Djecija Enciklopedija Znanja GDJE PDF

SADRAJ
PLANET
ZEMLJA
20
21
21
Kako nastaje mraz?

Gdje su najvlanija mjesta na svijetu?
Gdje se nalaze najsua mjesta na Zemlji?
22
22
22
23
23
23
Gdje
Gdje
Gdje
Gdje
Gdje
Gdje
24
24
24
25
25
25
Gdje se javlja najjaa oceanska struja?

Gdje je podruje zatija?
Gdje se javlja Golfska struja?
Gdje se nalaze podmorske ravnice?
Koji su dijelovi oceana najdublji?
Koje je more najslanije?
26
26
26
27
27
Gdje
Gdje
Gdje
Gdje
Gdje
se nalazi najvei arhipelag?

se javljaju plimni valovi?
se javljaju najvee plime?
se nalazi najdulji greben na svijetu?
nalazimo fjordove?
28
28
28
29
29
29
Koja
Koja
Gdje
Gdje
Gdje
Gdje
je rijeka najdulja?
je rijeka najvea?
se nalaze najvii vodopadi?
su zabiljeena najvee poplave?
se nalazi najvee jezero?
se nalazi najvie jezero?
30
30
30
31
31
31
Gdje
Koja
Gdje
Gdje
Gdje
Gdje
se nalazi najvea spilja?

je spilja najdublja?
nalazimo najvee stalaktite i stalagmite?
se nalaze najvee pjeane dine?
nalazimo arteke bunare?
nastaju pustinje?
32
33
Gdje je isuivanjem tla podvostruena veli

ina drave?
Koje je mjesto na Zemlji najosamljenije?
Gdje se nalazi najvee umjetno jezero?
Gdje se nalazi najvea jama stvorena ovje
jom rukom?
Gdje se javljaju kisele kie?
Koji je vulkan unitio drevni rimski grad?

Gdje se nalazi pacifiki Vatreni prsten?
Gdje zabiljeeni najjai potresi?
Gdje blato kljua?
Gdje se nalazi epicentar potresa?
34
34
34
35
35
35
Gdje se
Odakle
Gdje se
Odakle
Gdje je
Odakle
Gdje su najtoplija mjesta na svijetu?

Gdje su najhladinja mjesta na svijetu?
36
36
Gdje se nalazi Dolina spomenika?

Gdje uz ekvator nalazimo snijeg?
10 Gdje se nalazi griniki meridijan!"

10 Gdje se Sunce moe vidjeti i u pono?
10 Gdje se nalazi sjeverni magnetski pol?
11 Gdje se jednom nogom moe stajati u etvr

tak, a drugom u petak?
11 Gdje je horizont?
Gdje se stvara Zemljina kora?

Gdje nestaje Zemljina kora?
Gdje se nalazi rasjed San Andreas?
Gdje se nalazi Velika rasjedna dolina?
Gdje e se kontinenti nalaziti za 50 milijuna
godina?
Gdje se nalaze najstarije stijene?
Gdje se mogu vidjeti slojevi stijena stari vie
od 1,5 milijardi godina?
Gdje nastaju kristali?
Gdje nalazimo dijamante?
Gdje je najbolje traiti zlato?
Gdje se nalazi najvei planinski lanac na
svijetu?
Gdje se nalazi najvia planina na svijetu?
Gdje se nalazi najvei aktivni vulkan?
Gdje je vulkan stvorio otok?
Gdje se dogodila najvea vulkanska erupcija?
32
33
33
se nalaze najdulji ledenjaci?

se nalaze najvea ledena prostranstva?
nalazimo permafrost?
nalazimo najvee ledene bregove?
se tope ledeni bregovi?
nalazimo ledenjake pukotine?
uzgaja ria?
potjee pamuk?
uzgaja aj?
potjee guma?
prvi puta uzgojen kukuruz?
potjee kakao?
37
G d j e se nalazi D i v o v prijelaz?
50
t o su s a v a n e ?
37
G d j e se nalazi Stijena v a l ?
50
Koje ptice ive u savani?
37
G d j e s e n a l a z i n a j t o n i j i gejzir n a svijetu?
50
Koje savanske ivotinje ive u krdima?
51
K o j e su i v o t i n j e s a v a n s k i l o v c i ?
51
Zato u savani z a j e d n o ivi toliko ivotinja?
BILJKE
IVOTINJE
38
G d j e se n a l a z e i to su to b i o m i ?
39
Zato neke ivotinje ive samo u odreenim

podrujima?
40
G d j e se pingvini pare?
52
K o j e s u pustinje z i m i h l a d n e ?
52
M o g u li ribe preivjeti u toploj v o d i ?
52
G d j e rastu kaktusi?
53
K o j a j e pustinja n a j v e a n a svijetu?
53
Kako
54
G d j e s e n a l a z i n a j v e a kina u m a n a svijetu
preivljavaju
pustinjske i v o t i n j e ?
54
Koje ptice ive u kinim u m a m a ?
55
K o j i s i s a v c i i v e u kinoj u m i A m a z o n e ?
55
Koji sisavci ive u afrikim kinim u m a m a ?
56
G d j e i v e l e m u r i letai?
56
G d j e i v e tigrovi i n o s o r o z i ?
56
G d j e rastu m a n g r o v e u m e ?
57
G d j e ive orangutani?
58
G d j e i v e rajske p t i c e ?
40
Koji tuljani i v e na Antartici?
58
G d j e rastu b a n k s i j e ?
41
G d j e i v e sjeverni m e d v j e d i ?
59
i m e se hrane tobolari?
41
Koje se ptice gnijezde na Arktiku?
41
G d j e ivi karibu?
42
G d j e ive ameriki mufloni?
60
Koje ivotinje ive na G a l a p a g o s k o m otoju
42
G d j e ive kozorozi?
61
G d j e ivi v e i n a ptica n e l e t a i c a ?
42
G d j e ive jakovi?
61
G d j e se rakovi penju po drveu?
43
G d j e ive pande?
43
G d j e ive ljame?
62
Z a t o s e p t i c e sele?
43
G d j e rastu n a j u d n i j e p l a n i n s k e b i l j k e ?
44
G d j e raste v e i n a e t i n j a a ? -
45
Koje ptice ive u vazdazelenoj umi?
45
Koji s i s a v c i i v e u v a z d a z e l e n o j u m i ?
46
Zato su listopadne u m e tako bogate ivo
46
K o j e i v o t i n j e i v e u listopadnoj u m i ?
46
Koje ptice ive u listopadnoj umi?
48
G d j e i v e kojoti?
48
G d j e prerijski psi g r a d e s v o j a sklonita?
60
K o l i k o i m a vrsta h a v a j k i ?
60
Z a t o s e o t o n e i v o t i n j e r a z l i k u j u o d ostalih
62
K a m o odlaze zovoji?
62
Z a t o s e kitovi s e l e ?
tom?
48
to se d o g o d i l o s b i z o n i m a ?
49
G d j e ive viskae?
49
Zato na travnatim ravnicama ima tako m a l o

drvea?
63
K a m o o d l a z e leptirovi monarsi?
63
G d j e goleme elve polau jaja?
63
G d j e s e mrijeste j e g u l j e ?
PROLOST
64
G d j e s u p r o n a e n i najstariji otisci o v j e j e g
64
G d j e su uzgojeni prvi usjevi?
65
G d j e su prvi puta u p o t r i j e b l j e n a kola s
stopala?
kotaima?
65
G d j e je izmiljeno pismo?
65
G d j e j e prvi puta p r o i z v e d e n p a p i r ?
72
Kamo je pobjegao M u h a m e d ?
72
Koji j e e v r o p s k i g r a d b i o g l a v n i g r a d i s l a m
72
G d j e j e b i o Kitaj?
73
O d a k l e su srednjovjekovni Evropljani nabav
73
G d j e s u t i s k a n e p r v e knjige?
73
G d j e je luk o d l u i o o i s h o d u b o r b e ?
74
O d a k l e potjeu ameriki Indijanci?
74
G d j e je bilo carstvo Songhai?
74
G d j e b i t r e b a o biti E l D o r a d o ?
75
G d j e su se u S j e v e r n o j A m e r i c i naselili p r v i
75
G d j e je ajanka uzrokovala revoluciju?
75
G d j e j e i z b i o O p i j u m s k i rat?
76
G d j e su ameriki robovi osnovali slobodnu
76
G d j e je bio Bokserski ustanak?
76
G d j e su u ratu prvi puta u p o t r i j e b l j e n i
77
G d j e j e nastala Liga n a r o d a ?
77
G d j e su baene prve atomske bombe?
77
G d j e s e v o d i o e s t o d n e v n i rat?
skog c a r s t v a ?
ljali z a i n e ?
doseljenici?
66
G d j e j e prvi puta p r o i z v e d e n a s v i l a ?
66
G d j e je izumljeno lonarsko kolo?
66
G d j e s u o d r a n e p r v e O l i m p i j s k e igre?
67
G d j e su G r c i osnovali kolonije?
67
G d j e s u ljudi p o e l i u p o t r e b l j a v a t i n o v a c ?
67
G d j e su sagraene prve p o p l o e n e ceste?
68
G d j e j e i z u m l j e n plug?
68
G d j e s u prvi puta u p o t r i j e b l j e n e i v o t i n j e z a
68
G d j e je izumljena brava s kljuem?
68
G d j e j e prvi puta rastaljeno e l j e z o ?
69
G d j e je u ratu prvi puta u p o t r i j e b l j e n o e
69
G d j e s u i s p a l j e n e p r v e rakete?
70
K a d j e i z u m l j e n o c e n t r a l n o grijanje?
zemlju?
tenkovi?
rad na p o l j u ?
ljezno oruje?
70
K a m o je Aleksandar vodio svoju armiju?
70
G d j e s u R i m l j a n i gradili v e l i k e a k v a d u k t e ?
71
Kako je propalo Rimsko carstvo?
71
G d j e su o s n o v a n a p r v a s v e u i l i t a ?
71
G d j e j e p r o n a e n a najstarija B i b l i j a ?
LJUDI I MJESTA
78
G d j e ljudi i v e u a t o r i m a ?
78
G d j e ljudi i v e u d r v e n i m k u a m a ?
79
G d j e ljudi i v e u k u a m a p o d i g n u t i m n a
79
G d j e ljudi i v e u k u a m a o d b l a t a ?
kolju?
79
G d j e ljudi i v e u a m c i m a ?
80
G d j e j o u v i j e k i v e ljudi i z k a m e n o g d o b a ?
80
G d j e ive Masaji?
80
G d j e ive Bumani?
81
G d j e ive erpasi?
90
G d j e je Ponte V e c c h i o ?
90
G d j e j e Kosi t o r a n j ?
90
G d j e je Escorial?
91
G d j e je Alhambra?
91
G d j e je Kremlj?
91
G d j e j e C r v e n i trg?
92
Koji j e v e l i k i g r a d i m a o etiri i m e n a ?
92
G d j e se nalazi Krak vitezova?
81
G d j e ivi narod A i n u ?
92
Koje su zemlje najbogatije?
81
O d a k l e potjeu Romi?
93
G d j e s e n a l a z i Isfahan?
82
G d j e ive aboriini?
93
G d j e je Banglade?
82
G d j e ive Maori?
93
G d j e s u vrata I n d i j e ?
82
G d j e ive Tuarezi?
83
G d j e ive Pigmejci?
83
G d j e ive Eskimi?
83
G d j e ive Laponci?
84
G d j e su obnovljeni drevni hramovi?
84
G d j e je Dolina kraljeva?
84
G d j e s e n a l a z i n a j v e i rimski amfiteatar?
85
G d j e su u dungli p r o n a e n e piramide?
85
G d j e je izgubljeni grad Inka?
85
G d j e se nalazi Angkor Vat?
86
G d j e s e n a l a z i sveti g r a d triju religija?
86
Gdje je Zid plaa?
86
G d j e j e sredite R i m o k a t o l i k e c r k v e ?
87
G d j e j e sveti g r a d H i n d a ?
87
K a m o krani odlaze na h o d o a e ?
87
G d j e s e n a l a z i n a j v e i kip B u d h e ?
88
Koji su gradovi sagraeni na k a n a l i m a ?
88
G d j e su zemlje Beneluxa?
88
G d j e se nalazi Crna uma?
94
G d j e se nalazi Taj M a h a l ?
94
G d j e se nalazi Zlatna pagoda?
94
G d j e se upotrebljavaju slonovi za p o m o
95
Koji g r a d i m a k l o n g o v e ?
u radu?
95
Koji azijski g r a d i d r a v a i m a j u isto i m e ?
95
to s u k i n e s k e p a g o d e ?
96
G d j e se odrava ceremonija aja?
96
Koji j e n a j v e i g r a d n a svijetu?
96
Gdje je Ginza?
97
G d j e s e n a l a z i Z a b r a n j e n i grad?
97
Koja je zemlja najnapuenija?
97
G d j e ljudi k a m e n j e m u r e u j u v r t o v e ?
98
G d j e m o e m o vidjeti k a z b e ?
98
G d j e nalazimo suke?
98
G d j e se nalazi Timbuktu?
99
G d j e j e n a j v e i afriki n a c i o n a l n i p a r k ?
99
G d j e s e o d r a v a satari?
99
G d j e s u najstarije a f r i k e c r k v e ?
89
G d j e se nalazi Versailles?
100
G d j e nalazimo oaze?
89
G d j e nalazimo gotike katedrale?
100
G d j e se nalazi najvei kanal?
89
G d j e se odrava m i m o h o d u poast zastavi?
100
G d j e je bilo Beninsko kraljevstvo?
101
G d j e se nalazi Veliki Z i m b a b v e ?
101
G d j e se nalaze Viktorijini slapovi?
101
G d j e ivi n a r o d Z u l u ?
102
G d j e se nalazi Kip slobode?
102
G d j e se nalazi M a n h a t t a n ?
102
G d j e se nalazi Bijela kua?
103
G d j e se nalazi C a p e C a n a v e r a l ?
103
G d j e se nalazi D i s n e y l a n d ?
103
G d j e s e n a l a z i n a j d u i u m j e t n i morski p r o l a z ?
104
G d j e s u ivjeli O l m e c i ?
104
G d j e su u stijeni u k l e s a n a etiri a m e r i k a
104
U k o j e m se g r a d u n a l a z e p l o v e i v r t o v i ?
predsjednika?
105
G d j e ive sjevernoameriki Indijanci?
105
G d j e nalazimo totemske stupove?
105
G d j e se nalazi M e s a V e r d e ?
106
G d j e se nalazi O g n j e n a zemlja?
106
G d j e ive gaui?
112
G d j e s e n a l a z i l o s e d a m svjetskih u d a ?
112
G d j e se nalazi Uskrnji otok?
11 3
G d j e se n a l a z i d o m jetija?
113
G d j e s e n a l a z i b e r m u d s k i trokut?
113
G d j e j e bila A t l a n t i d a ?
PROMET
114
G d j e se nalaze najprometniji vodeni putovi?
114.
G d j e s u g l a v n i p u t o v i z a p r i j e v o z nafte?
115
K o j a j e luka n a j p r o m e t n i j a ?
115
G d j e plove ledolomci?
115
G d j e se grade svjetionici?
115
G d j e s e n a b r o d u n a l a z e n a v i g a c i j s k a svjetla?
116
G d j e se nalazi najdulja eljeznika pruga?
116
G d j e j e n e k o v o z i o O r i j e n t ekspres?
117
Koja je prometnica najdulja?
117
G d j e s e koriste rike?
11 7
G d j e j e s a g r a e n a prva p o d z e m n a e l j e z n i c a ?
118
K o l i k o v i s o k o lete a v i o n i ?
118
Koji je a e r o d r o m najvei?
106
K o j i j e g l a v n i g r a d najvii?
118
Koji su zrani putovi najoptereeniji?
107
G d j e je izgraena Brazilija?
119
G d j e se dogodila najvea avionska nesrea?
107
G d j e s e o d r a v a najraskoniji k a r n e v a l ?
119
G d j e se n a l a z i i to je c r n a k u t i j a ?
119
G d j e se na a v i o n u nalaze motori?
108
Koja je zemlja najvei proizvoa vune?
108
G d j e se nalazi ravnica Nullarbor?
108
K o j i j e australski g r a d n a j v e i ?
109
G d j e s e n a l a z i n a j v e a stijena n a svijetu?
109
G d j e je australsko z a l e e ?
109
O d a k l e potjeu stanovnici pacifikih otoka?
110
G d j e s e n a l a z i n a j d u l j i most?
110
Koja je drava najvea?
111
G d j e se nalazi najvia zgrada?
111
G d j e se nalazi najdulji tunel?
"11
Koja je drava najmanja?
V
G D J E SE N A L A Z I
GRINICKI MERIDIJAN?
Meridijani oznaavaju zem
ljopisnu d u i n u - to su z a m i
ljene linije na Z e m l j i n o j p o
vrini, koje povezuju Sjeverni
i Juni pol. Griniki meridijan
o z n a a v a nulti stupanj z e m
ljopisne duljine. Prolazi kroz
Kraljevski opservatorij u G r e envvichu, d a n a s dijelu L o n
dona.
Kraljevski opservatorij sagra
e n je 1 6 7 5 . na breuljku iz
n a d kraljevske p a l a e u G r e e n v v i c h u . U prolom stoljeu
tu je postavljen novi pasani
teleskop za m j e r e n j e prolaska
zvijezda. M e r i d i j a n na k o j e m
se teleskop nalazi o z n a e n je
kao nulti stupanj. Taj je m e r i
dijan 1884. p r i h v a e n kao
prvi m e r i d i j a n . S v e se druge
zemljopisne duine raunaju
istono i z a p a d n o od G r e e n vvicha.
sjeverni
polarni krug '
10
V
G D J E SE S U N C E
M O E VIDJETI
I U P O N O ?
V
SJEVERNI MAGNETSKI
POL?
Uz Sjeverni i Juni Zemljin

p o l ljeti n i k a d n e p o s t a j e
t a m n o . S u n c e se m o e vidjeti
cijeli d a n i cijelu n o - osim
ako je oblano.
K o m p a s o v a igla u v i j e k p o k a
zuje prema sjevernom mag
netskom polu. Danas se on
nalazi blizu otoka Bathurst
u s j e v e r n o j K a n a d i - vie od
1500 kilometara udaljen od
geografskog S j e v e r n o g pola.
K a o to prikazuje crte, z e m Ijina os je nagnuta. U lipnju

j e prema S u n c u okrenut S j e
verni pol. Vrtnjom Z e m l j e
o k o svoje osi, svagdje unutar
arktikog kruga ostaje d a n .
T a k o s e S u n c e iznad hori
zonta vidi a k i u p o n o .
U prosincu je p r e m a
S u n c u okrenut J u n i p o l , p a
je p r e m a tome na Antarktici
ljeto. S u n c e se u p o n o vidi
svagdje unutar antarktikog
kruga. Z a razliku o d toga,
u prosincu se unutar arkti
kog kruga S u n c e nikad ne
die iznad horizonta.
J a m e s Clark Ross j e 1 8 3 1 .
g o d i n e otkrio sjeverni m a g
netski pol pokraj poluotoka
B o o t h i a u sjevernoj K a n a d i .
D a n a s se sjeverni magnet
ski pol nalazi 800 kilometara
sjevernije o d t e t o k e . P o l o
aj pola uvjetuju kretanja
unutar Z e m l j e , koja i n e na
planet d i v o v s k i m m a g n e t o m .
U vrlo d u g o m razdoblju
Z e m l j i n o magnetsko polje se
o k r e e , pa se sjeverni m a g
netski pol premjeta na A n
tarktiku. To se u posljednjih
pet milijuna godina d o g o d i l o
30 puta.
A
G D J E SE J E D N O M
N O G O M M O E STAJATI
U ETVRTAK,
A D R U G O M U PETAK?
D a t u m se mijenja na meuna
r o d n o j d a t u m s k o j liniji k o j a
otprilike slijedi 1 8 0 m e r i d i
jan. Taj se meridijan nalazi
na suprotnoj strani svijeta od
grinikog meridijana.
Z e m l j a se u 24 sata o k r e n e za
>
3 6 0 . P r e m a t o m e , z a svakih
15 zemljopisne duljine
i m a m o j e d a n sat. O d 1 8 8 3 .
g o d i n e svijet je podijeljen
u standardne v r e m e n s k e
zone.
K a d se S u n c e p o d i e u p e
tak u 6 sati u L o n d o n u (koji
se nalazi na 0 z e m l j o p i s n e
duine), u D a c c i (na 9 0
istono) v e je p o d n e , a na
otoju Fiji (na 1 8 0 istono)
je 18 sati. N o , z a p a d n o od
L o n d o n a v r i j e m e kasni za grin i k i m m e r i d i j a n o m . I tako,

kad je 6 sati u petak u L o n
d o n u , u C h i c a g u (koji se na
lazi na 9 0 z a p a d n o ) jo je
p o n o u etvrtak. Na otoju
S a m o a (1 7 0 z a p a d n o ) je 19
sati u etvrtak. K a d je petak
u v e e r na Fijiskom otoju
s j e d n e strane datumske li
nije, sa S a m o a n s k e strane jo
je etvrtak n a v e e r .
G D J E JE H O R I Z O N T ?
H o r i z o n t ili o b z o r j e g r a n i c a
na kojoj se n e b o prividno su
s r e e s a z e m l j o m ili m o r e m .
Budui da je Zemljina povr
ina z a k r i v l j e n a , ini se k a o
da p r e d m e t i n e s t a j u iza h o r i
zonta.
to se n a l a z i m o na v i e m
mjestu, d a l j e v i d i m o . Z a v e ::ra d a n a m o e m o s morske
obale promatrati kako brod
^estaje iza horizonta. Z a k r i v enost Z e m l j e s p r e a v a nas
da v i d i m o d a l j e . N a l a z i li se
n a e o k o 1,5 metara iznad
morske razine, horizont koji

v i d i m o nalazi se 4,5 k i l o m e
tara d a l e k o .
P o p n e m o li se na vrh bri
jega, vidjet e m o m n o g o da
lje, kao to je prikazano na
g o r n j e m crteu. K a d bismo se
popeli na p l a n i n u koja se na
lazi 3 0 0 0 metara iznad mor
ske razine, horizont bi bio
udaljen 2 0 0 kilometara - a k o
bi v r i j e m e bilo d o v o l j n o v e
dro da v i d i m o toliko d a l e k o .
11
V
G D J E SE S T V A R A
ZEMLjINA KORA?
N o v u grau za Zemljinu koru
daju vulkani. Veina lave je
rastaljena t v a r iz dijela Z e m
lje k o j i n a z i v a m o p l a t , a k o j i
se nalazi ispod krute kore.
Neki se vulkani nalaze na
kopnu, no mnogi su smje
teni d u b o k o ispod o c e a n a
gdje lava t e e izravno na
morsko dno.
Z a m i s l i m o g o t o v o okruglo
j a j e s ljuskom koja je pukla
na nekoliko mjesta. T a k o
s m o dobili d o b r u sliku nae
A
GDJE NESTAJE
ZEMLJINA KORA?
Veina znanstvenika vjeruje
da se povrina Zemljine kore
ne mijenja. D o k se tvar na
kuplja na spojnici nekih
ploa, na spojevima drugih
ploa se gubi.
P o l a g a n i m irenjem Atlant
skog o c e a n a o b j e A m e r i k e s e
o d m i u od E v r o a z i j e i Afrike,
a tvar iz Z e m l j i n e kore n e
staje o k o r u b o v a T i h o g o c e
ana. Na rubovima ploa oko
Tihog o c e a n a mnotvo je du
12
Z e m l j e . Z e m l j i n vanjski o m o
ta, kora, d o n e k l e je nalik
ljusci jajeta. O n j e krut,
a u j e d n o je i vrlo tanak kad
se usporedi s p r o m j e r o m
Z e m l j e ; uz to je raspukao
u mnotvo veih i manjih di
j e l o v a koje n a z i v a m o plo
ama.
se r a z m i u . T o m se prilikom
rastaljena tvar, koja dolazi
ispod kore, izdie i prianja
n a r u b o v e svake p l o e . T a k v e
se g r a n i c e n a z i v a j u konstruk
tivnim g r a n i c a m a p l o a ,
a postupak d o d a v a n j a n o v o g
materijala svakoj p l o i naziva
se irenjem morskog d n a .
N e k e p l o e , poput p a c i fike, sastoje se s a m o od o c e

anskog d n a . M n o g e p l o e uk
ljuuju i t a v e kontinente, kao
i d i j e l o v e o c e a n s k o g d n a . Te
d i v o v s k e p l o e se vrlo sporo
p o m i u , a s njima putuju
i kontinenti.
Srednjoatlantski hrbat je
j e d n o od mjesta gdje se n o v a
Z e m l j i n a kora stvara na taj
nain. Sjevernoamerika
i j u n o a m e r i k a p l o a se p o
lako o d m i u o d evroazijske
i afrike p l o e .
N a n e k i m mjestima p l o e
bokih o c e a n s k i h jaraka, ot
prilike d v a puta dubljih o d
drugih d i j e l o v a o c e a n a .
Z n a n s t v e n i c i vjeruju da su to
p o d r u j a gdje se d n o T i h o g
o c e a n a p o l a k o p o v l a i ispod
susjednih kontinentalnih
ploa.
Ta vrsta g r a n i c e naziva se
destruktivnom z o n o m . D n o
o c e a n a s e p o d kutom p o d
v l a i p o d plat Z e m l j e . Taj se
proces naziva p o d v l a e n j e m .
T i j e k o m p o d v l a e n j a sti
j e n e se tale. Rastaljeni mate
rijal se p o d i e kroz pukotine
i stijene, te stvara v u l k a n e .
K l i z a n j e m p l o a j e d n e preko
druge esto se javljaju p o
tresi, a gornja kontinentalna
p l o a se nabire tako da se
stvaraju p l a n i n e .
Primjer n e d a v n e destruk
t i v n e aktivnosti p o m i c a n j a
p l o a bila je e r u p c i j a v u l k a n a
St H e l e n s u S A D . Taj v u l k a n
j e d a n je u nizu v u l k a n a koji
su nastali p o v l a e n j e m p l o e
S a n J u a n de F u c a ispod sjevernoamerike ploe.
PLANET ZEMLJA
>
RASJED SAN ANDREAS?
Rasjed S a n A n d r e a s nalazi se
u z a p a d n o j Kaliforniji, uz tihooceansku obalu S A D . Naz\an je po jezeru juno od
San Francisca.
Rasjed S a n A n d r e a s i neto
nanje poznat rasjed F a i r w e ather na A l j a s c i tvore g r a n i c u
z m e u t i h o o c e a n s k e i sjevernoamerike ploe. Tihooceanska p l o a se p o l a k o o k r e e
u smjeru suprotnom od ka
zaljke n a satu. Z a p a d n o o d
r
a s j e d a S a n A n d r e a s tlo se
p o m i e prema sjeveroza
p a d u . Z b o g toga se tlo d u
i n e 2 4 0 0 kilometara, to se
protee o d S a n F r a n c i s c a d o
vrha B a j a Kalifornije, godi
nje p o l a k o p o m i e u z o b a l u
p r o s j e n o m b r z i n o m od 3,5
centimetara. To se g i b a n j e
z b i v a u nizu skokova, uzro
kujui potrese uzdu rasjeda.
T a k o j e S a n F r a n c i s c o teko
oteen z e m l j o t r e s o m
1906,kad se rasjed p o m a k a o
za 6,5 metara. S l j e d e i veliki
skok e se vjerojatno dogoditi
n e d a l e k o Los A n g e l e s a , to
lei j u n i j e uz rasjed.
<
VELIKA RASJEDNA
DOLINA?
V e l i k a rasjedna d o l i n a je niz
povezanih rasjednih dolina
to se p r o t e u 6 5 0 0 kilome
tara sjeverno od rijeke J o r
dan, preko Mrtvog i Crvenog
mora, kroz Etiopiju i istonu
Afriku do obale Indijskog
o c e a n a nedaleko ua rijeke
Zambezi.
R a s j e d n a dolina nastaje kad
se uski d i o Z e m l j i n e kore
spusti i z m e u g o t o v o p a r a l e l
nih rasjeda. V e l i k a rasjedna
dolina iroka je i z m e u 30
i 60 kilometara i s o b j e strane
ima strme p a d i n e . J e d a n njen
dio ispunjava C r v e n o m o r e .
Na d r u g i m mjestima se na
laze d u g a , uska, d u b o k a j e
zera kao to su T u r k a n a , M o
butu, T a n g a n y i k a i M a l a w i .
U istonoj Africi se rasjedna
dolina dijeli u d v i j e grane, sa
svake strane jezera Viktorija.
R a s j e d a n j e je vjerojatno za
p o e l o prije otprilike 1 3 mili
juna g o d i n a , a tektonsku ak
tivnost su slijedili potresi
i vulkani.
>
G D J E E SE
KONTINENTI NALAZITI
ZA 50 MILIJUNA
GODINA?
Ma karti vidimo gdje e se
k o n t i n e n t i n a l a z i t i ako s e n a
stave p o m i c a t i d a n a n j o m br
zinom. O s i m poloaja, mije
njat e s e i o b l i c i k o n t i n e n a t a .
Prije otprilike 2 5 0 milijuna
godina, drevni su se konti
nenti spojili u j e d n u k o p n e n u
masu ( P a n g e a ) i j e d a n o c e a n
Panthalassa). Prije 150 mili-una godina P a n g e a se p o e l a
omiti, a taj se proces nastav
lja i d a n a s . Tihi o c e a n je
ostatak Panthalasse, a vjero
jatno e postati jo i m a n j i .
A m e r i k i kontinenti e s e p o
micati d a l j e na z a p a d , i me
u s o b n o e se razmaknuti ire
n j e m Atlantskog o c e a n a . A u
stralija e se p o m a k n u t i d a l j e
na sjever, a Evroazija na jug

i istok.
P o m i c a t e se i m a n j i dije
lovi k o p n a . Kalifornija e se
odvojiti o d S j e v e r n e A m e r i k e
i p o m a k n u t i p r e m a Aljaski,
dok e se Afrika rascijepiti
i smanjiti S r e d o z e m n o m o r e .
13
PLANET ZEMLJA
< G D J E SE N A L A Z E
N A J S T A R I J E STIJENE?
Najstarija stijena bila je dio
gnajsa iz fjorda A m e r a l i k
u zapadnom Grenlandu.
S t a r a j e o k o 3 , 8 milijardi go
dina.
G n a j s je m e t a m o r f n a sti
j e n a , nastala p o d u t j e c a j e m
t o p l i n e i tlaka. To je j e d n a
od m n o g i h d r e v n i h stijena
koje tvore G r e n l a n d i sus
j e d n i Kanadski tit. Te sti
j e n e su d r e v n a o s n o v a sjevern o a m e r i k o g kontinenta.
Starost stijene je procije
A G D J E SE M O G U
VIDJETI SLOJEVI STIJENA
STARI VIE O D 1 , 5
MILIJARDI GODINA?
Pustinja K o l o r a d o na jugoza
p a d u S A D i m a slojeve stijena
koje su nastale u razdoblju
od o k o 1,6 milijardi godina.
Rijeka K o l o r a d o i njene pri
t o k e probijale su se kroz te
slojeve u V e l i k o m k a n j o n u
i d r u g i m oblinjim kanjo
nima.
P o d r u j e V e l i k o g kanjona j e
j e d i n o mjesto na Z e m l j i gdje
geolozi m o g u p r o u a v a t i to
14
liko slojeva nedirnute stijene

u g o t o v o savrenom slijedu
fosila.
G r a n i t n i kanjon na d n u
V e l i k o g kanjona urezan j e
u stijene koje i n e o s n o v u v e
ine Sjeverne Amerike. Te
d r e v n e stijene stvorene su
prije otprilike 1,7 milijardi
g o d i n a . P o k o p a n e su ispod
v o d o r a v n i h slojeva stijene.
Na d n u te hrpe nalazi se
pjeenjak star 5 7 0 milijuna
g o d i n a , a na v r h u , na rubu
kanjona, v a p n e n a c star o k o
2 7 0 milijuna g o d i n a . S vrha
V e l i k o g kanjona erodirale su
m l a r t stijene.
njena m j e r e n j e m radioaktiv
nog raspada malih koliina
rubidija i stroncija u stijeni.
V r l o je z n a a j n o to to su
najstarije stijene p r o n a e n e
na k o p n u . To p o k a z u j e ko
liko su dugotrajne lake sti
j e n e kontinenata. Najstarije
stijene na d n u o c e a n a nisu
starije od 2 0 0 milijuna go
dina. U p r a v o s e ispod o c e
a n a stvara i unitava Z e m Ijina kora.
Stijene na vrhu V e l i k o g ka
njona tvore o s n o v u kanjona
Z i o n . Taj j e kanjon urezan
u p j e e n j a k e stare 150 do
200 milijuna g o d i n a . N a j
m l a e stijene k a n j o n a Z i o n su
o s n o v a k a n j o n a B r v c e , gdje
60 milijuna g o d i n a stari pje
e n j a c i i v a p n e n c i tvore ne
b r o j e n e iljke. N a j m l a e sti
j e n e platoa K o l o r a d o stare su
37 milijuna g o d i n a .
PLANET
G D J EN A S T A J UK R I S T A L I ?
Dijamantinastajunamjestima
gdje isparava otopina ili se
rastaljena stijena polako
hladi ispod Zemljine povrine. Najbolji kristali su oni
koji imaju mjesta i vremena
da polako nastanu.
Kristale soli moemo nainiti
o s t a v l j a j u i morsku v o d u (ili
zasienu o t o p i n u soli) da po
lako isparava.
Na mjestima gdje v r u e
mineralne o t o p i n e izlaze
kroz pukotine na Z e m l j i n u
ZEMLJA
V
GDJE NALAZIMO
DIJAMANTE?
V G D J E JE N A J B O L J E
TRAITI ZLATO?
Dijamanti su stvoreni pod vi

sokim tlakom i temperatu
r o m duboko u unutranjosti
naeg planeta. Na fotografi
j a m a vidimo sirovi i brueni
dijamant.
Zlato nalazimo u mineralnim

i l a m a ili u l j u n k u i s p r a n o m
s podruja gdje ima zlata
u s t i j e n a m a . K a o to se vidi
na slici, tragai za z l a t o m
prosijavaju ljunak u poto
cima i rjeicama.
Umjetne dijamante moemo

stvoriti u t v o r n i c i . isti ugljik
se pee pod velikim tlakom
na temperaturi vioj od
1 4 0 0 C . Prirodni d i j a m a n t i
su vjerojatno nastali p o d sli
n i m uvjetima.
Smatra se da su dijamanti
Zlato ponekad pronalazimo

u kvarcnim ilama, posebice
u p u k o t i n a m a i sastavima sti
j e n a gdje su se hladile iz
n i m n o v r u e o t o p i n e s rastaIjenim z l a t o m . B o g a t e ile
n a l a z i m o u p o d r u j i m a ne
d a v n e v u l k a n s k e aktivnosti,
u p o d r u j i m a potresa i na
mjestima gdje nastaju pla
nine, p r i m j e r i c e na z a p a d
n o m rubu a m e r i k i h kontine
nata.
Na A l j a s c i , u Kaliforniji
i na A n d a m a su se j a v i l e u
v e n e zlatne g r o z n i c e ,
a 1980. g o d i n e je u i l e a n
skim A n d a m a p r o n a e n o b o
gato n o v o nalazite.
R i j e k e ili led n a n o s e lju
nak bogat z l a t o m . V e i dio
j u n o a f r i k o g zlata p o t j e e iz
rudnika d r e v n o g ljunka koji
je tvorio stijenu z v a n u k o n
glomerat.
povrinu i tu se p o l a k o
hlade, kristali nastaju u svim
raspoloivim prostorima.
Prekrasne kristale k v a r c a ili
kalcita n a i e m o u stijenama kroz koje je prije vie
milijuna godina protjecala
otopina minerala. Eruptivne
stijene nastale
hlaenjem
razliitih rastaljenih m i n e rala.Ako se v r u a stijena
hladi vrlo sporo, kristali e
biti vrlo v e l i k i . G r a n i t je sti
j e n a koja se o h l a d i l a d u b o k o unutar Z e m l j i n e kore.
Pogledamo li uzorak gra
mima., vidjet e m o kristale
kvarca i ortoklasa.
nastali prije m n o g o milijuna

godina od ugljika koji je za
robljen u rastaljenim stije
nama duboko u Zemljinoj
kori. Te rastaljene stijene su
na n e k o l i k o mjesta izbile na
povrinu u o b l i k u c i j e v i .
N j i h o v i m h l a e n j e m nastala
je stijena n a z v a n a kimberlit.
K i m b e r l i t n e cijevi su g l a v n i
izvor d i j a m a n a t a u j u n o j
A f r i c i , T a n z a n i j i i S i b i r u . Ali
mnogo dijamanata potjee
od rijenih ljunaka koji d o
laze s mjesta gdje ima k i m berlitnih c i j e v i . T a k v e dija
mante nalazimo u mnogim
zemljama.
15
PLANET ZEMLJA
V
NAJVEI PLANINSKI
LANAC NA SVIJETU?
N a j v e i planinski lanac na
kopnu je lanac Himalaja-Karakoram na sjeveru Indije.
U n j e m u se nalazi v e i n a naj
viih v r h o v a svijeta. J u n o a m e r i k e A n d e s u dulji, ali
nii planinski l a n a c . O c e a n sko d n o takoer pokrivaju v e
liki p l a n i n s k i l a n c i , a n a j v e i
o d njih p r o t e e s e o d A d e n skog do Kalifornijskog za
ljeva.
skom j e z i k u , H i m a l a j a ,
z n a i p o d r u j e snijega. Taj
veliki planinski l a n a c d u g j e
o k o 2 5 0 0 kilometara, a irok
80 do 150 kilometara. N j e g o
v i h 79 v r h o v a prelazi visinu
o d 7500 metara.
H i m a l a j a je nastala u p o
sljednjih 35 milijuna g o d i n a
na granici i z m e u indijske
i evroazijske p l o e . K a d su
se rubovi tih dviju Z e m l j i n i h
p l o a sudarili, deformirali
su se i stvorili veliki planinski
lanac.
N a sanskritu, d r e v n o m indij
V
NAJVEI AKTIVNI
VULKAN?
Najvii aktivni vulkani na
k o p n u nalaze se u j u n o a m e rikim A n d a m a . N o jo v e i
vulkani uzdiu se na tihooceanskom dnu i tvore Havajsko
otoje.
M a u n a Loa n a H a v a j i m a j e
vjerojatno n a j v e i aktivni v u l
kan na svijetu. U z d i e se
4 1 7 0 metara iznad morske
razine, ali mu se o s n o v a na
lazi 5 1 8 0 metara ispod m o r a .
Ta osnova je donekle ovalna:
d u g a k a je 119, a iroka 85
kilometara! P r e m a t o m e , ta je
planina graena od golemih
koliina v u l k a n s k o g materi
jala.
Lava havajskih v u l k a n a
lako t e e na v e l i k e u d a l j e n o
sti. M a u n a Loa oivi otprilike
s v a k e tri i pol g o d i n e . Krater
Kilauea, jugozapadno od
g l a v n o g v u l k a n a , ispunjen j e
j e z e r o m c r v e n o usijane l a v e
nazvane Halemaumau, Va
treno grotlo.
V u l k a n i u A n d a m a vii
s u o d M a u n a L o e . O j o s del
S a l a d a , na granici A r g e n t i n e
i i l e a , visok je 6 8 8 5 m e
tara.
A
NAJVIA PLANINA NA
SVIJETU?
Najvia planina na kopnu je
M o u n t Everest, visok 8 8 4 8
m e t a r a . N a l a z i se u Himalaji,
na granici N e p a l a i Tibeta.
V i s i n a M o u n t Everesta izmje
rena j e 1 8 5 2 . g o d i n e . P l a n i n a
j e n a z v a n a p o Sir G e o r g e u
Everestu, t a d a n j e m g l a v n o m
d r a v n o m geodetu Indije. N a
n e p a l s k o m se naziva Sagarmatha, a na tibetskom Miti
uti Chapu Long-na.
16
P o p u t drugih visokih vr
h o v a H i m a l a j e , Everest j e i
t a v e g o d i n e p o k r i v e n snije
g o m . Tu su este l a v i n e ,
a d o l i n e ispunjavaju lede
n j a c i . S v e t o predstavlja v e
like tekoe za p e n j a e .
lako je vrh Everesta najvia
t o k a Z e m l j i n e povrine, o n
nije najvia p l a n i n a m j e r i m o
li ga od osnove do vrha. M a
una K e a n a H a v a j i m a visoka
j e 10,023 metra, n o o d toga
je s a m o 4 2 0 5 metara iznad
morske razine, a ostalih 5818
metara nalazi se ispod T i h o g
oceana.
PLANET ZEMLJA
>G D J E
STVORIO
JE
VULKAN
OTOK?
Fotografija pokazuje Surtsey,

otok uz obalu Islanda koji je
nastao u pari i uzavrelom
moru u studenom 1963. godine. To je samo jedan od tisua vulkanskih otoka. Vulcano talijanski otok to se
Srednjoatlantski hrbat j e
ustvari niz v u l k a n a u sredini
Atlantskog o c e a n a . Pritjeca
n j e m n o v o g materijala
u Z e m l j i n u koru, ti v u l k a n i
esto postaju a k t i v n i . H r b a t
se na I s l a n d u , gdje postoji
m n o g o aktivnih v u l k a n a , to
k o v a l a v e , gejzira i v r u i h iz
v o r a , p o d i e iznad morske
razine. Tristan d a C u h n a
drugi je v u l k a n na istom
hrptu, ali u j u n o m A t l a n t i k u .
Na Tihom o c e a n u mnotvo
j e v u l k a n s k i h otoka. U z
m n o g e d u b o k o m o r s k e jarke
o b i n o n a l a z i m o i t a v e ni
z o v e v u l k a n s k i h otoka, p r i m
j e r i c e Aleutski o t o c i . D r u g i
v u l k a n i uzdiu se iz o c e a n
skog d n a iznad v r u i h to
a k a ispod Z e m l j i n e kore.
T a k v i su H a v a j s k o o t o j e
u T i h o m o c e a n u i A z o r i u At
lantiku.
uzdie iz Sredozemnog
mora, dao je ime svim vulkanima
GDJE SE D O G O D I L A
NAJVEA VULKANSKA
ERUPCIJA?
Najvea e k s p l o z i j a u p o v i j e s t i
zabiljeena j e 1 8 8 3 . g o d i n e
kad je o t o k K r a k a t a u , u I n d o
neziji, p o t p u n o u n i t e n .
Drugi indonezijski otok,
'iinbora, s t v o r i o j e 1 8 1 5 .
godine najvie novog materijala.
Krakatau je bio otok u Sundskom prolazu izmeu Sumatre
i Jave. Prije 1883. godine
pekrivao je 47 etvornih ki
l o m e t a r a . E r u p c i j a 2 7 . 8.
1 8 8 3 . p r o b u d i l a je stanov
nike Australije i Indije, uda
ljene 3 0 0 0 kilometara. S t i
j e n e su i z b a e n e 55 k i l o m e
tara uvis, a v u l k a n s k a praina
je p a d a l a i na mjestima u d a
ljenim 5 0 0 0 kilometara.
P l i m n i v a l o v i su u z r o k o v a l i
m n o g o vie tete i p o m o r a
nego s a m a e r u p c i j a . Tri go
d i n e n a k o n e k s p l o z i j e Krakataua praina je u v i s o k i m slo
j e v i m a atmosfere hladila zrak
i stvarala u d e s n e z a l a z e
S u n c a u E v r o p i . D a n a s se na
t o m e mjestu n a l a z e s a m o
ostaci starog v u l k a n a .
17
PLANET ZEMLJA
V
K O J I JE V U L K A N
UNITIO DREVNI RIMSKI
GRAD?
P l a n i n a V e z u v s e u z d i e iz
n a d Napuljskog zaljeva u ju
noj Italiji. G o d i n e 79. n a e
e r e taj se v u l k a n p r o b u d i o
i razorio Pompeje, Herkulan u m i druge rimske gradove.
V e z u v j e b i o u s p a v a n vie o d
800 g o d i n a . M a l o j e bilo
o n i h koji su znali da je to
v u l k a n , a i o n i su mislili da se
ugasio. U N a p u l j s k o m za
ljevu izgraeno je m n o g o
lijepih g r a d o v a , a bogato tlo
n a p a d i n a m a V e z u v a sluilo
je kao o b r a d i v a z e m l j a .
T a d a je 2 4 . 8. 79. g o d i n e
V e z u v i z n e n a d a proradio.
P l i n o v i su u n j e m u stvorili
takav tlak da je v u l k a n
izbacio t o n e l a v e , v u l k a n s k i h
stijena i p e p e l a .
V
PACIFICKI VATRENI
PRSTEN?
K a d s e svi v u l k a n i svijeta u c r
taju na kartu, ini se da je
Tihi o c e a n o k r u e n p r s t e n o m
vatrene vulkanske erupcije.
Tihi o c e a n okruuje m n o t v o
aktivnih v u l k a n a . N e k i o d
najviih v u l k a n a na svijetu
n a l a z e se na A n d a m a i p l a n i
n a m a Sredinje A m e r i k e .
Drugi se v u l k a n i n a l a z e
u p l a n i n a m a z a p a d n i h dije
lova S A D i A l j a s k e . Aleuti su
niz v u l k a n s k i h otoka. J o ak-
tivnih v u l k a n a n a i e m o n a
poluotoku K a m a t k a u S S S R u, te u J a p a n u , na N o v o j G v i
neji i n a N o v o m Z e l a n d u . U z
to, d i v o v s k i v u l k a n i se uzdiu
s d n a T i h o g o c e a n a i tvore
H a v a j s k a i druga o t o j a .
V e i n a v u l k a n a koji o k r u
uju Tihi o c e a n n a l a z e se uz
d u b o k e jarke n a r u b o v i m a
o c e a n a . Nastaju unitava
njem pacifike oceanske
p l o e , o d n o s n o n j e n i m nesta
j a n j e m ispod kontinentalnih
p l o a koje je o k r u u j u .
Tri su d a n a P o m p e j i b o m
bardirani stijenama i p e p e
l o m . P o g i n u l o je o k o 16 ti
sua ljudi. N o taj j e p e p e o z a
s u v r e m e n e a r h e o l o g e sa
u v a o sve pojedinosti rim
skoga ivota.
O b l i n j i H e r k u l a n u m bio
j e zatrpan slojem k i p u e g
blata d e b l j i n e trinaest m e
tara. P r i l i k o m e r u p c i j e V e
z u v se d j e l o m i n o raspao.
A
G D J E SU ZABILJEENI
NAJJAI POTRESI?
U o v o m stoljeu najjai po
tresi zabiljeeni su u K o l u m
biji ( 1 9 0 6 ) ; S a n F r a n c i s k u ,
S A D (1906); Kini (1920
i 1976); Japanu (1923); Ass a m u , Indija ( 1 9 5 0 ) ; K a m atki, S S S R (1952); Aleutima
(1957); ileu (1960) i Aljaski
(1964).
Potresi se o b i n o m j e r e lje
s t v i c o m koju j e 1954. g o d i n e
izmislio C h a r l e s Richter. O d
1 9 7 7 . najjai potresi se b i
ljee po n o v o j ljestvici K a n a 18
m o r i . P r e m a toj ljestvici n a j
j a i potres u o v o m stoljeu
d o g o d i o se u i l e u 2 2 . 5.
1960. g o d i n e . I m a o j e j a i n u
9,5 stupnjeva. T a d a se d i o
o b a l e d u g 300 kilometara
spustio d v a metra u Tihi
o c e a n . U d a r n i v a l o v i osjeali
su se jo d v a tjedna u ita
v o m svijetu.
M n o g i jaki potresi doga
aju se oko Tihog o c e a n a .
P o p u t v u l k a n a , i oni su uzro
kovani pokretanjem rubova
zemaljskih p l o a .
PLANET ZEMLJA
GDJE BLATO KLJUCA?
blatne kupke esto postaju
ljeilita.
Kipue blato je jedna od po

sljedica
vulkanske
aktivnosti.
Talijanski otok V u l k a n
V r u a v o d a i plinovi to d o posjeuju o n i koji se e l e
blatnim k u p k a m a izlijeiti o d
laze ispod p o v r i n e z e m l j e
probijaju se kroz b l a t o , t a k o r e u m a t i z m a . S l i n a ljeili
da o n o izgleda p o p u t zdjele ta n a i e m o pokraj v r u i h
blatnih b a z e n a i izvora na
v r u e kae!
v u l k a n s k i m platoima na sje
v e r n o m otoku N o v o g
V r u e blato e m o p r o n a i Z e l a n d a .
na mnogim vulkanskim podru
V r u e blato n a l a z i m o i na
j i m a u svijetu. V u l k a n s k i pli
mjestima gdje v u l k a n i v e
novi poput s u m p o r a , koji
stoljeima m i r u j u , primjerice
griju blato, obino daju kana karipskom otoku Santa Lu
rakteristian miris. No smatra
d a . To pokazuje da iz du
se da minerali iz blata p o
b i n e z e m l j e jo uvijek d o p i r e
m a u u l i j e e n j u , pa tako te
toplina.
GDJE SE NALAZI
EPICENTAR POTRESA?
to p o k a z u j e gornji crte,
e p i c e n t a r je toka na
Z e m l j i n o j povrini iznad
Epicentar potresa je t o k a na
arita.
Zemljinoj povrini t o n o
D u b i n a potresa je
iznad mjesta gdje je
udaljenost i z m e u arita
pokretanje Z e m l j i n e k o r e
i epicentra. Seizmolozi
uzrokovalo udarne valove.
(strunjaci to p r o u a v a j u
potrese) smatraju potres
plitkim a k o je n j e g o v o arite
Potresi se javljaju na mjestima
m a n j e o d 5 0 kilometara ispod
gdje se slojevi stijena
epicentra, i d u b o k i m a k o se
meusobnosudaraju. Naglo
oslobaanje napetosti stvara arite nalazi vie od 2 0 0
kilometara ispod epicentra.
udarne valove(nazvane
sezmikim v a l o v i m a ) koji se
ire u s v i m s m j e r o v i m a . T o k a
iz koje p o t j e u s e i z m i k i
v a l o v i n a z i v a s e aritem. K a o
K a k o je e p i c e n t a r najbl ia
toka aritu, t a m o se najprije
osjeti udar i tete su o b i n o
n a j v e e . Povrinski v a l o v i ire
se od epicentra i unitavaju
okolni prostor.
D u b o k i potresi o s j e a j u se
n a v e i m udaljenostima.
Potres u A s s a m u 1897. bio je
jedan od najdubljih. Osjetio
se a k i u R i m u , Strasbourgu
i Edinburghu.
Plitki potresi m o g u
uzrokovati v e l i k u tetu
n e d a l e k o epicentra, ali
zahvaaju mnogo manje
p o d r u j e . N a p r i m j e r , potres
u A g a d i r u , u M a r o k u , 1960.
g o d i n e poruio je sredite
grada, no s a m o kilometar
d a l j e teta je bila vrlo m a l a .
19
PLANET
ZEMLJA
A
G D J E SU NAJTOPLIJA
MJESTA NA SVIJETU?
Najvia temperatura od 5 8 C
u h l a d u zabiljeena je
u rujnu 1922. godine u oazi
Al'Aziziyah u libijskom dijelu
S a h a r e . G o t o v o isto t o l i k o
vrue, 56,7C, zabiljeeno je
u Dolini smrti, u S A D , u srp
nju 1913.
M o d a biste o e k i v a l i da su
najtoplija mjesta uz ekvator.
P r e m d a su ekvatorska p o
druja topla tijekom i t a v e
g o d i n e , t a m o j e o b i n o vrlo
o b l a n o . V r u e pustinje na
laze se u blizini o b r a t n i c a
gdje s r e d i n o m ljeta S u n c e
stoji t o n o iznad g l a v e . B u
d u i da t a m o ima vrlo m a l o
kie, m a l o je i o b l a k a , pa je
s u n a n o i toplo itav d a n .
Istona S a h a r a je v i e
o b a s j a n a s u n c e m nego bilo
koji drugi d i o Z e m l j e : o n d j e
se S u n c e v i d i a k 4 3 0 0 sati
godinje, to je u prosjeku 11
sati i 47 minuta d n e v n o .
Z b o g toga n e z a u u j e d a j e
najvia temperatura zabilje
e n a ba u S a h a r i .
Fotografija prikazuje D o
linu smrti, pustinjsko p o
d r u j e gdje ljeti temperature
nerijetko prelaze 5 0 C .
20
A
G D J E SU
NAJHLADNIJA
NA SVIJETU?
MJESTA
Najnie t e m p e r a t u r e zabilje
ene su zimi na Antarktici.
U srpnju 1 9 8 3 . godine sov
jetski znastvenici su izmjerili
dosad najniu temperaturu
koja je iznosila - 89,2 C .
S v e dok na Antarktici nisu
postavljene s u v r e m e n e v r e
m e n s k e postaje, najnie t e m
perature z a b i l j e e n e su u S i
biru: 1892. godine u Verhojansku je izmjereno - 6 8 C .
V e r h o j a n s k dri rekord za
n a j v e i toplinski r a s p o n : o d
najnie z i m s k e temperature
- 68 C do najvie ljetne t e m
perature 3 6 , 7 C .
Arktiki pol h l a d n o e
pomaknut je od Sjevernog
pola z b o g utjecaja A r k t i k o g
oceana. M o r a ublaavaju
klimu o b a l n i h p o d r u j a . V e r
hojansk se nalazi d a l e k o od
A r k t i k o g o c e n a ili bilo kojeg
drugog m o r a . D i v o v s k o
k o p n o E v r o a z i j e ljeti se a k
i na sjeveru brzo zagrije do
prilino visokih temperatura,
ali se zimi v r l o brzo o h l a d i .
A
KAKO NASTAJE
MRAZ?
M r a z se sastoji od m a l i h kri
stalima l e d a k o j i p r i j a n j a j u u z
g r a n i c e , v l a t i t r a v e ili p r o
zore. Stvara se kad je tempe
ratura d o v o l j n o niska da se
vodena para u zraku konden
z i r a u l e d , a ne u k a p l j i c e
vode.
Z r a k koji nas okruuje uvijek
sadri neto v o d e n e p a r e .
H l a d a n zrak m o e sadravati
m a n j e v o d e n e pare nego t o
p l i . N a kraju toplog d a n a
zrak se h l a d i . A k o je h l a d a n
i m i r a n , neto v o d e e se
kondenzirati u m a g l u ili rosu.
P a d n e li temperatura ispod
t o k e s m r z a v a n j a , umjesto
kapi v o d e stvorit e se kristali
leda. T a k v i kristal ii leda na
zivaju se m r a z o m .
M r a z se n a j e e j a v l j a za
v e d r i h , mirnih n o i . N e m a l i
o b l a k a koji djeluju p o p u t p o
k r i v a a , toplina s povrine e
brzo otii u atmosferu i t e m
peratura e padati. K a k o j e
hladni zrak tei od toploga,
mraz se javlja u u d u b i n a m a
i d o l i n a m a , ali ne i na p a d i
n a m a breuljaka.
PLANET ZEMLJA
N a j v i e kie pada na m j e
stima gdje topli, v l a n i vje
trovi prelaze preko prepreka
n a Z e m l j i n o j povrini. H l a e
n j e m zraka v o d e n a para se
k o n d e n z i r a i javlja se kia.
C h e r r a p u n j i u indijskoj p o
krajini A s s a m nalazi se na pa
d i n a m a brijega, pa se su
o a v a sa s n a n i m srpanjskim
m o n s u n s k i m vjetrovima to
puu o d Indijskog o c e a n a
p r e m a s j e v e r u . K a k o se topli,
vlani vjetrovi uzdiu p r e m a
H i m a l a j i , u nekoliko tjedana
godinje t a m o p a d n e o b i l j e
kie. N a fotografiji v i d i m o
gustu kinu u m u A s s a m a .
H a v a j s k e p l a n i n e su
vlane itave godine. Nalaze
> GDJE SU NAJVANIJA MJESTA NA SVIJETU?
je palo 9 2 9 9 m i l i m e t a r a kie.
se na udaru sjeveroistonih
T a m o je i z m j e r e n a i n a j v e a
pasata koji d o n o s e v l a g u
godinja koliina p a d a l i n a :
s nepreglednog Tihog o c e
d o 3 1 . 7 . 1 8 6 1 . palo j e
a n a . Z b o g toga n a planini
U Cherrapunji u Indiji je iz26.461 m i l i m e t a r kie. P l a
VVai-'ale-'ale pada najvie
mjerena dosad n a j v e a koliina
kie
u j e d n o m m j ena
s e cHua:vuasrpnju
1861. g o d i n e t a m o
nina
VVai-'ale-'ale
kie. T a m o kia pada 350
jima i m a najvie kinih d a n a
d a n a godinje.
u godini ( 3 5 0 ) .
t o v o uvijek je v e d r o , pa su
sunani dani vrui, a noi
vrlo h l a d n e .
Pustinja A t a k a m a j e n e
o b i n o suha, ali nisu ni druga
pustinjska p o d r u j a m n o g o
v l a n i j a . U Kairu na istoku
S a h a r e godinje p a d n e o k o
20 milimetara kie. U B a h r a inu, na rubu A r a p s k e pustinje
p a d n e 8 1 milimetar kie. N o
p r o s j e n e vrijednosti za go
dinju k o l i i n u p a d a l i n a
m o g u zavesti: o n d j e n e k o l i k o
d a n a bjesne v e l i k e o l u j e ,
a zatim slijedi nekoliko go
dina sua.
M e u t i m , ne znai da su
sva suna p o d r u j a z e m l j e
v r u a . V e l i k a p o d r u j a sre
GDJE SE NALAZE NAJSUNIJA MJESTA NA ZEMLJI'?
Pustinja A t a c a m a se prostire
dinje A z i j e su v i s o k i m p l a n i
i z m e ileu,
u Tihog
o c eje
a n1971.
a i A n pala
d a . prva kia u posljednjih 400 odina.
Na fotografiji vidimo pustinju Atacama u sjevernom
gdje
n a m a zatiena o d vjetrova
A n d e zatvaraju prolaz s v i m
to nose v l a g u . Z a t o su o n e
vjetrovima s istoka. P o p u t
s u h e iako su zimi vrlo
drugih v r u i h pustinja svijeta,
h l a d n e . Sua v l a d a i na polar
A t a c a m a se nalazi na obratnim p o d r u j i m a , iako se
nici gdje je tlak zraka v r l o v i
voda tamo akumulira
sok. Z r a k se sputa, pa je
u o b l i k u snijega.
z b o g toga t o p a o i s u h . G o
21
PLANET ZEMLJA
V
G D J E SE N A L A Z E
NAJDULJI LEDENJACI?
O s a m o d u k u p n o deset naj
duljih ledenjaka n a l a z e se na
Antarktici. Najdulji je L a m bert-Fisherov ledeni prolaz,
ija u k u p n a duljina iznosi
515 kilometara.
Petermannov ledenjak na
Grenlandu je najvei lede
njak na sjevernoj polutki,
a u l a z i 40 k i l o m e t a r a u
more.
N a j v e i ledenjaci odnose
led s velikih leden;!, o o k r o v a
Antarktike i G r e n l a n a a .
N a G r e n l a n d u s e nalazi
najbri ledenjak: Q u a r a y a q
dnevno napreduje 20 do 24
metra.
V
NAJVEA LEDENA
PROSTRANSTVA?
ondje nalazimo oko

