Volumen 63, Broj 5

VOJNOSANITETSKI PREGLED

Strana 489
UDC: 621.039.577:544.032.6]:616006(470)

AKTUELNE TEME

ernobilj: 20 godina posle

Chernobyl: 20 years after
Goran Brajukovi, Sneana Cerovi
Vojnomedicinska akademija, Centar za patologiju i sudsku medicinu,
Institut za patologiju, Beograd

Kljune rei:
ernobilj, nuklearni akcident; zraenje, jonizujue;
zdravlje; neoplazme, radijacijom indukovane.

Key words:
chernobyl, nuclear accident; radiation, ionizing; health;
neoplasms, radiation-induced.

Uvod
Ove godine navrava se dvadeset godina od najvee
mirnodobske nuklearne katastrofe u svetu. Kvar na nuklearnoj elektrani pored grada ernobilja u Sovjetskom Savezu,
danas Ukrajina, dogodio se 26. aprila 1986. U 1 as, 23 minuta i 44 sekunde posle ponoi u jednom od etiri reaktora
elektrane dolo je do kvara tokom rutinskog testa ispitivanja
rada turbina. Samo 30 sekundi nakon otpoinjanja testa dolo
je do eksplozije i nekontrolisanog oslobaanja atomske energije. Jaina eksplozije bila je takva da je krov reaktora broj 4,
teak 1 000 tona, potpuno sruen (slika 1) 1.
Prema izvetaju Internacionalne agencije za atomsku
energiju (International Atomic Energy Agency IAEA), direktno dejstvo eksplozije dovelo je do smrtnog ishoda kod 31
osobe. Kod jednog od dva poginula radnika elektrane u trenutku eksplozije uzrok smrti predstavljala je akutna koronarna tromboza. Trea osoba umrla je istog jutra od posledica
opekotina velikih povrina tela. Teke opekotine, uslovljene
radijacijom, registrovane su jo kod 55 osoba iz neposrednog
okruenja. Simptomi i znaci akutnog radijacijskog sindroma
potvreni su kod 237 od 499 hospitalizovanih. Od posledica
akutnog radijacijskog sindroma, u prvoj nedelji nakon eksplozije, umrlo je 28 radnika elektrane. Ireverzibilna oteenja
kostne sri usled izloenosti radijaciji iznad 4 Gy, leena su
transplantacijom kostne sri kod 13 bolesnika. Neposredno
nakon eksplozije, iz zone od 30 km, raseljeno je gotovo
150 000 ljudi. Istraivanja pokazuju da je do danas, od posledica radioaktivnog zraenja, umrlo preko 4 000 ljudi iz
oblasti u okolini ernobilja 1, 2.
Radioaktivni talas noen oblacima i vazdunim strujama najvie je pogodio susedne drave Belorusiju i Rusku
Federaciju. ernobilj se nalazi 20 km juno od belorusko-

Sl. 1 Reaktor br. 4 nuklearne elektrane kod ernobilja

posle eksplozije

ukrajinske granice. U sledeih nekoliko dana, povien nivo

radijacije izmeren je u svim delovima Evrope, Sjedinjenim
Amerikim Dravama i Japanu (slika 2). Juna hemisfera
ostala je poteena negativnog efekta ove nuklearne katastro-

Correspondence to: Goran Brajukovi, Vojnomedicinska akademija, Centar za patologiju i sudsku medicinu, Institut za patologiju,
Crnotravska 17, 11040 Beograd, Srbija i Crna Gora. Tel: +381 11 36 08 253, E-mail: brajuskovic@gmail.com

