FAKULTET ELEKTROTEHNIKE, STROJARSTVA I

BRODOGRADNJE SPLIT
Zavod za strojarstvo i brodogradnju
Katedra za elemente strojeva

D. Jelaska, S. Podrug

STEZNI I ZAVARENI SPOJ

(Uputstvo za proraun)

Split, 2005.

Proraunati i konstruirati oslonac okretne dizalice izveden i optereen prema slici 1.

2 1

Fv

a a1

du H11

e
a

c
f

a a2

Fh
s

Slika 1. Oslonac okretne dizalice

Oslonac je optereen statikom, vertikalnom silom Fv i horizontalnom silom Fh s faktorom
udara = 1,2. Sila Fh mijenja pravac djelovanja od = - 90o do = 90o. Optereenje Fv i
Fh djeluje na bronanu leajnu ahuru (1) upreanu u glavinu oslonca (2).
Konstrukcija oslonca sastoji se iz glavine (2) zavarene zavarom debljine a2 na nosa (3).
Nosa (3) izraen je iz jednog komada lima debljine 1 savijenog i zavarenog prema slici 1.
Nosa (3) zavaren je na temeljnu plou (4) dimenzija a c 2 . Debljina zavara koji vee
nosa (3) i temeljnu plou (4) dimenzija je a1.

Potrebno je:
1. Proraunati i dimenzionirati stezni spoj leajne ahure i glavine oslonca.
2. Dimenzionirati zavar i kontrolirati naprezanja u zavaru s kojim je nosa oslonca zavaren
na temeljnu plou.
3. Proraunati potreban promjer vijaka za privrivanje temeljne ploe.

Zadano:
- vertikalna sila
- horizontalna sila
- promjer leajne ahure
- duina oslonca
- duina glavine
- visina nosaa
- irina nosaa
- debljina nosaa
- materijal nosaa i temeljne ploe
- materijal glavine
- materijal leajne ahure

Fv
Fh
du
L

l
h
b

1 DIMENZIONIRANJE STEZNOG SPOJA

Stezni spoj leajne ahure i glavine oslonca prikazan je na slici 2.

Fv

2
p

du
dv=Du=d
Dv
Slika 2. Stezni spoj

1.1 Sila trenja u steznom spoju

Vertikalno optereenje Fv prenosi se na oslonac trenjem izmeu upreane ahure i glavine.
Trenje mora biti vee od Fv za potrebnu sigurnost spoja
Fv < pA = Ft , odnosno
Fv s = pA

gdje je:
Ft
A = dl
p

sila trenja
povrina nalijeganja
tlak na nalenim povrinama

faktor trenja
s = 1,3 ... 1,8 stupanj sigurnosti spoja
3

Leajna ahura i glavina tvore vrsti dosjed. Pri minimalnom prijeklopu dosjeda mora na
nalenim plohama vladati tlak koji omoguava preuzimanje optereenja Fv, a pri
maksimalnom prijeklopu naprezanja, u steznim dijelovima ne smiju prijei doputene
granice.

1.2 Minimalni tlak u spoju

pmin =

Fv s
Fs
= v
MPa
A d l

Faktor trenja = 0,1...0,12.

1.3 Potrebni minimalni prijeklop

Pd = pmin ( K v + K u ) d + P

gdje je:

Kv =

1 1 + v2
+ v

2
Ev 1 v

1 1 + u2
Ku =
u

2
Eu 1 u

P
Ev , Eu
v = Du Dv

u = du dv
v , u

gubitak prijeklopa zbog uglaavanja

modul elastinosti glavine i leajne ahure
omjer promjera
Poissonov koeficijent vanjskog i unutranjeg dijela

Promjer leajne ahure dv moe se odabrati dv = 1,25 du , a promjer glavine Dv = 1,6 Du ,

odnosno v = 0,625, u = 0,800.
Moduli elastinosti i Poissonovi koeficijenti:
Ev = 210 GPa
Eu = 110 GPa

modul elastinosti elika

modul elastinosti bronce
4

v = 0,30
u = 0,33

Poissonov koeficijent za elik

Poissonov koeficijent za broncu

Na primjer za:
Ev = 210 GPa

v = 0,625

v = 0,30

Eu = 110 GPa

u = 0,800

u = 0,33

1 + 0,6252

1
2
6
+
Kv =
0,30

= 12,3 10 mm /N
3
2
210 10 1 0,625

1 + 0,82

1
6

Ku =
mm2/N
0,33

= 38, 4 10
3
2
110 10 1 0,8

Gubitak prijeklopa P zavisi o hrapavosti povrina u kontaktu

P = 1, 2 ( Rzv + Rzu )

