amala, 1967de Amerikan Kompozit deme sistemini oluturan bu elemanDemir ve elik Enstits kompozit demeler ile larn birbirleri arasnda etkileim salanarak, komilgili olarak aratrmalar balatt. Bu almalar pozit elemanlar olarak tasarlanmas salayacaklar
sonucunda gelitirilen tasarm kriterleri kompozit avantajlara baldr. Kompozit deme sistemisistemler ile ilgili Amerika, ngiliz ve Avrupa stan- nin bir eleman olan elik kiriin, mekanik kayma
dartlarnn (ASCE, 1985; BSI 1994 ve CEN, 2001) balantlar vastasyla betona balanmasyla bu
temelini oluturmaktadr. Kompozit demeleri iki malzeme beraber almaktadr. Esas olarak
oluturan malzeme kalitelerindeki gelimeler, eilme etkisi altnda olan kompozit kirilerde
deneyimler, tasarm yntemlerindeki deiiklikler bugn en sk kullanlan mekanik kayma balantkompozit elik sac-beton deme sistemlerindeki lar pratiklii nedeniyle standartlarn da kabul ettii
elemanlarn daha hafif ve ekonomik olmasn sa- balkl saplamalardr. elik kiriin st balna
lamaktadr. Kompozit demelerde tasarm kadar yerletirilen yeterli saydaki kayma balantsyla
yapm aamasnda da nemli olan ekonomi, inaat betonla beraber almasnn saland dey
srasnda ortaya kabilecek problemlere deneyim- yk etkisi altndaki basit kirilerde pozitif eilme
lerden de yararlanarak kolay ve ekonomik zm- momenti elik kesitin ekme kuvveti ve betonun
ler bulmaya baldr.
basn kuvveti etkisi altnda kalmasna sebep olur.
Bu durumda her iki malzemeden optimum olarak
(*) Do. Dr., T naat Fakltesi, stanbul

60

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

TMH
yararlanlmaktadr. Bu ekilde oluturulan kompozit kiriler, boyut olarak daha kk enkesitli elik
kirie gre daha byk rijitlie sahiptirler ve daha
byk ykleri tayabilirler. Kompozit kesitin rijitlii
elik profil kesitinin rijitliine gre daha fazla olduundan kompozit kullanmda kiri sehimleri de
azalmaktadr.
Bir kompozit deme plan oluturan ve beton
gerekli dayanm kazanmadan nce kalc kalp
olarak kullanlan profillenmi elik sac ile zerindeki betonun beraber almasnn salanmas iin
kompozit kirite olduu gibi bu iki malzeme arasndaki kaymann da nlenmesi gerekir. elik sac ile
beton arasndaki doal aderans kompozit alma
iin olduka azdr ve ihmal edilmektedir. Beton ve
elik sac arasndaki kompozit etkiyi oluturmak
iin ok eitli tipte soukta biimlendirilmi elik
sac enkesitleri kullanlmaktadr. Yzeyinde 10 mm
ile 15 mm yksekliinde oluturulmu kntlar
vastasyla beton ile mekanik kenetlenmeyi salayan trapez sac enkesitler ekonomik olduklarndan kompozit demelerde olduka yaygn olarak
kullanlmaktadr. Krlang kuyruu eklinde biimlendirilmi elik saclar ve/veya deme uclarna
yerletirilmi kayma balantlar daha az tercih edilmektedir. U ankrajlar daha ok beton deme ve
elik sac arasndaki boyuna kaymay snrlamak ve
demenin boyuna dorultudaki yetersiz kayma
dayanmn arttrmak iin kullanlmaktadr. Buna
elik sac ve beton arasndaki mekanik kenetlenme
yeterli olmadnda gerek duyulur. U ankrajlar
iin tipik olarak elik saca dorudan kaynaklanan balkl saplamalar veya korniyer paralar
kullanlr. Kompozit kiri ile kompozit demenin
birlikte kullanmnda kompozit kiri iin kullanlan
kayma balantlar demede de grev yapabilirler. Bu zel durumda, kayma balants kompozit
deme ve kompozit kirideki her bir kayma kuvveti toplanarak boyutlandrlmaldr. Demede
kiri dorultusuna dik kayma kuvveti Fdeme, kiri
dorultusundaki kayma kuvveti Fkiri hesaplanarak,
boyutlandrma bu iki kuvvete gre yaplmaldr.