Strana 490

VOJNOSANITETSKI PREGLED

Volumen 63, Broj 5

grane medicine radiologije 7. Paralelno

sa radiologijom razvijala se i posebna
grana biologije radijaciona biologija,
odnosno radijaciona genetika 6.
Desna aka bila je i prva rtva ove
vrste zraenja. Kod jedne osobe, kao posledica negativnog efekta zraenja u eksperimentalnim uslovima, izvrena je
amputacija desne ake 1932. godine. Ostalo je zabeleeno da je ovaj pionir radiologije godinu dana kasnije i preminuo
od posledica metastaza karcinoma 8. I naunici koji su umnogome doprineli razvoju atomske fizike, kao to je Marija Kiri (Marie Cuire), umrli su od leukemije
koja se verovatno razvila kao posledica
tetnog efekta jonizujueg zraenja 9.
Prvi dokaz da faktori spoljanje
sredine mogu imati efekta na nosioce
naslednih osobina vezan je upravo za
jonizujue zrake. Herman J. Miler
(Hermann J. Muller) koristei model siSl. 2 Distribucija 131 I 12. maja 1986. (oko 384 sati posle ernobiljske
katastrofe, radioaktivno polje u Bq/kg u sloju atmosfere sa vazdunim pritiskom stem vinskih muica (Drosophila melaod 850 mb, u 00 h po grinikom vremenu)
nogaster), dokazao je da X zraci mogu
indukovati hromozomske rearanmane i
fe 1, 2. Mihajl Gorbaov, tadanji predsednik Vrhovnog Pregenetike mutacije. U svom radu Artificial Transmutation of
zidijuma Sovjetskog Saveza, u prvom obraanju nakon katathe Gene prikazao je rezultate svojih eksperimenata tokom
strofe izjavio je da se svet po prvi put suoio sa pravom snakojih je dejstvom subletalnih doza X zraka indukovao mutagom nuklearne energije koja je van ljudske kontrole 3.
cije vinskih muica i to frekvencijom koja je bila stostruko
I dvadeset godina kasnije stanovnici pogoenog podvea od frekvencije spontanih mutacija 10.
ruja suoavaju se sa posledicama ove nesree. Naravno da
Od tada poinje intezivno istraivanje efekta jonizujusu najtee one vezene za zdravlje ljudi. Brojne epidemioloeg zraenja na ive elije, a naroito na proces neoplastine
ke i druge medicinske studije za temu istraivanja imaju
transformacije. Eksperimenti na ljudima u okviru radijacione
zdravlje ljudi u pogoenoj oblasti evropskog dela nekadagenetike nisu mogui. Na alost, efekti upotrebe nuklearnih
njeg SSSR. tetan efekat na zdravlje ljudi otkriven je i u
bombi i mirnodopske nuklearne katastrofe, kao to je ona u
drugim krajevima Evrope 2, 4. U oblasti koja se jo uvek deernobilju, predstavljaju in vivo model sistem za istraivanje
finie kao radioaktivna zbog prisustva radioaktivnog cezidejstva jonizujueg, odnosno radioaktivnog zraenja na ouma 137 (137Cs) u granicama od 37 do 185 kBq/m2 ivi
veka, a samim time i na njegov nasledni materijal. Pored topreko 4 400 000 ljudi 2.
ga, ispitivanja dejstva jonizujueg zraenja vre se na ekspeMeutim, razorne posledice nuklearne katastrofe u errimentalnim ivotinjama (najee na mievima), kao i u
nobilju nisu zaustavile globalno korienje kontrolisane nuklekulturama tkiva 6, 11.
arne lanane reakcije za proizvodnju elektrine energije. Prema podacima od 31. decembra 2005. u svetu postoji ukupno
Uticaj nuklearne katastrofe u ernobilju
449 nuklearnih elektrana. Nama najblie su one u Rumuniji 1,
4
5
na zdravlje ljudi
Bugarskoj i nuklearna elektrana Krko u Sloveniji .
Jonizujue zraenje i zdravlje ljudi
tetan efekat jonizujueg zraenja na zdravlje ljudi uoen je mnogo godina pre upotrebe atomskih bombi i kvarova
u nuklearnim elektranama. Elektromagnetne talase kratke
duine koji imaju jonizujue dejstvo prvi je otkrio Vilhelm
Konrad Rentgen (Wilhelm Conrad Rntgen) koji se po njemu nazivaju Rendgenovi zraci ili X zraci. Pored njih, jonizujue dejstvo imaju protoni, neutroni, deutroni kao i , i
zraci iz tzv. radioaktivnih izvora 6. Korienjem ovih zraka,
Rentgen je nainio i prvi radiografski snimak ake, verovatno gospoe Rendgen, to predstavlja poetak razvoja nove