13.600.000 e t v o r n i h kilo
metara leda. N a j v e a zabilje
e n a d u b i n a leda iznosi 4 7 7 6
metara.
Led pokriva neto vie od 10

posto kopna. V e i n a leda (87
posto) nalazi se na Antark
tici. Arktik pokriva oko 12,5
posto (uglavnom na G r e n
l a n d u ) , a p r e o s t a l i h 0,5 p o s t o
sainjava ledenjake koje na
lazimo na svim kontinentima.
N a j v e e kopno u o c e a n
skom p o d r u j u S j e v e r n o g
pola, G r e n l a n d , p o k r i v e n j e
s 1.700.000 e t v o r n i h kilo
metara l e d e n o g p o k r i v a a
ija d u b i n a u sreditu iznosi
o k o 3000 metara.
Antarktiku pokriva n a j v e i le
deni p o k r i v a na svijetu, koji
se prekida s a m o na n e k o l i k o
mjesta n a o b a l i . U k u p n o
U k u p n a koliina leda iz
v a n polarnih p o d r u j a j e vrlo
m a l a . N a j v i e ga ima na
Islandu, gdje pokriva povr
inu o d o k o 8 8 0 0 k m 2 .
Prekrasne ledenjake nala

z i m o i na drugim mjestima
na Zemlji. Najdulji himalaj
ski ledenjak je S i a c h e n ( d u
i n e 76 kilometara) u p l a n i
nama Karakoram. Na Hima
laji se n a l a z e i l e d e n j a c i H i spar i B i a f o , koji se spajaju
i tvore ledeni prolaz d u i n e
122 kilometra.
M e u d v a d e s e t najduljih
ledenjaka u b r a j a m o i o n e
u S j e v e r n o j A m e r i c i (na
A l j a s c i ) , Aziji (u P a r n i m ) ,
na N o v o m Zelandu i u
Alpama.
A
GDJE NALAZIMO
PERMAFROST?
Permafrost je naziv za trajno
z a m r z n u t o tlo koje nalazimo
ispod v j e n o g snijega i leda,
te na velikim podrujima
oko Arktikog oceana gdje
se ljeti, k a d se o t o p i snijeg,
odmrzne samo nekoliko
povrinskih centimetara
tla.
Permafrost z a u z i m a p o d r u j e
i t a v e Antarktike. N a Arktiku
je najplii uz o b a l u i n a j d u b
lji u unutranjosti, gdje je
klima najhladnija, d o k j e
22
u Sibiru p r o n a e n permafrost
d u b i n e 1 370 metara.
K a d se ljeti otopi snijeg
i o d m r z n e povrina z e m l j e ,
v o d a ne m o e otjecati kroz
z a m r z n u t e s l o j e v e tla, te c i
j e l o p o d r u j e postaje m o
varno.
N a permafrostu j e vrlo te
ko graditi. G r i j a n e zgrade se
m o r a j u izolirati od tla, jer
u suprotnom otapaju z e m l j u
i tonu u blato. On j e , takoer,
velika prepreka za k o p a n j e
naftnih buotina i rudnika.
M e u t i m , u n j e m u su s a u
v a n i ostaci d r e v n i h ivotinja,
primjerice mamuta.
PLANET ZEMLJA
GDJE NALAZIMO
NAJVEE LEDENE BREGOVE?
ledeni bregovi otrgnuti

s R o s s o v o g l e d e n o g elfa.
Na t o m se mjestu antarktiki
ledeni pokrov protee
u m o r e i tvori ledeni elf v e
Najveu povrinu maju ploliine F r a n c u s k e , iji se le
sti ledeni bregovi koji se
d e n i klifovi izdiu 5 0 m e
otkidaju s Antartike.Najvei
tara n a d m o r e m . D u nje
od njih imao je povrinu oko 31.000 etvornih
g o v e o b akilometara
l e d u l j i n e 6 5 0 kilo
to je vee od Belgije. Najvii ledeni bregovi
s Grendlanda.
metarapotjeu
nastaju
pukotine
Ledeni brijeg najve povrine opaen
je
1956.godine
u junom
koje se p o d i u i sputaju
s izmjenama plime i oseke,
pa se pojedini dijelovi otki
d a j u i kao ledeni bregovi
plutaju T i h i m o c e a n o m .
V r l o visoki arktiki bregovi
su p o s e b n o o p a s n i .
V
GDJE NALAZIMO
LEDENJAKE PUKOTINE?
Ledenjake pukotine nala
z i m o u ledu. e s t o su vrlo
uske, ali n e o b i n o d u b o k e
i o p a s n e , p o s e b n o a k o su
skrivene t a n k o m k o r o m za
m r z n u t o g snijega.
dijelu Tihog oceana. U tom podruju plove

Povrinski slojevi ledenjaka
su uvijek kruti i krhki. Kliza
n j e m v e l i k e m a s e snijega
i leda niz p a d i n u , razliiti
slojevi ledenjaka p o m i u se
razliitom b r z i n o m : povrin
ski sloj se kree bre od o n o g
uz o s n o v i c u , isto kao to se
sredite kree bre od rubnih
dijelova.
R a z l i i t e brzine toka stva

raju napetost u ledu i uzro
kuju p u c a n j e povrinskog
sloja. K a d ledenjak zavija
o k o n e k e krivine, prelazi
preko n e r a v n i n e ili z b o g n e
kog drugog razloga mijenja
brzinu, u ledu se stvaraju p u
kotine.
N a v r h u planinskog l e d e
njaka nalazi s e p o s e b n o v e
lika pukotina n a z v a n a
B e r g s c h r u n d . O n a nastaje
na mjestu gdje se l e d e n j a k i
led otkida o d v j e n o g snje
nog p o k r o v a na planinskoj
padini.
>GDJE
S E TOPE
BREGOVI?
LEDENI
P l u t a j u i p r e m a ekvatoru
ledeni bregovi se, o b a s j a n i
s u n c e m i o k r u e n i toplijom
Plutajui od polarnih podruja, v o d o m , p o l a k o t o p e . P o r e d
toga,
erodiraju
ih v ovisi
a l o v i o veliini ledenog brijega i temperaturi morima.
ledeni bregova se postupno otapaju.
Koliko
to traje,
i kie.
P o n e k a dmorima.
i p u k n u pa
Ledeni bregova se mogu vidjeti ak
i u tropskim
U sjevernom Atlantiku je 1935. godine na 28,5 sjever
se, a k o to poremeti r a v n o
teu, m o g u prevrnuti. Rasta
p a n j e m l e d e n o g brijega sti
j e n e u h v a e n e u ledu t o n u na
morsko d n o .
H l a d n e o c e a n s k e struje
odnose ledene bregove da
leko od mjesta n j i h o v a na
stanka. A k o h l a d n a Labradorska struja krene j u n i j e , d o
nosi l e d e n j a k e na p l o v n e p u
t o v e Atlantskog o c e a n a .
23
PLANET ZEMLJA
V
G D J E SE J A V L J A
NAJJAA OCEANSKA
STRUJA?
N a j j a a o c e a n s k a struja je
Antarktika cirkumpolarna
struja. N j e n e h l a d n e v o d e na
staju uz o b a l e A n t a r k t i k e
i okruuju taj kontinent.
Struju tjeraju jaki z a p a d n i
vjetrovi.
Antarktika c i r k u m p o l a r n a
struja ima irinu od 2 0 0 do
300 kilometara. N j e n povr
inski tok iznosi m a n j e od
1 kilometra na sat. M j e r e n j a
p r o v e d e n a u D r a k e v o m pro
lazu, gdje struja prolazi iz
m e u J u n e A m e r i k e i Antark
tike, p o k a z a l a su da o n d j e
u sekundi protee o k o 270
milijuna prostornih metara
v o d e - tri puta vie nego
u Golfskoj struji.
Antarktiku c i r k u m p o l a r n u
struju p o k r e u jaki z a p a d n i
vjetrovi to puu j u n o m p o
lutkom. Z o v e m o ih Roaring
Forties\er puu i z m e u 4 0
i 5 0 j u n e geografske irine.
T a k o d a l e k o n a jugu m a l o j e
k o p n e n i h zapreka za vjetar ili
o c e a n s k u struju. Z b o g t o g a
o v d j e m o e m o doivjeti na
jopasnija mora i n a j j a e
oluje.
24
V
G D J E JE P O D R U J E
ZATIJA?
V
G D J E SE J A V L J A
GOLFSKA STRUJA?
Zatije je podruje oko ekva

tora gdje su vjetrovi vrlo
slabi i nesigurna s m j e r a , pa
su na tom mjestu jedrenjaci
esto mirovali.
Golfska struja je topla o c e a n

ska struja koja nastaje u M e k
s i k o m zaljevu i p r e k o sje
vernog Atlantika tee prema
Evropi.
Za mornare na jedrenjacima
p o d r u j e zatija je predstav
ljalo veliki kontrast p r e m a
p o d r u j u i z m e u ekvatora
i o b r a t n i c a gdje neprestano
puu pasati. S j e v e r o i s t o n i
i jugoistoni pasati puu od
ekvatora gdje je zrani tlak
nizak i gdje se zrak uzdie.
G o l f s k a struja iz M e k s i k o g
z a l j e v a prolazi kroz Floridski
prolaz i z m e u S A D i K u b e
i ulazi u Atlantik. D u a m e
rike o b a l e prolazi sve do rta
Hatteras, a zatim skree na
sjeveroistok p r e m a E v r o p i .
Preko o t v o r e n o g o c e a n a tje
raju je z a p a d n i pasati.
B u d u i da se n a d ekvato
rom zrak uzdie, o n d j e pada
m n o g o kie. esto se j a v l j a j u
iznenadni pljuskovi i j a k e
o l u j e , iako, o p e n i t o , vjetrovi
nisu j a k i . U t a k v i m uvjetima
je jedrenje gotovo nemogue
jer vjetar ne nosi brod ni
u k o j e m o d r e e n o m smjeru.
G o l f s k a struja je tok v o d e
irok o k o 100 kilometara.
P r o s j e n a brzina joj iznosi
m a n j e od kilometra na sat.
S j e v e r n o o d G o l f s k e struje
v o d a naglo postaje h l a d n a .
K a k o se radi s a m o o povrin
skoj struji, na d u b i n i od 350
metara temperatura v o d e iz
nenada pada.
T o n o p o d r u j e zatija p o
m i e se o v i s n o o godinjem
d o b u . U lipnju j e o n o 5 sje
v e r n i j e o d ekvatora, d o k j e
u prosincu o k o 5 junije.
T o p l a v o d a G o l f s k e struje
vrlo j e v a n a z a sjevernu
E v r o p u . N j e n e luke nisu o k o
v a n e l e d o m , a v r i j e m e je d o
v o l j n o toplo za poljopri
v r e d u , z a razliku o d k l i m e
u neto junijoj K a n a d i s m j e
tenoj s istone strane A t l a n
tika.
PLANET ZEMLJA
GDJE SE NALAZE
PODMORSKE RAVNICE?
<
KOJI SU DIJELOVI
OCEANA NAJDUBLJI?
Podmorske ravnice su ocean

ska d n a . K a o to se vidi na
desnom crteu, nalaze se go
tovo 4 0 0 0 m e t a r a i s p o d o c e
ana. Velika podruja pod
morskih ravnica su gotovo
posve ravna, pa ih esto na
zivamo najravnijim povri
nama na Zemlji. M e u t i m ,
na nekim mjestima su preki
nute dubokim ponorima
i podmorskim planinama.
Najdublji dijelovi o c e a n a
pronaeni su 1 9 5 1 . godine
s o n d o m Challenger. M j e r e n j a
eholokatorom pokazala su da
su dijelovi Marijanskog jarka,
juno od Japana, duboki vie
od 10.900 metara. Batiskaf
a m e r i k e m o r n a r i c e Trieste
spustio se 1960. godine na
dno dubine Challenger.
M a r i j a n s k i jarak j e j e d a n o d
m n o g i h d u b o k o m o r k i h jaraka
na rubovima Tihog oceana.
To su jarci u o b l i k u slova V,
paralelni s kontinentom ili
otonim nizom.
3
o d m o r s k a r a v n i c a prekriva
oko d v i j e t r e i n e o c e a n s k o g
dna. Z a p o i n j e uz podnoje
strmih kontinentalnih p a d i n a
; d j e se skupljaju sedimenti
ulaze u b l a t n j a v e struje. to
smo d a l j e o d kontinentalnih
oadina, sloj s e d i m e n a t a je ta
nji i nagib p o d m o r s k e r a v n i c e
oostaje sve slabiji.
D u b o k o m o r s k i jarak pro
tee se d u b o k o ispod p o d
morske r a v n i c e . N a v r h u
m o e biti irok 50 do 100 ki
lometara, ali na d n u ne pre
lazi irinu od n e k o l i k o kilo
metara. V e i n o m ih n a l a z i m o
u T i h o m o c e a n u , ali ih ima
i na K a r i b i m a , u j u n o m At
lantiku i Indijskom o c e a n u .
P o v r i n u p o d m o r s k i h rav
nica prekidaju d u b o k i o c e a n
ski jarci ili podmorski v u l
kani, koji se o b i n o n a l a z e
na rubovima ploa Zemljine
kore. Postoje takoer i izdvo
jene p o d m o r s k e p l a n i n e , o d
Kojih n e k e d o s e u do povr
ine i tvore o t o k e .
D u b o k o m o r s k i jarci o z n a
a v a j u mjesta gdje se o c e a n sko d n o p o d v l a i p o d konti
nentalnu p l o u .
<
K O J E JE M O R E
NAJSLANIJE?
M r t v o m o r e to s e p r o t e e
na granici Izraela i J o r d a n a
najslanije je m o r e na svijetu.
O n o j e vie o d d e s e t p u t a slanije o d p r o s j e n o g o c e a n a .
M r t v o m o r e n e m a izlaza. V e
i n u v o d e donosi m u rijeka
J o r d a n n a sjeveru. M i n e r a l n i
izvori na d n u i uz o b a l e M r
t v o g mora p o v e a v a j u slanost
vode. Budui da ondje vlada
vrlo topla i suha klima, v o d a
brzo isparava, pa je p o v e
a n a k o n c e n t r a c i j a soli
u m o r u . O n a se i v a d i u plit
kim b a z e n i m a za isparavanje. N a fotografiji v i d i m o pri
r o d n e naslage u M r t v o m e
moru.
O b a l e M r t v o g mora s u n a j
nii d i j e l o v i kopna na Z e m l j i noj p o v r i n i : n a l a z e se 393
metra ispod morske razine.
N a jugu s e nalazi C r v e n o
m o r e , j e d a n o d najslanijih d i
j e l o v a o t v o r e n o g m o r a . I ov
dje j e v e l i k a koncentriracija
soli jer na j a k o m s u n c u v o d a
brzo isparava, a n o v e v o d e
m a l o pritjeu iz o k o l n i h p u
stinja.
25
PLANET ZEMLJA
V
NAJVEI ARHIPELAG?
V
G D J E SE J A V L J A J U
PLIMNI VALOVI?
Arhipelag je m o r e s m n o g o
otoka. Ta rije je u p o e t k u
o z n a a v a l a Egejsko m o r e
s mnotvom grkih otoka.
N a j v e i arhipelag se nalazi
na jugoistoku Azije, gdje ti
sue otoka sainjava Indone
ziju, i s t o n u M a l e z i j u i Fili
pine.
Plimni v a l je visoki val to se

prilikom dolaska plime penje
uz estuarij rijeke. Javljaju se
s a m o na mjestima velikih
plimnih razlika i u Ijevkastim
estuarijima.
Indonezija lei na v i e od 13
tisua otoka, od kojih je o k o
3000 n a s e l j e n i h . O t o c i s e
proteu na povrini od 5 0 0 0
kilometara, o d M a l a j s k o g po
luotoka, n a z a p a d u , d o N o v e
G v i n e j e . M n o g i indonezijski
otoci su v u l k a n s k i . Sa sje
v e r n e strane oni o m e u j u
dubokomorski Javanski
jarak.
D o l a s k o m p l i m e u rijeni
estuarij, plitka v o d a i tok ri
j e k e s p r e a v a j u njen prolaz.
Z b o g toga se v o d a skuplja
i p o m i e p r e m a rijeci
u obliku velikog, prelamajueg vala.
N a j v e i plimni v a l o v i s e
v i a j u na rijeci C h ' i e n t ' a n g 'kian koja utjee u zaljev

H a n g z h o u u K i n i . Za visokih
plima val d o s e e visinu o d
7,5 metara i putuje b r z i n o m
od 24 kilometra na sat. N j e
gov se z v u k u j e i s u d a l j e n o
sti od 22 kilometra!
P l i m n i val n a j v e e g
o b u j m a prolazi du g l a v n o g
izlaza A m a z o n e , C a n a l d o
N o r t e a . J e d a n o d najbrih
p l i m n i h v a l o v a javlja se na
rijeci H o o g h l v , ogranku G a n gesa.
Z a razliku o d toga, plimni
v a l u engleskoj rijeci S e v e r n
vii j e o d j e d n o g metra.
Indonezija dijeli d v a otoka

s drugim d r a v a m a . D i o
otoka B o r n e o pripada isto
noj M a l e z i j i , dok P a p u a N o v a G v i n e j a dijeli otok sa
Z a p a d n i m Irijanom.
F i l i p i n i m a pripada v i e o d
7000 otoka, iako o k o 90 p o
sto povrine otpada na 11
n a j v e i h otoka.
A
NAJVEE PLIME?
Najvei raspon plime i oseke
zabiljeen je u zaljevu F u n d y
i z m e u N e v v Brunsvvicka
i N o v e kotske u istonom
dijelu K a n a d e . Prosjena
plima je visoka 14,5 metara,
ali je z a b i l j e e n o i r e k o r d n i h
16,3 metra.
V o d e Atlantskog o c e a n a
u l a z e u uski zaljev F u n d y
i stvaraju v e l i k e p l i m e
i o s e k e . T a j g o l e m i plimni ra
spon stvara u z a l j e v u plimni
v a l , iako se ne radi o estu26
ariju v e l i k e rijeke. T o k p l i m e
o b o g a u j e ivi svijet u v o d i ,
pa je taj zaljev pravi raj za
ptice m o v a r i c e .
V e l i k i plimni raspon ima
i estuarij rijeke R a n c e u F r a n
c u s k o j . N a t o m j e mjestu iz
graena prva hidroelektrina
centrala na svijetu.
N e o e k i v a n o visoke plime
m o g u uzrokovati v e l i k e tete.
O b i n o s u posljedica velikih
plimnih valova uzrokovanih
j a k i m vjetrovima i niskim
zranim tlakom u vrijeme
kad se o e k u j e visoka p l i m a .
F**l /VNliiii I ZEI\/1I_JA

> GDJE SE NALAZI NAJDUBLJI GREBEN NA SVIJETU?
p u e do sredita kvinslandske
Veliki koraljni greben uzosjevernobale.
istonu obalu
b e n o b r u a v a se u v o d u koja
je preduboka da bi d a n a s o n
Australije najdublji je greben na svijetu.
je vie
d j e Dugaak
ivjeli koralji.
M e uod
t i m2000
,
u v r i j e m e kad se greben p o
Koraljni grebeni nastaju s a m o
e o stvarati, morska razina
u tropskim m o r i m a gdje je
je vjerojatno bila m n o g o
v o d a topla i plitka, pa se raz
nia.
v i o bogati svijet morskih p o
lipa. P o p u t mogih drugih greb e n o v a , V e l i k i koraljni gre-
V e l i k i koraljni greben je 45
d o 6 0 kilometara udaljen o d
australske o b a l e . N a sjeveru
je irok svega 15 do 20 kilo
metara, ali se na jugu protee
3 2 5 kilometara u m o r e . S a m o
je o k o deset sigurnih prolaza
kroz g r e b e n , pa je to vrlo
o p a s n o p o d r u j e za plo
vidbu.
N a grebenu j e p r o n a e n o
vie od 340 podvrsta koralja
neopisivih boja i o b l i k a , m e u
kojima se skrivaju b r o j n e pre
krasne ribe i druga morska
stvorenja. O d n e d a v n a dije
l o v e grebena unitavaju neke
vrste morskih z v i j e z d a koje
skidaju i v e p o l i p e s njihova
tvrdog p o d n o j a .
IG D J EN A L A Z I M OF J O R D O V E ? doline kroz koje su tekli. N e

stankom ledenjaka, doline
u o b l i k u s l o v a U i s p u n i l o je
more.
Fjordovi su dugi, uski, strmi
morski z a l j e v i . S t v o r i l i s u i h
l e d e n j a c i koji s u p r o d u b l j i v a l i
F j o r d o v e n a l a z i m o na planin
skim o b a l a m a koje su e r o d i
rali l e d e n j a c i . N a j p o z n a t i j i
i najdulji su norveki fjor
d o v i . Fjord S o g n e se protee
od mora do Lusterfiorda i d u g
je 183 kilometra. N j e g o v a
prosjena irina iznosi 4,75
kilometara. P o p u t v e i n e fjor
d o v a , n e o b i n o j e d u b o k , ali
u z o b a l u postaje sve p l i i . N a
n a j d u b l j e m mjestu fjord
S o g n e j e d u b o k 1245 metara.
Fjord N o r d v e s t na istoku
G r e n l a n d a j e jo d u l j i . N j e
g o v a duljina iznosi 3 1 3 kilo
metara.
F j o r d o v e n a l a z i m o i na
o b a l a m a Islanda, d u p a c i fike o b a l e K a n a d e i A l j a s k e ,
na jugu i l e a i na j u n o m
otoku N o v o g Z e l a n d a . N a fo
tografiji v i d i m o selo na kraju
norvekog fjorda.
27
kilometara
PLANET ZEMLJA
<
K O J A JE RIJEKA
NAJDULJA?
Tri najdulje rijeke na svijetu
su Nil u Africi, duljine 6 6 7 0
kilometara, A m a z o n a u Ju
noj A m e r i c i , duljine 6 4 4 8 ki
lometara i Mississippi-Misso
uri u Sjevernoj A m e r i c i , d u
ljine 5 9 7 0 k i l o m e t a r a .
Razliiti strunjaci d a j u ra
zliite p o d a t k e o duljini
o v i h triju velikih rijeka. R a
zlog t o m e je to nije lako
t o n o odrediti gdje rijeka
p o i n j e , a gdje z a v r a v a . S v e
imaju b r o j n e pritoke,
>
K O J A JE RIJEKA
NAJVEA?
a u d e l t a m a imaju m n o g o
kanala.
P o i n j e li N i l u jezeru Viktorija, kao to kau n e k e
knjige? N a j d a l j i izvor N i l a j e
L u v i r o n z o u B u r u n d i u koji ut
j e e u K a g e r u , a zatim u j e
zero Viktorija.
N a j d a l j i izvor A m a z o n e
p r o n a e n je u P e r u u 1 9 5 3 .
g o d i n e . A l i gdje rijeka zavr
ava? K a n a l do N o r t e se
o b i n o smatra n j e n i m glav
nim i z l a z o m . M e u t i m , rijeka
Para je takoer prometna, pa
a k o nju s m a t r a m o i z l a z o m ,
A m a z o n a j e d u g a k a 6750
kilometara.
N i l t e e prilino sporo za
tako v e l i k u rijeku: u sekundi
n j e g o v i m koritom p r o e o k o
3 1 2 0 prostornih metara. S v e
v e l i k e svjetske rijeke, osim
M u r r a v - D a r l i n g a u Australiji,
imaju v e i protok v o d e .
A m a z o n a je vea od Nila.
V o d e Amazone potjeu s p o
druja gotovo dvostruko ve
eg nego v o d e Nila. Sadri
O d svih rijeka A m a z o n a
daleko vie vode i plovna je veim dijelom svoga toka.
/>os) ns/v/e vode. kroz <?(</
u sekundi p r o e o k o 180,000
Dvije glavne pritoke Nila, Bi
jeli i P l a v i N i l , izviru u p o
d r u j i m a s prilino v e l i k o m
koliinom padalina. M e u t i m ,
v e i m d i j e l o m svoga toka N i l
prolazi pustinjskim predje
lima gdje pritjee m a l o v o d e ,
a m n o g o isparava. Z b o g toga
B r o j n e pritoke d o n o s e v o d u
s p o d r u j a v e e g od s e d a m
milijuna e t v o r n i h k i l o m e
tara.
<
NAJVII VODOPADI?
Najvii v o d o p a d i na svijetu
su A n g e l o v i v o d o p a d i na ri
jeci C a r r a o , pritoci rijeke C a roni u Venezueli, u Junoj
A m e r i c i . U k u p n i p a d v o d e iz
nosi 9 7 9 m e t a r a , d o k je naj
dulji p a d 8 0 7 m e t a r a .
A n g e l o v i v o d o p a d i su s a m o
j e d a n o d n e k o l i k o v r l o viso
kih v o d o p a d a u t o m dijelu
V e n e z u e l e , o d kojih v e i n a
nije izmjerena i n e m a ime
na. J a v l j a j u se na mjestima
gdje rijeka t e e preko ruba
28
v i s o k i h , strmih platoa.
A n g e l o v i v o d o p a d i su
d u g o poznati l o k a l n i m Indi
j a n c i m a koji ih n a z i v a j u C h e r u n - M e r u . Evropljani su ih
prvi put vidjeli 1910. g o d i n e ,
a p o n o v n o su otkriveni 1937.
godine.
Drugi po redu su T u g e l a
vodopadi u Natalu, Junoa
frika R e p u b l i k a . Na tom se
mjestu rijeka T u g e l a o b r u a v a
niz liticu visoku 9 4 7 metara.
U N o r v e k o j se na v o d o p a
dima Utigard voda od lede
njaka Jostedal o b r u a v a
u 8 0 0 metara niu rijeku
Nesdal.
LANET Z E M L J A
p o d i e njeno korito i mije

nja joj tok. T i s u a m a godina
ljudi du rijeke p o d i u
b r a n e da bi sprijeili p o
Neke od najveih
poplava na
plave. Meutim, ponekad se
svijetu javile su se k a d se kib r a n e preliju i dolazi do ka
n e s k a r i j e k a H w a n g - h o izlila i z s v o g k o r i t a . U p o p l a v a m a 1 9 3 1 . g o d i n e p o g i n u l o j e v i e o d 3 , 5 m i l i j u n a l j u d i .
> GDJE SU ZABILJEENE
NAJVEE POPLAVE?
TASTROFA^
Hwang-ho,
ili
uta rijeka,
je najblatnija rijeka na svi

jetu. O n a protjee 4 8 0 0 ki
lometara kroz sjeverni d i o
K i n e i sa s o b o m nosi vie od
1,5 milijardi tona mulja.
O k o etvrtine tog mulja s e
m e u srpnja i rujna, za n a j v e
i h kia. T e k o e se javljaju
i u p r o l j e e , kad se juni d i
j e l o v i o t a p a j u , dok j e v e l i k a
petlja na sjeveru jo uvijek
z a m r z n u t a . D a n a s se za k o n
trolu rijene razine i n a v o d
n j a v a n j e koriste p o s e b n e
b r a n e poput o v i h na fotografiji.
taloi o k o rijenog ua,

<
NAJVEE JEZERO?
N a j v e e jezero na svijetu je
Kaspijsko m o r e , to se pro
tee izmeu Irana i Sovjet
skog Saveza, lako se naziva
m o r e m , o n o nije p o v e z a n o
s o c e a n i m a ; to je vrlo veliko
kontinentalno jezero.
U k u p n a povrina m u iznosi
371,800 etvornih kilome
tara.
R a z i n a Kaspijskog mora na
lazi se 28 metara ispod mor
ske razine, a na n a j d u b l j e m
mjestu je jo 9 8 0 m nie.
>
NAJVIE JEZERO?
Najvie jezero na svijetu je
neimenovano ledenjako je
zero nedaleko M o u n t Everes t a , t o l e i 5 8 8 0 m e t a r a iz
nad morske razine. N a j v e e
tibetsko jezero, N a m Tso, na
lazi s e 4 5 7 8 m e t a r a i z n a d
mora. N a j v e e plovno jezero
na svijetu je Titicaca (na fo
tografiji), to se p r o t e e na
granici izmeu Perua i Boli
vije. S m j e t e n o je 3 8 1 1 m e
tara iznad m o r a i po njemu
plove jezerski brodovi.
U Kaspijsko m o r e utjeu
V o l g a i U r a l , ali iz njega ne
istjee ni j e d n a rijeka. N a l a z i
se u pustinjskom p o d r u j u ,
tako d a m n o g o v o d e ispa
rava, d o k je preostala v o d a
vrlo slana. K a k o se v o d e pri
toka sve vie iskoritavaju za
n a t a p a n j e i industriju, m a n j e
ih utjee u Kaspijsko m o r e .
T a k o n a j v e e j e z e r o na svi
jetu postaje sve m a n j e .
N a j v e e slatkovodno je
zero je S u p e r i o r , to se pro
tee i z m e u S A D i K a n a d e .
O n o pokriva 82.350 etvor
nih kilometara.
U k u p n a povrina jezera Titi

c a c a iznosi o k o 8300 etvor
nih kilometara, a na najdub
ljem mjestu d u b o k o je 370
metara. V o d a u njega pritjee
u n e k o l i k o planinskih rijeka
u A n d a m a , a izlijeva se u j e
zero P o o p o , te nestaje u su
h o m altiplanu (visokoj rav
nici).
P o d r u j e o k o jezera Titi
c a c a je p o s v e r a v n o i bez dr
v e a . vrstu travu pasu l j a m e
i v i k u n j e . U jezeru rastu totoro trske koje lokalni Indi
j a n c i upotrebljavaju za
izradu a m a c a , k u a , p a a k
i otoka na k o j i m a i v e .
29
PLANET ZEMLJA
A
NAJVEA SPILJA?
A
K O J A JE SPILJA
NAJDUBLJA?
N a j v e a spiljska d v o r a n a n a
svijetu je d v o r a n a S a r a w a k
u istonoj Maleziji, otkrivena
1980. godine.
N a j v e i spiljski s u s t a v na
lazi s e p o d n a c i o n a l n i m p a r
kom Mammoth Cave u ame
rikoj dravi Kentucky.
Najdublja do danas prona

e n a spilja j e G o u f f r e J e a n
Bernard u francuskim Al
pama. Ekipa francuskih spe
leologa se 1982. godine spu
stila 1 4 9 4 m e t r a i s p o d p o v r
ine.
S a r a w a k j e d i o istone M a l e
zije i nalazi se na otoku B o r
n e o . D v o r a n a S a r a w a k pro
stire se ispod n a c i o n a l n o g
parka G u n u n g M u l u . P r o n a
e n a je 1980. g o d i n e , i utvr
e n o j e d a j e duga 700, iroka
u prosjeku 300 i visoka ba
rem 70 metara.
U n a c i o n a l n o m parku
M o m m o t h C a v e (na fotogra
fiji) nalazi se itav niz spilja
i prolaza na razliitim razi
n a m a . i t a v sustav j e d u g
vie od 307 kilometara.
S v e g a 4 kilometra od ulaza
u spilju M o m m o t h ulazi se
u sustav spilja Flint R i d g e .
G o s p o a P. Crowther je
1 9 7 2 . g o d i n e pronala p o d
z e m n i put koji p o v e z u j e ta
d v a sustava.
30
Tijekom petodnevne ekspedi

c i j e , 1 9 8 2 . g o d i n e , francuska
ekipa G r o u p e S p e l e o V u l c a i n
je postavila novi dubinski re
kord z a s p e l e o l o g e . N a s v o m
putu u p o d z e m l j e preronili su
sifon d u l j i n e 40 metara koji
ih je o d v e o u novi niz pro
laza. T a d a su doprli do d u
b i n e od 1494 metra ispod po
vrine z e m l j e .
U Francuskoj postoje
i druge d u b o k e spilje. S p i l j e
G o u f f r e Berger n e d a l e k o G r e noblea d u b o k e su 1100 m e
tara. D a n a s se zna da je spi
lja G o u f f r e da la Pierre SaintMartin u Pirenejima duboka
1350 metara.
D r u g a najdublja spilja na
svijetu je S n j e n a j a u Sovjet
s k o m S a v e z u . Istraivai su
se kroz n j e n e h o d n i k e spustili
1350 metara ispod p o v r i n e .
A
GDJE NALAZIMO
NAJVEE STALAKTITE
I STALAGMITE?
N a j v e i stalaktiti vise sa svo
d o v a panjolskih spilja, d o k
se najvei stalagmiti uzdiu
s p o d o v a f r a n c u s k i h spilja.
Stalaktiti i stalagmiti nastaju
u spiljama gdje v o d a zasi
e n a kalcij k a r b o n a t o m n e
prestano kaplje sa svoda. P r i
t o m se vrlo sporo skupljaju
taloi, pa za nastanak velikih
stalaktita i stalagmita treba
proi v i e tisua g o d i n a .
N a j v e i poznati stalaktit je
stup koji visi 59 metara sa
svoda spilje C u e v a d e N e r j a ,
istono od M a l a g e u p a n j o l
skoj. Tu d i v o v s k u spilju je
1959. g o d i n e pronaao pastir
traei izgubljenu loptu. D a
nas je to p o d z e m n a d v o r a n a
za koncerte i balete.
N a j d u l j i slobodni stalaktit
d u g a a k j e s e d a m metara,
a visi u spilji Poli an lonain
u C o u n t r y C l a r e u u Irskoj.
V e l i k i stalagmit u f r a n c u
skoj spilji A v e n A r m a n d naj
vii je na svijetu. U z d i e se
29 metara uvis.
PLANET ZEMLJA
> G D J E SE N A L A Z E
NAJVEE
PJEANE
DINE?
Najvie zabiljeene pjeane
dine nalazimo u sredinjem
Aliru u S a h a r i . O n e se p o n e Ikad i z d i u d o 4 3 0 m e t a r a .
S a m o desetinu S a h a r e prekri. a j u vjetrom n o e n e d i n e .
Ostatak z a u z i m a j u r a v n i c e ,
olatoi i p l a n i n e . V e i n u pije~Na n a l a z i m o u 25 velikih po
druja z v a n i h ergovi. O n i se
o d l i n o razlikuju o d o k o l n i h
dijelova pustinje bez pijeska.
Najvie dine nalazimo
u ergu Isaouane-n-Tifernine,
sjeverno o d p l a n i n a H o g g a r .
N a j v e e p o d r u j e pjeanih
dina u S a h a r i je V e l i k i istoni
erg na granici Alira i Tunisa.
Tu pijesak prekriva o k o 518
tisua etvornih kilometara.
N a j v e a povrina prekri
vena dinama je Rub'-alK h a l i , ili prazan prostor,
u Arapskoj pustinji. Z a u z i m a
o k o 6 5 0 tisua e t v o r n i h ki
lometara j u n e Saudijske
A r a b i j e . Sredinje p j e a n e
p l a n i n e uzdiu se do 2 5 0
metara.
skim d i j e l o v i m a tla p o r o z n e
stijene su stijenjene i z m e u
nepropusnih slojeva. Sloj
u k o j e m se z a d r a v a v o d a
z o v e m o akvifer.
A
GDJE NALAZIMO
ARTEKE B U N A R E ?
Arteki bunari su izvori pod
zemne vode koje pod prirod
nim tlakom izviru na povr
inu. I m e i m p o t j e e o d f r a n
cuskog mjesta Artois, gdje je
u v a p n e n a k o m sloju isko
pano mnogo takvih bunara
da bi se dolo do vode.
P r o b i j e m o li u dolini sloj
nepropusnih stijena, doprijet
e m o d o akvifera. B u d u i d a
j e razina p o d z e m n e v o d e
via od povrine bunara, o n a
p o d vlastitim t l a k o m izvire na
povrinu.
N a j v e i arteki bunar na
svijetu nalazi se u Australiji.
Crte p o k a z u j e kako nastaje

arteki bunar. Kia koja pada
na v i e tlo protjee kroz slo
j e v e propusnih stijena. N a ni
<
GDJE NASTAJU
PUSTINJE?
R u b o v i nekih pustinja se lo
im gospodarenjem i nepra
v i l n o m o b r a d o m tla p o l a k o
ire.
Polupustinjska p o d r u j a
imaju osjetljiva tla i lou
klimu. N a k o n nekoliko do
brih godina o b i n o slijedi n e
koliko loih g o d i n a . Z a d o
brih godina ratari proiruju
kultivirano tlo, p o v e a v a j u
b r o j s v o j e stoke i k o p a j u v i e
bunara. M e u t i m , u nizu su
nih godina usjevi p r o p a d a j u ,
ivotinje iscrpljuju panjake,

golo tlo unitava vjetar,
a mnogi bunari presuuju.
T a k v e su tekoe p o e t k o m
tridesetih godina stvorile
u S A D zdjelu praine, a se
d a m d e s e t i h godina proirile
Saharu.
Z b o g tekoa u p r o n a l a e
nju ogrijeva m n o g e p o l u p u stinje su ostale bez d r v e a
i grmlja, pa je tlo postalo
m n o g o p o d l o n i j e eroziji.
N e k a su p o d r u j a preobraena sustavima za n a v o d n j a
v a n j e , ali loe g o s p o d a r e n j e
v o d o m m o e tetiti
zemljitu.
31
>
G D J E JE I S U I V A N J E M
TLA P O D V O S T R U E N A
VELIINA DRAVE?
Nizozemska je jedna od naj
manjih evropskih drava. Pa
ipak, p o l o v i c a njenog po
d r u j a d o b i v e n a je isuiva
njem movara, jezera i mora.
N i z o z e m s k a lei na delti koju
tvore rijeke R a j n a , M e u s e
i S c h e l d t . V e i n a tla nalazi se
30 metara ispod razine m o r a ,
a p o l o v i c a u k u p n e povrine
je ispod razine v i s o k e p l i m e .
P o d r u j a z e m l j e oteta
moru n a z i v a m o polderima.
O k r u e n i su nasipima koji ih
tite od p o p l a v a i ispresije
c a n i j a r c i m a za isuivanje.
V o d a s e n e k o odstranjivala
v j e t r e n j a a m a , ali d a n a s d i esel c r p k a m a .
G l a v n i s u v r e m e n i projekti
isuivanja tla ukljuuju Z u ider Z e e i Delta projekt. Z u -
ider Z e e j e 1 9 3 2 . g o d i n e bra
n o m d u g o m 3 2 kilometra
odsjeen od mora. Nekada
nji zaljev je pretvoren u slat
k o v o d n o j e z e r o Ijssel, a d a
nas na tom mjestu n a l a z i m o
2 2 6 0 e t v o r n i h kilometara
n o v e z e m l j e p o d i j e l j e n e u pet
g o l e m i h p o l d e r a . Delta pro
jekt j e z a t v o r i o s v e izlaze
o s i m d v a izlaza R a j n e i M e usa i S c h e l d t a . T i m e se z e m
lja titi od p o p l a v a i stvara
spremite v o d e s n o v i h
150 k m 2 k o p n a .
N a j u d a l j e n i j i naseljeni
otok, Tristan da C u n h a , velik
je samo 98 etvornih kilome
tara. N a j b l i e naseljeno
k o p n o j e otok S v . H e l e n a ,
u d a l j e n a 2 1 2 0 kilometara sje
veroistono.
k a n . T a d a su svi s t a n o v n i c i
bili e v a k u i r a n i , ali su se na
kon d v i j e g o d i n e vratili, lako
je otok vrlo o s a m l j e n , njegovi
stanovnici su vrlo sretni.
>
KOJE JE M J E S T O NA
ZEMLJI
NAJOSAMLJENIJE?
S a m o je petina kopna gusto
naseljena, pa jo uvijek ima
m n o t v o pustih mjesta. N a j o samljenije naseljeno kopno je
Tristan da C u n h a , vulkanski
otok u junom Atlantiku.
Najblie naseljeno tlo od
njega je u d a l j e n o 2 0 0 0 kilo
metara.
etiri petine Z e m l j i n o g
kopna j e presuho, p r e h l a d n o ,
prebrdovito ili preumovito
da bi ga mogli nastaniti ljudi.
N a j r j e e naseljeni kontinent
je Antarktika na kojoj n e m a
trajnih naselja, d o k je najrjee
naseljena z e m l j a G r e n l a n d .
N a j o s a m l j e n i j i otok j e B o uvet, nenaseljeni norveki
protektorijat u j u n o m A t l a n
tiku. N a j b l i e k o p n o , n e n a s e
ljena o b a l a Antarktike, uda
ljeno je 1 700 kilometara.
32
N a otoku Tristan d a C u h n a
j e 1 9 6 1 . g o d i n e proradio v u l -
\NET
A
NAJVEE UMJETNO
JEZERO?
U m j e t n o jezero najvee po
v r i n e je V o l t a u G h a n i , u za
padnoj Africi. Rezervoar
Bratsk na rijeci A n g a r i
u S S S R - u je umjetno jezero
s najveom koliinom vode.
Rijeka V o l t a j e 1 9 6 5 . g o d i n e
pregraena b r a n o m A k o s o m b o koja je izgraena na
j u n o m dijelu k a n j o n a radi
hidrocentrale.
Iza b r a n e se u dolini rijeke
V o l t e i njenih g l a v n i h pri
toka, B i j e l e i C r n e V o l t e , p o
e l o stvarati j e z e r o . D a n a s j e
zero prekriva povrinu od
o k o 8 4 8 2 e t v o r n i h kilome
tra, a o b a l a mu je duga 7250
kilometara. S t a n o v n i c i koji su
n a s e l j a v a l i p o t o p l j e n a po
druja preseljeni su na n o v e
o b a l e jezera.
J e z e r o V o l t a j e v e l i k o , ali
prilino plitko, pa m j e s t i m i c e
iz v o d e izviruju ostaci potop
ljenih u m a . N j e g o v ukupni
v o l u m e n iznosi svega 148
prostornih kilometara, dok
rezervoar Bratsk u S S S R - u
obuhvaa 169,25.
A
NAJVEA JAMA
STVORENA OVJEJOM
RUKOM?
Najvei suvremeni kameno
l o m , u k o j e m se kopa stroje
vima, je rudnik bakra Bingh a m C a n y o n (na slici) u dr
avi U t a h , u S A D . Prostire se
p o v r i n o m o d 7,2 e t v o r n i h
kilometara, a d u b o k je 774 m.
Velika jama Kimberleya
u junoj Africi je stari rudnik
d i j a m a n a t a koji su u p r o l o m
stoljeu lopatama i krampo
vima kopale tisue rudara.
P r o m j e r m u iznosi o k o 5 0 0 m ,
a dubok je gotovo 400 m.
G o d i n e 1 8 7 1 . n a farmi gdje
je kasnije podignut rudnik
K i m b e r l e y p r o n a e n i su dija
m a n t i . D o 1 8 7 2 . g o d i n e dija
m a n t e j e trailo v i e o d 3500
rudara. K o p a j u i kimberlitnu
stijenu nainili su v e l i k u
j a m u . Iskopano j e vie o d 2 5
milijuna tona stijene i o k o tri
tone d i j a m a n a t a .
Kopanje na otvorenom
kopu prestalo je kad su
o d r o n i postali preesti. R u d
nik je zatvoren 1 9 1 5 . g o d i n e ,
a d a n a s je do p o l o v i c e ispu
njen v o d o m .
ZEMLJA
A
KISELE KIE?
Kia je uvijek d o n e k l e kisela,
ali \ e vzx\ad uvlustu^kih p o
druja Sjeverne Amerike
i E v r o p e kiselija jer upija ot
p a d n e p l i n o v e koji z a g a u j u
atmosferu.
Kinica reagira s ugljik dioksi
d o m u zraku i postaje vrlo
slaba ugljina kiselina koja
m o e otopiti a l k a l n u v a p n e n a k u stijenu.
Kinica m o e reagirati
i s p l i n o v i m a koje isputaju
t v o r n i c e , elektrane i a u t o m o
bili. Vjetrovi raznose p l i n o v e ,
pa se esto d o g a a da razbla e n a s u m p o r n a i d u i n a ki
selina p a d a j u vrlo d a l e k o o d
izvora z a g a e n j a . T o z o v e m o
kiselom kiom, jer je kiselost
kie p o d i g n u t a n a u m j e t a n
nain.
Kisele kie p o v e a v a j u ero
ziju stijena i g r a e v i n s k o g ma
terijala, p o s e b n o v a p n e n c a .
Jezera i rijeke se p o l a k o truju,
u g r o a v a j u i ivi svijet. L i c e
k a m e n o g kipa na fotografiji
izgrieno je kiselom kiom.
33
PLANET ZEMLJA
<
G D J E SE U Z G A J A
RIA?
Ria h r a n i vie ljudi od bilo
koje d r u g e i t a r i c e . V e i n i
s t a n o v n i k a i s t o n e A z i j e ria
j e o s n o v n i i z v o r ugljikohidrata.
Za uzgoj rie potrebni su to
plo v r i j e m e i m n o g o v o d e .
V o d a m o e pritjecati o d jakih
kia, p r i m j e r i c e monsunskih
u A z i j i , ili n a v o d n j a v a n j a .
U z g a j a se na r a v n i c a m a jer
se razina v o d e na p o l j i m a
mora strogo kontrolirati.
Z b o g toga su na m n o g i m
>
ODAKLE
PAMUK?
POTJEE
P a m u n e niti kojima ijemo