deki kntlar ve u ankrajlar ile aderans salayan profillenmi elik sac betonarmedeki donatya
benzerken, dier taraftan kompozit kiriteki elik
kesite benzeyen eilme rijitliine sahip bir elemandr. Ayrca, betonarme donatsnn aksine
betona tam olarak gml olmadndan ayn
grevi grmez. Kompozit demelerin gerek
davrannn analizini daha kark hale getiren bu
deformasyon davran ok sayda parametreye
baldr. Normal ykleme artlarnda, kompozit
deme boyuna dorultuda eilme deformasyonu
yapm elik sac ile atlam betondan oluan bir
eleman gibi davranr. Ykler kk iken, deme
atlamayabilir. Paralar arasndaki kompozit etki
tamdr ve beton ve elik sactaki gerilmeler ve uzamalar lineerdir. ekmede betonun atlamas yapnn rijitliini azaltr ve yklerin artmas atlamam
duruma gre demede daha fazla sehime sebep
olur. Beton ve elik sac arasndaki aderans atlaklara ramen kayma kuvveti transferi iin yeterlidir.
Kompozit deme tasarm yknden daha byk
yklerle yklendiinde, davran byk lde
elik sacn tipine baldr. Elemanlar arasnda
oluan kayma gerilmeleri kayma dayanmndan
daha byk olduunda, kompozit demelerde
bir miktar rlatif kayma ortaya kabilir. Kompozit
demeler sadece elik sacn tipine deil, yapnn
boyutlarna da bal olan farkl gme biimlerine
sahiptir. Eer yk kayma balangcna sebep olabilecek ykten daha byk ise, kullanlan profil
tipine bal olarak ani gme ortaya kabilir.
Bu durumda deme davran gevrek davran
(dktil olmayan) olarak tanmlanmaktadr. Baz
elik sac tipleri, yk yava yava arttnda ayn
zamanda rlatif kayma oalsa da, gmeden
nce byk sehim yapabilmektedir. Bu durumda
davran snek davran (dktil) olarak tanmlanmaktadr. Kompozit demenin gmesi, elik sac
veya betonda dayanmn sona ermesiyle malzeme
gmesi olarak veya beton ve elik sac arasndaki
yzeyde aderansn yok olmasyla boyuna kayma
gmesi olarak ortaya kabilir.

Profillenmi elik sac ve betonun oluturduu

kompozit demelerin davran yine elik ve betonun birlikte kullanld kompozit kiri veya betonarme davranndan farkldr. Karma bir eleman
olan betonarmede, donat ile betonun birlikte
almas bu iki malzeme arasndaki ba kuvvetleri
yani aderans ile salanr. Kompozit kirilerde ise
elik kiriin st balna yerletirilen kayma balantlar ile beton ve elik arsndaki boyuna kayma
nlenerek kompozit etki elde edilir. Profillenmi
elik sac ve betondan oluan kompozit demeler
ise bu iki sistemin arasndadr ve her iki sistemin
eleman zelliklerine sahiptir. Bir taraftan yzeyin-

Belirli elik sac tiplerinin gelitirilmesi iin kompozit demeler zerinde ykleme testleri yaplarak
davran tarz belirlenir. Pratikte profillenmi ok
sayda elik sa enkesit tipi mevcuttur ve ynetmelikler kompozit demede kullanlacak her
deiik sac enkesiti iin mutlaka deney yaplmasn nermektedir. Profillenmi elik sac enkesiti ile
tekil edilmi kompozit demede yerdeitirme
kontrollu ykn dereceli olarak arttrld deneyler yaplarak, iki davran modundan hangisinin
ortaya kabilecei belirlenmektedir. Deneylerde
eit aralkl iki tekil yk ile yklenmi basit kiri kullanlmaktadr.