gdje je Rzv , Rzu srednja visina elemenata profila vanjskog i unutarnjeg dijela (tablica 1).
Razredi povrinske hrapavosti
Srednje odstupanje
0,025 0,05 0,1 0,2
profila Ra m
Srednja visina
0,1 0,2 0,4 0,8
elemenata profila Rz m
Najvea visina
0,16 0,32 0,63 1,25
profila Rmax m

Tablica 1
0,4

0,8

1,6

3,2

6,3

12,5

25

50

1,6

3,2

6,3

12,5

25

50

100

200

2,5

10

20

40

80

160

320

Iz tablice 2 odabire se dosjed s minimalnim prijeklopom veim ili jednakim izraunatom

potrebnom minimalnom prijeklopu.

Tolerancije vrstih dosjeda m u

sustavu jedinstvenog provrta

Nazivna
mjera u
mm
10)-14
14)-18
18)-24
24)-30
30)-40
40)-50
50)-65
65)-80
80)-100
100)-120
120)-140
140)-160
160)-180
180)-200
200)-225
225)-250
250)-280

Tablica 2

H7
r6

s6

-34
- 5
-34
-5
-41
-7
-41
-7
-50
-9
-50
-9
-60
-11
-62
-13
-73
-16
-76
-19
-88
-23
-90
-25
-93
-28
-106
- 31
-109
- 34
-113
- 38
-126
- 42

-39
-10
-39
-10
-48
-14
-48
-14
-59
-18
-59
-18
-72
-23
-78
-29
-93
-36
-101
- 44
-117
- 52
-125
- 60
-133
- 68
-151
- 76
-159
- 84
-169
- 94
-190
-106

t6

-54
-20
-64
-23
-70
-29
-85
-36
-94
-45
-113
- 56
-126
-69
-147
- 82
-159
- 94
-171
-106
-195
-120

u6

x6

z6

za6

-44
-15
-44
-15
-54
-20
-61
-27
-76
-35
-86
-45
-106
- 57
-121
- 72
-146
- 89
-166
-109
-195
-130

-51
-22
-56
-27
-67
-33
-77
-43
-96
-55
-113
- 72
-141
- 92

-61
-32
-71
-42
-86
-52
-101
- 67
-128
- 87

-75
-46
-88
-59

Nastavak

Nazivna
mjera u
mm
10)-14
14)-18
18)-24
24)-30
30)-40
40)-50
50)-65
65)-80
80)-100
100)-120
120)-140
140)-160
160)-180
180)-200
200)-225
225)-250
250)-280

Tablica 2

H8
s8
-55
-1
-55
-1
-68
-2
-68
-2
-82
-4
-82
-4
-99
-7
-105
- 13
-125
- 17
-133
- 25
-155
- 29
-163
- 37
-171
- 45
-194
- 50
-202
- 58
-212
- 68
-239
- 77

t8

-158
- 50
-185
- 59
-197
- 71
-209
- 83
-238
- 94
-252
-108
-268
-124
-299
-137

u8

x8

z8

za8

zb8

zc8

-81
-15
-99
-21
-109
- 31
-133
- 41
-148
- 56
-178
- 70
-198
- 90
-233
-107
-253
-127
-273
-147
-308
-164
-330
-186
-356
-212
-396
-234

-67
-13
-72
-18
-87
-21
-97
-31
-119
- 41
-136
- 58
-168
- 76
-192
-100
-232
-124
-264
-156
-311
-185
-343
-217
-373
-247
-422
-278
-457
-313
-497
-353
-556
-394

-77
-23
-87
-33
-106
- 40
-121
- 55
-151
- 73
-175
- 97
-218
-126
-256
-164
-312
-204
-364
-256
-428
-302
-478
-352

-91
-37
-104
- 50
-131
- 65
-151
- 85
-187
-109
-219
-141
-272
-180
-320
-228
-389
-281

