Professional Documents
Culture Documents
78 PDF
78 PDF
78 PDF
GZ
1998
Toplum
ve
Bilim
mer Lainer
THKP-C: Bir mecrann balangc
Necmi Erdoan
Demokratik soldan Devrimci Yola: 1970lerde sol poplizm zerine notlar
22
Ahmet Oktay
Trk solu ve kltr
38
Suavi Aydn
Mill Demokratik Devrimden Ulusal Sola Trk solunda zgc eilim
59
Metin ulhaolu
evket Sreyya Aydemir: Suyu ararken yolunu yitiren adam
92
Sha nsal
Trkiyede komnist dncenin kaynaklarndan biri olarak
Dr. Hikmet Kvlcml
108
Aylin zman
Mehmet Ali Aybar: Sosyalist solda 40lardan 90lara bir kpr
134
zgr Gkmen
ok-partili rejime geerken sol: Trkiye sosyalizminin unutulmu partisi
161
187
iler Dursun
Trkiyede ii snf kimliinin medyada temsili: 1970-1997
210
LTERATR ELETRS
Mete etik
Mete Tunayn Trkiyede Sol Akmlar zerine
244
LET / DEN
Meltem Aduk Gevrek
Yurt ve Dnya / 1941-1944: 1940larn solunun Ankara evresi
255
Adnan Ekigil
Trkiyede antropolojinin eni-boyu zerine: Suavi Aydna yant
273
KTAP TANITIMI
292
Toplum
ve
Bilim
ISSN 1300-9354
BRKM YAYINCILIK
VE TC. LTD. T. ADINA SAHB
mer Lainer
YAYIN YNETMEN
Tanl Bora
YAZI KURULU
YAYIN SEKRETER
Asena Gnal
SORUMLU YAZILER MDR
Tanl Bora
KAPAK VE SAYFA DZEN TASARIM
Hsn Abbas
OFSET HAZIRLIK
letiim Yaynlar
BASKI VE CLT
efik Matbaas
KAPAK BASKI
Sena Ofset
YAZIMA ADRES
toplumbilim@iletisim.com.tr.
BRKM YAYINLARI
Bu sayda...
Toplum ve Bilimin 78. saysnn konusunu Trkiyede sol dnce olarak duyurmutuk. Ancak dnce tarihi monografileriyle snrl olmayan elinizdeki
dosyay, Trkiyede solun kaynaklar balyla sunmak galiba daha uygun oldu. Dosyann ieriiyle ilgili hemen dmemiz gereken kayt, konuyu tketici
mahiyette olmasnn beklenmemesi gerektiidir. Trkiyede sol akm, deiik
veheleriyle, bilimsel-akademik ortamda pek fazla ele alnmamtr. (Bu alandaki snrl birikime katks emsalsiz deerde olan Mete Tunayn adn bu vesileyle zikretmeden geemeyiz; Tunayn -yapt ve yapmad!- almalarn bir
eletirisi de elinizdeki sayda yer almakta.) Elinizdeki say, bir aratrma haritasnn kaba eskizini izebiliyor ve bu haritann hayli geni kapsam hakknda bir
fikir verebiliyorsa, ne l. Trkiye soluna dair bilimsel-akademik retimin snrll karsnda, bu say iin, akademi-dndan ve bu arada sol/sosyalist dnce erbbndan katk alma yoluna gittik. Bu katky davet ederken, belirli camialarn/ekollerin/izgilerin -ou defa menkbev- i tarih anlatlarna veya siyasal polemiklere rabet etmemeye, eletirel deerlendirmelere ulamaya gayret ettik. Yazarlarn da, dorudan doruya siyasal nitelikli savlarn, byle bir
eletirel kaygdan uzaklamadan serdettiklerini varsayyoruz. Siyasal sylem ile
akademik-bilimsel sylem arasna almaz duvarlar rmeyi zaten doru bulmuyoruz - Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek Sempozyumunun Ardndan Defter dergisiyle ortak yaymladmz ksa deerlendirmede de belirtmitik bunu
(bkz. Toplum ve Bilim 76, s. 5-6).
lkin, Trkiye solunun yakn dnemine bakan daha scak yazlardan bahsedelim...mer Lainer, sol/sosyalist siyaset ve dncede, programlarn, sylemlerin, metinlerin, eylemlerin tesinde geerli olan bir tr dip dalgasnn
sosyal-psikolojik denebilecek bir tahlilini yapmaya giriiyor. Trkiyede 1970
4
sonrasnda sol/sosyalist akma damgasn vuran Trkiye Halk Kurtulu PartisiCephesi (THKP-C) olaynn, Trkiye solu iinde ne gibi sreklilikleri ve zellikle ne gibi kopular yansttn ele alyor. THKP-Cnin oluturduu mecrann,
bu gelenei srdren sol akm, siyasal eylem ve dnce boyutundan da te,
dnya, toplum ve gereklik alglar asndan nasl biimlendirdiini anlatyor.
mer Lainerin bundan yirmi sene nce, 1976/77de Birikim dergisinin 22 ve
23. saylarnda yaymlanan 1971 ncesi dnem ve THKP-C hareketinin eletirel analizi balkl uzun yazs, Trkiyedeki sol/sosyalist dnce iinde rnei
fazla grlmeyen, soukkanl ve nemli bir eletirel analiz idi ve siyasal zeminde geni yank yaratmt. Lainerin bu makalesinin, sz konusu yazyla ilgili bir refleksiyon olarak da nem kazanacan; bununla beraber, bu kez siyaset zeminiyle mukayyet olmayan bir ilgi alanna hitap ettiini zannediyoruz.
Necmi Erdoann yazs da, THKP-C hareketinin hem kendi iindeki hem
onunla Trk solu arasndaki srekliliklere bakmak asndan nem arzediyor.
Bir Trk sosyal demokrasisi giriimi olarak Ecevit Halkl ile sosyalist bir
hareketin, Devrimci Yolun sylemlerini poplizm kavram ekseninde karlatran bu deneme, Trkiyede solun 70lerdeki hegemonik potansiyelini analiz etmek bakmndan k tutucu olacaktr.
Ahmet Oktay, 1930-68 dneminde Trkiyede sosyalist/komnist hareketin esasen TKPnin- siyasal iklimini, bir anlamlandrma sistemi anlamnda kltrel kaynaklar ve retimleri asndan resmediyor. Dnemin sosyalist literatrnn ve solun dnce/sanat/edebiyat ortamyla ilikisinin vukuflu bir taramasn yaparken, birok politikac, dnr, edebiyat, yazar ve yayn projesinin
sol dncenin oluumundaki etkilerini deerlendiriyor. Ahmet Oktay, Trkiye
Solunda bir kltrel yoksullamadan yaknrken, kuramla edebiyat/sanatla
canl bir ilikinin sol/sosyalist dnce ve hareket iin lks deil farz olduunu vurguluyor.