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

61

TMH
3. KOMPOZT DEME SSTEMLERNN
GELMNN SALADII AVANTAJLAR
elik deme kirileri zerine mesnetlenen profillenmi elik sac, inaat srecinde iiler ile malzeme iin platform ve slak beton iin kalp grevi
grr. Daha sonra beton yeterli dayanma ulatnda ise, eilmenin ekme bileeninin tamamn
veya bir ksmn tayan donat grevini stlenir.
Profillenmi elik sac, elik kiri, beton ve kayma
balantlar kombinasyonu ile oluturulan kompozit demeler geleneksel demelere gre bir ok
yapsal ve ekonomik avantajlara sahiptir. Son 25
ylda elik ereveli konstrksiyonlarn artmasnn
nemli sebeplerinden biri de, kompozit demelerin kullanlmasyla ortaya kan avantajlardr.
Bu avantajlarnn yannda, yaplan ok saydaki
deneysel aratrmalara dayanan gerek davrana
daha yakn hesap yntemlerinin ynetmeliklerde
yer almasna ve yapm yntemlerindeki gelimelere paralel olarak da, zellikle 1980 lerden sonra
Avrupa ve Amerikada mhendisler, yalnz bana
elik veya betonarmenin kullanld binalar ile karlatrdklarnda daha ekonomik sonular veren
kompozit elemanlar artan bir ekilde tercih etmeye
balamlardr. Kompozit deme tasarmnda
1960dan gnmze kadar ortaya kan nemli
deiikler aada olduu gibi zetlenebilir:
elik sac akma dayanm 220 N/mm iken gnmzde 350 N/mm akma dayanmna sahip elik
sac kullanlmaktadr.
elik sac enkesitindeki deiikliklere paralel
olarak kompozit deme enkesiti deimitir.
6~7.5 m olan kiri akl 9~12 mye kadar,
2~2.5 m olan kiri aralklar ise 2.5~3 mye
kadar kmtr.
Tasarmda emniyet gerilmeleri yntemi yerini
geree daha yakn kabullere dayanan ve daha
ekonomik zmler veren tama gc yntemine brakmtr.
Yapm aamasnda slak beton arln tamakta zorlanan elik kirilerde kullanlan geici
ara destekler yerine ar sehimlerin nlenmesi
iin gnmzde kirilere ters sehim verilmesi
tercih edilmektedir.
0.6 m~1.0 m arasnda genilik ve 0.7 mm~1.5
mm arasnda kalnla sahip profillenmi elik sac
elemanlarn kullanld kompozit deme sistemleri, yukarda sralanan gelimelerle ortaya kan
ekonomileriyle beraber, aada sralanan avantajlarndan dolay olduka yaygn kullanm alan
bulmaktadr:
Profillenmi elik sac beton dkmnden nce,