Pored ljudi koji su oboleli od akutnog radijacijskog sindroma, najvee posledice po zdravlje imali su profesionalni
radnici koji su radom na elektrani nakon eksplozije bili izloeni visokom nivou radijacije. Epidemioloke studije pokazuju da je veliki broj ovih radnika bolovao ili boluje od malignih bolesti, najee leukemije 2, 12. Nauna javnost raspolae respektabilnim saznanjima da i dugotrajna izloenost
radiaktivnom zraenju niskog inteziteta kakva postoji u oblasti oko nuklearne elektrane u ernobilju, znaajno utie na
razvoj malignih bolesti kod ljudi. Kompletnu sliku upotpunjuju i epidemioloki podaci o poveanom broju malignih
bolesti razliitog porekla u oblasti pogoenih tetnim efektom zraenja iz ernobilja 13.
Brajukovi G, Cerovi S. Vojnosanit Pregl 2006; 63(5): 489493.

Volumen 63, Broj 5

VOJNOSANITETSKI PREGLED

Papilarni karcinom titne lezde dejeg doba i

radijacija
Prema do sada dostupnim podacima, najdramatiniji
primer predstavlja poviena incidencija papilarnog karcinoma (PK) titne zlezde kod dece i adolescenata iz ove oblasti
14
. Deset godina nakon katastrofe, samo u Belorusiji, preko
500 dece bolovalo je od karcinoma titne lezde 15.
Nikiforov i Gnepp prvi su publikovali rad o 84 dece sa
karcinomom titne lezde iz ove oblasti (83 sa papilarnim i
samo jedno dete sa medularnim karcinomom). Najei podtip PK bila je solidna varijanta i folikularni podtip, sa izdvajanjem novog entiteta difuzne sklerozirajue forme PK. U
slinoj studiji Troug i sar. su analizirali 557 bolesnika, od
ega 358 dece. Najee je dijagnostikovana solidna i folikularna slika tumorskog rasta PK koja je udruena sa agresivnim biolokim tokom (metastaze u limfnim vorovima,
transkapsulno irenje i vaskularna propagacija) 16. Pretpostavlja se da je osnovni uzrok poveane incidencije karcinoma
titne lezde, kod dece ove oblasti, prisustvo radiaktivnog
izotopa, joda 131, koji je glavni fizioni proizvod nuklearne
reakcije 2, 17.
Molekularno bioloke studije PK kod dece iz ernobiljske oblasti pokazale su prisustvo specifine hromozomske nestabilnosti, naroito delecije 16. i 22. hromozoma koje su i ranije bile dovoene u vezu sa agresivnijim
biolokim tokom ovog tipa malignog tumora titne lezde
18
. Ito i sar. 19, na osnovu istraivanja PK kod dece iz Belorusije, ukazuju na moguu ulogu ekspresije Axl proteina u
neoplastinoj transformaciji elija titne zlezde, naroito
ako se zna da protein tirozin-kinaze ima kritinu ulogu u
rastu i diferencijaciji ovih elija. Najea tema ovih istraivanja bio je ret gen. Santoro i sar. 20, korienjem metode reverzne transkripcije lanane reakcije polimeraze (RTPCR), ispitivali su nivo ekspresije ovog protonkogena u
uzorcima tkiva solidne varijante, folikularnog podtipa PK.
U 44% sluajeva od 106 analiziranih PK dijagnostikovan
je rearanman ret onkogena. Thomas i sar. 21, su takoe
detektovali ret rearanman u uzorcima iste vrste PK kod
dece iz pogoenog podruja. Ovaj genetski rearanman ispitivan je i u benignim nodusima osoba iz oblasti Belorusije. Jedna od tih studija obuhvatala je benigne noduse
titne lezde i PK tri grupe ispitanika: decu sa PK iz Belorusije i dve grupe bolesnika sa radioaktivnom ekspozicijom i bez nje. Ret rearanman detektovan je u 52,4% benignih nodusa dece iz Belorusije prema 13,9% benignih nodusa bolesnika koji nisu bili izloeni radijaciji 22. Klugbauer i sar. 23 su tokom ispitivanja uzoraka PK kod obolele
dece iz podruja ernobilja, metodom RT-PCR, detektovali i novu vrstu rearanmana ret onkogena. Novi fuzionisani gen na poziciji 18q21-22 nastao balansiranom translokacijom nazvan je RFG8 gen 23. Ipak, dva najea dijagnostikovana rearanmana ret gena su ELE1/RET
(PTC3) i H4/RET (PTC1) 24. Dalja intenzivna istraivanja
molekularne osnove PK titne lezde kod osoba pogoenih
radijacijom bie od pomoi u razumevanju mehanizama
kojim radijacija dovodi do genetskih aberacija i neoplastine transformacije elija titne lezde 25.
Brajukovi G, Cerovi S. Vojnosanit Pregl 2006; 63(5): 489493.