Suavi Aydn, Trkiyede sosyalist dncede zgc olarak tanmlad,
milliyeti belirlenimli izgi iinde, sol-Kemalist Kadrocularn geleneini
1960larda Maoizmle ve sosyalizan nc Dnyaclkla alayan Milli Demokratik Devrim (MDD) hareketinin kurucu mhiyetteki nemini ortaya koyuyor.
MDDnin dnce evrenini zengin bir malzemeye dayanarak derli toplu ortaya
seren Aydn, Trkiyede sol ve sosyalizm ile Kemalizmin muhataral ve her zaman ok tartma kaldran ilikisini, -elbette kendi koyduu perspektiften- phe gtrmeyecek bir aklkla tanmlyor. Nihayetinde yazar, bugnn koullarnda beliren Ulusal Solcu, Sultangaliyefci vb. meraklar da ele alarak, zgc arayn srekliliini gsteriyor.
Trkiyede sol dncenin koordinat sisteminde bambaka yerlerde duran
figr: evket Sreyya Aydemir, Hikmet Kvlcml ve Mehmet Ali Aybar hakkndaki deerlendirmelerin, bu koordinat sisteminin btn hakknda birok ipucu
ierdii kansndayz. Aylin zman, titiz ve ayrntl monografik incelemesinde,
5
M.A. Aybar Bat Marksizminin ve hmanist bir sosyalizmin Trkiyede yeniden
retilmesinde zgn bir dnr olarak ele alyor. Sha nsal, baka birok
zellii yannda ilgin bir kiilik olan Hikmet Kvlcmlnn eylem ve dnce
aklarn tasvir ederken, sosyalist dnce ve siyasetin zellikle Kemalizmle ve
milliyetilikle girdii reaksiyona dikkat ekmi oluyor. Doktorun zgnl,
tarih tezinin ve Trkiyenin orijinalitesi ile ilgili somut tespitlerinden ok, ortodoks gelenek iinde, dogmatizme kar lkenin zgl koullarn deerlendirme kaygsn temsil etmesinden kaynaklanyor gibi grnyor. nsal, Kvlcmlnn zgnln, Trk solunda sreklilik ile 1960lar/70ler dnmnde yaanan kopuun tam arasnda durmasna balyor. Bu yaznn ekinde, onun kendi
siyas grlerini komprime bir tarzda ele ald, ilk kez yaymlanan bir belge yer
almakta. Metin ulhaolunun evket Sreyya Aydemir zerine yazs, bu nemli Kadrocu ve sol Kemalistin sosyal-Darwinistliine, sekinciliine ve ihtill
korkusuna dair yorumlar ve birok baka zgn neri ve tespiti yannda; sosyalist dnceyle ilikisi asndan periferik saylabilecek bir figr olan Aydemiri, Trkiyedeki sosyalist akmn zaaflarla mall olduu iki ynden kuvvetli
buluyor: teoriyle iliki ve yerlilik. ulhaolu, bitirirken, Trk aydn tarafndan
almak yle dursun, bilince bile karlamam ikilemlerle cebelleen biri olarak Aydemirin gncelliine dikkat ekiyor.
Bir de dergi monografisine yer verdik: 1940larn frtnal ortamnda kan
Yurt ve Dnya dergisi, Trkiyede solun bir dnsel ve kltrel mihrak haline
gelmesinde nemli rol oynamt. Meltem Aduk Gevrek bu derginin genellikle
daha fazla bilinen serencm yannda, yayn ve dnce ieriini de anlatyor.
ok partili hayata geite Esat Adilin Trkiye Sosyalist Frkasn ele alan zgr Gkmenin sol/sosyalist dnceden ok sol/sosyalist siyaseti ilgilendiren
incelemesi birok adan nemli: Trkiyede demokratik rejimin kstl yapsn
kurulu nnda tespit ediyor ve solu snrlamann/denetlemenin bu kstlama
asndan tad mhim ilevi gsteriyor; Trkiye Solunun -neredeyse sistemli biimde- unutulan bir partisini inceliyor; ve bu ksa mrl sosyalist giriimin, demokrasiye ilikin zgn, yerli program ve zellikle ilkeleriyle tutarl oluuyla dnemin yerleik sosyalist hareketine gre lml grnen ama hayli ileri
ve radikal karakterini ortaya koyuyor.
Cumhuriyet dnemini ve yakn zamanlar esas aldmz sayda, Osmanl
devletinin son dneminde sol/sosyalist hareketin reymi asndan nemli bir
incelemeye yer veriyoruz. Yavuz Selim Karakla, 1908 grev dalgasn zgn bir
kaynak incelemesiyle irdeliyor. Salt ekonomik saiklerle patlayan bu grevlerin,
siyasi taleplerle ve akmlarla hemen hi birlemediini gryoruz. zellikle siyasi otoritenin ve ttihat ve Terakkinin grevlerle ilgili tutumunda, modern Trkiyede snf siyasetinin reymini gayet iyi gryoruz!
Yine ii snfyla ilgili bir inceleme: Say konumuzun kysnda, iler Dursunun, Trkiyede ii snfnn medyada temsilini inceleyen yazs duruyor.
6
Dursun, ii snfnn yitii hakkndaki tezleri ve kimlik tartmalar balamndaki yerini sorguladktan sonra; iilerin snfsal varoluunun ve kimliinin
yok olmadn, Trkiyede ii hareketinin bellibal eiklerinde medyada nasl
temsil edildiini sergileyerek gz nne seriyor. Yazsn bitirirken de, ii snfnn ananev ekmek ve zgrlk taleplerine temsiliyet talebini ekliyor!
letii Blmnde, Adnan Ekigilin 76. saymzda yaymlanan Antropolojinin mutfanda Trkiye balkl makalesiyle ilgili balayan tartma devam ediyor ve Ekigil, 77. sayda Suavi Aydnn ynelttii eletiriyi cevaplyor.
Bu sayyla ilgili son olarak, Trkiyede Solun Kaynaklar dosyasnn hazrlanmasndaki katklarndan tr Murat Gltekingile teekkr ediyoruz.
Her zamanki gibi, Toplum ve Bilimin nmzdeki saylar iin ngrdmz arlkl konular bildirelim:
79. say (K 1998): Sanat
80. say (Bahar 1999): Gneydou Asya ve Modernleme
81. say (Yaz 1999): Trke Edebiyat
82. say (Gz 1999): Avrupa ve Almanya Trkleri
83. say (K 1999): Hukuk, Demokrasi ve nsan Haklar.
THKP-Cyi Trkiye 12 Mart dnemecine girerken ekillenmeye balayan ve sarsc eylemleriyle dnemin adndan en ok sz ettirmi hareketi haline geldikten
sonra yedii ar darbelerle 1972 ortalarnda siyasal mr fiilen sona ermi bir
rgt olarak deil; 12 Mart dneminin hemen ardndan bu kez onun mirass
veya devam olduklarn ileri sren bir dizi hareketin ahsnda yeniden doan
ve 1970li yllardan gnmze kadar -SBKP ve KP izleyicilerinin yansra- bir
nc gelenek gibi srp gelen bir mecra olarak ele alacaz.
