MINISTERSTWO SPRAW WOJSKOWYCH

DOWDZTWO LOTNICTWA
Nr 2800-29/Techn.

INSTRUKCJA
UYTKOWANIA
SAMOLOTU O A i B
(Przedruk)

WARSZAWA

1938

SKOROWIDZ TRECI

Cz I. Charakterystyka, wyposaenie i urzdzenia sterowe samolotu

Rozdzia I-A. Budowa, wyposaenie, ciary i osigi samolotu
1. Typ i przeznaczenie
2. Wymiary charakterystyczne
3. Budowa oglnie
a) Tworzywa
b) Budowa poszczeglnych czci patowca
4. Charakterystyka silnika Pegaz XII
a) Okrelenia
b) Charakterystyka oglna
( )
*
c) Charakterystyka szczegowa
d) Charakterystyka silnika Pegaz 20a i b
5. Zasady dziaania miga o skoku nastawnym w locie
a) miga o skoku staym i miga nastawne w locie
b) Oglny opis i dziaanie miga o zmiennym skoku typu
Hamilton
c) Uywanie dwuskoku migie w poszczeglnych fazach
lotu
6. Rozmieszczenie zaogi
7. Uzbrojenie oglne
8. Instalacja samolotu
9. Urzdzenia wewntrzne i wyposaenie przedziaw zaogi
a) Przedzia d-cy zaogi (obserwatora)
b) Przedzia pilota
c) Przedzia poredni
d) Przedzia radiotelegrafisty
e) Przedzia strzelca
10. Obcienie samolotu
11. Osigi samolotu o A
a) Wzlot
b) Wznoszenie
c) Lot poziomy
d) Ldowanie
Osigi samolotu o B
Rozdzia I-B. Uytkowanie urzdze sterowych i aerodynamicznych
( )

1. Sterowanie samolotu
2. Regulacja statecznoci samolotu
a) Regulacja statecznoci poprzecznej
b) Regulacja statecznoci podunej
( )
*
c) Regulacja statecznoci kierunkowej
3. Skrzele
4. Klapy
( )
* a) Napd i sterowanie klap
b) Uruchamianie i sygnalizacja
c) Uywanie klap w locie

* 10. Pooenie dwigni kurkw w czasie ldowania

11. Kolejno wyczerpywania zbiornikw paliwa
* 12. Przyczyny spadku cinienia paliwa
* 13. Przepyw paliwa w razie uszkodzenia instalacji
* 14. Przepyw paliwa przy zatrzymanym jednym silniku
15. Paliwomierze zbiornikw
Rozdzia II-B. Instalacja olejowa
( )

* 1. Opis instalacji
2. Pomiar iloci oleju
3. Uywane oleje

Rozdzia II-C. Instalacja hydrauliczna

( )

* 1. Opis instalacji
2. Podnoszenie i opuszczanie podwozia
a) Podnoszenie podwozia
b) Opuszczanie podwozia

Cz III. Obsuga i uytkowanie samolotu przed

lotem, w locie i po locie
Rozdzia III-A. Przygotowanie i sprawdzenie samolotu przed
uruchomieniem silnikw
* 1. Odpowiedzialno
* 2. Czynnoci przygotowawcze
* 3. Sprawdzenie urzdze sterujcych silniki i instalacje

( )

Rozdzia III-B. Uruchomienie silnikw, sprawdzenie zasilania,

prby silnikw i instalacji
*
1. Otwarcie kurkw paliwa
* 2. Zastrzyk i rozruch
* 3. Podgrzewanie silnikw
* 4. Skok migie
* 5. Sprawdzenie zasilania
( )
* 6. Prba silnikw
* 7. Prba instalacji elektrycznej
* 8. Prba instalacji hydraulicznej
* 9. Prba urzdze radio
* 10. Zatrzymanie silnikw
Rozdzia III-C. Przygotowanie zaogi w samolocie przed koowaniem i koowanie
1. Czynnoci wstpne
a) Sprawdzenie wielkoci i rozkadu ciarw
b) Ekwipunek zaogi
c) Wchodzenie do przedziaw samolotu
d) Otwieranie i zamykanie pokrywy przedziau pilota
e) Sprawdzenie urzdze do wyrzucania pokryw przedziaw
f) Regulacja wysokoci siedzenia pilota
2. Przygotowania w przedziaach zaogi
a) Pilot
b) Dowdca zaogi
c) Radiotelegrafista
d) Strzelec
3. Koowanie

Cz II. Uytkowanie instalacji paliwa, oleju i hydraulicznej

Rozdzia II-A. Instalacja paliwa

( )

*
*
*
*
*

1. Ilo i rozmieszczenie zbiornikw paliwa

2. Pojemno zbiornikw paliwa
3. Napenianie zbiornikw paliwa
4. Dwignie sterujce kurki paliwa
5. Pooenie dwigni kurkw przy prbie silnikw
6. Pooenie dwigni kurkw przy koowaniu
7. Pooenie dwigni kurkw przy wzlocie
8. Pooenie dwigni kurkw przy wznoszeniu
9. Pooenie dwigni kurkw przy locie poziomym

Rozdzia III-D. Wzlot

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Czynnoci pilota bezporednio przed wzlotem

Praca silnikw przy wzlocie
Uycie hamulcw przed wzlotem
Wzlot z penym obcieniem
Lot z jednym silnikiem pracujcym
Wzlot w nocy
Wzloty szkolne

Rozdzia III-E. Wznoszenie

1.
2.
3.
4.

Szybko wznoszenia
Silniki przy wznoszeniu
Czynnoci zaogi w czasie wznoszenia
Przemieszczanie si zaogi

Rozdzia V-C. Uzbrojenie stanowisk

Rozdzia III-F. Lot poziomy

1. Okrelenie obrotw i szybkoci przelotowej
* 2. Uycie regulatora skadu mieszanki
3. Lot poziomy z penym obcieniem
4. Podstawa dla oblicze zasigu i zuycie paliwa

( )

Rozdzia III-G. Lot poziomy na obrotach maksymalnych

1. Dane silnikowe

*
*
*
*

Rozdzia III-H. Utrata szybkoci, przecignicie, lot nurkowy

1.
2.
3.
4.

Utrata szybkoci i przecignicie samolotu

Przygotowanie do lotu nurkowego
Silniki w locie nurkowym
Szybko nurkowania

Rozdzia III-I. Lot w warunkach szczeglnych

1. Lot bez widocznoci
2. Temperatura oleju za wysoka

Rozdzia III-K. Ldowanie

1. Przygotowanie do ldowania
2. Podchodzenie do ldowania

Rozdzia III-L. Obsuga samolotu po locie

1. Ustawienie samolotu
2. Umocowanie sterw i kotwiczenie
3. Zakadanie pokrowcw

Cz IV. Uytkowanie instalacji elektrycznej

Rozdzia IV-A. Opis instalacji elektrycznej
1. Cel instalacji elektrycznej
* 2. Rozmieszczenie poszczeglnych czci

( )

*
*
*
*

* Rozdzia IV-B. Sprawdzenie instalacji elektrycznej przed

lotem
*
*
*
*
*

1.
2.
3.
4.
5.

Sprawdzenie podczenia akumulatora

Sprawdzenie naadowania akumulatora
Sprawdzenie odbiornikw z przedziau pilota
Sprawdzenie odbiornikw z przedziau dowdcy
Sprawdzenie odbiornikw z przedziau radiotelegrafisty

Rozdzia IV-C. Uytkowanie w locie

*
*
*
*

l. Samoczynny regulator napicia

2. Race owietlajce
3. Pozostae odbiorniki
4. Usuwanie usterek powstaych w locie

Cz V. Uzbrojenie samolotu
Rozdzia V-A. Opis oglny
1. Uzbrojenie strzeleckie
2. Uzbrojenie bombardierskie
3. Sprzt sygnalizacyjny
Rozdzia V-B. Stanowiska obserwatora i strzelca
1.
2.
3.
4.
5.

Stanowisko Przd Gra"

Stanowisko Ty Gra"
Stanowisko Ty D"
Miejsce zaogi w czasie walki
rodki porozumienia si zaogi

1. Opis i obsuga uzbrojenia stanowiska Przd Gra"

a) Karabin maszynowy
b) Przyrzd celowniczy
c) Ruchoma podstawa k.m.
d) Odprowadzenie usek
e) Umieszczenie adownikw
f) Sprawdzenie k.m.
g) Zakadanie k.m. na ruchom podstaw
h) Zakadanie adownikw na k.m.
i) Przygotowanie do lotu na strzelanie
j)
Strzelanie
2. Uzbrojenie bombardierskie stanowiska Przd Gra"
a) Opis oglny
b) Celownik mechaniczny
c) Celownik optyczny
d) Sposoby bombardowania
e) Wyrzutniki i ich uycie
f) Mechanizm wyrzutowy i zabezpieczajcy
g) Mechanizm wyrzutowy do bomb 300 kg
h) Sterowanie wyrzutnika skrzynkowego wz. 37
3. Sprzt sygnalizacyjny
a) Rakietnica
b) Rakiety
c)
Strzelanie rakiet
4. Opis i obsuga uzbrojenia stanowiska Ty Gra"
a) Opis oglny
b) Przyrzd celowniczy
c) Podstawa k.m.
d) Odprowadzenie usek
e) Umieszczenie adownikw
f)
Sprawdzanie k.m.
g)
Sprawdzanie przyrzdu celowniczego
h) Zakadanie k.m. na podstaw
i) Zakadanie adownikw na k.m.
j) Przygotowanie do lotu na strzelanie
k) Strzelanie
5. Opis i obsuga stanowiska Ty D"
a) Opis oglny
b) Przyrzdy celownicze
c) Podstawa k.m.
d) Odprowadzenie usek
e) Umieszczenie adownikw
f) Sprawdzenie k.m. i przyrzdw celowniczych
g) Zakadanie k.m. na podstaw
h) Zakadanie adownikw na k.m.
i) Przygotowanie do lotu na strzelanie
j)
Strzelanie

Rozdzia V-D. Uzbrojenie samolotu w bomby

( )

* 1. Zawieszanie bomb 100 kg

* 2. Zawieszanie bomb 300 kg
( )
* 3. Zdejmowanie z wyrzutnika niezrzuconych bomb
( )

Rozdzia V-E. Posugiwanie si elektrycznym automatem bombardierskim i przyrzdami do celowania

( )
* 1. Uycie elektrycznego automatu typ Alkan PZL Nr 3 bis
( )
* 2. Celownik do bombardowania wz. RH 32
3. Sekundomierz
4. Bombardierski wskanik kierunku
Rozdzia V-F. Zastosowanie bomb wiczebnych
*
*
*
*

1. Przytwierdzenie wyrzutnikw
2. Regulacja wyrzutnikw
3. Zawieszanie bomb
4. Bombardowanie

Rozdzia V-G. Uycie bomb owietlajcych

*
*
*
( )

1. Wyrzutniki do bomb owietlajcych

2. Sprawdzenie dziaania wyrzutnikw
3. Zawieszanie bomb
4. Zrzucanie bomb
5. Zdejmowanie bomb z wyrzutnikw
6. Umieszczenie bomb w stanowisku Ty Gra"
Zrzucanie bomb umieszczonych w stanowisku Ty Gra"

Wstp
Instrukcja mniejsza obejmuje przepisy uytkowania samolotw
o A i o B Ze wzgldu na niewielkie rnice w sposobie
uytkowania instrukcja omawia uytkowanie samolotu o
A i w odpowiednich rozdziaach podaje rnice wzgldnie dodatkowe dane dotyczce samolotu o B.
CZ I

Charakterystyka, wyposaenie i urzdzenia sterowe

Rozdzia I-A. Budowa, wyposaenie, ciary i osigi samolotu
1. Typ i przeznaczenie
Samolot bombardujcy o jest czteromiejscowym, cakowicie
metalowym dolnopatem. Zesp napdowy stanowi dwa silniki
Bristol Pegaz XII ze migem o dwuskoku nastawnym w locie
typu Hamilton.
Samolot posiada chowane w locie podwozie o koach bliniaczych. Podwozie jest uruchamiane sposobem hydrauliczno-pneumatycznym.
la. Rnice midzy o A i o B
Samoloty o dziel si na:
o A ... 2 silniki Pegaz XII ... opierzenie z jednym sterem
kierunkowym, niektre samoloty o A posiadaj opierzenie z podwjnym sterem kierunkowym i nazywane s o Abis. o B ...
2 silniki Pegaz 20a lub 2 silniki Pegaz 20b.
2. Wymiary charakterystyczne
Wymiary samolotu podaje zaczony rysunek.
3. Budowa oglnie
a) T w o r z y w a
Patowiec jest konstrukcj cakowicie metalow nitowan. Drzewo i niemetale znalazy zastosowanie tylko jako materiay pomoc-

nicze i izolacyjne wzgldnie pokrycia przezroczyste. Zasadniczym

tworzywem jest duraluminium i pokrewne metale lekkie (aluminium, hiduminium, alupolon, elektron).
Okucia i wicej obcione czci konstrukcyjne wykonano z wysokowytrzymaych stali. Metale kolorowe znalazy zastosowanie
w instalacjach i nielicznych oyskach lizgowych.
Pokrycie patowca stanowi rnej gruboci blachy duralowe,
prcz przedniej czci kaduba, ktra pokryta jest przezroczystym
plexiglasem zamocowanym na konstrukcji z rur stalowych.
b) Budowa p o s z c z e g l n y c h czci p a t o w c a
Kadub wykonany jest z ksztatownikw i blach duralowych,
jako konstrukcja skorupowa poczwszy od przedziau pilota do
opierzenia i mieszana w czci- przedniej stanowicej przedziay
dowdcy zaogi i pilota, przy czym nad przedziaem pilota pokrycie
kaduba stanowi pokrywa z zabarwionego na niebiesko plexiglasu.
W dolnej czci kaduba pod przedziaem pilota mieci si w wykroju
gwny zbiornik paliwa.
U dou w czci rodkowej kadub ma obszerny wykrj, w ktry
wpuszczona jest cz rodkowa skrzyda. W wykroju tym znajduj
si okucia bdce zasadniczym poczeniem skrzyda z kadubem.
W czci tylnej kadub ma dwa wykroje mieszczce stanowiska
ogniowe k.m. i przy zakoczeniu kaduba wykroje dla zamocowania
opierzenia i pozy ogonowej.
Kadub zakoczony jest owiewkiem.
Wolnonone skrzydo skada si zasadniczo z trzech odrbnych
konstrukcyjnie czci poczonych okuciami. S to: cz rodkowa
oraz prawa i lewa cz kocowa skrzyda.
Cz rodkowa skrzyda jako zasadnicza cz czca poszczeglne skadowe samolotu jest mocn konstrukcj dwudwigarow. Do zewntrznych kocw skrzyda rodkowego przymocowane s czci kocowe skrzyda od dou za pomoc dwu grzebieniastych oku poczonych sworzniami, a od gry za pomoc rub
w okuciach przenoszcych obcienia z poszczeglnych fal blachy
kesonw skrzyde kocowych.
Midzy dwigarami czci rodkowej mieszcz si komory bombowe. Do czci zewntrznych skrzyda rodkowego przymocowane
s oa silnikowe, gondole silnikw i chowanego podwozia. W gondolach mieszcz si rwnie zbiorniki olejowe, opadowe zbiorniki
paliwowe i urzdzenia hydrauliczne chowanego podwozia.
Do dwigara przedniego przymocowane s w czciach midzy
gondolami a kadubem odejmowalne krawdzie natarcia.
Do dwigara tylnego przymocowane s odejmowalne czci
spywowe skrzyda i wewntrzne czci klap.
Zasadnicz czci skrzyde kocowych jest keson, do ktrego

I.O. Rys. 1. Widok samolotu o A od przodu

I.O. Rys. 2. Widok samolotu o A z boku

I.O. Rys. 3. Widok samolotu o A od tyu

przymocowane s na okuciach czci czoowe ze skrzelami i czci

spywowe z klapami i lotkami.
Konstrukcyjnie keson skada si z przedniej i tylnej ciany oraz
dolnego i grnego pokrycia. Cao wykonana jest z nitowanej
blachy falistej, usztywnionej od wewntrz kesonu eberkami.
Od strony skrzyda rodkowego kesony mieszcz skrzydowe
zbiorniki paliwowe.
Zakoczenie skrzyda stanowi blacha opywowa.
Opierzenie skada si z odejmowalnych wolnononych statecznikw wysokoci i pionowego z odcionymi sterami wysokoci
i kierunku.
Dodatkowe odcienie sterw stanowi klapki regulowane z przedziau pilota.
Urzdzenie sterowe skada si ze sterownicy i pedaw w przedziale pilota oraz zapasowego drka sterowego i orczyka w przedziale dowdcy zaogi. Urzdzenia sterowe i ich napdy pracuj na
oyskach kulkowych.
Chowane podwozie skada si z wolnononych olejo-powietrznych goleni amortyzujcych i wahliwie zamocowanych 2 par k
bliniaczych.

Zesp poza-kko ogonowe zamocowany jest na amortyzatorze

olejo-powietrznyrn uchwyconym w kadubie od gry przez okucie na
ostatniej ramie kaduba, a od dou za porednictwem pozy przez
golenie i ich okucia przy kadubie.
4. Charakterystyka silnika Pegaz XII
a) O k r e l e n i a
Dla okrelenia przodu silnika przyjmujemy za zasad, e piasta
miga znajduje si na przodzie silnika.
Za kierunek obrotu w prawo uwaa si kierunek ruchu wskazwek zegara.
Strony boczne silnika, kierunek obrotu miga, wau wykorbionego, krzywki rozrzdu podaje si dla patrzcego od tyu silnika.
Przekadnie poszczeglnych napdw podaje si w odniesieniu do
obrotw wau wykorbionego.
Kierunek obrotu mechanizmw posiadajcych waki napdowe
rwnolege do wau wykorbionego podaje si dla patrzcego od
strony elementu napdzajcego.
Skrty: O.Z.P. odkorbowy zwrotny punkt, K.Z.P. kukorbowy zwrotny punkt.

I.O. Rys. 4. Widok samolotu o A bis, o B od tyu

I.A. Rys. 1. Rzuty samolotu o A

b) C h a r a k t e r y s t y k a o g l n a
Engine name
Znaczenie symboli dodatkowych XII
Okrelenie mocy:
take-off power
at rpm
on altitude
loading pressure
- nominal power
at rpm
on altitude
loading pressure
- max power
at rpm
on altitude
loading pressure
Sposb pracy
Charakterystyczna ilo suww
Chodzenie
Stopie sprania
Sposb przymocowania gowicy
cylinder diameter
Skok toka
Ksztat denka toka
Objto skokowa cylindra
Ukad cylindrw
Ilo cylindrw
Numeracja cylindrw

Pegaz XII
kolejna seria
930-970 hp
2475 rpm
0m
2
+315 g/cm
820-860 hp
2250 rpm
1220 m
2
+175g/cm
890-930 hp
2600 rpm
1950 m
2
+175 g/cm
wybuchowy
czterosuw
powietrzem
6,55
nakrcana na gorco
ze skurczem
146 mm
190,5 mm
wypuky
3,19 l
gwiazda

Pompa paliwowa
Przekadnia napdu pompy paliwowej
Cinienie paliwa normalne
Cinienie paliwa najnisze
Zuycie paliwa
przy mocy nominalnej
przy mocy maksymalnej

paletkowa l na silnik
l : l
2
175 g/cm
2
100 g/cm
268-285 g/KM/godz
360 g/KM/godz

Smarowanie
Oleje polecane
Pompy olejowe
Przekadnia napdu pomp
Cinienie oleju:
- najnisze
- normalne
Temperatura oleju na wejciu:
- najnisza dopuszczalna (do startu)
- normalna
- maksymalna dla wznoszenia si
Najwysza dopuszczalna temperatura
oleju na wejciu
Zuycie oleju przy mocy nominalnej
Smarowanie rozrzdu i pompy paliwowej

od l do 9 w lewo
Cylinder nr l pionowy

olej lotniczy 100

Zbate: jedna toczca
i jedna oprniajca
l : l
2

5,0 kg/cm
2
5,6 kg/cm
15
40-70
80
120
5-9 l/godz
Smar GLC Stanavo
Rocker Arm Grease
Nr 2, Shell Rocker
Arm Grease, Vacuum Mobilgrease Nr 3
lub inne zatwierdzone przez Dow. Lotn.