ili koje t k a m o u t k a n i n u d o b i
vaju se od celuloznih vlakana
ovijenih o k o sjemenki.
Grmoliki pamuk je jednogo
dinja biljka. V r l o brzo raste
i cvjeta, te razvija m a l e , z e
lene t o b o l c e sa s j e m e n j e m
okruenim dlaicama.
K a d t o b o l a c sazre, p u c a i
iz njega izviruje m e k i , bijeli
pamuk.
vlakna odvajaju od sjemenki,

a zatim p e r u , eljaju i
tkaju.
P a m u k j e bio g l a v n a i n d u
strijska biljka na istoku S A D .
D o v e d e n i su mnogi A f r i k a n c i
koji su kao robovi radili na
p l a n t a a m a . N a S A D jo u v i
jek otpada gotovo petina
svjetske p r o i z v o d n j e . Egipat
i S u d a n takoer izvoze pa
muk, a sve se e e uzgaja
i u d i j e l o v i m a istone Afrike
i J u n e A m e r i k e , te u Indiji,
Pakistanu i K i n i .
N a k o n b e r b e , p a m u k treba
oistiti. Pritom se p a m u n a
>
G D J E SE U Z G A J A AJ?
a j koji p i j e m o d o b i v a s e o d
izmrvljenih listia z i m z e l e
n o g g r m a to se uzgaja u p o
d r u j i m a t o p l e , v l a n e klime.
N a j b o l j e uspjeva u tropskoj
klimi n a v i s i n a m a d o 2 3 0 0
metara.
a j je u E v r o p u u v e z e n iz
K i n e . K a k o j e postajao sve
o m i l j e n i j i , N i z o z e m c i u Indo
neziji i Britanci u Indiji i Sri
Lanki zasadili su prve e v r o p
ske plantae. D a n a s se gr
m o v i a j a uzgajaju i u J a
p a n u , istonoj Africi te na
34
breuljcima Gruzije u
SSSR-u.
Da bi a j uspijevao, treba
mu toplina, vlaga i propusno,
p l o d n o tlo. N a p l a n t a a m a s e
g r m o v i podrezuju na visinu
od 1,5 metra, tako da ih je
lako brati. U b i r u se s a m o
mladi listii na v r h o v i m a
g r a n i c a , te se alju u tvor
n i c e gdje se najprije sue, za
tim savijaju i ostavljaju da
fermentiraju. Z a g r i j a v a n j e m
i suenjem d a j e se k o n a n i
okus a j u koji je zatim spre
m a n za trite.
azijskim b r e u l j c i m a naprav
ljene terase. N e k e o d njih
stare su stotine g o d i n a .
R i i n e se s a d n i c e uzgajaju
u p o s e b n i m klijalistima, a za
tim se presauju na potpoIjena polja. N a k o n etiri d o
pet m j e s e c i ria je s p r e m n a
za e t v u , pa se polja isuuju.
O s i m u A z i j i , ria se d a n a s
uzgaja i u drugim t o p l i m ,
v l a n i m d i j e l o v i m a svijeta.
Mehaniziranom obradom
u S A D i junoj Evropi ria
se uzgaja za izvoz.
PLANET ZEMLJA
ODAKLE
POTJEE
GUMA?
Prirodna guma dobiva se od
Lateksa, t e k u i n e k o j a s e n a azi pod korom gumijevca.
ske kine u m e i raste u to
plim, vlanim, ekvatorijalnim
podrujima.
A m a z o n s k i Indijanci su prvi
skupljali lateks i od njega
izraivali vrstu g u m e . G o o d v ear je 1842. godine pronaao
nain za skruivanje gume.
P o j a v o m bicikla i a u t o m o
bila, potranja za g u m o m je
rasla i u p o d r u j e A m a z o n e
se u s e l j a v a l o sve vie ljudi.
Londonski botaniki vrt
u K e w u p r e n i o je g u m i j e v a c
u jugoistonu A z i j u . P l a n t a e
u M a l e z i j i i Indoneziji su
gumu. M a n j e koliine dolaze
iz Z a i r a i z a p a d n e Afrike.
Kora g u m i j e v c a se z a r e
zuje tako da se lateks slijeva
u posudu uvrenu g u m o m .
Lateks se zatim d i m i i v u l k a nizira, te tako nastaje g u m a .
D a n a s se g u m a d o b i v a i p r e
r a d o m nafte.
< G D J E JE PRVI P U T A
UZGOJEN KUKURUZ?
Kukuruz je vana itarica
koja se d a n a s uzgaja u m n o
gim dijelovima svijeta s to
plim ljetima. P o t j e e iz A m e
rike, gdje je prije dolaska
Evropljana bio vrlo vana
hrana za indijanska plemena.
Porijeklo s u v r e m e n o g kuku
ruza (Zea mays) jo je uvijek
tajanstveno. T o j e j e d n o g o
dinja biljka koja d a n a s ovisi
o ljudima. M o d a je srodna
s t r a v o m Thea sinte koja raste
u M e k s i k u i iji su p l o d o v i
<
ODAKLE POTJEE
KAKAO?
Kakao se dobiva od sjemenki
koje se stvaraju u velikoj bobi
k a k a o v c a . K a k a o su u S r e d
njoj A m e r i c i pili A z t e c i i p r i j e
dolaska Evropljana. Kakaovac
^^"inH^Ti^gaja u vruim,
vlanim dijelovima Srednje
i J u n e A m e r i k e , ali se d a n a s
veinom dobiva iz zapadne
Afrike.
Tropski k a k a o v a c raste
u v l a n i m u m a m a uz e k v a
tor. V e l i k e b o b e d u g a k e 15
do 35 c e n t i m e t a r a izrastaju
vrlo slini klipu kukuruza. Ta

se biljka m o e r a z m n o a v a t i
u divljini.
Thea sinte se m o e kriati
s k u k u r u z o m da se d o b i j u
v e i k l i p o v i , v e o m a nalik
o n i m a koje su a r h e o l o z i pro
nali u N o v o m M e k s i k u ,
a v j e r u j e se da su stari o k o
2000 godina.
Za p r v e E v r o p l j a n e koji su
stigli u A m e r i k u indijanski
kukuruz je esto bio od i
votnog znaaja. Danas se
u g l a v n o m koristi kao stona
hrana, ali se prerauje i u ku
kuruzne p a h u l j i c e ili brano.
izravno iz grana i d e b l a .
S v a k a b o b a sadri 30 do 40
s j e m e n k i . S j e m e n k e se ostav
ljaju da fermentiraju, te se
sue i prerauju u kakao ili
okoladu.
panjolskim
konkvistadorima prijao je gorki napitak
u Srednjoj A m e r i c i , a do 1 7.
stoljea su ga prihvatili
i drugi E v r o p l j a n i . Britanci
i F r a n c u z i su d o n i j e l i kaka
o v c e u z a p a d n u Afriku, koja
j e d a n a s glavni p r o i z v o a
kakaa.
35
PLANET ZEMLJA
A
DOLINA SPOMENIKA?
V
G D J E UZ EKVATOR
NALAZIMO SNIJEG?
Dolina spomenika ( M o n u
ment Valley) je dio visoravni
Kolorado u suhom, jugoza
p a d n o m dijelu S A D . Tor
njevi, stupovi i d v o r c i m a
nalik masivi, koje ondje
nalazimo, prirodnog su
porijekla.
Na mjestima gdje je tempera

t u r a d o v o l j n o niska, snijeg
p o k r i v a tlo t i j e k o m i t a v e go
dine, lako je uz ekvator
u morskoj razini vrlo toplo,
na vrhu visokih planina m o e
biti z a i s t a h l a d n o . N e k e ekvatorske planine, primjerice
Kilimandaro u istonoj
Africi i A n d e u Ekvadoru, do
voljno su visoke da se snijeg
nikada ne topi.
Dolinu spomenika uglavnom

sainjavaju vapnenci pomije
ani s n e k i m drugim t a l o n i m
stijenama koje su se nabrale
i stvorile i s p u p e n j a . P r i l i k o m
toga drugi su se slojevi r a z v u
kli i oslabili. Na r u b o v i m a su
nastali rasjedi, koje su ispu
nila jezera, a du oslabljenih
d i j e l o v a stijena protjecale su
rijeke. K a k o su se stijene p o
lako u z d i z a l e , rijeke su pro
dubljivale doline.
T i j e k o m milijuna godina
stijene su e r o d i r a l a l e . O t p o r
nije stijene su ostale stajati
p o p u t stupova i otoka u ne
postojeem moru. Na dnu
d o l i n e esto n a l a z i m o ostatke
sruenih stupova. D a n a s o n
dje v l a d a pustinjska klima,
a suho tlo i d a l j e erodiraju
vjetrovi i b u j i c e .
36
K i l i m a n d a r o je v u l k a n to se
uzdie v i s o k o n a d istono-
afrikim ravnicama na grani

ci K e n i j e i T a n z a n i j e . N a j v i i
v r h t e p l a n i n e nalazi s e
5894 m e t r a i z n a d m o r s k e
razine.
Mjesto na kojem poinje
v j e n i led i snijeg n a z i v a se
s n j e n o m l i n i j o m . V i s i n a te
linije ovisi o temperaturi i ko
liini p a d a l i n a . N a p o l o v i m a
se snjena linija nalazi na ra
zini tla. K o d 4 0 z e m l j o p i s n e
irine nalazi se na visini iz
m e u 2 5 0 0 i 5000 metara,
o v i s n o o s u h o i klime, dok
uz ekvator snijeg p o i n j e n e
to iznad 5 0 0 0 metara.
PLANET ZEMLJA
V
STIJENA VAL?
Stijena val (VVave Rock) na
lazi se na z a p a d u Australije,
oko 300 kilometara od
Pertha. To je velika granitna
stijena visine 15 m e t a r a , za
krivljena poput neobinog,
divovskog vala.
E SE N A L A Z I
PRIJELAZ?
prijelaz (Giant's C a ""wm n a l a z i s e n a s j e v e r Sjeverne Irske. To

^ ^ h r t v n a izrezana ploa
^ ^ B N F ^ uzdiu visoke ba^Bhar cijene. Ta neko ra^ ^ p n a stijena j e u v r i j e m e
amiiu: *e - a d i l a s t v o r i l a n i z s t u rma k e l t s k o j l e g e n d i ,
- a g r a d i o d i v Fill
ili F i n g a l ) d a b i p o i kotsku. Sline
blike n a l a z i m o
skoj, p r i m j e r i c e n a
iiimat S t a r t a , g d j e j e m o r e
: <MbiKiri> F m g a l o v u s p i l j u .
Tiilijuna g o d i n a su
azaltne l a v e prekrili
druja sjeverne Irske
i!
v kotske. Lava se
Hnladila stvarajui t a m n u
N'jenim h l a e n j e m
anjem nastale su p u t
^ H b K prilino pravilna raz~ako su nastali b e z >tokutni stupovi.
- ~ a stupova je
stvara n e o b i n e li
e od 1 60 metara. Na
e stupove erodiralo
H k . tako d a o n i stvaraju
-~e stepenice i p l o n i k e .
Stijena val je d i o v e l i k o g gra

nitnog m a s i v a n a z v a n o g H a v d e n o v e stijene. N a j b l i e na
selje j e H a v d e n , m a l o mjesto
s m a n j e od 2 0 0 stanovnika.
O b l i n j e granitne stijene su
m e u l o k a l n i m stanovnitvom
p o z n a t e kao Z i j e v nilskog ko
nja, K r a l j e v e stijene i B r e
uljci.
S t i j e n e od kojih se sastoji
Stijena v a l stare su o k o 2,7
milijardi g o d i n a . T o j e j e d n a
od stijena koje s a i n j a v a j u
d r e v n u o s n o v u Australije.
K a o to se vidi na fotografiji,
stijena je proarana usprav
n i m p r u g a m a u rasponu od
sive do c r v e n e b o j e , to pot
j e e o d razliitih oksida.
P o d r u j e o k o Stijene v a l a
j e vrlo s u h o . Posjetioci m o g u
istraivati biljni i ivotinjski
svijet u rezervatu o k o stijene,
gdje i v e m n o g e j e d i n s t v e n e
vrste.
A
NAJTONIJI GEJZIR
SVIJETU?
NA
Gejzir O l d Faithful (Stari

pouzdanko) je jedan od mno
gih gejzira i v r u i h izvora
u nacionalnom parku Yellow
stone u z a p a d n o m dijelu
S A D . N a z i v je dobio jer je
svakih 66 minuta izbacivao
stup v o d e i pare visok 30 m e
tara. M e u t i m , d a n a s vie nije
tako pouzdan
G e j z i r i se j a v l j a j u na m j e
stima gdje v o d a prodire kroz
slojeve stijena, a zagrijava se
vulkanskom aktivnou. Pre
grijana v o d a se u o b l i k u pare
pod visokim tlakom izbacuje
na p o v r i n u .
N a c i o n a l n i park Y e l l o w
stone je smjeten iznad la
v o m ispunjene rupe u Z e m l j i noj kori. N e k o je tu bio v u l
k a n , koji je tako s n a n o e r u p tirao da se krater raspao i c i
jelo je podruje propalo
u k a l d e r u , ostatke kratera.
U t o m dijelu S j e d i n j e n i h
A m e r i k i h D r a v a z i m i ima
m n o g o p a d a l i n a , pa se na
povrini ili n e p o s r e d n o ispod
nje z a d r a v a v o d a koja p o i
nje kljuati.
37
>
I TO SU TO B I O M I ?
Biljke i ivotinje ive u zajed
nicama nazvanim biomi.
M e u biome ubrajamo zajed
n i c e v a z d a z e l e n e u m e , listo
p a d n e u m e , panjaka, pusti
nja, tundri i planina.
B i o m e o d r e u j u biljne vrste
nekog podruja. Najvaniji
faktor koji utjee na biljni svi
jet je klima. T e m p e r a t u r a ,
vjetar i p a d a l i n e u o d r e e n i m
Krajevima p o g o d u j u s a m o n e
kim vrstama biljaka.
Na Zemljinim polovima
temperatura je toliko niska da
ne m o e preivjeti nijedna
biljna vrsta, d o k se neto ju
nije razvio oskudni biljni svi
jet n a z v a n t u n d r o m . N a tun
dru se nastavljaju u m e e t i
n j a a , koje na sjevernoj p o
lutki tvore iroki pojas. J o
junije ire se listopadne
sume. f^ocrfucja s m a n j e
vfage z a u z i m a j u pas*hj'acf,
dok u vrlo s u h i m krajevima
preivljavaju s a m o pustinjske
biljke. S druge strane, u pro
storima s v e l i k o m k o l i i n o m
o b o r i n a bujaju tropske kine
ume.
U svakom biomu ive
o d r e e n e vrste ivotinja. M e
utim, postoji jo j e d a n i n i l a c
koji o d r e u j e biljne i ivotinj
ske vrste razliitih p o d r u j a .
N e k a d a n j i i dananji izgled
Z e m l j e izazvao je pojavu ne
kih vrsta s a m o na o d r e e n o m
podruju. Tako, primjerice,
lavovi ive samo u Africi.
38
BILJKE I IVOTINJE
ZATO NEKE
IVOTINJE IVE S A M O
U O D R E E N I M
PODRUJIMA?
M o r a , planine i pustinje pri
rodne su prepreke ivoti
njama u njihovu kretanju.

Karta prikazuje n e k e o d ivo
tinjskih vrsta to i v e s a m o
u o d r e e n i m d i j e l o v i m a svi
jeta. U J u n o j A m e r i c i i A u
straliji ivi j e d i n s t v e n svijet
sisavaca jer su ta p o d r u j a
u vrijeme njihove evolucije
bila o d i j e l j e n a od ostalog
k o p n a . U d r u g i m je kraje
v i m a irenje s i s a v a c a ograni
e n o k l i m o m , pustinjama
i planinskim lancima.
39
BILJKE I IVOTINJE
>
G D J E SE
PARE?
PINGVINI
Svi pingvini ive na junoj

zemaljskoj polutki, a veina
se p a r i na A n t a r k t i c i i u s u bantarktikim podrujima.
V e i d i o ivota pingvini pro

v o d e u m o r u , ali se u v r i j e m e
parenja v r a a j u na k o p n o .
N a o b a l a m a Antarktike pare
se s a m o d v i j e vrste - adelijski
i carski p i n g v i n .
Carski p i n g v i n i , n a j v e i
m e u p i n g v i n i m a , pare s e
u v j e n o j tami antarktike
z i m e . O k u p l j a j u se u v e l i k e
kolonije na ledu i ne grade
gnijezda. M u j a c i sjede na
j a j i m a d v a m j e s e c a . Adelijski
pingvini g n i j e e n j e z a p o i
nju u rujnu i listopadu.
Kraljevski, u t o u h i , ogrliasti i utonogi pingvini pare
se na subantarktikim oto-
c i m a . Kraljevski pingvin bli

ski je srodnik c a r s k o m e , ali
se poput adelijskog pingvina
u p r o l j e e pari na k a m e n i t i m
o b a l a m a Antarktike. M u j a c i
i e n k e te vrste n a i z m j e n i n o
sjede na j a j i m a .
Preostalih 11 vrsta pari se

u sjevernijim p o d r u j i m a .
Viktorijski se p i n g v i n , naprimjer, gnijezdi na o t o c i m a
Antarktikog o c e a n a , dok
druge n a l a z i m o n a o b a l a m a
junih kontinenata.
s v o j i m r o n i l a k i m sposobno
stima. M o g u zaroniti n a d u
b i n u od 300 metara i ostati
p o d v o d o m vie o d 4 0 m i
nuta. N j i h o v krvoilni sustav
tome je posebno prilagoen.
Z i m i , kad ledeni p o k r i v a
prekrije p o d r u j a gdje se
h r a n e , vedelski tuljani probi-
jaju rupe u ledu da izau na

povrinu.
M o r s k i leopard najokrutniji
je antarktiki tuljan. i v i uz
r u b o v e naslaga leda i hrani se
ribama, p i n g v i n i m a , pa a k
i m l a d u n c i m a drugih tuljana.
>
KOJI TULJANI IVE
NA ANTARKTICI?
U v o d a m a A n t a r k t i k e ivi
samo etiri vrste tuljana. To
su: tuljan rakojed, vedelski
i rosovski tuljan, te morski le
opard.
S v a k a od etiri vrste antark
tikih tuljana ima o s o b e n i na
i n ivota. T u l j a n rakojed
ivi d u o b a l e i hrani se r a i
ima.
R o s o v s k e tuljane, n a j m a
nje od svih antarktikih vrsta
tuljana, n a j e e v i a m o n a
m o r s k o m e l e d u , a v e se po
n j i h o v o j grai v i d i da su vjeti
p l i v a i . H r a n e s e lignjama,
ribama i r a i i m a . P r i l i k o m
lova liganja v i e n i su kako se
igraju sa kitovima u b o j i c a m a .
V e d e l s k i tuljani i v e uz
o b a l e Antarktike, i najmirnija
su antarktika vrsta. H r a n e se
ribama poput antarktikog
i
40
- _ . .
5ILJKE I I V O T I N J E
A
GDJE ZIVE SJEVERNI
MEDVJEDI?
A
K O J E SE PTICE
GNIJEZDE NA ARKTIKU?
S j e v e r n i ili b i j e l i m e d v j e d i
ive na n e p r e g l e d n i m snje
nim povrinama Arktika. P r e
valjuju m n o g o kilometara
u l o v u na t u l j a n e i d r u g e i
votinje.
Ljeti se na A r k t i k u gnijezdi
vie od stotinu vrsta ptica, ali
ih zimi ondje ostaje svega
nekoliko.
Bijeli m e d v j e d i i v e najsje
vernije o d svih sisavaca. Z i m i
prelaze preko l e d e n o g p o
krova Arktikog mora. Tu
love tuljane, p o s e b n o kolutastog tuljana kojeg vrlo vjeto
hvataju. P o v r e m e n o se h r a n e
i m l a d i m m o r e v i m a te nasu
kanim kitovima.
U p r o l j e e i ljeto sjeverni
m e d v j e d i na l e d e n i m san
tama putuju prema j u g u .
U tundri j e d u biljnu h r a n u ,
primjerice liajeve, m a h o
v i n u , travu i b o b i c e . D o b r i su
p l i v a i , p r e m d a o b i n o izbje
gavaju p l i v a n j e na v e l i k e
udaljenosti. Z a h v a l j u j u i dla
k a v i m a p a m a koje se ne
kliu, lako h o d a j u po l e d u .
S j e v e r n i m e d v j e d i pare se
u p r o l j e e , a m l a d u n a d kote
u prosincu ili s i j e n j u . S k o t n e
e n k e sklanjaju se u poro
diljske jazbine iskopane
u z a p u h u snijega.
Arktiko ljeto traje s a m o o k o

tri m j e s e c a . M e u t i m , u t o m
razdoblju m n o g e ptice grade
gnijezda i p o d i u svoju mla
dunad.
U ljetne posjetioce Arktika
u b r a j a m o patke, primjerice
patku ledaru, zatim guske,
poput grivaste guske, te l a b u
d o v e . Te ptice u v l a n a po
druja tundre bogate rasli
n j e m d o l a z e u potrazi za hra
n o m . Liinke kukaca privlae
ptice m o v a r i c e poput liskonoge, k a m e n i a r k e , alara
i alara c i r i k a v c a . Z v i d a c i ,
bjeloguze, drozdovi bravenjaci i ute strnadice d o l a z e
pratei letee k u k c e . A r k t i k e
igre i p o m o r n i c i h r a n e se ri
bama.
Krajem ljeta m n o g e ptice
o d l i j e u na j u g da izbjegnu
otru arktiku z i m u . J e d n a o d
ptica koje ostaju je snjenica,
koja gubi svoje s m e e perje
i z a m j e n j u j e ga p o s v e bije
l i m . Z i m i se ta vrsta sklanja
u tunele iskopane u snijegu.
GDJEZIVI
KARIBU?
S j e v e r n o a m e r i k i karibu za
j e d n o s brojnim d r u g i m sisav
c i m a luta n e p r e g l e d n i m r a v
nicama tundre. Sjeverni sob
je polupripitomljena vrsta karibua koja ivi na sjeveru
E v r o p e i Azije.
Karibu i m o u s n o g o v e d o v e
liki su biljojedi koji nasta
njuju t u n d r u . Ljeti lutaju tun
d r o m h r a n e i se razliitim vr
stama biljaka. N j i h o v i glavni
neprijatelji su v u k o v i , a p o
nekad i medvjedi. U manje
m e s o j e d e koji haraju t u n
d r o m u b r a j a m o lisice i l a s i c e .
N j i h o v glavni plijen su r o v k e ,
l e m i n z i , v j e v e r i c e i arktiki
zeevi.
Z i m i karibui kreu p r e m a
jugu i h r a n e se s o b o v s k i m liajem, te granicama drvea
poput breze ili jasike. M o usna g o v e d a z i m u p r o v o d e
sjevernije. Z a hladnijih d a n a
o k u p l j a j u se u g o m i l e da za
dre t o p l i n u .
M a n j i sisavci kopaju tu
n e l e u snijegu da se zatite
od otrog vjetra. H r a n e se
sjemenkama i travom.
41
BILJKE I IVOTINJE
V
G D J E IVE AMERIKI
M U F L O N I ?
V
GDJE IVE
KOZOROZI?
Ameriki mufloni ive na

Stjenjaku. Kao i amerike
planinske koze iz tog po
druja, m u f l o n i su vjeti p e njai.
Kozorozi su divlje koze. Na

planinama Evrope, Azije
i S j e v e r n e A m e r i k e ivi se
d a m vrsta kozoroga.
U Evropi nalazimo iberskog
i alpskog kozoroga.
U S j e v e r n o j A m e r i c i postoje
tri g l a v n a planinska l a n c a .
N a istoku s e o d Labradora d o
C e o r g i j e protee gorje A p a lai. Na zapadu se nalaze
o b a l n i lanci koji tvore tihoo c e a n s k i rub, te Stjenjak to
s e protee o d A l j a s k e d o
Meksika.
Tri g l a v n a planinska l a n c a
E v r o p e - Karpati, A l p e i P i r e neji - ostaci su posljednjeg
ledenog doba. Povlaenjem
ledenjaka te su p l a n i n e ostale
ledeni otoci u m n o g o topli
joj E v r o p i .
N a tim p l a n i n a m a i v e
b r o j n e ivotinje. A m e r i k i
mufloni se vjeto penju po
k a m e n j u . P l a n i n s k e koze
a m e r i k a su vrsta kozjih anti
lopa. P o r e d o v i h ivotinja na
Stjenjaku i v e p u m e , k a n a d
ski risovi, d a b r o v i , svisci, z e
e v i i jo m n o g i m a l i glod a v c i . N a niim p l a n i n a m a
n a l a z i m o prerijskog bjelorepog jelena.
GDJE IVE JAKOVI?
J a k j e n a j v e i h i m a l a j s k i sisa
vac. Divlja stada ive na vi
soravnima Tibeta, a pripi
tomljene jakove nalazimo
u brdovitim predjelima sred
nje Azije.
Himalaja je d o m mnogih je
dinstvenih s i s a v a c a . O s i m
j a k a , o n d j e i v e i brojni drugi
p a p k a r i , p r i m j e r i c e tibetski
divlji m a g a r a c , tar, baral
i n a j v e a od svih o v a c a , gor
ski argali. Sibirski kozorog
glavni je plijen v e l i a n s t v a nog i rijetkog snjenog le
o p a r d a . M a n j e ivotinje tog
p o d r u j a su planinski s v i z a c
i v o l u h a r i c a . V e l i k o u h i zvidar p o s e b a n je po t o m e to
zimi n e s p a v a z i m s k i m s n o m ,
v e se sklanja u j a z b i n e
i hrani s i j e n o m i drugim s u
him b i l j k a m a koje je skupio
t o k o m ljeta.
O d planinskih ptica n a H i
malaji ive galice, gavrani
i lerve. esti su i m e s o j e d i
poput kostoberine, h i m a l a j
skog supa i c r n o g leinara.
Stjenjak je i d o m leinara,
primjerice crvenoglavog
a m e r i k o g leinara, i ptica
grabljivica poput surog orla,
b j e l o g l a v o g tekavca i b u koa.
K o z o r o z i su o d l i n i p e njai. Ponekad za pomo

u p e n j a n j u koriste r u d i m e n
tarni prst s unutranje strane
n o g u . Drugi papkari iz pla
ninskih p o d r u j a su mufloni
(divlje o v c e ) i d i v o k o z e
(kozje antilope).
U planinske ivotinje ubra
j a m o jo risa, svisca i e v r o p
sku p o d z e m n u v j e v e r i c u . P i reneji su d o m v o d e n k r t i c e ,
d e s m a n e , v o d e n o g srodnika
krtice, te brojnih planinskih
ptica poput utokljune ga
l i c e , p l a n i n s k o g kosa, c r v e nokrilog litiara i ptica grab
ljivica kao to je suri o r a o .
42
BILJKE I IVOTINJE
V
GDJE IVE PANDE?
Istono od Himalaje nalazi se

Szechvvan (Seuan), visora
van u jugozapadnoj Kini. Vi
soko u njegovim planinama
rastu gutici b a m b u s a kojim
se hrane pande.
U d o l i n a m a S e u a n a nala
z i m o suptropske z a j e d n i c e
koje na v e o j visini prelaze
u listopadne u m e , u m e e
tinjaa i planinske l i v a d e , s v e
do snijegom prekrivenih vr
hova planina. Na nadmorskoj
visini i z m e u 1800 i 2 5 0 0
metara z i m z e l e n u u m u z a m
jenjuju gutici b a m b u s a i rod o d e n d r o n a . O n d j e ivi v e
liki p a n d a , h r a n e i se izdan
c i m a b a m b u s a i drugih b i
ljaka, a p o n e k a d a k i m a l i m
ivotinjama.
GDJE IVE LJAME?
L j a m a j e d o m a a teglea i
votinja koja ivi na junoamerikim Andama. Alpaka,
g v a n k o i vikunja njeni su bli
ski s r o d n i c i .
Indijanci s A n d a pripitomili
su ljamu prije vie od 4 0 0 0
g o d i n a . S m a t r a se da su
ljama i a l p a k a u z g o j e n e od
g v a n k a , iako g v a n k o , k a o ni
v i k u n j a , nije nikada pripitom
ljen. S v e o v e ivotinje d o b r o
su p r i l a g o e n e ivotu u p o
d r u j i m a prorijeenoga zraka.
V
GDJE RASTU
NAJUDNIJE PLANINSKE
BILJKE?
U nekim planinskim podru
jima nalazimo vrlo neobine
biljke. N a p l a n i n a m a A f r i k e
rastu divovske lobelije i kostrii, A n d e s u d o m d i v o v s k i h
v u i k a i bromelija, d o k je
araukarija jedna od malo
brojnih preostalih junoamerikih etinjaa.
P l a n i n s k e se biljke m o r a j u
prilagoditi jakoj h l a d n o i . T o
su o b i n o niske p u z a v i c e ,
koje na tlu tvore m e k a n e z e
lene j a s t u i e . M e u t i m , d i
v o v s k e afrike i j u n o a m e rike biljke vrlo su n e o b i n e
iznimke.
D i v o v s k e lobelije i kostrii
narastu do visine od o k o est
metara. N j i h o v o j e lie tako
r a s p o r e e n o da se n o u za
tvara u p u p o l j k e . D o n j a
strana lia p o k r i v e n a je g u
stim, pustenim d l a i c a m a
koje pupoljke tite od h l a d
noe.
U tom p o d r u j u n a l a z i m o
i m a l o g p a n d u . P r e m d a se ta
koer hrani i z d a n c i m a b a m
busa i drugim p l o d o v i m a ,
nije u bliskom srodstvu s v e l i
kim p a n d o m .
S e u a n j e d o m triju kozjih
antilopa - takina, gorala i serova, te primitivnih rovki p o
put krtolike rovke, h i m a l a j s k e
v o d e n e rovke i tibetske v o
dene rovke.
S l i n e su i d i v o v s k e biljke
A n d a . J e d n a o d najosobitijih
je d i v o v s k a puja, Puya raymondii, koja se sastoji od d e
bla nalik p a l m i n o m , rozete li
stova i d u g o g klasa c v j e t o v a
koje oprauju p t i c e .
Imaju velika p l u a i m n o g o
c r v e n i h krvnih tjeleaca.
U s j e v e r n o m dijelu A n d a
n a l a z i m o prostrane v i s o r a v n i .
O n e s u d o m m n o g i h ivoti
nja, p r i m j e r i c e m e d v j e d a nao a r a , j u n o a m e r i k o g pla
ninskog tapira, te e k v a d o r
skog j e l e n a p u d u a .
Na visinama Anda ive
b r o j n e ptice. V e l i k i kondor
leti i jedri v i s o k o m e u pla
ninskim v r h o v i m a . S i v o g r l a
strnadica gradi gnijezdo m e u
b o d l j i k a v i m liem p u j e , d o k
patke p o t o a r k e nastanjuju
brze p o t o k e .
43
BILJKE I IVOTINJE
A
G D J E RASTE VEINA
ETINJAA?
Na sjevernoj polutki ispod
t u n d r e prostire se iroki po
jas s i r o m a n o g tla p r e o s t a l o g
jo iz posljednjeg ledenog
doba. U tom hladnom po
d r u j u tlo je v e i n o m pokri
veno vazdazelenim umama.
P o d r u j e koje z a u z i m a sje
v e r n a v a z d a z e l e n a u m a zo
v e m o tajgom. Sjevernoamerika sjeverna u m a , prika
z a n a na gornjoj slici, sastoji
se od d r v e a poput bijele
i c r n e smreke, sitkanske
44
smreke, u s u k a n o g bora
i aria. U v l a n i m d i j e l o v i m a
raste m a l o b r o j n o listopadno
d r v e e , p r i m j e r i c e jasika,
vrba i breza.
U v a z d a z e l e n o j umi sje
verne Evrope prevladavaju
norveka smreka i kotski
bor. M e u t i m , d a l j e na istoku,
u sibirskoj tajgi (slika na s u
protnoj stranici), uma p o
staje m i j e a n a . N a j e e e t i
n j a e tog p o d r u j a su sibirska
jela, sibirski ari i sibirska
smreka. P o j e d i n i dijelovi
evroazijske tajge z b o g estih
se poara razlikuju po starosti
raslinja. N a p o d r u j i m a ko
jima su n e d a v n o harali poari

najprije se j a v l j a j u b u k v e i jasike. Evroazijska tajga n a j
v e a j e uma n a svijetu. Z a
uzima otprilike za treinu
v e u povrinu o d S j e d i n j e n i h
Amerikih Drava.
U tajgi n a l a z i m o vrlo m a l o
zeljastih biljaka, jer je suvie
hladno i mrano (etinjae
s p r e a v a j u prodiranje svjetlo
sti). O s i m toga, r a s p a d a n j e m
iglica nastaje vrlo kiseli h u
m u s . B r o j n e vrste gljivica p o
tiu razlaganje h u m u s a , pa
n e k e biljke ipak p r e i v e na
istinama.
<
U
KOJE PTICE IVE

VAZDAZELENOJ
UMI?
Sjeverna uma prua hranu

brojnim pticama koje jedu
sjemenke i kukce. Jastrebovi
i sove h r a n e se m a l i m pti
c a m a i sisavcima.
T i j e k o m ljeta u tajgi se pojav
ljuju divovski rojevi k o m a
raca, u e n a c a i drugih ku
k a c a koji p t i c a m a s e l i c a m a
poput grmua pruaju obilje
h r a n e . P t i c e stanarice to tu
i v e su u n e i s j e n i c e .
V r l o su este i ptice to se
hrane sjemenjem. M e u
njima su krstokljun, sjeverna
sojka i velika rujnica. Kugara
se osim s j e m e n k a m a hrani
i bobicama, dok lanovi po
r o d i c e tetrijebova, p r i m j e r i c e
tetrijeb gluhan i Ijetarka,
j e d u s j e m e n j e , lie, p u
poljke i b o b i c e .
Od ptica grabljivica u umi
etinjaa nalazimo ameriku
uaru, planinsku sovu i neko
liko vrsta jastrebova, primje
rice jastreba kokoara. D v i j e
n e o b i n e ptice iz tajge su v e
liki r o n a c i patka b a t o g l a v i c a ,
koje se gnijezde u napute
nim d u p l j a m a u n a .
A
U
KOJI SISAVCI IVE

VAZDAZELENOJ UMI?
Vazdazelenu umu Sjeverne

A m e r i k e i Evrope nastanjuju
i mesojedi i biljojedi. Biljojedi
se hrane liem, sjemenkama
i korom drvea, a predstav
ljaju plijen m e s o j e d a . U t i m
podrujima razvile su se
sline, ali ipak razliite
vrste.
N a j v e i biljojed sjevernoa m e r i k i h uma je los, ili sje
verni j e l e n , koji se hrani ni
skim biljkama i liem listo
padnog drvea. Zimi u umu
p o v r e m e n o zalazi i karibu.
M e u ivotinje to se h r a n e
s j e m e n k a m a u b r a j a m o pozemne vjeverice, obine vje
v e r i c e (poput sive v j e v e r i c e ) ,
zlatnu prugastu v j e v e r i c u ,
s m r e k o v o g mia i a m e r i k u
naboruu. Letee vjeverice
i sjevernoamerika crvena
v j e v e r i c a h r a n e se e e r i m a
i g l j i v a m a , ali e se z a d o v o
ljiti j a j i m a i m l a d u n c i m a m a
lih ptica. A m e r i k i dikobrazi
j e d u lie i m a c e , a zimi gule
koru s d r v e a i uzrokuju v e
like tete.
m o m s u v u k , mrki m e d v j e d ,
crni m e d v j e d , a m e r i k i v i z o n
i deronja.
S l i n e ivotinje nastanjuju
i sibirsku tajgu. To su losovi,
mrki m e d v j e d i , sibirske pru
gaste v j e v e r i c e , umski lem i n z i , sibirske lasice, samuri
i k u n e . O d g l o d a v a c a este
su letee v j e v e r i c e , p o z e m n e
vjeverice i obine vjeverice
poput e v r o p s k e c r v e n e v j e v e
rice. d e r o n j e se h r a n e sivoriom v o l u h a r i c o m , dok su
risovi ovisni o bijelim
zeevima.
M e s o j e d i to haraju sjevern o a m e r l k o m s j e v e r n o m u45
BILJKE I IVOTINJE
>
Z A T O SU
LISTOPADNE UME
BOGATE IVOTOM?
U listopadnim ili bjelogori
n i m u m a m a rastu b r o j n o
m a l o d r v e e , grmlje i zeljaste
biljke koje s v o j o m raznoli
kou p r u a j u h r a n u m n o g i m
ivotinjama.
Listopadne u m e n e k o su
pokrivale itavo umjereno
p o d r u j e sjeverne polutke.
D a n a s u t o m predjelu postoje
s a m o tri velika p o d r u j a listo
padnih uma. Najraznolikija
bjelogorina uma raste na
>
U
KOJE IVOTINJE IVE

LISTOPADNOJ SUMI?
Biljojedi listopadne u m e jav

ljaju se u r a s p o n u od velikih
ivotinja p o p u t j e l e n a d o m a
lih vrsta kao to su mievi
i v o l u h a r i c e . M e u grabeljivc i m a su lisice i lasice.
M e u v e l i k e e v r o p s k e biljo
j e d e u b r a j a m o srnu, c r v e n o g
j e l e n a , j e l e n a kopitara i div
lju svinju. U S j e v e r n o j A m e
rici p o e o se p o v e a v a t i broj
bjelorepih j e l e n a , koji su ne
ko gotovo izlovljeni.
M e u manje evropske bi-
>
U
KOJE PTICE IVE

LISTOPADNOJ UMI?
U listopadnim u m a m a irom
svijeta gnijezdi se i h r a n i go
lemi broj ptica. U g l a v n o m
j e d u k u k c e , s j e m e n k e , bo
b i c e , pupoljke i lie, d o k
ptice grabljivice love male
p t i c e i sisavce.
U evropskih listopadnim u
m a m a veliki broj ptica pro
v o d i cijelu g o d i n u . O d s v e j e d a tu n a l a z i m o k o s o v e koji
se hrane k u k c i m a , c r v i m a
i b o b i c a m a , zatim d r o z d o v e
cikelje koji o b o a v a j u p u 46
istoku A z i j e , a sastoji se od
magnolija, t u l i p o v a c a , g u m i j e v a c a , divljih kestenova,
hrastova, b u k v i , l i k v i d a m bara, g r a b o v a , hikorija
i m n o g i h drugih vrsta. V e l i k
broj t a k v o g d r v e a raste i u li
stopadnim u m a m a na istoku
Sjeverne Amerike, premda
t a m o n a l a z i m o m a n j e vrsta.
Evropske b j e l o g o r i n e u m e
sastoje se od s a m o d v a d e s e
tak vrsta. Najzastupljenije su
hrast, j a s e n , breza, grab, ja
vor, b u k v a i j o h a .
Listopadne u m e sastoje se
o d nekoliko slojeva vegeta
c i j e . G o r n j i sloj tvori v i s o k o
Ijojede u b r a j a m o c r v e n e v j e
verice, puhove, voluharice,
umske m i e v e , j e e v e i ze
e v e . U Americi ive sline
ivotinje, p r i m j e r i c e siva v j e
v e r i c a , prugasta v j e v e r i c a ,
bjelonogi mi i v o l u h a r i c a .
N a j v e i g r a b e l j i v a , poput
v u k a i risa u E v r o p i , te pla
ninskog lava u S j e v e r n o j
A m e r i c i , g o t o v o su nestali iz
uma b j e l o g o r i c e , pa su d a
nas glavni l o v c i lisice, prim
j e r i c e evropska c r v e n a lisica,
te s j e v e r n o a m e r i k a c r v e n a
i siva lisica. U A m e r i c i nala
z i m o i k a n a d s k o g risa, sjevern o a m e r i k u prstenastu
e v e , te sojke ija su glavna

hrana jaja i ptii, iako j e d u
i m i e v e i gutere. M a l e sje
m e n k e i kukci g l a v n a su
hrana z e b a , p a l i a i e l j u gara. B a t o k l j u n hrani se kotunjiavim v o e m i v e l i k i m
s j e m e n k a m a . S j e n i c e , primje
rice v e l i k a i plavetna sjenica,
j e d u u g l a v n o m k u k c e , ali e
se zadovoljiti j b o b i c a m a
i s j e m e n j e m . u n e trae
kukce pod oslabljenim koma
d i m a kore, a p u z a v c i i z v l a e
k u k c e iz m a l i h pukotina.
D i v l j i golub hrani se l i e m ,
pupoljcima i sjemenkama.
U ljetne posjetioce listo-
d r v e e ; zatim d o l a z i m a n j e
d r v e e i sloj grmlja poput b o i k o v i n e , kozje krvi, trnjine,
bazge i lijeske. Ispod njega
nalazi se sloj zeljastih biljaka
kao to su z v o n i i , jaglaci
i resulje. Na kraju je pri
z e m n i sloj m a h o v i n a i niskih
biljaka.
Lie svih n a v e d e n i h b i
ljaka m n o g o j e m e k e o d
iglica e t i n j a a , pa privlai
mnotvo ivotinja koje se
n j i m e h r a n e . Bogatstvo sje
m e n k i i p l o d o v a takoer
m a m i biljojede, a o n i su
izazov g r a b e l j i v c i m a .
m a k u , rakuna, a m e r i k o g
smrdljivca, d u g o r e p u lasicu
i kratkorepu r o v k u , dok
evropski g r a b e l j i v a uklju
u j u lasice, z e r d a v e , kune
i t v o r o v e . J a z a v c i se hrane
b i l j k a m a , ali i m a l i m ivoti
njama.
B e s k r a l j e n j a c i imaju
v a n u ulogu u ivotu listo
p a d n e u m e . C r v i , kornjai
i m r a v i o l a k a v a j u pretvara
nje o t p a l o g lia u h u m u s ,
a b r o j n i m k u k c i m a hrane se
ptice.
p a d n i h uma u b r a j a m o sla
v u j e koji se h r a n e k u k c i m a ,
l e g v a n e koji o t v o r e n i m klju
n o m hvataju krilate k u k c e , te
m u h a r i c e , s j e n i i c e i grlice.
N a j e e ptice grabljivice
to se z a d r a v a j u u listopad
nim u m a m a su k o b a c , lunja
i kanjac.
U s j e v e r n o a m e r i k i m bje
logorinim u m a m a n a l a z i m o
sline ptice, m e u njima i n e
koliko vrsta u n a te p l a v u
sojku. O d ljetnih posjetioca
n a l a z i m o velik broj grmua,
virea i tangari.
BILJKE I IVOTINJE
BILJKE I IVOTINJE
V
GDJE IVE KOJOTI?
Sjevernoamerie prerije pro

teu se izmeu rijeke Missis
sippi i Stjenjaka ( R o c k y M o
untains). To je d o m brojnih
biljojeda, a kojot je j e d a n od
glavnih grabeljivaca.
S i v i v u k n e k o j e bio prilino
est stanovnik s j e v e r n o a m e rikih prerija, ali ga je z a m i
j e n i o manji i znatno prilagoeniji kojot ili prerijski v u k .
Kojoti se h r a n e d i v l j i m z e e v i m a , k u n i i m a , prerijskim
psima i d r u g i m g l o d a v c i m a ,
ali i strvinama.
Kojoti su poznati po s v o m
z a v i j a n j u . N o u esto isto
v r e m e n o zavija nekoliko ko
jota, pa se tada u j e jezovito
pjevanje koje je d a l o po
v o d a nastanku m n o g i h le
gendi.
U prerijske g r a b e l j i v c e
u b r a j a m o i planinskog lava,
c r n o n o g o g tvora i a m e r i k o g
j a z a v c a . O m i l j e n a hrana
a m e r i k o g j a z a v c a su prerij
ski psi. J a z a v a c z a p a n j u j u
o m b r z i n o m kopa p o d
z e m n a sklonita. Z a razliku
od e v r o p s k e vrste, lovi i da
nju i n o u .
48
V G D J E PRERIJSKI PSI
GRADE SVOJA
SKLONITA?
Prerijski psi n a z i v su dobili
p o k r a t k o m z o v u nalik laja
nju. U sjevernoamerikim
prerijama nalazimo velike
kolonije p o d z e m n i h sklonita
tih ivotinja. To su g l o d a v c i
iz porodice vjeverica.
K o l o n i j e ili naselja prerijskih pasa m o g u biti vrlo v e
like. G o d i n e 1 9 0 1 . izmjerena
je kolonija povrine 60.000
e t v o r n i h kilometara. Smatra
se da je u njoj ivjelo o k o
4 0 0 milijuna ivotinja. M e
utim, d a n a s su naselja prerijskih pasa z n a t n o m a n j a .
S v a k o naselje j e podije
ljeno na b r o j n e o d j e l j k e , koji
su opet podijeljeni na kote
rije. To su o s n o v n e obiteljske
jedinice. lanovi pojedinih
koterija timare j e d n i druge,
z a j e d n o se h r a n e i tjeraju
uljeze.
Prerijski psi h r a n e se tra
v o m i drugim m a l i m biljkama
brzoga rasta. Imaju m n o g o
neprijatelja, ali je zov za uz
b u n u j e d n o g prerijskog psa
d o v o l j a n da sve ivotinje
u domaaju zvuka pobjegnu
u svoja sklonita.
V T O SE D O G O D I L O
S BIZONIMA?
Neko su sjevernoamerikim
prerijama lutala velika krda
bizona, ali su t i j e k o m 18. sto
ljea gotovo u potpunosti
istrijebljena.
Ameriki bizon potjee od
azijskog b i z o n a (danas izu
mrla vrsta) koji je preao
u A m e r i k u preko B e r i n g o v o g
k o p n e n o g mosta to je prije
milijun g o d i n a p o v e z i v a o d v a
kontinenta. N e k o j e S j e v e r
n o m A m e r i k o m paslo o k o 5 0
milijuna bizona, ali je do
1889. g o d i n e ostalo svega
540 primjeraka. B e z b r o j je
ivotinja ubijeno radi mesa,
kostiju, koe ili j e d n o s t a v n o
iz r a z o n o d e . M e u t i m , otkako
su bizoni zatiena vrsta, nji
h o v broj se p o e o p o v e a
vati.
S l i n a j e ivotna pria
o raljorogim a n t i l o p a m a .
Prije 20 milijuna g o d i n a v j e
rojatno j e ivjelo o k o 4 0 mili
j u n a tih ivotinja. U 19. sto
ljeu evropski su ih doselje
nici lovili u v e l i k o m broju, te
ih je do 1 9 2 5 . g o d i n e ostalo
svega o k o 3 0 tisua. M e
utim, d a n a s se njihov broj
p o v e a o n a o k o 4 0 0 tisua.
ILJKE I IVOTINJE
GDJE IVE VISKAE?
jnoamerike pampe su
d o m nekih jedinstvenih ivo
tinja, p o p u t p a s a n a c a , v i skaa, pampskih zeeva
m a r a ) i divljih z a m o r a c a .
L i v a d e j u n i h u m j e r e n i h po
druja, p o z n a t e kao p a m p e ,
nalazimo na r a v n i c a m a Ar
gentine i U r u g v a j a . O n d j e je
n o g u e putovati stotinama
vilometara a da se ne n a i e
niti na j e d n o d r v o .
U p a m p a m a ivi n e k o l i k o
.elikih biljojeda. N a j v e i j e
'ijetki pampski j e l e n , a p o n e
kad se v i a j u krda g v a n k a .
O d biljojeda t u n a l a z i m o
brojne j e d i n s t v e n e j u n o a m e rike g l o d a v c e . V i s k a e
grade p o d z e m n e n a s t a m b e
nalik labirintima, d o k p a m p
ski z e e v i kopaju d u b o k a
sklonita p o d z e m l j o m .
P a m p s k i z e e v i i v e i u ju
nijim d i j e l o v i m a , na suhim
patagonskim stepama, pa su
prilagoeni ivotu bez v o d e .
Drugi g l o d a v c i s travnatih
r a v n i c a su divlji z a m o r a c
i tuko-tuko. D i v l j i z a m o r a c
n e ivi p o d z e m l j o m , v e s e
skriva u busenju trave.
vrsta p a s a n a c a . T o s u : d e v e topasni, g o l e m i , d l a k a v i i v i
linski p a s a n a c . Prostran
stvima travnatih r a v n i c a luta
i divovski m r a v o j e d .
Od grabeljivaca u p a m
p a m a n a l a z i m o sivu lisicu,
d u g o n o g o g grivastog v u k a
i rijetke p a m p s k e m a k e .
N a j e e p a m p s k e ptice su
n a n d u i , ptice pekari i u k o v i
j a m a r i , koji i v e i u sunim
podrujima Sjeverne A m e
rike. N a l a z i m o i nekoliko vr
sti t i n a m u a , plahih ptica koje
m o g u letjeti, ali se rijetko o d
v a e vinuti u zrak.
U p a m p a m a ivi i n e k o l i k o
<
Z A T O NA
TRAVNATIM
RAVNICAMA IMA TAKO
MALO DRVEA?
Travnate ravnice nalazimo
na mjestima gdje je koliina
o b o r i n a m a l a , a kie p a d a j u
sezonski. P o a r i i biljojedi
s p r e a v a j u rast d r v e a .
N e k i umjereni dijelovi svi
jeta, p o s e b n o sredita velikih
kontinenata, v e i n u o b o r i n a
primaju u o d r e e n o d o b a go
d i n e . Ljeti je o n d j e suho
i v r u e , a zimi tlo esto po
kriva d e b e l i sloj snijega.
U takvim uvjetima d r v e e
loe uspijeva, pa su r a v n i c e
uglavnom pokrivene travom
i niskim zeljastim biljkama.
Z a suha v r e m e n a esto s e
javljaju p o a r i , te s p r e a v a j u
rast d r v e u . B i l j o j e d i takoer
o d r a v a j u jednolikost rasli
nja, jer pasu m l a d e izdanke
i d r v e e prije nego uspije
narasti.
U u m j e r e n e travnate rav
n i c e u b r a j a m o stepe u sredi
njoj A z i j i , s j e v e r n o a m e r i k e
prerije, j u n o a m e r i k e
p a m p e i junoafriki v e l d .
49
>
TO SU SAVANE?
S a v a n e s u tropske l i v a d e
u p o d r u j i m a sa sezonskim
kiama. N a j p o z n a t i j a j e
afrika savana.
Afrika s a v a n a j e suho,
prano p o d r u j e , gdje kina
sezona traje svega etiri m j e
s e c a . T l o u g l a v n o m pokriva
c r v e n a trava o v i s iz koje izvi
ruju a k a c i j e i b a o b a b i . M j e
stimice u savani n a l a z i m o
v e e skupine drvea.
>
U
KOJE PTICE IVE