Geleneklerin pek az deien eyler olduklar bilindiine gre bu tanmn
THKP-C olgusuyla pek de rtmedii sylenmelidir. Bu bakmdan onu kaynandan ald kimi zelliklerini bir yerlerde brakan, buna mukabil srekli etkileimde bulunduu ak ortamndan, ona yeni zellikler tayan derelerle beslenip yatan genileten ve bu arada belki birka kola ayrlan ve bu kollardan bazlar kuruyup giderken, ana kolun kimi zaman vadilere skarak, bazen l gibi
ortamlarda ar buharlaarak da olsa, akt bir rmaa benzetmek ok daha
geree uygun der.
Bu ak iinde bir rma hep o rmak klan, baka ve tekilerden uzak arazilere yneldii iin suyunun rengi, kokusu ve bileimi deimi kollarn bile o rmaa ait olduunu duyumsatan bir veya birka zellii vardr. THKP-Cyi ele
alrken, ite bu zelliklerin neler olduunu, nasl tanmlanabileceklerini aklamaya alacaz. Bunu yaparken onu bir gelenek olarak grebilecek bir ele al
tarznn kaale bile almayaca, elinin tersiyle itecei olgular zerinde zellikle
durmamz gerekecek. rnein burada THKP-C olgusu, kendisini bir biimde
1971-72 dnemecinden beri akan bu rmaa herhangi bir noktasndan ait sa-
MER LANER
yan her rgt, akm evre ve hatt kiileri kapsayacak bir genilikte ele alnrken, THKP-Cyi bir gelenee indirgeyen yaklam, phesiz bunlarn birounu
eleyerek belli kalplara uyanlar -o kalplardan kt noktada dtalamak kaydyla- ieren bir ereve izecektir.
Elbette ki bir gelenek olarak ele alndnda THKP-Cnin olduka net bir tanmn yapmak, ayrdedici zelliklerini sralamak gayet kolaydr. Siyasal bir hareketten sz edildiine gre, bu tanm baz temel tespitlere dayal bir mcadele
stratejisi ekseninde yaplacaktr. THKP-Cli olmak, olmay srdrmek o tespitlerin, stratejinin doruluuna inanmak ve bunlarn odanda duran silahl eylem,
silahl mcadele fikri ve buna uyarl rgtlenmeler iinde bulunmak demektir.
1971de THKP-Cnin varln resmen iln ettii bildirilerde, byle bir rgtn
kurulmakta olduunu kuvvetle ima eden 1970-71 kesitinde yaynlanm yazlarda, rnein Trkiye Devriminin Yolu yazsnda 1970 sonlarnda Mahir ayan
tarafndan yazmna balanp bitirilemeyen Kesintisiz Devrim brorlerinde,
bunlar gayet kesin bir dille ifade edilmitir. Buralarda izilen THKP-C portresi,
1971-72 dneminin o en spektakler silahl eylemleriyle daha da pekimitir.
Bu adan bakldnda THKP-C geleneinin 1980li yllara kadar THKP-C
(Acilciler), MLSPB (Devrimci Kurtulu) gibi salt silahl mcadeleye odaklanm rgtlenmelerde devam ettii, 1980lerden gnmze kadar ise Dev-Sol
(DHKP-C) tarafndan srdrldn sylemek gerekecektir. Ama eer srf gelenei srdrmek deil, onu daha etkin hale getirmek de gznne alnrsa, bu
kez ibre Dev-Yol, Kurtulu ve 1980 ncesi Dev-Sol gibi hatr saylr bir kitlesel
destek ve katlm salam rgtlere kayacaktr.
Ancak, THKP-Cnin olmazsa olmaz zelliinin, ona asl niteliini veren eyin
silahl eylem, silahla devrim inanc olduu esas alnrsa, hibiri de silahl eylem ve mcadeleden uzaklamam tm bu rgtler arasnda 1970li yllarn tamamn kapsayan ve yer yer silahl atmalara bile varan miras kavgas, tartma ve rekabet byk lde anlamsz grnr. Birlemedikleri noktalar, birletiklerinin yannda ok kk kalan bu hareketlerin, aralarndaki o farkllklarn nedeni gayet nemli ve uzlatrlamaz olduuna dair yaptklar aklamalara
girmenin hibir gerei yoktur. nk bir doktrini referans alan hareketler -ki
tm gelenekler byledir ve byle oluurlar- iinde meydana gelen tartmalarda
gerek ayrlk nedenleri olduu gibi gzkmez. O nedenler, doktrinin diline,
meru sayd argmanlara tercme edilirken kanlmaz olarak ieriklerinden ok ey yitirirler. Doktrinin ifade edilmesine imkn vermedii o geler ya
bu kez ok daha dolayml biimde doktrinin baka bir yan zorlanarak ve elbette arpklam olarak- tartmaya dahil edilmeye allr ya da ifade edilememe imknszl tasfiye, ayrlma ve kopmaktan baka zm brakmaz.
1973 sonrasnda, THKP-Cnin ikinci dou safhasnda, ondan treyen veya
onun devam olduunu ileri sren hareketler, az nce en nemlilerini saydmz ilk THKP-Cden miras kalan metinlere bir doktrin ilevi yklediler.
Daha dorusu bir bakma kendiliinden oldu bu. THKP-Cnin devam iddiasyla yola kan hareketler, onun dnya sosyalist hareketini de belirleyen SBKP
ve KP izleyicilii geleneklerinden ayr bir mecra oluturma gayretini devralmlardr. Ama 12 Martta en ar yenilgiye ve saldrya uram bir hareketi srdrmeye almann daha gvenli yollar sunan bu gelenekler karsnda anlalr bir handikap vard. te yandan da 12 Mart dnemindeki mcadele ve direniinin genlik ve halk kitlelerinde THKP-Cye ynelik gl bir sempati ve
destek dalgas yaratt da 12 Mart dnemi sona erer ermez -biraz da sevinli
bir hayretle- grlmt. Handikap sanlan ey avantaja dnm gibiydi.
Ama izleyici geleneklerin ou kez ayn argmanlar kullanarak THKP-C kkenli hareketlere ynelik maceracln vahim sonularn vurgulayan ierden eletirilerinin, orta vadede etkili olamayaca sylenemezdi. Gitgide younlaan faist saldrlarn da belli bir sre sonra benzer bir etki yaratabileceini kestirmek de zor deildi. Bu iki etkinin bilekesinde halen genel sosyalist harekete ynelik kitlesel ilgi ve destein en dinamik geni kesimini evresinde bulan THKP-C kkenli akmlarn u anda artmakta olan glerini kalc klmak
ve gelitirmek iin fazla zamanlar olmayabilirdi.
zleyici geleneklerin her biri dnya apnda bir gce, baars kantlanm bir devrime, kabark bir literatrle donanm bir doktrine yaslanyordu. Ve
o doktrinin hazr kalplar halinde sunduu her konuya ilikin reeteleri de vard. Modernleme srecine girdiinden beri ilk gerek kitlesel politikleme deneyimini yaayan, bylece hakka deil, gce dayal kadim siyasal kltrnn
snrlarn zorlayan kitleler, henz kopamadklar bu kltrn alkanlklarna
seslenen o tr sosyalizmlerin ekiciliine pekla kaplabilirdi.