Ukad zaponowy
c) C h a r a k t e r y s t y k a s z c z e g o w a

Iskrowniki
wiece polecane

Wa wykorbiony
Najwiksze dopuszczalne obroty wau
dla nurkowania

2725 obr/min
Rozmiary silnika

Reduktor
Rodzaj reduktora
Przekadnia reduktora

satelitowy
0,666

migo
Kierunek obrotu miga

BTH typ SC9-7B

seryjne Wawrzyniak A60
zastpcze KLG V7/3B 832,
Lodge A2/1B

rednica silnika
Cakowita dugo silnika (z piast miga)
Ciar silnika suchego

1404 mm
1420 mm
456 kg

Rne
w lewo

Rozrusznik

Eclipse, seria 11A

rczny

Sprarka
Typ sprarki
Ilo stopni
Napd
Przekadnia cakowita wirnika sprarki

wirnikowa
jednostopniowa
mechaniczny
7 : l

Ganik
Typ ganika

Claudel-Hobson
AVT-85E
Urzdzenia charakterystyczne wbudowane w ganik:
1) urzdzenia wzbogacajce dla penej mocy,
2) urzdzenia wzbogacajce dla mocy maksymalnej,
3) urzdzenia wzbogacajce przy zwikszaniu iloci obrotw,
4) urzdzenia dla zatrzymywania silnika,
5) urzdzenie dla ogrzewania gardzieli ganika,
6) urzdzenie dla odmraania (nieczynne).
Podgrzewanie powietrza przed ganikiem od gowic
Zasilanie paliwem
Paliwo polecane

min. L.O. 87
Mieszanka BABC

4a. Charakterystyka silnika Pegaz 20 a i b

a) O k r e l e n i a
Okrelenia oglne takie same co dla silnika Pegaz XII podane
poprzednio
b) C h a r a k t e r y s t y k a o g l n a
Pena nazwa silnika
Znaczenie symboli dodatkowych
nazwy
Okrelenie mocy:
- moc startowa
przy obr/min
na wysokoci
przy cinieniu adowania
- moc nominalna
przy obr/min
na wysokoci
przy cinieniu adowania

Pegaz 20
20 kolejna seria
A i B grupy silnikw
w serii
810-850 KM
2475 obr/min
Om
+300 g/cm2
810-850 KM
2250 obr/min
2600 m
+210 g/cm2

- moc podrna
przy obr/min
na wysokoci
przy cinieniu adowania
- moc najwiksza chwilowa
przy obr/min
na wysokoci
przy cinieniu adowania
Stopie sprania
rednica cylindra
Skok toka
Ksztat denka toka
Objto skokowa cylindra
Objto skokowa silnika
Ukad cylindrw
Ilo cylindrw
Numeracja cylindrw

810-850 KM
2250 obr/min
2600 m
2
+210 g/cm
940 KM
2600 obr/min
3050 m
2
+210 g/cm
6,55
146 mm
190,5 mm
wypuky
3,177 l
28,6 l
gwiazda
9
od l do 9 w prawo
cyl. Nr l, pierwszy
nad osi poziom
z lewej strony

c) C h a r a k t e r y s t y k a s z c z e g o w a
Najwiksze dopuszczalne obroty wau
dla nurkowania
Przekadnia reduktora
Kierunek obrotu miga
Przekadnia cakowita wirnika sprarki
Moc pobierana przez sprark
(w warunkach mocy nominalnej)

2925 obr/min
0,5
w lewo
9,34
okoo 86 KM

Ganik
Umieszczenie ganika
Typ ganika seria A

seria B

Krtka charakterystyka konstrukcji ganika

Ilo ganikw na silnik

Urzdzenia charakterystyczne wbudowane
w silnik:

u dou
Claudel-Hobson
AVT 80.B.Z.
f-my Motolux
Hobson Master-Control AVT
85 M.B.
dwugardzielowy
o dwch komorach
pywakowych
l

Seria A. Ganik Cl.-Hobs. AVT 80 B.Z.:

1) urzdzenie wzbogacajce dla penej mocy
2) urzdzenie wzbogacajce dla mocy maksymalnej
3) urzdzenie wzbogacajce przy przejciach
4) urzdzenie dla zatrzymania silnika
5) urzdzenie dla ogrzewania gardzieli ganika
Seria B. Ganik Hobson Master-Control:
1 , 2 , 3 , 4 , 5 ditto
6) automatyczny poprawnik wysokociowy
7) regulator cinienia adowania
Podgrzewanie powietrza przed ganikiem

Pompa paliwowa
Przekadnia napdu pompy paliwowej
Cinienie paliwa
Cinienie paliwa najnisze
Zuycie paliwa przy mocy maksymalnej

10,5-14 kg/cm
2
4,5 kg/cm
2
5,6 kg/cm

15C
40-70C
80C
140C

Ukad zaponowy
Iskrowniki

dwa BTH typ SC 9-8 ekranowane

Rozmiary silnika
Najwiksza szeroko obrysu silnika
Wysoko silnika
Cakowita dugo silnika (bez piasty miga)
Ciar silnika suchego

1414 mm
1457 mm
1413 mm
okoo 465 kg

5. Zasady dziaania miga o skoku nastawnym w locie typu

Hamilton Standard (dwuskok)
a) m i g a o s t a y m s k o k u i m i g a n a s t a w n e
w l o c i e d w u p o o e n i o we
Wprowadzenie migie dwupooeniowych nastawnych w locie
rozwizao zagadnienie niekorzystnego cigu miga przy starcie
samolotw o duej szybkoci, ktre zazwyczaj zaopatrzone musiay
by w miga o duym skoku, dostosowane do warunkw szybkoci
maksymalnej lub przelotowej.
b) O g l n y o p i s i d z i a a n i e m i g a o z m i e n n y m
skoku typu Hamilton
Napd zmiany skoku w migle typu Hamilton jest systemu
hydraulicznego.
c) U y w a n i e d w u s k o k u m i g i e w p o s z c z e g l nych fazach lotu.
Wzlot. Dla wykorzystania mocy silnikw przy penym otwarciu
przepustnic i maksymalnym cinieniu adowania, do wzlotu (startu)
naley skok migie przestawi na may. Pozwoli to na uzyskanie
przy wzlocie 2475 obr/min silnikw.
Wznoszenie. Po wzlocie i nabraniu szybkoci przez samolot,
obroty wzrosn powyej 2475 obr/min. Pozostawienie migie na
maym skoku prowadzi do obrotw powyej maksymalnych 2600
obr/min, co jest niepodane i szkodliwe dla silnikw.
Wzrostowi obrotw naley zapobiec przez przymknicie przepustnic, wyczenie nadadowania i przestawienie skoku migie na
duy. Po tym naley ponownie otworzy przepustnice tak, by silniki pracoway w granicach obrotw nominalnych tj. ok. 2250
obr/min.

od gowic

Zasilanie paliwem
Paliwo polecane

Cinienie oleju
- pocztkowe U.W.U.R.
- najnisze
- normalne
Temperatura oleju na wejciu
- najnisza dopuszczalna (do startu)
- normalna
- maksymalna dla wznoszenia si
Najwysza dopuszczalna temperatura
oleju na wejciu

minim. L.0.87
mieszanka BABC
paletkowa podwjna
l : l
175 g/cm2
100 g/cm2
360 g/KM/godz

Lot poziomy. Jako zasad naley przyj, e poza wzlotem

i ldowaniem skok migie w locie powinien by ustawiony zawsze
na duy. Wyjtek stanowi lot z jednym pracujcym silnikiem,
ktrego migo powinno by nastawione na may skok.
Ldowanie. Przed ldowaniem naley skok migie przestawi na
may, by w razie koniecznoci rozporzdza wiksz moc silnikw
dla ponownego wzlotu.
Naley pamita, e przestawienie skoku miga nie nastpuje
natychmiast po przestawieniu dwigni sterujcej, lecz trwa pewien
zreszt krtki czas.
Przed przestawieniem skoku migie naley zawsze zredukowa
obroty silnikw do 1600 obr/min.
Zmiana skoku migie z maego na duy nastpuje szybciej przy
wikszych obrotach a z duego na may przy mniejszych.

I.A. Rys. 2. Pooenie poszczeglnych czci miga

przy ustawianiu na may skok

I.A. Rys. 3. Pooenie poszczeglnych czci miga

przy ustawianiu na duy skok

Czci skadowe miga o zmiennym skoku: 1. Rami miga, 2. Tuleja z brzu, 3. Czop piasty, 4. Karter cz (tylna), 5. Zewntrzny piercie lizgowy oyska
wakowego, 6. Oporowe oysko wakowe w koszyku z brzu, 7. Wewntrzny piercie lizgowy oyska wakowego, 8. Wkrtka mocujca tulej, 9. Wkadka
rozprowadzajca smar, 10. Piercie dwudzielny z novotextu, 11. Stokowy piercie sprynujcy (tylny), 12. Wa reduktora (silnika), 13. ruby zczne karteru,
14. Karter (cz przednia), 15. Koek ustalajcy, 16. Wkrtka mocujca przeciwwag, 17. ruba regulacyjna, 18. Nakrtka czworoktna ruby regulacyjnej, 19.
Koki ustalajce przeciwwagi, 20. Cylinder, 21. Pokrywa cylindra, 22. Rami przeciwwagi, 23. Konierz podstawy cylindra, 24. Przeciwwaga, 25. Pokrywa
przeciwwagi, 26. Bezpiecznik sprynujcy, 27. Nakrtka piercieniowa, 28. Podkadka miedziano-azbestowa, 29. Uszczelki skrzane, 30. Tok, 31. Zawleczka,
32. Piercie zabezpieczajcy, 33. Piercie sprynujcy toka, 34. Stokowa uszczelka skrzana, 35. Piercie stokowy dwudzielny przedni, 36. Oznacznik kta
zasadniczego, 37. Kana smarowy w czopie ramienia miga, 38. Podkadka ustalajca, 39. Smarowniczka, 40. Kana smarowy w piacie miga, 41. Ciarek
przeciwwagi, 42. Koek zabezpieczajcy, 43. Okrgy piercie lizgowy oyska kulkowego, 44. Owalny piercie lizgowy oyska kulkowego, 45. oysko
kulkowe z koszyczkiem, 46. Tulejka z brzu trzpienia sterujcego, 47. Trzpie sterujcy, 48. Zawleczka koka zabezpieczajcego, 49. Zawleczka trzpienia
sterujcego, 50. Koek ustalajcy pooenie trzpienia, 51. Wkadka do wywaania ramion, 52. Piercie doprowadzajcy olej, 53. Przewd olejowy toczcy, 54.
Zawr trjdrogowy. Czci oznaczone liczbami 8, 9, 10, 15, 16, 17,18, 19, 31, 33, 38, 41, 46, 48, 50 s nie oznaczone na przekrojach. Numeracja ta dotyczy
rysunkw instrukcji obsugi samolotu o

6. Rozmieszczenie zaogi
Czteroosobowa zaoga rozmieszczona jest nastpujco:
dowdca zaogi obserwator w przedniej czci kaduba,
ktrej przezroczyste pokrycie zapewnia dogodn obserwacj,
pilot przy sterownicy w kabinie pilota,
radiotelegrafista -w rodkowej czci kaduba, gdzie jest
wbudowana pokadowa stacja radio i radionamiernik,
strzelec samolotowy w tylnym grnym wykroju kaduba
stanowicym tylne wejcie do samolotu i zarazem przedzia strzelca.
Przemieszczanie si zaogi jest dopuszczalne z tym zastrzeeniem,
e w przedziale dowdcy moe si znajdowa tylko jedna osoba,
a w przedziale strzelca nie wicej ni dwie osoby.
7. Uzbrojenie oglne
Uzbrojenie zaczepne samolotu stanowi bomby lotnicze podwieszane w komorach bombowych w midzygondolowej i podkadubowej czci skrzyda rodkowego.
Wyrzutniki bombowe w komorach midzygondolowej czci
skrzyda przystosowane s dla bomb 50 i 100 kg, a w czci
podkadubowej dla bomb 300, 100 i 50 kg. Moliwym jest rwnie
zabieranie bomb innych, jednake tylko w specjalnie do tego
przystosowanych wyrzutnikach skrzynkowych.
Wyrzucanie bomb odbywa si elektrycznie lub mechanicznie.

Uzbrojenie strzeleckie samolotu skada si z trzech stanowisk

strzeleckich a mianowicie:
stanowisko Przd Gra obsugiwane przez d-c zaogi
stanowisko Ty Gra
- obsugiwane przez strzelca
samolotowego
stanowisko Ty D
- obsugiwane przez radiotelegrafist (i ewent. strzelca
samolotowego).
8. Instalacje samolotu
Samolot posiada nastpujce instalacje:
- piciozbiornikow instalacj paliwow z centraln skrzynk
sterowa kurkw umoliwiajc pilotowi przestawienie zasilania
silnikw z dowolnie obranego zbiornika,
dwuzbiornikow, niezalen dla kadego silnika instalacj olejow,
- instalacj hydrauliczn dla napdu mechanizmw chowanego
podwozia i klap,
- instalacj prniow napdzajc przyrzdy yroskopowe,
- instalacj spronego powietrza dla uruchamiania hamulcw k
podwozia,
- instalacj zastrzykow silnikw,
- instalacj elektryczn przeznaczon dla:

Praca ta polega na nawigacji, bombardowaniu, strzelaniu i ewentualnie sterowaniu samolotu. Zalenie od tego dowdca zaogi
pracuje albo siedzc na krzeseku, albo te klczc na mikkich
nakadkach umieszczonych przed krzesekiem w przedniej czci
przedziau. Nakadki te posiadaj wykroje dla ng, majce na celu
zwikszenie swobody ruchw.
Krzeseko w przedziale d-cy jest przesuwalne wzdu prowadnic
na obudowaniu urzdze sterowych umieszczonych w osi podunej
przedziau. Do zwalniania i unieruchomiania krzeseka suy dwigienka umieszczona z przodu pod krzesekiem. Dla przesunicia
krzeseka naley dwigienk przestawi w prawo, przesun krzeseko w dane miejsce i po przesuniciu dwigienki w lewo poruszy krzesekiem wzdu prowadnic dla wsunicia zapadek dwigienki.
Do krzeseka zamocowany jest pas biodrowy, ktry wraz ze

I.A. Rys. 4. Przedzia d-cy (strona lewa): 1. Krzeseko d-cy, 2. Skrzynka

z gniazdami do rakiet, 3. Torba na mapy, 4. Dwignie sterujce przepustnice,
5. Pudeko na wat, 6. Wysokociomierz, 7. Szybkociomierz, 8. Zegar
czasowy, 9, 10, 12. Czopy do zawieszania bbnw z amunicj, 11. Gniazda
wtyczek sieci elektrycznej, 13. Wycznik iskrownikw, 14. Lejek odchodowy

1. uruchomienia elektrycznych wyrzutnikw bomb,

2. zasilania urzdze radio,
3. owietlenia wewntrznego, wiate pozycyjnych, reflektorw
i rac,
4. sygnalizacji pooenia podwozia i klap,
5. zasilania urzdze specjalnych.
Uytkowanie instalacji omawiaj dalsze rozdziay instrukcji.
9. Wyposaenie przedziaw zaogi i jego uytkowanie
a) P r z e d z i a d-cy z a o g i (obserwatora)
Urzdzony jest tak, by przy jak najlepszym wykorzystaniu
przestrzeni w czci przedniej kaduba, zapewni obserwatorowi
w granicach moliwoci wygod przy pracy.

I.A. Rys. 6. Umieszczenie akumulatora: 1. Prawy peda steru kierunkowego,

2. Oparcie za krzesekiem d-cy, 3. Krzeseko w przedziale d-cy, 4. Pas
bezpieczestwa krzeseka d-cy, 5. Peczka z zapasowymi bezpiecznikami, 6.
Gniazdo dla przenonej lampy kabinowej, 7. Uchwyt dla przenonej lampy
kabinowej, 8. Pokrywa skrzynki akumulatora pokadowego, 9. Akumulator
pokadowy

I.A. Rys. 5. Przedzia d-cy (strona prawa): 1. Prawa podkadka pod kolana, 2. Dwignia otwierajca praw
pokryw otworu dennego, 3. Gniazdo dla wtyczki lampy przenonej, 4. Pka dla bezpiecznikw zapasowych, 5.
Pas do zamocowania celownika optycznego, 6. Tabliczka rozdzielcza przedziau d-cy

powinien zwrci specjaln uwag na to, by przypadkowo nogami

lub odkadanymi na podog przedmiotami nie zakleszcza orczyka,
uniemoliwiajc tym samym sterowanie sterem kierunkowym.
Urzdzenia sterowania silnikw skadaj si z umieszczonych na lewej cianie w zasigu lewej rki dwch dwigien
sterowania przepustnic (gazu) i przecznika iskrownikw.
Ostrzeenie 2. Przecznik iskrownikw powinien by zawsze
wczony, tzn. skrzydeka jego powinny by w przedzie zabezpieczone drucikiem. Przesunicie skrzydeka (skrzydeek) do tyu
powoduje wyczenie iskrownika(w) i przerwanie pracy silnika.
W razie przypadkowego przesunicia skrzydeka (skrzydeek) przecznika, naley natychmiast przesun skrzydeka do przodu
i zawiadomi o tym pilota.
W razie zauwaenia przerwy w pracy silnika(w) naley
natychmiast sprawdzi pooenie skrzydeek wycznika i jeeli
pooenie jego (ich) byoby inne w przedzie 1+2" zapon"
natychmiast ustawi go (je) w to pooenie.
Urzdzenie bezpieczestwa

I.A. Rys. 7. Urzdzenia sterowe w przedziale pilota: l. Wcznik iskrownika

rozruchowego na silnik lewy, 2. Wcznik iskrownika rozruchowego na silnik
prawy, 3. Podstawka dwigien sterujcych silniki, 4. Dwignia sterujca
przepustnic silnika prawego, 5. Dwignia sterujca przepustnic silnika
lewego, 6. Wycznik reflektora pokadowego, 7. Dwignia regulatora
mieszanki silnika lewego, 8. Dwignia regulatora mieszanki silnika prawego,
9. Dwignia regulujca ogrzewanie ganika silnika lewego, 10. Dwignia
regulujca ogrzewanie ganika silnika prawego, 11. Drek sterowy, 12.
Wycznik iskrownikw, 13. Dwignia uruchamiajca hamulce, 14. Sterownica, 15. Dwignia sterujca lewy kurek czterodrogowy, 16. Dwignia
sterujca kurek trjdrogowy, 17. Dwignia sterujca prawy kurek czterodrogowy, 18. Skrzynka sterowa pilota, 19. Prawy peda steru kierunkowego,
20. Korbka sterujca reflektor pokadowy, 21. Iskrownik rozruchowy, 22.
Kko regulujce wychylenie klapek na sterze kierunkowym, 23. Krzeseko
pilota

Na lewej cianie kaduba powyej lewego ramienia zamocowany

jest pas dla podwieszenia spadochronu.
W pasie tym musi by zaoony spadochron piersiowy wwczas,
gdy w przedziale d-cy znajduje si jeden z czonkw zaogi.
Na lewo wskos poniej pasa ze spadochronem zamocowana jest
rczna ganica Salva.
Dla umoliwienia skoku ze spadochronem bezporednio z przedziau d-cy przednia dolna cz kaduba w przedueniu podogi jest
wyrzucalna. Dla wyrzucenia jej naley:
1) Energicznie pocign do siebie lew i praw dwigienk
znajdujc si przy obramowaniach pokrywy otworu na wysokoci
podstawy celownika.
Ostrzeenie 3. Dwigienki o ktrych mowa, oznaczone s tabliczkami wyrzucanie kabiny" i naley je odrni od dwigienek
sucych do otwierania pokryw okienka dla celownika.
2) Energicznym ruchem wypchn pokryw otworu.
Do urzdze bezpieczestwa naley zaliczy dwigni zabezpieczajc wyrzutnikw, gdy w razie uszkodzenia silnika(w) przy
wzlocie (starcie) z bombami, przestawienie tej dwigni do siebie
w skrajne pooenie pozwala wyrzuci wszystkie bomby.

znajdujcym si z tyu oparciem ma przytrzyma obserwatora

w czasie wzlotu samolotu lub burzliwej pogody.
Urzdzenia sterowe w przedziale dowdcy skadaj si
z orczyka i drka sterowego.
Normalnie drek sterowy zamocowany jest na prawej ciance
poniej prowadnicy krzeseka.
Dla uruchomienia urzdze sterowych w przedziale obserwatora
naley:
1) cofn krzeseko cakowicie do tyu i unieruchomi je,
2) podkadki pod kolana odchyli, ustawi pionowo i spi
sprynow zapink. Ma to na celu odsonicie orczyka,
3) wyj drek sterowy z uchwytw pod krzesekiem i wstawi
go zagiciem do przodu w otwr tulei pod krzesekiem.
Dla wyjcia drka odczepi najpierw jego krtsz cz zagit,
tj. t, ktra znajduje si w uchwycie pod krzesekiem na wysokoci
plecw, a cz przednia z gumow rkojeci wyjdzie z uchwytu bez
trudnoci.
Ostrzeenie 1. Czonek zaogi leccy w przedziale d-cy zaogi

I.A. Rys. 8. Przedzia pilota (strona lewa): 1. Kko regulujce wychylenie

klapki steru wysokoci, 2. Podstawka dwigien sterujcych silniki, 3.
Skrzynka przycisku reflektora sygnalizacyjnego, 4. Dwignia blokujca
skrzele, 5. Tabliczka objaniajca pooenie dwigni blokujcej skrzele, 6.
Tabliczka objaniajca, 7. Dwignia do wyrzucania pokrywy przedziau
pilota, 8. Dwignia sterujca przepustnic lewego silnika, 9. Dwignia
sterujca przepustnic prawego silnika, 10. Wycznik reflektora pokadowego, 11. Dwignia regulatora skadu mieszanki lewego silnika, 12. Dwignia regulatora skadu mieszanki prawego silnika, 13. Lewy peda steru
kierunkowego

I.A. Rys. 9. Tablica przyrzdw pokadowych: 1. Termometr temperatury zewntrznej, 2. Trzywskanikowy

kontroler silnika lewego, 3. Obrotomierz silnika lewego, 4. Manometr cinienia ldowania silnika lewego, 5.
Lampka owietlajca tablic przyrzdw pokadowych, 6. Lewa cz tablicy przyrzdw pokadowych, 7.
Manometr podcinienia w instalacji prniowej, 8. Busola, 9. rodkowa cz tablicy przyrzdw pokadowych, 10.
yroskopowy wskanik kursu, 11. Wariometr, 12. Lampka owietlajca tablic przyrzdw pokadowych, 13.
Wysokociomierz dwuwskanikowy, 14. Prawa cz tablicy przyrzdw pokadowych, 15, 16. Otwory zapasowe,
17. Sztuczny horyzont, 18. Kontroler lotu, 19. Chyomierz poduny, 20. Manometr cinienia adowania silnika
prawego, 21. Obrotomierz silnika prawego, 22. Dwuwskanikowy manometr cinienia instalacji hamulcowej, 23.
Trzywskanikowy kontroler silnika prawego

Przyrzdy pokadowe
Na lewej cianie przedziau midzy drug i trzeci ram kaduba
zamocowane s:
wysokociomierz Gerlach 0 - 10 000 m
szybkociomierz Gerlach 0 - 600 km/godz.
zegar czasowy Gerlach
Busola umieszczona jest na podstawce w przedniej czci przedziau.
Urzdzenie elektryczne
Na prawej cianie tu przy trzeciej ramie kaduba zamocowana
jest tabliczka rozdzielcza przedziau d-cy.
Na tabliczce tej znajduje si opornik do przyciemniania i gaszenia
lampek kabinowych oraz 6 bezpiecznikw, a mianowicie Bomby"
10A, 2 bezp., Celownik" 2A, Kabina" 2A 3 bezp.
Peczka z zapasowymi bezpiecznikami zamocowana jest na
prawej cianie przy czwartej ramie kaduba. Zawiera ona cztery
gniazdka, a to: dla 2 bezp. 10A i 2 bezp. 2A. Bezpieczniki te s
wkrcone w peczk jak na tabliczkach rozdzielczych.
Nieco powyej peczki z bezpiecznikami zamocowane jest
gniazdko dla przenonej lampy kabinowej. Tu naprzeciw gniazdka zamocowany jest uchwyt dla teje lampy.
Na lewej ciance przedziau powyej orczyka zamocowane s
gniazdka dla poczenia wtyczek przewodw dostarczajcych energi elektryczn do (od lewej strony) przekanika Relais", Busoli",
wyrzutnikw bomb Bomby", Celownika bombowego" i Wskanika pilota". W razie potrzeby w kade z tych gniazdek mona
wstawi wtyczk lampy kabinowej.
Poniej gniazdek zamocowany jest uchwyt dla wtyczki przewodu
do wyrzutnikw, ktra w stanie gotowoci bojowej musi by
wsadzona w gniazdko Bomby".