Strana 491

Hematoloke neoplazme i radijacija

Leukemija predstavlja najeu kasnu posledicu izloenosti ovekovog tela radioaktivnim zracima 26. U periodu od
1980. do 1991. godine u Evropi je registrovan blagi porast
broja dece obolele od leukemije. Meutim, ta incidencija tokom petogodinjeg praenja nije dovedena u direktnu vezu
sa radioaktivnim zraenjem iz nuklearne elektrane u ernobilju 27. Do slinog zakljuka dola je i studija koja se bavila
incidencijom akutne leukemije kod dece u oblasti vedske
koja je bila pogoena radiaktivnim talasom nakon ernobiljske katastrofe 28. Desetogodinja praenja incidencije leukemija u pogoenim podrujima dala je sline rezultate.
Meutim, oslanjajui se na iskustva nakon nuklearnih katastrofa u Hiroimi i Nagasakiju, naunici su i posle deset godina od ernobiljske katastrofe bili oprezni u davanju definitivnog zakljuka 29. Ultrastrukturna studija periferne krvi 220
radnika ernobilja deset godina nakon eksplozija pokazala je
patoloke promene u nukleusima i membranskim sistemima
mononukleara. Pored toga, u 10% sluajeva detektovan je i
alelni polimorfizam bcr-gena karakteristian za mijeloidne
leukemije 30. Novije studije koje su obuhvatile decu roenu
1986. godine, kao i stanovnike oblasti u okolini ernobilja,
idu u prilog pretpostavki da se radioaktivno zraenje moe
dovesti u vezu sa poveanom incidencijom pojave leukemija,
naroito u dejem dobu 31.
Poslednja istraivanja pokazuju da dugotrajna ekspozicija radioaktivnom zraenju verovatno ima efekat na razvoj
leukemije. Tako je statistiki znaajno povien broj novodijagnostikovanih leukemija u Ukrajni. Broj novodijagnostikovanih leukemija vei je i u Belorusiji, ali ovo poveanje nije
pokazalo statistiku znaajnost, dok podaci za Rusku Federaciju ne idu u prilog ovoj predpostavki 32. Meutim, pored
incidencije intezivno se istrauju genetske promene kod bolesnika sa leukemijom iz pogoenog podruja. Tako je analiza uzoraka periferne krvi bolesnika sa akutnom mijeloidnom
leukemijom pokazala da se translokacija, koja obuhvata i
MLL gen, ee javlja kod bolesnika iz radioaktivne oblasti
u poreenju sa bolesnicima koji nisu bili izloeni zraenju iz
ernobilja 33.
Pored leukemija istraivanja obuhvataju i druge hematoloke neoplazme. Jedna od njih je i mycosis fungoides. Fraser-Andrews i sar. 34 analizirali su p53 gen u uzorcima tkiva
dobijenih biopsijama koe bolesnika iz okoline ernobilja. U
ovim uzorcima identifikovana je specifina mutacija p53 gena pomeren okvir itanja delecijom dugom 8 baznih parova. Pored nje, detektovana je i takasta mutacija timin (T)
guanin (G) u 7. egzonu ovog gena. Autori ove promene u
p53 tumor supresornom genu dovode u vezu sa dejstvom radijacije na genom ljudi u okolini ernobilja.
Solidni tumori i radijacija
Pored PK titne lezde i leukemija, intezivno se istrauju i efekti dugotrajnog radioaktivnog zraenja niskog inteziteta na razvoj drugih humanih malignoma. Istraivanja se
odvijaju u dva osnovna pravca. Prvi pravac istraivanja usmeren je na detektovanje eventualnih specifinosti moleku-