Rekabet benzetirir. Rakibi avantajl kld varsaylan dzenlemeleri kendi
fikir ve davran dnyasna adapte etmekle, bir sre sonra onunla yapsal olarak
hemen hemen benzer hale gelinir. THKP-C oluumunun fikir ve davran dnyas da u yukarda zetle anlatlan durum ve rekabet balamnn gayet doal
saydraca biimde bir gelenee, doktrine dnt. Bu tr bir dnmn ya
da dntrmenin bir indirgeme ilemi olmas kanlmazdr.1
THKP-Cyi izleyici geleneklerden ayran ilk ve titizlikle koruduu zellik
kendi gcn esas almasdr. zleyici geleneklerin mcadele stratejilerinin
fonunda dnya leinde gce sahip sosyalist devletlerin gc ve onlarn
devlet politikalar durur. Ama ayn zamanda doktrinlerinin ekseninde de yeralrlar. THKP-C kkenli hareketler, sindirilmi bir g ve otoritenin rahatl ve
hesabilii ile rl o dillerin karsna fonunda silahl devrimlerin romantik
1 Bunun ksaca nasl yapldna gemeden nce belirtelim ki THKP-Cnin fikir ve davran dnyas o indirgendii ereveden ibaret olmamakla birlikte ya kendini aacak bir senteze veya kanlmaz bir zlmeye varacak farkllklar -ok zel bir konjonktrde- biraraya getirmi bir
dnya idi. zgnl ve bu oluumun zamanda hibir rgt ve hareketle kyaslanmayacak potansiyeli de buradan kaynaklanmaktayd.
MER LANER
10
**
1970 ortalarna gelinirken, 1965e kadarki biraradalk grntsnden, girilen youn tartmalar srecinde tamamen uzaklap birka paraya blnm
bir Trkiye sosyalist hareketi vard. Bu tartma ve blnmelerin olgusal kaynanda sol bir asker darbe ihtimali yeralmaktayd. lkenin tarihi, toplumsal yaps, ekonomik gelime dzeyi, uluslararas ilikileri ve dnya durumu gibi ateli tartma konularndan parti ve rgtlenme, strateji gibi i sorunlara
kadar her noktada yaplan tespit ve politika nerileri, tavrlar, szkonusu ihtimalin nasl deerlendirildiinin derin izlerini tayor veya bu adan yorumlanyordu.
11
MER LANER
12
**
THKP-Cyi oluturacak gen devrimcilerin yeni bir hareket ihtiyacn duyarak biraraya gelmeye balamalarna yolaan ilk nemli vesile, MDDciler
iinde Beyaz Aydnlkn kyla sonulanan, az nce deindiimiz tartmadr. Bu tartmalar srecinde Beyaz Aydnlklarn aklkla dile getirip teorize
ettii pasifist yaklam ve tutumu infialle karlayanlarn byke bir ksm,
aslnda bu pasifizmin genel MDD tezlerine iyice sinmi olduunu ilk kez asini propaganda etmeye koyulacaktr. Sadece bir kez Kvlcmlnn orduya, onun devrimci geleneine dair sylediklerini, kart bir konumdan iddetle eletirecek, ordunun ibirliki burjuvazinin bir kurumu olduunu vurgulayacakt. Sonradan yeri geldike atf yaplan bu eletirilerin
yaklam 12 Mart dnemine kadar srecek; artk TKP adn alan Beyaz Aydnlklar yarglandklar mahkemede ordunun yakn tarihimizde oynad gerici, hatt faist rolden bahseden bir
savunma yapacaklardr.
3 TKPnin o yayn organlarnda olanca iddetiyle srdrd halk sava propagandasnn ciddi ve samimi olduuna inanan baz mensuplar, ok gemeden gerei sezer gibi olduklarnda
tam bir aldatlmlk duygusuna kaplp, hl izleri canl bir tiksintiyle TKPden ayrldlar. Byk
ksm TKKOyu kurarak inandklar halk sava teorisini gerek klmak iin silahl mcadele
balattlar. 12 Mart dneminde ldrlen brahim Kaypakkaya bu kesimin ncsyd.
13
14
MER LANER
imde sosyalist byk devletlerin politikalarna veya -sfat ne olursa olsunierdeki bir byk ge baml klmaktan baka bir yol bulamayan, Trkiyenin o tarihe kadarki sosyalist geleneinden kendi z gcn gelitirme ve
ona gvenme ruhu krelmi veya kreltilmi dn ve tavr mirasndan kopu anlamnda da yeni bir hareket olmalyd. O gelenek ve mirasn Trkiye sosyalistlerinin kendi eseri olacak bir sosyalist devrimi tasarlamaktan fiilen uzaklam perspektiflerinin yerine kendi eseri bir sosyalist devrim inanc tam ve
bunun imknlarn srekli arayan bir yeni perspektif egemen klnacakt.
1970 ylnda lkede gelimeler hzlanm, dolaysyla szkonusu hayati ihtiya ok daha derinden hissedilmeye balanm, ama henz bu ihtiyac karlayacak sistemli bir dn, rgtlenme tarz, yntem ve aralar konusunda kesin kararlara varlm deildi. phesiz gemiin ve o dnemin silahl mcadele
rgt ve stratejilerine, zellikle de Kba devrimi modeline gl bir eilim
duyuluyor, ama bu arada in ve Vietnam devriminin halk sava modelleri de
dtalanmak istenmiyordu. Btn bu devrim modellerinin gerisinde belli bir
dzeye kadar yrtlm bir halkn rgtlenmesi hazrl dnemi olduu da
dikkate alnyor, bu rgtlenme imknlarn kesmeyecek bir alma tarz ve
stratejiyi birletirecek bir yol aranyordu.
Btn boyutlaryla 15-16 Haziran ii olaylar bu aray srecinde tam bir katalizr rol oynad. Her eyden nce iilerin bu ilk byk ayaa kalkna kar
sol Kemalist evrelerin gsterdii tavr gayet retici oldu. Sosyalistlerin gerek bir kitlesel gce sahip olmalar ihtimalinin onlar nasl geriye srattn
grmek zellikle etkileyici idi. Her ne kadar bu tespit, sol Kemalizmin devrimci potansiyeline dair grleri pek deitirmemi grnyorduysa da, ordunun fiili gcne yaslanan bu akmn yapaca bir darbeye, onun iktidarna
ideolojik nclk yapmaya kalkacak fiili gten yoksun bir hareketin, ad
parti olsa dahi kendi kendini avutmaktan baka bir ilevi olamayaca sonucu
kendiliinden ortaya kt. Sol Kemalist bir darbenin baarl olmas halinde
kendisini desteklemi bir ideolojik nclk iddial hareketin kitlesel g edinmesine kesinlikle engel olaca belli olmutu.