Po lewej stronie prowadnic krzeseka umieszczona jest korbka

z zbatk dla wysuwania reflektora. Zbatka poczona jest acuszkiem rwnolegle z podobn korbk znajdujc si na skrzynce
sterowa w przedziale pilota.
W przejciu do przedziau pilota na pododze umieszczony jest
w skrzynce akumulator pokadowy.
Urzdzenie bombardierskie i strzeleckie w przedziale d-cy oraz
ich uytkowanie omwione jest szczegowo w czci V instrukcji.
Sprzt pomocniczy dla sygnalizacji rakietami stanowi peczka
dla 14 rakiet, umieszczona przy cianie przedziau po lewej stronie
krzeseka, oraz tulejka z otworem i rub zaciskow dla umieszczenia rakietnicy tu przy pododze po prawej stronie obok trzeciej
ramy kaduba.
Urzdzenia sanitarne przedziau d-cy skadaj si z gumowego
lejka odchodowego z przewodem, umocowanego na lewej ciance
przedziau obok peczki na rakiety, oraz pudeeczka na wat
umieszczonego na lewej cianie tu obok przyrzdw pokadowych.
Torba na mapy obserwatora umocowana jest na lewej cianie
przedziau.
Uchwyty i okienka
Dla udogodnienia wejcia do przedziau dowdcy i poruszania si
w nim, pod sufitem przedziau umieszczone s uchwyty, jeden
w przejciu z przedziau pilota do przedziau d-cy na czwartej ramie
kaduba i po dwa na drugiej i trzeciej ramie.
Z bokw przedziau umieszczone s po jednym okienka z odsuwanymi pokrywami. Trzecie due okno znajduje si w przedzie
przedziau w przedueniu podogi. Okno to przysaniane jest
dwudzieln pokryw, z ktrej kada poowa moe by otwierana
oddzielnie za pomoc umieszczonej przy niej dwigni z zapadk.
Otwarcie tego okna jest moliwe jedynie po uprzednim przesuniciu
paka k.m. w pooenie grne.

b) P r z e d z i a p i l o t a
Dla tym atwiejszego zapoznania si z urzdzeniami przedziau
pilota w urzdzeniach tych naley wyodrbni poszczeglne zespoy
i grupy urzdze wzgldnie przyrzdw z punktu widzenia ich
przeznaczenia i uytkowania.
Krzeseko pilota wbudowane jest w przedziale niesymetrycznie w stosunku do osi kaduba. Znajduje si ono po lewej
stronie przedziau, podczas gdy wolna przestrze po stronie
prawej przedziau stanowi przejcie z przedziau radiotelegrafisty
i pilota do przedziau dowdcy. Krzeseko zamocowane jest na
stae i nie posiada urzdzenia do przesuwania lub zmiany
wysokoci nastawiania. Siedzenie krzeseka wyposaone jest
w poduszk.
Urzdzenie bezpieczestwa. Do oparcia krzeseka przymocowane s pasy biodrowe. Pasy naramienne zszyte w czci plecowej
uchwycone s w napinaczu pasw zamocowanym za krzesekiem.
Uchwyt dla zwalniania urzdzenia napinacza i zwalniacza pasw
przymocowany jest z prawej strony pod krzesekiem nieco w tyle,
jednake w zasigu rki pilota. Pocignicie za uchwyt powoduje
zwolnienie napinacza a puszczenie uchwytu zakleszczenie napinacza.
Pokrywa przedziau pilota otwierana dla umoliwienia wejcia do
przedziau moe by w razie koniecznoci skoku ze spadochronem
odrzucona.
Do odrzucenia pokrywy suy dwignia zamka prawego suca
normalnie do otwierania przedziau i dwignia po stronie lewej,
ktrej przesunicie do siebie powoduje zwolnienie pocze zawiasowych pokrywy i odczepienie linki podtrzymujcej pokryw.

Ostrzeenie 4. Dla wyrzucenia pokrywy konieczne jest przestawienie obu wymienionych dwigni do siebie.
Na lewej cianie przedziau za krzesekiem na wysokoci lewego
barku pilota umieszczona jest w uchwycie rczna ganica Salva".
Urzdzenia sterowe przedziau pilota skadaj si ze sterownicy
i pedaw umieszczonych przed krzesekiem pilota. Peday mog by
przestawiane w trzy pooenia dla ich dostosowania do dugoci ng
pilota.
Po prawej stronie nieco poniej krzeseka umieszczone jest kko
dla regulacji wychylenia klapki odciajcej steru kierunkowego.
Na lewej cianie przedziau w zasigu rki umieszczono kko do
regulacji wychylenia klapki odciajcej steru wysokoci.
W ssiedztwie wymienionego kka, rwnie w zasigu lewej rki,
znajduje si dwignia z zapadk suca do unieruchomienia skrzeli
(slotw).
Na sterownicy umocowana jest dwignia hamulcowa, ktrej
nacinicie powoduje dopyw powietrza do instalacji hydraulicznej.
Wielko cinienia w instalacji pokazuje manometr umieszczony na
tablicy przyrzdw pokadowych.
Przed sterownic midzy pedaami steru kierunkowego wbudowana jest skrzynka sterowa pilota. Obejmuje ona trzy grupy
dwigien. Grupa lewa: to dwie dwignie sterowania dopywu
ciepego powietrza do ganika, rodkowa: dwie dwignie sterowania
skoku migie i grupa prawa skadajca si z trzech dwigien
sterujcych kurki paliwa.
Na prawej cianie przedziau pilota w zasigu rki umieszczona
jest tablica obejmujca pi kurkw paliwa, a mianowicie dwa
kurki zewntrzne opadw, dwa kurki wewntrzne poarowe
i jeden rodkowy midzysilnikowy. Poniej tablicy znajduj si

I.A. Rys. 10. Skrzynka sterowa: 1. Dwignia regulujca ogrzewanie ganika silnika lewego, 2. Dwignia
regulujca ogrzewanie ganika silnika prawego, 3. Dwignia sterujca skok lewego miga, 4. Dwignia sterujca
skok prawego miga, 5. Ciepomierz powietrza zewntrznego, 6. Manometr cinienia instalacji hamulcowej, 7.
Lewa cz tablicy przyrzdw pokadowych, 8. Torba na mapy przedziau d-cy, 9. Lejek odchodowy przedziau
d-cy, 10. Dwignie sterujce przepustnice, 11. Czop do zawieszania bbna z amunicj, 12. Gniazda do wtyczek sieci
elektrycznej, 13. Dwignia sterujca lew pokryw otworu dennego, 14. Lewa podkadka pod kolano, 15.
Wycznik iskrownikw w przedziale dowdcy, 16. Korbka sterujca reflektor pokadowy, 17. Skrzynka
z gniazdami na rakiety, 18. Krzeseko d-cy, 19. Prawy peda steru kierunku, 20. Dwignia sterujca prawy kurek
czterodrogowy, 21. Tablica objaniajca pooenie dwigni kurkw paliwa, 22. Dwignia sterujca kurek
trjdrogowy, 23. Tabliczka objaniajca pooenie dwigien sterujcych skok migie, 24. Tabliczka objaniajca
pooenie dwigien sterujcych powietrze w ganikach, 25. Dwignia sterujca lewy kurek czterodrogowy, 26.
Skrzynka sterowa

I.A. Rys. 11. Przedzia pilota (strona prawa): 1. Tabliczka objaniajca

pooenie kurka rozdzielczego pompy zastrzykowej, 2. Manometr instalacji
hydraulicznej, 3. Tablica sygnalizacji podwozia i klap, 4. Tabliczka objaniajca pooenia dwigien kurkw paliwa na skrzynce sterowa pilota, 5.
Torba na mapy, 6. Tablica rozdzielc/a pilota, 7. Tabliczka objaniajca
pooenie dwigni pompy hydraulicznej, 8.Tabliczka objaniajca pooenie
dwigni rozdzielacza klap, 9. Dwignia rozdzielacza klap, 10. Dwignia
wczajca pomp hydrauliczn, 13. Tabliczka objaniajca pooenie dwigni
rozdzielacza podwozia, 14. Dwignia rozdzielacza podwozia, 15. Tabliczka
objaniajca uycie zaworu bezpieczestwa, 16. Zawr bezpieczestwa instalacji hydraulicznej, 17. Gwka pompy zastrzykowej, 18. Kurek rozdzielczy
pompy zastrzykowej
paliwomierze typu dla zbiornika gwnego i zbiornikw opadowych.
Urzdzenia rozruchowe silnikw
Bezporednio przed krzesekiem pilota wbudowany jest iskrownik rozruchowy i obok niego przecznik iskrownika z przyciskami czerwonym dla lewego i zielonym dla prawego silnika.
Na sterownicy umieszczony jest przecznik iskrownikw roboczych obu silnikw.
Pod praw cian przedziau w zasigu rki wbudowana jest
pompa zastrzykowa z kurkiem rozdzielczym.
Na lewej cianie przedziau umieszczona jest grupa dwigien,
z ktrych dwie krtsze steruj otwarcie przepustnic (dwignie
gazu), a dwie dusze z urzdzeniem zapadkowym steruj regulator
cinienia adowania i regulator skadu mieszanki. Za krzesekiem
pilota w zasigu lewej rki umieszczone s dwie rczki urzdzenia do
zatrzymywania silnikw.
Tablica przyrzdw pokadowych dzieli si na trzy czci,
z ktrych cz rodkowa podwieszona jest elastycznie i zawiera
przyrzdy nawigacyjne i pilotaowe.
Lewa cz tablicy mieci przyrzdy kontrolne silnikw i instalacji, a mianowicie: najniej zamocowane s: na lewo termometr
temperatury zewntrznej, na prawo manometr cinienia w instalacji
hamulcowej; powyej tych przyrzdw wbudowano trzy wskanikowe kontrolery silnikw lewego i prawego, jeszcze wyej tablica
mieci obrotomierze i manometry cinienia adowania lewego
i prawego silnika. U gry tablicy znajduje si manometr podcinienia w instalacji prniowej sucej do napdzania przyrzdw
yroskopowych.
Cz rodkowa tablicy zawiera: chyomierz poduny, kontroler
lotu, sztuczny horyzont, busol i yroskopowy wskanik kursu.
Cz prawa tablicy mieci dwuwskanikowy wysokociomierz
i wariometr. Zegar czasowy umocowany jest na prtach nadbudwki przedziau na wysokoci gowy pilota.
Obok prawej ciany przedziau pilota w pododze wbudowane s
dwignie rozdzielaczy instalacji chowanego podwozia i klap.
Dwignia umieszczona w przedzie suy do hydraulicznego
sterowania podnoszenia wzgldnie opuszczania podwozia, dwig-

nia tylna do hydraulicznego sterowania podnoszenia wzgldnie

opuszczania klap. W ssiedztwie dwigni przedniej wbudowany jest
zawr bezpieczestwa.
Powyej dwigni rozdzielacza klap, na podstawce na cianie
umieszczona jest dwignia wczania wzgldnie wyczania hydraulicznego pompy mechanicznej. Obok kadej z dwigien przyczepiona jest tabliczka objaniajca.
W przedzie, w ssiedztwie pompy zastrzykowej umieszczony jest
manometr wskazujcy cinienie w instalacji hydraulicznej.
Urzdzenie elektryczne mieszczce si na prawej cianie przedziau omawia szczegowo cz IV instrukcji.
Korbka do wysuwania reflektora umieszczona jest przed krzesekiem pilota w ssiedztwie prawego pedau steru kierunkowego.
Urzdzenia sanitarne
Z lewej strony poniej krzeseka pilota przyczepiony jest gumowy
lejek odchodowy z przewodem odpywowym.
Na prawej cianie przedziau obok tabliczki sygnalizacyjnej
umieszczono pudeko na wat.
Na prawej cianie przedziau umocowana jest blaszana torba na
mapy.
Okienka i uchwyty
Odrzucalna pokrywa przedziau pilota posiada po obu stronach
zasuwane otwory boczne.
Po bokach przedziau i na ramce wiatrochronu zamocowane s
uchwyty uatwiajce poruszanie si w przedziale.
Poniej lewego uchwytu, na ksztatownikach usztywniajcych
przyczepione s dwa sznury gumowe z kocwkami, suce po
zdjciu do unieruchomienia sterw w czasie postoju samolotu.
Po prawej stronie przedziau na ramie 6 kaduba umieszczone s
dwa uchwyty do uruchamiania wyrzutnikw bomb owietlajcych.
Uchwytw tych nie naley uywa do przytrzymywania przy
przechodzeniu w kabinie.
c) P r z e d z i a p o r e d n i midzy przedziaem pilota a przedziaem radiotelegrafisty i strzelca wykorzystany jest dla umieszczenia niektrych czci wyposaenia samolotu.
Na lewej cianie tu za przedziaem pilota umocowany jest
zbiorniczek na mieszank zastrzykow. Nieco dalej w tyle umieszczono uchwyty z paskami dla korby rozrusznika silnikowego.
Naroe midzy lew cian a podog przedziau, w ktrym
poprowadzone s linki sterowe, pokryte jest oson z blachy. Na
osonie tej przymocowane s paski dla pokrowcw samolotowych.
Na prawej cianie w ssiedztwie przedziau pilota umocowana jest
skrzynka regulatorw napicia, z gwnym wycznikiem sieci.
Powyej skrzynki umocowana jest peczka dla bezpiecznikw 2A,
6A, 25A, 35A, 60A. Obok peczki umieszczony jest klucz do
regulatorw napicia.
Na prawej cianie przedziau umieszczone s uchwyty skrzane
dla skadanej drabinki pokadowej. Nieco powyej przedniego
uchwytu przymocowane jest gniazdko dla wtyczki lampy kabinowej.
Na prawej i lewej cianie umocowane s po dwa uchwyty
uatwiajce przechodzenie z przedziau radiotelegrafisty do przedziau pilota.
W tej czci przedziau, ktra bezporednio przylega do przedziau radiotelegrafisty umocowane s na cianie lewej: torba na
mapy, pas bezpieczestwa dla d-cy zaogi w chwili ldowania,
gniazdko dla wtyczki przewodu Gonio" i wysokociomierz zelektryfikowany.
Na cianie prawej umocowany jest drugi uchwyt dla wspomnianego pasa bezpieczestwa, tabliczka z lampkami wskanikowymi podwozia a nad ni peczka dla bezpiecznikw 2A,
6A, 10A, 35A. Przy pododze zabudowana jest rczna pompa
instalacji hydraulicznej.
W suficie umieszczone s dwa przewietrzniki.

I.A. Rys. 12. Tabliczka sygnalizacyjna pilota: 1. Lampka (czerwona) sygnalizujca podniesienie lewej czci
podwozia, 2. Lampka (czerwona) sygnalizujca podniesienie prawej czci podwozia, 3. Lampka (ta)
sygnalizujca czciowe otwarcie klap, 4. Lampka (czerwona) sygnalizujca zamknicie klap, 5. Lampka (zielona)
sygnalizujca otwarcie klap, 6. Dwignia wprzgajca mechaniczn pomp hydrauliczn, 7. Opornik przyciemniajcy, 8,9,10. Bezpieczniki, 11. Lampka (zielona) sygnalizujca opuszczenie prawej czci podwozia, 12. Lampka
(zielona) sygnalizujca opuszczenie lewej czci podwozia, 13. Pompka zastrzykowa z kurkiem rozdzielczym. 14.
Manometr instalacji hydraulicznej
d) P r z e d z i a r a d i o t e l e g r a f i s t y
Na lewej cianie przedziau radiotelegrafisty przewidziane jest
miejsce dla wbudowania radiostacji pokadowej i radionamiernika.
Na teje cianie tu pod sufitem umocowany jest pas dla
podwieszenia spadochronu piersiowego radiotelegrafisty. Na
prawo od pasa przymocowana jest peczka z wysokociomierzem
i zegarkiem czasowym.
Na prawej cianie przedziau umocowane jest zawiasowo skadane krzeseko dla radiotelegrafisty wraz z pasami bezpieczestwa
biodrowymi i naramiennymi.
Z lewej strony krzesa zamocowana jest butla zasobnika instalacji hydraulicznej klap, nieco powyej opornik do przyciemniania wiata lampy sufitowej, manometr wskazujcy cinienie
w zasobniku, tabliczka rozdzielcza radiotelegrafisty z opornikiem
do przyciemniania wiate lamp kabinowych. Pod sufitem umocowany jest uchwyt uatwiajcy poruszanie si w przedziale radiotelegrafisty.
W czci przedziau ssiadujcej z przedziaem strzelca na prawej
cianie umocowany jest pas dla podwieszenia spadochronu piersiowego strzelca. Na prawo od pasa umieszczona jest w uchwycie
ganica rczna Salva", pudeko na wat i lejek odchodowy
z przewodem odpywowym.
Powyej znajduj si dwa czopy dla adownikw amunicji k.m.
W suficie wbudowana jest lampa sufitowa z wycznikiem.
e) P r z e d z i a s t r z e l c a
Wyposaony jest w odsuwan awk i odpinane oparcie gurtowe.
Pasy bezpieczestwa skadaj si z uywanych w locie podrnym
pasw naramiennych i biodrowych oraz pasa strzeleckiego umocowanego w okuciu na pododze, a uywanego w czasie strzelania.
Przy pododze po obu stronach przedziau strzelca zamocowane

s podstawki dla bomb owietlajcych. Na prawej cianie przedziau

na podprce, umieszczone jest gniazdko dla wtyczki przenonej
lampy kabinowej. Na cianach przedziau umocowane s czopy dla
adownikw amunicji k.m.
Przednia cz wykroju kaduba przesonita jest otwieraln
przezroczyst oson. Prawa strona osony przymocowana jest za
pomoc zamka z dwigni. Dwignia ta suy do podnoszenia
osony przy wchodzeniu do przedziau.
Lewa strona pokrywy umocowana jest zawiasowo za pomoc
przetyczek poczonych z dwigni umoliwiajc rozczenie zawiasw. Dla odrzucenia pokrywy naley pocign za dwigni po
stronie prawej, unie pokryw i pocign dwigni po stronie
lewej. Linka ograniczajca otwarcie pokrywy odczepi si razem
z przytrzymujcym j keczkiem.
W przedniej czci wykroju umocowane s dwa uchwyty uatwiajce wejcie do przedziau.
W tylnej czci wykroju kaduba wbudowana jest obrotnica k.m.
Opis i uytkowanie uzbrojenia strzelca podaje cz V instrukcji.
W gbi kaduba, poza przedziaem strzelca, w dolnym wykroju
mieci si dolny k.m. strzelca. Wykrj zamykany jest dwudzieln
pokryw. Kada cz pokrywy moe by otwierana za pomoc
umieszczonej z boku korbki.
Na lewej cianie pod sufitem umieszczone jest gniazdko dla
wtyczki przewodu przenonej lampki kabinowej, a w suficie wbudowana jest lampa sufitowa z wycznikiem.
Na cianach bocznych umocowane s czopy dla adownikw
amunicji k.m..
W tej czci kaduba spd kaduba wyoony jest materacami.
10. Obcienie samolotu
W zalenoci od zada taktycznych, ciary samolotu i skad
adunku s nastpujce:

Tabela obcie samolotu o ciary w kg

a) W z l o t bez u y c i a h a m u l c w

Zacznik Nr l

Obci-

1
G1

Obcienie samolotu
o I w zalenoci
od zada

I, lot
trenin~
gowy

ObcieObci Obcie- nie IV,

eni
nie ///, lot bojoII, lot
lot bo- wy z bomtrenin- jowy z
bami na
bom- najwiksz
gowy z
bombami bami
odlego

Ciar samolotu prnego

4920
z wyposaeniem staym

4920

4920

4920

Gc

Ciar materiaw Paliwo

pdnych w kg
Olej

945
140

945
140

945
140

1505
185

Ge

Ciar zaogi +
spadochrony

352

352

352

352

5
18

35
5
18

35
5
18

35
5
18

56
33
10
28
5
10
28
3

56
33
10
28
5

56
33
10
28
5

Gv

3 k.m. obserw.: 2 x wz37

1 Vickers F
Rakietnica i 14 rakiet
Foto
Radio z telefonem pokadowym
Radionamiernik
Celownik Goertza
Akumulator 24V 20A 20 min
Celownik RH 32
Narzdzia
Pokrowce, komplet
Drabinka
Ziorniki dodatkowe,
komplet

56

28

78

107
Gg

4 adowniki stanowisko
przednie
10 adown. st. ty-gra
3 adown. st. ty-d
2 bomby owietlajce wz 35
20 bomb 50" (po 52 kg)
lub 20 bomb 100" (po 110,
85 kg)
lub 16 bomb 100"
Balast

25

231

190

313

18
46
12
25
1040

18
46
12
25

18
46
12
25

Obcienie

Rozbieg najmniejszy

Czas rozbiegu

Wysoko
20 m osignito po

Szybko
oderwania

6200 kg

265 m

15 sek.

550 m

135 km/godz

8570 kg

465 m

24 sek.

845 m

140 km/godz

Warunki atmosferyczne przy wzlocie:

cinienie 747 mmHg, temp. 20C, wiatr 2,5 m/sek, stan lotniska
normalny.

b) W z n o s z e n i e
Z obcieniem 8570 kg, z podwoziem schowanym, na duym
skoku migie (30)
Obroty
Wysoko Czas wzno- Szybko na Szybko
torze wzno- wznoszenia silnikw
szenia
w atmosszenia
ferze
min
normalnej
km/godz obr./min
km/godz
i sek
m

0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500

0
1'46"
3''27"
5' 10"
7''07"
9'23"
12'06"
15'29"
19'58"
26'31"

254
258
263
266
269
272
275
278
281
284

4,60
4,85
5,10
4,55
3,95
3,35
2,75
2,15
1,55
0,95

2050
2095
2140
2150
2155
2165
2170
2175
2180
2190

Cinienie
adowania
g/cm2

180
180
180
122
57
-7
-64
-120
-172
-222

2217
1774
80

105

1141

2318

1875

G2

Ciar adunku (Gc + Ge +

1649
+ Gv + Gd)

2809

3945

4185

Ciar cakowity

7729

8865

9105

6569
2

Obcienie na m powierzchni nonej (pow.

nona 53,5 m2)

122,8

144,5

165,8

170,2

Dozwolony maksymalny ciar do ldowania wynosi 8500 kg.

Cinienie w amortyzatorach podwozia typu Lilpop
dla obcienia 7729 kg
23 kg/cm2
dla obcienia 9105 kg
30 kg/cm2
Cinienie w amortyzatorze pozy ogonowej typu Avia 60140 PBT
dla obcienia 7729 kg
50 kg/cm2
dla obcienia 9105 kg
65 kg/cm2
Cinienie w dtkach k podwozia dla obcienia 7729 kg:
2,8 kg/cm2, dla obcienia 9105 kg: 3,7 kg/cm2
11. Osigi samolotu o A z silnikami Pegaz 12
Podane w zestawieniach i tabelach wartoci naley przyjmowa
tylko jako dane orientacyjne.

I.A. Rys. 13. Tablica rozdzielcza pilota: 1. Lampka kontrolna ogrzewacza

dyszy szybkociomierza, 2. Wcznik racy I, 3. Wcznik ogrzewacza szybkociomierza, 4. Wcznik wiate pozycyjnych, 5. Przycisk sygnalizacyjny, 6.
Voltomierz, 7. Opornik przyciemniajcy, 8. Wcznik akumulatora, 9.
Wcznik racy II, 10. Lampka kontrolna wiate pozycyjnych, 11. Wcznik
gwny tablicy rozdzielczej pilota

c) L o t p o z i o m y
Z obcieniem 8570 kg, z podwoziem podniesionym i na duym
skoku migie (30)
Wysoko w
atmosferze
normalnej

Szybko

Obroty
silnikw

Cinienie
adowania

km/godz

obr./min

g/cm2

355
365
374
384
393
392
388
382
374
361

2365
2415
2465
2520
2570
2585
2570
2545
2510
2450

0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500

152
154
155
157
160
107
37
-35
-105
-177

Obcienie 8560 kg z podwoziem schowanym

Wysoko
Szybko
Szybko
Czas
w atmosferze wznoszenia
na torze wznoszenia
normalnej
wznoszenia
m
min i sek
km/godz
m/sek

0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500

.0
2' 12"
4' 12"

6'
754"
9'42"
12'
14'24"
17' 18"

21'

276
270
265
259
256
260
264
267
272
275

3,7
4
4,3
4,6
4,7
4,1
3,6
3,1
2,6
2

Obroty
silnikw

Cinienie
adowania

obr/min

g/cm2

2000
2025
2050
2080
2100
2100
2100
2100
2100
2100

+220
+220
+220
+ 220
+ 190
+ 125
+ 60
0
- 60
-110

c) L o t p o z i o m y

Szybko najwiksza
Obroty
silnikw

Cinienie
adowania

km/godz

obr/min

g/cm2

396

2585

160

Wysoko
w atmosferze
normalnej
m

Szybko

2150

520

b) W z n o s z e n i e

288

Uwagi

Podwozie podniesione

147

2180

Podwozie
opuszczone

Z szybkoci maksymaln i podrn z obcieniem 8560 kg

z podwoziem podniesionym, na duym skoku migie 30
(Szybko i obroty podane s tylko orientacyjnie w przyblieniu).
Szybko
Wysoko
w atmosferze
max.
podrna
normalnej
m
km/godz
km/godz

0
500

d) L d o w a n i e
Z obcieniem 6200 kg z klapami otwartymi, z uyciem hamul-

Dobieg najmniejszy

Czas dobiegu

Odlego od
przeszkody
wys. 5 m do miejsca
zatrzymania si

Szybko ldowania w fazie

kocowej

310 m

24 sek

400 m

115 km/godz

1000
1500
2000

2500
3000
3500
4000
4500

370

377
385
392,5
400
407,5
410
405,5
400
393,5

Obroty silnika

max.

podrne

obr/min

obr/min

310
318
324
332
340
345
343
340
330
317

2335
2385
2440
2490
2540
2600
2600
2580
2550
2510

1920
2030
2050
2130

2170
2230
2200
2110
2020
2010

Cinienie
adowania
dla szybkoci max.
g/cm2

+ 300
300
300
300
300
300
+ 270
190
105
30

Szybko najwiksza
Warunki atmosferyczne przy ldowaniu:
cinienie 747 mmHg, temp. 20C, wiatr 2,5 m/sek
11 a. Osigi samolotu o B z silnikami Pegaz 20 A i B
(Podane w zestawieniach i tabelach wartoci naley przyjmowa
tylko jako orientacyjne)

Wysoko
w atmosferze
normalnej
m

Szybko

Obroty
silnikw

Cinienie
adowania

km/godz

obr/min

g/cm2

2800

412

2625

+ 300

Podwozie podniesione

3500

300

2145

+ 300

Podwozie
opuszczone

Uwagi

a) W z l o t
Rozdzia I-B. Uytkowanie urzdze sterowych i aerodynamicznych

Bez uycia hamulcw

Rozbieg Czas
Obcinajmniej- rozenia
biegu
szy

6200

293 m

kg

8560 462484

kg

Wys.
20 m Szybko Skok
osig- oderwa- miga
nia
nita po

ok.

ok.