-117
- 63
-135
- 81
-169
-100
-193
-127
-239
-161
-281
-203
-346
-254

-157
-103
-177
-123
-221
-155
-251
-185

1.4 Maksimalni tlak u spoju

Maksimalni prijeklop Pg mjerodavan je za odreivanje maksimalnog tlaka koji se moe
pojaviti na nalenim povrinama.
pmax =

Pg P

( K u + K v )d

MPa

1.5 Naprezanja u steznim dijelovima

U leajnoj ahuri najvee naprezanje je na unutarnjoj strani i iznosi:

u, max =

2 pmax
0,9 Rp0,2
1 u2

gdje je: Rp0,2 tehnika granica teenja, za broncu P.CuSn12 Rp0,2 = 130 MPa
Naprezanje u glavini oslonca

v, max =

2 pmax
0,9 Re
1 v2

gdje je: Re granica teenja, za konstrukcijske elike vrijednosti su dane u tablici 3.

Mehanika svojstva konstrukcijskih elika
za metalne konstrukcije
Statika vrstoa Granica teenja
elik
Rm , MPa
Re , MPa
0130
300-500
180
0370
0361
340-470
235
0362
0363
0451
0452
410-540
275
0453
0561
0562
490-630
355
0563
0545
470-610
295
0654
570-710
335
0745
670-830
365

Tablica 3
Dinamika vrstoa
R 1 , MPa
R0 , MPa

120

200

125

210

135

220

180
210
240

300
330
370
8

Ukoliko izraunato naprezanje prelazi doputene granice potrebno je odabrati dosjed s

manjim maksimalnim prijeklopom ili poveati debljinu leajne ahure odnosno glavine, tj.
u , v smanjiti.

1.6 Tolerancija unutranjeg promjera leajne ahure

Zbog djelovanja tlaka p na leajnu ahuru unutranji promjer se smanjuje za iznos
d = 2 p

du
mm
Eu (1 u2 )

Odnosno minimalno i maksimalno smanjenje unutranjeg promjera

d min = 2 pmin

du
mm
Eu (1 u2 )

d max = 2 pmax

du
Eu (1 u2 )

mm

Izrauje li se unutranji promjer ahure prije upreavanja potrebno je izraunato smanjenje

promjera uzeti u obzir na nain da se provrt izradi u tolerancijskom polju koje se nalazi
iznad nul-linije.
Tablica 4
du, mm
D8
D9
D10
E7

50)-80
80)-120
+146
+174
+100
+120
+174
+207
+100
+120
+220
+260
+100
+120
+90
+107
+60
+72
Veliina tolerancijskog polja H11

du, mm
E8
E9
F7
F8

50)-80
+106
+60
+134
+60
+60
+30
+76
+30
190 m

80)-120
+126
+72
+159
+72
+71
+36
+90
+36
220 m

Ukoliko se izrauje manji broj komada jednostavnije je ostaviti dodatak za obradu i provrt
na konanu mjeru obraditi nakon upreavanja u glavinu.

2 DIMENZIONIRANJE I NAPREZANJE ZAVARA

2.1 Dimenzioniranje zavara
Debljina zavara a1 uzima se
a1 0,7 1 mm

2.2 Naprezanje zavara

Vertikalna sila Fv izaziva konstantna naprezanja u zavaru i to u karakteristinim tokama A
i D vlana, a u B i C tlana.
Sila Fh zbog promjene pravca djelovanja izaziva promjenjivo naprezanje.

Fv

(h)
s

L
(v)
s

(v)
s

s(h)

+/-

D
h

+/-

B
2

C
b

Fh

Slika 3. Naprezanje u zavaru

10

2.2.1 Moment tromosti presjeka zavara

Ix

( b + 2a1 )( h + 2a1 )
=

Iy

( h + 2a1 )( b + 2a1 )
=

bh3

12

hb3

12

mm4

mm4

2.2.2 Naprezanje zbog vertikalne sile

a) Normalno naprezanje

s(v )( A ) = s(v )( D ) =
s(v )( B) = s(v )( C) =

Fv ( L 2 ) h + 2a1
2
Ix

MPa

Fv ( L 2 ) h + 2a1

MPa
2
Ix

b) Posmino naprezanje
Moe se uzeti da posminu silu preuzimaju samo zavari paralelni s pravcem djelovanja sile,
pa je smiua povrina:
v
A( ) = 2a1 ( h + 2a1 ) , odnosno naprezanje

s(&v ) =

Fv

( v)