62

dier iler iin yapm sresini hzlandran, emniyetli bir platform oluturur.
Genellikle geici ara destee gerek olmakszn,
beton iin kalc kalp grevi grr, betonlamadan sonra alt yz temiz kalr ve elik sac alt
yz boyanarak estetik bir grnt elde edilebilir.
elik sac enkesiti, genellikle pozitif moment iin
yeterli olan donat grevi grr. Rtre ve scaklk deiimlerine dayanm veya i mesnetlerde
sreklilii salamak iin demede ilave donat
kullanlabilir.
elik kirie mesnetlenen elik sac, yapm aamasnda kirilerin basn bal iin yanal mesnet
olarak grev yapar.
elik sacn az olan ykseklii, sac tipiyle deiebilen 40 litre/mye kadar beton ekonomisi salar.
Demenin kendi arlndaki bu azalma, yap
ve temeller tarafndan tanan l ykte 1.0 kN/
m civarnda nemli bir azalma salar. Kullanlan
sac enkesiti daha fazla yk tadndan, kompozit deme kalnl, betonarme deme
kalnlndan daha az olmaktadr.
elik sacn olduka kolay tanmas ve depolanmas, arlnn az olmas ve yksek rijitlii
nemli zellikleridir. 1500 m lik bir deme iin
gerekli olan elik sa bir kamyonla genellikle
tanabilir.
elik saclarn retimi fabrikada kontrol altnda
yaplmaktadr. Bu rnn ayn kalitede retilmesini saladndan, kullanlan malzemeden dolay yapmda daha az hata yaplmasn
salar.
Kompozit demeler yeni koullara kolaylkla
uygun hale getirilebilirler. Tesisatn gizlenmesi
iin, kiri bal ve oluklar arasnda kalan aralk
ideal bir alandr.
Fakat, beton yeterli dayanm kazanp kompozit
alma balayncaya kadar, elik sacn yapsal
performansnn azalmamamas iin, zellikle beton
dkm srasndaki ar sehimin kontrolu olmak
zere yapm aamasnda dikkat edilmesi gereken
bir ok nokta vardr.
4. YAPIM AAMASINDAK GELMELER VE
NLEMLER
Salanacak ekonomi ve emniyet iin, kompozit
deme sistemini oluturan ekil 1de grlen
bileenlerin tasarm kadar, yapm aamasnda
da belirli koullarn yerine getirilmesi ve kontrollarn yaplmas gereklidir. Yapm aamasnda slak

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

TMH
betonu tayabilecek yeterli dayanm ve rijitlie
sahip olacak ekilde tasarlanan elik sacn kirilerin st bal iin yanal mesnet grevi grebilmesi
ancak kiri st balna tam olarak mesnetlenmesi ile salanr. Bunun iin kiri st balna elik
sac ynetmeliklerde verilen aralk ve boyutta nokta
kaynak veya buna denk bir balant ile balanmaldr.
Kompozit alma balamadan nce, yapm aamasnda oluabilecek sehimi azaltmak amacyla
nceleri kompozit kiriler geici ara destekler vastasyla mesnetlenmekte idi. Beton dayanmnn
%75ine ulaldnda ara desteklerin kaldrld
bu yntemde, beton arln geici ara destekler
ve elik kiriler tamaktadr. Ara destekler kaldrldnda zamana bal olarak meydana gelen ekil
deitirme sonucu deme st yzeyinde mesnetler civarnda atlaklar ortaya kmaktadr. Son yllarda yaplan aratrmalar, beton dkm srasnda
geici ara destek kullanmnn kompozit elemann
eilme dayanmn etkilemediini gstermitir.
letme ykleri altnda, farkl yapm yntemleri
farkl sehimlere, yk dalmlarna ve gerilmelere
sebep olur. Fakat ayn enkesitli kompozit elemanlar gmeye kadar yklendiklerinde, yapm ynteminden bamsz olarak, eilme gmesi ayn
moment deerinde ortaya kar. Buna ilave olarak,
ara destek kullanmnn getirdii ek maliyet ve desteklerin yerletirilmesi ve kaldrlmas srasndaki
zaman kayb nedeniyle gnmzde ara desteksiz
yapm yntemleri tercih edilmektedir.
Ara destek kullanlmadnda yapm aamasnda
tm ykleri elik eleman tamaktadr. Bu yklerden dolay oluacak sehimleri dengelemek iin
gnmzde elik kirie yukar doru n erilik
(ters sehim) verilmektedir. elik kirie verilecek
n eriliin miktarn saptamak nemlidir. Eer
eleman beklenen sehimi yapamaz ise kayma balantsnn stnden beton st yzeyine kadar olan
ksm iin ya da kritik kesitler iin ynetmeliklerde
verilen yeterli beton ykseklii kalmayabilir. Ayrca,
inaat srecine kadar gerilmelerin zamanla azalmas, tamada yaanabilecek sorunlar ve sre
nedeniyle verilen n eriliin deiebilecei de
gz nne alnmaldr. Yaplan aratrmalar kiri,
elik sac ve slak beton arl altnda hesaplanacak basit kiri sehiminin %70-80i orannda n
erilik verilmesini nermektedirler. Bu oran kullanlacak birleim detay ile deimektedir. ounlukla
birleimde kullanlan korniyer veya aln levhalarnn
kirie birleimi yapldktan sonra, kirie atlyede
n erilik verilmesi tercih edilmektedir. Bu yntem
basit kayma birleimleri iin ok nemli bir sorun
yaratmamaktadr, fakat rijit birleimlerde antiyede