15 sek

550 m

ok.

ok.

25 sek.

850 m

Przy
wietrze

i stanie
lotniska

28 15'
1
180
km/godz may m/sek

180
km/godz

pokryte puszystym
niegiem
5-10 cm

28 15' 1,53 nieobesche

may m/sek po rozmarzniciu

1. Sterowanie samolotu
Sterowanie samolotu odbywa si za pomoc drka ze sterownic, uruchamiajcego lotki i ster wysokoci oraz za pomoc
pedaw uruchamiajcych ster kierunku. Napd lotek jest rnicowy, tzn. e kt wychylenia lotki do gry jest wikszy od kta
wychylenia lotki do dou; daje to prawidowe prowadzenie w skrtach.
Urzdzenia sterowe w przedziale pilota s sprzone z urzdzeniami sterowymi w kabinie obserwatora.
2. Regulacja statecznoci samolotu
Wszystkie prby statecznoci naley przeprowadza przy szybkoci okoo 320 km/godz i 2000 obr/min.

Kompensacja si wystpujcych na sterze gbokoci za pomoc

klapek jest bardzo czua, tak e ju przy maym obrocie kka
nastpuj due zmiany si na sterownicy.
c) Regulacja s t a t e c z n o c i k i e r u n k o w e j
Wyregulowanie kierunkowe samolotu polega na odpowiednim
odchyleniu klapki na sterze kierunkowym tak, aby samolot ze
sterem nonym luno puszczonym zachowa kierunek w locie
podrnym.
Wyregulowanie kierunkowe samolotu naley przeprowadza przy
pomocy kka napdzajcego klapk, a umieszczonego przed krzesekiem pilota nieco poniej siedzenia. Kko posiada tarczk
z napisem na obwodzie w lewo SKRCAJ w prawo". Jeeli
samolot posiada dno do schodzenia z kierunku lotu w stron
praw, to celem odcienia lewego pedau naley krci kkiem
w stron napisu: Skrcaj w lewo", a przy schodzeniu samolotu
z kierunku w stron lew naley krci kkiem w kierunku napisu
Skrcaj w prawo".
Czciowe kompensowanie si wystpujcych na sterze kierunku
uzyskuje si dziki samoczynnej klapce, ktrej wychylenia s
uzgodnione z wychyleniami steru. Kierunki wychyle klapki s
przeciwne kierunkom wychylenia steru kierunkowego.
d) Regulacja odcienia steru k i e r u n k o w e g o
dla uzyskania statecznoci kierunkowej w czasie lotu z jednym
silnikiem.
Lot samolotu z zatrzymanym jednym silnikiem wymaga posugiwania si regulacj klapki steru kierunku. W czasie lotu przy
I.A. Rys. 14. Boczna tablica dwigien kurkw: 1. Dwignia kurka opadu
lewego, 2. Dwignia kurka poarowego lewego, 3. Dwignia kurka midzysilnikowego, 4. Paliwomierz lewego zbiornika opadowego, 5. Paliwomierz
zbiornika gwnego, 6. Tabliczka objaniajca uycie kurkw opadowych, 7.
Paliwomierz prawego zbiornika opadowego, 8. Dwignia kurka poarowego
prawego, 9. Dwignia kurka opadu prawego, 10, 11, 12. Gwki bowdenw
sterujcych kurki odbiornikw paliwomierzy
a) Regulacja s t a t e c z n o c i poprzecznej
Regulacj poprzeczn samolotu przeprowadza si przy pomocy
listewek zamocowanych sztywno na krawdzi spywu lotek. W wypadku stwierdzenia, e samolot z drkiem sterowym luno puszczony jest niestateczny w kierunku poprzecznym, naley po wyadowaniu odgi odpowiednio listewki. Odgicie listewek naley przeprowadza nastpujco: w wypadku stwierdzenia zwisu samolotu
w lewo naley odgi listewk na lewej lotce ku grze, a na prawej ku
doowi, przy zwisie samolotu w prawo odgi listewk na prawej
lotce ku grze, a na lewej ku doowi.
b) Regulacja statecznoci p o d u n e j
Samolot poza moliwoci przemieszczania zaogi w czasie lotu
oraz odpowiednim wybalastowaniem na ziemi posiada regulacj
statecznoci podunej bezporednio na sterze wysokoci.
W celu czciowego skompensowania si wystpujcych na slerze
wysokoci, a zatem na drku sterowym, zastosowano samoczynne
klapki (Flettnera), ktrych wychylenia zwizane s z wychyleniami
steru. Kierunki wychylenia klapek s przeciwne kierunkom wychylenia steru wysokoci.
Oprcz samoczynnego wychylania si klapek zastosowano na
sterze wysokoci urzdzenie pozwalajce na regulacj wychylenia
klapek z przedziau pilota.
Regulacja klapek odbywa si za pomoc kka umieszczonego na
lewej cianie przedziau pilota. Kko regulacji klapek posiada napis
Podno - EB opuszczaj", podajcy kierunek obrotu kkiem
dla zmniejszenia siy na sterownicy, przy ciganiu steru, gdy
samolot jest ciki na eb oraz przy oddawaniu steru, gdy samolot
jest ciki na ogon.

I.A. Rys. 15. Skrzynka regulatorw napicia: 1. Pas do zamocowania

drabinki pokadowej, 2. Uchwyt, 3. Skrzynka regulatorw napicia. 4.
Bezpieczniki 35 A, 5. Przecznik pomiarowy, 6. Voltomierz. 7. Gwny
wycznik sieci

I.A. Rys. 16. Zbiornik zastrzykowy: 1. Uchwyt, 2. Przekanik sygnalizacji

podwozia. 3. Rurka odpowietrzajca instalacj paliwow, 4. Zbiornik mieszanki zastrzykowej. 5. Ganica
zatrzymanym lewym silniku naley kkiem regulacji przekrci
zupenie w prawo (Skrcaj w prawo), a przy zatrzymanym prawym
silniku przekrca kkiem zupenie w lewo (Skrcaj w lewo).
3. Skrzele (sloty)
W czciach czoowych skrzyde s zamocowane skrzele stanowice cile okrelon cz profilu. Celem skrzeli jest zapobieganie
utraty szybkoci na duych ktach natarcia. Dziaanie skrze! jest
samoczynne.
Celem uniemoliwienia samoczynnego otwierania si skrzel w pewnych fazach lotu, naley skrzele blokowa. Blokowanie skrzel
odbywa si przy pomocy dwigni z zapadk, umieszczonej na lewej
stronie przedziau pilota. Umieszczona w pobliu dwigni tabliczka
z napisem soty WOLNE ZABLOKOWANE" posiada
oznaczenia pooenia dwigni przy skrzelach wolnych i zablokowanych.
Rozdziay III-D do III-K podaj, w jakiej fazie lotu skrzele naley
bezwzgldnie blokowa. Blokowanie skrzel mona przeprowadza
tylko przy skrzelach otwartych, gdy wwczas zapadki mechanizmw blokujcych umieszczonych w skrzydach daj zupen gwarancj zablokowania przez zatrzanicie si, co nastpuje w momencie zamykania si skrzel.
Nie wolno odblokowa skrzeli na duych ktach natarcia, gdy
powoduje to gwatowne otwarcie skrzeli i w nastpstwie ich
uszkodzenie.
4. Klapy
Klapy s zamocowane w przykadubowej czci patw na krawdziach spywu. Celem klap jest zmniejszenie szybkoci oraz zwikszenie stromoci toru przy podchodzeniu do ldowania.
a) N a p d i s t e r o w a n i e k l a p (patrz schemat w rozdziale
II-C).
Podnoszenie klap odbywa si za pomoc urzdzenia hydraulicznego, do ktrego energii w postaci cieczy pod cinieniem dostarcza
pompa mechaniczna lub rczna. Dla opuszczenia klap energii
dostarcza zasobnik stanowicy zbiornik spronego powietrza,
ktrego cinienie wzrasta dodatkowo w czasie podnoszenia klap.
Napd instalacji hydraulicznej pomp rczn naley stosowa
w wypadku uszkodzenia prawego silnika, z ktrym jest sprzona

I.A. Rys. 17. Przedzia telegrafisty (pompa rczna, zasobnik klap): 1. Pompa
rczna instalacji hydraulicznej, 2. Opornik przyciemniajcy lamp sufitow, 3.
Skrzynka sygnalizacji podwozia. 4. Lampki sygnalizujce opuszczenia podwozia (zielone), 5. Lampki sygnalizujce schowanie podwozia (czerwone), 6.
Opornik przyciemniajcy lampy kabinowe, 7. Tablica rozdzielcza radiotelegrafisty, 8. Manometr zasobnika klap, 9. Zasobnik klap, 10. Przekanik
cinienia zasobnika klap
pompa mechaniczna lub te w wypadku uszkodzenia samej pompy
mechanicznej.
Sterowanie napdem klap odbywa si za pomoc dwigni rozdzielacza umieszczonej przy prawej cianie przedziau pilota. Jest to
dwignia tylna, w odrnieniu od podobnej dwigni przedniej
nalecej do rozdzielacza chowanego podwozia. Dokadne i zupenie pewne odnajdywanie tych dwigien nawet w ciemnoci jest
bardzo wanym i podstawowym obowizkiem zaogi.
Dwignia sterowania klap posiada zapadk ustalajc jej pooenie przy klapach otwartych zamknitych oraz w pooeniu
porednim (Stop). Sposb ustawiania dwigni przy poszczeglnych
pooeniach klap uwidoczniony jest na tabliczce objaniajcej
umieszczonej w pobliu dwigni. Tabliczka posiada napisy Klapy
Stop Otwier. Zamyk." Przez nacinicie gaki dwigni
zwalnia si zapadk.

Celem wprawienia klap w ruch do zamykania naley po ustawieniu dwigni rozdzielacza klap w dane pooenie uruchomi pomp
mechaniczn przez ustawienie dwigni wprzgajcej na Wcz".
Dwignia pompy posiada dwa pooenia, ktre s uwidocznione na
tabliczce zaopatrzonej napisem i strzakami Wycz Wcz".
Ustawienie dwigni na: Wcz: powoduje sprzgnicie pompy
mechanicznej z prawym silnikiem i uruchomienie tym samym
instalacji hydraulicznej. Dwignia pompy posiada zapadk, ktr
przy przeczaniu dwigni trzeba zwolni przez nacinicie gaki
dwigni.
W wypadku uszkodzenia prawego silnika, albo te samej pompy
mechanicznej, potrzebn energi hydrauliczn mona otrzyma za
pomoc rcznej pompy umieszczonej w przejciu midzy przedziaem pilota a przedziaem radiotelegrafisty. Uytkowanie pompy
rcznej polega na wykonywaniu drkiem pompy ruchw wahadowych. Dla podniesienia podwozia trzeba wykona okoo 360, dla
klap okoo 64 ruchw. Ze wzgldu na to, e pilot nie ma monoci
uruchamiania rcznej pompy hydraulicznej, w czasie lotw z chowaniem podwozia na pokadzie samolotu musi si znajdowa drugi
czonek zaogi.
b) U r u c h a m i a n i e i s y g n a l i z a c j a
Sprawdzianem pooenia klap jest instalacja sygnalizacyjna umieszczona na prawej cianie kabiny pilota. Tablica sygnalizacji
pooe klap posiada w swym grnym prawym rogu trzy lampki
wskanikowe sygnalizujce odpowiednie pooenie klap. Ukazanie
si wiata zielonego na tablicy sygnalizacji klap jest sygnaem, e
klapy s otwarte, a ukazanie si wiata czerwonego jest sygnaem, e
klapy s zamknite. Czciowe otwarcie klap sygnalizuje wiato
koloru tego. Sygnalizacj wietln klap i podwozia wcza si
w obwd zasilania przez ustawienie przecznika na skrzynce
regulatorw napicia w pooenie Wczone".
c) U y w a n i e k l a p w l o c i e
Klapy naley opuszcza przed ldowaniem, przy czym szybko
samolotu w momencie opuszczania klap nie moe przekracza
200 km/godz podug wskaza szybkociomierza pokadowego.
Opuszczanie klap mona przeprowadza dopiero po opuszczeniu
podwozia.
Otwarcie klap czyni samolot wybitnie cikim na eb, co wymaga
silnego cigania sterownicy. Celem zmniejszenia wysiku pilota po
otwarciu klap naley odciy ster przez pokrcenie kkiem
regulacji klapek steru wysokoci w kierunku strzaki z napisem eb
podno".
Przy przymusowym ldowaniu klapy naley otworzy. W wypadku gdy teren wybrany do przymusowego ldowania jest do
odlegy, wwczas, w celu wyduenia toru lotu, nie naley otwiera
klap, wzgldnie otworzy je tylko czciowo, za samo ldowanie
wykona z klapami otwartymi cakowicie.
CZ II

Uytkowanie instalacji paliwa, oleju

i hydraulicznej
Rozdzia II-A. Instalacja paliwa
1. Ilo i rozmieszczenie zbiornikw paliwa (Rys. 1)
Samolot posiada zasadniczo 5 zbiornikw paliwa. Dla lotw
dalekich przewidziane jest wbudowanie dwu zbiornikw zapasowych. Zbiorniki opadowe i skrzydowe rozmieszczone s symetrycznie po dwa z kadej strony kaduba, a zbiornik gwny umieszczony
jest u dou w przedniej czci kaduba.
Dla wbudowania zbiornikw zapasowych przewidziane s kadubowe komory bombowe za zbiornikiem gwnym. Zbiorniki
skrzydowe s umieszczone wewntrz kesonw po lewej i prawej

stronie gondoli silnikowych, a zbiorniki opadowe w gondolach

silnikw za przegrodami ogniowymi.
2. Pojemno zbiornikw paliwa (fuel tanks capacity)
Pojemno uyteczna zbiornikw paliwa jest nastpujca:
main tank
wing tanks
retention tanks

2 x
2 x

532 l
238 l
119 l

razem

532 l
476 l
238 l

1246 l

co odpowiada okoo 945 kg.

Pojemno uyteczna zbiornikw zapasowych wynosi:

2 x 369 l = 738 l
co odpowiada okoo 560 kg.
Cakowita ilo paliwa po wypenieniu wszystkich zbiornikw
wraz z wbudowanymi zbiornikami zapasowymi wynosi 1984 l
= okoo 1505 kg.
Przy obliczaniu zasigu samolotu naley bra pod uwag tylko 1/3
iloci paliwa zawartej w zbiornikach opadowych.
3. Napenianie zbiornikw paliwa
Napenianie zbiornikw odbywa si za pomoc pomp pod
cinieniem. Zbiorniki posiadaj w swych dnach specjalne kocwki
do napeniania i spustu paliwa oraz kocwki przewodw przelewowych.
4. Dwignie sterujce kurki paliwa (Rys. l i 2)
Dwignie kurkw instalacji paliwowej rozmieszczone s w samolocie o w dwch grupach.
I grupa: 3 dwignie znajduj si na skrzynce sterowa pilota
umieszczonej przed sterownic.
Dwignie te posiadaj kolorowe gaki. Dwignia lewa posiada
gak koloru czerwonego, rodkowa koloru tego, a prawa koloru
zielonego.
Dwignia lewa ... steruje kurek czterodrogowy lewy, ktry
zalenie od pooenia otwiera wypyw paliwa ze zbiornika
skrzydowego wzgl. opadowego grupy lewej lub te pozwala na
przepyw paliwa ze zbiornika gwnego.
Dwignia rodkowa ... steruje kurek trjdrogowy, ktry zalenie
od pooenia otwiera i zamyka wypyw paliwa ze zbiornika gwnego lub umoliwia przepyw paliwa z obu grup.
Dwignia prawa ... steruje kurek czterodrogowy prawy, ktry
zalenie od pooenia otwiera wypyw paliwa ze zbiornika skrzydowego wzgl. opadowego grupy prawej lub te pozwala na przepyw
paliwa ze zbiornika gwnego.
Pooenia dwigni kurkw uwidocznione s na tablicy umieszczonej na prawej cianie przedziau pilota. Pooenia dwigni
kurkw s oznaczone cyframi od l do 5, przy czym w pooeniu
l dwignie kurkw s wychylone najdalej, a w pooeniu 5 najbliej od pilota.
Ustawienie dwigni lewej
W pooeniu 1 otwiera dopyw paliwa ze zbiornika skrzydowego
lewego do pompy filtrw lewego silnika i w stron prawej grupy
zbiornikw.
W pooeniu 2 kurek zamyka wypyw paliwa ze zbiornika
skrzydowego a otwiera przepyw ze zbiornika gwnego.
W pooeniu 3 kurek zamyka wszystkie wypywy i przepywy lewej
instalacji.
W pooeniu 4 kurek otwiera wypyw paliwa ze zbiornika
opadowego a zamyka wszystkie inne wypywy i przepywy.
Ustawienie dwigni prawej w odpowiednie pooenie steruje
kurki w sposb analogiczny jak dwignie kurka lewego.

II.A. Rys. 1. Instalacja paliwowa

II.A. Rys. 2. Pooenia kurkw instalacji paliwowej

Ustawienie dwigni rodkowej

W pooeniu l umoliwia obustronny przepyw ze zbiornikw
skrzydowych przy zamknitym wypywie ze zbiornika gwnego.
W pooeniu 2 umoliwiony jest wypyw paliwa ze zbiornika
gwnego w stron obu grup.
W pooeniu 3 kurek umoliwia wypyw ze zbiornika gwnego,
w stron grupy lewej.
W pooeniu 4 kurek odcina wszystkie przepywy i wypywy
zbiornika gwnego.
W pooeniu 5 kurek otwiera wypyw paliwa ze zbiornika
gwnego w stron grupy prawej.
II grupa: 5 dwigien znajduje si na tablicy na prawej cianie
przedziau pilota.
Podniesienie dwigien do gry O" powoduje otwarcie kurkw,
a opuszczenie dwigien w d Z" ich zamknicie.
Dwignia rodkowa (ta) uruchamia kurek midzysilnikowy,
a dwignie boczne wewntrzne (czerwone) uruchamiaj kurki poarowe (Lewy Prawy).
Dwie dwignie boczne zewntrzne (te) uruchamiaj kurki dla
opadu prawej i lewej grupy zbiornikw.
Dwignia rodkowa uruchamiajca kurek midzysilnikowy po
ustawieniu jej do gry, tj. na otwarcie, pozwala na zasilanie paliwem
pod cinieniem z dowolnego zbiornika kadej grupy przy pracy
jednej z pomp. Ustawienie dwigni kurka miedzysilnikowego w d
(zamknicie) pozwala na sprawdzenie pracy pomp oraz przepyww
instalacji paliwowej.
Ustawienie dwigni kurkw poarowych do dou (zamknicie)
powoduje odcicie dopywu paliwa tu przy ganikach.

Dwignie boczne zewntrzne uruchamiajce kurki opadu po

ustawieniu ich do gry (otwarte) umoliwiaj zalanie ganikw
przed uruchomieniem silnikw oraz pozwalaj na wykorzystanie
zbiornika opadowego lub skrzydowego tej grupy, w ktrej nastpio uszkodzenie pompy objawiajce si zupenym spadkiem
cinienia.
Naley pamita, e przy otwartych kurkach opadu (dwignie
zewntrzne boczne w pooeniu grnym O"), cinienie paliwa bdzie
bliskie zera, mimo prawidowej pracy pomp i prawidowego zasilania silnikw.
11. Kolejno wyczerpywania zbiornikw paliwa
Kolejno wyczerpywania paliwa jest nastpujca:
1. Zbiorniki opadowe rozruch, wzlot, wznoszenie.
2. Zbiornik gwny koowanie, wznoszenie (powyej 300 m),
lot poziomy.
3. Zbiorniki skrzydowe lot poziomy.
4. Zbiorniki opadowe ldowanie.
5. Zbiorniki dodatkowe jako uzupenienie zbiornika gwnego.
Jeeli pilot chce wyczerpa paliwo ze zbiornikw cakowicie, musi
w czasie lotu na resztkach paliwa (rozdzia III-F) zwraca baczn
uwag na spadek cinienia paliwa, dowodzcy, e paliwo zostao
wyczerpane. Po zauwaeniu spadku cinienia naley natychmiast
otworzy kurki opadw i kurki zbiornikw opadowych.
Nastpnie otworzy kurki tych zbiornikw, z ktrych chcemy
czerpa paliwo i zamkn kurki opadw.
W wypadku przeoczenia momentu spadku cinienia paliwa,
nastpi napowietrzenie przewodw danej grupy instalacji paliwo-

uytecznej 105 l poczony za pomoc przewodw z chodnic,

filtrem oraz pomp na silniku.
Sprawdzianem sprawnego dziaania instalacji jest manometr
cinienia oleju, kontrolujcy prac pompy olejowej i termometr oleju
wchodzcego.
2. Pomiar iloci oleju

II.A. Rys. 3. Nalewanie paliwa: l. Przewody toczce paliwo do zbiornikw

samolotowych, 2. Pompa do napeniania zbiornikw paliwa pod cinieniem.
3. Beczka z paliwem, 4. Przewd sscy

wej, a po otwarciu innego zbiornika usunicie wypeniajcego

przewody powietrza, a tym samym wznowienie prawidowej pracy
silnika(w) moe trwa w zych warunkach okoo 30 sekund.