SAVANI?
Afrika savana je dom mno

gih ptica to j e d u k u k c e i sje
menke. Najpoznatije savanske p t i c e su n o j e v i .
N o j e v i su n a j v e e ptice na
svijetu. N e m o g u letjeti,
a h r a n e se p l o d o v i m a , sje
m e n k a m a i m a l i m ivoti
njama. S a v a n a je d o m naj
v e e ptice l e t a i c e , korija,
koji tei v i e od 50 kg. Kori
se takoer hrani i b i l j k a m a
i ivotinjama.
G o v e d a r i su takoer esti
stanovnici s a v a n e . O n i sjede
na leima p r e i v a a i h r a n e se
krpeljima i drugim n a m e t n i
c i m a . U s a v a n s k e ptice ubra
j a m o jo b u l b u l e , s v r a k e ,
marabue, dralove i poz e m n e k l j u n o r o c e . P t i c e ple
tilje grade na d r v e u sloena,
v i s e a gnijezda. V e l i k a jata
pletilja na d r v e u m o g u p r o u
zroiti v e l i k e tete.
P t i c e g r a b l j i v i c e ukljuuju
sekretara i krkog sokola. N a
lazimo i n e k o l i k o vrsta strvi
nara koji se hrane tijelima
mrtvih ivotinja.
50
A
KOJE SAVANSKE
IVOTINJE IVE
U KRDIMA?
S a v a n a j e naseljena v e l i k i m ,
ponekad i divovskim krdima
p r e i v a a kopitara. N e k a o d
n a j v e i h krda t v o r e z e b r e
i gnuovi.
O s a m l j e n a antilopa to pase
u savani bila bi izloena na
p a d u g r a b e l j i v a c a , pa bi
n j e n e m o g u n o s t i za preiv
ljavanje bile zaista m a l e .
S druge strane, l a n o v i krda
pruaju j e d n i d r u g i m a svoje
vrsnu zatitu. P o j e d i n a c u n u
tar krda ima m n o g o m a n j u

mogunost da e grabeljivac
izdvojiti ba njega. K a d
grabeljivac napadne, komeanje krda u trku m o e ga
zbuniti.
N a j b r o j n i j i kopitari su g n u
o v i , z e b r e , oriks-antilope
i T h o m s o n o v e gazele.
O b i n o i v e u m a l i m , ratr
k a n i m krdima, ali se u v r i
j e m e teljenja z b o g v e e
sigurnosti o k u p l j a j u u v e a
krda. T o k o m suhog razdoblja
papkari se u v e l i k i m krdima
sele u v l a n i j e k r a j e v e .
BILJKE I IVOTINJE
<
ZATO U SAVANI
Z A J E D N O IVI TOLIKO
IVOTINJA?
K a d bi svi savanski biljojedi
pasli na isti n a i n , u b r z o bi
im ponestalo hrane. M e u t i m ,
svaka se vrsta hrani na s p e c i
f i a n n a i n , a h r a n i d b e n e na
vike j e d n e vrste p o n e k a d ko
riste d r u g i m a .
S a v a n s k i biljojedi ne m o r a j u
se boriti za h r a n u . Na travna
tim r a v n i c a m a N a c i o n a l n o g
parka Serengeti zeb re p o p a s u
grube v r h o v e trave, te se tek
tada p o m i u na druga po
d r u j a . Iza njih d o l a z e g n u
ovi i topi-antilope, koje j e d u
lisnati, sredinji d i o . Na kraju
d o l a z e gazele i skupljaju s tla
otpalo s j e m e n j e i m l a d e iz
d a n k e biljaka. P r e h r a n a v e i h
ivotinja koristi g a z e l a m a , jer
lake p r o n a l a z e hranu kad je
trava izgaena ili p o j e d e n a .
A
KOJE SU I V O T I N J E
SAVANSKI LOVCI?
R a z u m l j i v o j e d a n a mjestu
gdje ivi t o l i k o biljojeda i m a
i m n o g o m e s o j e d a . S v a k i grabeljivac lovi na svoj n a i n .
Najpoznatiji savanski l o v a c
je lav, kralj i v o t i n j a . La
vovi o b i n o l o v e u o p o r u ,
s time da g l a v n i dio posla
o b a v l j a j u Tavice.
N a j b r a ivotinja na svi
jetu, g e p a r d , takoer lovi sa
v a n o m . T i h o se priblii rtvi
na udaljenost m a n j u od 100
metara a p o t o m je u l o v i zah
v a l j u j u i v e l i k o j brzini. S u
protno t o m e , leopard e ra
dije ekati rtvu skriven iza
drveta ili bunja. K a d se neka
ivotinja priblii, ubija je
kratkim, brzim n a p a d o m .
U s a v a n s k e l o v c e ubra
jamo i dvobojnog jazavca,
servala, uatu lisicu, cibetku
i prugastog m u n g o s a . a k a l i
i hijene love m a n j e ivotinje,
ali su i strvinari, pa j e d u
ostavljeni plijen v e i h grabeljivaca.
U umovitim dijelovima
s a v a n e borba za hranu izbje
g a v a se na slian n a i n . B r a d a v i a s t e svinje pasu travu ili
iskapaju iz z e m l j e l u k o v i c e
i g o m o l j e . S a j g e s k a k a i c e se
h rane preteno t r a v o m , dok
druge vrste antilopa pasu
travu i brste lie i m l a d e iz
danke grmova i drvea.
S v a k a vrsta antilopa j e d e
o d r e e n u hranu koja joj naj
vie o d g o v a r a . Kirkovi dik-dik o v i , kozlii k a m e n j a r i ,
G r a n t o v e g a z e l e , nijala-antilope, eland-antilope i bijeli
nosorozi brste lie s viih
grana grmlja i d r v e a . L i e m
s najviih grana hrane se irafe i s l o n o v i , koji esto u n i
te c i j e l o d r v o .
51
BILJKE I IVOTINJE
V
KOJE SU PUSTINJE
ZIMI HLADNE?
U pustinjama sredinje Azije
ljeti v l a d a j u v e l i k e v r u i n e ,
i t l o se u p o t p u n o s t i o s u i .
Zimi su pak izloene lede
n o m zraku s Arktika. U n a t o
t o m e , u njima i v e b r o j n e i
votinje.
Srednjoazijske pustinje pro
teu se od Kaspijskog m o r a
na istoku do pustinje G o b i
u Mongoliji. M e u najee
stanovnike tog p o d r u j a
u b r a j a m o b r o j n e vrste s k o i mieva. O d g l o d a v a c a t u jo
n a l a z i m o pustinjskog i d u g o u h o g jea. V e l i k e ivotinje
brojnije su nego u d r u g i m p u
stinjama. U pustinji G o b i ivi
dvogrba d e v a , a u pustinjama
A z i j e lutaju divlji m a g a r c i
i perzijske g a z e l e (ive najs
j e v e r n i j e od svih vrsta ga
zela). V r l o su este z m i j e
i guteri. N a j v e a pustinjska
zmija je levantska ljutica.
U azijskim pustinjama ivi
bezbroj ptica, naroito u pro
ljee kad o n d j e ima m n o g o
h r a n e . To su pustinjske grm u e , pustinjske e v e , ugare,
pustinjski s v r a c i , s a d e i
sokoli.
V
M O G U LI RIBE
PREIVJETI U TOPLOJ
VODI?
Na jugu Doline smrti u N e v a d i , S A D , nalazi s e niz m a
lih j e z e r a i p o t o k a . To je d o m
p u s t i n j s k i h r i b a r o d a Cyprinodon k o j e i v e u v o d i i j a b i
t e m p e r a t u r a ubila v e i n u
drugih riba.
posljednjeg l e d e n o g d o b a
prekrivale su v e i d i o d a n a
nje pustinje. Cyprinodoni se
h r a n e a l g a m a koje rastu u to
ploj v o d i . M o g u preivjeti
temperature d o 4 2 C .
N e k o su p o p u l a c i j e tih
riba brojile na desetke tisua,
ali su g r a b e l j i v a i sistemi za
n a v o d n j a v a n j e d a n a s znatno
smanjili njihov broj.
P o t o c i i bare gdje i v e ribe

roda Cyprinodon u v r i j e m e
A
GDJE RASTU
KAKTUSI?
Kaktusi su n a j e e pustinj
ske biljke. M e u t i m , ne nala
z i m o ih u s v i m pustinjama,
ve samo u Sjevernoj i Junoj
Americi. Vani su za ivot
m n o g i h pustinjskih ivotinja.
P r e m d a i raljoroge antilope
p o n e k a d z a l a z e u pustinje
i j e d u kaktuse i grmlje, v e
ina sjevernoamerikih pu
stinjskih ivotinja m n o g o je
m a n j a . A m e r i k i skoimi kesiar s k a u i je g l o d a v a c koji
kopa tunele u pijesku i skla
nja se u njih t o k o m d a n a ,
a n o u izlazi i j e d e s j e m e n j e
i druge d i j e l o v e biljaka.
V o d u , vjerojatno, nikada n e
pije. O s t a l i mali
bjelorepi k u n i ,
i mi kesiar. U
lovce ubrajamo
risa i pustinjsku
feneku.
biljojedi su
drvni takor
pustinjske
kanadskog
lisicu nalik
M e u brojnim z m i j a m a
i guterima n a l a z i m o a m e
riku egrtuu i o t r o v n o g bradaviara, jednog od dva
otrovna gutera. P t i c e k u k c o jedi ukljuuju c r n o g l a v o g
v r a n j a k a , p a l i a kaktusara
i m r k o g legnja koji spava
z i m s k i m s n o m . Patuljasti u k
gnijezdi se u naputenim gni
j e z d i m a djetlia u stabljici
kaktusa Sereus giganteus, d o k
u k j a m a r dijeli p o d z e m n a
sklonita s drugim ivoti
n j a m a , p o n e k a d a k i sa e grtuom!
BILJKE I IVOTINJE
KOJA JE PUSTINJA
NAJVEA NA SVIJETU?
N a j v e a pustinja na svijetu je
vinara, koja z a u z i m a irok
pojas u S j e v e r n o j A f r i c i . G o
dinja koliina p a d a l i n a o n
dje rijetko d o s e g n e 100 mili
metara, pa je to jedno od
najtoplijih p o d r u j a na
Zemlji.
O pustinjama o b i n o razmi- a m o kao o beskrajnim pro
_
KAKO
PREIVLJAVAJU
PUSTINJSKE IVOTINJE?
Pustinje pred svoje stanov-ike postavljaju m n o t v o t e ^ o a . Najvee su kako se
zatititi od v r u i n e i k a k o p r i
skrbiti d o v o l j n o v l a g e . K o d
-tinjskih su se i v o t i n j a
-azvile b r o j n e p r i l a g o d b e
oje im o m o g u u j u preivlja
vanje.
" i o g e pustinjske ivotinje
~ a j u v e l i k e ui, ape i rep.
O n i slue kao radijatori
: moguavaju oslobaanje
t o p l i n e . V e l i k e ui
~ a j u d o d a t n e prednosti jer
njihovi v l a s n i c i u j u i najslae zvukove u mirnom pu
l s k o m zraku. Posebno j e
stranstvima p j e a n i h d i n a .
M e u t i m , iako S a h a r a sadri
mora d i n a (poznata kao erg o v i ) , o n d j e postoje i drugi
tipovi pustinje. To su uzdig
nute k a m e n i t e v i s o r a v n i poz
nate kao h a m a d e , te v e l i k a ,
r a v n a , stjenovita p o d r u j a
zvana regovi.
U n a t o pustom krajoliku,
S a h a r a j e p u n a ivota. J a k e ,
o t p o r n e biljke hrana su m n o
gih k u k a c a poput kornjaa,
skakavaca i cvraka. Nakon
otar sluh pustinjske lisice.

V e i n a s e ivotinja t o k o m
d a n a sklanja o d s u n e v e to
p l i n e , a a k t i v n e su n o u ili
rano ujutro i n a v e e r . M e
u t i m , n e k e ivotinje aktivne
su d a n j u . Pustinjski s k a k a v a c
s p r e a v a pregrijavanje o k r e
u i g l a v u p r e m a s u n c u , tako
da je vrelini izloen n a j m a n j i
m o g u i d i o tijela.
B u d u i da u pustinjama
ima v r l o m a l o v o d e , ivotinje
moraju onu malu koliinu
iskoristiti na najbolji m o g u i
n a i n . M n o g e s e pustinjske
ivotinje ne z n o j e i izluuju
vrlo koncentriranu m o k r a u
i suhi izmet. N a j v e e tekoe
imaju veliki biljojedi koji se
ne m o g u skloniti u p o d z e m n e
n a s t a m b e . Eland-antilopa,
koja ivi na r u b n i m p o d r u
p o v r e m e n i h kia p o j a v l j u j u
se a k leptirovi i m o l j c i .
K u k c i su hrana gutera,
zmija, korpiona, s k o i m i eva, pustinjskih takora i p u
stinjskih j e e v a . O d v e i h i
votinja o n d j e n a l a z i m o p u
stinjsku lisicu koja lovi m a l e
g l o d a v c e , i adaksa - pustinj
sku a n t i l o p u . N a j e e p u
stinjske ptice su s a d e , e v e
i vrste koje d o l i j e u u potrazi
za s j e m e n j e m i k u k c i m a .
j i m a S a h a r e , uspijeva p r o n a i
z a k l o n i neto v o d e . M e
utim, adaks i oriks i v e u n a j
toplijim d i j e l o v i m a b e z p i a .
O n i svu v o d u d o b i v a j u o d
rose i siromane v e g e t a c i j e .
U pustinji se gnijezdi m a l o
ptica, a sada je j e d n a od iz
n i m a k a . O n a prelazi v e l i k e
udaljenosti u potrazi za v o
d o m koju d o gnijezda nosi
natopivi perje o k o kljuna.
Kretanje po pjeskovitim
p o d r u j i m a nije lako, pa
m n o g i pustinjski g l o d a v c i ne
h o d a j u , nego s k a u . Rogata
ljutica iz S a h a r e postrance
gmie pijeskom.
53
B I L J K E I IVOTINJE
>
NAJVEA KINA U M A
NA SVIJETU?
Tropske kine u m e rastu
u toplim, vlanim ekvatorijal
n i m p o d r u j i m a . N a j v e a po
vrina pokrivena kinom u
m o m j e sliv A m a z o n e u J u
noj A m e r i c i .
U kinim u m a m a n a l a z i m o
najraznolikije ivotinjske
o b l i k e . R a z l o g t o m e je to ta
p o d r u j a primaju o b i l j e to
pline, s u n e v e svjetlosti
i kie. U n a j v l a n i j i m po
d r u j i m a biljke rastu, cvjetaju
i daju p l o d o v e t o k o m c i j e l e
g o d i n e , h r a n e i tako deset
puta vie ivotinja nego to
ivi u listopadnoj u m i .
Tropska u m a sastoji se od
pet slojeva. U bogatim nasla
g a m a trulog lia rastu glji
v i c e , m a h o v i n e i papratn j a e . Drugi sloj i n e d r v e n a
ste paprati, grmlje i lijane.
Slijedi sloj kronji m l a d o g dr
v e a , a n a d njim se nalazi
s v o d kine u m e - kronje
odraslih stabala. Peti sloj sa
stoji se od p o j e d i n a n o g dr
v e a koje izviruje iznad
svoda.
Kine u m e obiluju kuk
c i m a . O n d j e i v e bezbrojni
leptirovi, kornjai, bogomoljke, palinjaci i c v r c i .
M n o g i o d njih imaju iznena
u j u e sposobnosti za m i m i
kriju, d o k drugi nose u p o z o r a v a j u e b o j e koje z b u n j u j u
grabeljivce.
Brojni su v o d o z e m c i
i gmazovi. U amazonskoj
umi k u k c e i druge m a l e i
votinje v r e b a j u o tro vn e gata
linke i rogate a b e . N a j e e
z m i j e tog p o d r u j a su a n a k o n d e , carski udavi i koraljne
z m i j e . O d gutera t u nala
z i m o z e l e n e l e g v a n e , anolise
i tegue.
54
A
U
KOJE PTICE ZIVE

KINIM UMAMA?
S v o d tropskih uma hrani ve

liki b r o j p t i c a . T u e o n e n a i
nektar, plodove i sjemenje
drvea.
J a r k o o b o j e n e ptice a m a z o n
ske u m e stapaju se sa svijetlo-zelenom, crvenom i u
t o m b o j o m c v i j e a i lia.
T u k a n i , p a p i g e , j a n d a j e , are
i guani h rane se brojnim plo
d o v i m a kinih u m a . O d m a
njih se ptica p l o d o v i m a hrane
m a n a k i n i , kotinge i bijele br-
koie. K u k c o j e d i o b u h v a
a j u j a k a m a r e , h a k u r u e , tro
g o n e i tangare. Kolibri
i m e d n e tangare h rane se
nektarom.
N a j n e o b i n i j a ptica a m a
zonske u m e j e h o a c i n , iji
m l a d u n c i na krilima imaju
p a n d e za p e n j a n j e po dr
v e u . J e d n a o d rijetkih ptica
grabljivica je harpija.
S l i a n broj ptijih vrsta na
l a z i m o i u afrikoj kinoj
umi. Kao i u Junoj Americi,
o n d j e ivi velik broj papiga,
ali su tukane zamijenili kljunoroci.
BILJKE I IVOTINJE
<
KOJI SISAVCI ZIVE
U KINOJ UMI
AMAZONE?
Tropske u m e naseljava velik
broj m a j m u n a . A m a z o n s k a
uma t a k o e r j e d o m Ijeniv a c a i drugih sisavaca p e njaa.
poljke z a h r a n u . N o n i k a p u
c i n i su jedini m a j m u n i koji
d a n j u s p a v a j u . U a k a r i i saki
sele s mjesta na mjesto poje
d i n a n o ili u p a r o v i m a . N a j
vei junoameriki majmuni
su u r l i k a v c i , koji u zoru p o i
nju glasno vikati da p o k a u
s u p a r n i c i m a gdje se n a l a z e .
M a j m u n i N o v o g svijeta v r l o
su brojni stanovnici a m a z o n
ske kine u m e . S v o d u m e
naseljavaju o p o r i k a p u c i n a ,
nvataa, p i n - m a j m u n i a ,
tamarina i m a r m o z e t a ( n a j
manjih m e u m a j m u n i m a ) ,
<oji trae v o e , c v i j e e i p u
V e i n a tih m a j m u n a slui
se r e p o m za h v a t a n j e . To vri
jedi i za druge j u n o a m e r i k e
umske ivotinje, poput bra
zilskog dikobraza, kikandua
i t a m a n d u a , ili etveroprstog
m r a v o j e d a . D r v e e nasta
njuju i I j e n i v c i . O n i v i s e
s grana drei se v e l i k i m
p a n d a m a i sporo se kreu
u m o m traei lie. Nosati
rakuni (koati) izvrsni su p e n j a i , a hrane se, k a o i nji
hovi srodnici rakuni rakojedi,
gotovo s v i m e to je jestivo.
T l o m haraju g l o d a v c i , po
put agutija, koji j e d u sve vr
ste biljne h r a n e , p o s e b n o ot
p a l e p l o d o v e . U umske
l o v c e u b r a j a m o j a g u a r e , le
o p a r d e , margaje i tajru iz po
r o d i c e lasica.
<
KOJI SISAVCI ZIVE
U AFRIKIM KINIM
UMAMA?
A f r i k e kine u m e p r u a j u
dom mnogim majmunima
i p r i m a t i m a S t a r o g svijeta.
O n d j e n a l a z i m o i nekoliko
vrsta umskih antilopa.
N a j v e a skupina afrikih
m a j m u n a su g v e n o n i , poput
Dijaninog, De Brazzovog,
H a m l v n o v o g i brkatog g v e n o n a . S v e s e o v e vrste zadr
a v a j u u razliitim s l o j e v i m a
u m e . O s t a l i afriki umski
m a j m u n i su gverezi i m a n
drili (babuni to i v e na
tlu).
U afrikoj umi i v e i
drugi primati, p o p u t galagija,
potoa i lemura. P o r e d toga,
ondje nalazimo i ovjekolike
majmune - impanze i
gorile.
Cesti su i kopitari, primje
rice o k a p i , b o n g o , v o d e n i pa
tuljasti m o k a v a c , nekoliko
dujkera i d i v o v s k e umske
svinje. U m a l e sisavce ubra
j a m o slonovske r o v i c e i pru
gaste v j e v e r i c e . G l a v n i lovci
afrike kine u m e su le
o p a r d i , zlatne m a k e , u m
ske c i b e t k e i m u n g o s i .
55
B I L J K E I IVOTIN,
A
GDJE ZIVE
LETAI?
LEMURI
L e m u r e l e t a e ili k o l u g o e n a
lazimo u tropskim umama
jugoistone Azije. U tim u
m a m a ivi i velik broj pri
mata.
N a z i v lemur leta n a v o d i
n a krivu p o m i s a o . O v a i v o
tinja z a p r a v o ne leti, niti je
srodna p r a v i m l e m u r i m a
s M a d a g a s k a r a . M e u t i m , lemuri letai o d l i n o j e d r e zra
k o m , i na taj n a i n s nevjero
j a t n o m t o n o u prelaze s drveta na d r v o . Po svojstvima
su slini imiima i k u k c o j e d i m a , a svrstavamo ih u zase
b a n red s i s a v a c a .
Lemuri letai nisu j e d i n e
ivotinje to j e d r e z r a k o m .
U tropskim u m a m a nala
z i m o letee v j e v e r i c e , a b e ,
gutere pa a k i z m i j e .
Azijske u m e d o m su pri
mitivnih d r v n i h rovki i broj
nih primata, poput m a l e n i h
avetnjaka i lorija. D v i j e
g l a v n e skupine m a j m u n a su
languri i m a k a k i , a n a l a z i m o
i d v i j e vrste o v j e k o l i k i h m a j
muna - gibone i orangutane.
56
A
GDJE ZIVE TIGROVI
I NOSOROZI?
Nosorozi ive u Africi i jugoi
stonoj Aziji, dok tigrove na
lazimo s a m o u Aziji.
D a n a s postoji pet vrsta nosoroga. D v i j e od njih, crni i b i
jeli nosorog, i v e u A f r i c i .
O b j e afrike vrste imaju d v a
roga.
U Indiji, na Sumatri i J a v i
i v e tri vrste nosoroga s j e d
n i m r o g o m . S v e su u o p a s n o
sti da i z u m r u , a najugroeniji
je j a v a n s k i koji postoji s a m o
u j e d n o m rezervatu.
Tigar je vrlo prilagodljiva

ivotinja. P o t j e e iz h l a d n i h
sjeveroistonih d i j e l o v a K i n e ,
o d a k l e se proirio na sjever
u snijegom p o k r i v e n a pro
stranstva Sibira, na z a p a d do
Kaspijskog m o r a i na jug
u tropske kine u m e Indije
i jugoistone Azije. Danas
prirodnjaci razlikuju o s a m vr
sta tigrova, koje se razlikuju
samo po arama. N e k o su
sve vrste bile iroko raspro
stranjene, ali su d a n a s o z
biljno u g r o e n e .
A
GDJEZIVE
ORANGUTANI?
O r a n g u t a n i i v e s a m o u ki
nim umama Sumatre i Kalimantana (Borneo). N e k o su
bili raireni j u g o i s t o n o m
A z i j o m , ali im d a n a s prijeti
opasnost o d izumiranja jer j e
v e i n a kinih u m a iskrena,
a mlade orangutane odvode
u zooloke vrtove.
N a z i v orangutan z n a i um
ski o v j e k . P o p u t ljudi,
orangutani se m e u s o b n o ra
zlikuju po c r t a m a i izrazu
lica. M e u t i m , orangutani su
dalji srodnici o v j e k a o d i m
panza ili gorila.
_
GDJE RASTU
VtANGROVE UME?
M a n g r o v e m o v a r e javljaju
H na mjestima gdje kine
Hjme granie s m o r e m . M a n
g r o v e rastu u m n o g i m t r o p
skim d i j e l o v i m a svijeta.
_ tropskim kinim u m a m a
eke d u o b a l a i estuarija
- a n o s e obilje organskog m a
terijala koji za p l i m e stvara
elike muljevite r a v n i c e . P l o :ovi d r v e a i grmlja putaju
"lulju korijenje. N a j p o z n a e d r v o je m a n g r o v e . V e i n a
r-vea m a n g r o v e ima korije
nje nalik takama. D r u g o ima

p o s e b n o korijenje koje izvi
ruje iz mulja i u z i m a kisik iz
zraka (mulj sadri v r l o m a l o
kisika). B u j n a v e g e t a c i j a
m a n g r o v e s p r e a v a ispiranje
mulja, te se k o p n o tako po
stepeno proiruje.
U jugoistonoj Aziji nala
z i m o v e l i k e povrine p o d
mangrovom. ume Kalimantana ( B o r n e o ) d o m su neko
liko vrsta langura, poput svij e t l o s m e e g i srebrnastog lan
gura, n e o b i n o g d u g o r e p o g
nosana i m a k a k a rakojeda.
P o p u t gibona (drugi azijski

ovjekoliki majmun), orangu
tani i v e na d r v e u . S v e l i
k o m l a k o o m skau s drveta
na d r v o i h o d a j u po g r a n a m a .
Odrasli mujaci veinu
vremena provode sami. Veli
kim v r e a m a na grlu proiz
v o d e glasne, p r o d o r n e z v u
k o v e . e n k e o b i n o putuju
u m a l i m s k u p i n a m a sa svojim
mladuncima. N o u orangu
tani s p a v a j u u na brzinu skle
p a n i m gnijezdima na dr
veu.
57
< G D J E I V E RAJSKE
PTICE?
Rajske ptice ubrajamo u najneobinije i najarenije ptice
na svijetu. V e i n a od 43 poz
n a t e vrste ivi u u m a m a
Nove Gvineje.
P r e d a k rajskih ptica vjero
jatno je bila n e u g l e d n a ptica
nalik v r a n i , koja j e n a N o v u
G v i n e j u stigla iz A z i j e . D a n a s
postoji nekoliko j e d n o b o j n i h
lanova te porodice, no v e
i n a ima z a p a n j u j u e
boje.
K a o k o d v e i n e ptica,
A G D J E RASTU
BANKSIJE?
Jugozapadni dio Australije
ima veliku koliinu padalina,
a z b o g t o g a i r a s k o a n biljni
svijet. O d ostalih dijelova A u
stralije o d s j e e n je pusti
njom, pa je d o m jedinstvenih
biljaka i ivotinja. M e u njima
su c v a t u e banksije i ivoti
nje koje oprauju njihove
cvjetove.
C v i j e e najizrazitijih boja
o b i n o oprauju k u k c i . M e
u t i m , c v j e t o v e banksije
oprauju ptice m e d a r i c e koje
58
m u j a c i rajskih ptica su raskoniji. N j i h o v o o b o j e n o ,

d u g o perje p r i v l a i e n k e .
U d v a r a n j e s e m e u vrstama
razlikuje, to o m o g u u j e
enki da lako p r e p o z n a m u
jaka svoje vrste. N e k i m u
j a c i se a k u d v a r a j u okrenuti
n a g l a v c e ! N a k o n parenja,
e n k a o d l i j e e izgraditi g n i
j e z d o i s a m a p o d i e svoje
ptie.
N e k o s e perje o v i h ptica
koristilo za u k r a a v a n j e e
ira, pa je s v a k e g o d i n e ubi
j e n o na tisue primjeraka.
M e u t i m , d a n a s su rajske
ptice z a t i e n e .
d o l a z e p o nektar. C v j e t o v e
posjeuju i mali t o b o l a r i po
put miolikog m e d o j e d a . O n i
d u g i m j e z i k o m liu nektar
d u b o k o u c v j e t o v i m a , pri
e m u s e z a n j i h o v o lice hvata
p e l u d , pa ga p r e n o s e do d r u
gog cvijeta.
U Australiji rastu i druge
biljke koje oprauju p t i c e . Tu
u b r a j a m o o d r e e n e vrste
eukalipta to oprauju Ion pap i g i c e . O n e imaju dugi jezik
na i j e m kraju se nalazi or
gan nalik e t k i c i . etkica
upija nektar i skuplja p e l u d
koji se zatim prenosi na drugi
cvijet.
BILJKE I IVOTINJE
A C I M E SE H R A N E
TOBOLARI?
U Australiji su p l o d v a i pri
lino rijetki, a v e i n u sisa
vaca ine tobolari. Zauzi
maju gotovo sve ivotne nie,
a n a l a z i m o ih u o p s e g u od
b e z o p a s n i h p r e i v a a , d o krvolonih mesojeda.
U A m e r i c i , Evropi i Aziji
travu i grmlje brste kopitari.
U Australiji n e m a m n o g o tak
vih ivotinja, pa su ih z a m i j e
nili klokani i v a l a b i j i . O n i se
avljaju u opsegu od v e l i k o g
sivog i c r v e n o g klokana do
n a l e n o g takora-klokana.
J tu skupinu u b r a j a m o
umske p r e i v a e poput
klokana penjaa i v a l a b i j a .
U Australiji n e m a primata
li g l o d a v a c a koji i v e na dr e u jer su njihov ivotni
: r o s t o r zauzeli penjai i nanorue. Kuskus je penja na-
zeni z e e v i i m a l i g l o d a v c i
to i v e na tlu, p o e o se sma
njivati broj v o m b a t a i b a n d i kutija slinih n a v i k a . O s t a l i
australski s t a n o v n i c i tla su tobolarska krtica, koja je go
t o v o j e d n a k a o b i n o j krtici,
te prugasti t o b o l a r m r a v o jed.
O d m e s o j e d a u Australiji
i v e razne vrste t o b o l a r a ,
poput tobolarske p j e g a v e
m a k e . O n a vie nalikuje
m u n g o s u nego m a k i , ali j e
vjeti p e n j a i vreba p l i j e n .
T o b o l a r s k i mievi n a j m a n j i
su m e s o j e d i . N a j v e i su psoglavi v u a k i crni kolja, koji
osim i v o g plijena j e d e i str
v i n e . O b j e ivotinje i v e
s a m o na T a s m a n i j i , a m o
g u e j e d a j e psoglavi v u a k
v e izumro.
s m a j m u n u , d o k drugi p e
njai i n a b o r u e nalikuju v j e . e r i c a m a . Letei penja, p o : Jt zlatnoga, izgleda kao le: e a v j e v e r i c a . V e i n a tih i.otinja hrani se b i l j k a m a , ali
v u k c i m a , j a j i m a ili p t i i m a .
\ o a l e j e d u lie o d r e e n e vr-:e eukalipta.
K a d su u Australiju u v e
59
V
KOJE IVOTINJE IVE
NA GALAPAGOSKOM
OTOJU?
Galapagosko otoje nastalo
je prije otprilike d v a milijuna
godina. Do danas se ondje
evolucijom razvilo nekoliko
jedinstvenih vrsta. P o r e d
zeba, to su divovske kor
njae, morski legvani i kormorani neletai.
G a l a p a g o s k e d i v o v s k e kor
n j a e p o n e k a d premauju d u
ljinu o d j e d n o g metra. N e k o
v r i j e m e svaki je otok i m a o
vlastitu vrstu k o r n j a a , ali su
tijekom 17. i 18. stoljea

m o r n a r i , koji su posjeivali
otoke radi h r a n e , ubili velik
broj tih ivotinja, pa su n e k e
vrste p o t p u n o nestale.
L e g v a n i su vjerojatno stigli
iz J u n e A m e r i k e plutajui na
d e b l i m a . N a o t o c i m a nije
bilo lako p r o n a i v o d u
i h r a n u , pa su se legvani pri
lagodili n a d v a n a i n a . D a
nas postoje k o p n e n i legvani
koji se hrane p l o d o v i m a
i kaktusima, te morski legvani
koji j e d u morsku t r a v u .
O t o c i su mjesto gnijeenja
m n o g i h ptica.
A
KOLIKO IMA VRSTA
H A V A J Kl?
Na dalekim Havajskim oto
cima havajke brojnou nadmauju Darvvinove zebe. Po
stojalo je o k o 23 vrste, a 14
postoji i danas.
P r e c i havajki bile su vjero
jatno ptice nalik z e b a m a
( m o d a tangarama) koje su
uspjele doletjeti iz 3 5 0 0 km
udaljene Sjeverne Amerike.
P t i c e h a v a j k e koje su se raz
v i l e od tih doseljenika razli
kuju se v e l i i n o m i b o j o m .
M e u t i m , g l a v n a razlika m e u
njima j e n a i n hranjenja,
o e m u ovisi i oblik njihova
kljuna.
N e k e h a v a j k e imaju d u g i ,
uvinuti kljun i jezik s etki
c o m za lizanje nektara.
Druge uvijenim kljunom
trae k u k c e . H a v a j k e s kra
i m k l j u n o m poput djetlia
skidaju koru s d r v e a i p o d
n j o m trae k u k c e . Vrste koje
se h r a n e p l o d o v i m a i s j e m e n
k a m a imaju kratki, vrsti
kljun nalik z e b i n o m .
60
A
Z A T O SE O T O N E
IVOTINJE RAZLIKUJU
OD OSTALIH?
Na izdvojednim podrujima
evolucijom se razvijaju n o v e
vrste. Pusti otoci sa stabil
n o m klimom pruaju idealne
uvjete za razvoj novih vrsta.
N a s t a n e li d a l e k o od n e k o g
v e l i k o g kontinenta novi otok,
proi e m n o g o v r e m e n a dok
g a n e nasele ivotinje. M a l o
b r o j n e ivotinje koje stignu
na n o v o tlo moraju se prila
goditi n o v o j o k o l i n i . O n e ko
j i m a to uspije imaju v e l i k u
prednost. N e o m e t a n e grabeI j i v c i m a koji ih i n a e love

i s u p a r n i c i m a u borbi za
h r a n u , o n e m o g u preuzeti
sve i v o t n e nie.
Taj p r o c e s n a j b o l j e se vidi
na primjeru Darvvinovih zeba
s Galapagoskog otoja. Preci
tih z e b a vjerojatno su dolet
jeli iz J u n e A m e r i k e . Tije
k o m d u g o g razdoblja razvilo
se 15 razliitih vrsta koje d a
nas postoje. S v a k a se prilago
dila o d r e e n o m stanitu i na
i n u hranjenja.
BILJKE I IVOTINJE
7
G D J E ZIVI VEINA
PTICA NELETAICA?
Ptice neletaice ive uglav
n o m u podrujima gdje ima
malo grabeljivaca. M n o t v o
takvih ptica ivi u Australiji
i na N o v o m Z e l a n d u .
lena od glavnih prednosti
ieta je m o g u n o s t da se p o b egne grabeljivcima. M e
utim, kod ptica koje su se
razvile na mjestima gdje
n e m a prirodnih neprijatelja ta
je sposobnost postala m a n j e
v a n a , pa su je m n o g e vrste
zgubile.
>
G D J E SE R A K O V I
PENJU PO DRVEU?
N e k e o t o n e ivotinje pri
lino su neobine. Rak plja
ka s o t o k a u I n d i j s k o m i Ti
h o m o c e a n u vjeto se penje
po drveu.
O r a k o v i m a o b i n o razmi
ljamo kao o morskim stvore
njima, no rak p l j a k a i drugi
<opneni rakovi d o b r o su priagoeni ivotu na s u h o m e ,
lako liinke tih rakova i v e
J m o r u , odrasli rak pljaka
e se utopiti a k o je u v o d i
dulje o d d a n a .
N a n e s r e u , ptice neleta
i c e izloene su opasnosti od
uvezenih grabeljivaca,
p r i m j e r i c e m a a k a i lisica, te
drugih ivotinja poput ta
kora, koji j e d u n j i h o v a jaja
i suparnici su im u borbi za
h r a n u . O s i m toga, te ptice su
esti plijen l o v a c a . N e k e o d
njih, p r i m j e r i c e madagaskarska slonovska ptica, n o v o z e
landska m o a , brojne p a c i fike tioke, te d o d o s otoka
M a u r i c i j u s a , do d a n a s su izumrle.
su stanovnici uma, to im je
vjerojatno p o m o g l o da pre
i v e . V e k a , j e d n a o d rijetkih
preivjelih tioka, ivi z a h v a
ljujui u v e z e n i m ivoti
n j a m a : hrani se m i e v i m a
i takorima! S druge strane,
sultanka nalik liski (jo j e d a n
l a n obitelji tioka) u o p a s n o
sti je da izumre.
E m u je jo uvijek prilino
est stanovnik australskih
u m a . M e u t i m , preostala j e
jo s a m o j e d n a o d nekoliko
vrsta e m u a .
N a N o v o m Z e l a n d u jo
uvijek ivi n e k o l i k o ptica n e letaica. Tri vrste kiviia n o n i
Rak pljaka je strunjak

za penjanje. M e u t i m , nepoz
nato je zato oni to i n e .
S m a t r a l o se da se p e n j u na
k o k o s o v u p a l m u kako bi d o
li do kokosa, kojeg zatim
otvaraju i j e d u . M e u t i m , rak
pljaka ne m o e otvoriti ko
kosov o r a h . U s t v a r i , n j e g o v a
g l a v n a hrana su strvine
- m e s o mrtvih ivotinja koje
na o b a l i ispire v o d a . P o n e k a d
j e d u i m e s o kokosa, ali s a m o
a k o ga otvori neka druga i
votinja. P o r e d toga, h r a n e se
i p l o d o v i m a nekih biljaka.
61
A ZATO SE PTICE SELE?

Ptice selice putuju od ljetnog
podruja gnijeenja do zim
skog podruja hranjenja. Ra
zlozi tih selidbi su potraga za
h r a n o m i izbjegavanje preve
like h l a d n o e .
S e l i d b e ptica iz sjevernih kra
j e v a z a p o e l e su vjerojatno
krajem posljednjeg l e d e n o g
d o b a . K a k o se ledeni pokri
v a topio, n e k e su ptice ljeti
o d l a z i l e na sjever radi obilja
hrane. Svake zime ponovno
su se v r a a l e na jug, no p o
stepeno su n j i h o v a p u t o v a n j a
postajala sve d u l j i m a .
V e i n a ptica sa sjevera o d
lazi na jug da izbjegne ark
tiku z i m u . A r k t i k e igre
prelaze zaista v e l i k e u d a l j e
nosti: sele sve do Antarktike.
P t i c e selice iz junijih p o
druja u g l a v n o m su k u k c o jedi koji zimi ne m o g u n a i
h r a n u . P t i c e to se h r a n e sje
menjem i drugom hranom
o b i n o ostaju na istom
podruju tokom cijele
godine.
62
A KAMO ODLAZE
ZOVOjI?
A ZATO SE KITOVI
SELE?
Zovoji su morske ptice koje

svake godine na istome mje
stu p o d i u m l a d u n e u veli
kim kolonijama. Izvan se
zone parenja neki zovoji od
laze na duga putovanja.
V e i n a ivotinja koje se sele

izlijee m l a d u n e na sjever
noj polutki. M e u t i m , sjeverni
kitovi se u v r i j e m e k o e n j a
sele na jug, dok njihovi srod
nici s juga putuju u suprot
nom pravcu.
M a l i z o v o j p o d i e ptie s a m o
na nekim obalama Evrope.
M e u t i m , v e i d i o g o d i n e luta
Atlantskim o c e a n o m . G o l e m i
z o v o j u s t u d e n o m i travnju
p o l a e jaja na otoku Tristan
da C u n h a , a srpanj i k o l o v o z
p r o v o d i na s j e v e r n o m dijelu
Atlantskog o c e a n a .
T a n k o k l j u n i z o v o j i mla
d u n e podiu na bezbrojnim
o b a l a m a T a s m a n i j e i jugoi
stone Australije, gdje b o r a v e
o d listopada d o o u j k a .
U o u j k u kreu na p u t o v a n j a
o k o T i h o g o c e a n a , d a iskori
ste o b i l j e riba koje im prua
njegov sjeverni d i o .
N a j p o z n a t i j a je selidba kali
f o m ijskog sivog kita. Ta ivo
tinja se ljeti hrani u v o d a m a
B e r i n g o v o g m o r a , a ujesen
odlazi na putovanje du
s j e v e r n o a m e r i k e o b a l e , sve
do laguna uz kalifornijsku
obalu.
O d kitova sele jo plavetni
i grbavi kit. P o p u l a c i j e tih ki
tova n a l a z i m o i na sjevernoj
i na j u n o j polutki. S j e v e r n a
p o p u l a c i j a ljeti putuje na jug
do mjesta gdje p o d i e m l a
d u n e , a juna populacija
odlazi na sjever. M e u t i m ,
b u d u i da se sezona n j i h o v a
parenja razlikuje, o v e d v i j e
p o p u l a c i j e nikada se ne su
sreu.
V KAMO ODLAZE
LEPTIROVI M O N A R S I ?
V G D J E G O L E M E ELVE
P O L A U JAJA?
V G D J E SE MRIJESTE
JEGULJE?
U Sjevernoj i Junoj Americi

nalazimo dvije g l a v n e p o p u
lacije leptirova m o n a r h a .
U j e s e n o b j e p o p u l a c i j e sele
prema ekvatoru.
P o p u t svih morskih k o r n j a a ,
i g o l e m e e l v e p o l a u jaja na
k o p n u . O s t a l i dio ivota p r o
v o d e u m o r u , ali se s v a k e go
d i n e v r a a j u na istu o b a l u
i p o l a u jaja.
J e g u l j e i v e u slatkoj v o d i ,
a u more odlaze samo u vri
j e m e mrijetenja. P a r e se
samo u Sargakom moru.
V e i n a leptirova p o v r e m e n o
outuje, ali leptirovi monarsi
vie o d svega v o l e d a l e k a p u
tovanja. P o n e k a d d o zimskih
orebivalita lete v i e od 3000
silometara.
Ljeti je s j e v e r n o a m e r i k a
p o p u l a c i j a m o n a r h a rairena
po junoj K a n a d i i s j e v e r n o m
dijelu S j e d i n j e n i h A m e r i k i h
D r a v a . U j e s e n se leptirovi
okupljaju u skupine i lete na
jug sve dok itava p o p u l a c i j a
ne prijee u j u n e d i j e l o v e
Sjeverne Amerike. O n d j e
u velikim grupama provode
zimu.
U p r o l j e e se pare i kreu
o o n o v n o n a sjever. M e u
tim, odrasli leptirovi koji su
ujesen krenuli na put n e e
doi u K a n a d u . Do povratka
u sjeverna p o d r u j a p o n e k a d
se izmijene d v i j e do tri g e n e
racije.
G o l e m e elve nalazimo
u tropskim i suptropskim m o
rima irom svijeta. N e k o su
bile brojne, ali su z b o g v r l o
c i j e n j e n o g mesa izlovljene.
D a n a s postoji jo svega d e s e
tak o b a l a gdje te k o r n j a e po
lau jaja. O b i n o su to o b a l e
otoka. K o r n j a e p o n e k a d m o
raju prijei v i e od 2 0 0 0 kilo
metara da stignu do svoje
o b a l e za gnijeenje.
Uz obalu enka eka da
p a d n e mrak. P o t o m izae iz
m o r a te iskopa gnijezdo
u koje poloi stotinjak jajaca
i pokrije ih p i j e s k o m . N a k o n
o s a m tjedana iz jajaca se
izleu m l a d i . N e naputaju
o d m a h g n i j e z d o , v e u z nje
g o v u povrinu b o r a v e neko
liko d a n a . T a d a t o k o m n o i
izlaze i kreu prema m o r u .
M n o g i postaju rtve grabeIjivaca poput rakova, m a
a k a , ptica i morskih pasa.
U d o b i i z m e u 7 i 12 godina
e n k e naputaju rijeke
i kreu p r e m a Atlantskom
o c e a n u (u sluaju m u j a k a ,
to se d o g a a u d o b i od 4 do
8 g o d i n a ) . M r i j e s t e se tek kad
stignu u Sargako m o r e .
O d r a s l e jegulje ugibaju,
a iz jajaca se izlijee m l a .
Na putu iz Sargakog mora
postepeno odrastaju, te u ri
j e k u d o l a z e kao p o t p u n o
odrasle ribe.
O evropskoj i a m e r i k o j
jegulji o b i n o g o v o r i m o kao
o d v i j e razliite vrste, d o k se
o n e , ustvari, vrlo m a l o razli
kuju. A k o je rije o razliitim
vrstama, pitanje je kako
m l a d e jegulje biraju put na
odlasku iz Sargakog m o r a ?
J e d n o od rjeenja te zago
netke je pretpostavka da
e v r o p s k e jegulje niti ne d o
segnu p o d r u j e mrijetenja,
v e se i e v r o p s k e i a m e r i k e
jegulje izlijeu iz jajaaca
a m e r i k i h riba.
63
V
G D J E SU P R O N A E N I
NAJSTARIJI OTISCI
OVJEJEG STOPALA?
Prije gotovo etiri milijuna
godina Z e m l j o m su hodala
stvorenja nalik d a n a n j e m
ovjeku. To znamo zahvalju
jui otiscima stopala koje su
ostavili.
Z n a n s t v e n i c i su u k a n j o n u
O l d u v a i u T a n z a n i j i , u isto
noj A f r i c i , pronali neke od
najstarijih poznatih o v j e j i h
ostataka. Iskopali su kosti,
k a m e n i alat, pa a k i ostatke
j e d n o s t a v n i h k a m e n i h skloni
ta.
U o b l i n j e m nalazitu Laetoli otkriven je jo udesniji
nalaz - tri para otisaka o v
j e j i h stopala s a u v a n i h
u sloju v u l k a n s k o g p e p e l a .
O n i p o k a z u j u da je prije ot
prilike 3.700.000 godina tim
p u t e m prolo troje ljudi
( d v o j e odraslih i dijete).
64
V
G D J E SU U Z G O J E N I
PRVI USJEVI?
Ne zna se t o n o gdje je otkri
v e n o kako uzgajati biljke za
hranu. Bilo je to negdje na
Bliskom istoku, vjerojatno
u plodnoj dolini neke rijeke,
prije otprilike d e v e t tisua
godina.
Prije nego su postali ratari,
ljudi su skupljali p l o d o v e i lo
vili ivotinje za h r a n u . Ratar
stvo se j a v i l o kad su p o e l i
eti divlju p e n i c u i z o b . M e
u t i m , d o poetka skupljanja
s j e m e n a , krenja tla i s a d n j e
polja trebalo je uiniti m n o g o

v e i korak.
Prvi ratari nisu v i e lutali,
v e su se zaustavili na j e d
n o m mjestu i uzgajali svoje
usjeve. Prestali su loviti,
a umjesto toga su drali krda
ivotinja poput o v a c a , koza,
svinja i g o v e d a .
U z g o j hrane predstavljao
je zaetak civilizacije. Proda
j o m h r a n e susjedima, razvila
s e trgovina. S j e o m d r v e a
i k r e n j e m u m a o v j e k je
p o e o mijenjati svoj krajolik.
GDJE SU PRVI PUTA

- POTRIJEBLJENA KOLA
S KOTAIMA?
Nekoliko j e izuma u p o v i j e s t i
udskog roda promijenilo tok
-azvoja c i v i l i z a c i j e , a t v r d i
se. d a j e izum k o t a a j e d a n
V
G D J E JE I Z M I L J E N O
PISMO?
V G D J E JE PRVI P U T A
PROIZVEDEN PAPIR?
Ljudi k a m e n o g d o b a pisali
su crteima. V r e m e n o m su se
crtei pretvorili u slikovne
z n a k o v e , i to je bio p o e t a k
upotrebe pisma.
Papir je najei materijal ko

jim se d a n a s sluimo za pisa
nje. U d r e v n i m je v r e m e n i m a
bio nepoznat sve d o k Kinezi
nisu pronali n a i n n j e g o v e
proizvodnje.
:d n a j v a n i j i h .
-lileda da je kota izumljen
i raznim mjestima B l i s k o g
scoka i A z i j e u g o t o v o isto
.'ijeme - oko 3000. godine
-" je nae e r e . K o t a u je
- oda prethodilo lonarsko
colo.
Primitivni su ljudi za pre" : e n j e tereta koristili sa
m i c e . M e u t i m , netko s e dosetio i p o d s a o n i c e p o d m e t _.o neku o b l i c u te tako olak
ao n j i h o v o p o v l a e n j e . P o avljanje o s o v i n e s k o t a e m
na o b a kraja bio je m n o g o
ri korak.
Prvi kotai vjerojatno su
zrezani od d e b l a , pa su bili
: u n i i n e z g r a p n i . Kotai sa
: o i c a m a pojavili su se kas" je, o k o 2 0 0 0 . g. p. n. e.
Da se kota najbolje isko- sti, za v u u kola je potrebna
~eka ivotinja. U poetku su
\ola v u k l i ljudi, no s v r e m e
nom su taj posao p r e u z e l e
ivotinje.
Prije otprilike 6 0 0 0 godina,

narodi B a b i l o n a , K i n e
i Egipta n a u i l i su upotreblja
vati slikovno p i s m o . t a p i
i m a ili prstima urezivali su
o z n a k e u v l a n o j glini. Crte
s u n c a j e , naprimjer, o z n a a
v a o toplinu.
Kasnije su se za prikaziva
nje razliitih z v u k o v a i misli
umjesto slika p o e l i upotreb
ljavati razni z n a k o v i . S u m e rani s u , naprimjer, pisali kli
nastim p i s m o m . t a p i i m a su
urezivali z n a k o v e u g l i n e n i m
p l o i c a m a . R a u n e koje s u
v o d i l i s v e e n i c i z b o g pre
gleda n a d stvarima i ivoti
n j a m a ubrajaju s e m e u p r v e
pisane zapise.
F e n i a n i su o k o 1500 go
dina prije nae ere izmislili
a b e c e d u koja se temeljila na
z v u k o v i m a . Od nje su se raz
v i l e a b e c e d e koje d a n a s kori
stimo.
D r e v n i E g i p a n i pisali su na
s v i c i m a papirusa, B a b i l o n c i
su o z n a k e urezivali na p l o i
c a m a o d v l a n e gline, d o k s u
R i m l j a n i za pisanje upotreb
ljavali pergament (vrlo tanka
koa).
O k o 100. g o d i n e nae e r e ,
Kinezi su pronali n a i n da se
iz kae v l a k a n a i t k a n i n e d o
biju vrlo tanki listovi. Tu su
tajnu stotinama g o d i n a u v a l i
za s e b e .
T a j n u su najprije otkrili
A r a p i , a E v r o p o m se umjet
nost izrade papira proirila
tek m n o g o kasnije. P o e t k o m
14. stoljea t v o r n i c e papira
postoje u F r a n c u s k o j , p a
njolskoj, Italiji i N j e m a k o j .
O t k r i e tiskarskog stroja
s r e d i n o m 1 5 . stoljea d o v e l o
je do znatnog poveanja
upotrebe papira. B e z papira
ne bi dolo do naglog porasta
tiskanja knjiga i irenja zna
nja.
65
< G D J E JE PRVI PUTA

P R O I Z V E D E N A SVILA?
Svila je prvi puta proizve
dena u Kini. Niti koje stva
raju liinke d u d o v o g svilca
prele su se na kolovratu, te
p o t o m tkale u finu tkaninu.
Kinezi su n a i n izrade svile
pronali prije vie od 5 0 0 0
godina, ali su tajnu u v a l i za
sebe jer je svila bila rijetki
i vrlo skupi p r o i z v o d . T r g o v c i
su odlazili na duga putovanja
d u Puta svile kako bi k u
pili kinesku svilu.
ere d v a perzijska s v e e n i k a
prokrijumarila su tajnu
izrade svile izvan granica
K i n e . Sakrili su jajaca d u
d o v a svilca u uplje b a m b u
s o v e tapove i uzeli s j e m e
d u d a i j i m se liem h r a n e
liinke.
V r e m e n o m su Evropljani
nauili uzgajati liinke d u d o
v o g svilca i proizvoditi svilu.
Z a izradu svile potrebno j e
odmotati njenu nit koju li
i n k a svilca o m o t a v a o k o a
hure. S j e d n e a h u r e m o e se
odmotati nit duljine 300 m e
tara.
M e u t i m , 5 5 2 . g o d i n e nae
>
G D J E JE I Z U M L J E N O
LONARSKO KOLO?
L o n a r s t v o j e bilo j e d a n o d
prvih zanata. U poetku
lonci su se runo oblikovali
od v l a n e gline, a tek kasnije
su se poeli izraivati na lonarskom kolu.
L o n a r s k o kolo i z u m l j e n o j e
u Sumeriji, Babilonu i drugim
p o d r u j i m a Bliskog istoka
o k o 3 0 0 0 . g o d i n e prije nae
e r e . G l i n e n e p o s u d e izra
ivale su se v e v i e od 5 0 0 0
g o d i n a , ali su bile grube i
esto su se l o m i l e .
Izrada glinenih posuda

zahtijeva v e l i k u vjetinu.
O s i m okretanja kola koje
omoguuje pravilno obliko
v a n j e p o s u d e , l o n a r mora
u suionici ispei l o n a c da
o v r s n e . Prvi lonari nauili
su p o s u d e prekrivati raznim
tvarima da ih u i n e v r i m
i ljepim.
Izum lonarskog kola v o
d i o j e d o razvoja lonarstva.
Vjeti l o n a r m o g a o je izra
diti d o v o l j n o posuda da ih
z a m i j e n i za hranu ili proda
za novac.
<
G D J E SU O D R A N E
PRVE OLIMPIJSKE IGRE?
G r c i su jo od 776. godine
prije nae e r e svake e t v r t e
godine odravali veliku sve
anost na kojoj su se okup
ljali u m j e t n i c i , p i s c i i a t l e t i
ari, te iskazivali poast veli
kom bogu Zeusu. Natjecanja
su se o d r a v a l a u O l i m p i j i ,
pa su nazvana Olimpijskim
igrama.
P r v e O l i m p i j s k e igre nisu bile
iskljuivo sportsko natjeca
nje. P o r e d utrka o d r a v a l e su
se predstave i recitali pjes
66
nika. G r c i m a su igre z n a i l e
sjedinjenje d u h a i tijela,
borbu za p o b j e d u i iskaziva
nje poasti Z e u s u , kralju b o
gova.
Igre su trajale tri d a n a . At
letiari su trali, rvali se, jahali i vozili b o j n a kola. Igre
su p o i n j a l e o l i m p i j s k o m za
kletvom, a zavravale podje
l o m nagrada i g o z b o m .
O l i m p i j s k e igre o d r a v a n e
su sve do 3 9 3 . g o d i n e nae
e r e . O b n o v l j e n e su na prijed
log P i e r r a d e C o u b e r t i n a 1896.
O t a d a s e redovito o d r a v a j u
s v a k e etvrte g o d i n e , o s i m za
v r i j e m e svjetskih ratova.
PROLOST
>
G D J E SU GRCI
OSNOVALI KOLONIJE?
adari drevne G r k e poti
cali s u n a r o d d a k r e e n a p u
tovanja i n a d r u g i m o b a l a m a
-iora o s n i v a k o l o n i j e .
:"anovnitvo G r k e se do 8.
" j l j e a prije nae ere toliko
: o v e a l o da je ponestalo
~"ane. V l a d a r i grkih gra: : v a - d r a v a bojali su se n e
zadovoljstva, pa su s o d o b r a -anjem gledali kako neki grar
2ni naputaju svoje d o m o v e
voljno zemlje za sve.