16 Hazirandan sonra ideolojik nclk kavram sessizce terkedildi. Yeni
bir hareket yaratmak iin ilikilerini sklatran, almalarn hzlandran, eitli kesim ve alanlardaki kadro dzeyinde insanlarn bu olaydan sonra silahl mcadele kararllklar netleti. Bu silahl mcadele, kendisini darbe ihtimaline bal saymayacak, ondan tamamen bamsz olacak, fiili bir g haline
gelebilmek iin buna mutlak bir nem verecektir. Ve bir darbe halinde, ona yannda yeralarak deil, onu tavr almaya, yani gerek ama ve niyetini aa karmaya zorlayacak eylemlere girierek nclk yapmay deneyebilirdi. Anlalaca zere burada darbecilere nclk etmekten ziyade, darbe sonras ortamda inisiyatifi ele geirmeyi bamsz ve amacnn farklln net biimde ifade eden bir g olarak varln duyurmay ve glenmeyi hedefleyen bir pers-
15
16
MER LANER
6 Bu eilimin 1973 sonras THKP-C devam hareketlerin bazlarnca da srdrld grlen yeralt Maden- gibi geleneksel sendikal rgt ve alma tarzndan greli olarak gayet farkl bir rgtlenme ve eylem perspektifinin zgn rnekleri hatrlanmaldr.
17
**
18
MER LANER
Bakonsolosun ldrlmesi THKP-Cnin adn bir kez daha duyuran bir yanklanma dalgas yaratt. Bu, devlet ve rejime kar apak bir meydan okuma ve
kararllk etkisi dourdu.
Ama devlet ve rejimin ilk ciddi darbesi de gecikmeden geldi. THKP-Cnin stanbuldaki ehir gerilla eylemlerini yapan kadro hemen tamamen yakaland,
onlara lojistik destek salayan iliki a hemen tmyle kertildi. rgtn nde gelenlerinden Hseyin Cevahir silahl mcadelenin romantik ahlk ve
imajn bir hayli zedeleyen Maltepe atmasnda ar yaralanarak ele geen M.
ayanla birlikteyken ldrlmt. Ayn tarihlerde THKOnun Nurhak Dandaki kr gerilla mfrezesi de ldrlerek datlm ve mensuplar ksa
srede ele geirilmiti.
Darbe ani, kesin ve ard. Ve THKP-Cnin aslnda bir yl bile amam oluum dnemi, kaynanda yer alan yeni bir hareket yaratmak misyonu deil
ama, onun u bir yln son derece alkantl srecinde ou kez konjonktrn,
ani ve beklenmedik gelimelerin zorlamasyla seilmi ve biraraya getirilmi
tespit, gr ve varsaymlar zerine kurulu mcadele stratejisini bir durup
dndrecek kadar da etkili olmutu.
THKP-Cde bylece balayan i tartma ve hesaplamalar giderek iki temel
eilimin ayrmasyla sonuland. 1971 Kasmnda Maltepe Asker Tutukevinden arkadalaryla firar eden Mahir ayann, silahl eylemlere brakt
yerden devam edilmesinde srarl izgisi ile silahl eyleme -en azndan- uzunca
bir sre ara verilmesini savunanlarn yollar ayrld. kinciler THKP-Cden tasfiye edildiler.
Silahl eyleme devam, erteleme veya brakmann her durumda zellikle Trkiyenin 1971-72 koullarnda nemli bir soru ve karar konusu olduu aktr.
Ancak THKP-C gibi bir oluumun iinde balam bir sorgulama, i tartma o
soruya verilmi bir cevap, kararla bitebilir miydi?
Daha nce de belirttiimiz gibi THKP-Cyi oluturan kadrolar, her ne kadar
1970-71 ylnn ne kard sorunlar balamnda bir yeni hareket ve onun
hemen cevap vermesi gereken sorularla konjonktrel olarak snrlanm bir dnce emberi kurmu iseler de; zihni donanmlar ve yllardr adm adm farkna vardklar sosyalizm hareketinin sorunlar bu emberin ok tesini de kapsyordu. O sorunlarn farkna varanlarn bir ksm, kolay yolu seerek, szkonusu
sorunlarn ounun szn bile etmeyen, edemeyen doktrinlerin kalplarna
snrken, tipik THKP-Cli dnce ve aray kaplarn kapayan bu tutuma rabet etmemiti. 1960l yllarn yzlerce eski yeni fikrin uutuu, doktrinlerin kyasya arpt havasnda yrrken, o doktrinlerin bir ksmyla atm, ama
onlarn kaynandaki dnsel, deneyimsel birikimi topyekn reddetme, dtalama tavrna da girmemiti.
O nedenle; dikkat edilirse THKP-Cnin hepsi de birer doktrine srtn dayam
sosyalist hareket ii rakipleriyle en sert polemiklere girdii yerde bile, o dokt-
19
rinlerin dnsel kaynaklarna kar dlayc, itham edici ifadeler grlmez. Bir
konu ele alndnda rakip doktrinin dnsel kaynaklarndan yararlanmay
sapma sayan geleneklerin aksine THKP-Cliler zellikle birbirleriyle konuurken, o geleneklerin hemen tmnden alnm pasajlar nakledebilirler. Otorite makamna oturtulmam, gelenek oluturmam eski-yeni dnrlerden
de o an hangi gelenein sahiplendiine baklmakszn argman kullanabilirler.
Batan beri, yeni bir hareket yaratma azmini, hangi ortam ve koullar balamnda silahl bir hareket olarak biimlendirmeyi setiini anlatmaya altmz THKP-Cnin, bylece verdii silahl militan imaj gen bir entelektel portresine yansr.
THKP-Cnin silahl mcadeleye daha da younlaarak devam veya ertelemebrakma ikileminde paralanmas, silahn ve gen entelektelin ayr resimler
olmasyla sonulanmad, portrenin tm dald. nk szkonusu ayrlmada
silahl mcadeleyi erteleme veya brakmay savunan, bylece de bileik resmin
gen entelektel ksmn temsil ediyor grnenlerin nde gelenleri ve byk
blm o portrenin zihni donanmnn tmn seferber ederek THKP-Cnin
kaynandaki yeni bir hareket yaratmak misyonunu srdrmek yerine, o zihni donanmn paralarna snmaya yneldiler.
Ama bunun hzlanmas, alenilemesi ve bir teslimiyet havasna brnmesi,
1971 Haziranndan ok daha ar ikinci bir darbenin okuyla oldu. 1972 knda
THKP-C mensuplarnn tmne kar balatlan geni operasyonda tasfiye edilenlerin tamamnn yakalanmasndan sonra Mahir ayan ve arkadalar da gitgide daralan takip emberlerinde ller ve tevkifler vererek Karadeniz sahiline
varabildiler. Son ve en kanl silahl eylem burada oldu. Ve yol da burada bitti. 30
Mart 1972de, Mahir ayan ve THKP-Cnin sava kadrosunun tm katledildi.
lk THKP-Cnin son noktas Kzldere oldu.