pratik adan glkle karlaldndan rijit birleimli kirilerin n erilik verilerek kullanlmas tavsiye edilmemektedir. Ayrca, 6 m den daha ksa
kirilere zorluu nedeniyle n erilik verilmemelidir.
Genellikle beton yerleimindeki dikkatsizliklere
bal olarak, kompozit demelerde en sk karlalan emniyeti azaltan yapm problemleri betonun gllenmesi, elik sacn ar sehim yapmas ve
sacn kenar bindirmelerinin ayrlmasdr. Standart
uygulamada elik sac yapm aamasndaki ykler
iin basit mesnetli bir kiri olarak boyutlandrlmaktadr. Basitlik iin mesnetler aras temiz uzaklk aklk olarak alnarak birim genilik iin hesap yaplr.
Islak beton yknn elik sac akl boyunca niform yayld kabul edilir. Dolaysyla, slak beton
kesinlikle nceden akln ortasna dklp,
sonradan kenarlara datlmamaldr. Doru yerleim iin beton nce mesnet elemanlar zerine
dklmeli, sonra sac aklnn ortasna doru
ilerleyerek ilem tamamlanmaldr. Ayrca slak
beton arlna ilave olarak gllenme gmesinin
nlenmesi iin ynetmeliklerde tanmlanan belirli
bir konstrksiyon yk hesaplarda gznne alnmaldr. elik sac yapm aamasnda ortaya kabilecek hasarlara kar koruyacak her trl nlem
alnmaldr. Eer beton dkmnde el arabalarndan yararlanlacak ise, arabalar elik sac zerine
yerletirilen geici kalaslar zerinde kullanlmaldr.
Beton dkmnden nce elik sac zerindeki her
trl yabanc malzeme temizlenmelidir. Beton elik
sacn korozyonuna sebep olabilecek maddeler
iermemelidir.
Yapm aamasnda dikkat edilecek dier nemli
nokta ise, elik sacn zerinden balkl kayma
balantlarnn kiri st balna kaynaklanmasdr. Kayma balants balna yerletirilen kaynak
tabancas ile yar otomatik kaynak yntemi ile kaynaklanmaktadr. Balkl saplamann kiri st balna kaynaklanacak ucunda oluturulan ark ile
bu utaki deokside malzeme kolayca erir. Eriyen
metali niform tutarak ve ark ssn koruyarak iyi
bir kaynak elde etmek iin balkl kayma balantsnn ucunda zel seramik halka kullanlr. Yksek
amperli doru akm kullanlarak kayma balantsnn ucunda yaratlan ark ssyla kayma balants
ucu, elik sac ve elik eleman bal erir. Balkl
kayma balantlarnn ap genel olarak 13 mm~25
mm arasndadr, fakat balkl kayma balantsnn
ap 20 mmyi atnda kaynak ilemi gletiinden maliyet artmaktadr. Korozyondan korumak
amacyla galvanizlenmi saca dorudan kayma
balantlar kaynaklanabilir. 1.6 mmye kadar tek
bir elik saca ve 1.2 mmye kadar st ste binmi