N e k i grki kolonisti otpu
tovali su na istok, p r e m a Cr
n o m m o r u , ali v e i n a s e u p u
tila p r e m a z a p a d u , u Italiju,
Siciliju i junu Francusku.
N e k i od njih stigli su
u Afriku, u k l j u u j u i i Egipat.
S v a k a grka kolonija p o
stala je m a l a G r k a na stra
n o m e tlu. G r k i doseljenici
trgovali su s g r a d o v i m a iz ko
jih p o t j e u . T a k o su g r k e
vjetine i zamisli p r e n e s e n e
u nove drave du Sredo
zemlja.
o d l a z e osnovati grke kolo

nije na mjestima gdje ima d o <
KADA SU L J U D I
POELI
UPOTREBLJAVATI
NOVAC?
Danas n o v c e m m o e m o ku
piti s v e to n a m j e p o t r e b n o .
M e u t i m , kad se prije neko
liko t i s u a g o d i n a razvila tr
govina, n o v a c jo nije posto
j a o pa su ljudi mijenjali r o b u .
Pojava novca znatno je po
jednostavila trgovinu.
Prvi metalni n o v a c iskovan j e
800 g o d i n a prije nae e r e .
Prije toga trgovina se o b a v
ljala z a m j e n o m r o b e .
>
G D J E SU S A G R A E N E
PRVE P O P L O A N E
CESTE?
L p o e t k u su ljudi p u t o v a l i
utabanim stazama. Putovi su
>e p o e l i p o p l o a v a t i t e k p o a v o m kola s kotaima.
3
r v e p o p l o a n e ceste sagra5ene su u B a b i l o n u pri[e otpriiike 4 0 0 0 g o d i n a . K a k o su

ljudi p o e l i stanovati u gra
d o v i m a i trgovati sa s v o j i m
susjedima, javila se potreba
za b o l j i m p r i j e v o z o m . Kola
se nisu m o g l a voziti b e s p u
e m jer je uvijek postojala
m o g u n o s t da se slomi oso
v i n a ili da kota u p a d n e u p i
jesak ili blato.
M n o g i drevni gradovi imali
su p o p l o a n e p u t o v e iji
ostaci postoje i d a n a s . M e
utim, najbolji graditelji cesta
bili su R i m l j a n i . N j i h o v e su
ceste izravno p o v e z i v a l e gra
dove.
R i m s k e ceste gradili su
vioyr\\ v r s i f e f ^ v vTgtatterie su
od k a m e n j a i ljunka, s nagi
b o m koji j e o m o g u i o otjecanje v o d e . Rimska vojska brzo
je n a p r e d o v a l a tim c e s t a m a
i u v a l a mir u C a r s t v u .
R a z v o j e m c i v i l i z a c i j e trgo
v i n a j e postala m n o g o sloe
n i j o m , p a j e z a m j e n a robe
postala vrlo n e p r a k t i n o m .
T r g o v c i m a su trebali m a l i
predmeti koje bi lako razmje
njivali, no o n i su morali imati
neku vrijednost. Z a t o su p r v e
k o v a n i c e k o v a n e o d metala,
n a j e e od zlata i srebra.
Z l a t n e k o v a n i c e imaju
stvarnu vrijednost, d o k je pa
pirnati n o v a c tek znak vrijed
nosti. S a m papir j e bezvrije
d a n . P r v e papirnate n o v a
n i c e i z r a e n e su u Kini u 9.
stoljeu.
PROLOS'
V
G D J E JE I Z U M L J E N
PLUG?
Prvi ratari zemlju su obrai
vali r u n i m p l u g o m , k a o to
se to danas radi motikom.
M e u t i m , oko 4000 godina
prije nae e r e m e z o p o t a m s k i
su ratari za povlaenje pluga
poeli upotrebljavati volove.
P l u g j e vjerojatno izumljen
prije kotaa. U p o e t k u je
bio grubi drveni alat za v u e
nje p o l j e m kako bi z a g r e b a o
povrinu tla. Ratari su u ka
nale iskopane p l u g o m sadili
sjemenje.
O k o 5 0 0 . g o d i n e prije
nae e r e izraen je plug sa
s j e i v o m o k o v a n i m elje
z o m , a bio je tako o b l i k o v a n
da no p r e v r e z e m l j u tvo
rei b r a z d u .
N a B l i s k o m j e istoku mali
plug o d l i n o sluio svrsi. M e
u t i m , za o b r a d u tekog, bre
uljkastog tla sjeverne E v r o p e
trebao j e m n o g o v e i plug.
N e k i plugovi bili su toliko te
ki da su ih v u k l e s k u p i n e od
osam volova. Budui da vo
lovi nisu mogli brzo skrenuti,
polja su postajala sve v e
i m a . S v a k o polje p o d i j e
ljeno je u d u g a k e p o j a s o v e
o d v o j e n e k a n a l i m a z a otjecanje v o d e .
V
G D J E SU PRVI PUTA
UPOTRIJEBLJENE
IVOTINJE ZA RAD NA
POLJU?
P r v i ratari z e m l j u su o b r a i
vali r u n o , koristei j e d n o
s t a v n e a l a t e . D r e s i r a n j e ivo
tinja za v u u plugova i kola
j e , kao i u p o t r e b a strojeva,
z n a t n o olakalo ivot z e m l j o
radnicima.
V o l j e m n o g o snaniji o d
o v j e k a , p a m o e v u i tei
plug i d n e v n o obraditi v e u
p o v r i n u . K a o p o m o u polju
p o e l i su se koristiti otprilike
4 0 0 0 godina prije nae ere
u p l o d n o m trokutu M e z o
p o t a m i j e , gdje je nastalo i ra
tarstvo.
V
G D J E JE I Z U M L J E N A
BRAVA S KLJUEM?
P o v e a v a n j e m bogatstva
ljudi t r e b a l o j e p r o n a i n a i n
zatite vlasnitva. P r v e b r a v e
izraene su u Egiptu 2 0 0 0 go
dina prije nae ere. Bile su
n e z g r a p n e , ali su sluile svrsi.
Stari su E g i p a n i k l j u a n i c e
izraivali o d drveta. Z a m i s a o
je bila j e d n o s t a v n a . Vrata su
zatvarana z a s u n o m koji je
ulazio u utor na okviru vrata.
Z a s u n j e n a sebi i m a o n e k o
liko urezanih otvora. K a d bi
se vrata zatvorila, pera
R a d u su n a u e n e ivotinje
koje i v e u krdima, primje
rice g o v e d a , m a g a r c i , konji
ili d e v e . V o l o v i su uprezani
j a r m o m koji im se stavljao
o k o vrata. M e u t i m , j a r a m
nije bio p o g o d a n za konje,
pa su se oni koristili s a m o za
j a h a n j e , sve d o k m n o g o kas
nije nije i z u m l j e n i h a m .
N a B l i s k o m istoku ivoti
nje su pokretale i j e d n o s t a v n e
strojeve p o p u t crpki za nata
p a n j e polja.
u bravi u p a d a l a su u o t v o r e ,
i zasun je vrsto stajao.
Da se vrata o t k l j u a j u , tre
b a l o je osloboditi pera. To se
radilo k l j u e m koji se u m e t a o
u rupu u z a s u n u . Vrata je
m o g a o otvoriti s a m o o d g o v a
rajui klju s ispravnim bro
j e m urezanih utora.
E g i p a n i su m n o g o p a n j e
p o s v e i v a l i osiguravanju fara
onskih g r o b n i c a o d l o p o v a .
Unato tome, mnoge su
grobnice provaljene i oplja
kane.
68
PROLOST"
V G D J E JE PRVI P U T A
RASTALJENO ELJEZO?
e l j e z o se prije o b l i k o v a n j a
u r a z n e a l a t e m o r a zagrijati
u p e i . Tajna taljenja e
ljeza o t k r i v e n a je na B l i s k o m
istoku o k o 1 5 0 0 g. pr. n. e.
Ljudi su v e u e t v r t o m tisu
ljeu prije nae ere izraivali
alat i oruje od bakra. B u d u i
da je to prilino m e k a n m e
tal, m o e se oblikovati i d o k
je h l a d a n . S u m e r a n s k i k o v a i
otkrili su da se m i j e a n j e m
oakra i kositra proizvodi
oronca.
V G D J E JE U R A T U P R V I
PUTA UPOTRIJEBLJENO
ELJEZNO ORUJE?
U d r e v n o su d o b a ljudi r a t o
vali n a m a l o m r a z m a k u . A l i
i t a d a j e , kao i d a n a s , posto
jala trka u n a o r u a n j u . P r v i
v o j n i c i koji su se koristili e
ljeznim o r u j e m bili su
Asirci.
Prve prave vojske osnovane
su prije otprilike 3 0 0 0 godina
u Asiriji i Egiptu. Prije su
u ratovima s u d j e l o v a l e m a l e
skupine ratnika. E g i p a n i su
imali velik broj v o j n i k a , ali je
m a l o njih imalo zatitnu
o d j e u . N j i h o v i strijelci kori
stili su se strijelama od trstike
s k a m e n i m ili b a k r e n i m vr
kom.
N o v i m e t a l , eljezo, bio j e
tvri i otriji. Asirci su brzo
shvatili kako ga iskoristiti
u b o r b i , te su izradili e
ljezne g l a v e za svoja koplja
i strijele. Za o b r a n u su nosili
d u g e e l j e z n e ogrtae.
e l j e z n o oruje bilo j e
mnogo vre od bakrenog
i b r o n a n o g . S a b l j e , koplja,
o k l o p i i titovi mogli su se
izraivati od eljeza, pa su se
p o j a v i l i eljezni ratnici koji
su izazivali v e i strah od nji
h o v i h neprijatelja.
V
G D J E SU ISPALJENE
PRVE RAKETE?
R a k e t e s u izumili Kinezi. O d
prvog jednostavnog vatro
m e t a p o t e k l e su i d a n a n j e
s v e m i r s k e rakete i projektili.
P r v e rakete izraene s u o d c i
j e v i ispunjene b a r u t o m ( m j e
a v i n o m kalij-nitrata, d r v e
nog ugljena i s u m p o r a ) . K i
nezi su prije n e k o l i k o tisua
g o d i n a otkrili da barut u d o
diru s v a t r o m eksplodira. Z a
tvoren u c i j e v i , barut izba
c u j e m l a z v r u e g plina, gura
j u i c i j e v u suprotnom smi
jem.
Kinezi su v a t r o m e t e prire
ivali iz z a b a v e , ali su se rake
tama koristili i kao o r u j e m .
U srednjem vijeku taj se izum
proirio E v r o p o m . Britanska
se vojska u ratovima p o e t
k o m 19. stoljea koristila ra
ketama z a b o m b a r d i r a n j e K o
p e n h a g e n a , 1807. g o d i n e , te
u bici kraj Leipziga 1 8 1 3 . go
dine.
P r e t e a s u v r e m e n i h pro
jektila d a l e k o g d o m e t a bila je
n j e m a k a raketa V 2 koritena
u d r u g o m svjetskom ratu.
eljezo je mnogo vre

od bakra ili b r o n c e , pa je za
njegovo taljenje potrebna
vrlo visoka temperatura.
U stepeniastoj kuli u s u m e ranskom gradu U r u i u e g i
patskim g r o b n i c a m a p r o n a e
ni su stari eljezni alati. Do
1 3. stoljea prije nae e r e e
ljezo u potpunosti z a m j e n j u j e
bakar i b r o n c u .
V j e r o v a l o se da eljezo
ima a r o b n a svojstva, te da
<ovai imaju natprirodne
m o i . G r c i s u eljezo cijenili
Koliko i zlato. Kinezi su izra
dili m i j e h o v e za raspirivanje
\ atre.
69
PROLOST
V
K A D JE I Z U M L J E N O
CENTRALNO GRIJANJE?
S v e d o 2 0 . stoljea ljudi
u h l a d n i m p o d r u j i m a grijali
su se uz otvorenu vatru.
0 c e n t r a l n o m grijanju razmi
ljamo kao o s u v r e m e n o m
izumu, no Rimljani su ga
upotrebljavali jo prije 2000
godina.
R i m l j a n i su bili izvrsni gradi
telji. N j i h o v e k u e i m a l e su
k a n a l i z a c i j u , a gradovi su bili
dobro opskrbljeni v o d o m .
K u e bogatih R i m l j a n a esto
su p o d p o d o m i m a l e sustav
za grijanje.
T o p l i n a je dolazila iz p e i .
P o d o v i su postavljani na stu
p o v e o d o p e k e , p a j e topli
zrak iz p e i s l o b o d n o strujio
p o d njim i kroz p o s e b n e
otvore d i z a o se u prostorije.
Taj sistem grijanja n a z i v a se
hipokaustika. U t e r m a m a
se hipokaustikom grijala v o d a
za tople b a z e n e i p a r n e ku
pelji. O n d j e su se R i m l j a n i
okupljali da se opuste i ui
vaju u kupanju, a ponekad
V
K A M O JE
ALEKSANDAR VODIO
SVOJU ARMIJU?
M a k e d o n s k i kralj A l e k s a n d a r
bio je poznati ratnik. N a d i
m a k Veliki stekao je jer je
svoju vojsku vodio iz pobjede
u pobjedu.
A l e k s a n d a r V e l i k i roen j e
3 5 6 . g o d i n e prije nae e r e .
T a d a j e M a k e d o n i j a bila
m a l o kraljevstvo u G r k o j .
Postavi kraljem u d o b i od 20
g o d i n a , krenuo je u u d e s a n
osvajaki pohod.
N a j p r i j e j e o s v o j i o druge
gradove-drave u G r k o j .
N a p a o j e m o n o Perzijsko
carstvo i osvojio ga. T a d a je
u p a o u Egipat i o s n o v a o grad
Aleksandriju.
M e u t i m , njegove ambicije
nisu ni tada z a d o v o l j e n e . P o
v e o je vojsku u Indiju, ali su
n j e g o v e trupe bile z a s i e n e
r a t o v a n j e m . O d b i l e su d a l j e
o s v a j a n j e i A l e k s a n d a r se m o
rao vratiti.
P u n i h 12 g o d i n a A l e k s a n
dar nije bio p o b i j e e n . U m r o
je kad mu je bilo s a m o 33
g o d i n e . N a k o n n j e g o v e smrti
v e l i k o carstvo se raspalo.
1 masai.
C e n t r a l n o grijanje koristilo
se irom R i m s k e d r a v e .
A
G D J E SU RIMLJANI
GRADILI VELIKE
AKVADUKTE?
A k v a d u k t j e m o s t ili k a n a l i z
graen za d o v o d pitke v o d e
u grad. Rimski akvadukti gra
eni su toliko dobro da su se
neki sauvali do danas.
S v a k i rimski grad trebao je
p o u z d a n u opskrbu v o d o m .
P o n e k a d je trebalo izgraditi
akvadukt da se voda d o v e d e
iz o b l i n j e g jezera ili rijeke.
A k v a d u k t i su graeni kao ka
nali ili veliki mostovi na i
j e m se vrhu nalazila c i j e v .
70
U blizini francuskog grada

Ni mesa stoji v o d o v o d koji je
sagradio rimski general
A g r i p a . Sastoji se od tri kata
uzdignuta n a l u k o v i m a . N a j
dui a k v a d u k t p r e m a i v a o je
duljinu od 85 kilometara.
Najpoznatiji akvadukt zvao
se Aqua Appia. Izgraen je
3 1 2 . g o d i n e prije nae ere za
v o d o o p s k r b u R i m a , a bio je
d u g a a k 16 kilometara.
U blizini je prolazila cesta
Via Appia. Izgradio ih je rim
ski v o j n i inenjer A p i u s C l a
udius C a e c u s .
PROLOST
7
K A K O JE P R O P A L O
RIMSKO CARSTVO?
7
G D J E SU O S N O V A N A
PRVA SVEUILITA?
7
G D J E JE P R O N A E N A
NAJSTARIJA BIBLIJA?
Rimsko C a r s t v o bilo je naj

vee u d r e v n o m dobu. Vlast
Rima protezala se od Brita
nije n a z a p a d u d o C r n o g
m o r a na istoku, a trajala je
500 godina.
N o v e znanosti su u srednjem
vijeku dovele do osnivanja
velikih sveuilinih sredita
irom E v r o p e . M n o g a o d tih
sveuilita postoje i danas.
uvari koza su 1947. godine

u spilji n e d a l e k o M r t v o g
m o r a pronali d r e v n e svitke.
Sadravali su dijelove Biblije
napisane oko 200. godine
prije nae ere.
U p o e t k u je R i m bio m a l o
kraljevstvo na p o d r u j u da
nanje Italije. D o 2 0 0 . go
dine prije nae ere R i m l j a n i
su osvojili Italiju, a zatim
i ostale s r e d o z e m n e z e m l j e te
sjevernu A f r i k u . Na kraju se
pod v l a u R i m a n a l a z i o v e i
D o poetka 14. stoljea zna

nosti su brzo n a p r e d o v a l e .
Stoljeima je obrazovanje
bilo preputeno C r k v i . M e
utim, tada se irom E v r o p e
otvaraju sveuilita.
V e l i k a sveuilita osno
v a n a su u g r a d o v i m a poput
Pariza, B o l o g n e , O x f o r d a ,
C a m b r i d g e a i Praga. U p o
etku se u njima u e p r a v o ,
teologija (religija) i m e d i c i n a .
J e d n a o d prvih m e d i c i n s k i h
kola o t v o r e n a je u 9. sto
ljeu na sveuilitu u S a l e r n u
u Italiji.
S v i c i p r o n a e n i kraj M r t v o g
mora izazvali su m e u z n a n
stvenicima veliko zanimanje.
i t a n j e i zatita svitaka traili
su m n o g o strpljenja i paljiv
rad. Bili su smotani u v r e
v i m a , pa ih je trebalo vrlo
paljivo odmotati.
S v a k o m svauilitu d o d j e
ljivala se kraljevska p o v e l j a .
N j o m s u d o b i v e n e povlastice
i p r a v o da studentima izdaju
potvrde o zavrenom obrazo
v a n j u . N a sveuilita s u d o l a
zili z n a n s t v e n i c i iz svih dije
lova E v r o p e . U i l i su na latin
skome, univerzalnom je
ziku. D a n a s sveuilita p o
stoje u m n o g i m z e m l j a m a ,
a na njima se u e brojni
predmeti.
dio z a p a d n e i srednje E v r o p e .
August j e 2 7 . g o d i n e prije
nae ere postao p r v i m rim
skim c a r o m . R i m s k a v l a d a v i
na d o n i j e l a je mir o s v o j e n i m
z e m l j a m a . M e u t i m , rimska
vojska bila je s u o e n a s na
p a d i m a barbara koji su ivjeli
izvan granica Carstva.
G o d i n e 4 6 7 . barbari s u
osvojili R i m . Carstvo j e d o
tada oslabilo i podijelilo se.
O p s t a l o j e s a m o Istono R i m
sko Carstvo s g l a v n i m gra
d o m K o n s t a n t i n o p o l o m , koje
je trajalo do 1 4 5 3 . g o d i n e ,
vad su ga T u r c i osvojili.
P r o n a e n i su d i j e l o v i go
t o v o svake knjiga Starog zav
jeta. Najstariji o d l o m c i Levitskog z a k o n i k a pisani su ra
nim k a n a n s k i m o b l i k o m h e
brejskog jezika.
Svitke su u spilju vjero
jatno spremili Z i d o v i u vri
j e m e k a d j e Palestina bila
pod upravom Rima. Vrui,
suhi pustinjski zrak s a u v a o
je krhke svitke iz kojih s m o
m n o g o saznali o nastanku B i
blije.
71
PROLOST
> K A M O JE P O B J E G A O
MUHAMED?
Islamsku religiju o s n o v a o je
prorok M u h a m e d . On je 662.
godine m o r a o pobjei iz svo
ga d o m a u M e k i u M e d i n u .
M u h a m e d j e roen o k o 5 7 0 .
g o d i n e nae ere u M e k i , da
nanjoj Saudijskoj A r a b i j i .
U etrdesetoj godini p o e o je
pozivati n a r o d na vjeru u j e d
nog boga.
K a d j e p o e o j a v n o propo
vijedati svoju v j e r u , M u h a
m e d u se suprotstavio v l a d a
j u i sloj u M e k i , pa je bio
> K O J I JE E V R O P S K I
GRAD BIO GLAVNI
GRAD ISLAMSKOG
CARSTVA?
M a u r i s u bili m u s l i m a n s k i n a
rod iz sjeverne Afrike. Stvo
rili s u v e l i k o c a r s t v o u s k l o p u
kojeg je bila i panjolska, te
proglasili Sevillu g l a v n i m gra
d o m . M a u r i su u Evropu do
nijeli islamsku u m j e t n o s t ,
znanost i uenje.
U p o e t k u su M a u r i ivjeli na
berberskoj o b a l i sjeverne
Afrike. G o d i n e 7 0 7 . prihvatili
su islamsku v j e r u . To je bilo
prisiljen s nekoliko svojih

sljedbenika p o b j e i u M e
d i n u . N j e g o v bijeg p o z n a t j e
k a o hidra, i od tada se p o i
nje raunati v r i j e m e u islam
skom svijetu. N e k o l i k o go
dina trajao je rat i z m e u sta
n o v n i k a M e k e i sljedbenika
v r i j e m e naglog razvoja
islama, a M a u r i su u njego
v o m irenju odigrali v a n u
ulogu.
M a u r i su prodrli u p a n j o l
sku i ostali na vlasti stotinama
godina. O s n o v a l i su S e v i l l u ,
njihov glavni grad, koja je
postala sreditem islamske
kulture.
Kranski v o e borili su se
protiv M a u r a , sve d o k nji
h o v a m o nije postepeno
oslabila. G o d i n e 1238. p o v u
kli su se u G r a n a d u , posljed
nje maursko kraljevstvo
u Evropi, a 1492. godine
u potpunosti su istjerani.
< G D J E J E B I O KITAJ?
Evropljani su do 13. stoljea
vrlo m a l o znali o Aziji. Za
njih je Kitaj ( K i n a ) bio n e p o z
nata zamlja. Prvi Evropljani
koji su stupili na t l o K i t a j a bili
su iz obitelji P o l o .
Kineska c i v i l i z a c i j a najstarija
je na Z e m l j i , no Kinezi nisu
marili o t o m e to se d o g a a
u v a n j s k o m svijetu. U Evropi
se o Kitaju z n a l o s a m o
kroz p r i e .
Braa Niccolo i Maffeo
P o l o su 1260. g o d i n e krenuli
iz V e n e c i j e trgovati s Isto72
M u h a m e d a . N a kraju j e M u
hamed 630. godine osvojio
Meku.
M u h a m e d je objavio da su
b o j e rijei z a p i s a n e u K u
r a n u , a religija koju je o s n o
v a o izrasla je u j e d n u od n a j
v e i h vjera.
k o m . Vratili su se 1 2 6 9 . g o
d i n e s m n o t v o m pria o K i taju, gdje su se susreli s nje
govim mongolskim vlada
rom, Kublaj-kanom.
G o d i n e 1271. ponovno su
napustili V e n e c i j u . S njima je
poao i N i c c o l o v sin M a r c o .
Putovanje do Kine kopnenim
putem trajalo je etiri g o d i n e ,
a u V e n e c i j u su se vratili tek
1295. M a r c o je putovao Ki
n o m u slubi K u b l a j - k a n a . Po
povratku u d o m o v i n u n a p i
sao je knjigu o svojim puto
vanjima.
uju o c e a n e . T o j e n e o b i n o
ali istinito, jer z a i n i su
u E v r o p u stizali sa Z a i n s k i h
otoka u d a n a n j e m M a l a j skom arhipelagu.
A
O D A K L E SU
SREDNJOVJEKOVNI
EVROPLJANI
NABAVLJALI ZAINE?
ivotinje, pa su ljudi v e i n u
ubijali ujesen. T i j e k o m z i m e
m e s o se u v a l o i p r i p r e m a l o
sa z a i n i m a iz Azije.
Za narode srednjovjekovne
E v r o p e z i m a je bila teko raz
doblje. Bilo je malo hrane za
Potreba za prikrivanjem loeg

okusa p o k v a r e n o g mesa na
v e l a je E v r o p l j a n e da istra<
G D J E SU TISKANE
PRVE KNJIGE?
Kinezi su prvi poeli tiskati
knjige na p a p i r u . To su radili
drvenim blokovima. M n o g o
kasnije izumljena je m e h a
nika tiskarska prea.
>
G D J E JE L U K
ODLUIO O ISHODU
BORBE?
U s r e d n j e m vijeku luk je bio
glavno oruje dalekog do
m e t a . e s t o su u p r a v o stri
jelci odluivali o ishodu
bitke.
G o d i n e 1337. z a p o e o j e rat
izmeu Engleske i F r a n c u s k e
koji je trajao vie od stotinu
godina. Engleska vojska je
1346. g o d i n e dobila bitku
kod C r e c v a . S v o j uspjeh E n
glezi su mogli zahvaliti v j e
tini rukovanja l u k o m . Engle-
P r v a poznata tiskana knjiga

nainjena je oko 868. godine
nae e r e . Z o v e se Dijamantna
Sutra, a tiskana je r u n o , dr
v e n i m b l o k o v i m a . Ta tiskar
ska tehnika bila je vrlo spora,
ali ipak bra od prepisivanja
r u k o m . U Evropi su se u to
v r i j e m e sve knjige pisale ru
ski i velki strijelci su 1 4 1 5 .
u bici kod A z i n c o u r t a jo
j e d n o m porazili francusku
vojsku.
Luk je bio m o n o i t o n o
oruje. D o b a r strijelac j e
n j i m e m o g a o oboriti viteza
s konja. Strijela se iz luka iz
b a c u j e bre nego iz s a m o strela. S r e d n j o v j e k o v n i kra
ljevi poticali su streljatvo
kao sport.
Strijelci su koriteni i na
ratnim b r o d o v i m a . U trupu
engleskog broda Mary Rose,
koji je p o t o n u o 1 5 4 5 . go
dine, pronaeno je mnogo
lukova.
P u t o v a n j a k o p n o m bila su
dugotrajna, pa su z a i n i bili
vrlo skupi. U 1 5 . stoljeu
Evropljani su p o e l i traiti
n o v e p o m o r s k e p u t o v e d o In
dije.
Kad je 1492. godine Ko
l u m b o pristao u z o b a l e N o
v o g svijeta, mislio je da je
stigao do Z a i n s k i h otoka.
N i j e bio u p r a v u , no potraga
z a z a i n i m a d o v e l a j e d o ot
kria n o v o g kontinenta.
k o m - to su o b i n o radili s v e
e n i c i . B i l e su tako d r a g o c
j e n e da su esto za stolove
uvrivane lancima.
U 15. stoljeu N i j e m a c J o hannes Gutenberg izumio je
tiskarski stroj. U p o t r e b l j a v a o
j e p o j e d i n a n a metalna slova
izlivena u p o s e b n i m k a l u
p i m a . S l o v a su se slagala u ri
j e i tako da se pokrije i t a v a
stranica, koja se zatim otiski
vala vijanom preom. Ti
skarski stroj o m o g u i o je ti
skanje knjiga u m n o g o v e e m
broju.
PROLOST
<
ODAKLE POTJEU
AMERIKI INDIJANCI?
K a d je Kolumbo otkrio A m e
riku, mislio je da je stigao do
Indije u Aziji. Z a t o je n a r o d
koji j e t a m o n a a o n a z v a o
Indijancima.
A m e r i k i I n d i j a n c i nalikuju
M o n g o l i m a koji jo uvijek
i v e na istoku A z i j e . I n d i j a n c i
su k o p n e n i m mostom pre
li iz A z i j e u S j e v e r n u A m e
riku. D a n a s su ta d v a konti
nenta o d i j e l j e n a t j e s n a c o m
z v a n i m B e r i n g o v prolaz.
Indijanci su A m e r i k u p o <
G D J E JE B I L O
CARSTVO SONGHAI?
U 16. stoljeu u zapadnoj
Africi postojalo je bogato
i m o n o carstvo. Bilo je to
c a r s t v o S o n g h a i , iji su sta
n o v n i c i bili v o j n i c i , r a t a r i i tr
govci.
Carstvo S o n g h a i o b u h v a a l o
j e z e m l j e koje d a n a s z n a m o
kao M a l i , N i g e r i Nigerija.
N a r o d tog p o d r u j a kontroli
rao je trgovinu i ribolov d u
v e l i k e rijeke N i g e r . O d 9 .
stoljea nae e r e igrali su
v a n u ulogu u d o g a a j i m a na
<
G D J E BI T R E B A O BITI
EL D O R A D O ?
E l Dorado n a p a n j o l s k o m j e
ziku z n a i zlatni. P r v i istra
ivai J u n e A m e r i k e uli su
mnogo neobinih pria
o zemlji koja je toliko bogata
da se njeni vladari kupaju
u zlatu.
D a n a s naziv El D o r a d o o z
n a a v a z a m i l j e n u bogatu
z e m l j u . M e u t i m , prie koje
su u l i prvi panjolski istrai
v a i kad su u 16. stoljeu
istraivali J u n u A m e r i k u go
v o r i l e su i o o v j e k u , a ne sa74
e l i naseljavati prije otprilike

25 tisua g o d i n a . i v j e l i su
od lova i uzgoja biljaka i i
votinja. Bili su podijeljeni
u m n o g o skupina ili ple
m e n a , a s v a k o je i m a l o v l a
stite o b i a j e i v j e r o v a n j a .
I n d i j a n c i su morali puto
vati p j e i c e , jer su konji koji
su n e k o ivjeli u A m e r i c i
izumrli prije n j i h o v a d o l a s k a .
T e k su u 16. stoljeu konji
ponovno na brodovima pa
n j o l a c a stigli u A m e r i k u .
z a p a d u Afrike. Kraljevi S o n g haia izazvali su islamske vla

d a r e iz carstva M a l i j a , pa je
m e u njima izbio dugogodi
nji rat.
N a r o d S o n g h a i a obogatio
se p r o d a j o m soli i zlata. K o n
trolirali su sve k a r a v a n s k e p u
t o v e p r e m a s j e v e r u . Propast
je uslijedila krajem 16. sto
ljea. O s l a b l j e n o s v a a m a
v l a d a r a , carstvo S o n g h a i na
pala je m a r o k a n s k a vojska.
M a r o k a n c i s u imali n o v o v a
treno o r u j e , pa su uz nje
g o v u p o m o ubrzo osvojili
vane gradove G a o i Timbuktu.
mo o zemlji i njezinu b l a g u .
G o v o r i l o se da je El D o
rado p o g l a v i c a p l e m e n a iz
p r e d i v n o g grada O m o a . O n
se s v a k e g o d i n e , za v e l i k o g
svetog o b r e d a , kupa u zlatnoj
praini jer je njegova z e m l j a
toliko bogata da ima zlata ko
liko i v o d e .
Pretpostavljalo se da El
D o r a d o ivi n a p o d r u j u d a
nanje K o l u m b i j e . N i j e d a n
o d panjolskih istraivaa
koji je krenuo u potragu za
g r a d o m iz p r i e nije i m a o
uspjeha. M e u t i m , irom
J u n e A m e r i k e zaista j e pro
n a e n o o b i l j e zlata.
PROLOST
>
G D J E SU SE
U SJEVERNOJ AMERICI
NASELILI PRVI
DOSELJENICI?
U s t u d e n o m 1620. uz obalu
Sjeverne A m e r i k e pristao je
m a l i b r o d . Z v a o s e Mayflo
wer. N a b r o d u j e b i l o 3 5 d o
seljenika iz Engleske, koje da
n a s z o v e m o Pilgrim fathers.
Evropa je u to v r i j e m e bila
rastrgana vjerskim s u k o b i m a .
Pilgrim fathers eljeli su pro
nai m i r n o mjesto za o s n i v a
nje vlastite c r k v e , pa su kre
nuli p r e m a A m e r i c i .
>
G D J E JE A J A N K A
UZROKOVALA
REVOLUCIJU?
A m e r i k i m kolonistima bilo
je dosta starih obiaja. eljeli
su vlast. K a d je britanska
vlada pokuala nametnuti
amerikim kolonijama po
reze, kolonisti su se pobunili,
t e j e izbila a m e r i k a r e v o l u
cija.
S r e d i n o m 18. stoljea u A m e
rici je postojalo 13 kolonija.
K o l o n i j e su stvorile vlastite
lokalne z a k o n e , ali je britan
ska v l a d a i d a l j e upravljala
>
G D J E JE I Z B I O
O P I J U M S K I RAT?
O p i j u m s k i r a t v o d i o s e iz
meu Velike Britanije i Kine
od 1840. do 1842. godine.
P o e o je kad je kineska vlada
pokuala sprijeiti Evropljane
da potajno unose opijum
u Kinu.
Stotinama g o d i n a Kina je na
stojala sprijeiti ulazak stra
nih t r g o v a c a , ali su Evropljani
udjeli za z a r a d o m koju su
stjecali p r o d a j o m o p i j u m a ,
droge to se pui l u l a m a .
Kineska v l a d a pokuala je
N a m j e r a v a l i su ploviti
dvama brodovima. Meutim,
kad se p o k a z a l o da j e d a n
brod nije p o u z d a n , svi put
nici su se smjestili na b r o d
Mayflower. P u t o v a n j e je bilo
n e u g o d n o z b o g estih oluja,
ali su stigli do A m e r i k e i na
selili p o d r u j e d a n a n j e g Plym o u t h a , drava M a s s a c h u
setts.
T i j e k o m prve z i m e p o l o
v i c a doseljenika j e u m r l a .
N e k o l i c i n a preivjelih j e
u studenom 1 6 2 1 . godine
ponjela p r v e usjeve. T a j
d a n , 2 4 . studeni, u S A D s e
slavi kako D a n z a h v a l n o s t i .
novcem i trgovinom.
Britanija je 1 7 6 3 . g o d i n e
dobila kontrolu n a d f r a n c u
skim teritorijem u S j e v e r n o j
A m e r i c i . Britanska v l a d a p o
kuala je kolonistima namet
nuti p o r e z e . Z b o g poreza na
a j A m e r i k a n c i su se p o b u
nili. G o d i n e 1 7 7 3 . skupina
kolonista se prikrala na bro
d o v e u bostonskoj l u c i . M a
skirani u I n d i j a n c e , b a c i l i su
teret u m o r e . Bostonska
a j a n k a bila je poetak revo
lucije koja je 1 7 8 3 . g o d i n e
d o v e l a d o nezavisnosti
Amerike.
zaustaviti tu trgovinu, pa je
unitila z a l i h e britanskih trgo
v a c a . M e u t i m , Britanija j e
o b j a v i l a rat i n a p a l a K i n u .
O p i j u m s k i rat zavrio je
1842. godine mirom u N a n kingu. Kinezi su morali bri
tanskim t r g o v c i m a otvorili pet
luka i ustupiti H o n g K o n g , te
platiti ratnu odtetu.
T i m e je u Kini z a p o e l o
razdoblje strane v l a d a v i n e ,
koja je kasnije u z r o k o v a l a
bokserski ustanak.
75
P R O S LOS'
>
G D J E SU AMERIKI
ROBOVI OSNOVALI
SLOBODNU ZEMLJU?
Tijekom 18. stoljea m n o g o
je Afrikanaca odvedeno
u ropstvo u Ameriku. G o d i n e
1 8 2 2 . u Africi je stvorena
zemlja osloboenih robova,
a n a z v a n a je L i b e r i j o m .
U A m e r i c i su bogati bijelci
posjedovali m n o t v o c r n i h
r o b o v a . M e u t i m , neki su se
borili protiv ropstva. Ti su
kobi su na kraju u d a n a n j i m
S A D d o v e l i d o graanskog
rata ( 1 8 6 1 - 1 8 6 5 ) .
Nekolicina crnih robova

d o b i l a je s l o b o d u prije p o
etka graanskog rata, ali nisu
imali gdje ivjeti. O d l u i l i su
se vratiti u Afriku, o d a k l e su
na b r o d o v i m a trgovaca rob
ljem o d v e d e n i njihovi p r e c i .
Liberija, z e m l j a s l o b o d e ,
osnovana je 1822. godine.
N j e n glavni grad, M o n r o v i j a ,
d o b i o j e i m e p o predsjedniku
S A D Jamesu Monroeu. Danas
je Liberija nezavisna r e p u
blika. M n o g i njeni stanovnici
p o t o m c i su prvih bivih a m e
rikih r o b o v a .
<
G D J E JE B I O
BOKSERSKI USTANAK?
Devedesetih godina prologa
stoljea m o n e evropske
zemlje upravljale su trgovi
n o m u Kini. Kineska p o b u n a
protiv te nepravedne uprave
naziva se bokserski usta
nak.
Bokseri su bili l a n o v i taj
nog patriotskog udruenja
zvanog Udruenje praved
nih i slonih aka. O n i nisu
eljeli promatrati kako Kina
sve vie pada p o d strani utje
c a j , pa su 1900. g o d i n e p o d i
>
G D J E SU U R A T U
PRVI PUTA
UPOTRIJEBLJENI
TENKOVI?
P r v i svjetski rat bio je rat
stranih strojeva. R o v o v s k o
ratovanje ubilo je tisue voj
nika. G o d i n e 1916. u rat je
ulo n o v o oruje - tenkovi.
G e n e r a l i nisu mogli shvatiti
novi n a i n ratovanja. K a d su
i t a v e vojske zaglibile u blat
nim r o v o v i m a e v r o p s k i h rati
ta, traili su n a i n proboja.
K o n j i c a j e p o j a v o m bodlji
k a v e i c e i puaka postala
76
beskorisna, pa je trebalo pro

nai novo oruje.
U ljetu 1916. g o d i n e ,
u bici kraj S o m m e , Britanci
su prvi put upotrijebili ten
k o v e . B i l a su to o k l o p l j e n a
kola s g u s j e n i c a m a , na ko
j i m a su se nalazili t o p o v i
i mitraljezi. a k ih ni r o v o v i
nisu mogli zaustaviti. T e n
kovi su u b o r b u ulazili p o j e
d i n a n o , k a o p o m o pjea
diji. M a l o j e ljudi u v i d j e l o d a
b u d u n o s t t e n k o v a lei u ma
sovnim napadima. To je do
k a z a n o u d r u g o m svjetskom
ratu.
gli ustanak protiv stranaca.

P o b u n j e n i k e j e podrala c a
rica m a j k a Tzu-hsi.
U glavnom gradu, P e
kingu, Evropljani su se sklo
nili u svoje a m b a s a d e . O p
sada Pekinga trajala je 55
d a n a , dok s e m e u n a r o d n a
vojska nije probila do grada
i spasila E v r o p l j a n e .
N a k o n bokserskog
ustanka, Evropljani su traili
da Kina plati odtetu. Bokseri
nisu uspjeli, ali su pokazali
koliko su oslabili kineski c a
r e v i . G o d i n e 1 9 1 1 . Kina j e
postala r e p u b l i k o m .
PROLOST
<
G D J E JE NASTALA
LIGA NARODA?
N a k o n velikog krvoprolia
u p r v o m svjetskom ratu,
m n o g i n a r o d i s u eljeli o u
vati teko s t e e n i mir. Liga
naroda stvorena je 1920. go
dine radi mirnog rjeavanja
meudravnih sukoba. N a
stala je u v i c a r s k o m g r a d u
G e n e v i , ali j e bila o s u
ena na propast.
Liga naroda zamiljena je kac
svjetsko v i j e e , ali nije imala
stvarne snage. Najzasluniji
za stvaranje Lige b i o je VVoo>
G D J E SU BAENE
PRVE ATOMSKE B O M B E ?
D r u g i svjetski rat je 1 9 4 5 .
godine v e gotovo zavrio,
ali J a p a n jo nije istupio iz
rata. K a k o bi se rat o k o n a o ,
upotrijebljno je strano novo
oruje: atomska bomba.
T i j e k o m drugog svjetskog rata
o b j e su strane radile na izradi
atomske b o m b e . Z b o g toga
su se u S A D okupili znanstve
nici i z m n o g i h z e m a l j a . O n
dje je 16. srpnja 1 9 4 5 . g o
dine isprobana prva atomska
bomba.
d r o w W i l s o n , predsjednik
S j e d i n j e n i h A m e r i k i h Dr
a v a . Naalost, W i l s o n nije
uspio navesti S A D d a s e pri
drue Ligi. D r u g e d r a v e ,
primjerice N j e m a k a , n a p u
stile su Ligu i m je bilo osu
eno njihovo ponaanje.
Liga nije mogla sprijeiti
da svijet 1939. g o d i n e u e
u jo j e d a n rat, te je propala.
G o d i n e 1 9 4 5 . s a slinim j e
c i l j e m o s n o v a n a organizacija
U j e d i n j e n i h naroda. O n a ima
vie uspjeha, ali joj jo uvijek
nedostaje snaga svjetske
vlade.
G o d i n e 1945. Njemaka
je poraena, ali se J a p a n jo
jvijek borio. K a k o bi d o v o e
nje vojske u J a p a n bilo d u g o
trajno i s k u p o , s a v e z n i c i su
o d l u i l i upotrijebiti n o v o
oruje. P r v a b o m b a b a e n a
je 6. k o l o v o z a 1 9 4 5 . na ja
panski grad H i r o i m u ,
a druga 9. k o l o v o z a na N a g a saki.
O b a s u grada p o t p u n o uni
tena. U b i j e n o j e vie o d 100
tisua ljudi, a priblino j e d
nak broj je ranjen. Rat je za
vren, ali je svijet strepio od
razarajue snage atomske
bombe.
<
G D J E SE V O D I O
E S T O D N E V N I RAT?
D r a v a Izrael stvorena je
1948. godine. O t a d a je Izrael
nekoliko puta r a t o v a o sa sus
jednim Arapima, a 1967. go
d i n e d o b i o je rat u s v e g a est
dana.
D r a v a Izrael je stvorena na
mjestu n e k a d a n j e Palestine.
i d o v i su dugo sanjali o s v o
joj d o m o v i n i , o b n o v l j e n o m
Izraelu. M e u t i m , A r a p i iz
Palestine i susjednih drava
suprotstavljali su se n j i h o v o j
zamisli.
N a k o n drugog svjetskog
rata m n o g o j e i d o v a o d s e
lilo u P a l e s t i n u . Proglaena je
n o v a drava i 1948. je nastao
Izrael. O d m a h j e p o e o rat
i z m e u Izraela i njegovih sus
jeda.
O d 1948. g o d i n e Izrael j e
v o d i o m n o g o ratova. G o d i n e
1967. z a p o e o je rat s Egip
tom i J o r d a n o m . Pomognuta
z r a n i m n a p a d i m a , izraelska
vojska dobila je rat u svega
est d a n a . Izrael je o s v o j i o
z a p a d n u o b a l u rijeke J o r d a n
te veliki k o m a d egipatskog
podruja u G a z i i na S i n a j u .
77
V
U
GDJE LJUDI ZIVE

ATORIMA?
V e i n u s t a n o v n i k a atora sa
injavaju nomadi zapadne
i sredinje Azije. N o m a d i m a
su potrebni d o m o v i koje je
lako seliti, jer u p o t r a z i za
svjeom paom neprestano
lutaju sa svojim krdima.
M e u p o z n a t e n o m a d e koji
ive u atorima s p a d a j u i B e
d u i n i iz A r a b i j e . Ti s t a n o v n i c i
pustinja i v e u d u g a k i m , ni
skim atorima n a p r a v l j e n i m
od tkanine izraene od dlake
c r n e k o z e , koju d r e m o t k e
i u a d pribijena k o l i i m a
u pijesak. J e d a n k o m a d tka
nine slui kao krov, a drugi je
postavljen sa strane kao za
tita od vjetra. B e d u i n s k e a
tore je lako nositi i podizati.
K o z a c i i M o n g o l i iz sredi
nje A z i j e upotrebljavaju d r u
gaiju vrstu a t o r a - y u r t e .
Jurte su vie nalik p r e n o s i v i m
k o l i b a m a nego atorima. S a
stoje se od d e b e l o g sloja p u
sta p o l o e n o g na d r v e n i ok
vir, s v a n j s k e strane pokrive
nog k o o m ili p l a t n o m . Jurte
su j a k e i otporne na vjetar.
V
U
GDJE LJUDI ZIVE

DRVENIM KUAMA?
Drvene kue nalazimo u po

drujima koja obiluju d r v e e m , primjerice u Sjevernoj
A m e r i c i , sjevernoj Evropi i na
D a l e k o m istoku.
U Evropi d r v e n e se k u e
grade u planinskim dijelo
v i m a z e m a l j a poput Austrije,
Njemake, Norveke i v e d
ske. v i c a r s k e planinske ko
libe grade se od b o r o v i h ili
j e l o v i h t r u p a c a . Imaju m a
sivne z i d o v e i kosi, veliki
krov.
Evropski iseljenici prenijeli
su svoju graevinsku vjetinu
u Sjevernu Ameriku. Gradili
su b r v n a r e natkrovljene ko
r o m , s l a m o m ili d r v e n i m plo
i c a m a z v a n i m indra. D a n a s
se m n o g e kanadske i a m e
rike k u e sastoje o d d r v e n o g
okvira i vanjskih z i d o v a n a i
njenih o d d r v e n i h dasaka.
78
LJUDI I M J E S T A
V
G D J E LJUDI IVE
U K U A M A
P O D I G N U T I M NA
KOLJU?
N e k o l i k o je mjesta na svijetu
gdje se grade sojenice. To su
uglavnom podruja gdje se
k u e m o r a j u graditi n a d plit
k i m j e z e r i m a , ili g d j e s u e s t e
poplave.
M n o g e s o j e n i c e izgraene s u
n a d plitkim, m i r n i m o b a l n i m
v o d a m a jugoistone Azije
i otoka u T i h o m o c e a n u .
J a k o , d u g a k o d r v e n o kolje
z a b i j e n o d u b o k o u blatu
predstavlja vrsto postolje tih
kua.
U l a g u n a m a Filipina iz pli
a k a se izdiu i t a v a ribarska
sela s o j e n i c a . Sastoje se od
d r v e n i h p o d o v a i z i d o v a , te
strmog, s l a m n a t o g krova. N a
polinezijskim o t o c i m a , u N o
voj G v i n e j i , d u toka A m a
z o n e i na o b a l a m a z a p a d n o a frikih z e m a l j a , poput B e nina, n a l a z i m o d r u g a i j e vr
ste sojenica izgraenih od dr
v e n i h okvira.
S o j e n i c e se grade t i s u a m a
godina. U Italiji i v i c a r s k o j
p r o n a e n i su ostaci sojenica
to su u b r o n a n o d o b a sta
jale na o b a l a m a j e z e r a .
V
U
GDJE LJUDI IVE

K U A M A OD BLATA?
K u e od blata grade se
u vlanim podrujima gdje
i m a v i e b l a t a n e g o d r v e a ili
kamenja, a klima pogoduje
da se o n o osui i stvrdne.
M n o g i afriki narodi grade
kolibe od blata. U S u d a n u
neke nubijske p o r o d i c e pos
j e d u j u skupine o d pet o k r u
glih k u i c a od blata natkrive
nih s l a m n a t i m k r o v o m . J e d n a
slui kao s p a v a o n i c a , druga
kao a m b a r i tako d a l j e . Sta
n o v n i c i sjevernog dijela N i
gerije grade k u e od blata
u obliku kocke.
Neobine domove od
blata n a l a z i m o i izvan Afrike.
T o su, naprimjer, k u e nalik
konici koje grade A r a p i u S i
rijskoj pustinji. U M e k s i k u
i j u g o z a p a d n o m dijelu S j e d i
njenih A m e r i k i h D r a v a na
lazimo adobe- k u e od
blata p o m i j e a n o g sa s l a m o m
i o b l i k o v a n o g u o p e k e koje
se sue i z l o e n e s u n c u .
U podrujima s vlanom
ili h l a d n o m k l i m o m rijetko se
grade k u e od blata, jer bi
kie i h l a d n o a ubrzo isprale
blato ili ga pretvorile u pra
inu.
V
U
GDJE LJUDI IVE