Yaklak bir ay sonra Deniz Gezmi ve iki arkada da idam edildiler. Odanda devrimci genlik hareketinin yerald 1960larn sosyalist hareket dneminin de sonuydu bu.
O dnemin tm deneyimi zerinden yeni bir hareket oluturmaya alm
THKP-Cnin kendisiyle ve dolaysyla 1960l yllarn tm deneyimiyle i hesaplamaya oturmas artk kanlmazd.
Kzlderede imdilik kapanan THKP-C defterini yine amaya kararl olanlar
iin gerek bir i hesaplama gerekmiyordu phesiz. O defterin yazl son sayfasna bakarak ve o sayfay Kzldere trajedisinin silinmez izleriyle gerek bir
son sz, bir vasiyet gibi alglamalydlar.
hesaplama asl olarak THKP-Cnin silahl mcadelesini sorgulayanlar arasnda oldu. ou belki de yaanan oklarn etkisiyle THKP-Cnin yeni bir hareket yaratma kararll zerinden dneceklerine, onu izleyici geleneklerden
kendini ayrmak iin silahl mcadeleyi semi bir hareket olarak ele aldlar. Az
nce szn ettiimiz tipik THKP-Clinin zihni donanmnn bir bakma eklek-
MER LANER
20
tik yaps bylesi bir ele almann sorgulamas esnasnda -ve hele bir ok ortamnda- mutlaka zlecekti. Nitekim yle de oldu.
nk o zihni donanm, sosyalist hareket iindeki hemen tm geleneklerin,
doktrinlerin paralarn tayordu. Dolaysyla o paralardan birine snan
kanlmaz olarak onun baland doktrinin iine ekti. Bylece dnn THKPC kadrolar iinden birou izleyici gelenekler safna iltica ettiler. Bunu yapamayanlar ya da izleyici geleneklerin kstl koridorlarndan zaten bunalm
olanlar, hl muhalif bir ruhu srdryorlarsa, bu bunalmann iddetiyle, uzak
gemilerinde iinden gemi olduklar bir muhalefet kanalna savurdular kendilerini. THKP-Cnin subay mensuplarnn ou, mevzileri datlm sol Kemalizme bouna tutunmaya alrken, Kemalizmin her trnn kart kutup
olarak niteledii dinin, slm muhalefetin temalarna sarlanlar da oldu. Eski
kuak sosyalistlerden Hikmet Kvlcmlnn ksmen de Kemal Tahirin Trkiye
tarih ve toplumuna dair farkl ve orijinal grlerini kefeden veya hatrlayanlar da vard.7
*
**
Btn bunlar snm bir atein klleri gibiydiler phesiz. Atein kendisi ise,
hl ayn yerde, THKP-Cyi oluturanlarn yeni bir hareket yaratmaya karar verdikleri noktada, o kararn iinde yanmaya devam ediyor hl.
21
22
23
24
NECM ERDOAN
25
26
NECM ERDOAN
tif sosyalist poplizm modeliyle benzeiyor.3 Ecevit - Devrimci Yol karlatrmas asndan can alc bir nokta, poplist uran her iki sylem iindeki greli konumunun nemli lde farkllam olmasdr. Poplizm, Ecevit syleminin birletirici-eklemleyici ilkesi iken, Devrimci Yolda sylemsel uraklardan
yalnzca biridir. Ecevit CHPsi bizzat poplizm etrafnda ekillenmi iken, Devrimci Yol daha ok popler-demokratik olmaya meyleden bir harekettir.
Toplumsal-siyasal alan, Ecevit syleminde halk ve halktan olmayanlar
(baz egemen gler), ezenler ve ezilenler, Devrimci Yol syleminde ise,
halk ve oligari, halk kitleleri ve egemen snflar ekseninde tanmlanr.
Ecevit syleminde halk, kendi emeiyle geinen, geliri bakasnn smrlmesine dayanmayan, toplumda ayrcalk gzetmeyen, topluma ve ynetime
kendi olanaklaryla arlk koyamayan, ezilen ve smrlen kyl, ii, memur,
esnaf ve zanaatkrlardan oluur. Halktan olmayanlar ise, kendilerini ayrcalkl gren, emein art deerinden eitsiz pay alan, toplumun ynetimi zerinde ar arl olan araclar, tefeciler, byk toprak sahipleri, tekelci sermaye ve
dier retken olmayan kesimlerden ibarettir (Ecevit, 1975a: 9; CHP, 1976a:
12). te yandan, Devrimci Yol, kkleri Maonun eliki zmlemesine dayanan ve Althusserci gelenein retim tarz ile toplumsal formasyon ve temel eliki ile egemen eliki arasnda yapt ayrmla uyuan bir ekilde, ba elikiyi
halk (ii snf, yoksul kyllk ve tm ezilenler) ile oligari (tekelci burjuvazinin egemenlii altnda olan, toprak aalarn ve tefeci bezirgnlar da kapsayan egemen snflar ittifak) arasndaki eliki olarak tanmlar (Devrimci Yol,
1977: 19; Mftolu, 1991: 626). Oligarik diktatrlkn faist karakterinden
dolay, bu ba elikinin siyasal alandaki grnm ise, faizm ile halk arasndaki sava biimindedir. Devrimci Yolu geleneksel soldan ayran ve onun bir
toplumsal hareket olarak grnmesinde rol oynayan nemli bir nokta, temel
snflar arasndaki elikiyi esas almakla birlikte, toplumsal formasyonun ve siyasal konjoktrn zgl dinamiklerini de hesaba katan ve dar ekonomizmden
uzaklaan bu toplumsal kutupsallk -ve bu kutupsall zebilecek bir anti-faist kolektif iradenin yaratlmas gerei- tespitidir. Direni komitelerinde, Fatsa
deneyiminde ve genel olarak anti-faist mcadelede APli de, MSPli de olsa faizme kar kan herkesi ayn direni cephesinde birletirme aray bunun en
nemli gstergesidir.
Her iki sylem de, geleri birbirine edeer olan iki kamp etrafnda olumu
bir siyasal mcadele alan tanmlamakla birlikte, telaffuz ettikleri kutupsallklar
asndan nemli farkllklar gsterirler. lk olarak, Ecevitin retken-retken olmayan, kendilerini ayrcalkl gren-grmeyen, ellerindeki olanaklar bakalar-
3 Laclaunun poplizme yaklamnn izledii seyir ve post-Marksizm tartmas konumuzun dnda. Ancak, bugn DP iinde ge Laclaunun (Laclau ve Mouffe, 1985) post-Marksizmine
yaklaan eilimlerin hayat bulmas zerinde dnlmeye deer bir nokta.