Fv
MPa
2a1 ( h + 2a1 )

2.2.3 Naprezanje zbog horizontalne sile

a) Normalno naprezanje

s(h ) =
b) Posmino naprezanje
Smiua povrina:

Fh ( L 2 ) b + 2a1
Iy

MPa

A( ) = 2a1 ( b + 2a1 ) , odnosno naprezanje

h

s(&h ) =

Fh
A(

h)

MPa
11

2.2.4 Ekstremne vrijednosti naprezanja

Najnepovoljnije naprezanje zavara je u tokama A i D za koje su ekstremne vrijednosti

( A ),min = s(v )( A ) s(h )

( A ),max = s(v )( A ) + s(h )
i koeficijent asimetrije ciklusa
r=

( A ),min
( A ),max

2.2.5 Ekvivalentno naprezanje zavara

1

( ) + ( ( ) )

ekv( A ) = ( A ),max + 2 ( A ),max + 4 s(&v )

h
s&

Dzv ,dop

2.2.6 Doputeno naprezanje dinamiki optereenog zavara

Dzv, dop =

RD,zv

gdje je:

Dzv,dop doputeno normalno naprezanje dinamiki optereenog zavara za neogranienu

trajnost zavarenog spoja

stupanj sigurnosti zavarenog spoja, = 1,6

RD,zv -

trajna dinamika vrstoa zavara; za naprezanja s asimetrijom ciklusa r = 0 i

r = -1 prema izrazu:
RD,zv =

bzv -

bzv RD

faktor kvalitete zavara:

bzv = 1,0 za zavar visoke kvalitete 1. i 2. razred kvalitete (skupina B)
bzv = 0,8 za zavar srednje kvalitete 3. razred kvalitete (skupina C)
bzv = 0,5 za zavar niske kvalitete 4. razred kvalitete (skupina D)
12

efektivni faktor koncentracije naprezanja zavarenog spoja, tablica 5

Efektivni faktor koncentracije

naprezanja zavara k
eoni spoj

Naziv zavara

Kutni T zavari

Naziv zavara

Kutni zavari
Preklopni
zavari

V-zavar

V-zavar s
provarenim
korijenom

Obraen
V-zvar

X-zavar

Kosi
V-zavar

a=t

1,00
1,00
1,25
Dvostruki
izboeni
kutni
zavar

2
1,67
2,38
Dvostruki
ravni
kutni
zavar

1,43
1,19
1,79
Dvostruki
udubljeni
kutni
zavar

1,09
1,00
1,37
Jednostrani
ravni kutni
zavar

1,43
1,25
1,19
1,02
1,79
1,54
Polovini
K-zavar s
V-zavar s
dvostrukim
X-zavar
provarenim
korjenom
korijenom

Oblik zavara
Debljina
zavara
Vlak/tlak
Savijanje
Smik

Naziv zavara

RD

Puni
zavar

Oblik zavara
Debljina
zavara
Vlak/tlak
Savijanje
Smik

Tablica 5

2a

2a

3,13
2,86
1,45
1,43
3,13
2,86
gornje vrijednosti
vrijede i za krune
kutne zavare s
debljinom zavara a
Ravni kutni
zvar

2a

2,44
1,15
2,44

4,55
2,27
4,55

1,59
1,25
2,00

1,79
1,25
2,22

1,43
1,19
1,79

Dvostruki
ravni kutni zvar

Kutni eoni
zavar s
provarenim
korijenom

Kutni eoni
zavar

Kutni X-zvar

Oblik zavara
Debljina
zavara
Vlak/tlak
Savijanje
Smik
Naziv zavara

2a

4,55
2,27
4,55

3,33
1,67
3,33
Popreni zavari

2,22
1,82
2,70

1,67
1,33
2,00
Uzduni zavari

2a
2,86
1,43
2,86

Oblik zavara

Debljina
zavara
Vlak

2a

2a

2a

2a

4,55

2,08

dinamika vrstoa osnovnog materijala (pri r = 0 ili r = -1), tablica 3

Trajna dinamika vrstoa zavara za proizvoljnu asimetriju ciklusa izraunava se prema

izrazu:
RD,zv =

2bzv
R1
k 2 k (1 + r )

13

gdje je:
R-1 k -

trajna dinamika vrstoa osnovnog materijala za r = -1, tablica 3

nagib linije trajne dinamike vrstoe u Smithovom dijagramu. Za krte
materijale, ili openito za konzervativni pristup moe se uzeti:
k = 1

R1
Rm

Ukoliko ekvivalentno naprezanje nije manje od doputenog naprezanja zavara potrebno je

poveati debljinu zavara a1 i debljinu lima nosaa.