AMCIMA?
U z a p a d n o m svijetu neki
ljudi i v e na t e g l j a i m a i b r o
dovima ravnog dna namije
njenim stanovanju. Meutim,
veinu stanovnika brodova
sainjavaju narodi istone
Azije koji i v e n a m n o g o m a
njim plovilima.
V e i n a stanovnika b r o d o v a
ivi u K i n i , J a p a n u i na obli
njim o t o c i m a . M n o g i Kinezi
i v e na b r o d o v i m a usidrenim
u blizini p r e n a p u e n o g H o n g
Konga. B u d u i da ondje
n e m a prostora za gradnju
k u e na k o p n u , ili je to pre
skupo, tisue obitelji n e m a j u
drugog izbora do ivjeti na
vodi.
U hongkonkoj luci i na
v e l i k i m kineskim rijekama
mnogi ive na laganim a m
c i m a z v a n i m sampanima.
S a m p a n n a j e e ima m a l u
k a b i n u natkrivenu k r o v o m o d
prostirki. U toj kabini cijela
obitelj kuha, j e d e , radi
i spava.
i v o t n i prostor tih ljudi je
s k u e n , a p o n e k a d su i nji
h o v i ivoti u opasnosti. T r o p
ske o l u j e i veliki v a l o v i koji
nastaju prilikom potresa p o
nekad potope sampane.
79
LJUDI I MJESTA
<
GDJE JOS UVIJEK
IVE LJUDI IZ K A M E N O G
DOBA?
U nekim z a b a e n i m dijelo
v i m a svijeta jo uvijek ive
ljudi p o p u t o n i h iz k a m e n o g
doba. Ta mjesta su afrika
pustinja Kalahari, a m a z o n s k a
uma u Brazilu i otok N o v a
G v i n e j a . Najprimitivniji ljudi
na svijetu su Tasadejci
s o t o k a M i n d a n a o , u filipin
skom arhipelagu.
Z n a n s t v e n i c i su prvi puta
posjetili Tasaclejce 1 9 7 1 . go
d i n e . U spilji u k a m e n o j litici
>
G D J E ZIVE MASAJI?
M a s a j i su afriki stoarski na
r o d koji ivi i s t o n o o d j e
zera Viktorija, na visorav
nima Kenije i Tanzanije.
P o d r u j e M a s a j a presijeca
ekvator, a sa sjevera p r e m a
jugu ga dijeli V e l i k a rasjedna
dolina.
M a s a j i su mravi i v i s o k i ,
uske g l a v e i vitkih ruku
i n o g u . V e i n a ivi u selima
s kruno postavljenim koli
b a m a od blata i granja. O b i
telj se sastoji od m u k a r c a ,
njegovih e n a i n j i h o v e
T a s a d e j c i su miran n a r o d ,
i m e u s o b n o se vrlo d o b r o
slau. M e u njima n e postoji
v o a . J e d a n znanstvenik sma
tra da su o n i najnjeniji ljudi
na svijetu. M o d a su nai
preci iz k a m e n o g d o b a ivjeli
slino T a s a d e j c i m a .
d j e c e . M l a d i mukarci p o
staju ratnici i i v e u odijelje
nim selima.
Veina Masaja uglavnom
se hrani k u k u r u z o m i pro
s o m , d o k ratnici j e d u mlijeko
i krv. Krv d o b i v a j u r e z a n j e m
vratne ile krave ili j u n c a ,
a rez kasnije zaraste. P o n e
kad kolju o v c e za h r a n u , no
g o v e d a j e d u s a m o a k o uginu
od o z l j e d e ili bolesti. Stada
u v a j u ratnici s kopljima i
titovima, a p o n e k a d kradu
g o v e d a svojih susjeda.
<
GDJE ZIVE
BUMANI?
B u m a n i ive u pustinji Kala

hari, pustom dijelu jugoza
p a d n e Afrike. N e k i jo uvijek
love i skupljaju hranu, kao
to su to inili ljudi u k a m e
nom dobu.
P r e c i B u m a n a n e k o su na
stanjivali v e i d i o j u n e
Afrike, sve d o k ih nisu protje
rali ostali A f r i k a n c i . D a n a s
B u m a n i i v e u pustinji Kala
hari, n e p r e g l e d n o m prostran
stvu s v r l o m a l o v o d e i rijet
kim d r v e e m .
B u m a n i su niski, vitki
80
pronali su 25 o s o b a . Tasa
dejci izrauju i upotrebljavaju
k a m e n o oruje i vatru, a j e
dina im je o d j e a lie.
H r a n e se r a k o v i m a , ribama
i p u n o g l a v c i m a koje trae
p o d k a m e n j e m u planinskim
b r z a c i m a . P o r e d toga skup
ljaju i kuhaju d i v l j e biljke.
ljudi u k a s t o s m e e koe
i kovraste kose. Ne uzgajaju
ivotinje ni usjeve, ali su v j e
ti l o v c i . B u m a n i o d l i n o
o p o n a a j u glasanje divljih i
votinja, te tako m a m e svoj
plijen. A n t i l o p e ubijaju lu
k o m i strijelom, a m a n j e
ivotinje l o v e z a m k a m a .
e n e skupljaju jestive
k u k c e , korijenje i b o b i c e . B u
mani znaju pronai sone
l u k o v i c e , te iz v l a n o g pije
ska trstikom izvui v o d u .
O n i e preivjeti u uvjetima
u kojima bi v e i n a ljudi brzo
umrla od ei ili g l a d i .
>
GDJE IVE ERPASI?
erpasi su otporan narod iz

\ e p a l a , kraljevstva sjeverno
od Indije, okruenog visokim
planinama Himalaje.
erpasi i v e u dolini K h u m b a
na sjeveroistoku N e p a l a ,
u blizini najvieg vrha na svi
jetu, M o u n t Everesta. U z g a
jaju itarice i krumpir, a od
ivotinja u v a j u o v c e i go
veda.
nati su kao izdrljivi nosai

koji nose teret e k s p e d i c i j a m a
na H i m a l a j u . erpasi m o g u
cijeli d a n nositi na l e i m a te
ak teret, a prilagoeni su
radu na v i s i n a m a gdje bi v e
i n a ljudi o s j e a l a vrtogla
v i c u i slabost.
Najpoznatiji e r p a s bio j e
T e n z i n g N o r g a v koji se u lip
nju 1 9 5 3 . g o d i n e , z a j e d n o
s novozelandskim penjaem
E d m u n d o m Hilarrvom, po
p e o na M o u n t Everest.
erpasi su snani ljudi

srodni T i b e t a n c i m a koji i v e
dalje na s j e v e r u . V e i n a pri
pada budistikoj vjeri. P o z
<
G D J E Z I V I N A R O D
AINU?
A i n u je narod s nekih otoka
u s j e v e r o z a p a d n o m dijelu Ti
hog o c e a n a . V e i n a ivi u.Ja
p a n u , ali se prilino razlikuju
od Japanaca.
N e k i A i n u i nastanjuju puste
predjele v e l i k o g j a p a n s k o g
otoka H o k k a i d o . Drugi i v e
na o b l i n j i m Kurilskim oto
c i m a i na otoku S a h a l i n
u Sovjetskom Savezu. i v e
u g l a v n o m u ribarskim s e l i m a .
N a neki n a i n A i n u i s u
>
ODAKLE POTJEU
ROMI?
R o m i s u lutalaki n a r o d koji
m o e m o n a i u m n o g i m dije
lovima svijeta, no njihova je
d o m o v i n a v j e r o j a t n o bila I n
dija.
M n o g i strunjaci vjeruju da
>u R o m i prije otprilike est
stotina g o d i n a krenuli iz
svoje d o m o v i n e n a z a p a d u
Indije. Proli su kroz Iran
i stigli do Sirije i Egipta. Do
16. stoljea neki su od njih
dosegli E v r o p u . M n o g i su sti
gli u R u m u n j s k u , d a n a n j u
sliniji e v r o p s k i m n a r o d i m a
nego j a p a n s k i m p r e c i m a .
K r u p n e su g r a e , a i t a v o ti
jelo i m j e p o k r i v e n o d l a k o m .
O s i m toga, kosa im je s m e a ,
dok v e i n a ljudi istone A z i j e
ima c r n u kosu. N e k i stru
njaci smatraju da su A i n u i
p o t o m c i d r e v n e skupine koja
je n e k o ivjela u v e e m d i
jelu A z i j e .
A i n u i imaju vlastiti jezik,
i v e od lova i ribolova i p o
tuju d u h o v e . O d i j e v a j u se
u o d j e u izraenu od koe ili
kore drveta, ali njihovi d r e v n i
o b i a j i d a n a s postepeno ne
staju.
Jugoslaviju, Maarsku, Rusiju,

Francusku, panjolsku i E n
glesku. N e k o l i c i n a j e a k
prela m o r e i dospjela u S j e
vernu Ameriku.
T i s u e R o m a jo uvijek
p r o v o d i ivot lutajui. i v e
u karavanama i zapoljavaju
se kao trgovci, k o v a i i m u z i
a r i . N e k i rade n a s a j m o
v i m a , dok drugi prodaju ko
nje ili p o l o v n e a u t o m o b i l e .
R o m i su t a m n o p u t i , imaju
t a m n u v a l o v i t u kosu i v e l i k e ,
c r n e ili s m e e o i . V e i n o m
g o v o r e romskim j e z i k o m koji
se razvio iz d r e v n o g indijskog
jezika.
81
LJUDI I M J E S T A
>
GDJEZIVE
ABORIINI?
A b o r i i n i su najstariji stanov
nici neke zemlje. Najpozna
tiji a b o r i i n i s u o n i i z A u s t r a
lije.
Australski A b o r i i n i imaju
t a m n u kou i v a l o v i t u k o s u .
N j i h o v i preci su prije otpri
like 40 tisua g o d i n a preli iz
j u g o i s t o n e A z i j e u Austra
liju.
A b o r i i n i su ivjeli u m a l i m
s k u p i n a m a koje su nepre
stano lutale i ivjele u j e d n o
stavnim sklonitima. Z a lov
i skupljanje h r a n e upotreblja
v a l i su o r u j e i alate izraene
od drveta i k a m e n j a . J e d n o
o d n j i h o v i h oruja bio j e
i b u m e r a n g . B u m e r a n z i se
izrauju od drveta, a neki su
o b l i k o v a n i tako da se v r a a j u
bacau.
Australski A b o r i i n i imali
su vlastitu m u z i k u , umjetnost
i v j e r u . P o v r e m e n o su se
okupljali na festivalu m u z i k e
i plesa koji se n a z i v a carroboree.
K a d su prije d v i j e stotine
g o d i n e stigli prvi E v r o p l j a n i ,
u Australiji je bilo o k o 300
tisua A b o r i i n a .
<
GDJE IVE MAORI?
Maori su prastanovnici No
v o g Z e l a n d a . S a m a r i j e Ma
ori z n a i u r o e n i k .
V e i n a M a o r a ima svijetlos m e u k o u , s m e u ili c r n u
kosu i o i , iroko lice s viso
kim j a g o d i c a m a i r a v a n nos.
V i s o k i su i s n a n e grae.
M a o r i g o v o r e polinezij
skim j e z i k o m . Prije n e k o l i k o
stotina g o d i n a njihovi su
preci d o p l o v i l i u v e l i k i m ka
nuima s dalekih pacifikih
otoka. O n i su bili prvi ljudi
koji su otkrili N o v i Z e l a n d .
>
GDJE IVE TUAREZI?
T u a r e z i su n o m a d i iz sje
v e r n e Afrike. N e k i lutaju S a h a r o m , dok drugi ive na nje
nom junom rubu.
Tuarezi pripadaju berberskim
n a r o d i m a , koji su u sjevernoj
Africi ivjeli m n o g o prije d o
laska A r a p a . G o v o r e starim
tuarekim j e z i k o m i koriste se
starom vrstom pisma. T u a r e z i
su m u s l i m a n i , ali za razliku
o d v e i n e pripadnika t e
v j e r e ; k o d njih j e o b i a j d a
m u k a r c i , a ne e n e , zakla
njaju lice v e l o m .
82
D v i j e s u klase T u a r e g a : v e
likai i k m e t o v i . V e l i k a i su
v l a s n i c i d e v a , koza, o v a c a
i farmi u o a z a m a , o kojima se
brinu k m e t o v i . C r n i k m e t o v i
uzgajaju usjeve na f a r m a m a
velikaa.
Tuarezi su n e z a v i s a n i p o
nosan n a r o d . N e k o su harali
i trgovali i t a v o m S a h a r o m
i borili se protiv francuske L e
gije stranaca. M e u t i m , d a n a s
su m n o g i napustili pustinju
i pokuali na jugu p r o n a i
plodniju z e m l j u . N j i h o v i stari
o b i a j i brzo nestaju.
K a d su p o e t k o m 19. sto
ljea stigli britanski kolonisti,
M a o r i su bili ratari, l o v c i i ri
bari poput ljudi iz k a m e n o g
d o b a . Bili su vjeti rezbari
i t k a l c i , p j e v a l i su p j e s m e
i ratne n a p j e v e , a esto su se
i tetovirali.
M a o r i su bili neustraivi
ratnici. P o v r e m e n o su n a p a
dali britanske d o s e l j e n i k e , no
kasnije su se s n j i m a pomirili
i p o e l i sklapati b r a k o v e . D a
nas M a o r i i v e s u v r e m e n i m
n a i n o m ivota, ali se jo
uvijek dre starih o b i a j a .
M a o r i (na slici) o d j e v e n i
u tradicionalnoj odjei.
<
GDJE IVE PIGMEJCI?
P i g m e j c i su v r l o niski ljudi
koji u g l a v n o m i v e primitiv
nim ivotom. Skupine pigme
jaca naseljuju puste dijelove
Afrike, Andamanske otoke
u Indijskom o c e a n u , Maleziju
i Filipine. V r l o ih je m a l o ,
a b r o j n o s t im se i d a l j e s m a
njuje.
N a j p o z n a t i j i p i g m e j c i su
afriKi, a n a z i v a j u se jo N e grilcima. i v e u t o p l i m , v l a
n i m u m a m a sredinje Afrike.
V r l o su nalik m a l i m c r n c i m a .
O d r a s l i N e g r i l a c nije vii o d
>
G D J E IVE ESKIMI?
Eskimi ive u hladnim polar

nim podrujima Sjeverne
Amerike i sjeveroistone
Azije. Srodni su Kinezima
i J a p a n c i m a . P r e t p o s t a v l j a se
da su njihovi preci prije ne
koliko tisua godina preselili
na Arktik.
Eskimi su g r a o m tijela d o b r o
prilagoeni d u g i m , h l a d n i m
arktikim z i m a m a . N j i h o v a
niska, snana tijela b o l j e za
d r a v a j u toplinu nego tijela
v i s o k i h , vitkih ljudi.
Eskimi su n a u i l i kako
p r o s j e n o g desetogodinjeg
djeteta.
Afriki p i g m e j c i skupljaju
d i v l j e biljke, l o v e ribe i otrov
n i m strelicama ubijaju ivoti
nje poput m a j m u n a i anti
lopa. N e uzgajaju usjeve niti
stoku.
N e g r i l c i nose m a l o o d j e e ,
ali izrauju torbe, l o n c e
i grade j e d n o s t a v n a sklonita.
N e p r e s t a n o lutaju, ali svaka
skupina ima svoj teritorij. N e
grilci m i j e n j a j u m e s o za e
ljezni alat i hranu koje proiz
vode crnaka plemena.
svladati h l a d n o u . O d i j e v a j u
se u t o p l e ogrtae od krzna
i grade d o m o v e n a p o l a uko
p a n e u tlu. Z i m i , l o v c i na
ledu grade sklonita od sni
jega z v a n e iglui.
Eskimi su vjeti l o v c i riba,
tuljana i kitova. U l o v u kori
ste uske k a n u e p o k r i v e n e ko
o m koje z o v u kajacima. e
sto za prijevoz alata i mrtvog
plijena koriste s k u p i n e pasa
koji v u k u s a o n i c e . Stari o b i
aji Eskima d a n a s izumiru,
pa o n i s v e e e i v e u gra
dovima u drvenim kuama.
<
GDJE IVE LAPONCI?
Laponci uglavnom ive u po

druju sjeverne E v r o p e koje
z o v e m o Laponijom. O n a za
uzima dijelove sjeverne
vedske, Finske i Sovjetskog
Saveza.
L a p o n c i su niski, snani ljudi
r a v n e c r n e kose, niskog e l a
i visokih j a g o d i n i h kostiju.
V e i n o m imaju r a v a n nos
i tanke u s n i c e . L a p o n c i imaju
vlastiti jezik. O d i j e v a j u se
u obojenu odjeu od v u n e
i sobove koe.
n a c a n a l a z i m o u razliitim
p o d r u j i m a . Planinski La
p o n c i p r o v o d e ivot lutajui
za stadima s o b o v a . S v a k a
obitelj p o s j e d u j e svoj ator.
R i j e n i L a p o n c i i v e mirni
j i m i v o t o m uz o b a l e rijeka.
P o r e d s o b o v a uzgajaju go
veda i o v c e . B a v e se lovom
i r i b o l o v o m , a neki uzgajaju
i usjeve. M o r s k i L a p o n c i i v e
u d r v e n i m ili z e m l j a n i m ku
a m a izgraenim u z o b a l u
m o r a . V e i n o m su ribari.
P r e c i L a p o n a c a ivjeli su
u sredinjoj A z i j i .
R a z l i i t e skupine L a p o 83
LJUDI I M J E S T A
<
G D J E SU
O B N O V L J E N I DREVNI
HRAMOVI?
Kad je na Nilu igraena Asua n s k a b r a n a , iza n j e j e n a s stalo veliko jezero. K a k o bi
se sprijeilo da v o d a uniti
dva hrama u Abu Simbelu,
o n i su s r u e n i i p o n o v n o iz
graeni na povienom mjestu.
Egipatski faraon R a m z e s II je
prije otprilike 3200 g o d i n a
podigao u A b u Simbelu dva
h r a m a . U r e z a n i su u litici to
se uzdie uz o b a l u rijeke N i l .
V e l i k i hram je i m a o 14 soba
<
G D J E JE D O L I N A
KRALJEVA?
D o l i n a kraljeva je uski, stje
noviti klanac u j u n o m dijelu
Egipta. O n d j e su drevni Egip
ani pokapali mnoge svoje
kraljeve.
D o l i n a kraljeva lei uz za
p a d n u o b a l u N i l a , u blizini
d r e v n o g egipatskog grada
T e b e . T a m o je u pustinji pro
n a e n o ezdesetak g r o b n i c a
izgraenih prije vie od 3 2 0 0
godina.
S v a k a g r o b n i c a se sastoji
od h o d n i k a i prostorija ukle<
NAJVEI RIMSKI
AMFITEATAR?
N a j v e i drevni rimski amfite
atar je Kolosej u R i m u . A m f i
t e a t r i su bili p r v i s p o r t s k i sta
dioni. Sastojali su se od sre
dinje a r e n e o k r u e n e stepenastim gledalitem. Naziv
amfiteatar u prijevodu znai
gledalite sa dvije strane.
O s t a c i Koloseja postoje jo
i d a n a s u blizini sredita
R i m a . N j e g o v i vanjski z i d o v i
su visoki 49 metara, d u g je
187 i irok 157 m.
84
koje su z a d i r a l e 60 metara
u liticu. U l a z u h r a m titile su
etiri v e l i k e figure R a m z e s a
II. Drugi h r a m u v a l o je est
velikih figura.
ezdesetih godina o v o g a
stoljea N i l j e pregraen v e l i
k o m A s u a n s k o m b r a n o m i ra
zina v o d e se podigla. K a k o bi
spasili h r a m o v e , radnici su ih
razrezali u v e l i k e b l o k o v e te
i n e 20 do 30 tona koje su
podigli na oblinju uzvisinu
i o n d j e ih p o n o v n o sastavili.
O k o 5 0 naroda d a l o j e nov
a n e priloge za taj v e l i a n
stven p o d u h v a t .
sanih d u b o k o u stijeni. Kipari

i slikari su na z i d o v i m a isklesali i obojili vjerske z n a k o v e
i natpise. K a d je kralj u m r o ,
ljudi su n j e g o v o tijelo zatvo
reno u k a m e n o m k o v e g u
polegli u g r o b n i c u . Uz njega
su ostavljali b l a g o .
G r o b n i c e su i m a l e skri
v e n a vrata i d u b o k e j a m e
koje su s p r e a v a l e ulazak
pljakaima. M e u t i m , s vre
m e n o m su lopovi opljakali
g o t o v o sve g r o b o v e . N e t a
knuta je ostala s a m o g r o b n i c a
m l a d o g , n e v a n o g kralja T u tankamona.
Na tribine p o d i g n u t e na lu
k o v i m a m o g l o je sjesti ili stati
86.000 g l e d a o c a koji su pro
matrali d o g a a j e u o v a l n o j
sredinjoj a r e n i . Inenjeri su
p o n e k a d plavili a r e n u za pri
k a z i v a n j e p o m o r s k i h bitaka.
M e u t i m , R i m l j a n i su amfitea
tre n a j e e koristili za b o r b e
izvjebanih b o r a c a , gladija
tora, ili za b o r b e ljudi i div
ljih i v o t i n j a .
R i m l j a n i su Kolosej izgra
dili o k o 8 0 . g. pr. n. e. N a z i v
j e d o b i o kad j e car H a d r i j a n
postavio na ulaz colossus ( v e
liki kip) c a r a N e r o n a .
LJUDI I M J E S T A
>
G D J E SU U D U N G L I
PRONAENE PIRAMIDE?
O d kraja 18. stoljea istrai
v a i su u Srednjoj A m e r i c i
pronali o s t a t k e brojnih sta
rih p i r a m i d a koje s u m n o g o
stoljea ranije izgradili a m e
riki Indijanci.
Stare k a m e n e p i r a m i d e pro
n a e n e su u d i j e l o v i m a M e k
sika, B e l i z e a , G v a t e m a l e ,
San Salvadora i Hondurasa.
Koritene su kao h r a m o v i ,
a v e i n a je imala s t e p e n i c e
koje su v o d i l e do m a l e pro
storije na v r h u . O v d j e su s v e >
G D J E JE I Z G U B L J E N I
G R A D INKA?
Izgubljeni grad Inka je
M a c h u Pichu u peruanskim
A n d a m a . N a z v a n je izgub
ljenim jer ga je p l e m e Inka
napustilo, a istraivai ga n e
koliko stoljea nisu uspjeli
pronai.
M a c h u P i c h u s e nalazi svega
80 kilometara sjeveroza
p a d n o o d grada C u z c o . M e
utim, smjeten je na u s k o m
p l a n i n s k o m hrptu o k o 2 0 6 0
metara iznad morske razine.
O d o z d o g a zaklanja u m a ,
>
A N G K O R VAT?
A n g k o r V a t je veliki h r a m
koji su izgradili K m e r i , n a r o d
iz jugoistonog dijela Azije,
a n a l a z i se u K a m p u i j i .
Angkor Vat znai g r a d h r a m . Taj hram j e n a j v e a
religijska g r a e v i n a na svijetu.
N j e g o v i vanjski z i d o v i zatva
raju povrinu v e u o d 1 2 n o
gometnih igralita.
U n u t a r z i d o v a nalazi se
nekoliko k a m e n i h ograda,
a svaka je via od o n e izvan
nje. U sredini se uzdie pet
e n i c i rtvovali ivotinje
i ljude s v o j i m b o g o v i m a .
Najstarije od tih p i r a m i d a
podignute su prije vie od
3000 g o d i n a , a gradili su ih
narodi poput Z a p o t e k a , M i k steka, M a j a , Tolteka i Azteka.
N e k e o d njih s u n a j v e e (ali
ne i najvie) p i r a m i d e na svi
jetu.
S v r e m e n o m su p i r a m i d e
i oblinji gradovi n a p u t e n i .
To se vjerojatno d o g o d i l o kad
na tom p o d r u j u vie nije
bilo d o v o l j n o hrane i v o d e .
pa je ostao n e p o z n a t s v e do
1 9 1 1 . g o d i n e kad g a j e pro
naao a m e r i k i istraiva H i ram B i n g h a m . O n j e prona
ao k u e , h r a m o v e i stotinu
stepenita. S v e je bilo izgra
e n o o d velikih b l o k o v a n e c e mentiranog kamena.
B i n g h a m j e ostatke drev
nog grada n a z v a o M a c h u
P i c h u (Stari V r h ) p r e m a
oblinjoj p l a n i n i . Pretpostav
lja se da su Inke grad zvali
V i l c a b a m b a , u koji je 1580.
g. pred p a n j o l c i m a p o b j e
gao v l a d a r P e r u a iz p l e m e n a
Inka.
visokih k a m e n i h tornjeva
o b l i k o v a n i h poput cvijeta lop o a . N e k o su ih p o k r i v a l e
p l o e k o v a n o g zlata. Sredi
nji toranj je najvii, pa je c i
jeli h r a m o b l i k o v a n kao d i
vovska piramida. Rezbarije
na z i d o v i m a h o d n i k a prika
zuju prizore iz pria o V i n i ,
hinduskom bogu.
A n g k o r V a t j e o k o 1100.
g o d i n e nae ere p o d i g a o
l<merski kralj S u r v a v a r m a n II.
Kasnije je n a p u t e n , a ezde
setih g o d i n a prolog stoljea
F r a n c u z H e n r i M o u h o t pro
naao je zarasle ruevine
hrama.
85
LJUDI I M J E S T A
V
SVETI G R A D TRIJU
VJERA?
J e r u z a l e m je sveti g r a d i
dovske, kranske i islamske
vjere. N e k o je bio podijeljen
izmeu Izraela i Jordana,
a 1967. g o d i n e Izrael ga je
cijeloga prisvojio.
Ljudi razliitih vjera iz razli
itih razloga smatraju J e r u z a
lem svetim m j e s t o m . Z a i
d o v e je to drevni hebrejski
glavni grad gdje je kralj S o l o m o n izgradio h r a m . Kra
nima je taj grad v a a n jer je
o n d j e Isus p r o p o v i j e d a o
i umro.
' M u s l i m a n i vjeruju da se
prorok M u h a m e d uzdigao
u nebo s kamena u Jeruza
l e m u . N a d tim k a m e n o m p o
dignuto j e v e l i a n s t v e n o s v e
tite.
Zapadni zid (Zid plaa)
p o s e b n o j e svet i d o v i m a .
M n o g i krani vjeruju d a
crkva S v e t o g groba o z n a a v a
mjesto gdje je Isus p o k o p a n .
Na slici su prikazani musli
manski h r a m i Z i d p l a a . i
d o v i se ispred Z i d a o k u p l j a j u
na m o l i t v u .
G D J E JE ZID PLAA?
Z i d p l a a ili Z a p a d n i z i d v i
soki je zid u i s t o n o m J e r u z a
lemu. To je jedno od najstari
jih i najsvetijih mjesta idov
ske povijesti.
D a n a s zid predstavlja d i o
g r a n i c e s m u s l i m a n s k i m sve
titem. P r a v o m u j e ime Z a
padni z i d . i n i se da su neki
njegovi d i j e l o v i ostaci z a p a d
nog dijela m n o g o starijeg
zida koji je o k r u i v a o h r a m
to ga je prije g o t o v o 3 0 0 0
g o d i n a p o d i g a o kralj S o l o m u n . H r a m j e nekoliko puta
ruen i o b n a v l j a n , a posljed
nji puta su ga 70. g o d i n e
nae ere razorili R i m l j a n i .
Zid plaa je dug oko 49
metara i visok o k o 12 metara.
Sastoji se od velikih k a m e n i h
b l o k o v a postavljenih u 28
slojeva. S a m o najnii sloj
p o t j e e iz v r e m e n a kralja S o l o m u n a . i d o v i d o l a z e pred
zid moliti se. a l e z b o g pro
pasti h r a m a i drugih n e d a a
koje su prije m n o g o g o d i n a
zadesile njihov n a r o d , te
mole Boga da im pomogne
u budunosti.
A
G D J E JE SREDITE
RIMOKATOLIKE CRKVE?
Sredite Rimokatolike crkve
je Vatikan, grad unutar glav
n o g grada Italije, R i m a . V a t i
kanska palaa je d o m pape,
poglavara Rimokatolike
crkve.
P a p a upravlja iz R i m a jer kr
a n i vjeruju d a j e S v . Petar
u i n i o R i m sreditem rane ka
t o l i k e c r k v e . O n i vjeruju d a
je Isus Krist o d a b r a o Petra za
poglavara crkve na Z e m l j i .
S v e t o g Petra smatraju p r v i m
rimskim b i s k u p o m , a p a p e
njegovim nasljednicima.
V j e r u j e s e d a j e S v . Petar
p o k o p a n u V a t i k a n u na m j e
stu gdje je izgraena bazilika
S v . Petra (na fotografiji). To je
n a j v e a c r k v a na svijetu, ima
oblik kria i n a d s v o e n a je
velikom kupolom. Pod kupo
l o m se nalazi veliki b r o n a n i
s v o d to natkriva oltar. Na
m i s a m a m o e prisustvovati
d o 5 0 tisua ljudi. M n o g o
vie ih se o k u p l j a na prostra
n o m Trgu S v e t o g Petra pred
c r k v o m da sluaju p a p u koji
propovijeda s balkona.
LJUDI I M J E S T A
V
K A M O KRANI
ODLAZE NA
HODOAE?
H o d o a e m nazivamo puto
v a n j e u s v e t i g r a d ili s v e t i t e .
Krani na hodoae naj
ee odlaze u francuski grad
Lourdes.
A G D J E JE SVETI G R A D
HINDA?
Sveti grad Hinda je Varanasi.
Podignut je na rijeci G a n g e s
u dravi U t t a r P r a d e s h na
sjeveru Indije. N e k o se zvao
Benares.
V a r a n a s i se nalazi na lijevoj
obali rijeke G a n g e s , u j u g o i
s t o n o m dijelu Uttar P r a desha. H i n d i taj grad sma
traju j e d n i m od najsvetijih
mjesta n a Z e m l j i . O n i vjeruju
da molitva na rijeci donosi
posebnu nagradu, te da e ,
u m r u li o n d j e , izbjei prese
ljenje d u e .
Lourdes je grad u p o d r u j u
H a u t e s - P v r o n o e s , u blizini
P i r e n e j a . R i m o k a t o l i c i vjeruju
da se o n d j e 1858. g o d i n e
jednoj djevojici nekoliko
puta ukazala M a j k a B o j a .
etrnaestogodinja B e r n a dette S o u b i r o u s je izjavila da
ju je ugledala u spilji kraj
oblinjeg Massabiellea. R i
mokatolika crkva je 1862.
g o d i n e proglasila da v j e r u j e
da se M a j k a Boja ondje
stvarno ukazala.
Lourdes svake g o d i n e pos
j e u j e vie o d d v a milijuna
h o d o a s n i k a iz svih d i j e l o v a
svijeta. M n o g i od njih su te
ko b o l e s n i , i n a d a j u se da e
im u o z d r a v l j e n j u p o m o i iz
vorska v o d a u spilji za koju
se govori da ima iscjeljiteljsku m o .
U Lourdesu je 1958. go
d i n e izgraena v e l i k a p o d
z e m n a c r k v a , bazilika S v .
Pia X , z a 2 0 tisua ljudi.
V
NAJVEI KIP B U D H E ?
N a j v e i kip B u d h e nalazi s e
u blizini B a m i a n a . To je g r a d
u s j e v e r n o m dijelu Afgani
stana, drave u zapadnoj
Aziji koja granii s I r a n o m ,
Pakistanom i SSSR-om.
B a m i a n lei u dolini isto
i m e n e rijeke. N a l a z i se na
nadmorskoj visini o d o k o
2 6 0 0 metara, u p l a n i n a m a
Hinduku, zapadno od Hi
malaje.
Budistiki s v e e n i c i su
prije otprilike 14 stoljea
u m e k o j litici to sa s j e v e r n e
strane zatvara d o l i n u izdubli
stotine spilja.
B a m i a n j e postao poznat
kao sredite budistike v j e r e
i umjetnosti. Kipari su u sti
j e n i urezali d v a d i v o v s k a kipa
B u d h e . Na kamen su dodali
sloj b u k e koji d a j e d o j a m
nabora n a o d j e i . V e i kip j e
visok 53 metra, a n e k o je
bio ukraen dragim k a m e
njem i zlatom.
U blizini tog grada n a l a z e
se ostaci najduljeg kipa na
svijetu, d u g a k o g vie o d 300
metara. Izraen j e o d k a m e n j a
p r e k r i v e n o g b u k o m , a prika
zuje B u d h u u leeem polo
aju.
Svake godine u Varanasi

o d l a z e n a h o d o a e milijuni
vjernika i z c i j e l e Indije. N a
p o s e b n i m mjestima, ghatsima, u l a z e s t e p e n i c a m a u ri
jeku G a n g e s .
Hodoasnici se mole
u 1500 h r a m o v a u g r a d u .
S o b a l e G a n g e s a uzdiu se
redovi h r a m o v a , sveti I ita
i p a l a a , s p r e d i v n i m uklesa
n i m ukrasima. H i n d i n a j v a
nijim smatraju Z l a t n i h r a m
p o s v e e n bogu i v i .
87
LJUDI I M J E S T A
V
G D J E SU ZEMLJE
BENELUXA?
Z e m l j e Beneluxa ine Belgija,
Nizozemska i Luxembourg.
N a l a z e se u s j e v e r o z a p a d n o j
Evropi, a granie s Francu
skom, SR N j e m a k o m i Sje
vernim morem. Ponekad ih
z o v e m o niskim zemljama
jer se vei dio njihove povr
ine nalazi ispod razine
mora.
N i z o z e m s k a j e najnia z e m
lja B e n e l u x a . O k o 4 0 posto
njene povrine n e k o j e po
krivalo m o r e . Ta isuena po-
d r u j a , p o l d e r i , su nia od
morske razine i o k r u e n a su
nasipima. Strojevi neprestano
c r p e v o d u iz poldera u ka
n a l e i j a r k e . N e k o su se za
to koristile v j e t r e n j a e .
Belgija se nalazi j u n o od
Nizozemske. Sjeverni dio,
Flandrija, nalazi se na niskim
p o l d e r i m a , ali u jugoisto
n o m n a l a z i m o A r d e n e , brdo
vito p o u m l j e n o p o d r u j e .
L u x e m b u r g lei jugoistono
od B e l g i j e , i takoer ima ni
zinske i brdovite d i j e l o v e . To
j e j e d n a o d n a j m a n j i h drava
Evrope.
A
KOJI SU G R A D O V I
SAGRAENI NA
KANALIMA?
Venecija i Amsterdam podig
nuti su na kanalima. V e n e
cija, prikazana na slici, sagra
e n a je na o t o c i m a koji su
odijeljeni kanalima. Amster
d a m se nalazi ispod razine
mora, pa kanali slue za od
vodnjavanje.
V e n e c i j a se nalazi u sjeveroi
stonoj Italiji, na J a d r a n s k o m
moru. Osnovali su je 452.
g o d i n e narodi koji su p o b j e
gli iz sredinjih d i j e l o v a Ita
lije pred n a j e z d o m B a r b a r a .
Kasnije j e V e n e c i j a postala
bogati trgovaki g r a d , a na
n j e n i m o t o c i m a s a g r a e n e su
mnoge velike palae i crkve.
V e n e c i j a ima v i e o d 1500
kanala nad kojima je podig
nuto o k o 4 0 0 mostova. V e
i n a k u a je izgraena na dr
v e n o m postolju u v r e n o m
u blatu. O t o c i d a n a s t o n u , pa
j e v o d a otetila m n o g e k u e .
A m s t e r d a m j e glavni grad
Nfzozemske. Osnovan je
1 2 7 5 . g o d i n e , a u 16. sto
ljeu postao je v a a n trgo
v a k i centar.
88
>
CRNA SUMA?
C r n a uma je planinsko po
druje na jugu SR N j e m a k e .
N a l a z i se u pokrajini B a d e n V V a r t t e m b e r g , a g r a n i i s rije
kom Rajnom. Na njemakom
se naziva Schvvarzvvald.
P o d r u j e C r n e u m e dugo j e
o k o 160 kilometara, a u p o j e
d i n i m d i j e l o v i m a iroko o d
16 do 40 kilometara. S j e v e r n i
dio preteno je izgraen od
p j e e n j a k a , a juni od gra
nita. N a j v i i vrh je F e l d b e r g ,
visine o k o 1500 metara.
U C r n o j umi izvire rijeka
Dunav.
N a sjeveru gorje pokriva
amna u m a jela i smreka, po
e m u je to podruje dobilo
i m e . N a p a d i n a m a rastu b u
k o v e i hrastove u m e , a u d o
linama se uzgaja loza i drugo
voe.
C r n u u m u posjeuju
brojni turisti. M n o g i odsje
daju u g r a d o v i m a poput B a d e n - B a d e n a , s m i n e r a l n i m iz
vorima.
V
VERSAILLES?
V
GDJE NALAZIMO
GOTIKE KATEDRALE?
Versailles je grad
u sjevernoj Francuskoj,
nekoliko kilometara
jugozapadno od Pariza.
Kraj grada je izgraena
Versajska palaca.
O d 12. d o 15. stoljea

u Evropi su izgraene m n o g e
gotike katedrale. Najstarije
i najljepe od njih n a l a z i m o
u sjevernoj Evropi.
Versajsku p a l a u je krajem
1 7. stoljea p o d i g a o kralj Luj
X I V . Prije toga Versailles se
sastojao o d n e k o l i k o k u a
u umarku gdje su francuski
kraljevi o d l a z i l i u lov.
P a l a a j e dulja o d 800 m e
tara, i ima na stotine soba.
G o t i k e katedrale su visoke,
skladne g r a e v i n e zailjenih
lukova i tankih stupova.
M n o g e imaju prozore s o b o
j e n i m staklom jarkih boja.
R a n i kritiari su taj arhitek
tonski stil n a z v a l i p r e m a
barbarskom p l e m e n u ,
Gotima.
P r v a gotika katedrala iz
graena je u S e n s u na sjeveru
F r a n c u s k e . J e d n a o d najra
skonijih je katedrala u C h a r tresu, takoer u s j e v e r n o m d i
jelu F r a n c u s k e . G r a e n a j e o d
1194. d o 1 2 2 5 . g o d i n e .
Katedrala u Chartresu ima
najiru lau i najvie z v o n i k e
u F r a n c u s k o j . N j e n i veliki
prozori s o b o j e n i m staklom
prikazuju s v e c e i prizore iz
B i b l i j e . U njoj se nalazi i
labirint kroz koji su v j e r n i c i
n e k o puzali na k o l j e n i m a .
Katedrala se nalazi na
brijegu, pa se njeni visoki
zvonici vide s velike
udaljenosti.
V
G D J E SE O D R A V A
VOJNI M I M O H O D
U POAST ZASTAVI?
U L o n d o n u se svake godine
na slubeni roendan britan
skog m o n a r h a odrava vojni
m i m o h o d u poast zastavi.
M i m o h o d u poast zastavi se
o d r a v a s v a k e g o d i n e na ko
njanikoj sveanosti poet
k o m lipnja. V o j n u zastavu
u stroju nose v o j n i c i . S v a k e
g o d i n e poast se o d a j e za
stavi druge dvorske brigade.
T o j e tjelesna garda v l a d a r a ,
koji je titularni z a p o v j e d n i k
svih brigada.
Gardisti se poredaju du
dviju strana trga, a p o t o m se
brigadisti svrstavaju u r e d o v e
N a e l u m i m o h o d a ide na
rednik s d v a gardista nosei
z a s t a v u . O n i pozdravljaju
v l a d a r a koji tada o b a v l j a
smotru p o v o r k e . T a d a slijedi
o d a v a n j e poasti zastavi. Z a
stave su se n e k o nosile na
bojnim poljima, a oznaa
v a l e su svaku v o j n u j e d i n i c u .
V e i n a j e prekrasno ukra
ena. P a l a a gleda na veliki
park s l i v a d a m a i stazama za
etnju postavljenim tako da
tvore p r a v i l n e are. U parku
su izgraeni b a z e n i i v o d o
s k o c i , te kanal d u g 1,6 kilo
metara. Kroz park v o d e p u
tovi d o d v i j e m a n j e p a l a e
zvane Veliki i M a l i Trianon.
U Versaillesu se odigralo
n e k o l i k o povijesnih d o g a a j a .
Sastanak francuskog parla
menta je 1 789. g o d i n e d o v e o
do francuske r e v o l u c i j e , a
1919. g o d i n e je u p a l a i pot
pisan Versajski ugovor, kojim
je zavrio prvi svjetski rat.
89
V
G D J E JE P O N T E
VECCHIO?
Ponte Vecchio z n a i stari
most. To je najstariji i naj
poznatiji most u F i r e n c i ,
g l a v n o m g r a d u talijanske po
krajine T o s k a n e .
P o n t e V e c c h i o j e izgraen
n a d rijekom A r n o to protjee
kroz g r a d . Star je m n o g o sto
tina g o d i n a , a 1 3 4 5 . g o d i n e
je obnovljen.
Z a razliku o d s u v r e m e n i h
mostova, P o n t e V e c c h i o ima
sa svake strane red zgrada
s t r g o v i n a m a . Stranji d i o tih
zlatarskih i draguljarskih trgo
v i n a izviruje iznad rijeke na
d r v e n i m n o s a i m a . N a sre
dini mosta sa svake se strane
umjesto trgovina nalaze tri
o t v o r e n a luka.
Prije m n o g o g o d i n a na
v r h u mosta je izgraen prolaz
koji je p o v e z i v a o p a l a u Pitti
s j u n e strane i p a l a u Uffizi
na sjevernoj o b a l i . U toku
drugog svjetskog rata prolaz
je oteen. Ponte V e c c h i o je
j e d i n i most u Firenci koji nije
uniten u d r u g o m svjetskom
ratu.
V G D J E JE K O S I
TORANJ?
Kosi t o r a n j se nalazi u Pizi,
g r a d u u talijanskoj pokrajini
Toskani. N e k i t o r a n j s m a t r a j u
jednim od uda suvremenog
svijeta. Naginjati se p o e o
prije nekoliko stotina
godina.
Kosi toranj je z v o n i k kate
d r a l e u P i z i . V i s o k je 54,5
metra, a promjer mu uz os
n o v i c u iznosi 15,8 metara.
V r h tornja j e v i e o d etiri
metra p o m a k n u t o d o s n o
v i c e . T o l i k o je nagnut da iz
gleda kao da e se s v a k o g
trenutka sruiti.
G r a d n j a tornja z a p o e l a j e
1174. g o d i n e , ali je zavrena
tek 1 3 5 0 . g o d i n e . K a d je na
pola z a v r e n / t l o j e potonulo
pod njegovom teinom i
toranj se p o e o naginjati.
O d 1918. g o d i n e p r o v o d e
se mjerenja koja pokazuju
da se nagib stalno
poveava.
Toranj je izraen od mra
m o r a , r o m a n s k i m stilom. N a
s t u p o v i m a koji okruuju svih
o s a m katova p o i v a j u redovi
z a o b l j e n i h l u k o v a . Posjetioci
se s t e p e n i c a m a m o g u popeti
d o v r h a tornja.
G D J E JE E S C O R I A L ?
Escorial se nalazi u sredinjoj

panjolskoj, otprilike 50 kilo
metara sjeverozapadno od
M a d r i d a . T o j e velika zgrada
sastavljena od vie dijelova,
ukljuujui c r k v u , s a m o s t a n ,
p a l a u i kraljevsku g r o b n i c u
te m n o t v o odaja za kraljev
sku obitelj, poslugu i goste.
Escorial s e uzdie m e u G u
a d a r r a m a p l a n i n a m a kao v e
liki sivi granitni pravokutnik
s tornjem u s v a k o m kutu. Ima
86 stepenita, 1200 vrata
i vie od 2 6 0 0 prozora.
90
U n j e m u n a l a z i m o i 1600
slika, te v e l i k u biblioteku.
Escorial j e j e d n a o d n a j
ljepih panjolskih g r a e v i n a
iz 16. stoljea. Izvana iz
gleda sablasno, ali u unutra
njosti n a l a z i m o raskone
s o b e i dvorita. N a j p o z n a t i j i
dijelovi Escoriala su c r k v a
nadsvoena kupolom i samo
stan s d i v n i m v o d o s k o k o m .
Kralj Filip II je Escorial iz
gradio kao m i r n o mjesto za
ivot, molitvu i u e n j e , te
kao kraljevsku g r o b n i c u . Filip
II i neki od kasnijih panjol
skih kraljeva p o k o p a n i su
u crkvi.
LJUDI I M J E S T A
V
G D J E JE A L H A M B R A ?
Alhambra je poznata palaa

u G r a n a d i , gradu u jugoza
padnoj panjolskoj. Izgradili
su je M a u r i , muslimanski na
r o d koji je u s r e d n j e m vijeku
vladao panjolskom.
A l h a m b r a se nalazi na bre
uljku iznad G r a n a d e , p o d n o
planina Sierra N e v a d a . M a u r
ski v l a d a r i G r a n a d e izgradili
su A l h a m b r u i z m e u 1248.
i 1354. g o d i n e . To je posljed
nja maurska t v r a v a u E v r o p i .
N a z i v p o t j e e o d arapske
rijei to z n a i c r v e n a ,
a d o b i l a ga je vjerojatno
z b o g c r v e n i h cigli na
vanjskom zidu.
Z i d sa 13 tornjeva o g r a u j e
p a l a u i v r t o v e . P a l a a je
m a l a ali lijepa. N j e n e sobe
i dvorita ukraavaju vitki stu
povi, mramorni podovi,
o b l o e n i z i d o v i i reljefi nalik
i p k i . Na reljefima su ukrae
nim arapskim p i s m o m ispi
sane rijei iz K u r a n a , svete
islamske knjige. U dvoritima
i v r t o v i m a rastu p a l m e
i druge suptropske biljke, a iz
b a z e n a trcaju v o d o s k o c i .
G D J E JE K R E M L J ?
G D J E JE CRVENI TRG?
K r e m l j je stari c e n t a r g l a v n o g
grada Sovjetskog Saveza,
M o s k v e . Njegovi zidovi i kule
u z d i u se s b r e u l j k a na lije
voj obali rijeke M o s k v e .
C r v e n i t r g lei uz s j e v e r n o istoni zid Kremlja u M o s k v i .