Ilo oleju w zbiornikach umieszczonych w gondolach silnikw

kontrolowa kadorazowo przed lotem za pomoc miernika iloci
oleju, ktry jest umieszczony w grnej czci zbiornika. Miernik
iloci oleju posiada wyskalowany drek zaopatrzony cyframi
wskazujcymi ilo oleju w litrach. Normalna ilo oleju na jeden
silnik wynosi 80 1. Dla lotw dalekich z dodatkowymi zbiornikami
paliwowymi ilo oleju na jeden silnik musi wynosi 105 1.
Zuycie oleju przy obrotach nominalnych wynosi okoo 10 l/godz
na silnik.
Najmniejsza ilo oleju, ktra jeszcze zapewnia prawidowy obieg
oleju wynosi 25 l przy cakowicie wypenionych przewodach olejowych.
3. Uywany olej
Dla napeniania zbiornikw instalacji olejowej naley stosowa
olej lotniczy 100".
Uywanie innych olejw bez uprzedniego zarzdzenia jest wzbro-

15. Paliwomierze zbiornikw

Samolot jest wyposaony w trzy paliwomierze typu 2 umieszczone pod tablic kurkw na prawej cianie kabiny pilota.
Lewy paliwomierz poczony jest z lewym zbiornikiem opadowym, paliwomierz rodkowy ze zbiornikiem gwnym, a paliwomierz prawy ze zbiornikiem opadowym prawym.
Zbiorniki skrzydowe nie posiadaj paliwomierzy.
Paliwomierze zbiornikw opadowych oraz zbiornika gwnego
podaj ilo paliwa w litrach. Wskazania paliwomierzy nie s
dokadne i mog suy wycznie do orientacji. Dla oceny rzeczywistego zuycia paliwa naley posugiwa si czasem lotu i obrotami
silnikw.
Rozdzia II-B. Instalacja olejowa
1. Opis instalacji
Instalacja olejowa na samolocie o jest oddzielna dla kadego
silnika.
Instalacja olejowa poza przygotowaniami na ziemi nie wymaga
w czasie lotu adnych czynnoci ze strony pilota oraz pozostaej
zaogi. W skad instalacji wchodzi zbiornik olejowy o pojemnoci

Rozdzia II-C. Instalacja hydrauliczna

1. Opis instalacji hydraulicznej
Instalacja hydrauliczna suy do opuszczania i podnoszenia klap
i podwozia.
Energii hydraulicznej w postaci cieczy pod cinieniem dostarcza
pompa mechaniczna l napdzana przez silnik wzgldnie pompa
rczna 12.
Rozmieszczenie instalacji na samolocie jest nastpujce: w prawej
gondoli silnikowej umieszczony jest wcignik podwozia 20 i zasobnik 16, w czci silnikowej gondoli znajduje si pompa mechaniczna
/, zbiornik ciekowy 26 oraz zbiornik zasilajcy 3.
W lewej gondoli silnikowej znajduje si tylko lewy wcignik
podwozia 20 i lewy zasobnik.
W przedziale pilota umieszczony jest rozdzielacz klap 7 i podwozia 8 oraz zawr bezpieczestwa 14; zasobnik klap 5 i pompa
rczna 12 umieszczone s w przedziale r a d i o t e l e g r a f i s t y .
W lewym skrzydle tu przy k a d u b i e z n a j d u j e si wcignik k l a p 24.
Poczenia midzy poszczeglnymi urzdzeniami instalacji stanowi przewody gitkie przy wcignikach oraz przewody sztywne
w pozostaych czciach i n s t a l a c j i . Sprawdzianem prawidowego
dziaania instalacji s manometry wskazujce cinienie z a s o b n i k w
umieszczone przy zasobnikach oraz manometr 11 umieszczony
w przedziale pilota, wskazujcy c i n i e n i e pomp.
Osignicie waciwych pooe przez podwozie oraz k l a p y jest
kontrolowane przez urzdzenie s y g n a l i z a c y j n e (wietlne) znajdujce
si w przedziale pilota, dla k l a p i podwozia i w przedziale radiotelegrafisty dla podwozia.
2. Podnoszenie i opuszczanie podwozia
Podnoszenie i opuszczanie podwozia odbywa si za pomoc
urzdze hydraulicznych, przy czym adnego dodatkowego sposobu dla podnoszenia i opuszczania podwozia n i e przewidziano.
Dane odnonie do c h o w a n i a i opuszczania podwoziu z p u n k t u
widzenia pilotau omwiono w rozdziaach omawiajcych lot
i ldowanie niniejszej instrukcji.
a) P o d n o s z e n i e p o d w o z i a

II.B. Rys. 1. Ukad olejowy silnika

Celem podniesienia podwozia naley dwigni rozdzielacza pod-

II.C. Rys. 1. Instalacja hydrauliczna

wozia przestawi powoli w pooenie Lot". Pooenia dwigni

rozdzielacza s uwidocznione na tabliczce umieszczonej w pobliu
dwigni zaopatrzonej napisem Podw. Ldw. Lot".
Po ustawieniu dwigni rozdzielacza w pooeniu Lot" naley
wczy pomp mechaniczn przez ustawienie dwigni pompy
w pooenie Wcz." i obserwowa cinienie na manometrze.
Niezapalenie si wiate sygnalizacyjnych czerwonych po okresie
okoo 1,5 min od chwili wczenia pompy mechanicznej dowodzi:
- uszkodzenia pompy mechanicznej lub
- uszkodzenia wcignikw wzgldnie ukadu dwigien podwozia skutkiem odksztacenia.
W wypadku stwierdzenia uszkodzenia pompy (brak cinienia)
naley j wyczy przez ustawienie dwigni na Wycz." i nie
zmieniajc pooenia dwigni rozdzielacza (ustawiona na Lot")

rozpocz pompowanie pomp rczn. Po wykonaniu drkiem

pompy rcznej okoo 360 ruchw podwozie powinno si zupenie
podnie, co naley stwierdzi na tablicach sygnalizacyjnych (zapalenie si czerwonych lampek wskanikowych).
b) O p u s z c z e n i e p o d w o z i a
Celem opuszczenia podwozia naley dwigni rozdzielacza podwozia ustawi zgodnie z pooeniem oznaczonym na tabliczce
z napisem Ldow.".
Ustawienie dwigni rozdzielacza na Ldw." powoduje opuszczenie podwozia bez potrzeby uruchamiania pompy mechanicznej
wzgl. rcznej.
Ukazanie si na tablicy sygnalizacyjnej wiate koloru zielonego
stwierdza cakowite opuszczenie si podwozia (opuszczanie pod-

wozia wykonywa przy szybkoci samolotu nie wikszej od 200

km/godz).
Powodem nieukazania si wiate sygnalizacyjnych stwierdzajcych cakowite opuszczenie podwozia moe by:
1. Uszkodzenie instalacji sygnalizacyjnej. W razie stwierdzenia
uszkodzenia instalacji sygnalizacyjnej, wysunicie podwozia naley
sprawdzi wzrokowo z kabiny d-cy statku.
2. Uszkodzenie instalacji hydraulicznej (zasobnikw podwozia).
W wypadku stwierdzenia uszkodzenia instalacji hydraulicznej naley podwozie opuci przy pomocy zaworu bezpieczestwa 14.
O ile podwozie mimo zastosowania podanych wyej sposobw nie
opuci si cakowicie, naley ldowa na podwoziu czciowo
opuszczonym, przy czym w tym wypadku nie naley uywa
zupenie hamulcw. Przed takim ldowaniem naley bezwzgldnie
wyczy zapalanie silnikw.
Ukazywanie si wiate sygnalizacyjnych przy opuszczaniu i podnoszeniu podwozia moe odbywa si niejednoczenie, tj. z opnieniem dla jednej strony podwozia. Przyczyn tego zjawiska s
opory hydrauliczne powodujce, e jedna strona podwozia osiga
kracowe pooenie wczeniej od drugiej.
Naley bezwzgldnie pamita, e opuszczenie podwozia przy
pomocy zaworu bezpieczestwa jest moliwe za pomoc pompy
mechanicznej tylko przy pracujcym silniku (1000 obr/min). Jeeli
silnik prawy nie pracuje do opuszczenia podwozia naley uy
pompy rcznej.

CZ III

Obsuga i uytkowanie samolotu przed lotem,

w locie i po locie
Rozdzia III-A. Przygotowanie i sprawdzenie samolotu przed
uruchomieniem silnikw
2. Czynnoci przygotowawcze
Przed przystpieniem do uruchomienia silnikw naley samolot
ustawi, o ile mona jak najdokadniej, pod wiatr. Dokadne
ustawienie samolotu pod wiatr ma zapobiec opalaniu lakieru na
pokryciu gondoli i czci przysilnikowej skrzyde, przez pomienie
z rur wylotowych kolektorw, przyginane podmuchami bocznego
wiatru.
Pod koa naley wstawi podstawki oporowe specjalnie dostosowane do k bliniaczych. Z braku podstawek specjalnych
mona uy cztery podstawki zwyke, jednake tylko takie, ktre
dadz cakowit pewno, e si spod k nie wysun.
Uruchomienie silnikw jest wzbronione bezporednio po nalaniu
paliwa, jeeli przy nalewaniu paliwo zostao rozlane na samolocie
lub w pobliu silnikw. W takim wypadku naley wytrze oblane
czci samolotu i odczeka, a rozlane na ziemi paliwo wyparuje.
Przed uruchomieniem silnikw wykrci korki zastpcze z otworw wiecowych czterech dolnych cylindrw, spuci z cylindrw
olej i wkrci czyste wiece. Nastpnie sprawdzi zaoenie i zabezpieczenie oson silnikw.
Do uruchomienia silnikw su rozruszniki bezwadnociowe
napdzane korb. Z dwch korb rozrusznikw nalecych do
samolotu jedna uywana jest do prac codziennych, druga, zapasowa, przechowywana jest w torbie narzdzi pokadowych samolotu.
Zasadniczo do uruchomienia silnikw potrzeba, prcz pilota
w kabinie samolotu, dwch pomocnikw do krcenia migie
i rozpdzania rozrusznikw.
Rozdzia III-B. Uruchomienie silnikw, sprawdzenie zasilania,
prby silnikw i instalacji
6. Prba silnikw
Gdy temperatura oleju osignie 15C naley przeprowadzi prb
silnikw, po uprzednim przeczeniu zasilania na zbiorniki opadowe, tj. przestawienie bocznych dwigien kurkw do siebie do oporu
(pooenie 4). Dwignia kurka gwnego pozostaje w dotychczasowym pooeniu, tzn. 2.
Zasadniczo prby silnikw naley przeprowadza na zasilaniu ze
zbiornikw opadowych, tzn. w takich warunkach zasilania jak przy
starcie.
Pen prb silnikw przeprowadza si na maym i duym skoku
migie, przy nominalnym i maksymalnym cinieniu adowania oraz
na poszczeglnych iskrownikach. Przy prbie naley zaobserwowa
obroty silnikw z odpowiadajcym im cinieniem adowania, cinienie paliwa i oleju i podcinienie w instalacji prniowej.
Normalne wskazania przyrzdw silnikowych podczas prby
silnikw na ziemi przy penym otwarciu przepustnicy na obu
iskrownikach, przy temperaturze otoczenia 30C i cinieniu atmosferycznym 745 mm Hg, dla miga o dwuskoku typu Hamilton
rednicy 10 stp (3,048 m) s nastpujce:

propeller engine
pitch
rpm

loading
pressure

oil
pressure

oil
temperature

fuel
pressure

vacuum press.

2080

+ 175

5,6

35C

200

125 mm Hg

2250

+ 315

5,6

35C

200

128 mm Hg

22
II.C. Rys. 2. Przeczanie rozdzielacza instalacji hydraulicznej

Skok
TemperaCinieCinieCinienie tura olemiga Obr/min
nie adonie paw stop- silnika
oleju ju wchowania
liwa
niach
dzcego

Podcinienie
w instalacji
prniowej

1650

+ 175

5,6

35C

180

108 mm Hg

1690

+200

5,6

35C

180

110 mmHg

30

Spadek obrotw silnika przy przeczaniu na pojedyncze iskrowniki nie powinien przekracza 160 obr/min, przy zasadniczych
obrotach silnika 1000 obr/min.
Normalnie prb naley przeprowadzi tylko na maym skoku
miga, na poszczeglnych iskrownikach.
Rozdzia III-C. Przygotowanie zaogi w samolocie przed koowaniem i koowanie
1. Czynnoci wstpne
a) S p r a w d z e n i e w i e l k o c i i r o z k a d u c i a r w
Przed lotem dowdca zaogi musi dokadnie sprawdzi wielko
i rozoenie ciarw na samolocie oraz ilo materiaw pdnych
zabieranych przez samolot.
Wielko i rozoenie obcie naley sprawdzi zgodnie z zestawieniem obcie przyjmujc pod uwag rodzaj lotu.
Cinienia w amortyzatorach i dtkach musz odpowiada wielkociom podanym w zestawieniu obcie.
Przed lotem d-ca zaogi i pilot musz sprawdzi oglny stan
zewntrzny samolotu, a w szczeglnoci stan podwozia, usterzenia,
klap i skrzeli.
b) E k w i p u n e k z a o g i
Pilot spadochron plecowy.
Inni czonkowie zaogi spadochrony piersiowe.
-Wszyscy czonkowie zaogi musz uywa lotniczych kaskw
ochronnych.
Ze wzgldu na kryte przedziay samolotu naley ubiera si
stosunkowo lekko, biorc jednak pod uwag wysoko lotu. W zimie
naley ubiera si cieplej, przy czym szczeglnie troskliwie opatrzy
rce i nogi. Okulary s konieczne tylko do strzelania z tylnych
stanowisk k.m.
c) W c h o d z e n i e do p r z e d z i a w s a m o l o t u
Do przedziaw samolotu naley wchodzi z prawej strony od tyu
po przykadubowej czci skrzyda. Na skrzydo naley wchodzi
przy pomocy przystawionej skadanej drabinki pokadowej, ktr
po wejciu ostatniego czonka zaogi naley umieci wewntrz
kaduba w przewidzianym dla niej uchwycie.
Przy wchodzeniu naley wykorzysta stopnie umieszczone na
przykadubowej czci skrzyda oraz uchwyty na prawej cianie
kaduba.
Chodzenie po skrzydle bez specjalnych nakadek jest wzbronione
za wyjtkiem tylko przykadubowej czci skrzyda pokrytej blach
karbowan.
d) O t w i e r a n i e i z a m y k a n i e p o k r y w y p r z e d z i a u
pilota
Otwieranie i zamykanie pokrywy przedziau pilota odbywa si za
pomoc dwigni zamka przez ustawienie jej w pooenie prostopade
do krawdzi przedziau a nastpnie uniesienie pokrywy za uchwyt
a do oporu linki ograniczajcej. Przed przystpieniem do prby
silnikw pokrywa przedziau pilota musi by zamknita. Naley
sprawdzi czy sworze zamka wszed w otwr zawiasu. Osona
przedziau strzelca jest zamykana i otwierana w podobny sposb jak

pokrywa przedziau pilota, z t rnic, e dwignia zamka osony

jest umieszczona od wewntrz.
e) S p r a w d z e n i e u r z d z e do w y r z u c a n i a pokryw przedziaw
Dla uatwienia wydostania si zaogi z samolotu w wypadku
koniecznoci skoku ze spadochronem, pokrywa przedziau pilota
i osona przedziau strzelca, oraz pokrywa przedniej czci przedziau dowdcy s wyrzucalne.
Celem wyrzucenia pokrywy przedziau pilota naley:
1. Ustawi dwignie zamka jak dla otwarcia drzwi, nastpnie
praw rk podnie pokryw.
2. Przytrzymujc lew rk podniesion pokryw, praw rk
pocign energicznie za dwigni wyrzucania pokrywy do siebie, tj.
w kierunku zgodnym ze strzak naniesion na tabliczce zaopatrzonej napisem Wyrzucanie drzwiczek" i silnie wypchn pokryw
na lew stron kaduba.
3. Potem dopiero odpi pasy bezpieczestwa.
Dwignia wyrzucania pokrywy umieszczona jest z lewej strony
przedziau w zasigu rki pilota i jest zaplombowana.
Przy pocigniciu za dwigni w celu wyrzucenia pokrywy drucik
0,25 mm plomby zostaje zerwany, a sworznie czce zawiasy zostaj
wysunite.
Osona przedziau strzelca posiada urzdzenie do wyrzucania
takie samo jak pokrywa w kabinie pilota, a wyrzucenie osony po
otwarciu zamka oraz przesuniciu dwigni do wyrzucania, nie
przedstawia ze wzgldu na jej mae wymiary wikszych trudnoci.
Celem wyrzucenia pokrywy przedziau dowdcy naley:
1. Energicznie pocign do siebie lew i praw dwigni znajdujc si przy obramowaniach pokrywy otworu.
2. Energicznym ruchem wypchn pokryw.
Dwignie wyrzucania pokrywy przedziau dowdcy s zaplombowane (drucik mosiny 0,25 mm).
Celownik umieszczony po lewej stronie pokrywy zostaje wyrzucony wraz z pokryw.
f) Regulacja wysokoci siedzenia pilota
Regulacja wysokoci siedzenia moe odbywa si jedynie przez
odpowiednie podkadanie poduszek w zalenoci od wzrostu pilota.
Peday steru kierunkowego pilota mona regulowa w niewielkich
granicach za pomoc umieszczonych przy miskach pedaw 3 otworw na ruby zczne.
2. Przygotowania w przedziaach zaogi
a) P i l o t
Po zajciu miejsca w przedziaach przez zaog pilot musi
sprawdzi:
1. Czy przeczniki iskrownikw stoj na O".
2. Jak jest ustawiony skok miga.
3. Czy dwignia rozdzielacza klap jest ustawiona na Stop",
a dwignia rozdzielacza podwozia na Ldowanie".
4. Czy dwignia sprzga pompy hydraulicznej stoi w pooeniu
Wyczona".
5. Czy dwignia blokowania skrzel jest ustawiona na Odblok".
6. Czy mechanizmy sterw dziaaj prawidowo.
7. Czy dwignia wyrzucania pokrywy jest zaplombowana.
8. Czy klapki s ustawione w pooeniu neutralnym.
Przed uruchomieniem oraz w czasie prby silnikw pilot musi
sprawdzi urzdzenia i instalacje samolotu zgodnie z rozdziaem
III-A oraz III-B. Szczegln uwag musi zwrci na:
1. Dziaanie pompy mechanicznej urzdzenia hydraulicznego
(opuszczanie i podnoszenie klap za pomoc pompy mechanicznej).
2. Dziaanie instalacji elektrycznej i sygnalizacyjnej.
3. Dziaanie sterowania skokw migie.

4. Dziaanie instalacji prniowej.

5. Dziaanie hamulcw po usuniciu podstawek spod k.
d) Dowdca zaogi musi sprawdzi:
1. Wyposaenie swego przedziau (spadochron, celownik, mapy
itp.).
2. Stan uzbrojenia, rakiety, rakietnice, k.m., amunicja.
3. Stan aparatu bombardierskiego.
4. Stan aparatu foto.
5. Stan tablicy sygnalizacyjnej podwozia w przedziale radiotelegrafisty.
Przed wzlotem (startem) obserwator musi przyj do przedziau
radiotelegrafisty i przypasa si pasem bezpieczestwa. Wyjtek
stanowi wzlot z bombami, w czasie ktrego obserwator zajmuje
miejsce w przedziale d-cy ze wzgldu na mogc zaistnie potrzeb
szybkiego wyrzucania bomb w czasie wzlotu w wypadku uszkodzenia jednego z silnikw.
c) Radiotelegrafista w czasie prby silnikw musi sprawdzi
instalacje radio, radionamiernik, telefony pokadowe. Sprawdzenie
przeprowadza zgodnie z wytycznymi podanymi dla danego typu
radiostacji.
d) Strzelec musi sprawdzi stan uzbrojenia i obrotnic stanowisk
ty gra i ty d.
3. Koowanie
Przy ruszaniu z miejsca naley bardzo wolno dodawa gazu.
Skrcanie w miejscu przy pomocy hamulcw jest wzbronione.
Zakrty naley wykonywa z rwnoczesnym koowaniem samolotu.
Podczas koowania klapy musz by zamknite.
Koowanie do miejsca wzlotu powinno odbywa si na najmniejszych obrotach potrzebnych do poruszania si samolotu. Przy
koowaniu naley uywa hamulcw.
Hamulce s sterowane za pomoc dwigienki umieszczonej na
sterownicy i pedaw. Cakowite nacinicie dwigienki powoduje
unieruchomienie k.
Proporcjonalnie do siy wywieranej na dwigienk hamulca
zwiksza si cinienie powietrza w ukadzie hamulcw i moment
hamujcy. Zmniejszenie nacisku na dwigienk powoduje czciowy
zanik cinienia w ukadzie hamulcw oraz zmniejszanie si momentu
hamujcego. Rozdzielanie spronego powietrza na poszczeglne
koa odbywa si za pomoc rozdzielacza sprzonego z pedaami
uruchamiajcymi ster kierunku. Jeeli peday zajmuj pozycj
redni (peday wyrwnane), to nacinicie dwigienki powoduje
jednakowe hamowanie obu par k z si proporcjonaln do siy
wywieranej na dwigienk.
Przy cakowitym wychyleniu pedau prawego nastpuje odhamowanie k lewych, a hamowanie k prawych.
Wychylenie cakowite pedau lewego powoduje odhamowanie k
prawych a hamowanie k lewych.
Cinienie w ukadzie hamulcw wskazuje dwuwskanikowy manometr. Wskazwka wiksza pokazuje cinienie w butli, a mniejsza
cinienie w ukadzie hamulcw.
Cinienie w ukadzie hamulcw powinno wynosi 9 kg/cm2.
Dla cakowitego odhamowania naley dwigienk na sterownicy
puci energicznym ruchem w przd, gdy powolne puszczenie
dwigienki jest czsto powodem niezupenego odhamowania.
Przy koowaniu w terenie rozmikym naley celem atwiejszego
zawrcenia samolotu posugiwa si oprcz hamulcw rwnoczenie silnikiem. Mianowicie przy zakrcaniu podczas koowania
w prawo, naley lekko przyhamowa prawe koa i zwikszy obroty
lewego silnika, a przy zakrcaniu w lewo naley przyhamowa koa
lewe i zwikszy obroty silnika prawego.
Rozdzia III-D. Wzlot
1. Czynnoci pilota bezporednio przed wzlotem
Przed wzlotem pilot musi:

1. Przestawi zasilanie na zbiorniki opadowe, tzn. boczne dwignie na skrzynce sterowa w pooeniu 4".
2. Sprawdzi pooenie i ustawi dwigni rodkow na skrzynce
sterowa w pooenie 2", by po wzlocie z atwoci przestawi
zasilanie na zbiornik gwny.
3. Otworzy kurek midzysilnikowy, tzn. dwigni rodkow na
bocznej tablicy kurkw ustawi w pooenie grne na zapadk.
4. Sprawdzi ustawienie na zapadce w pooeniu grnym O"
dwigni kurkw poarowych, a w pooeniu dolnym Z" dwigni
kurkw opadw.
5. Przestawi skok migie na may.
6. Sprawdzi pooenie przecznika iskrownikw na 1+2".
7. Sprawdzi czy dwignia rozdzielacza podwozia jest ustawiona
w pooeniu Ldowanie" na zapadce.
8. Sprawdzi czy dwignia pompy mechanicznej ustalona jest na
zapadce w pooeniu Wyczona".
9. Sprawdzi na tablicy sygnalizacyjnej czy klapy s zamknite.
Wzlot z cakowicie otwartymi klapami jest wzbroniony i niebezpieczny.
10. Sprawdzi czy klapki steru kierunkowego i wysokoci s
w pooeniu danym przez pilota.
11. Sprawdzi cakowite odhamowanie k, a w czasie wzlotu
wystrzega si trzymania dwigni sterowania hamulcw.
2. Praca silnikw przy wzlocie
Przed samym wzlotem naley wczy dodatkowe adowanie
przestawiajc dwie dwignie przednie sterujce regulatory cinienia
adowania i regulatory skadu mieszanki cakowicie do przodu.
Przepustnice silnikw otwiera powoli obydwie rwnomiernie
i zaobserwowa czy obroty obu silnikw wzrastaj jednakowo.
Po oderwaniu si samolotu od ziemi, obroty silnikw powinny
wynosi 2475 obr/min, przy cinieniu adowania +315 g/cm2, na
maym skoku migie.
Rnice pracy silnikw przy wzlocie midzy samolotami
o A i B.
Po oderwaniu si samolotu od ziemi obroty silnikw powinny
wynosi dla silnikw Pegaz 20 A i B 2475 obr/min przy cinieniu
adowania +300 gr/cm2.
Jeeli samolot jest obciony wg obcienia / (patrz rozdzia I-A
pkt 10) po wzlocie i osigniciu wysokoci co najmniej 100 m naley
przestawi dwignie dodatkowego adowania na zapadk, zmniejszy obroty silnikw i przestawi skok migie na duy.
Po wzlocie z obcieniem II, III, IV naley wyczy dodatkowe
adowanie, zmniejszy obroty i przestawi skok migie na duy, po
osigniciu wysokoci co najmniej 200 m.
Podczas wzlotu naley uwaa, by obroty silnikw w adnym
wypadku nie przekroczyy 2600 obr/min.
Jeeli silniki i ich instalacje pracuj bez zarzutu, po miniciu skraju
lotniska, naley podnie podwozie. Czynno podniesienia podwozia moe wykona jeden z czonkw zaogi na rozkaz pilota. Pilot
musi sprawdzi wykonanie czynnoci i jest za wykonanie cakowicie
odpowiedzialny.
Podniesienie podwozia naley sprawdzi na tablicach sygnalizacyjnych w przedziale pilota i radiotelegrafisty, a nadto wzrokowo
z przedziau dowdcy.
Po podniesieniu podwozia naley dwigni rozdzielacza podwozia
pozostawi w pooeniu Lot" natomiast naley bezwzgldnie
pamita o przestawieniu dwigni wczajcej pomp w pooenie
Wyczone".
3. Uycie hamulcw przed wzlotem
Na maych lotniskach dugo rozbiegu mona skrci przez
przytrzymanie samolotu na hamulcach, dla wykorzystania penych
obrotw silnikw od pierwszej chwili rozbiegu.
Moliwe to jest przy dobrze i rwnomiernie dziaajcych hamulcach i duej wprawie pilota.