Strana 492

VOJNOSANITETSKI PREGLED

larno bioloke osnove malignih tumora kod bolesnika iz pogoenog podruja. Drugi pravac istraivanja bavi se komparativnom analizom tumora sa tumorima iste vrste van podruja pogoenih radijacijom.
Romanenko i sar. 35 u populaciji iz okoline ernobilja,
19 godina nakon eksplozije, ispitivali su molekularnu osnovu
hroninih inflamatornih procesa kod bolesnika sa benignom
hiperplazijom prostate i hroninim cistitisom. Na osnovu rezultata svojih istraivanja, autori pretpostavljaju da ekspresija transformiueg faktora rasta-beta 1 (TGF-beta1) i promene u kompleksu E-kaderin/beta-katenin mogu imati ulogu
u razvoju karcinoma mokrane beike kod osoba koje su dugotrajno izloene niskim dozama radioaktivnog zraenja. Ista
grupa autora istraivala je i ulogu oksidativnog stresa u razvoju radijacijom indukovanog karcinoma mokrane beike.
Kod bolesnika sa ovom vrstom mailgnoma iz radiacijom pogoenog podruja ernobilja detektovan je povien nivo ekspresije inducibilne nitrit oksid sintaze (iNOS), ciklooksigenaze 2 (COX 2) i 8hidroksi2deoksiguanozinom (8OhdG), kao i prekomerna ekspresija p53 proteina. Na osnovu
tih rezultata autori pretpostavljaju da ovi proteinski produkti
imaju ulogu u razvoju karcinoma mokrane beike indukovanog dugotrajnom izloenou niskim dozama radioaktivnog zraenja 36.
Epidemioloka istraivanja pokazuju porast broja dijagnostikovanih karcinoma dojke kod ena u pogoenoj oblasti
Gomel u odnosu na druge delove Belorusije 13. Efekat dugotrajne izloenosti niskim dozama radioaktivnog zraenja na
razvoj karcinoma dojke ispitivan je i savremenim molekular-

Volumen 63, Broj 5

no biolokim tehnikama. Komparativna genomska hibridizacija (array comparative genomic hybridisation aCGH) koriena je za uporeivanje razlika u uzorcima DNK premenopauznih bolesnica sa karcinomom dojke iz pogoene oblasti Gomel i Amerike. Analiza genetskih aberacija pokazala je
da uzorci DNK bolesnica iz oblasti Gomel pokazuje specifian profil koji se moe dovesti u vezu sa malignim tumorima dojke indukovanim radijacijom 37.
Bolesnici sa karcinomom bubrega iz pogoene oblasti
takoe su bili predmet komparativnog istraivanja sa grupom
bolesnika iz panije. Pored razlika u morfolokom izgledu
tumora, ekspresija proliferativnog elijskog nukleusnog antigena (PCNA) i K-ras proteina bila je statistiki znaajno vea u uzorcima tkiva tumora bolesnika iz Ukrajne. Pretpostavlja se da je uoena agresivnija forma bolesti povezana sa
hroninom radijacionom nefropatijom koja je dijagnostikovana u ovoj grupi bolesnika 38.
Zakljuak
Nuklearna elektrana u ernobilju i danas, dvadeset
godina posle eksplozije predstavlja opasnost po zdravlje
ljudi, kako u radijacijom pogoenom podruju Ukrajne,
Belorusije i Ruske federacije, tako i irom severne hemisfere. Kako neoplastina transformacija predstavlja dugotrajan
proces koji se meri decenijama, efekat dugotrajne izloenosti radijaciji niskog intenziteta na razvoj malignih bolesti
bie svakako i dalje tema naunih istraivanja u godinama
koje dolaze.