Naziv mu dolazi od stare ru
ske rijei to z n a i crveni
ili p r e k r a s a n .
N a z i v kremlj p o t j e e od ru
ske rijei to z n a i tvrava.
Kremlj j e skupina g r a e v i n a
okruena visokim zidovima
sa 20 tornjeva. U utvrdu se
ulazi kroz estoro vrata. Z i
d o v i oblikuju trokut, a nji
h o v a u k u p n a duljina iznosi
2,4 kilometra.
C r v e n i trg je vrlo velik o t v o

ren prostor d u l j i n e o k o 4 0 0
metara. O n j e najpoznatiji o d
tzv. sredinjih trgova u srcu
Moskve.
C r v e n i trg je poznat po v e
likom m i m o h o d u to se o n d j e
o d r a v a z a proslava 1 . svib
nja i o b l j e t n i c e oktobarske
r e v o l u c i j e . T i s u e ljudi sati
ma prolaze u p o v o r c i kraj
L e n j i n o v o g m a u z o l e j a s kojeg
ih promatraju sovjetski v o e .
Prvi z i d o v i su prije o s a m
stotina g o d i n a izgraeni od
drveta. D a n a n j i veliki z i d o v i
potjeu i z 1 5 . stoljea. U n u
tar z i d o v a raskone katedrale
p o z l a e n i h kupola g l e d a j u na
sredinji trg. O v d j e se nalazi
i V e l i k a kremaljska p a l a a .
Kremlj j e n e k o b i o d o m
ruskog c a r a M o s k o v a . D a n a s
je to sjedite sovjetske v l a d e
i k o m u n i s t i k e partije.
U K r e m l j u ima m n o t v o u m
jetnikih p r e d m e t a , a 1 9 5 5 .
g o d i n e proglaen j e n a c i o n a l
nim m u z e j o m .
N a fotografiji v i d i m o Cr
v e n i trg i zid K r e m l j a . Ispred
Kremlja nalazi se L e n j i n o v
grob. Sovjeti svaki d a n posje
u j u g r o b n i c u i iskazuju p o
ast L e n j i n u , o s n i v a u Sovjet
skog S a v e z a . U p o z a d i n i se
nalazi katedrala S v . Vasilija
s mnotvom obojenih
kupola.
91
LJUDI I M J E S T A
< K O J I JE VELIKI G R A D
I M A O ETIRI IMENA?
Istanbul, g r a d u sjeveroza
p a d n o j Turskoj, n e k o se
z v a o K o n s t a n t i n o p o l ili N o v i
R i m . P r i j e toga zvali su ga
Bizant.
Istanbul je n a j v e i turski grad
i luka, i j e d a n od najstarijih
g r a d o v a na svijetu. J e d a n nje
gov d i o je u E v r o p i , a drugi
u A z i j i . G r a d razdvaja morski
tjesnac - B o s p o r - koji p o v e
zuje Crno i Sredozemno
more.
je 6 5 7 . g o d i n e prije nae ere

o s n o v a o B i z a n t na evropskoj
strani B o s p o r a . C a r K o n s t a n tin je 3 3 0 . g o d i n e proglasio
B i z a n t g l a v n i m g r a d o m Isto
nog R i m s k o g Carstva. O n g a
je proirio i n a z v a o N o v i m
R i m o m , ali j e grad postao
poznat kao Konstantinopol
(od grke rijei to z n a i
Konstantinov grad).
T u r c i su 1 4 5 3 . g o d i n e
osvojili Konstantinopol i naz
v a l i ga Istanbul. To je turska
verzija grkih rijei koje
znae u gradu.
P r e m a legendi, G r k Bizas
<
KRAK VITEZOVA?
O v a j veliki s r e d n j o v j e k o v n i
d v o r a c uzdie se na plani
n a m a z a p a d n e Sirije. T o j e
j e d a n o d n a j v e i h d v o r a c a iz
g r a e n i h u 1 2 . stoljeu, zati
en debelim zidinama.
Krak vitezova je u p o e t k u
b i o utvrda z v a n a Hisn elAkrad, ili Kurdski d v o r a c .
Kriari su ga 1109. g o d i n e
oduzeli muslimanima i obno
v i l i . Koristei kao m o d e l
istonjake utvrde, o k o tvr
a v e izgradili su zatitni zid
<
KOJE SU ZEMLJE
NAJBOGATIJE?
O d g o v o r na to pitanje ovisi
o t o m e kako m j e r i m o bogat
stvo. J e d a n o d n a i n a j e izra
unati prosjenu imovinu po
s t a n o v n i k u , uz p r e t p o s t a v k u
d a j e bogatstvo z e m l j e r a v n o
p r a v n o podijeljeno. M j e r e n o
na taj n a i n , najbogatije dr
ave su neke arapske zemlje
u j u g o z a p a d n o j Aziji.
N a j b o g a t i j e arapske d r a v e
su o n e sa s l a b o m naseljen o u i bogatim izvorima
nafte. D o b i t od p r o d a j e nafte
92
s v i s o k i m , p o v e z a n i m ku
lama.
B r a n i o c i Kraka stajali su
u o t v o r i m a na v r h u v a n j s k o g
zida i na k u l a m a te gaali n e
prijatelje strijelama i k a m e
n j e m , ili ih zalijevali v r u i m
katranom.
Krak j e b i o j e d a n o d naj
v a n i j i h z a m k o v a koji su bra
nili g r a n i c e d r a v a to su ih
uspostavili kriari. O d 1 1 4 2 .
d o 1 2 7 1 . g o d i n e bio j e
u vlasnitvu v i t e z o v a reda ho
spitalera.
poboljala je u tim z e m l j a m a
ivotni standard. V e i n a tih
d r a v a nalazi se u Perzijskom
zaljevu.
P o e t k o m o v o g desetljea
najbogatije po glavi stanov
nika bile su z e m l j e U j e d i n j e
nih A r a p s k i h Emirata. O n e
z a j e d n o imaju m a n j e o d m i l i
j u n stanovnika. P o d i j e l i li se
bogatstvo m e u s v i m a , sva
k o m o v j e k u j e 1980. pripa
d a l o 30.070 a m e r i k i h d o
lara.
N a fotografiji v i d i m o
naftnu buotinu u P e r z i j s k o m
zaljevu.
JUDI I MJESTA
>
ISFAHAN?
Isfahan se nalazi u z a p a d n o m
Iranu, oko 400 kilometara
juno od glavnog grada, Teh e r a n a . Isfahan je stari grad
s raskonim graevinama.
N a z i v Isfahan p o t j e e o d
stare perzijske rijei to z n a i
vojni tabor, ali grad se raz
v i o kao t r g o v a k o sredite
smjeteno u p l o d n o m p o
d r u j u koje natapa rijeka Z a indeh (koja d a j e ivot).
a h A b a s V e l i k i j e 1598.
g o d i n e proglasio Isfahan
>
G D J E JE B A N G L A D E ?
Banglade je mala musliman

ska zemlja u tropskoj Aziji.
G o t o v o je okruen Indijom,
s k o j o m granii sa z a p a d n e ,
sjeverne i istone strane. Na
jugu Bangladea nalazi se
Bengalski zaljev.
Ime Banglade znai ben
galski n a r o d . B a n g l a d e se
nalazi uz B e n g a l s k i zaljev,
gdje v e l i k e delte rijeka G a n ges i B r a h m a p u t r a zadiru
u more.
glavnim gradom. O b n o v i o ga
je tako da je postao j e d n i m
od n a j v e i h i najljepih gra
d o v a n a svijetu. D o d a o j e
prostrani Carski trg, p a l a e ,
j a v n e zgrade i d a m i j e ,
a m n o g e od tih g r a e v i n a p o
stoje i d a n a s .
Fotografija prikazuje M a s jid-i-Shah (carsku d a m i j u )
na j u n o m dijelu C a r s k o g
trga. K u p o l a d a m i j e o b l o
ena je plavim pocakljenim
p l o i c a m a koje svjetlucaju na
s u n e v o j svjetlosti.
Z a p a d n o o d C a r s k o g trga
lei A l i Q a p u (visoka
vrata).
slavije, ali je mnogostruko
n a p u e n i j a . N a p l o d n o m tlu
toplih rijenih d o l i n a i delti
ratari uzgajaju riu i druge
tropske u s j e v e . B a n g l a d e j e
n a j v e i svjetski p r o i z v o a
jute, biljke ija se v l a k n a ko
riste za izradu v r e a i pokri
vaa.
K a d su 1947. g o d i n e Indija
i Pakistan stekli nezavisnost,
B a n g l a d e je postao dio P a k i
stana i n a z v a n je Istonim P a
kistanom. N a k o n rata 1 9 7 1 .
g o d i n e B a n g l a d e j e progla
en s a m o s t a l n o m d r a v o m .
Povrina B a n g l a d e a iznosi
manje od dvije treine Jugo
>
G D J E SU VRATA
INDIJE?
V r a t a Indije su veliki prolaz
nadsvoen lukovima izgraen
u bombajskoj luci u zapadnoj
Indiji.
Britanska v l a d a Indije izgra
dila je Vrata Indije u ast v e
likog d o g a a j a - dolaska kra
lja G e o r g a V i kraljice M a r y
u Indiju 1 9 1 1 . g o d i n e . U to
v r i j e m e britanski v l a d a r je bio
u j e d n o i v l a d a r Indije.
ranije koristili R i m l j a n i . M e
utim, lukovi i tornjevi su o b l i
k o v a n i u indijskom stilu G u
jarat iz 16. stoljea.
i n i l o se da je b o m b a j s k a
luka n a j b o l j e mjesto za grad
nju V r a t a . P o d britanskom
v l a u ta luka u A r a p s k o m
m o r u postala je g l a v n i m pri
stanitem evropskih i sjevernoamerikih brodova. D u
b o k a , zatiena luka m n o g o
j e pridonijela d a B o m b a j p o
stane j e d n i m o d velikih azij
skih g r a d o v a .
Arhitekti su Vrata Indije iz

gradili kao vrstu s l a v o l u k a .
Taj oblik gradnje m n o g o su
93
< G D J E SE N A L A Z I TAJ
MAHAL?
Ta velianstvena grobnica
uzdie se u vrtu izvan grada
A g r e u sjevernoj Indiji. M o gulski c a r a h J a h a n p o d i g a o
je Taj M a h a l u znak sjeanja
na svoju omiljenu suprugu
Mumtaz Mahal.
a h J a h a l z a p o e o j e gradnju
Taj M a h a l a 1 6 3 1 . g o d i n e ,
n a k o n smrti n j e g o v e supruge.
O k o 2 0 tisua radnika pro
v e l o j e 2 0 g o d i n a gradei
g r o b n i c u i ureujui njen
vrt.
>
ZLATNA PAGODA?
Zlatna pagoda je budistiko
svetite iznad glavnog grada
Burme, Rangoona. Pravo ime
joj j e S h w e D a g o n p a g o d a .
C i o k r o v joj je p r e k r i v e n
zlatom.
Z l a t n a p a g o d a se uzdie 112
metara s vrha breuljka na
sjeveru R a n g o o n a . Izgraena
je od o p e k a i o b l i k o v a n a p o
put d i v o v s k o g c u n j a . T a k v e
unjaste ili zvonaste p a g o d e
z o v e m o stupama. i t a v hram
prekriva sloj k o v a n o g zlata.
P o r e d m a u z o l e j a n a l a z e se
dvije jednake damije od
mramora i crvenog pjee
njaka. U o g r a e n o m vrtu uz
die se skupina g r a e v i n a ,
a u d u g o m b a z e n u reflektira
se m a u z o l e j s k u p o l o m .
U z o s n o v i c u p a g o d e stoje
m a n j e stupe.
G l a v n a stupa prekriva pro
storiju za koju se vjeruje da
sadri o s a m B u d h i n i h vlasi.
Budisti z b o g tih relikvija tu
g r a e v i n u smatraju p o s e b n o
svetom.
U v r i j e m e budistikih
praznika u Z l a t n u p a g o d u na
h o d o a e d o l a z e vjernici iz
c i j e l e B u r m e . O n i meditiraju
i m o l e se na velikoj terasi
koja o k r u u j e p o d n o j e pa
gode.
<
G D J E SE
UPOTREBLJAVAJU
SLONOVI ZA POMO
U RADU?
U azijskim zemljama poput
Indije i B u r m e slonovi se ko
riste k a o t e g l e e ivotinje.
Dresirani slonovi u g l a v n o m
se koriste za p o d i z a n j e o b o
renih stabala. S u r l o m i kljo
v a m a podiu manja debla.
O d r a s l i slonovi su d o v o l j n o
snani da p o v u k u d e b l a te
ine d o d v i j e t o n e . M l a d i slo
novi n a j e e se koriste za
r a i a v a n j e ikara.
94
Tijela a h a J a h a n a i nje
g o v e supruge p o l o e n a su
u g r o b n i c u p o d v i s o k o m gra
e v i n o m o d bijelog m r a m o r a
u k r a e n o m d i v o v s k i m luko
v i m a i n a d s v o e n o m predivn o m k u p o l o m . M a u z o l e j stoji
na sredini v e l i k o g m r a m o r
nog postolja, iz ijih se ku
tova uzdiu etiri visoka m i
nareta.
S v i se slonovi p o k o r a v a j u
n a r e d b a m a dresera, mahouta, koji sjede na n j i h o v i m
l e i m a . D o b r o u v j e b a n i slon
e posluati n a r e d b u da kle
k n e , ustane ili krene, te da
uini n e k e druge j e d n o s t a v n e
radnje.
Za razliku od konja i d r u
gih pripitomljenih ivotinja,
slonovi se rijetko razmnoa
v a j u u z a t o e n i t v u . Z a t o se
slonovi hvataju u divljini
i tada dresiraju za rad. D a n a s
azijskim d i v l j i m s l o n o v i m a
prijeti opasnost da i z u m r u .
>
KOJI GRAD IMA
KLONGOVE?
Klongovi su kanali koje nala
zimo u Bangkoku, glavnom
g r a d u Tajlanda, d r a v e u
j u g o z a p a d n o m dijelu
Azije.
K l o n g o v i su n e k o bili toliko
v a n i za ivot u B a n g k o k u da
su posjetioci sa z a p a d a taj
grad zvali i s t o n o m V e n e c i
j o m . T i j e k o m 19. stoljea
v e i n a ljudi ivjela je u ku
a m a podignutim na stupo
v i m a u k o p a n i m u mulj na
o b a l a m a kanala i rijeke C h a o
Ph raya koja protjee kroz

grad.
B a n g k o k nije i m a o v a n i j e
p u t o v e sve d o 1864. g o d i n e
kad je izgraena Kraljevska
cesta. T i m e j e p a l a a p o v e
z a n a sa z g r a d a m a gdje su
ivjeli strani s l u b e n i c i . D o
1910. g o d i n e v e i n a stanov
nitva napustila je kolibe uz
rijeku i preselila se u k u e uz
nove prometnice.
M n o g i T a j l a n a n i jo uvijek
i v e na k l o n g o v i m a i putuju
njima. V e l i k d i o h r a n e i grae
s tajlandskih farmi i uma jo
uvijek u B a n g k o k d o l a z i ka
nalima.
<
KOJI AZIJSKI G R A D
I DRAVA I M A J U ISTO
IME?
S i n g a p u r je glavni g r a d isto
i m e n e d r a v e u jugoistonoj
Aziji. I m e z n a i g r a d la
vova. Singapur je jedna od
najbogatijih d r a v a A z i j e .
Singapur o b u h v a a skupinu
otoia juno od Malajskog
poluotoka. N a j v e i otok, ta
koer z v a n Singapur, otprilike
je iste povrine kao C h i c a g o .
G r a d Singapur nalazi s e
u j u n o m dijelu tog otoka.
K a d su 1820. g o d i n e t a m o
>
TOSU
PAGODE?
KINESKE
Kineske p a g o d e su visoke
g r a e v i n e s vie k a t o v a od ko
jih svaki ima vlastiti krov. P a
g o d e su budistika svetita.
Pagode su obino osmerokutne g r a e v i n e s ne vie od
d v a n a e s t katova. G r a d e s e o d
drveta, o p e k a ili k a m e n a .
S v a k i kat ima vlastiti krov od
o b o j e n i h , p o c a k l j e n i h plo
i c a koji se na strehama
savija.
P a g o d e su k o m b i n a c i j a ki
neskog i indijskog stila grad-
nje. O b l i k pagoda p o t j e e o d
starih kineskih straarskih tor
njeva koji su takoer imali
vie katova. M e u t i m , z a m i
sao o tornjevima- svetitima
dolazi od indijskih kula i ku
pola z v a n i h stupe. P o p u t
stupa, m n o g e kineske p a g o d e
su natkrivene k r o v o v i m e na
lik kiobranima. To je znak
d a j e g r a e v i n a podignuta
u ast v l a d a r a .
Kinezi su v e 5 1 6 . g o d i n e
sagradili d r v e n u p a g o d u v i
soku o k o stotinu metara. P r v e
d r v e n e p a g o d e d a v n o su sru
e n e . J a p a n c i su o p o n a a l i ki
neski stil gradnje.
stigli britanski kolonisti, to je

bilo m a l o ribarsko selo skri
veno u dungli. U velikom
z a l j e v u , na sjecitu trgova
kih putova koji su p o v e z a l i
istok i z a p a d , sagradili su
luku.
Danas je grad Singapur
j e d n o o d glavnih trgovakih
i bankarskih sredita A z i j e .
Izgraene su m n o g e suvre
mene tvornice, neboderi i
v e l i k e p o s l o v n e zgrade.
V e i n a singapurskog stanov
nitva ivi i radi u g l a v n o m
gradu.
LJUDI i MJESTA
V
K O J I JE N A J V E I
G R A D NA SVIJETU?
Najvei gradovi su Tokyo,
Mexiko i Peking. Poetkom
osamdesetih godina grad
s najveim brojem stanov
nika bio je T o k y o , glavni grad
Japana.
T o k y o lei u T o k i j s k o m za
ljevu na istonoj obali n a j v e
e g j a p a n s k o g otoka, H o n s hua. Prvi puta se s p o m i n j e
u 1 5 . stoljeu p o d i m e n o m
Edo.
T o k y o j e 1980. g o d i n e
i m a o vie od 11,350.000 sta
n o v n i k a . N o , T o k y o i oblinji
gradovi toliko su narasli da su
se p o v e z a l i . T o k y o i J o k o h a m a z a j e d n o s predgraima
tvore veliki luki kompleks
Kehin. Poetkom osamdese
tih godina n j i h o v a je popula
cija dosegla 2 8 milijuna. B e l
gija ima deset puta v e u po
vrinu, i svega o k o deset mili
j u n a stanovnika, a ipak je
s m a t r a m o gusto n a p u e n o m
dravom.
U T o k y u je razvijena meta
lurka, tekstilna i kemijska in
dustrija, te industrija strojeva
i elektronike opreme.
A
CEREMONIJA AJA?
Ceremonija aja je tradici
onalni japanski obiaj. J a
p a n c i to z o v u i c h a - n o - y u , to
jednostavno znai vrui
aj.
Japanska ceremonija aja
s v e a n i je o b r e d koji se iz
v o d i prema o d r e e n i m pravi
lima. C e r e m o n i j a j e p o v e
z a n a s budistikim v j e r o v a
n j e m da ljepotu treba traiti
u stvarima iz s v a k o d n e v n o g
ivota.
Ceremonija aja odrava
se u j e d n o s t a v o j , tihoj prosto
riji koja je o b i n o p o s e b n o
ureena u tu s v r h u . K a d se go
sti o k u p e , d o m a i c a u j e d n o
stavnim p o s u d a m a priprema
a j . U m a e s m r v l j e n o lie
u v r u u v o d u i posluuje te
k u i n u u z d j e l i c i . N a k o n to
gost ispije a j , zdjelica se
ispire, p o n o v n o puni i d a j e
sljedeoj o s o b i .
U prostoriji gdje se odr
a v a c e r e m o n i j a v l a d a bez
brina i mirna atmosfera. G o
sti sjede nasuprot d o m a i c i
i g o v o r e s a m o o o n o m e to se
odnosi na o b r e d .
96
G D J E JE G I N Z A ?
U l i c a G i n z a u istoimenoj tokijskoj e t v r t i v e l i k o je t r g o
v a k o sredite glavnog grada
J a p a n a . Ginza j e j a p a n s k a r i
je za srebrne predmete koje
su izraivali zanatlije.
U l i c a G i n z a prostire s e o d
sjeveroistonog prema jugo
z a p a d n o m dijelu T o k y a , iz
meu Carske palae i Tokijskog z a l j e v a . U ulici N i h o n b a s h i , na s j e v e r n o m kraju
G i n z e , n a l a z e s e najbolje
robne k u e u T o k y u . N o u j e
ulica raskono osvijetljena.
G i n z a lei u blizini drugih

vanih dijelova Tokva.
O b l i n j a carska p a l a a d o m
j e v l a d a r a . S u s j e d n a etvrt
M a r u n o u c h i n a j v e e j e ja
pansko p o s l o v n o sredite,
a n e d a l e k o se n a l a z e i zgrade
v l a d i n e u p r a v e , te kulturni
centri.
V e l i k d i o tog p o d r u j a na
lazi se u staroj jezgri T o k v a .
Poari su esto unitavali dr
vene kue Tokya. Kad je
1 8 7 2 . g o d i n e veliki poar ra
zorio G i n z u , o b n o v l j e n a j e
po p l a n o v i m a britanskih in
enjera, no o v a j puta su za
gradnju koritene o p e k e .
LJUDI I MJESTA
V
ZABRANJENI GRAD?
Z a b r a n j e n i ili P u r p u r n i g r a d
stara je carska e t v r t u glav
n o m gradu Kine, Pekingu.
O b i n i ljudi n e k o nisu smjeli
ulaziti u taj dio g r a d a .
Z a b r a n j e n i grad (na slici) na
lazi se u sreditu s j e v e r n o g
dijela P e k i n g a . Ima oblik e
tverokuta, a okruuje ga 3,2
kilometra d u g a k i jarak i v i
soki zid o d o p e k e .
ristili kineski c a r e v i . U p a v i
ljonima o d bijelog m r a m o r a
natkrivenim zlatnim p l o i
c a m a stoje i m p o z a n t n e pro
storije s prijestoljima. U Z a
b r a n j e n o m gradu izgraene su
brojne palae i vrtovi. Danas
te g r a e v i n e slue kao m u z e j i ,
a smiju ih posjeivati i o b i n i
ljudi.
V
GDJE LJUDI
KAMENJEM
UREUJU
VRTOVE?
Drugi zabranjeni grad je

Lhasa na T i b e t u . Lhasa je re
ligijsko sredite budista, pa su
T i b e t a n c i n e k o zabranili
ulaz E v r o p l j a n i m a .
Na oblik j a p a n s k i h vrtova ut
j e c a o je zen budizam. Ta
vjera kae da ljepotu treba
traiti u jednostavnosti. Prije
m n o g o g o d i n a japanski sve
e n i c i su k a m e n j u poslaga
nom na odreen nain davali
p o s e b n a i m e n a . T a k o u vrtu
moemo nai ravan moli
tveni k a m e n ili o s a m l j e n i
zatitniki k a m e n .
D v i j e su g l a v n e vrste ja
panskih vrtova. J e d n a je hiraniwa (razina z e m l j e ) , kod
koje se k a m e n j e slae na p o
r a v n a n u p o d l o g u o d bijelog
pijeska. D r u g a vrsta \e,tsukiyama (umjetni b r e g o v i ) ,
koja ima breuljke i jezera.
K a m e n j e se o d a b i r e tako da
izgleda poput u d a l j e n i h vr
hova i padina. U japanskim
v r t o v i m a raste v a z d a z e l e n o
grmlje i d r v e e , ali vrlo m a l o
c v j e t n j a a . Poznati su i m a l i
k a m e n i vrtovi u p o s u d a m a ,
z v a n i bon-seki.
V e l i k a vrata u z i d u v o d e
u unutranjost do brojnih gra
e v i n a kojima su se n e k o ko
A
K O J A JE Z E M L J A
NAJNAPUENIJA?
Zemlja s najveom populaci
jom je Narodna Republika
Kina. Sredinom osamdesetih
godina Kina je imala vie od
milijardu stanovnika.
Kina j e p o v e l i i n i trea z e m
lja na svijetu, iza S S S R - a i Ka
n a d e , ali ima n a j v e i broj sta
n o v n i k a . S v a k i etvrti stanov
nik Z e m l j e ivi u K i n i .
V e i n a Kineza ivi u gra
d o v i m a i selima u d o l i n a m a
istone K i n e . S j e v e r n e pusti
nje i prostrana planinska p o
druja na z a p a d u slabo su
naseljena.
Stanovnito K i n e j e p o e l o
naglo rasti n a p r e t k o m u uz
g o j n i m m e t o d a m a i zdrav
stvu. Kinezi su zabrinuti brzi
n o m porasta stanovita jer se
boje da budue generacije
n e e imati d o v o l j n o h r a n e .
V l a d a p o k u a v a smanjiti na
talitet o d v r a a j u i obitelji od
raanja vie d j e c e .
U J a p a n u je ureenje vrtova
vrsta umjetnosti. K a m e n j e ,
pijesak i bazeni s v o d o m pa
ljivo se r a s p o r e u j u da se d o
bije m i r a n i lijep krajolik.
- <if i II Hl-'>"-J'g-;--1
97
V
TIMBUKTU?
Timbuktu je drevni grad
juno od Sahare. N e k o je
bio j e d a n o d n a j v e i h , najbo
gatijih i najpoznatijih a f r i k i h
gradova.
A
GDJE MOEMO
VIDJETI KAZBE?
A
GDJE
SUKE?
K a z b e su u t v r d e koje su gra
dili plemenski p o g l a v i c e
u zemljama sjeverne Afrike,
primjerice M a r o k u i Aliru.
S u k i su arapski s a j m o v i .
U gradovima sjeverne Afrike
su s v a k o d n e v n i , dok se u n e
kim z e m l j a m a o d r a v a j u j e d
n o m tjedno.
K a z b e su g o l e m e t v r a v e s v e
likim etvrtastim k u l a m a i v i
sokim z i d o v i m a . U n u t a r zi
d o v a n a l a z e se s t a m b e n e pro
storije, ostave i dvorita.
P r a s t a n o v n i c i sjeverne
Afrike, B e r b e r i , izgradili su
na Atlasu m n o g e k a z b e . B e r berski p o g l a v i c e su v l a d a l i iz
kazbi ba kao to su evropski
p l e m i i v l a d a l i iz srednjovje
kovnih dvoraca.
U o a z a m a na r u b n i m p o
d r u j i m a S a h a r e uz k a z b e na
lazimo i utvrena sela. Izgra
e n a su od blata, a sluila su
kao zatita od protivnikih
p l e m e n a i uljeza iz pustinje.
N a j p o z n a t i j e kazbe su vla
d i n a rezidencija u A l i r u
i kazba u T e l o u e t u na A t l a s u .
V e l i k a kazba u Tifoultoutu
u junom Maroku obnovljena
je i pretvorena u hotel.
98
NALAZIMO
U g r a d o v i m a na sjeveru
Afrike trgovine su smjetene
u starim, uskim u l i c a m a sa
zbijenim kuama. M n o g e
k u e u prizemlju imaju radi
o n i c e i trgovine koje gledaju
na u l i c u . U tim trgovinama se
prodaju predmeti izraeni
u r a d i o n i c i . Na sukima se k u
puje razliita roba, od r u k o m
izraenog m j e d e n o g posua
ili sagova do m e d e n j a k a i
peenog mesa. Trgovci pone
kad p o n u d e k u p c i m a alicu
k a v e ili a j a d o k pregovaraju
o cijeni nekog proizvoda.
N e k a p o l j o p r i v r e d n a sredi
ta M a r o k a n a z v a n a su po
tjednim s a j m o v i m a . T a k o
Souk-el-Khemis znai Sajam
e t v r t k o m . Tjedni s a j m o v i
o b i n o se o d r a v a j u u pustim
dijelovima zemlje. Trgovci,
postolari, k o v a i , brijai i se
ljaci na s a j m o v e d o l a z e pje
ice ili a u t o b u s i m a .
T i m b u k t u lei uz rijeku N i ger, u sreditu republike

M a l i . O v d j e s e pustinja su
sree s p l o d n i j i m tlom na
j u g u . T i m b u k t u se razvio na
mjestu gdje su ratari susreli
n o m a d e i p o e l i s njima trgo
vati. Njegovo ime znai
M j e s t o B u k t e . P r e m a le
g e n d i , robinja B u k t u je ostav
ljena na tom p o d r u j u da
u v a p o s j e d e n o m a d s k i h go
spodara.
U srednjem vijeku T i m
buktu je postao poznat po
zlatu, soli i r o b o v i m a . T a m o
su se zaustavljale k a r a v a n e
d e v a na d u g i m t r g o v a k i m
putovanjima Saharom. Do
16. stoljea T i m b u k t u je p o
stao v e l i k o sredite musli
m a n s k e vjere i i m a o je mili
j u n stanovnika.
M e u t i m , tada su slijedile
stotine g o d i n a ratovanja. K a d
su ga 1 8 9 3 . g o d i n e osvojili
F r a n c u z i , od T i m b u k t u a su
ostale jo s a m o ruevine. D a
nas je T i m b u k t u m a l i g r a d .
LJUDI I MJEESTA
D> G D J E JE N A J V E I
AFRIKI NACIONALNI
PARK?
Najvei afriki nacionalni
park je Tsavo. Nalazi se u K e
niji, d r a v i u i s t o n o j A f r i c i ,
i jedan je od najbogatijih re
zervata.
N a c i o a n a l n i park T s a v o lei
u j u n o m dijelu K e n i j e . Z a
u z i m a neto v e u povrinu
od Izraela. Sastoji se od suhih
otvorenih r a v n i c a prekrivenih
tropskom t r a v o m i g r m l j e m .
D u o b a l a rijeka rastu uski
pojasevi u m e . M j e s t i m i n o
n a l a z i m o d u g e k a m e n e gre
b e n e i o s a m l j e n e skupine sti
jena.
Posjetioci iz c i j e l o g svijeta
d o l a z e u park gledati m n o g e
d i v l j e sisavce i ptice. L a v o v i ,
leopardi i gepardi l o v e anti
lope poput gerenuka, e l a n d a
i nijale, dok irafe, c r n i nosorozi i krda s l o n o v a lutaju
meu grmljem.
U parku ivi stotine vrsta
ptica, m e u njima divovski
orlovi, maleni medosasi, do
stojanstvene a p l j e , arene
pletilje i v o r c i . T a m o nala
z i m o i o s a m vrsta kljunoro a c a , ptica s v e l i k i m klju
nom.
A
SAFARI?
N a z i v safari p o t j e e od
arapske rijei to znai na
putu. Safari je putovanje na
k o j e s e o d l a z i r a d i l o v a ili
p r o m a t r a n j a divljih ivotinja.
N a j e e se ide u istonu
Afriku.
L o v c i su sve d o n e d a v n o ili
na safari da ubijaju v e l i k e i
votinje, kojih je na p o d r u j u
dananje Kenije, U g a n d e i
T a n z a n i j e bilo zaista m n o g o .
Bijeli i crni l o v c i i seljaci
ubili su toliko ivotinja da su
neke vrste gotovo iezle.

D a n a s m n o g e ivotinje i v e
u zatienim nacionalnim
p a r k o v i m a ili rezervatima.
Najpoznatiji nacionalni
parkovi su T s a v o u Keniji te
Serengeti i N g o r o n g o r o krater
u T a n z a n i j i . O v d j e ljudi na
safarije o d l a z e s k a m e r a m a ,
a ne p u k a m a . U m j e s t o ubi
j a n j a ivotinja, o n i ih p r o m a
traju i s n i m a j u . M n o g i posje
tioci d o l a z e autobusima ili
avionima.
lako su rijetke vrste ivoti
nja zatiene z a k o n o m , jo
uvijek ih ubijaju l o v o k r a d i c e .
sali primitivnim o r u e m iz ka
mena.
N a j v e a crkva je M e d h a n e
A l e m (Spasitelj svijeta).
D u g a k a je 33 metra, a v i
soka 1 1 . N j e n s e krov nalazi
u ravnini s ostatkom stijene iz
koje je isklesana. D u b o k i ja
rak dijeli c r k v u od stijene.
A
NAJSTARIJE
AFRIKE
CRKVE?
Najstarije afrike crkve na
l a z e se u s j e v e r o i s t o n o j
Africi, u drevnoj afrikoj dr
avi Etiopiji.
Kranstvo je u d a n a n j u Eti
opiju stiglo u 4. stoljeu nae
e r e , ali najpoznatije afrike
c r k v e potjeu i z 1 1 . stoljea.
J e d a n a e s t od njih nalazi se
u Lalibeli, m a l o m gradu
u p l a n i n a m a sjeverne Eti
o p i j e . R a d n i c i su c r k v e kle
Etiopski graditelji su taj stil

gradnje vjerojatno preuzeli
od indijskih arhitekata.
P r e m a l e g e n d i , kralj Lalibela
je v e i n u tih crkvi izgradio
izmeu 1 1 8 1 . i 1 2 2 1 . godine.
99
LJUDI I M J E S T A
V
GDJE
OAZE?
NALAZIMO
O a z e su vlana mjesta u pu
stinji. U n j i m a u s p i j e v a j u
biljke, a d o v o l j n o v o d e
i hrane omoguuju ljudima
da preive.
O a z e nalazimo u Sahari, pu
stinji G o b i kao i u d r u g i m v e
likim pustinjama. J a v l j a j u se
na mjestima gdje tlo sadri
dovoljne koliine vode.
U sjevernoamerikim pu
stinjama o a z e n a j e e na
staju u d o l i n a m a gdje tlo
upija v o d u to se slijeva niz
o b r o n k e p l a n i n a . U S a h a r i se
o a z e j a v l j a j u na mjestima
gdje izvire v o d a ili gdje se
podzemne vode nalaze do
v o l j n o v i s o k o da se m o g u d o
sei k o p a n j e m b u n a r a .
V
NAJVEI KANAL?
Najvei kanal plovan za ve
like b r o d o v e j e Sueski. P r o
lazi kroz Egipat i p o v e z u j e
Sredozemno i Crveno more.
Sueski kanal d u g a a k je 160
kilometara. P o v e z u j e luke
Port S a i d na sjeveru i S u e z na
j u g u . P r o k o p a n je kroz najui
d i o S u e s k e p r e v l a k e , uskog
kopna koje spaja Afriku
i A z i j u . K a n a l prolazi kroz
n e k o l i k o jezera, u k l j u u j u i
M a l o i V e l i k o gorko j e z e r o .
Sueski kanal graen j e o d
O a z e s e razlikuju o b l i k o m
i v e l i i n o m . P o n e k a d je to
s a m o skupina d r v e a o k o
m a l o g izvora. D o l i n a N i l a
u Egiptu uska je o a z a duga
stotine kilometara. Rijeka N i l
natapa usjeve u z g a j a n e du
njenih o b a l a . U toj velikoj
oazi raste d o v o l j n o h r a n e za
m i l i j u n e ljudi. U tropskim
o a z a m a n a j e e se uzgajaju
datulje, ria i p e n i c a .
U poetku je kanal bio d u

bok s a m o o s a m metara, i na
n a j u e m dijelu irok 2 2 m e
tra. G r a d n j o m v e i h b r o d o v a
postao je preplitak i preuzak.
D a n a s je proiren i p r o d u b
ljen tako da n j i m e p l o v e bro
d o v i p r e d v i e n i za prijevoz
tereta do 2 2 5 tisua tona.
C r n a k o kraljevstvo B e n i n
prostiralo se u m o v i t i m o b a l
nim p o d r u j e m koje d a n a s
zauzimaju G a n a , Togo, B e
nin i Nigerija. B e n i n je v r h u
n a c m o i i napretka d o s e g a o
i z m e u 14. i 17. stoljea.
A
G D J E JE B I L O
BENINSKO
KRALJEVSTVO?
B e n i n je bio d r e v n o kraljev
stvo u zapadnoj Africi.
Sredite mu se nalazilo u
j u g o z a p a d n o m dijelu dana
n j e N i g e r i j e , a ne u d a n a n j o j
dravi Benin.
100
1859. do 1 8 6 9 . g o d i n e , a ra
d o v e j e n a d g l e d a o francuski
inenjer F e r d i n a n d de Lesseps. T i m e j e put o d V e l i k e
Britanije do Indije skraen za
5 6 0 0 kilometara.
K r a j e m 1 5 . stoljea b e n i n ski kralj, oba, u p r a v l j a o je uz

p o m o dobro izvjebane voj
ske kraljevstvom koje se pro
stiralo stotinama kilometara.
G l a v n i grad takoer se z v a o
B e n i n . U k o l i b a m a okrue
n i m zatitnim z i d o m i j a r k o m
ivjelo je o k o 80 tisua sta
n o v n i k a . M n o g i su bili vjeti
zanatlije. B e n i n s k i k o v a i li
j e v a l i su b r o n a n e i m j e d e n e
g l a v e , poput o v e p r i k a z a n e
na slici.
G r a d B e n i n postao j e
v a n o sredite trgovine iz
m e u c r n a c a u unutranjosti
i Evropljana s obale. Krajem
19. stoljea ratovi i o d v o e n j e
robova su oslabili B e n i n .
V
VELIKI Z I M B A B V E ?
Veliki Z i m b a b v e je razrueni
kameni grad u junoj Africi.
Njegovo ime znai Kamene
kue.
V e l i k i Z i m b a b v e nalazi se
u dolini okruenoj stjenovi
tim p l a n i n a m a j u g o i s t o n o g
dijela d r a v e Z i m b a b v e . R u
e v i n e su g r a e n e od granitnih
b l o k o v a naslaganih bez u p o
trebe c e m e n t a . Tri su skupine
graevina, p o z n a t e kao A k r o polia, D o l i n s k e ruevine
i H r a m . A k r o p o l a se sastoji
od m a s i v n i h z i d o v a , te labi
rinta h o d n i k a i stepenita.
D o l i n s k e ruevine su m a n j e
g r a e v i n e , d o k visoki z i d o v i
h r a m a zatvaraju tajanstvenu
kulu.
A r h e o l o z i smatraju da su
Veliki Z i m b a b v e izmeu
1200. i 1450. g o d i n e izgra
dili bantuski o n e . onski su
se vladari obogatili p r o d a j o m
zlata. V j e r u j e se da su ti vlad a r i - s v e e n i c i ivjeli u V e l i
kom Z i m b a b v e u . Njegovi vi
soki zidovi skrivali su ih od
pogleda ljudi koji su ih o b o
avali g o t o v o kao b o g o v e .
Viktorijini slapovi su veliki

vodopadi u junoj Africi. N a
laze se na rijeci Z a m b e z i ,
u d i j e l u g d j e o n a p r o t j e e iz
meu Zambije i Zimbabvea.
O b r u a v a n j e m v o d e po
die se o b l a k kapljica i magle
koji se vidi s n e k o l i k o kilo
metara. D o m o r o c i zato sla
p o v e nazivaju Mosi-oa-tunya
( D i m koji tutnji). Prvi
E v r o p l j a n i n koji j e v i d i o v o
d o p a d e bio je kotski istrai-
NAROD
Zulu je narod bantu iz jugoi

s t o n e A f r i k e . N e k o s u bili
poznati ratnici.
U s j e v e r o i s t o n o m dijelu pro
v i n c i j e N a t a l u Junoafrikoj
R e p u b l i c i ivi vie o d pet m i
lijuna Z u l u a . N j i h o v a d o m o
v i n a s e o b i n o naziva Z u l u l a n d , ali v l a d a J u n o a f r i k e
Republike to podruje zove
KvvaZulu ( n a r o d Z u l u ) .
Z u l u i su ljudi vrste g r a e .
i v e u kraalima, t i p i n i m na
seljima gdje se u sredini na
lazi tor za stoku o k r u e n koli
b a m a . M l a d i i su n e k o bili
u j e d i n i c a m a z v a n i m impis,
koje su radile i borile se za
kralja.
P o e t k o m 19. stoljea
Z u l u j e bilo m a l o , lokalno
pleme. Tada je poglavica
a k o sastavio snanu vojsku
ratnika n a o r u a n i h laganim
kopljima z v a n i m assegais.
N j e g o v e trupe su zastraile
susjedna p l e m e n a i zagospo
darile i t a v i m p o d r u j e m d a
nanjeg N a t a l a . N a r o d Z u l u
j e 1879. g o d i n e p o d v o d
stvom v r h o v n o g p o g l a v i c e
C a t y w a y a z a p o e o rat protiv
britanske v o j s k e . M e u t i m ,
n j i h o v e su trupe p o r a e n e .
>
VIKTORIJINI SLAPOVI?
Rijeka Z a m b e z i j e n a v o d o
p a d u iroka o k o 1,6 k i l o m e
tara. V o d a se niz liticu tvrde
v u l k a n s k e stijene rui u d u
binu od 108 metara. Ispod
v o d o p a d a v o d a protjee kroz
d u b o k i , uski kanjon d u l j i n e
6 4 kilometra. J e d i n i v o d o p a d i
s vie v o d e u Africi su B o y o m a na rijeci Z a i r .
V
G D J E IVI
ZULU?
v a D a v i d Livingstone, koji
ih je 1 8 5 5 . g o d i n e n a z v a o po
britanskoj kraljici Viktoriji.
101
LJUDI I MJEST7
< G D J E SE N A L A Z I KIP
SLOBODE?
Taj divovski kip uzdie se
s O t o k a slobode u njujorkoj
luci. Kip slobode jedan je od
najveih kipova na svijetu.
Kip s l o b o d e prikazuje e n u
o d j e v e n u u h a l j i n u , koja
u desnoj ruci dri visoko uz
dignutu z a p a l j e n u b a k l j u .
U lijevoj ruci dri p l o i c u na
kojoj j e upisan d a t u m A m e
rike d e k l a r a c i j e nezavisnosti
(1776. godina).
Kip j e n a i n j e n o d tankih
bakrenih l i m o v a u v r e n i h
<
MANHATTAN?
M a n h a t t a n je otok u savez
noj amerikoj dravi N e w
York. To je sredite grada
N e w Yorka.
Otok Manhattan dug je oko
21 kilometar i irok svega
o k o 3,2 kilometra. N a l a z i se
istono o d rijeke H u d s o n
i z a p a d n o od rijeke East R i
ver, n a jugu j e o m e e n N j u jorkim z a l j e v o m , a na sje
v e r u rijekom H a r l e m .
M a n h a t t a n j e j e d n o o d naj
v e i h svjetskih p o s l o v n i h
<
BIJELA KUA?
B i j e l a k u a n a l a z i s e u VVashingtonu, glavnom gradu
Sjedinjenih Amerikih Dr
ava. To je slubena reziden
cija predsjednika S A D .
B i j e l a k u a se nalazi u P e n s i l vanijskoj aveniji na livadi
s mnotvom drvea i cvijea.
S v a k e g o d i n e vie o d milijun
ljudi p o s j e u j e d i j e l o v e k u e
o t v o r e n e za javnost.
I m p o z a n t n a g l a v n a zgrada
ima velik trijem nalik o n i m a
na drevnim hramovima.
102
na eljezni okvir koji dre e

lini stupovi. Tei v i e o d
200 tona, a postavljen je na
d i v o v s k o postolje v i s o k o
4 7 m . S a m kip visok j e
46m.
Ljudi se d i z a l o m ili spiral
nim s t e p e n i c a m a uspinju
u unutranjost kipa. N o u
baklja svijetli j a k o m svjet
l o u , a cijeli kip je o b a s j a n
reflektorima.
Kip s l o b o d e je zamislio
francuski skulptor FrdricAuguste B a r t h o l d i . N a i n j e n
je u Francuskoj i p o k l o n j e n
S A D , gdje j e u d i j e l o v i m a
b r o d o v i m a stigao 1 8 8 5 .
i kulturnih sredita. Na ju
n o m dijelu otoka uzdiu se
neki od najviih n e b o d e r a na
svijetu. N a M a n h a t t a n u s e
n a l a z e i poznata brodvejska
kazalita, njujorka burza
i m o d n e k u e u Petoj a v e n i j i .
N a j p o z n a t i j e znamenitosti su
zgrada U j e d i n j e n i h naroda,
najvei ameriki muzeji
i Central Park.
Indijanci su otok zvali
Man-a-hat-ta, to z n a i N e
beska z e m l j a . N i z o z e m s k i
kolonisti su ga od njih otku
pili za n e k o l i k o svitaka tka
nine i jeftin nakit.
U unutranjosti se n a l a z e b o
gato ukraene d r a v n e pro
storije. Predsjednik ivi u so
b a m a na g o r n j e m katu.
P r e m a istoku i z a p a d u izvi
ruju d u g a k e , niske galerije.
Iza njih lei Istono i Z a
p a d n o krilo. U Z a p a d n o m
krilu n a l a z e se uredi gdje
rade predsjednik i njegovi
slubenici. Ostalo osoblje
radi u Istonom krilu.
Gradnja Bijele kue zapo
e l a je 1 7 9 2 . g o d i n e . N a k o n
to su je 1814. g o d i n e zapa
lili B r i t a n c i , o b n o v l j e n a je
i p o v e a n a . I m e je dobila po
zidovima od vapnenca.
>
G D J E SE NALAZI CAPE
CANAVERAL?
C a p e C a n a v e r a l j e niski, pje
a n i rt u j u g o i s t o n o m dijelu
Sjedinjenih Amerikih Dr
ava. To je glavna lansirna
stanica za amerike svemir
ske brodove i projektile dale
kog dometa.
i prvu prateu stanicu projek

tila u l a n c u Atlantic Missile
Range.
Prvi a m e r i k i satelit lansi
ran je iz C a p e C a a v r a l a .
O d a t l e su 1969. uzletjeli N.
A r m s t r o n g i E. A l d r i n i t i m e
postali prvi ljudi koji su kroili n a tlo M j e s e c a . C a p e C a
naveral je polazite probnih
projektila koji se ispaljuju
u j u n e d i j e l o v e Atlantika.
C a p e C a n a v e r a l protee se na
istonoj obali F l o r i d e . T a m o
se nalazi svemirska luka J o h n
F. K e n n e d y , koja o b u h v a a
lansirnu kontrolnu stanicu
NASA
(National Aeronautics
and Space
Administration)
Posjetioci C a p e C a a v rala m o g u pogledati izloene

rakete i v e l i k u zgradu u kojoj
se montirala A p o l l o kapsula.
S njega se lansira i S p a c e
Shuttle.
>
DISNEYLAND?
parka. To su Z e m l j a pustolo
vina, Z e m l j a divljeg zapada,
Z e m l j a mate i Z e m l j a sutra
njice.
Posjetioci o v d j e uivaju
u mnogim zanimljivostima.
M o g u se sanjkati niz patulja
stu p l a n i n u M a t t e r h o r n , juriti
svemirskim prostranstvima,
voziti u p o d m o r n i c a m a p o d
m o r e m , posjeivati k u e d u
h o v a , istraivati D i v l j i z a p a d ,
ii na safari d u n g l o m , ili d o
ivjeti gusarski n a p a d .
Disneyland je najpoznatiji
zabavni park na svijetu. N a l a z i se u A n a h e i m u u K a l i f o r niji, a izgradio ga je a m e r i k i
filmski p r o d u c e n t W a l t Dis
n e y . D i s n e y l a n d lei o k o 4 0
kilometara jugoistono od
Los Angelesa.
N e k i D i s n e y l a n d smatraju
j e d n i m o d s e d a m u d a suvre
m e n o g svijeta. M i l i j u n i rodi
telja i d j e c e iz c i j e l o g svijeta
d o l a z e o v a m o uivati u glav
nim zabavnim podrujima
>
NAJDUI
UMJETNI
MORSKI PROLAZ?
Najdui umjetni morski pro
laz je tjesnac St. L a w r e n c e .
Kroz njega prekooceanski
brodovi plove do Velikih je
zera duboko u unutranjosti
Sjeverne Amerike.
T j e s n a c St. L a w r e n c e duga
a k j e o k o 300 kilometara
i prolazi rijekom St. L a w
r e n c e , koja p o v e z u j e j e z e r o
O n t a r i o s Atlantskim o c e
a n o m . D a n a i n e morski pro
laz, inenjeri su j a r u a l o m
D i s n e y l a n d j e o t v o r e n go
d i n e 1 9 5 5 , a o t a d a je o b o g a
e n m n o g i m n o v i m sadra
jima.
izvadili pijesak iz d i j e l o v a ri
j e k e i tako produbili njeno
korito. P r o k o p a l i su n o v e ka
n a l e , a stari kanal W e i l a n d su
p r o d u b i l i . Izgradili su i ostave
koje poput d i v o v s k i h di
zala p o d i u i sputaju bro
d o v e s j e d n e razine v o d e na
drugu.
T j e s n a c u g l a v n o m prolazi
i z m e u O n t a r i a u K a n a d i i dr
a v e N e w York u S j e d i n j e n i m
A m e r i k i m D r a v a m a . Izgra
dili su ga a m e r i k i i kanadski
graditelji, a o t v o r e n je 1959.
godine. Veliki brodovi mogu
k a n a l o m uploviti vie o d
3700 km u unutranjost.
103
LJUDI I M J E S T A
V
G D J E SU
OLMECI?
IVJELI
O l m e c i su I n d i j a n c i koji su
u k a m e n o m d o b u ivjeli na
podruju Meksika. To je
jedna od prvih civilizacija
Srednje Amerike.
Kultura O l m e k a bila je u na
p o n u snage i z m e u 1 2 . i 9.
stoljea prije nae e r e , a pro
stirala se p o d r u j e m d a n a
njeg M e k s i k a i j u n o o d G v a
t e m a l e . N a z i v Olmek z n a i
gumeni narod, a u poetku
se koristio za I n d i j a n c e j u g o i
stonog M e k s i k a , gdje raste
mnotvo gumijevaca.
V
G D J E SU U S T I J E N I
UKLESANA ETIRI
AMERIKA
PREDSJEDNIKA?
Te divovske rezbarije ure
z a n e su u C r n i m brdima
(Black Hills) u J u n o j D a k o t i ,
dravi u sjeverozapadnom
dijelu S A D . U b r a j a j u se
u n a j v e e k i p o v e svijeta.
Reljef izviruje iz granitne li
tice zvane planina Rushmore,
koja se uzdie 40 kilometara
o d grada R a p i d C i t y . G l e
d a n o o d o z d o , prikazuje
g l a v e etiriju predsjednika
S j e d i n j e n i h A m e r i k i h Dr
a v a : G e o r g e a VVashingtona,
T h o m a s a Jeffersona, T h e odora R o o s e v e l t a i A b r a h a m a
Lincolna. Divovske glave vi
soke su 18 metara, i v i d e se
s udaljenosti od stotinu kilo
metara. P o z n a t e s u kao N a c i
onalni spomenik Rushmore.
S p o m e n i k j e projektirao
a m e r i k i kipar G u t z o n B o r g l u m . R a d o v i su z a p o e l i
1927. g o d i n e , a trajali su sve
d o ezdesetih g o d i n a . R a d
nici su liticu probijali svrd
lima i d i n a m i t o m . U radu su
ih v o d i l i mali m o d e l i lica.
O l m e c i nisu imali metalni

alat, ali su vjeto klesali ka
m e n . Izraivali su k a m e n e ja
guare, patuljke i d i v o v s k e
ljudske g l a v e . N a j v e a g l a v a
tei 15 tona, a visoka je o k o
2,7 metara. D e b e l e usne
i spljoten nos tih figura ne
podsjeaju na suvremene In
dijance.
Izraivali su i profinjene
p r e d m e t e poput zrcala o d
bruenog i i z g l a e n o g ka
m e n a . N j i h o v i reljefi ukazuju
na to da su tovali boga kojeg
su prikazivali kao o v j e k a jaguara.
A
U K O J E M SE G R A D U
NALAZE PLOVEI
VRTOVI?
U Mexiku, glavnom gradu
istoimene drave, vrtovi plu
taju na vodi. N a l a z i m o ih
u Xochimilcu, junom pred
grau Mexika.
X o c h i m i l c o se uzdie na o b a
l a m a jezera X o c h i m i l c o , p o
k o j e m plutaju v r t o v i . Xochimilcoje stara indijanska rije
to z n a i mjesto c v i j e a .
Prije m n o g o g o d i n a , lo
kalni Indijanci uzgajali su
c v i j e e i p o v r e na s p l a v i m a
104
usidrenim na j e z e r u . S p l a v i
su pleli od trstike i iblja i p o
krivali ih z e m l j o m . N a k o n
n e k o g v r e m e n a , korijenje b i
ljaka je probilo splav i d o s e
glo d o d n a jezera.
D a n a s vrtovi na v o d i n a l i
kuju l i v a d a m a o m e e n i m c v i
jeem i jablanovima. Voda
i z m e u livada p o d s j e a na
kanale.
S v a k e g o d i n e v r t o v e posje
u j e vie tisua turista. M n o g i
putuju j e z e r o m u k a n u i m a
ukraenim c v i j e e m koji se
odguravaju akijom.
LJUDI I M J E S T A
V G D J E IVE
SJEVERNOAMERIKI
INDIJANCI?
U S A D i Kanadi mnogi Indi
janci ive na podrujima koje
su za njih o d r e d i l e d r a v n e
vlasti. T a p o d r u j a z o v e m o
rezervatima.
U Sjedinjenim Amerikim
D r a v a m a postoji vie o d
100, a u K a n a d i vie od 2 0 0 0
rezervata. I n d i j a n c i ne m o
raju o n d j e ivjeti, ali tako iz
bjegavaju p l a a n j e poreza.
M n o g i Indijanci bave se
l o v o m , ratarstvom ili uzga
V
GDJE NALAZIMO
TOTEMSKE STUPOVE?
V G D J E SE N A L A Z I
MESA VERDE?
Totemski stupovi su visoka,

ravna debla istesana tako da
p r i k a z u j u l j u d s k e ili i v o t i n j
ske likove poslagane jedan
iznad drugoga. Izraivali su ih
sjevernoameriki Indijanci.
M e s a Verde je nacionalni
park u jugoistonom Koloradu u Sjedinjenim Ameri
kim Dravama. Poznat je po
indijanskim n a s t a m b a m a u li
tici.
S v a k i totemski stup prikazuje

t o t e m . T o t e m j e ivotinja
koja predstavlja j e d n o p l e m e .
U n e k i m drutvima ljudi jo
uvijek potuju t o t e m e i imaju
z a k o n e koji z a b r a n j u j u ubija
nje te vrste ivotinja. N e k i
vjeruju da je totemska ivoti
nja njihov predak.
Mesa V e r d e z n a i z e l e n a
p o v r i n a . Park j e i m e d o b i o
z b o g umovitih breuljaka
s r a v n i m v r h o m i strmim pa
d i n a m a nalik liticama d u b o
kih k a n j o n a .
Prije m n o g o stoljea Indi
j a n c i su p o d p o d l o k a n i m liti
N a j v i i totemski stup p o
dignut je 1 9 7 3 . g o d i n e u Z a
ljevu Alert na k a n a d s k o m
otoku V a n c o u v e r u . V i s o k j e
52,7 metara. T o p o d r u j e j e
d o m I n d i j a n a c a Kvvakiutl,
koji su izraivali totemske stu
p o v e prije n e k o l i k o stotina
g o d i n a . Reljef na stupu
govori o povijesti tog
plemena.
I n d i j a n c i Kvvakiutl podizali
su s t u p o v e prilikom g o z b e
z v a n e potlatch koja je trajala
n e k o l i k o d a n a . K a k o bi poka
z a o svoju vanost, d o m a i n
gozbe je davao uzvanicima
dijelove svoje imovine.
jaju stoku na tlu svoga ple

m e n a . Drugi naputaju s v o j e
d o m o v e i o d l a z e u rudnike,
t v o r n i c e ili na tua d o b r a . I n
dijanci iz rezervata o b i n o su
siromaniji o d v e i n e stanov
nika S j e v e r n e A m e r i k e , ali su
neki plemenski posjedi bogati
mineralima i d r v e e m .
Rezervati su razliitih v e l i
i n a . N a j v e i j e rezervat ple
m e n a N a v a h o koji se protee
Arizonom i N o v i m Meksi
k o m . Z a u z i m a v e u povrinu
o d Portugala. N a fotografiji
vidimo ene plemena Na
v a h o kako r u n i m t k a l a k i m
stanom pletu prostirke.
c a m a gradili sela. S t i j e n e su
ih titile od neprijateljskih
plemena.
N e k a od n j i h o v i h sela su
K a m e n a p a l a a (Cliff Palae),
D u g a k u a (Long House)
i S m r e k i n a kua (Spruce Tree
House). N a j v e e je K a m e n a
p a l a a . U n j e m u je u 2 0 0
prostorija graenih o d k a m e n a
i suenog blata ivjelo o k o
4 0 0 I n d i j a n a c a . P o n e g d j e su
prostorije g r a e n e na etiri
kata.
I n d i j a n c i su v e i n u naselja
u liticama izgradili o k o 1 2 .
stoljea nae e r e . D o 1 3 . sto
ljea otjerala ih je sua.
105
UUDI I MJESTA
V
OGNJENA ZEMLJA?
Ognjena zemlja je hrvat
s k i p r i j e v o d i m e n a Tierra del
Fuego. T o j e n a z i v s k u p i n e
otoka uz juni vrh J u n e
Amerike.
O g n j e n a z e m l j a j e neznatno
m a n j a o d Irske. N a j v e i otok
takoer se n a z i v a Tierra del
Fuego. O d June Amerike di
jeli j e M a g e l l a n o v prolaz.
N a z i v otoka n a v o d i na
krivu p o m i s a o . T a m o j e n a j
e e v l a n o , vjetrovito
i hladno vrijeme. Ustvari,

otoci su i m e dobili z b o g vatri
koje su palili I n d i j a n c i da bi
se grijali. Portugalski istrai
va Ferdinando Magellan
u g l e d a o je vatre kad je 1520.
g o d i n e prvi proao kroz pro
laz koji je po n j e m u d o b i o
ime.
D a n a s M a g e l l a n o v prolaz
i z a p a d n i d i o otoka pripadaju
i l e u , d o k istoni d i o glav
nog otoka pripada Argentini.
U s h a i a na i l e a n s k o m dijelu
otoka najjuniji je grad na
svijetu.
>
G D J E IVE GAUI?
G a u i su j u n o a m e r i k i kauboji. Uzgajaju stoku na