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

63

TMH
ift elik sac kalnl zerinden sac delinmeden
kaynak yaplabilmektedir. elik mesnet kiriinin
balk kalnl kayma balants apnn 0.4 katndan az olmamaldr. Bu deer ortaya kabilecek kaynak problemi asndan nemlidir. Balk
kalnl ince veya kayma balants ap byk
olduunda, s elik sac eritmeye alrken alttaki balk fazla eriyebilir ve kayma balantsnn
balk iine gmlmesine sebep olur. Bu problemi
azaltmak amacyla 10 mm apa sahip kayma balantlarnn kullanm 1994den itibaren ynetmeliklerde yer almtr. Balkl kayma balantlarnn
kaynanda dier problemler kayma balantsnn
ve kaynaklanaca baln yzey artlarndan,
evre koullarndan veya yanl elektrik akmndan ortaya kabilir. elik sac alttaki mesnet kiriine tam olarak oturmaldr. Kaynaktan nce, eer
varsa, elik sac yzeyindeki slaklk basnl hava
pskrtlerek kurutulmaldr. Nem kaynak kusurlarna neden olduundan, kaynak ilemi tamamlanncaya kadar kayma balantlar ve seramik
halkalar nemden korunmaldr. elik sac altndaki
eleman tamamen temiz, kuru ve boyanmam
olmaldr. G kayna, kablo uzunluu, kablo ap
ve zemin koullar elektrik akmn etkilediinden
retici prospektslerinde belirtilen kaynak koullarna uyulmaldr. elik sac zerine yaplacak kayma
balants kaynaklarnn n kontrolu iin ayn kiri,
ayn elik sac kullanlarak en az 10 adet balkl
kayma balants kayna ile kalite testi yaplmas
nerilmektedir. Kaynak ilemi tamamlandktan
sonra ise seramik paralar krlarak kaldrlmal ve
kaynaklar kontrol edilmelidir.
5. SONU
Kompozit demeleri oluturan malzeme kalitelerindeki
gelimeler, deneyimler, tasarm yntemlerindeki deiiklikler kompozit elik sac-beton
deme sistemlerindeki elemanlarn daha hafif ve ekonomik
boyutlandrlmasna
sebep olmaktadr. Ekonomik
ve gvenli kompozit deme
tasarm sadece boyutlandrmaya deil, zellikle yapm
aamasnda da elde edilebilecek ekonomiye, dolaysyla
inaat srasndaki dikkat ve
kontrollere baldr. Kompozit
elemanlarn tasarm ile ilgili
standartlarn yannda, elik
sac ve kayma balants re-

64

ticilerinin nerilerine uyulmas da yapmda karlabilecek hatalar ve maliyeti azaltacaktr.

6. KAYNAKLAR
Cambering of Steel Beams, L.A. Kloiber, 1989, Proc.
Steel Structures, ASCE, Newyork, 101-110.
Construction Considerations for Composite Steeland-Concrete Floor Systems, Subcommittee on
Composite Steel and Concrete Floor Systems,
2002, ASCE, Journal of Structural Engineering,
1099-1110.
Controlling Deflection of Composite Deck Slabs,
J.T.Ryan, 1997, Publication no: C970734,
Aberdeen Group.
Design Manual for Composite Slabs, 1995, ECCS
Technical Committee
Design of Steel Structures, Part 1.1. General rules
and rules for buildings, European Committee for
Standardisation, Eurocode 3 ENV-1993-1.
Design of Composite Steel and Concrete Structures,
European Committee for Standardisation,
Eurocode 4 ENV-1994-1.
Economical use of Cambered Steel Beams,
J.W. Larson, 1990, Proc. AISC Engineering
Conference, Chicago, 3-21.
Kompozit Demeler, C.Yorgun, 2003, TUCSA,
stanbul.
Standard for the Structural Design of Composite
Slabs/Standard Practice for Construction and
nspection of Composite Slabs, ANSI/ASCE 9-91,
New York.
Structural Welding Code, Section 7: Stud Welding,
AWS, 1998, American Welding Society,, ANSI/
AWS D.1.1-98, Miami.

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1