L I T E R A T U R A
1. Wikipedia the Free Encyclopedia. Chernobyl accident. Available from: http://en.wikipedia.org/wiki/Chernobyl_accident
2. The Nuclear Energy Agency. Chernobyl: Assessment of Radiological
and
Health
Impacts.
Available
from:
http://www.nea.fr/html/rp/chernobyl/chernobyl.html
3. Chernobyl Nuclear Disaster. Chernobyl nuclear disaster. Available from: http://www.chernobyl.co.uk
4. Castronovo FP Jr. Teratogen update: radiation and Chernobyl.
Teratology 1999; 60(2): 1006.
5. International Atomic Energy Agency. Nuclear power plants information.
Available
from:
http://www.iaea.org/cgibin/db.page.pl/pris.oprconst.htm
6. Marinkovi D, Tuci N, Keki V. Causing hereditary changes by
the effects of chemical and physical factors. In: Marinkovi D,
Tuci N, Keki V, editors. Genetics. Beograd: Nauna knjiga;
1991. p. 11230. (Serbian)
7. Wikipedia the Free Encyclopedia. Wilhelm Conrad Rntgen.
Available from: http://hr.wikipedia.org/wiki/Wilhelm_
Conrad_R %C3% B6ntgen
8. vob T. Genetic effects of radiation. In: vob T, editor. Elements of general and human genetics. Zagreb: kolska knjiga;
1990. p. 1507. (Croatian)
9. Wikipedia the Free Encyclopedia. Marie Cuire. Available from:
http://hr.wikipedia.org /wiki/Marie_Cuire
10. Brajukovi G. 140 years of genetics. Vojnosanit Pregl 2006; 63
(5): 50912. (Serbian)
11. Benotmane MA. Molecular aspects of individual radiosensitivity.
J Biol Regul Homeost Agents 2004; 18(34): 35762.

12. Konogorov AP, Ivanov VK, Chekin SY, Khait SE. A case-control
analysis of leukemia in accident emergency workers of Chernobyl. J Environ Pathol Toxicol Oncol 2000; 19(12): 14351.
13. Okeanov AE, Sosnovskaya EY, Priatkina OP. National cancer
registry to assess trends after the Chernobyl accident. Swiss
Med Wkly 2004; 134(4344): 6459.
14. Rahu M. Health effects of the Chernobyl accident: fears, rumours and the truth. Eur J Cancer 2003; 39(3): 2959.
15. Gembicki M, Stozharov AN, Arinchin AN, Moschik KV, Petrenko
S, Khmara IM, et al. Iodine deficiency in Belarusian children as
a possible factor stimulating the irradiation of the thyroid
gland during the Chernobyl catastrophe. Environ Health Perspect 1997; 105 Suppl 6: 148790.
16. Baloch ZW, LiVolsi VA. Pathology of Thyroid Gland. In: Li
Volsi VA, Asa SL, editors. Endocrine Pathology. Philadelphia:
Churchill Livingstone 2002. p. 61101.
17. Cardis E, Kesminiene A, Ivanov V, Malakhova I, Shibata Y, Khrouch
V, et al. Risk of thyroid cancer after exposure to 131I in childhood. J Natl Cancer Inst 2005; 97(10): 72432.
18. Richter H, Braselmann H, Hieber L, Thomas G, Bogdanova T,
Tronko N, et al. Chromosomal imbalances in post-chernobyl
thyroid tumors. Thyroid 2004; 14(12): 10614.
19. Ito M, Nakashima M, Nakayama T, Ohtsuru A, Nagayama Y, Takamura N, et al. Expression of receptor-type tyrosine kinase,
Axl, and its ligand, Gas6, in pediatric thyroid carcinomas
around chernobyl. Thyroid 2002; 12(11): 9715.
20. Santoro M, Thomas GA, Vecchio G, Williams GH, Fusco A, Chiappetta G, et al. Gene rearrangement and Chernobyl related thyroid cancers. Br J Cancer 2000; 82(2): 31522.

Brajukovi G, Cerovi S. Vojnosanit Pregl 2006; 63(5): 489493.