27
28
NECM ERDOAN
rinde ve mahallelerde faist saldrlara kar halkn kendiliinden direni eilimlerinden kaynaklanan ve hayatn kendisinin ortaya att bir neri olduunu syler (Devrimci Yol, 1978b; Mftolu, 1991: 347). Gerekten de, Devrimci Yol dergilerinde, direni komitelerinin nce dergiye gelen mektuplarda ad byle konmasa da- ifade edildiini, daha sonra derginin mehur orta sayfasnn direni komiteleri fikrini ele aldn grmek mmkndr. Direni komiteleri, halk kitleleri arasnda doan anti-faist savunma ve dayanma eilimlerinin devrimci bir dorultuya kanalize edilmesi eklinde formle edilmitir.
Yani her iki durumda da, esin kayna halkn kendisidir. Sylem halkn kendiliinden eilimlerini sistematize ettii, doan ocua ad koyduu (Forta,
1997) iddiasndadr.
Her iki hareket de kendini iinden kt siyasal gelenekten farkllatrr. Ecevit poplizmi CHPnin Kemalist geleneinden, Devrimci Yol ise geleneksel soldan -ve THKP-Cden- ksmi bir kopu gsterir. Ecevit, CHPnin klasik Kemalist
syleminin halklk, devletilik ve devrimcilik gibi ilkelerini poplist bir
balama yerletirerek, eklemsizletirmi ve yeniden eklemlemitir.5 Tek parti dnemi CHPsini zmni bir ekilde eletiren Ecevit poplizmi6 Kemalizmin devrimciliini halk iktidarn gerekletirecek bir dzen deiiklii ve demokratik
halk devrimcilii ynnde yeniden formle etmitir. Ecevit (1970), Atatrk devrimlerinin styapsal bir karakter tadn ve fakat halk bask ve smrden
kurtarmadn (halka demediini), Kemalizmin znde yatan srekli devrimci atlmlar anlaynn imdiki tezahrnn altyap devrimi (retim ilikilerinin halk yararna dntrlmesi) olmas gerektiini vazeder. Ortann solundaki CHP, aydn /halk elikisinin yerini ekonomik farkllamalardan doan yeni elikilerin aldn ve kar evrelerinin glenmesi ve halkn aydnlanmas ile asker-sivil brokratlarn iktidarn byk lde kaybettiini teslim
eder (CHP, 1970: 37; Ecevit, 1973: 5). Halka ramen halk iin iar yerine halk
iin halkla birlikte iarn benimseyen ve halka kar ve yabanc olmak deil,
Atatrk gibi halk olmak, halkla zdelemeye almak gerektiini savunan
Ecevitin demokratik sol siyasetinin, tepeden inmeciliin artk imkanszlat
29
koullarda CHPyi devlet partisinden halk partisine dntrerek, Kemalizmi hegemonikletirmeye ynelik bir giriim olduu sylenebilir. Ecevit syleminin istisnailii sol siyaset adna muazzam bir kitle destei devirebilmesinde
ve Kemalizmi hegemonik bir proje olarak sunabilmesinde yatar.
Hem Ecevit syleminde ve hem de Devrimci Yol syleminde Gramscici bir
damar var: Aydnlar-halk ilikisi bbnda Ecevit ve halk iktidarnn nveleri bbnda Devrimci Yol. Temel problematii talyada modern prensin bir ulusalpopler irade yaratmas olan Gramsci sk sk talyan aydnlarnn halka yabanc olduunu vurgular: Bazlar tesadfen halk kkenli olsa da, aydnlar halktan
gelmiyor. Kendilerini (retorii bir yana brakrsak) halkla bal hissetmiyorlar,
halkn ihtiyalarn, zlemlerini ve duygularn bilmiyor ve hissetmiyorlar. Halktan kopuk ve temelsizler; halkn kendi organik ilevleriyle eklemlenmemi bir
kast halindeler (Gramsci, 1985: 209). Benzer ekilde, Ecevit syleminin kilit uraklarndan biri de, halk hor gren, halka yukardan bakan, halka yabanc aydnlarn ve onlarn brokratik sekinci, tepeden inmeci tavrlarnn eletirisidir. Gerek solcu halka inanan, sayg duyan, halkla kaynaan ve btnleen
solcudur (Ecevit, 1970: 95; 1975b: 17).
te yandan, Devrimci Yol, halk sava stratejisine zg iktidarn btn lkede bir anda deil, para para elde edilmesi fikrini, demokratik halk iktidarnn organlarnn bugnden yaratlmas eklinde yorumlarken, Gramscici terimlerle, manevra savandan mevzi savana doru bir ynelim gstermitir.
Direni komitelerinde, tam da demokratik halk iktidarnn asl anlamn vurgulamas, halkn kendi iktidar kavramn ve merkezi otoriteye bir alternatif yaratlmas zorunluluunu somutlamas alarndan Gramscici bir yn vardr. Zira
Devrimci Yolun szn ettii halk iktidarnn lke dzeyinde ieklenmesi,
gelecee zg ilikilerin bugnden yeertilmesi Gramscinin Ordine Nuovo dnemindeki yazlarnn odanda yer alr.7 Direni komiteleri, 1970lerin zgl
konjonktrnde hem tm anti-faist halk glerinin birleik devrimci savann rgtlendirilmesi araynn bir ifadesi olmas ve hem de devrimci halk iktidarnn birer nvesi olarak formle edilmesi anlamnda kar-hegemonik bir
nitelik tar (Devrimci Yol, 1978a; Mftolu, 1991: 298). Direni komiteleri
mant, kar-hegemonik bir perspektif tad lde devrimi bir olaylar dizisi olarak deil, organik bir sre olarak tanmlamaya meyleder.
Devrimci Yoldaki Gramscici damar aka teslim edilmi olsayd, bu noktann vurgulanmas anlamsz kaabilirdi. Devrimci Yolu geleneksel soldan kopu
srecinde bir hareket yapan da, THKP-Cden devrald, nc sava, politiklemi askeri sava stratejisi, suni denge vb. lerine dayal devrim stratejisi ile
30
NECM ERDOAN
direni komiteleri, Fatsadaki yerel ynetim deneyimi ve genel olarak demokratik halk iktidarnn filizlendirilmesi anlaynn ima ettii bir kar-hegemonik
stratejinin iie bulunmasdr. Aslnda ilki, Devrimci Yol syleminde programatik ve stratejik bir nem tamaktan ok, iinden kt gelenee ve muhalefetinin ve eylemciliinin radikalliine dnk armlaryla anlam kazanr. Ama
yine de, yeni bir kolektif irade etrafnda bir st sentez yaratabilecek kar-hegemonik ufkun genilemesini snrlayc bir etkide bulunmutur. Gramscici damarn altnn izilmesi, hareketin yurtdndaki mensuplarnn 1980lerde yaad sivil toplum tartmalarnn kaynaklarnn anlalmas bakmndan da
nemlidir. 1980ler konjoktrnn ve ANAP iktidarnn devlet /sivil toplum (veya . Mardinden mlhem merkez / evre) ikilii ve atmas ekseninde zmlenmesi, demokratik halk devriminin nitelii, reel sosyalizm ve iktidar sorunu, snfsal ve snfsal olmayan aidiyetler vb. konular etrafnda yaanan bu
tartma ve sonucundaki kopu, hem Trkiyede 1980lerde yrtlen sivil toplum tartmalarna bir bakma nclk etmi ve hem de Trkiye solunun
1990lardaki ekilleniinin -kabaca sylenecek olursa geleneksel sol / sol liberalizm hattndaki kutuplamann- ilk iaretlerini vermitir.