14

3 PRORAUN VIJAKA
Prema dimenzijama nosaa (b h) odabiru se dimenzije temeljne ploe.
Npr.

a = b + 120 mm
c = h + 60 mm

Proraunavaju se najoptereeniji vijci, a u ovom sluaju su to vijci (1).

L
1

Fv

Fr,1
c

(v)
1

Fh

Fr,2
Fn
(v)
2

b
2

(h)
2

(h)
1

Slika 4. Sile u vijcima

3.1 Sile u vijcima

Smatrajui da je temeljna ploa znatno krua od vijka moe se pretpostaviti da normalna
sila Fn izmeu podloge i temeljne ploe djeluje na rubu temeljne ploe.
Radna sila u vijku (1) moe se napisati u obliku
Fr,1 = Fr,1( ) + Fr,1( )
v

gdje je:
v
Fr,1( ) - sila u vijku zbog djelovanja sile Fv
Fr,1( ) - sila u vijku zbog djelovanja sile Fh
h

15

Iz uvjeta ravnotee:
Fv L = 2 Fr,1( ) l 1(
v

v)

+ 2 Fr,2( ) l 2(
v

v)

Fh L = 2 Fr,1( h ) l1( h ) + 2 Fr,2( h ) l 2( h )

Iz uvjeta da je temeljna ploa znatno krua od vijka proizlazi:
( v)

( v)

Fr ,2 = Fr ,1

l 2( v )
l 1( v )

l 2( h )
l1( h )
Uvrtavanjem prethodnih jednadbi u uvjet ravnotee dobivaju se izrazi za izraunavanje
radne sile u vijcima (1):
Fr(,2) = Fr(,1 )
h

Fr,1( ) =
v

Fr,1( ) =
h

1
2
1
2

Fv L

l ( ))
(
+
v

l 1( v )

l 1( v )

Fh L

l ( ))
(
+
h

l 1( h )

l 1( h )

Zbog sile pritezanja maksimalna sila u vijku je

Fmax = (2,6....4,1) Fr,1

3.2 Doputeno naprezanje vijka

Za privrenje temeljne ploe preporuuju se vijci klase vrstoe 8.8 ili 10.9 sa

dop = 0,7 Rp0,2

gdje je:
Rp0,2 - granica teenja materijala vijka, tablica 6

16

Karakteristike vrstoe vijka

Klasa vrstoe
vijka

Tablica 6

Statika vrstoa Granica teenja,

Rm, MPa
Rp0,2, MPa

8.8

800

640

10.9

1000

900

Tehnologija
izrade navoja
valjan-poboljan
poboljan-valjan
valjan-poboljan
poboljan-valjan

Amplituda
dinamike v.
RA,tab, MPa
52
95
55
115

3.3 Potreban presjek jezgre vijaka

Aj

Fmax

dop

Odabire se standardni vijak.

3.4 Sigurnost vijka protiv loma uslijed zamora materijala

Stupanj sigurnosti protiv loma vijka uslijed zamora materijala za amplitudna naprezanja:
sa =

RA

1, 4

gdje je:
RA -

amplituda trajne dinamike vrstoe vijka:

1 k
RA = RA,tabl
pr
2 k

RA,tab -

amplituda trajne dinamike vrstoe ispitivanog vijka, tablica 6

k -

nagib linije trajne dinamike vrstoe u Smithovom dijagramu:

k =

R0 -

Rm R0
R
Rm 0
2

trajna dinamika vrstoa ispitivanog vijka za ciklus r = 0:

R0 = 2 RA,tab

17

pr -

statiko prednaprezanje vijka:

pr = max 2 a

a -

amplitudno naprezanje vijka:

a =
Fa -

amplitudna sila:

Fr,1( max ) , Fr ,1( min ) -

Fa
Aj

Fa = Fr,1( max ) Fr ,1( min )

maksimalna i minimalna radna sila u vijku (1).

18