Volumen 63, Broj 5

VOJNOSANITETSKI PREGLED

21. Thomas GA, Bunnell H, Cook HA, Williams ED, Nerovnya A,

Cherstvoy ED, et al. High prevalence of RET/PTC rearrangements in Ukrainian and Belarussian post-Chernobyl thyroid
papillary carcinomas: a strong correlation between RET/PTC3
and the solid-follicular variant. J Clin Endocrinol Metab 1999;
84(11): 42328.
22. Elisei R, Romei C, Vorontsova T, Cosci B, Veremeychik V, Kuchinskaya E, et al. RET/PTC rearrangements in thyroid nodules:
studies in irradiated and not irradiated, malignant and benign
thyroid lesions in children and adults. J Clin Endocrinol Metab
2001; 86(7): 32116.
23. Klugbauer S, Jauch A, Lengfelder E, Demidchik E, Rabes HM. A
novel type of RET rearrangement (PTC8) in childhood papillary thyroid carcinomas and characterization of the involved
gene (RFG8). Cancer Res 2000; 60(24): 702832.
24. Rabes HM, Demidchik EP, Sidorow JD, Lengfelder E, Beimfohr C,
Hoelzel D, et al. Pattern of radiation-induced RET and NTRK1
rearrangements in 191 post-chernobyl papillary thyroid carcinomas: biological, phenotypic, and clinical implications. Clin
Cancer Res 2000; 6(3): 1093103.
25. Ermak G, Figge JJ, Kartel NA, Davies KJ. Genetic aberrations in
Chernobyl-related thyroid cancers: implications for possible
future nuclear accidents or nuclear attacks. IUBMB Life 2003;
55(12): 63741.
26. Hall P, Boice JD Jr, Berg G, Bjelkengren G, Ericsson UB, Hallquist
A, et al. Leukaemia incidence after iodine-131 exposure. Lancet 1992; 340(8810): 14.
27. Parkin DM, Clayton D, Black RJ, Masuyer E, Friedl HP, Ivanov E,
et al. Childhood leukaemia in Europe after Chernobyl: 5 year
follow-up. Br J Cancer 1996; 73(8): 100612.
28. Hjalmars U, Kulldorff M, Gustafsson G. Risk of acute childhood
leukaemia in Sweden after the Chernobyl reactor accident.
Swedish Child Leukaemia Group. BMJ 1994; 309(6948): 1547.
29. Gluzman DF. Approaches for studying radiation-induced leukemia. Stem Cells 1997; 15 Suppl 2: 2439.
30. Butenko ZA, Smirnova IA, Zak KP, Kishinskaja EG, Janok EA.
Leukemia-associated gene rearrangements in blood mononuclears of subjects in long terms after radiation exposure. J Exp
Clin Cancer Res 2000; 19(1): 579.

Brajukovi G, Cerovi S. Vojnosanit Pregl 2006; 63(5): 489493.

Strana 493

31. Noshchenko AG, Moysich KB, Bondar A, Zamostyan PV, Drosdova

VD, Michalek AM. Patterns of acute leukaemia occurrence
among children in the Chernobyl region. Int J Epidemiol 2001;
30(1): 1259.
32. Davis S, Day RW, Kopecky KJ, Mahoney MC, McCarthy PL,
Michalek AM, et al. Childhood leukaemia in Belarus, Russia,
and Ukraine following the Chernobyl power station accident:
results from an international collaborative population-based
case-control study. Int J Epidemiol 2005; [Epub ahead of
print]
33. Klymenko SV, Bink K, Trott KR, Bebeshko VG, Bazyka DA,
Dmytrenko IV, et al. MLL gene alterations in radiationassociated acute myeloid leukemia. Exp Oncol 2005; 27(1):
715.
34. Fraser-Andrews EA, McGregor JM, Crook T, Brookes L, Calonje E,
Whittaker SJ. Sezary syndrome with a complex, frameshift p53
gene mutation in a Chernobyl survivor. Clin Exp Dermatol
2001; 26(8): 6835.
35. Romanenko A, Morimura K, Kinoshita A, Wanibuchi H, Vozianov
A, Fukushima S. Aberrant expression of E-cadherin and betacatenin in association with transforming growth factor-beta1
in urinary bladder lesions in humans after the Chernobyl accident. Cancer Sci 2006; 97(1): 4550.
36. Romanenko A, Morimura K, Wanibuchi H, Salim EI, Kinoshita A,
Kaneko M, et al. Increased oxidative stress with gene alteration
in urinary bladder urothelium after the Chernobyl accident. Int
J Cancer 2000; 86(6): 7908.
37. Varma G, Varma R, Huang H, Pryshchepava A, Groth J, Fleming
D, et al. Array comparative genomic hybridisation (aCGH)
analysis of premenopausal breast cancers from a nuclear fallout area and matched cases from Western New York. Br J
Cancer 2005; 93(6): 699708.
38. Romanenko A, Morell-Quadreny L, Nepomnyaschy V, Vozianov A,
Llombart-Bosch A. Pathology and proliferative activity of renalcell carcinomas (RCCS) and renal oncocytomas in patients
with different radiation exposure after the Chernobyl accident
in Ukraine. Int J Cancer 2000; 87(6): 8803.
Rad je primljen 6. III 2006.