Uycie hamulcw przed wzlotem naley uwaa jedynie jako

rodek pomocniczy zwikszajcy bezpieczestwo wzlotu, a nie jako
rodek gwarantujcy wzlot na maych lotniskach.
Wystarczalno dugoci lotniska dla rozbiegu musi by oceniona
bez liczenia na uycie hamulcw przed wzlotem.
4. Wzlot z penym obcieniem
Przy wzlocie z penym obcieniem (obcienia /// i IV) naley
pamita, e dugo rozbiegu samolotu znacznie si zwikszy,
a rozbieg w stron przeszkody ze wzgldu na zmniejszone szybkoci
wznoszenia musi si rozpocz ze znacznie wikszej odlegoci.
W czasie wzlotu z obcieniem w wersji III i IV obserwator
zajmuje miejsce w przedziale dowdcy.
W wyniku uszkodzenia jednego z silnikw po wzlocie, naley
wyrzuci cakowity adunek bomb.
Zrzucenie bomb powinno by dokonane nad terenem niezabudo2
wanym i nie zamieszkaym, o powierzchni co najmniej l km .
Bomby 100 kg wz 31, 50 kg wz. T 32 oraz wszystkie bomby
uzbrojone w zapalniki z zabezpieczeniem zrywanym mog by
zrzucane z dowolnej wysokoci.
Bomby 300 kg PuW, 100 kg PuW, oraz 50 kg PuW, uzbrojone
w zapalniki z zabezpiecznikiem odrodkowym odbezpieczajcym si
w czasie lotu bomby, naley wyrzuca z wysokoci nie przekraczajcej 300 m.
Bomby naley zrzuca tylko za pomoc rcznego mechanizmu
wyrzutowego.
Zrzucenie bomb wykonuje obserwator (d-ca zaogi) na rozkaz
pilota.
Celem zrzucenia bomb naley:
1 Wycign przetyczk dwigni zabezpieczajcej.
2 Energicznym ruchem przestawi dwigni zabezpieczajc
w dolne skrajne pooenie oznaczone napisem Rzut wszystkie
bomby".
5. Lot z jednym silnikiem pracujcym
W razie koniecznoci lotu z jednym silnikiem uszkodzonym
naley:
1. Cakowicie przymkn przepustnic silnika uszkodzonego
pozostawiajc jego migo na duym skoku i wyczy zapon tego
silnika.
2. Przestawi (pozostawi) skok miga pracujcego silnika na
may i otworzy cakowicie przepustnic.
Z punktu widzenia wystarczalnoci mocy silnika moliwy jest lot
poziomy samolotu z obcieniem I z podniesionym podwoziem.
W locie z zatrzymanym jednym silnikiem naley pamita o cakowitym wychyleniu klapki steru kierunkowego celem odcienia
pedaw przy penym wychyleniu steru kierunku.
Skrty w stron pracujcego silnika s moliwe jednak tylko
o duym promieniu.
6. Wzlot w nocy
Przed rozpoczciem lotw nocnych zaoga samolotu musi zapozna si tak gruntownie z urzdzeniami samolotu, by moga si nimi
posugiwa w ciemnoci.
Przed wzlotem w nocy w przedziale dowdcy musz by zgaszone
wiata, a wiata w przedziale radiotelegrafisty musz by silnie
przyciemnione

Orientacyjnie naley przyj szybko na torze wznoszenia wg

wskaza szybkociomierza okoo 260 km/godz przy rednim obcieniu (/. II).
Szybko wznoszenia wg wskaza wariometru powinna wynosi
okoo 4,5 m/sek.
Obroty silnikw w granicach 21002250 obr/min.
Skok migie duy. Podwozie schowane. Skrzele odblokowane.
Rnica midzy samolotami o A i B w szybkociach na
torze wznoszenia i przy wznoszeniu
Dla samolotu o B z silnikami Pegaz 20 A i B naley przyj
szybko na torze okoo 250 km/g przy obcieniu okoo 8500 kg.
Szybko wznoszenia wedug wskaza wariometru powinna wynosi okoo 3,7-4,8 m/sek przy obrotach silnikw w granicach
2100-2500 obr/min.
2. Silniki przy wznoszeniu
Jeeli ze wzgldw taktycznych chodzi o szybkie wznoszenie si,
po wzlocie naley pozostawi dwignie dodatkowego adowania
w przednim pooeniu, odpowiadajcym cinieniu adowania na
2
ziemi +315 g/cm .
W miar wzrostu wysokoci cinienie adowania bdzie malao a
do nominalnego +175 g/cm2 na wysokoci okoo 1200 m.
Po osigniciu wysokoci 1200 m nie wolno pozostawia tych
dwigni w pooeniu przednim, gdy powoduje to bardzo due
zuycie paliwa bez spodziewanego wzrostu mocy.
Poczwszy od wysokoci 2100 m naley rozpocz regulowanie
skadu mieszanki, przesuwajc do siebie dwignie regulatorw
skadu mieszanki.
Wypadek szybkiego wznoszenia naley uwaa za wyjtkow faz
lotu ze wzgldu na to, e dusza praca silnikw na cinieniu
adowania wyszym od nominalnego powoduje grzanie si silnikw
i zwiksza moliwo ich uszkodzenia.
Rnice w obsudze silnikw na samolotach o A i B przy
wznoszeniu
Przednie pooenie dwigni dodatkowego adowania odpowiada
cinieniu + 300 g/cm2 na ziemi. W miar wzrostu szybkoci cinienie
adowania bdzie malao, a do nominalnego +210 g/cm2 na
wysokoci 2700 m.
Poczwszy od wysokoci 2000 m naley rozpocz regulowanie
skadu mieszanki w sposb jak dla samolotu o A.
Na samolocie o B wolno przy wznoszeniu uywa dodatkowego adowania tylko do wysokoci 500 m.
3. Czynnoci zaogi w czasie wznoszenia
W czasie wznoszenia jeden z (4-rech) czonkw zaogi (dowdca)
powinien przej do przedziau dowdcy. Przy przejciu przez
przedzia pilota musi du uwag zwrci na to, by nie przeszkadza
pilotowi w sterowaniu i nie przestawi wzgldnie uszkodzi przez
zaczepienie szelkami spadochronu, ktrego z urzdze w przedziale
pilota.
4. Przemieszczanie si zaogi
Ostrzeenie 5. W wypadku zmiany miejsca w przedziaach
samolotu czonek zaogi przechodzcy z jednego przedziau do
drugiego musi si upewni czy tam dokd przechodzi jest spadochron. W wypadku przeciwnym musi zabra spadochron ze sob.

Rozdzia III-E. Wznoszenie

1. Szybko na torze wznoszenia i szybko wznoszenia
Wskazania szybkociomierza odpowiadajce warunkom najlepszego wznoszenia s praktycznie biorc stae dla danego samolotu.
Wskazania te zmieniaj si nieznacznie w zalenoci od wysokoci
i obcienia.

Rozdzia III-F. Lot poziomy

1. Okrelenie obrotw i szybkoci przelotowej
Obroty przelotowe s to obroty, dla ktrych przewidziana jest
dugotrwaa praca silnikw bez ograniczenia czasu. Wielko tych
obrotw dla danego silnika jest podyktowana wzgldami normal-

nego zuywania si czci pracujcych, przy jednoczesnym najwikszym wykorzystaniu jego mocy na danej wysokoci.
Szybko przelotowa jest to szybko samolotu w stosunku do
powietrza odpowiadajca obrotom przelotowym.
Obroty przelotowe na duym skoku migie wahaj si w granicach
od 1900 do 2250 obr/min w zalenoci od stanu atmosfery, obcienia
samolotu oraz wysokoci lotu. W normalnych warunkach lotu
z obcieniem II na wysokoci mocy nominalnej 1220 m najkorzystniejsze obroty wynosz 2000 obr/min.
W tych warunkach szybko samolotu wynosi okoo 300 km/godz.
Skrzele blokowane.

Time to fuel exhaustion (min.)

tanks

load
/

load
III

load
/

load
III

load
/

load
III

load
/

load
III

109

99

99

91

89

82

76

69

wing

98

88

88

81

79

73

67

61

retention*

16

15

15

14

13

12

11

10

main
additional

2. Uycie regulatora skadu mieszanki

W czasie lotu na wysokoci powyej 2100 m naley posugiwa si
regulatorami skadu mieszanki jako poprawnikami wysokociowymi.
Im wiksza jest wysoko lotu, tym bardziej wyrany jest wpyw
regulacji skadu mieszanki.
Szybkoci przelotowe samolotu s podane w tabeli osigw
w zalenoci od obrotw i obcienia.
Ze wzgldu na szybkie zuywanie si wiec pod wpywem
wysokich temperatur nie naley wykonywa lotw na zuboonej
mieszance.
3. Lot poziomy z penym obcieniem
Ostrzeenie: W czasie lotu z penym obcieniem tym baczniejsz
uwag naley zwrci na wskazania przyrzdw pokadowych.
Skrty naley wykonywa agodnie, nie robi lizgw i nurkowania.
4. Podstawa dla oblicze zasigu samolotu i zuycie paliwa
Za podstaw do obliczenia zasigu samolotu naley przyj zapas
paliwa 1088 l, a mianowicie:
w zbiorniku gwnym
532 l
w zbiornikach skrzydowych
476 l
1/3 w zbiornikach opadowych
80 l

engine

1900

rpm
total time

2000

2100

223'

202'

202'

186'

3h43'

3h22'

3h22'

3h06'

181'
3h01'

2250

167'

154'

140'

2h47'

2h34'

2h20'

Za podstaw obliczenia czasu wyczerpywania si paliwa w zbiornikach opadowych

przyjto 1/3 iloci paliwa, tzn. 80 l dopuszczaln do oblicze zasigw, bez wliczania
rezerwy bezpieczestwa.

Podane zestawienie zuycia paliwa i czasy wyczerpywania paliwa

z poszczeglnych zbiornikw zawieraj dane orientacyjne dla zaogi
okrelajce, po jakim czasie naley si liczy z resztkami paliwa
w zbiornikach.
Kadorazowo po przeczeniu zasilania na inny zbiornik pilot
musi odnotowa czas rozpoczcia czerpania z tego zbiornika
i obroty silnikw i zameldowa o tym dowdcy zaogi.
4a. Rnice midzy samolotami o A i B w zuyciu paliwa
Tabela zuycia paliwa dla samolotu o B z silnikami Pegaz 20
A i B przy poszczeglnych obrotach z obcieniem / i ///.
Obr /min

Obcienie /

Obcienie ///

1900

305 1/godz

338 1/godz

2000

338 1/godz

367 1/godz

2100

374 1/godz

405 1/godz

2250

440 1 /godz

480 1/godz

1088 l

reszta okoo 2/3 paliwa

w zbiornikach opadowych na
wzlot i rezerw bezpieczestwa
158 l
Ze 158 litrw paliwa w zbiornikach opadowych naley najwyej
poow, tj. okoo 80 litrw paliwa, liczy jako rezerw paliwa, ze
wzgldu na to, e paliwo dla wzlotu czerpi silniki ze zbiornikw
opadowych.
Rezerwa 80 l pozwala na okoo 15 min lotu na wysokoci 1000 m
z obcieniem / przy 2000 obr/min.
Niej umieszczone zestawienie podaje zuycie paliwa na wysokoci 1000 m przez dwa silniki przy poszczeglnych obrotach, z obcieniem I i ///.

Czasy wyczerpywania poszczeglnych zbiornikw na wysokoci

1000 m przy poszczeglnych obrotach na podstawie wyej podanego
uycia (pojemnoci zbiornikw paliwa s takie same jak w o A) s
nastpujce:
Czasy wyczerpywania paliwa w min
Zbiorniki

Obc.
/

Obc.
III

Obc.
/

Obc.
///

Obc.
/

Obc.
III

Obc.
/

Obc.
III

104

94

94

87

85

79

73

66

Obr/min

Obcienie /

Obcienie ///

1900

290 1 /godz

322 1/godz

Dodatkowe

2000

322 1/godz

350 1/godz

Skrzydowe

94

84

84

78

76

70

65

59

2100

356 1/godz

386 1/godz

Opadowe

15

14

14

13

12

12

11

10

2250

420 1 /godz

462 1/godz

Gwny

Obr. sil-

1900

nikw
Czasy wyczerpywania poszczeglnych zbiornikw na wysokoci
1000 m przy poszczeglnych obrotach na podstawie podanego wyej
zuycia s nastpujce:

Czas
oglny

2000

2100

213'

192'

192'

178'

173'

3g33'

3gl2'

3gl2'

2g58'

2g53'

161'
2g41'

2250
149'

135'

2g29'

2gl5'

Rozdzia III-G. Lot poziomy na obrotach maksymalnych

1. Dane silnikowe
Samolot osiga swoj szybko maksymaln na wysokoci ok.
2150 m.
2
Cinienie adowania +175 g/cm , obroty silnika maksymalne
2600 obr./min na duym skoku migie.
Dwignie regulacji skadu mieszanki winny znajdowa si na
zapadkach.
Maksymalne obroty (2600 obr/min) dopuszczalne s w czasie nie
duszym ni 5 min.
Naley zdawa sobie spraw z tego, e zuycie paliwa w czasie lotu
na duej szybkoci przy 2500-2600 obr./min silnikw jest bardzo
due. Jako przykad duego zuycia niech su nastpujce dane:
- lot z penym obcieniem /// i IV na wys. 1000 m przy 2500
obr/min, zuycie paliwa przez oba silniki okoo 660 1/godz.
- lot z penym obcieniem /// i IV na wys. 2000 m przy 2600
obr/min, zuycie paliwa przez oba silniki okoo 740 1/godz.
Rozwijanie szybkoci maksymalnej jest dopuszczalne jedynie
tylko w wyjtkowych wypadkach bojowych.
W czasie lotu na maksymalnej szybkoci skrzele musz by
zablokowane.
1a. Dane silnikowe rnica dla samolotu o B
Samolot o B osiga sw szybko maksymaln na wysokoci
okoo 2800 m. Cinienie adowania +300 g/cm2. Obroty silnikw
maksymalne 2600 obr/min na duym skoku migie.
Rozdzia III-H. Utrata szybkoci, przecignicie samolotu, lot
nurkowy
1. Utrata szybkoci i przecignicie samolotu
Z klapami zamknitymi: samolot z obcieniem / po przecigniciu przy szybkoci okoo 160 km/godz (wszystkie skrzele otwarte)
zaczyna traci sterowno poprzeczn i reaguje tylko na due
wychylenie lotek. Sterowno poduna zanika przy szybkoci okoo
130 km/godz.
Z penym obcieniem samolot po zamkniciu gazu traci w szybkim tempie sterowno podun od szybkoci okoo 160 km/godz.
Przecignicie nastpuje przy szybkoci okoo 140 km/godz,
w nastpstwie czego samolot wali si gwatownie na eb i skrzydo ze
znaczn strat wysokoci (okoo 300 m). Zwalenie to poprzedzane
jest znacznym opadaniem samolotu (ok. 10 m/sek wg wariometru).
Ostrzeenie. Wykonywanie lotw na samolotach o A i B z szyb
koci mniejsz od 160 km/godz jest niebezpieczne i z wyjtkiem
ostatniej fazy podejcia do ldowania surowo wzbronione.
2. Przygotowanie do lotu nurkowego
Lot nurkowy dopuszczalny jest tylko w wyjtkowych wypadkach
podyktowanych wzgldami taktycznymi. O ile zajdzie potrzeba
przejcia w lot nurkowy, naley wykona to w sposb nastpujcy:
1. Zablokowa skrzele.
2. Przestawi klapki Flettnera tak, aby samolot by ciki na
ogon, dla uatwienia wyprowadzenia z lotu nurkowego.
3. Sprawdzi zamknicie pokryw i okienek przedziaw.
4. miga ustawi na duy skok.
5. Zamkn cakowicie przepustnice.
6. Wprowadzi samolot do lotu nurkowego. Przejcie w lot
nurkowy powinno by agodne. W locie nurkowym naley zwraca
baczn uwag na wskazania przyrzdw pokadowych.
3. Silniki w locie nurkowym
Obroty maksymalne dopuszczalne do lotu nurkowego wynosz
2725 obr/min przy cakowicie zamknitej przepustnicy, obrotw
tych nie wolno pod adnym pozorem przekracza.

Obroty maksymalne dopuszczalne do lotu nurkowego dla samolotu o B: 2925 obr/min przy cakowicie zamknitej przepustnicy.
Obrotw tych take nie wolno pod adnym pozorem przekracza.
Po osigniciu 2725 obr/min naley samolot wyprowadzi z lotu
nurkowego po torze moliwie jak najbardziej agodnym.
Przed rozpoczciem duszego lotu nurkowego naley dwignie
sterowania powietrza wlotowego do ganika przestawi na ciepe.
Dwignie te znajduj si na skrzynce sterowa pilota. Dwignie
regulacji skadu mieszanki w czasie lotu nurkowego musz si
znajdowa na zapadkach.
4. Szybko nurkowania
W locie nurkowym nie wolno przekroczy szybkoci 450 km/godz
podug wskaza szybkociomierza, co odpowiada szybkoci rzeczywistej rwnej 520 km/godz.
Rozdzia III-L Lot w warunkach szczeglnych
1. Lot bez widocznoci
W locie bez widocznoci naley posugiwa si sztucznym horyzontem oraz yroskopowym wskanikiem kursu. Chyomierz poprzeczny wskanika kursu naley co pewien czas porwnywa ze
wskazaniami chyomierza poprzecznego na kontrolerze lotu. Szczegln uwag naley zwraca na wskazania szybkociomierza, wariometru i obrotomierzy. W czasie lotu bez widocznoci naley
nawizywa czno radiow ze stacjami naziemnymi celem kontroli kursu oraz uzyskania komunikatw meteorologicznych.
2. Temperatura oleju za wysoka
Normalnie temperatura oleju wlotowego powinna wynosi od
65-80C. O ile pilot stwierdzi, e temperatura oleju jest za wysoka,
wwczas moe wpyn na zmniejszenie jej przez:
1) Zwikszenie szybkoci (tor lotu).
2) Zmniejszenie obrotw silnika.
O ile zwikszenie szybkoci oraz zmniejszenie obrotw nie dao
rezultatu, przyczyna grzania silnikw moe lee w niewaciwej
dawce poprawki wysokociowej.
Nadmiar poprawki wysokociowej powoduje zuboenie mieszanki i grzanie si silnika. Wwczas naley zmniejszy lub cakowicie
odj poprawk wysokociow do czasu ustalenia si waciwej
temperatury oleju wlotowego.
O ile grzanie si silnika i wzrost temperatury oleju ma charakter
gwatowny, wwczas naley przymkn lub cakowicie zamkn gaz
do czasu uzyskania odpowiedniej temperatury oleju.
W wypadku grzania si silnika pilot powinien powzi decyzj czy
zadanie naley przerwa i wraca na lotnisko, czy te dalsze
wykonanie zadania w tych warunkach bdzie moliwe.
Jeeli temperatura oleju w locie lizgowym spadnie poniej 30C,
naley przez zwikszenie obrotw silnikw temperatur podwyszy.
Rozdzia III-K. Ldowanie
1. Przygotowanie do ldowania
Przed rozpoczciem podchodzenia do ldowania d-ca zaogi
(obserwator) musi przej z przedziau przedniego do przedziau
tylnego.
W locie nocnym obserwator musi uprzednio zgasi w przedziale
przednim wszystkie wiata i wysun reflektor terenowy, krcc
korbk, a do oporu.
Podchodzc do ldowania naley wykona czynnoci:
1. Zmniejszy obroty silnikw.
2. Przestawi skok migie na may.
3. Przestawi zasilanie na zbiorniki opadowe. Dwie boczne
dwignie kurkw na skrzynce sterowa w pooenie 4".