pampama, travnatim ravni
cama Argentine i Urugvaja.
N e k o su g a u i bili k a u b o j i lutalice koji su bili sami sebi
g o s p o d a r i . Nosili su eir i
roka o b o d a , areni a l , svi
jetlu koulju, iroki srebrni
pojas, iroke h l a e i v i s o k e
kone izme.
B i l i su vjeti j a h a i poznati
po izdrljivosti i hrabrosti.
Postali su strunjaci za hvata
nje g o v e d a bolom. To je vrsta
p r a k e koja se ornata o k o
nogu g o v e d a u trku i o b a r a
La P a z se u z d i e na n a d m o r
skoj visini o d o k o 3660 m e
tara. N a l a z i se n e d a l e k o j e
zera T i t i c a c a , n a A n d a m a ,
u z a p a d n o j B o l i v i j i . N a d gra
d o m se uzdiu visoki p l a n i n
ski v r h o v i pokriveni snije
gom.
gaPrvi g a u i bili su m j e a n c i
Indijanaca i panjolaca. iv
jeli su od lova i p r o d a j e div
ljih g o v e d a . Kasnije se v e i n a
zaposlila kod vlasnika velikih
krda g o v e d a . K a d su farmeri
ogradili svoje p o s j e d e , g a u i
su morali napustiti ivot luta
lica. M n o g i su se zaposlili
kao radnici na f a r m a m a ili
v o j n i c i . D a n a s postoji jo
svega nakoliko pravih g a u a .
106
A
K O J I JE G L A V N I
GRAD NAJVII?
Glavni grad junoamerike
d r a v e B o l i v i j e , L a P a z , vii j e
od svih ostalih politikih
glavnih gradova.
U La P a z u ivi vie od 500

tisua ljudi. M n o g i rade
u t v o r n i c a m a za p r o i z v o d n j u
brana, piva i k o e .
La P a z su 1548. g o d i n e os
n o v a l i panjolski kolonisti.
Paz na panjolskom z n a i
mir. S l u b e n o j e glavni
grad B o l i v i j e S u c r e , ali je La
P a z sredite v l a d e .
LJUDI I M J E S T A
>
G D J E JE I Z G R A E N A
BRAZILIJA?
Brazilija je grad podignut
u sreditu Brazila. G o d i n e
1960. je zamijenio Rio de J a neiro kao sredite brazilske
vlade.
Brazilija se nalazi na viso
ravni udaljenoj o k o 9 6 5 kilo
metara s j e v e r o z a p a d n o o d
R i o de J a n e i r a . Brazilski su se
planeri nadali d a e grad
n j o m n o v o g g l a v n o g grada
u unutranjosti potaknuti raz
voj zemlje.
V e i n a g r a d o v a nastaje p o
A
NAJRASKONIJI
KARNEVAL?
N e w O r l e a n s i N i c a su gra
dovi gdje se odravaju vrlo
poznati karnevali. Ipak, naj
raskoniji k a r n e v a l o d r a v a
se u Rio de Janeiru, gradu na
jugoistonoj obali Brazila.
G r a a n i R i o d e J a n e i r a odra
v a j u k a r n e v a l e svake g o d i n e
za p o k l a d n i h d a n a . U n j e m u
sudjeluju g o t o v o svi stanov
n i c i . K l u b o v i i drutva se
m j e s e c i m a pripremaju za taj
d o g a a j . O d r a v a j u se natje
stepeno, bez o d r e e n o g
p l a n a . M e u t i m , Brazilija j e
paljivo projektirana i izgra
e n a . L u c i o Costa projektirao
je njen tlocrt tako da tvori
oblik kria. G l a v n e zgrade
projektirao je brazilski arhi
tekt O s c a r N i e m e y e r . V e i
n o m su to v i s o k e g r a e v i n a od
betona i stakla. Na Trgu triju
sila, koji z a u z i m a v e l i k u tro
kutastu p o v r i n u , n a l a z e se
zgrade triju p o d r u j a v l a d e .
G r a d n j a Brazilije z a p o e l a
je kasnih pedesetih g o d i n a .
D a n a s stanovnitvo toga
grada broji o k o milijun
ljudi.
aji za izbor najboljih pje

sama i najmatovitijih ko
stima.
U vrijeme karnevala
zgrade se ukraavaju zasta
v a m a v e s e l i h boja i a r e n i m
a r u l j a m a . N a u l i c e izlaze ti
s u e graana p j e v a j u i i pleui z a j e d n o s orkestrima
i g r u p a m a koje svoje t o k e
i z v o d e na kolima to p r o l a z e
u l i c a m a . S v i ljudi, siromani
i bogati, j e d n a k o se v e s e l e
karnevalu.
U t o m v e l i k o m gradu
m o e se uivati i izvan kar
nevalskih d a n a . B l j e t a v o b i
j e l e p l a e i visoki planinski
vrhovi ine Rio de Janeiro

j e d n i m o d n a j u d e s n i j i h gra
d o v a svijeta. N a d g r a d o m s e
uzdie visoka G l a v a eera
(395 metara) i C o r c o v a d o
(704 metara). N a v r h u C o r c o
v a d a nalazi se kip Krista Izba
vitelja visine 3 0 metara. N a j
poznatije p l a e su o n e uz
Ipanemu i Copacabanu.
R i o d e J a n e i r o j e velika
luka i p o s l o v n o sredite. M e
u t i m , pored lijepih zgrada
o n d j e n a l a z i m o kolibe.
U d a a r a m a na b r e u l j c i m a
uz sredite grada i v e tisue
vrlo siromanih ljudi.
107
LJUDI I MJESTA
V
K O J A JE Z E M L J A
NAJVEI PROIZVOA
VUNE?
U Australiji se p r o i z v o d i vie
vune nego u drugim zem
ljama. Vie od etvrtine
svjetske v u n e potjee od
australskih o v a c a .
Australija proizvodi v e l i k e
k o l i i n e v u n e jer j e v e i n a
n j e n o g tla p o g o d n a za uzgoj
o v a c a . T a m o nalazimo bo
gate panjake i n e p r e g l e d n e
travnate r a v n i c e , presuhe za
uzgoj usjeva. O n e d a j u d o
v o l j n o h r a n e za 150 milijuna
o v a c a , to je o k o 10 ivotinja
po s t a n o v n i k u .
V
RAVNICA NULLARBOR?
I m e o v e velike, puste ravnice
d o l a z i o d l a t i n s k i h r i j e i nulla
arbor, t o z n a i b e z d r
v e a . R a v n i c a N u l l a r b o r lei
u junoj Australiji, nedaleko
Velikog australskog zatona.
R a v n i c a N u l l a r b o r pokriva d i
jelove drava Z a p a d n e
i J u n e Australije. V e a je od
J u g o s l a v i j e , i priblino j e d
naka N o v o m Z e l a n d u .
R a v n i c a j e niska, ravna
i m o n o t o n a . Kie su vrlo ri
jetke, a k a d p a d a j u , v o d a ot
j e e kroz upljine u v a p
n e n c u i tvori p o d z e m n a j e
zera. N e m a povrinskih
v o d a , a j e d i n e biljke su ri
jetko o t p o r n o grmlje poput
pepeljuge.
Uz prometnicu Eyre
i trans-australsku prugu koje
prolaze r a v n i c o m lei svega
n e k o l i k o naselja. Kroz rav
n i c u N u l l a r b o r protee se
najdui ravan k o m a d pruge
na svijetu, d u l j i n e 4 7 8 kilo
metara. R a v n i c a j e , takoer,
sredite za raketna istraiva
nja.
N a j p o z n a t i j a australska
o v c a o d koje s e d o b i v a v u n a
j e m e r i n o . T o j e otporna pa
smina raskonog runa prila
g o e n a ivotu u toploj i suhoj
klimi. Z a h v a l j u j u i m e r i n u ,
Australija godinje p r o i z v e d e
vie od 700 tisua tona
vune.
O s t a l e p a s m i n e o v a c a uz
gajaju se u g l a v n o m radi
mesa. Australija j e j e d a n o d
n a j v e i h svjetskih proizvo
aa ovetine i janjetine.
S u e p o n e k a d unite v e l i k e
travnate povrine, pa se d o
gaa d a tisue o v a c a uginu o d
gladi i e i .
S y d n e y se nalazi na jugois
t o n o j o b a l i Australije, u j e d
noj od najljepih prirodnih
luka na svijetu. To je niz d u
bokih u v a l a n a T i h o m o c e
anu.
S y d n e y je o s n o v a n 1 788.
g o d i n e kao kolonija britan
skih kanjenika. Prerastao je
u j e d n o od g l a v n i h austral
skih sredita p o s l o v a n j a , pro
i z v o d n j e i umjetnosti.
U gradu se p r o i z v o d e bro
dovi, automobili, tkanine,
kemijski p r o i z v o d i i p r e r a u j e
se hrana. Iz luka o d l a z e bro
d o v i natovareni ratarskim
proizvodima.
A
K O J I JE A U S T R A L S K I
G R A D NAJVEI?
N a j v e i australski grad je
Sydney, glavni grad savezne
drave N e w South Wales.
U n j e m u ivi vie od tri mili
juna stanovnika.
108
J e d n a o d poznatijih gra
e v i n a tog grada je most u za
ljevu Port J a c k s o n - najdui
most sa e l i n i m l u k o m
- koji p o v e z u j e sredite
s predgraima na sjevernoj
obali luke. U luci se nalazi
i velika O p e r a dovrena
1973. godine.
LJUDI I M J E S T A
V
NAJVEA STIJENA NA
SVIJETU?
A y e r s R o c k j e d i v o v s k a sti
j e n a u sreditu Australije. To
je n a j v e a stijena na svijetu.
Stijena A y e r s se nalazi u S j e
v e r n o m teritoriju, o k o 4 4 0 ki
lometara j u g o z a p a d n o o d
grada A l i c e Springs. Stijena j e
d u g a k a o k o 2,4 kilometra
i iroka 1,6 kilometara, a uz
p o d n o j e joj o p s e g iznosi
8 kilometara. V i s o k a je 335
metara, a nalazi se u pjea
noj nizini gdje rastu s a m o
m a l e , o t p o r n e biljke. Stijena
je nastala ispiranjem o k o l n i h
slojeva stijena e r o z i j o m .
Iz zraka je stijena nalik v e
likom n a s u k a n o m kitu. Prili
k o m zalaska s u n c a njezine
puste p j e a n e p a d i n e popri
maju sjajnu naranastu boju
a zatim s l a b l j e n j e m prelazi
u purpurnu.
Prije m n o g o g o d i n a a u
stralski A b o r i i n i oslikali su
z i d o v e spilja u k a m e n u . Prvi
Evropljani koji su vidjeli A y ers R o c k stigli su 1 8 7 2 . go
d i n e . D a n a s d i v o v s k u stijenu
u sredinjoj Australiji posje
u j u tisue ljudi.
A
ODAKLE POTJEU
STANOVNICI
PACIFIKIH OTOKA?
Prije m n o g o godina, u kame
n o m d o b u , ljudi su naselili ti
sue dalekih pacifikih otoka.
P o j e d i n e s k u p i n e su u razli
ito vrijeme kanuima krenule
iz Azije.
A
G D J E JE A U S T R A L S K O
ZALEE?
Zalee je naziv za pusto,
divlje sredite Australije. O n
dje ivi m a l o ljudi, jer v e i n a
A u s t r a l a c a ivi u g r a d o v i m a
uz obalu.
U australskom z a l e u v l a d a
suha klima, i v e i n u povrine
pokrivaju pustinje. Ta pusta
p o d r u j a o b u h v a a j u pro
strane nizinske r a v n i c e gdje
rastu rijetki eukalipti i aka
c i j e . N a k o n kia pustinje e
sto pokrivaju sagovi divljeg
cvijea.
U podrujima s vie pada

lina n a l a z e se panjaci za
o v c e i g o v e d a . U kiovitim
d i j e l o v i m a z a l e a , blie o b a l i ,
rastu d i v o v s k e u m e e u k a lipta.
Prvi istraivai i doselje
nici z a l e e su smatrali m j e
stom za pustolovine. N e k i od
njih umrli su od gladi i ei ili
se izgubili u pustinji. a k
i d a n a s s a m o aboriini vjeti
lovci i skupljai h r a n e m o g u
preivjeti u negostoljubivim,
suhim p o d r u j i m a u sreditu
Australije.
Tri su v e l i k e skupine pacifi

kih otoka, a v e i n a se nalazi
u njegovom junom dijelu.
J u g o z a p a d n a skupina j e M e lanezija, ili Crni o t o c i . Sta
n o v n i c i tih otoka imaju c r n u
kou i kovrastu kosu, pa na
likuju c r n c i m a . N j i h o v i preci
vjerojatno su stigli iz I n d o n e
zije.
Sjeverozapadne pacifike
otoke z o v e m o M i k r o n e z i j a ,
ili M a l i o t o c i . S t a n o v n i c i
M i k r o n e z i j e su visoki, svijetl o s m e e koe, i vjerojatno su
stigli iz jugoistone A z i j e .
V e i n a otoka M e l a n e z i j e
i M i k r o n e z i j e pripada P o l i n e
ziji ili M n o g i m o t o c i m a .
P o l i n e a n i su visoki i vrsti
ljudi, a koa im je svjetlija
nego drugim o t o a n i m a . N a
lazi starih orua p o k a z u j u da
P o l i n e a n i najvjerojatnije
potjeu iz j u n e K i n e .
109
LJUDI I M J E S T A
> G D J E SE N A L A Z I
NAJDULJI MOST?
O d g o v o r na o v o pitanje ovisi
o nainu mjerenja duljine
mosta. P o e t k o m osamdese
tih godina most s n a j v e o m
udaljenou m e u potpor
njima bio je most nad estua r i j e m rijeke H u m b e r u sje
veroistonoj Engleskoj.
M o s t n a d estuarijem rijeke
H u m b e r uzdie se n e d a l e k o
grada H u l l a . G l a v n i luk tog
v i s e e g mosta d u g a a k j e
1410 metara. Luk je o b j e e n
o k a b l o v e koji dre d v a v i
soka stupa. S t u p o v i su vii od
162 metra, a z b o g z a o b l j e n o sti Z e m l j i n e povrine na v r h u
su vie razmaknuti nego uz
podnoje.
Zajedno s dodatnim lukom
sa svake strane, most je d u g
2 2 2 0 metara, to z n a i da je
323 metra krai od mosta
Mackinac u Michiganu. S A D .
G r a d n j a mosta trajala j e o d
1972. do 1980. godine. Ine
njeri su najprije napravili te
m e l j e za stupove i uporita za
krajeve mosta. T a d a su p o d i
gli stupove, objesili g l a v n e
k a b l o v e i uvrstili ih na sva
k o m kraju mosta. N a p o
sljetku su na k a b l o v e uzdigli
cestu.
prostranstva h l a d n e , puste
tundre i v a z d a z e l e n i h u m a
koje p r e m a jugu prelaze u li
v a d e , p l a n i n e i pustinje.
U sklopu Sovjetskog S a
v e z a je 15 republika, svaka
s vlastitom kulturom i jezi
k o m . N a j v e a j e Rusija koja
s e protee o d E v r o p e d o S i
bira. Rusi broje v i e od p o l o
v i c e stanovnitva S S S R - a .
G l a v n i grad, M o s k v a , nalazi
se u Rusiji, a slubeni jezik je
ruski.
>
K O J A JE D R A V A
NAJVEA?
N a j v e a zemlja na svijetu je
S S S R - Savez Sovjetskih S o c i
j a l i s t i k i h R e p u b l i k a , ili k r a e
Sovjetski Savez. S S S R je vie
nego dvostruko vei od
druge drave po veliini, Ka
nade.
S S S R se prostire p o v r i n o m
v e o m o d 22,2 milijarde k m 2
i zauzima polovicu Evrope
i g o t o v o d v i j e petine A z i j e .
V e i j e o d etiri o d u k u p n o
s e d a m kontinenata.
Sovjetski S a v e z se protee
od B a l t i k o g i C r n o g m o r a na
zapadu do Tihog oceana na
istoku. N a sjeveru granii
s A r k t i k i m o c e a n o m , a na
jugu s T u r s k o m , I r a n o m , Af
ganistanom, Mongolijom
i Kinom.
N a p o d r u j u S S S R - a izmje
njuju se m n o g i tipovi k l i m e
i reljefa. Na sjeveru n a l a z e se
110
LJUDI I M J E S T A
A
NAJVIA ZGRADA?
A
NAJDULJI TUNEL?
A
K O J A JE D R A V A
NAJMANJA?
Najvia poslovna zgrada je

Sears Tower ( t o r a n j ) u C h i c a g u , u d r a v i Illinois. N j e n
najvii krov d o s e e visinu od
443 metra.
Najdulji cestovni tunel na

svijetu je St. G o t t h a r d koji
prolazi kroz vicarske Alpe.
N a j m a n j a d r a v a na svijetu
je V a t i k a n , slubeno sjedite
pape. To je nezavisna drava
unutar Italije.
Sears Tower uzdie se u sre

dinjoj p o s l o v n o j etvrti C h i c a g a . O n d j e su gradilita to
liko skupa da se p o s l o v n i
uredi grade u v i s i n u , a ne
u irinu.
Sears Tower je poslovni
blok koji izgleda poput d e v e t
u s p r a v n i h , uskih staklenih
kutija razliite v e l i i n e p o v e
z a n i h na stranama. e l i n i
okviri u unutranjosti dre zi
d o v e od a l u m i n i j a i t a m n o g
stakla. Z g r a d a ima 110 ka
tova, 16.000 prozora, 103
dizala i 18 pokretnih stepeni
ta. U njoj radi o k o 16.500
ljudi.
Z g r a d a j e naziv d o b i l a p o
tvrtki Sears Roebuck and
Company koja ga je izgradila
u razdoblju od 1970. do
1 9 7 3 . g o d i n e . N e k i televizij
ski tornjevi v i s i n o m p r e m a
uju Sears Tower.
T u n e l St. G o t t h a r d nalazi se
u junoj v i c a r s k o j . D u g a a k
je 16,3 kilometara, a p o v e
zuje G o s c h e n e n i Airolo.
P r o k o p a n je kroz v e l i k u pla
ninu z v a n u masiv St. G o t
thard.
Taj je masiv o d u v i j e k spre
a v a o prolaz kroz v i c a r s k u
na putu i z m e u Italije i N j e
make. Nakon 1882. godine
eljezniki tunel p r o k o p a n
kroz masiv o l a k a o je putova
nje, ali je j e d i n a planinska
cesta zimi z b o g d u b o k a sni
jega b i l a vrlo o p a s n a .
K o p a n j e tunela St. G o t
thard z a p o e l o j e 1 9 7 0 . g o
d i n e . Inenjeri su kopali
s o b j e strane, i tako se pribli
a v a l i j e d n i d r u g i m a . Susreli
su se 1976. g o d i n e , a 1980.
tunel je puten u promet.
N o v i cestovni tunel j e z a
d v a sata skratio p u t o v a n j e iz
s j e v e r n o g u juni d i o v i c a r
ske. O t v o r e n j e tijekom i
tave g o d i n e .
V a t i k a n se nalazi u R i m u . P o
vrina mu iznosi svega 0,44
e t v o r n i h kilometara, pa nije
nita v e i o d v e i n e p a r k o v a .
U V a t i k a n u ivi o k o 700
ljudi.
G l a v n e zgrade u V a t i k a n u
su c r k v a S v . Petra ( n a j v e a
c r k v a na svijetu) i V a t i k a n s k a
p a l a a s vie od tisuu pro
storija. U njoj se n a l a z e ka
p e l i c e , a p a r t m a n i , uredi, m u
z e j , biblioteka i arhiv.
U P a l a i slubenici o b a v
ljaju d n e v n e d r a v n e p o
s l o v e . To je sjedite guver
nera, d r a v n o g sekretara,
pravnika i n o v a r s k i h stru
njaka, te legata ( a m b a s a d o r a )
koji putuju u druge z e m l j e .
V a t i k a n ima vlastitu poli
c i j u . v i c a r s k a garda, koja
stoljeima nosi u n i f o r m e n e
p r o m i j e n j e n o g izgleda, slui
kao p a p i n a tjelesna garda.
V a t i k a n izdaje vlastite m a r k e
i novine.
111
UUDI I MJESTA
V G D J E SE N A L A Z I L O
SEDAM SVJETSKIH
UDA?
Te poznate graevine i kipovi
n a p r a v l j e n i su u a n t i c i u p o
druju istonog Sredozemlja.
Njihov popis sastavio je
u d r u g o m stoljeu nae ere
Antipater Sidonski.
Egipatske p i r a m i d e su grob
n i c e faraona. S e m i r a m i d i n i
visei vrtovi bili su terasasti
vrtovi na p o d r u j u d a n a n j e g
Iraka. Fidijin kip Z e u s a
u O l i m p i j i stajao je u staroj
G r k o j na mjestu gdje su odr
a n e p r v e O l i m p i j s k e igre.
B i o je visok 12 metara i izra
e n od bjelokosti, zlata i dra
gog k a m e n j a . Artemizij je bio
veliki m r a m o r n i hram
u E f e z u , dananjoj Turskoj.
U Turskoj se nalazio i M a
uzolej, grobnica kralja M a uzola. Rodski kolos bio j e d i
v o v s k i kip na otoku R o d u .
Faros je b i o egipatski svjeti
onik kraj A l e k s a n d r i j e visok
122 metra. O d svih tih drev
nih g r a e v i n a i kipova do d a
nas su se o u v a l e s a m o e g i
patske p i r a m i d e .
V G D J E SE N A L A Z I
USKRNJI OTOK?
Uskrnji otok je mali, pusti
otok u j u n o m dijelu Tihog
oceana. Poznat je po tajan
stvenim divovskim kamenim
g l a v a m a i n e r a z j a n j i v o m sli
kovnom pismu.
Uskrnji otok lei 3860 kilo
metara z a p a d n o o d i l e a ,
a od najblieg n a s e l j e n o g
otoka, Pitcairna, udaljen j e
g o t o v o 2 0 0 0 kilometara.
P o l i n e a n i su Uskrnji otok
naselili prije vie od tisuu
g o d i n a . N j i h o v i p o t o m c i su
na o b a l i gradili k a m e n e po
g r e b n e terase, na kojima su
podizali d i v o v s k e ljudske
g l a v e isklesane u k a m e n u .
S v a k a o d njih teila j e o k o 5 0
tona, a v j e r u j e se da su ih
podizali u p o t r e b l j a v a j u i ka
m e n i alat, u a d , kosine i lju
nak. S t a n o v n i c i Uskrnjeg
otoka koristili su rongorongo,
slikovno p i s m o koje jo u v i
jek nije razjanjeno.
D o 1 8 7 2 . g o d i n e stanov
nici otoka su z b o g ratova,
o d v o e n j a r o b o v a i bolesti
g o t o v o nestali. L e g e n d e i na
lazi d r e v n o g alata p o m o g l i su
a r h e o l o z i m a da saznaju ba
rem d i o povijesti toga otoka.
UDI I M J E S T A
V
D O M JETIJA?
V
BERMUDSKI TROKUT?
V
G D J E JE BILA
ATLANTIDA?
J e t i je stvorenje nalik o v j e kolikom majmunu, a govori

se da ivi visoko na plani
n a m a H i m a l a j e u Aziji.
Bermudski trokut je popu

larni naziv trokutastog dijela
Atlantskog o c e a n a jugoi
stono od S A D . Govori se da
je u p o d r u j u tog trokuta
mnogo brodova i aviona ne
s t a l o ili d o i v j e l o n e o b j a
njive nezgode.
P r e m a legendi, Atlantida je
bila m o n o o t o n o kraljev
stvo u Atlantskom o c e a n u
koje je o d j e d n o m potonulo.
Arheolozi smatraju da je po
vod nastanku legende dao
stvarni otok.
Jeti se p o n e k a d naziva stra

n i m snjenim o v j e k o m .
Ljudi iz planinskih p o d r u j a
g o v o r e d a ivi n a v i s o k i m
snjenim o b r o n c i m a , ali p o
n e k a d silazi i n a p a d a sela.
O p i s u j u ga kao v e l i k o dla
k a v o stvorenje nalik o v j e k o likom m a j m u n u , s r u k a m a
koje vise d o koljena. G o v o r i
se da poput o v j e k a h o d a na
stranjim n o g a m a .
Ljudi iz lokalnih p l e m e n a
tvrde da su vidjeli stvorenje,
ali to nije nikada d o k a z a n o .
Britanski planinar Eric S h i p ton fotografirao je jetijeve
tragove u snijegu n e d a l e k o
M o u n t Everesta. M e u t i m ,
takvi veliki tragovi m o g u potjecati i od m e d v j e d a . l a n o v i
druge e k s p e d i c i j e pronali su
tri jetijeve k o e , za koje se
p o k a z a l o da potjeu od rijet
kog sisavca nalik kozi - serova.
N e k i vjeruju da su jetiji vr
sta ranih ljudi koji su na H i
malaji preivjeli sve do d a
nas.
M i l j e n j a o t o n o m poloaju
trokuta razlikuju s e . N e k i
tvrde da n j e g o v e kutove tvore
Florida, B e r m u d a i Portoriko.
G o v o r i se da je u p o d r u j u
trokuta nestalo v i e od 50
b r o d o v a i 20 a v i o n a . To je
d a l e k o vie nego to se m o e
oekivati od podruja te veli
i n e . U j e d n o j nesrei 1 9 4 5 .
g o d i n e nestalo je 5 a m e r i k i h
bombardera. Prie govore
i o b r o d o v i m a koji su prona
e n i s p o s l u e n i m toplim
o b r o c i m a , ali bez p o s a d e .
Nestanke brodova i aviona
pisci t u m a e p o d v o d n i m v u l
k a n i m a , n e p o z n a t i m silama
i smrtonosnim z r a k a m a iz
s v e m i r a . M e u t i m , uzrok n e
srea m o g l e su biti i o l u j e ,
ljudske pogreke ili tehniki
kvarovi.
Atlantidu j e prije vie o d

2 3 0 0 g o d i n a o p i s a o grki fi
lozof P l a t o n . P r e m a n j e g o v i m
p r i a m a , Atlantida j e n e k o
bila v e l i k o o t o n o kraljev
stvo. N j e n a vojska je opusto
ila m n o g e s r e d o z e m n e z e m
lje, ali ju je porazila A t e n a .
P o g o e n a potresima i popla
v a m a , Atlantida j e potonula
u more.
M n o g i su vjerovali u istinost te p r i e . N e k i su a k m i
slili da se radi o A m e r i c i , Kanarskim o t o c i m a ili B a h a mima.
ezdesetih godina a r h e
olozi su otkrili da je na v u l
kanskom otoku z v a n o m
Thera, ili S a n t o r i n i , u Egej
skom m o r u cvjetala d r e v n a
c i v i l i z a c i j a . O k o 1450. go
d i n e prije nae ere v u l k a n je
eksplodirao i unitio civiliza
ciju. M o g u e je da je Atlan
tida ustvari T h e r a .
113
V
NAJPROMETNIJI VODENI
PUTOVI?
V
G D J E SU GLAVNI
PUTOVI ZA PRIJEVOZ
NAFTE?
Najprometniji vodeni putovi

su uska podruja kojim pro
lazi m n o g o t e r e t n i h i p u t n i
kih b r o d o v a . O b i n o p o v e
zuju industrijske zemlje.
D a stigne o d p r o i z v o a a d o
korisnika, nafta putuje mor
skim p u t o v i m a dugim tisu
ama kilometara. Glavni pu
tovi prelaze oceane.
K a n a l koji dijeli Englesku

i F r a n c u s k u j e d a n je od najprometnijih pomorskih p u
tova na svijetu. D u g a a k je
o k o 563 kilometara, a na na
juem dijelu, izmeu Dovera
i rta G r i s - N e z , irok je s a m o
34 kilometara. K a n a l p o v e
z u j e Atlantski o c e a n i S j e
verno more.
Putovi prijevoza nafte p o v e

zuju z e m l j e p r o i z v o a e nafte
(primjerice Saudijsku A r a b i j u
i Iran u Perzijskom z a l j e v u ,
I n d o n e z i j u , Libiju u sjevernoj
Africi i V e n e z u e l u u J u n o j
A m e r i c i ) , sa z e m l j a m a potro
aima (Sjedinjene Amerike
Drave, drave zapadne
Evrope i Japan)
Kroz kanal s v a k o d n e v n o
prolaze stotine b r o d o v a na
putu p r e m a v e l i k i m l u k a m a
sjeverne E v r o p e . N a j e e su
to tankeri ili kontejnerski bro
d o v i natovareni h r a n o m , go
r i v o m , m i n e r a l i m a ili tvorni
kim p r o i z v o d i m a .
J e d a n o d g l a v n i h putova
v o d i o d Perzijskog z a l j e v a d o
istone o b a l e Afrike, z a o b i
lazi juni rt Afrike i nastavlja
prema obalama Sjeverne
Amerike i zapadne Evrope.
V e l i k i tankeri za prijevoz
nafte o b i n o pristaju u termi
nalima smjetenim u d u b o k o j
vodi daleko od obale.
114
V
K O J A JE L U K A
NAJPROMETNIJA?
N a j p r o m e t n i j a luka nalazi se
u Rotterdamu u Nizozem
skoj. U njoj se p r e t o v a r u j e
vie tereta n e g o igdje drugdje
u svijetu.
Luki b a z e n Rotterdam-Europoort lei na o b a l a m a R a j nina r u k a v c a N i e u w e M a a s .
Sa Sjevernim morem povezan
j e N o v i m v o d e n i m putom
(Nieuwe
Waterweg) d u g i m
29 kilometara. Luka z a u z i m a
povrinu o d o k o 100 k m 2 ,
a s R o t t e r d a m o m i drugim d i
j e l o v i m a N i z o z e m s k e uz ri
jeku R a j n u te s N j e m a k o m
povezana je kanalima.
P o e t k o m osamdesetih go
d i n a kroz luku je godinje
prolazilo 2 5 3 do 286 mili
j u n a tona tereta. S v a k e go
d i n e u R o t t e r d a m u pristane
v i e od 29 tisua p r e k o o c e
anskih b r o d o v a i o k o 2 0 0 ti
sua rijenih teglenica.
PROMET
V
GDJE PLOVE
LEDOLOMCI?
L e d o l o m c i su veliki b r o d o v i
koji u g l a v n o m p l o v e p o d r u
jima gdje se na m o r u brzo
stvara led. L o m e i led, oslo
baaju prolaz drugim brodo
vima. N e k i sovjetski ledo
l o m c i razbijaju led debljine
etiri metra.
L e d o l o m c i otvaraju p r o l a z e
jezerima i m o r i m a pokrive
nima l e d o m . N a j e e s e v i
a j u na V e l i k i m J e z e r i m a , te
u B a l t i k o m moru i Arkti
kom o c e a n u .
L e d o l o m c i imaju j a k i , teki
p r a m a c , o k l o p l j e n i trup
i s n a n e pogonske strojeve.
P r a m a n a statva j e d u b o k o
p o d r e z a n a , pa se penju na
l e d . P o n e k a d posada crpi
v o d u u prednje balastne ten
k o v e , pa brod s v o j o m tei
n o m lomi l e d . L e d s e m o e
lomiti i premjetanjem balasta u b o n i m s p r e m n i c i m a .
T i m e se mijenja teite i brod
ljuljanjem razbija led.
Trup l e d o l o m a c a p o s e b n o
je o j a a n i o b l i k o v a n da iz
dri pritisak sa strane. Trup
mora biti iri da se n a p r a v i
d o v o l j n o irok prolaz.
A
G D J E SE G R A D E
SVJETIONICI?
Svjetionici se najee grade
na g r e b e n i m a i p o l u o t o c i m a
te u l u k a m a i m a r i n a m a .
Neki upozoravaju na opas
nost, d o k drugi v o d e d o si
g u r n o g sidrita.
S v j e t i o n i c i se stoljeima kori
ste za u p o z o r a v a n j e na o p a s
nosti i kao p o m o u p l o v i d b i .
N a j p o z n a t i j i d r e v n i svjetionik
bio je Faros, koji su 300 go
dina prije nae ere izgradili
E g i p a n i u blizini grada Aleksandrije.
A
G D J E SE NA B R O D U
NALAZE NAVIGACIJSKA
SVJETLA?
Poloaj navigacijskih svjetala
ovisi u g l a v n o m o t o m e to se
na brodu dogaa te djelo
mino o veliini broda.
G l a v n a navigacijska svjetla
na brodu koji se kree su jarbolno, krmeno i bona
svjetla. B r o d o v i dulji od 50
metara imaju d v a bijela jarb o l n a svjetla. Svjetlo na p r e d
n j e m jarbolu nalazi se 6,12
metara iznad trupa i v i d l j i v o
je iz svih s m j e r o v a . Svjetlo na
g l a v n o m jarbolu j e jo v i e
i v i d l j i v o je s udaljenosti od
deset kilometara.
D v a s u b o n a svjetla. N a
l i j e v o m b o k u svjetlo je cr
v e n o , a na d e s n o m z e l e n o .
B o n a svjetla su nia nego
j a r b o l n o , a vidljiva su spri
j e d a . K r m e n o svjetlo ( o d o
straga) je bijelo.
U s i d r e n i brod p o k a z u j e
j e d n o ili vie bijelih svjetala,
a b r o d o v i dulji od 100 m e
tara moraju imati osvijetljenu
p a l u b u . T e g l j a i na krmi
imaju uto svjetlo.
Prvi svjetionici bili su j e d

nostavni d r v e n i tornjevi s m e
talnim koarama na vrhu
u k o j i m a je gorjelo drvo ili
ugljen. V e i n a s u v r e m e n i h
svjetionika izgraena je od li
j e v a n o g eljeza i a r m i r a n o g
betona. Svjetlo j e p o j a a n o
l e a m a , pa se vidi s v e l i k e
udaljenosti. Najsjajniji svjeti
onik j e C r e a c ' h d ' O u e s s a n t ,
koji u p o z o r a v a na p o d v o d n e
stijene kraj o b a l e sjeveroza
padne Francuske.
V e i n a svjetionika ima si
rene za ifrirana u p o z o r e n j a
za m a g l u . N e k i odailju radio-signale kojima se koriste
b r o d o v i s u r e a j i m a za radionavigaciju.
115
PROMET
D> G D J E SE N A L A Z I
NAJDULJA
ELJEZNIKA
PRUGA?
Najdulja pruga na svijetu je
Transsibirska eljeznica koja
prolazi kroz Sovjetski Savez.
Transsibirska e l j e z n i c a po
v e z u j e evropski d i o S S S R - a
s T i h i m o c e a n o m na D a l e
k o m istoku. N a z i v e l j e z n i c e
z n a i kroz S i b i r . N j e n a
pruga prolazi S i b i r o m (sje
verni dio Azije) u duljini od
7407 kilometara, o d e l j a binska uz U r a l do luke V l a d i vostok n a T i h o m o c e a n u .
P u t o v a n j e je jo d u l j e p o
lazi li se iz M o s k v e u e v r o p
skom dijelu S S S R - a . U d a l j e
nost o d M o s k v e d o N a h o d k e ,
gdje pruga z a v r a v a , iznosi
9438 kilometara. T o j e n a j
dulja pruga na svijetu. P u t o
v a n j e traje o s a m d a n a , a vlak
pritom staje na 97 stanica.
G o d i n e 1938. z a p o e l i s u
radovi na p r e i c i k o j o m se
izbjegava veliki luk o k o B a j kalskog jezera. Da se poloi
taj d i o pruge trebalo je p r e m
jestiti v e l i k e k o l i i n e z e m l j e
i podignuti 3700 mostova.
N o v a linija d o v r e n a j e 1 9 8 3 .
g o d i n e i skratila je p u t o v a n j e
S i b i r o m za 500 kilometara.
tovi i druge tekoe o n e m o

guile putovanje vlakovima
Evropom.
N e k o v r i j e m e putnici su
mogli izravno putovati o d P a
riza do turskog grada Istan
bula, gdje se Evropa susree
s A z i j o m . V l a k je prolazio
k r r ^ M i l a n o u Italiji, B e o g r a d
u Jugoslaviji i Sofiju u Bugar

skoj. D a n a s slini v l a k o v i idu
od Pariza do B e a u Austriji,
te do Bukureta u R u m u n j
skoj.
P o e t k o m osamdesetih go
dina i z m e u L o n d o n a i V e n e
c i j e p o e o j e voziti S i m p l o n O r i j e n t ekspres.
>
G D J E JE N E K O
VOZIO ORIJENT
EKSPRES?
Orijent ekspres bio je poz
nati luksuzni putniki vlak
koji j e p u t o v a o E v r o p o m s a
istoka p r e m a z a p a d u i na
trag. Njegovo ime potjee od
r i j e i orijent t o z n a i
istok.
O r i j e n t ekspres je u putova
nja v l a k o m u n i o otmjenost.
U v l a k u se nalazila knjinica,
soba za p u e n j e , enski b u doar, vagon-restoran i kola
za s p a v a n j e .
Putnici su sjedili u c r v e n i m
barunastim stolicama, prali
se u k u p a o n i c a m a s m o z a i kim p o d o v i m a i jeli u t a p e c i
r a n o m vagon-restoranu
s ukraenim k o n i m stropom.
O d 1 8 8 3 . g o d i n e kad j e
O r i j e n t ekspres p o e o voziti,
njegov put n e k o l i k o se puta
m i j e n j a o . S v r e m e n o m su ra
116
>ROMET
A
K O J A JE
PROMETNICA
NAJDULJA?
Najdulja p r o m e t n i c a na svi
jetu je Panameriki autoput.
Polazi sa sjeverozapada Sje
v e r n e A m e r i k e i protee se
sve do dalekog juga J u n e
Amerike.
P a n a m e r i k i autoput protee
se od Aljaske do ilea. To
nije j e d n a cesta, v e sustav
p r o m e t n i c a koje p o v e z u j u
zemlje Sjeverne i Srednje
A m e r i k e s o n i m a na z a p a d
noj obali j u n o g kontinenta.
A u t o p u t , m e u t i m , nije d o
v r e n . P o j a s m o v a r n e trop
ske u m e , z v a n D a r i e n G a p ,
odvaja Panamu od Kolumbije
i tako presijeca put od S r e d
nje d o J u n e A m e r i k e .
A m e r i k e d r a v e su iz
gradnju P a n a m e r i k o o g auto
puta p o e l e planirati d v a d e
setih g o d i n a . J u n o a m e r i k e
z e m l j e p l a a l e s u o n e dije
l o v e autoputa koji p r o l a z e
kroz n j i h o v e teritorije. S j e d i
njene A m e r i k e D r a v e po
m o g l e su izgradnju dijela iz
m e u Texasa i P a n a m e .
A
G D J E SE K O R I S T E
RIKE?
Stanovnici istone i jugoi
s t o n e Azije rike upotreblja
vaju kao taksije. To su lagana
v o z i l a k o j a e s t o v u e ili p o
k r e e ovjek, a o b i n o se
u njima vozi jedan putnik.
N a z i v rika d o l a z i od jinrikisha, s l o e n i c e triju j a p a n
skih rijei: jin ( o v j e k ) , riki
(snaga) i sha (vozilo).
Rike su vjerojatno izumili
misionari u J a p a n u o k o 1870.
g o d i n e . Sastojale su se od
koljke nalik stolici p o d i g n u
toj na o p r u g a m a i natkrivenoj
pokretnim k r o v o m . P r v i m o
deli imali su d v a velika ko
t a a sa i c a n i m b i c a m a
i d v i j e r u k e . Putnik je sjedio
u stolici u stranjem dijelu
rike, a v o z a stajao i z m e u
ruki i v u k a o v o z i l o . P o v l a
e n j e rike z a h t i j e v a l o j e v e
liki fiziki napor.
Rike su se proirile K i
n o m , Indijom i Afrikom. Da
nas su stare m o d e l e v e i n o m
z a m i j e n i l e rike s u g r a e n i m
m o t o r o m ili p e d a l a m a .
A
G D J E JE S A G R A E N A
PRVA P O D Z E M N A
ELJEZNICA?
Prva podzemna eljeznica
sagraena je u L o n d o n u . N j e n
prvi dio o t v o r e n je 1863. go
dine.
ezdesetih g o d i n a prolog
stoljea u L o n d o n u se j a v i l a
potreba za p o d z e m n o m e
l j e z n i c o m . G r a d j e brzo ra
stao, a n j e g o v e u l i c e zakrila
su spora v o z i l a s konjskom
vuom.
Budui da je London po
dignut n a m e k o m g l i n e n o m
tlu, bilo je prilino lako pro
kopati t u n e l e p o d g r a d o m .
T a k o j e sagraena prva p o d
z e m n a pruga k o j o m su vozili
vlakovi s parnim lokomoti
vama.
Kasnije su p r o k o p a n i n o v i ,
dublji tuneli za elektrine
putnike v l a k o v e . D a n a s s e
londonska p o d z e m n a eljez
n i c a sastoji od mnotva ispre
pletenih linija d u l j i n e 4 1 0 ki
lometara.
Do danas su podzemne
e l j e z n i c e izgraene u m n o
g i m g r a d o v i m a poput Pariza,
M i l a n a , N e w Yorka
i Moskve.
117
PROMET
V
K O L I K O V I S O K O LETE
AVIONI?
V
KOJI JE A E R O D R O M
NAJVEI?
Razliite vrste a v i o n a lete na

razliitim v i s i n a m a . Visina
leta u g l a v n o m ovisi o n a m
jeni a v i o n a , te o n a r e d b a m a
n a d l e n i h osoba koje u p r a v
ljaju z r a n i m p r o m e t o m .
Godine 1 9 8 1 . najvei aero

d r o m bio je u D e d i , na za
p a d u Saudijske A r a b i j e . D v i j e
g o d i n e kasnije je u R i j a d u ,
g l a v n o m gradu Saudijske
A r a b i j e , d o v r e n jo v e i
a e r o d r o m , koji v i d i m o na f o
tografiji.
M a l i a v i o n i koje p o k r e u pro
peleri n a j e e lete prilino
nisko - na visini koja je d o
v o l j n a da se izbjegnu o p a s
nosti poput planina i visokih
g r a e v i n a , ali ispod g l a v n i h
z r a n i h putova m l a n j a k a .
M l a n j a c i o b i n o lete na
visini o d o k o 9 0 0 0 metara.
Concorde, n a d z v u n i a v i o n ,
leti ak i v i e . Letom na v e
i m v i s i n a m a izbjegava s e
runo v r i j e m e . Kontrolori
z r a n o g prometa o d r e u j u v i
sinu leta p o j e d i n i h a v i o n a da
n e d o e d o sudara.
M e u n a r o d n i a e r o d r o m Kralj
Abdul-Aziz u D e d i izgraen
je za slijetanje a v i o n a kojima
svake g o d i n e u M e k u d o l a z i
d v a milijuna h o d o a s n i k a .
A e r o d r o m z a u z i m a 116,6
k m 2 , ima d v i j e g l a v n e piste
i etiri terminala. H a j termi

n a l , n a j v e a natkrovljena gra
d e v i n a na svijetu, z a u z i m a
1,5 k m 2 . S t i l o m gradnje nali
kuje skupini n o m a d s k i h a
tora, ali ima m r a m o r n e zi
d o v e i krov od staklenih v l a
kana.
U R i j a d u je 1 9 8 3 . g o d i n e
o t v o r e n jo v e i a e r o d r o m
Kralj K a l e d . T a k o e r ima
d v i j e g l a v n e piste i etiri ter
m i n a l a . U n j e m u se nalazi
kraljevski p a v i l j o n , kao i nat
kriveno parkiralite za 7700
a u t o m o b i l a , te zgrade za
ljude koji o n d j e i v e i rade.
N e k i v o j n i a v i o n i doseu
zapanjujue visine. Ameriki
pijunski a v i o n Lockheed SR71 leti na visini od 30,5 kilo
metara, a ruski MiG-25 v i n u o
se na nevjerojatnu visinu od
37,7 kilometara.
A
KOJI SU Z R A N I
PUTOVI
NAJOPTEREENIJI?
Najoptereeniji zrani putovi
su o n i i z m e u istonih gra
d o v a S j e v e r n e A m e r i k e i za
p a d n o g dijela E v r o p e .
D o b a r pokazatelj za m j e r e n j e
prometnosti z r a n i h putova
je broj ljudi koji proe razlii
tim a e r o d r o m i m a . A e r o d r o
m o m u C h i c a g u je 1980. go
d i n e d n e v n o prolazilo g o t o v o
2 5 0 tisua ljudi, a t o k o m i
t a v e g o d i n e 43 milijuna ljudi.
V e i n a j e u g l a v n o m putovala
118
u druge a m e r i k e g r a d o v e .
Drugi po prometu je aero
d r o m Hartsfield u Atlanti,
S A D . N o v i terminal, otvoren
1980. g o d i n e o m o g u u j e m u
da godinje primi do 60 mili
j u n a ljudi.
Najprometnijimeunarodni
a e r o d r o m je Heathrovv
u L o n d o n u . N j i m e godinje
p r o e vie od 28 milijuna
ljudi.
U prosjeku u S A D d n e v n o
leti d v a i pol puta vie ljudi
nego u s l j e d e i m p o d r u j i m a
po p r o m e t u : Evropi i S S S R - u .
V
G D J E SE D O G O D I L A
NAJVEA AVIONSKA
NESREA?
N a j v e a nesrea u povijesti
avionskih letova dogodila se
na Tenerifu, jednom od Kanarskih otoka, uz o b a l u sje
verozapadne Afrike. Ondje je
1977. godine u sudaru dvaju
j u m b o jeta pri uzlijetanju
p o g i n u l o vie o d 5 0 0 ljudi.
N e s r e a se dogodila 27. 3.
1977. g o d i n e na a e r o d r o m u
Los R o d e o s . A e r o d r o m j e bio
z a k r e n a v i o n i m a koji su sti
gli n a k o n to je na v e l i k o m
a e r o d r o m u na o b l i n j e m
otoku eksplodirala terori
stika b o m b a .
Nizozemski K L M Boeing
747 i a m e r i k i P a n - A m B o e
ing 747 su se u kii i magli
pripremali z a uzlijetanje. N i
zozemski avion udario je
u a m e r i k i i o b j e su se letje
lice z a p a l i l e . S v i h 248 put
nika u n i z o z e m s k o m a v i o n u
je p o g i n u l o , a u d r u g o m a v i
o n u j e stradalo 3 3 5 o s o b a .
P r e i v j e l o je neto vie od 60
o s o b a . N e s r e u su uzrokovali
pogreka pilota, slaba vidlji
vost i nedostatak radara.
V
G D J E SE NA A V I O N U
NALAZE MOTORI?
M o t o r i m o g u biti p o s t a v l j e n i
na bilo k o j e m mjestu na avi
o n u gdje ne ometaju ravno
teu aviona u letu.
M o t o r i se m o r a j u smjestiti
tako da do njih lako d o t j e e
gorivo iz velikih spremnika.
K l i p n i , t u r b o m l a z n i i turbopropelerni motori m o r a j u
sprijeda usisati zrak, a straga
izbacivati v r u e p l i n o v e koji
tjeraju a v i o n p r e m a n a p r i j e d .
Klipni i turbopropelerni
motori p o k r e u p r o p e l e r e
koji v u k u ili guraju a v i o n
kroz zrak. V u n i propeleri
n a l a z e se ispred motora po
stavljenih na kljun ili krila
a v i o n a . N e k i m o d e l i imaju
propelere gurae smjetene
sa stranje strane motora o b
jeenih o krila. Postoje a k
i guraj-vuci motori s p r o p e
lerima na o b a kraja.
Putniki a v i o n i koriste turb o m l a z n e motore u g r a e n e ili
o b j e e n e o krilo, ili na stra
n j e m dijelu trupa. Brzi lovci
imaju t u r b o m l a z n e motore
u trupu ili uz njega.
I T O JE C R N A KUTIJA?
C r n a kutija je p o p u l a r n o
i m e z a u r e a j koji n o s e a v i
o n i , a slui za z a p i s i v a n j e d o
gaaja prilikom leta. O n a
slui da se saznaju u z r o c i
k v a r o v a koji s e m o g u javiti.
C r n a kutija p o k a z u j e stanje
avionskih sistema. D a j e o b a
vijesti o smjeru leta, visini,
brzini, p r o m j e n a m a visine
i s l i n o . Na n e k i m se urea
j i m a p o d a c i urezuju u m e
talnu foliju. V r p c e se n a l a z e
u kutiji koja se ne m o e raz
biti, otporna je na vatru

i pluta. Prilikom nesree ku
tija se i z b a c u j e iz a v i o n a
i kasnije p r o n a l a z i . Postoje
i digitalni ureaji koji informa
c i j e zapisuju b i n a r n i m ko
dom.
O s i m ureaja z a p r a e n j e
leta, a v i o n i u pilotskoj kabini
imaju i ureaje za s n i m a n j e
razgovora p o s a d e . S t r u n j a c i
na temelju tih podataka saz
naju uzroke n e s r e e a k i a k o
su svi u a v i o n u p o g i n u l i .
Takvi podaci pomau kon
struktorima da p r o i z v o d e si
gurnije a v i o n e .
Boeing 727
(motori na stranjem
dijelu trupa)
119

Djecija Enciklopedija Znanja GDJE PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Djecija Enciklopedija Znanja GDJE PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SADRAJ

Kako nastaje mraz?

Gdje se javlja najjaa oceanska struja?

se nalazi najvei arhipelag?

se nalazi najvea spilja?

Gdje je isuivanjem tla podvostruena veli

Koji je vulkan unitio drevni rimski grad?

Gdje su najtoplija mjesta na svijetu?

Gdje se nalazi Dolina spomenika?

10 Gdje se nalazi griniki meridijan!"

11 Gdje se jednom nogom moe stajati u etvr

Gdje se stvara Zemljina kora?

se nalaze najdulji ledenjaci?

Koje ptice ive u savani?

Koje savanske ivotinje ive u krdima?

Zato u savani z a j e d n o ivi toliko ivotinja?

Zato neke ivotinje ive samo u odreenim

M o g u li ribe preivjeti u toploj v o d i ?

Koje ptice ive u kinim u m a m a ?

Koji sisavci ive u afrikim kinim u m a m a ?

Koji tuljani i v e na Antartici?

Koje se ptice gnijezde na Arktiku?

G d j e ive ameriki mufloni?

Koje ivotinje ive na G a l a p a g o s k o m otoju

G d j e se rakovi penju po drveu?

Koje ptice ive u vazdazelenoj umi?

Zato su listopadne u m e tako bogate ivo

Koje ptice ive u listopadnoj umi?

G d j e prerijski psi g r a d e s v o j a sklonita?

Zato na travnatim ravnicama ima tako m a l o

G d j e goleme elve polau jaja?

G d j e su uzgojeni prvi usjevi?

G d j e su prvi puta u p o t r i j e b l j e n a kola s

O d a k l e su srednjovjekovni Evropljani nabav

O d a k l e potjeu ameriki Indijanci?

G d j e je bilo carstvo Songhai?

G d j e je ajanka uzrokovala revoluciju?

G d j e su ameriki robovi osnovali slobodnu

G d j e je bio Bokserski ustanak?

G d j e su u ratu prvi puta u p o t r i j e b l j e n i

G d j e su baene prve atomske bombe?

G d j e je izumljeno lonarsko kolo?

G d j e su sagraene prve p o p l o e n e ceste?

G d j e je izumljena brava s kljuem?

G d j e j e prvi puta rastaljeno e l j e z o ?

G d j e je u ratu prvi puta u p o t r i j e b l j e n o e

K a m o je Aleksandar vodio svoju armiju?

Kako je propalo Rimsko carstvo?

G d j e se nalazi Krak vitezova?

Koje su zemlje najbogatije?

G d j e su obnovljeni drevni hramovi?

G d j e je izgubljeni grad Inka?

G d j e se nalazi Angkor Vat?

G d j e s e n a l a z i sveti g r a d triju religija?

Gdje je Zid plaa?

Koji su gradovi sagraeni na k a n a l i m a ?

G d j e se nalazi Crna uma?

G d j e se nalazi Zlatna pagoda?

Koji azijski g r a d i d r a v a i m a j u isto i m e ?

G d j e se odrava ceremonija aja?

Koja je zemlja najnapuenija?

G d j e nalazimo gotike katedrale?

G d j e se nalazi najvei kanal?