4. Otworzy kurek midzysilnikowy. rodkowa dwignia na

bocznej tablicy kurkw w pooenie grne O".
5. Na szybkoci poniej 200 km/godz opuci podwozie.
6. Na szybkoci 200-190 km/godz opuci klapy.
2. Podchodzenie do ldowania
Czynnoci zwizane z przygotowaniem do ldowania, jak opuszczanie podwozia i otwieranie klap moe wykona na rozkaz pilota
jeden z czonkw zaogi. Pilot musi sprawdzi wykonanie tych
czynnoci i jest za ich wykonanie cakowicie odpowiedzialny.
Opuszczanie podwozia i klap naley sprawdzi na tablicach
sygnalizacyjnych, przy czym pooenie podwozia naley sprawdzi
take i na tablicy sygnalizacyjnej w przedziale telegrafisty.
W wypadku niezapalenia si zielonych wiate wskazujcych
opuszczenie podwozia naley przerwa podchodzenie do ldowania
i po zamkniciu klap przej w normalny lot, w czasie ktrego naley
ustali przyczyn niezapalenia si wiate wskanikowych, sprawdzi pooenie podwozia i po usuniciu usterki wzgldnie upewnieniu si, e mechanizmy podwozia dziaaj prawidowo (patrz
rozdzia II-C) i ostatecznym opuszczeniu podwozia, rozpocz
ponownie podejcie do ldowania.
Jeeli w czasie podchodzenia do ldowania pilot uzna, e ze
wzgldu na przeszkody zewntrzne (np. na polu wzlotw) lub zbyt
dugie podejcie nie bdzie mg wyldowa, przed otworzeniem
przepustnic silnikw na due obroty silnikw naley zamkn klapy.
Przygotowanie do ldowania naley ukoczy najpniej na
wysokoci 200 m.
W locie nocnym na wysokoci 100 m naley zapali reflektor.
Klapki steru wysokoci naley ustawi tak, by uatwi sobie prac
cignicia sterownicy w kocowym momencie ldowania.
Do ldowania naley podchodzi z szybkoci 180-170 km/godz
przy szybkoci opadania ok. 4-5 m/sek.
Szybko ldowania w fazie kocowej wynosi z klapami otwartymi ok. 115 km/godz a z klapami zamknitymi ok. 130 km/godz.
Najwiksze dopuszczalne obcienie do ldowania wynosi
8500 kg.
W wypadku koniecznoci przerwania podchodzenia do ldowania i zamknicia klap, naley ze wzgldu na bezpieczestwo lotu:
- przez dodanie obrotw, zwikszy szybko samolotu do co
najmniej 180 km/godz, nie przekraczajc jednak 200 km/godz,
- zamkn klapy,
- zwikszy obroty i szybko do normy dla przelotu.

Do kotwiczenia su normalne zespoy zakotwicze. Dla zakotwiczenia naley pod cz kocow skrzyde wkrci uszy kotwiczne w miejscach oznaczonych napisem Tu kotwiczy", po uprzednim wykrceniu zabezpieczajcych te otwory wkrtek. Do uszu
kotwicznych naley umocowa liny kotwiczne. Kadub naley
zamocowa lin kotwiczn za poz tak, by koki zakotwiczenia byy
jak najbliej pozy.
3. Zakadanie pokrowcw
Po ukoczeniu prac zwizanych z obsug samolotu na samolot
naley zaoy pokrowce. Pokrowce schowane s w dwch torbach
przytroczonych paskami na blasze osonowej linek sterowych po
lewej stronie w przedziale porednim. W jednej torbie przechowywane s pokrowce na patowiec, w drugiej na silniki i miga. Strona
wewntrzna pokrowcw patowcowych, w miejscach przypadajcych na przezroczyste obudowanie kaduba, wyoona jest flanel,
ktr naley starannie chroni od zanieczyszcze mogcych porysowa szyby.
Pokrowiec na kadub skada si z trzech czci, mianowicie:
z pokrycia przedziau obserwatora, pilota i strzelca samolotowego.
Pokrowce przedziau strzelca i pilota zaopatrzone s na obwodzie
w haczyki, ktre zakada si w specjalnie do tego celu przewidziane
otwory na kadubie. Po prawej stronie pokrowcw haczyki umieszczone s na paskach pozwalajcych na usztywnienie pokrowcw po
ich zaoeniu. Pokrowiec przedziau obserwatora rwnie zaopatrzony jest w haczyki, lecz tylko w tylnej swej czci, reszt pokrowca
mocuje si przy pomocy paskw. Pokrowce na silniki posiadaj

Rozdzia III-I. Obsuga samolotu po locie

1. Ustawienie samolotu
Samolot po zakoowaniu powinien by ustawiony moliwie
najdokadniej pod wiatr. Po tym dopiero mona zatrzyma silniki.
Po zatrzymaniu silnikw sprawdzi dziaanie instalacji sygnalizacyjnej (palenie si lampek wskanikowych) i wyczy gwny
wycznik sieci. Pod koa wstawi podkadki oporowe i nakry koa
pokrowcami.
2. Umocowanie sterw i kotwiczenie
Jeeli samolot ma sta w polu, naley niezwocznie unieruchomi
stery i samolot zakotwiczy pod warunkiem, e wykonanie tych
czynnoci nie bdzie przeszkadza w obsudze samolotu, wykonywaniu czynnoci okresowych i przygotowaniu do lotw na dzie
nastpny.
Do umocowania sterownicy i pedaw steru kierunkowego pilota
su sznury gumowe z zapinkami, ktrymi naley unieruchomi
sterownic przez przypicie jej do strzemionka na lewej cianie
przedziau tu obok siedzenia pilota i peday przez umocowanie
prawego pedau sznurem gumowym do strzemionka obok skrzynki
sterowa pilota.

III.L. Rys. 1. Sposb zakotwiczenia: 1. Ucha kotwiczne, 2. Pasy kotwiczne, 3.

Koki kotwiczne

zapicia zatrzaskowe. Pokrowiec na migo skada si z czterech

czci, z ktrych trzy nasuwa si na opaty miga, a pozosta na
stokow oson piasty. Z t ostatni cz si wszystkie zatrzaskami.
CZ IV

Uytkowanie instalacji elektrycznej samolotu o

Rozdzia IV-A. Opis instalacji elektrycznej
1. Cel instalacji elektrycznej
Zadaniem instalacji elektrycznej na samolocie o jest zasilanie
wyrzutnikw bomb, radio, gonio, owietlenie samolotu podczas
lotw nocnych, owietlenie terenu ldowania, zasilanie instalacji
sygnalizacyjnej chowanego podwozia i klap, ogrzewanie dyszy
szybkociomierza, zasilanie aparatw foto oraz zapalanie rac owietlajcych.
2. Rozmieszczenie poszczeglnych czci instalacji elektrycznej
- Dwie prdnice 24 V 600 W umieszczone na przegrodach
ogniowych silnikw.
- Dwa filtry przeciwzakceniowe prdnicowe umocowane na
wspornikach oa silnika.
Akumulator 24 V 40 A 20 min umieszczony w skrzynce
metalowej, znajdujcej si w tylnej czci kabiny dowdcy.
- Samoczynny regulator napicia 2 x 600 W wraz z zespoem
filtrw przeciwzakceniowych umocowany na prawej cianie samolotu w przejciu z kabiny pilota do kabiny radiotelegrafisty.
- Tablica sygnalizacyjna na prawej cianie kabiny pilota.
- Tablica rozdzielcza pilota na prawej cianie kabiny pilota.
- Tablica rozdzielcza radiotelegrafisty na prawej cianie kabiny
radiotelegrafisty.
- Tablica rozdzielcza dowdcy na prawej cianie kabiny dowdcy.
- Opornik przyciemniajcy lamp kabinow i paliwomierzy
midzy tablic rozdzielcz pilota a tablic sygnalizacyjn.
- Opornik przyciemniajcy lampy sufitowe w kabinie radiotelegrafisty pod tablic rozdzielcz.
- Gniazdo lampy kabinowej przenonej dowdcy w przejciu
z kabiny dowdcy do kabiny pilota na prawej cianie.
- Gniazdo lampy kabinowej przenonej pilota w przejciu
z kabiny pilota do kabiny radiotelegrafisty na prawej cianie.
- Dwa gniazda lamp kabinowych strzelca w kabinie strzelca na
prawej cianie.
- Gniazdo bomb, celownika, wskanika pilota i busoli na lewej
cianie kabiny dowdcy.
- Gniazdo radia na prawej cianie pod siedzeniem radiotelegrafisty.
- Gniazdo gonio na lewej cianie kabiny radiotelegrafisty.
- Gniazdo foto w tylnej czci kabiny strzelca dolnego na lewej
cianie.
- Dwa gniazda rac Holta na kocu prawego skrzyda w komorze rac.
- Gniazdo akumulatora lotniskowego na prawej zewntrznej
cianie kaduba.
- Skrzynka bezpiecznikowa akumulatora na bocznej zewntrznej cianie skrzynki akumulatora.
- Skrzynka sygnalizacji podwozia radiotelegrafisty w kabinie
radiotelegrafisty obok tablicy rozdzielczej radiotelegrafisty.
- Skrzynka rozdzielcza sygnalizacji w przejciu z kabiny pilota
do kabiny radiotelegrafisty obok zbiornika zastrzykowego.
- Dysza szybkociomierza na grnym maszcie antenowym.
- Kontakt manetkowy sygnalizacji pod manetkami przepustnicy ganika.

- Klakson na lewej cianie kabiny pilota naprzeciwko urzdzenia sterujcego.

- Przekanik sygnalizacji w przejciu z kabiny pilota do kabiny
radiotelegrafisty obok zbiornika zastrzykowego.
- Reflektor pokadowy w dolnej czci kaduba pod siedzeniem
dowdcy.
- Reflektor sygnalizacyjny w bocznej dolnej czci kaduba
obok siedzenia dowdcy.
- Przycisk reflektora sygnalizacyjnego na lewej cianie kabiny
pilota.
- Styki alarmowe wysokociomierza na lewej cianie kabiny
radiotelegrafisty w wysokociomierzu.
- Dwie lampy owietlenia przyrzdw pokadowych na bokach
ekranu tablicy przyrzdw pokadowych.
- Lampa busoli pilota wewntrz busoli pilota.
- Lampa paliwomierzy obok paliwomierzy na prawej cianie
kabiny pilota.
- Lampy pozycyjne na kocach skrzyde i ogona.
Dwie lampy sufitowe na suficie w kabinie radiotelegrafisty
i strzelca.
- Wycznik reflektora pokadowego na lewej cianie kabiny
pilota obok manetek przepustnicy.
- Elektromagnes wyrzutnika rac owietlajcych na kocu prawego skrzyda w komorze rac.
- Styki rac owietlajcych w komorze rac.
- Dwa przyciski dwuzaciskowe sygnalizacji w gondolach podwozia.
- Trzy przyciski dwuzaciskowe sygnalizacji na drugim eberku
prawego skrzyda nad klap.
- Dwa przyciski trzyzaciskowe sygnalizacji w gondolach pod-

CZ V

Uzbrojenie samolotu
Rozdzia V-A. Opis oglny
Uzbrojenie samolotu o dzieli si na uzbrojenie strzeleckie,
bombardierskie i sprzt sygnalizacyjny.
1. Uzbrojenie strzeleckie
Uzbrojenie strzeleckie stanowi:
- l k.m. obs. z przyrzdem celowniczym i workiem na uski,
zaoony na ruchomej podstawie w stanowisku Przd Gra".
- l k.m. obs. z przyrzdem celowniczym i workiem na uski,
zamocowanym na pobrotniku w stanowisku Ty Gra".
- l k.m. obs. z przyrzdem celowniczym, umieszczonym na
podstawie w stanowisku Ty D".
2. Uzbrojenie bombardierskie
Do uzbrojenia bombardierskiego nale:
- Skrzynkowy wyrzutnik wz. 37, wbudowany do kaduba
i skrzyde samolotu, mogcy pomieci 2 bomby 300 kg PuW i 18
bomb 100 kg lub 20 bomb 100 kg. Wyrzutnik jest sterowany za
pomoc elektrycznego automatu bombardierskiego i jednodwigniowego mechanizmu wyrzutowego, umieszczonych w stanowisku
Przd Gra".
- Wyrzutnik pionowy Alkan F 12 x 10 wz. 23, zakadany nad
otworem k.m. w stanowisku Ty D". Wyrzutnik jest przeznaczony na 10 bomb 7 kg lepych wz. Z31 i jest sterowany za
pomoc mechanizmu wyrzutowego, umieszczonego w stanowisku
Ty Gra".
- Celownik do bombardowania wz. RH32, zaoony na podstawie w stanowisku Przd Gra".

2. Stanowisko Tyl-Gra"
Stanowisko Ty-Gra" jest gwnym miejscem strzelca samolotowego. W grnej czci stanowiska jest przytwierdzony pobrotnik, na ktry zakada si 1.k.m. lot. wz. 37 lub pojedynczy k.m.
Vickers obs. wz. F.
Miejsce w pobrotniku przy k.m. strzelec zajmuje w czasie walki;
przy starcie i ldowaniu siedzi na przesuwanej aweczce, w dolnej
czci stanowiska.
Przy obu tych miejscach znajduj si pasy bezpieczestwa, za
pomoc ktrych strzelec zabezpiecza si przy strzelaniu i przy
siedzeniu na aweczce.
Na cianie stanowiska s przytwierdzone: 7 czopw do zawieszania zapasowych adownikw do k.m. oraz mechanizm wyrzutowy
12 x 10 F wz. 23 do wyrzutnika Alkan F 12 x 10 wz. 23.
Na dole stanowiska nad podog s umieszczone na wspornikach
2 bomby owietlajce.
3. Stanowisko Ty-D"
Stanowisko Ty-D" jest uzbrojone w l.k.m. wz. 37 lub pojedynczy k.m. Vickers obs. wz. F, zaoony na wahliwej podstawie,
strzelajcy do tyu i w d samolotu.
Podstawa k.m. jest przytwierdzona nad otworem zamykanym
dwiema zasonami.
Obok podstawy na cianach stanowiska jest przynitowanych
5 czopw na zapasowe adowniki do k.m.
W przedniej czci stanowiska s przymocowane pasy bezpieczestwa, ktre przy strzelaniu strzelec zaczepia do swych szelek
spadochronu.

V.B. Rys. 1. Stanowisko Przd-gra". Cz przednia przedziau d-cy: 1.

Podstawa celownika wz RH 32, 2. Pak podstawy k.m., 3. Dwignia
odwodzca podstawy k.m., 4. Zatrzask pionowy podstawy k.m., 5. ruba
k.m., 6. Zatrzask poziomy podstawy k.m., 7. Mieszek skrzany, 8. K.m., 9.
Celownik bombardierski wz. RH 32
3. Sprzt sygnalizacyjny
Sprzt sygnalizacyjny stanowi:
- Rakietnica.
Skrzynka na 14 rakiet, umieszczone w stanowisku Przd
Gra".
Rozdzia V-B. Stanowiska obserwatora i strzelca
1. Stanowisko Przd-Gra"
Stanowisko Przd-Gra", umieszczone na przodzie samolotu
przed przedziaem pilota, jest przeznaczone dla obserwatora, dowdcy zaogi. W grnej, czoowej czci kaduba jest zaoony na
ruchomej podstawie pojedynczy 1.k.m. lot. wz. 37 lub k.m. Yickers
obs. wz. F.K.m. jest obsugiwany w czasie walki przez obserwatora.
Dolna cz stanowiska jest przeznaczona do czynnoci zwizanych z prowadzeniem lotw, rozpoznaniem i bombardowaniem.
Tutaj znajduje si siedzenie z pasami bezpieczestwa, ktre obserwator zajmuje przy prowadzeniu lotw i przelotach. Tutaj wreszcie
jest umieszczone dodatkowe urzdzenie do sterowania samolotu
(sterowanie podwjne).
Przy strzelaniu, nalatywaniu na cel i celowaniu obserwator klczy
na 2 odchylonych podprkach, przytwierdzonych do podogi przed
siedzeniem. (Na czas startu i ldowania obserwator zajmuje miejsce
w przejciu obok pilota, gdzie ma rwnie pasy bezpieczestwa).
Na prawej cianie stanowiska s umieszczone mechanizmy do
sterowania wyrzutnikw, na lewej celownik do bombardowania
i czopy na adowniki do k.m.

V.B. Rys. 2. Stanowisko Przd-gra". Lewa ciana przedziau dowdcy: 10.

Czop na adownik, 11. Podstawa przecznika bombard. wskanika kierunku,
12. adownik, 13. Podstawka sekundomierza, 14. Gniazda przewodw
elektrycznych

V.B. Rys. 3. Stanowisko Przd-gra". Prawa ciana przedziau d-cy: 15. Podprka do klczenia, 16. Otwr
i okucie do celownika bombard. optycznego, 17. Dwignia pokrywy otwieranej, 18. Pokrywa otworu dennego, 19.
Elektryczny automat bombardierski, 20. Dwignia zabezpieczajca, 21. Dwignia wyrzutowa, 22. Przetyczka
dwigni zabezpieczajcej, 23. Mechanizm wyrzutowy i zabezpieczajcy, 24. Pistolet sygnaowy, 25. Mechanizm
wyrzutowy bomb 300 kg, 26. Zastawka dwigni wyrzutowej bomb 300 kg

Strzela naley z pozycji plecej, opierajc si na okciach.

Poza tym w dolnym stanowisku jest przewidziane umieszczenie
wyrzutnika Alkan F 12 x 10 wz. 23 do 7 kg bomb lepych wz. Z 31.
W tym wypadku po zdjciu k.m. z podstawy naley zaoy nad
dennym otworem specjaln ram, na ktrej zawiesza si wyrzutnik.
4. Miejsca zaogi w czasie walki
Na czas
zajmuj:
stanowisko
stanowisko
stanowisko

walki powietrznej samolotu, stanowiska strzeleckie

Przd-Gra"
Ty-Gra"
Ty-D"

- obserwator
strzelec samolotowy
radiotelegrafista

5. rodki porozumiewania si zaogi

Zaoga porozumiewa si za pomoc telefonu pokadowego,
bombardierskiego wskanika kierunku (obserwator z pilotem) oraz
bezporednich znakw lub notatek (obserwator z pilotem).
Rozdzia V-C. Uzbrojenie stanowisk
1. Opis i obsuga uzbrojenia stanowiska Przd-Gra"

c) R u c h o m a p o d s t a w a k.m.
Ruchom podstaw k.m. stanowi pak z rur, obracajcy si na
2 czopach, przytwierdzonych do prtw kaduba samolotu. Na
rodku paka jest osadzone oe k.m., do ktrego k.m. przytwierdza
si za pomoc ruby. Pak ma ruch tylko w paszczynie pionowej,
oe za w paszczynie pionowej i poziomej. Dla uatwienia
przestawiania paka wraz z zaoonym k.m. jest zastosowana
kompensacja, regulowana nakrtkami, umieszczonymi wewntrz
pochew spryn kompensacyjnych.
Pak uruchamia si przez nacinicie dwigni obwodzcej, umieszczonej na lewym ramieniu paka i przestawienie go do gry lub do
dou. Zatrzymanie paka nastpuje z chwil zwolnienia dwigni
odwodzcej.
oe k.m. unieruchamia si na paku za pomoc 2 zatrzaskw,
z ktrych jeden poziomy blokuje oe w paszczynie pionowej, drugi
pionowy nie pozwala na ruch oa wzgldem paka w paszczynie
poziomej.
Przy strzelaniu i zmianie adownika naley odblokowa oe przez
wycignicie obydwch zatrzaskw.
Dla unieruchomienia k.m. na podstawie naley zablokowa oe,
wprowadzajc obydwa zatrzaski w otwory prowadnic oa.

a) K a r a b i n m a s z y n o w y
Uzbrojenie strzeleckie stanowiska Przd-Gra" stanowi 1.k.m.
lot. wz. 37, ktry moe by zamieniony na k.m. Vickers obs. wz. F.
K.m. jest zaoony na ruchomej podstawie. Ruchy podstawy i k.m.
na podstawie daj mono strzelania w granicach:
w paszczynie poziomej po 25 w kad stron, tj. 2 x 25 = 50,
w paszczynie pionowej 25 w gr i 45 w d, razem 70.
b) P r z y r z d c e l o w n i c z y
Zarwno do l.k.m. lot. wz. 37, jak do k.m. Vickers obs.wz.
F stosuje si przyrzd celowniczy FK wz. 38, skadajcy si
z przeziernika i muszki wiatrowej, ustawionej na szybko 350
km/godz.

d) O d p r o w a d z e n i e u s e k
Do odprowadzenia usek wystrzelonych naboi suy worek,
zakadany bezporednio na k.m.
e) U m i e s z c z e n i e a d o w n i k w
Do zawieszania zapasowych adownikw k.m. s przewidziane
4 czopy, przynitowane do lewej ciany stanowiska w zasigu rki
strzelajcego.
2. Uzbrojenie bombardierskie stanowiska Przd-Gra"
a) O p i s o g l n y

Przez umieszczenie stanowiska obserwatora na przedzie samolotu

oraz przez oszklenie gry, przodu i bokw stanowiska osignito
due pole widzenia.
W dolnej czci stanowiska znajduje si denny otwr, przeznaczony do nalatywania na cel i celowania.
Otwr ten jest zamknity dwudzieln szyb, ktr otwiera si za
pomoc dwch dwigni przytwierdzonych do ram szyby.
Na lewej cianie stanowiska s umieszczone:
1. Podstawa do celownika wz. RH 32.
2. Podstawka do sekundomierza powrotnego.
3. Przecznik bombardierskiego wskanika kierunku.
4. 5 gniazd, poczonych ze rdem prdu; przeznaczonych:
- gniazdo z napisem Wskanik pilota" do poczenia z przewodem bombardierskiego wskanika kierunku,
- gniazdo z napisem Celownik bombowy" do poczenia
z przewodem do owietlenia celownika wz. RH 32.
- gniazdo z napisem Bomby" do poczenia z przewodem
elektrycznego automatu bombardierskiego,
- gniazdo z napisem Busola" do poczenia z przewodem od
owietlenia busoli,
- gniazdo z napisem Relais" do poczenia z przewodem
specjalnego celownika, uzgodnionego z wyrzutnikiem.
Na prawej cianie stanowiska s umieszczone:
5. Elektryczny automat bombardierski.
6. Mechanizmy wyrzutowe i zabezpieczajce wyrzutnika skrzynkowego wz. 37 dla bomb 100 kg i 300 kg.
b) C e l o w n i k m e c h a n i c z n y
Celownik do bombardowania wz. RH 32 zawiesza si nad doln
szyb stanowiska na specjalnej podstawie.
Obserwator celuje, klczc na podprkach. Przy ustalaniu kierunku nalotu na cel, obserwator patrzy" przez pionowy drut celownika
i kieruje paszczyzn nitek celownika na cel.
Poprawki kursu obserwator podaje pilotowi bombardierskim
wskanikiem kierunku lub przez telefon pokadowy.
c) C e l o w n i k o p t y c z n y
Oprcz celownika mechanicznego wz. RH 32 moe by stosowany
do bombardowania na samolotach o celownik optyczny.
Do zaoenia tego celownika jest przewidziany otwr, wycity
w pododze za doln szyb, nad ktrym s przytwierdzone specjalne
okucia dla celownika. Otwr jest przysonity specjaln szybk,
ktr przed zaoeniem podstawy celownika naley zdj z otworu
i przechowa w skrzyni celownika.
Po zaoeniu podstawy umieszcza si w niej celownik, ktrego
dolna cz z obiektywem wystaje na zewntrz.

d) S p o s o b y b o m b a r d o w a n i a
Wyrzutnik skrzynkowy wz. 37 ma sterowanie elektryczne i mechaniczne. Zasadniczo naley stosowa sterowanie elektryczne, dziki
czemu opnienie rzutu bomby w stosunku do wyznaczonej celownikiem chwil rzutu mona zredukowa do minimum. Sterowanie to
stosuje si zawsze przy bombardowaniu seriami, gdzie chodzi
o rwne odstpy czasowe. Sterowanie mechaniczne moe by
stosowane do pojedynczego zrzucania bomb, zasadniczo jednak jest
przewidziane, jako rezerwa, na wypadek uszkodzenia instalacji
elektrycznej.
e) W y r z u t n i k i i i c h u y c i e
Samolot jest uzbrojony w wyrzutniki do bomb, wymienione
w poniszej tablicy.
Tablica wyrzutnikw w samolocie o (bomb ejectors)
designation

description

quantity

box-type

wz. 37

Alkan
F12xlO

wz. 23

box-type

notes

placement
horizontal, layered
20 bombs 100 kg or
2 bombs 300 kg &18
bombs 100 kg.
electric or mechanical
release
vertical for 10 bombs
7 kg (blind) wz. Z31.
mechanical release

built in wings
and fuselage

rear-bottom
station

only for
training

horizontal for 1 bomb rear part of the

12 kg wz. 35 or
engine gondola
M Mr 3.
mechanical release

Wyrzutnik skrzynkowy wz. 37 jest przeznaczony do nastpujcych bomb:

bomb type

max bomb
quantity

notes

only for 2 middle bays

in fuselage in lower
positions

Bomb 300 kg PuW

2
3
4
5
6

Bomb
Bomb
Bomb
Bomb
Bomb

Mouse incendinary wz.T34 240 x 20 = 4800 in special boxes

100 kg Z31
100 kg PuW
50 kg wz. 29
50 kg wz. T32
50 kg PuW

20
20
20
20
20

only after rebuilding

the guides in the bays

Tablica bomb zawieszanych w wyrzutnikach F12 x 10 wz. 23

Lp.

Wzr bomby

Uwagi

Bomba 7 kg lepa
wz. Z31

V.B. Rys. 4. Stanowisko Ty-gra". Widok gry: 1. Dwignia zatrzasku

pkrgu, 2. Rczka wzka, 3. Worek na uski, 4. K.m., 5. Wzek podstawy
k.m., 6. Pkrg podstawy k.m., 7. oysko podstawy k.m.

Najwiksza ilo
bomb moliwa do
zawieszenia

10

W powyszych ramach mona zestawi mieszany adunek bomb.

Najwikszy moliwy adunek patrz Cz I Tabela obcie
samolotu o". Bomby zawiesza si: 100 i 50 kg za pomoc noszy,
300 kg za pomoc wcignika, 7 kg lepe rcznie.

g) M e c h a n i z m w y r z u t o w y do b o m b 300 kg
Do zrzucania bomb 300 kg nie w kolejnoci Nr Nr wyrzutnika,
a niezalenie od niej (w razie gdy charakter obiektu bombardowania
wymaga zastosowania cikich bomb), suy dwudwigniowy mechanizm wyrzutowy, przytwierdzony na prawej cianie stanowiska
obok mechanizmu wyrzutowego do bomb 100 kg.
Dwignie wyrzutowe s poczone z zamkami za pomoc bowdenw i su tylko do otwierania zamkw, przy czym przednia
(lewa) dwignia otwiera zamek lewej komory Nr 17, tylna (prawa)
prawy zamek Nr 18.
Oprcz zabezpieczenia zapadkowego kada dwignia jest dodatkowo zabezpieczona zastawk majc 2 pooenia; grne i dolne.
Grne obok napisu Zabezp.", zabezpiecza dwigni wyrzutow
przed przypadkowym przestawieniem jej do dolnego pooenia,
powodujcym wyrzucenie bomby. Dolne pooenie zastawki obok
napisu Dwignie odbezp." pozwala na przestawienie dwigni
wyrzutowej do dolnego pooenia i rzucenie bomb.
Dla zrzucenia bomby naley: przestawi zastawk do dolnego
pooenia, nacisn na gak dwigni i przesun dwigni do
pooenia dolnego obok napisu Rzut pojedynczy".
3. Sprzt sygnalizacyjny
a) R a k i e t n i c a
Rakietnica 35 mm syst. Perkun wz. 34 (z przerobionym wyrzutnikiem) jest zamocowana w gniedzie, wbudowanym do podogi
stanowiska Przd Gra" z prawej strony siedzenia obserwatora.
Przy zakadaniu rakietnic wprowadza si luf do gniazda
i zabezpiecza si j przez dokrcenie ruby.
b) R a k i e t y

V.B. Rys. 5. Stanowisko Ty-gra". Prawa ciana przedziau: 8. Bomba

owietlajca, 9. adownik, 10. Pasek, 11. Pokrywka zabezpieczajca zapalnik
bomby

f) M e c h a n i z m w y r z u t o w y i z a b e z p i e c z a j c y
Do sterowania zamkw i zameczkw wyrzutnika skrzynkowego
wz. 37, oprcz zamkw przeznaczonych do bomb 300 kg, suy
mechanizm wyrzutowy, skadajcy si z jednej dwigni wyrzutowej
i jednej zabezpieczajcej, umieszczonych we wsplnej skrzynce
mechanizmu, przytwierdzonej na prawej cianie stanowiska.
Dwignia wyrzutowa suy tylko do pojedynczego kolejnego
otwierania wszystkich zamkw wyrzutnika. Obok tej dwigni jest
umieszczony licznik, ktry wskazuje ilo pozostaych bomb w wyrzutniku. Z tego te wzgldu przy zakadaniu bomb, wskanik
naley ustawia na liczb odpowiadajc iloci bomb zawieszonych
w wyrzutniku, bomby za zawiesza zawsze w kolejnoci Nr Nr
zamkw.
Dwignia wyrzutowa ma jeden ruch pionowy z pooenia
grnego do dolnego oznaczonego napisem Rzut pojedynczy".
Kade przesunicie dwigni powoduje otwarcie jednego zamka.
Dwignia zabezpieczajca suy do zabezpieczania i odbezpieczania zamkw wyrzutnika, sterowania zameczkw do zabezpieczania
zrywanego zapalnikw oraz jednoczesnego zrzucania wszystkich
bomb. Poza tym dwignia zabezpieczajca, ustawiona do przedniego pooenia obok napisu Zabezp." zagradza dwigni wyrzutow, zapobiegajc przypadkowemu jej przestawieniu do pooenia dolnego.
Dwignia zabezpieczajca ma 5 pooe, ustalonych zapadkami.
Do przestawienia dwigni do dolnego pooenia obok napisu Rzu
wszystkie bomby" naley uprzednio wycign przetyczk zapobiegajc przypadkowemu przestawieniu dwigni do dolnego pooenia i zrzuceniu wszystkich bomb.

Rakiety s umieszczone w specjalnej skrzynce, przytwierdzonej na

lewej cianie stanowiska obok siedzenia obserwatora. W skrzynce
mieci si 14 rakiet, wstawionych do gniazd skrzynki.
4. Opis i obsuga uzbrojenia stanowiska Ty-Gra"
a) O p i s o g l n y
Uzbrojenie stanowiska Ty Gra" stanowi jeden 1.k.m. lot.
wz. 37 lub pojedynczy k.m. Vickers obs. wz. F, ustawiony na
ruchomej podstawie.
Ruchy podstawy i k.m. na podstawie daj mono strzelania
w granicach:
w paszczynie poziomej: 196,
w paszczynie pionowej 60 do gry; 10 w d.
b) P r z y r z d c e l o w n i c z y
Zarwno do l.k.m. wz. 37 jak do k.m. Vickers obs. wz. F stosuje si
przyrzd celowniczy FK wz. 38, skadajcy si z przeziernika
i muszki wiatrowej, ustawionej dla szybkoci 350 km/godz.
Przeziernik i muszka wiatrowa s zakadane do k.m. przez
wprowadzanie ich supkw do podstaw k.m.
Przewidziana jest rwnie mono uycia celownika wietlnego
typu Alkan lub podobnego, ustawiajcego si samoczynnie w zalenoci od ruchu podstawy.
W tym celu na mechanizmie podstawy (wzku) s wbudowane
odpowiednie zespoy napdowe.
c) P o d s t a w a k . m .
Ruchom podstaw k.m. w stanowisku Ty-Gra" tworzy
pkrg, przytwierdzony obrotowo na 2 oyskach do grnych belek
kaduba samolotu, wzek przesuwajcy si po pkrgu oraz uchwyt
zaoony na wzku.
Pkrg ma 2 pooenia: jedno bojowe poziome, przeznaczone do

strzelania, drugie podrne, opuszczone, przy ktrym k.m. jest

schowany do gniazda w kadubie.
W obydwch pooeniach pkrg jest blokowany przez zatrzask,
uruchamiany za pomoc dwigni zatrzasku pkrgu. Dla uatwienia przestawiania pkrgu jest zastosowana kompensacja sprynowa, umieszczona w kadubie.
Po pkrgu przesuwa si wzek, do ktrego za pomoc uchwytu
jest przytwierdzony k.m. Do przesuwania i blokowania wzka na
pkrgu suy rczka z dwigni odwodzc, umieszczona pod lew
rk strzelca.
Dla uatwienia przesuwania wzka wraz z zaoonym na nim k.m.
jest zastosowana kompensacja o ukadzie k zbatych, napdzanych regulowan spryn.
Ustawiony na czopie wzka uchwyt k.m. ma ruch w paszczynie
poziomej, k.m. osadzony w uchwycie ruch w paszczynie
pionowej. Ruchy k.m. w uchwycie oraz ruch uchwytu na wzku nie
s blokowane.
Dla uruchomienia podstawy naley praw rk nacisn na
dwigni zatrzasku pkrgu i podnie pkrg z pooenia opuszczonego do pooenia poziomego; nastpnie ujwszy lew rk
rczk wzka i naciskajc palcami na dwigni odwodzc wzka,
przesuwa wzek, pocigajc za rczk. Zablokowanie wzka
nastpuje z chwil zwolnienia dwigni wzka.
d) O d p r o w a d z a n i e u s e k
Do zatrzymywania usek wystrzelonych naboi suy specjalny
worek bezporednio zaoony do k.m.
e) U m i e s z c z e n i e a d o w n i k w
Do zawieszenia zapasowych adownikw do k.m. przewidziano
7 czopw, przynitowanych do obydwch cian stanowiska.
5. Opis i obsuga stanowiska Ty-D"
a) O p i s o g l n y
Uzbrojenie stanowiska Ty D" stanowi jeden l.k.m. lot wz.
37 lub pojedynczy k.m. Vickers obs. wz. F, ustawiony na wahliwej
podstawie wbudowanej do kaduba nad otworem w pododze za
stanowiskiem Ty Gra".
Ruchy podstawy oraz k.m. na podstawie pozwalaj na strzelanie
w granicach ktw obstrzau:
w paszczynie poziomej 60,
w paszczynie pionowej 75 od pionu.
Denny otwr na k.m. jest zamykany przez 2 zasony sterowane za
pomoc 2 korbek. Dla otwarcia zason naley pokrci praw
korbk w praw stron, lew korbk w lew stron. Dla zamknicia
zason obydwie korbki pokrca si w odwrotnym kierunku.
b) P r z y r z d y c e l o w n i c z e
Zarwno do l.k.m. lot. wz. 37, jak i do k.m. Vickers obs. wz.
F stosuje si przyrzd celowniczy FK wz. 38, skadajcy si z przeziernika i muszki wiatrowej, ustawionej dla szybkoci 350 km/godz.
c) P o d s t a w a k . m .
Podstaw k.m. stanowi pak z rury stalowej, obracajcy si
w paszczynie pionowej na 2 oyskach, wbudowanych do kaduba
nad otworem w pododze.
Do obydwch oysk s sztywno przytwierdzone wycinki koowe
z nawierconymi otworami, w ktre dla zablokowania podstawy
zaskakuj zatrzaski, umieszczone w ramionach paka.
Zatrzaski s sterowane za pomoc gitkich przekanikw ruchu,
czcych zatrzaski z dwigni odwodzc podstawy, umieszczon
na prawym ramieniu paka (pod lew rk strzelajcego).
Podstawa na 2 zasadnicze pooenia: podrne, schowane wewntrz kaduba i bojowe, opuszczone pod kadub.

V.B. Rys. 6. Stanowisko Ty-d": 1. Dwignia odwodzca podstawy k.m.,

2. K.m., 3. adownik, 4. Podstawa k.m., 5. Zasona otworu, 6. Korbka
zasony otworu

Dla uatwienia opuszczania i podnoszenia podstawy wraz z zaoonym k.m. i napenionym adownikiem suy sprynowa kompensacja, regulowana za pomoc pokrcania nakrtek.
K.m. przytwierdza si do podstawy za pomoc uchwytu osadzonego w dwudzielnej panewce zaoonej obrotowo na rodkowej
czci paka.
Panewka wzgldem paka ma ruch w paszczynie pionowej,
uchwyt wzgldem panewki w paszczynie poziomej. Obydwa
ruchy nie s blokowane.
Dla uruchomienia podstawy naley nacisn lew rk na dwigni odwodzc podstawy i podnosi lub opuszcza podstaw. Dla
zablokowania podstawy naley zwolni dwigni odwodzc.
d) O d p r o w a d z e n i e u s e k
K.m. nie ma worka na uski. Przy strzelaniu uski wypadaj
bezporednio z k.m. przez otwr w pododze.
e) U m i e s z c z e n i e a d o w n i k w
Na zapasowe adowniki do k.m., umieszczonego w stanowisku
Ty D", jest przewidziane 5 czopw, przytwierdzonych na
obydwch cianach stanowiska, na ktrych zawiesza si adowniki.
Rozdzia V-D. Uzbrajanie samolotu w bomby
1. Zawieszanie bomb 100 kg
Ze wzgldu na rne ksztaty bomb 100 kg Z31 i 100 kg PuW,
naley przed zawieszeniem sprawdzi, do jakich bomb wyrzutnik
zosta przystosowany. Wyrzutnik przystosowany do bomb 100 kg

Z31 ma tylne drewniane prowadnice ciesze od prowadnic do bomb

100 kg PuW, poza tym do bomb 100 kg Z31 tylne belki oporowe s
przytwierdzone do tylnych prowadnic od przodu, do bomb 100 kg
PuW od tyu.
Bomby naley naley zakada w nastpujcej kolejnoci (patrz
tabl. 1):
Liczby poprzedzone liter N oznaczaj Nr Nr miejsc w wyrzutniku i kolejnoci wypadania bomb z wyrzutnika. Liczby w kku
oznaczaj kolejno zakadania bomb. W razie niepenego adunku
bomby powinny by zakadane w jednakowej iloci i ciarze pod
obu skrzydami, poczwszy od rodka.
2. Zawieszanie bomb 300 kg
Bomby 300 kg mona zawiesza tylko na dolnych dwch rodkowych komorach wyrzutnika nr 17 i 18.

m. Przy bombardowaniu pojedynczymi bombami naley naciska i zwalnia spust pistoletu. Kade nacinicie spustu powoduje
zwolnienie jednej bomby w kolejnoci wskazanej na tablicy Nr 1.
n. Sprawdzi w okienkach lampek ostrzegawczych, czy zrzucane
bomby wypady z wyrzutnika (okienka tych bomb nie s owietlone)
i czy ilo nastawiona w okienku Ilo bomb" zmniejszya si o ilo
bomb zrzuconych.
2. Celownik do bombardowania wz. RH 32
Celownik do bombardowania wz. RH 32 zawiesza si na podstawie, przytwierdzonej na lewej cianie stanowiska Przd Gra". Podstaw stanowi wspornik zakoczony obsad, na ktr
zakada si celownik i unieruchamia si go przez dokrcenie od dou
ruby zaciskowej z bem moletowym oraz przeciwnakrtki.
Do celowania celownik powinien by ustawiony tak, aby paszczyzna pionowa, wyznaczona przez druty celownicze, znajdowaa

3. Zdejmowanie z wyrzutnika niezrzuconych bomb

W razie koniecznoci zdjcia z wyrzutnika niezrzuconej bomby
naley:
a. Otworzy pokrywy komory wyrzutnika i zabezpieczy je przed
zamkniciem za pomoc podprek lub paskw.
b. Zabezpieczy zapalniki przetyczkami podrnymi i wykrci
z bomb zapalniki.
c. Podstawi nosze pod bomb tak, aby bomba uoya si na
noszach.
Bomby 300 kg zdejmuje si z wyrzutnika za pomoc wcignika, po
uprzednim zaoeniu na bomb piercienia i zawieszeniem wcignika.
Rozdzia V-E. Posugiwanie si elektrycznym automatem bombardierskim i przyrzdami do celowania
1. Uycie elektrycznego automatu bombardierskiego typu Alkan PZL Nr 3bis
Naley pamita, e bomby mog by zrzucane za pomoc
elektrycznego automatu bombardierskiego tylko w stanie czynnym,
tj. z odbezpieczonymi zawleczkami.
c. Sprawdzi obwody elektryczne automatu i wyrzutnika przez
krtkotrwae wczenie gwnego wycznika, tj. opuszczenie go do
dolnego pooenia z napisem Wczony" i zaobserwowanie czy
zostay owietlone okienka Ilo bomb", Bombardier" lub Celownik", Pojedyn." lub Seria", skala Odstp czasu" oraz skala
podziaki przekanika impulsw i okienka lampek ostrzegawczych.
Po sprawdzeniu obwodu gwny wycznik oraz przeczniki Grupy bomb", Bomba lewa", Bomba prawa" naley ustawi do
grnego pooenia.
d. Sprawdzi, czy przecznik rzutu jest ustawiony do przedniego
(lewego) pooenia z napisem Rzut przez bombardiera". Bombardowanie automatyczne przez celownik nie jest przewidziane.
e. Zalenie od powzitego zamiaru bombardowania seriami lub
pojedynczymi bombami, ustawi przecznik bombardowania do
pooenia przedniego (lewego) z napisem Pojedyn." lub tylnego
(prawego) z napisem Seria".
f. Przy bombardowaniu seriami ustali odstpy czasu wypadania
bomb przez naprowadzenie wskazwki na odpowiedni liczb
podziaki regulatora odstpw czasu za pomoc pokrtki. Skala
odstpw czasu wypadania bomb pozwala na ustawienie odstpw
czasu w granicach od 0.2" do 3", co 0.1".
Przy bombardowaniu pojedynczymi bombami regulator odstpw czasu nie jest uywany, nie naley go zatem ustawia, a pozostawi w pooeniu, w jakim si znalaz.
. Przy bombardowaniu seriami dla zrzucania bomb naley
nacisn na spust pistoletu i przytrzyma go, a do ukoczenia
wypadania serii bomb.

V.D. Rys. 1. Wyrzutnik skrzynkowy wz. 37: 1. Zamek wyrzutnika, 2. Czujnik

wskanika obecnoci bomb, 3. ruba usztywniajca i blaszka zabezpieczajca,
4. Zameczek do zapalnikw o zabezpieczeniu zrywanym, 5. Pokrywa skrzynki
wyrzutnika, 6. Prowadnica, 7. Belka podtrzymujca, 8. Belka oporowa

top bays
bottom bays
left wing

right wing

V.D. Rys. 2. Kolejno zawieszania i zrzucania bomb. Liczby poprzedzone

liter N oznaczaj numery miejsc w wyrzutniku i kolejno wypadania bomb
z wyrzutnika. Liczby w kku oznaczaj kolejno zawieszania bomb

si w paszczynie symetrii samolotu wtedy, gdy wskanik podziaki

ktw derywacji wskazuje O".
Przed nocnym lotem naley sprawdzi dziaanie instalacji owietleniowej celownika, wprowadzajc wtyczk przewodu od owietlenia celownika do gniazda z napisem Celownik bombowy",
umieszczonego na lewej cianie stanowiska Przd Gra".
Szczegowy opis celownika i sposb uycia jest podany w wydawnictwie I.T.L. Nr 47/Uzbr. Celownik do bombardowania wz.
RH 32.
3. Sekundomierz
Sekundomierz powrotny do celownika wz. RH 32 jest umieszczony
na specjalnej podstawce, przytwierdzonej na lewej cianie stanowiska Przd Gra" obok podstawy celownika Sekundomierz
naley uywa nie odejmujc go z podstawki.
4. Bombardierski wskanik kierunku
Przecznik bombardierskiego wskanika kierunku jest przytwierdzony do wspornika podstawy celownika do bombardowania.
Lampkowy wskanik kierunki; jest umieszczony na tablicy przyrzdw pilota. Przed lotem naley wczy wtyczk przewodu
bombardierskiego wskanika kierunku do gniazda Wskanik
pilota" i sprawdzi dziaanie instalacji elektrycznej. rodkowa
lampa bombardierskiego wskanika kierunku powinna si wieci
stale, co oznacza, e obwd jest pod napiciem.
Rozdzia V-F. Zastosowanie bomb wiczebnych
Dla celw wyszkoleniowych przewiduje si bombardowanie bombami 7 kg lepymi wz. Z31 z pionowego wyrzutnika Alkan F 12 x 10
wz. 23, przytwierdzonego do ramy nad dennym otworem k.m.
w stanowisku Ty D".
Wyrzutnik jest sterowany mechanicznie za pomoc dwch bowdenw i mechanizmu wyrzutowego 12 x 10 F, przymocowanego na
prawej cianie w stanowisku Ty Gra".
Szczegowy opis wyrzutnika i sposb uycia jest podany w wydawnictwie I.T.L. Nr 11 Uzbr. Wyrzutnik bomb pionowy F 12 x 10
(wz. 1923).
Rozdzia V-G. Uycie bomb owietlajcych
W samolocie o s przewidziane 4 bomby owietlajce 12 kg wz.
35 lub VM Nr 3, z ktrych dwie s zawieszone w 2 wyrzutnikach
skrzynkowych znajdujcych si za komorami podwozia, dwie s
umieszczone w stanowisku Ty Gra".
1. Wyrzutniki do bomb owietlajcych
Kady z wyrzutnikw stanowi oddzieln skrzynk z pokryw,
zamykan od dou za pomoc zamka o 4 zatrzaskach, dziaajcych
jednoczenie. W grnej czci skrzynki jest umieszczony gumowy
amortyzator, ktry zostaje napity przy zawieszaniu bomby w wyrzutniku w tym celu, aby po otwarciu pokrywy bomba, naciskana
przez amortyzator, atwo wypadaa ze skrzyni.
Do zabezpieczenia wiatraczkowych zapalnikw suy prt zabezpieczajcy umieszczony w przedniej czci skrzynki. Prt ten dla
zabezpieczenia zapalnika wprowadza si midzy skrzydeka wiatraczka. Urzdzenia do zapalnikw o zabezpieczeniu zrywanym
wyrzutnik nie ma i w razie uycia takiego zapalnika zabezpieczenie
zrywane naley odj przy zawieszaniu bomby.

V.G. Rys. 1. Wyrzutnik do bomb owietlajcych: 1. Pokrywa skrzynki

wyrzutnika, 2. Amortyzator usztywniajcy, 3. Prt zabezpieczajcy zapalnik
wiatraczkowy, 4. Zatrzask zamka

Zamki obydwch pokryw s otwierane za pomoc 2 niezalenie

dziaajcych gitkich przekanikw ruchu (bowdenw), czcych
zamki pokryw wyrzutnikw z 2 kkami wyrzutowymi, umieszczonymi w grnej czci prawej ciany przedziau pilota. Grne
kko wyrzutowe otwiera pokryw prawego wyrzutnika, dolne
lewego.
4. Zrzucanie bomb
Ruchem zdecydowanym pocign do oporu kko wyrzutowe.
W razie potrzeby zrzucenia drugiej bomby pocign za drugie
kko.
6. Umieszczenie bomb w stanowisku Ty Gra"
Oprcz 2 bomb owietlajcych, zawieszonych w wyrzutnikach
skrzynkowych, s przewidziane 2 bomby, umieszczone w stanowisku Ty Gra" na specjalnych podstawkach, do ktrych s
przytwierdzone paskami. Bomby ukada si na podstawkach zapalnikiem do przodu w ten sposb, aby zapalniki znalazy si pod
pokrywami, chronicymi je przed uszkodzeniem.
7. Zrzucanie bomb umieszczonych w stanowisku Ty Gra"
Bomby umieszczone w stanowisku Ty Gra" zrzuca si
rcznie przez otwr na k.m. w stanowisku Ty D".