Ecevit sylemi de, Devrimci Yol sylemi de yerlilik veya Trkiyeye zglk
vurgusu tar. Ecevitin Batya zg olan sosyal demokrasi yerine demokratik
sol kavramn ortaya atmas ve Devrimci Yolun ablonculuk eletirisi buna
iaret eder. Ecevitin kendi siyasal konumunu demokratik sol olarak adlandrmasnn en nemli nedenlerinden biri, CHPnin yeni izgisinin Bat sosyal demokrat partilerinin aksine Marksizmden kaynaklanmadn vurgulamaktr
(Ecevit, 1975a: 52). 1974 ylnda yaymlanan Demokratik Sol Bildirge de
CHPnin solculuunun kendine zg olduunu, dier sol hareketler ve doktrinlerden esinlenmediini kaydeder (Ecevit, 1974b: 39). Dahas, CHPnin yeni toplumsal projesinin baka yerlerde gelitirilen modelleri taklit etmeyecei, bizim
kendi kltrmzn yaratt teorinin bilimsel bir yntemle uygulanmasna
dayanaca savunulmutur.8 Ecevit, halk anlamayan sahte solcu aydnlar
demokratik olmayan lkelerdeki devrimci yntemleri taklit etmeye almakla,
halkn gerek zlemlerinden ve gerek durumundan bihaber olmakla eletirir (Ecevit, 1971: 94). Ecevitin (1972a: 5) zentici ve aktarmac aydnlara veryansn etmesine karlk, Devrimci Yol da, Sovyet, in ya da Arnavutluk yanls
hareketlerin abloncu, aktarmac, takipi anlaylarn eletirerek9 Trkiyeye zg yolu bulmaya alr. Siyasal zmlemeyi eviri faaliyetlerine indirgeyen sosyalist hareketler Devrimci Yol dergisinde sk sk eletirilmitir. Devrim8 Bkz. CHP Genlik Kollar Bakan S. Genin Demokratik Sol Dnce Forumunu (1971) a konumas (CHP, 1971: 22).
9 O. Mftolu, Devrimci Yol Yazlarna yazd nszde Sovyet, in vb. yanllarnn tavrn deerlendirirken, gerekten sanki Trkiyede deil inde ya da Rusyada yayor gibiydiler! diyor
(Mftolu, 1991: 31).
31
ci Yol syleminin tayin edici bir gesi direni komiteleri ise, dieri somut koullarn somut tahlili ve ayan Trkiye toprana basma iddiasdr. Fakat,
Ecevitin demokratik solu biz bize benzeriz mantndan esintiler tayan,
yerlici ve nc yolcu bir tahayyl telaffuz ederken, Devrimci Yol sylemindeki Trkiyeye zg yol vurgusu Marksizm-Leninizmin evrensel tezlerine
ball dlamaz (Aksine, bunlar doru okumann rn olarak gsterilir.)
Szkonusu bu Trkiyeye zglk vurgusu ile poplizm arasndaki sk iliki
siyasal pratiin kavran biiminde somutlar. Trk sann sahiplenegeldii
halk iin politika yapma, halkn somut ihtiyalarna cevap verme, halka hizmet etme temasn sol poplizm de ilemitir. Siyasal pratii halka hizmet temelinde tanmlama Ecevit syleminde batan beri szkonusudur. Ecevit, daha
1966da kaleme ald Ortann Solunda CHPnin halka gitmek iin bir halk
gnllleri rgt kurmas gerektiini savunmutur. Partinin genlik ve kadn
kollarna dayanacak olan bu rgt, sosyal hizmetlerle ilgilenecek, halk kitlelerinin ekonomik sorunlarn en aza indirmek iin onlar bilgilendirecek ve ynlendirecek, halkn mesleki eitimi ve kltrel gelimesi iin olanaklar salayacaktr
(Ecevit, 1966: 81). te yandan, direni komitelerinin faist saldrlarn olmad
yerlerde halkn yol, su, kanalizasyon gibi eitli sosyal sorunlarn zmeyi stlenmesinin nerilmesi (Devrimci Yol, 1978c; Mftolu, 1991: 366), Fatsada
amura Son kampanyasnn dzenlenmesi ve tefeciliin ortadan kaldrlmas
gibi faaliyetlere giriilmesi, gecekondululara yardm vb. pratikler Devrimci Yol
syleminin halkn somut sorunlarndan hareket etme iarnn rnleridir.10
1970lerde Devrimci Yolun etkin olduu blgelerde yaayan ahalinin hafzasnda hl izleri bulunan Dev-Genliler imajnn temel gelerinden biridir bu.
32
NECM ERDOAN
33
sylemi, bir yandan CHP iktidar ile halk iktidarnn bir ve ayn ey olduunu vazederken, br yandan da -1973 seimlerine ilikin deerlendirmesinde olduu
zere- kendimizi halka anlatmay baardk diyerek halkla CHPyi ayryordu.
Aslnda, bu edimsel eliki poplist sylemin kurucu bir gesidir. nk poplizm, tam da halkla kaynamay, halkla zdelemeyi telaffuz ederken, nder
ile kitlesi ya da taraftarlar arasnda bir yark yaratr. Halka dair pedagojik-betimleyici ve edimsel szceler arasndaki ikilemdir bu yar yaratan. Ecevitin yukarda aktardmz szyle, Devrimci Yol dergisindeki u balk arasndaki iliki
dikkate deer: Faist gler Eceviti teslim ald ama bizi teslim alamayacaktr,
nk: BZ HALKIZ.11 Ecevitin CHP ile halk zdeletirmesine karlk, Devrimci Yol da devrimci hareket ile halk zdeletirir. Ecevit sylemi iin szkonusu
olan edimsel elikinin nc-kitle problematiinin iinde kald lde Devrimci Yol iin de geerli olduu sylenebilir. Partileme srecinin tamamlan(a)mamasna dair olarak sylenen gerek kadrolarmzn sava iindeki pime derecesi
asndan, gerek Trkiyedeki siyasal grevleri yerine getirmekteki yetkinlii asndan partileebilecek olgunlukta olunmad argman ile klasik sol parti rgtlenmelerindeki parti brokrasisi ve fetiine kar Devrimci Yolun halk halk
adna ynetmeyi deil de halkn kendi kendini ynetmesinin zeminini hazrlayabilecek bir politik nderlik olarak kendini konumlandrm olduu argman
arasndaki gerilim bunu gsterir (Forta, 1997).12 Yukarda sloganlar baznda sylediklerimizin rgtlenme modelindeki tezahrdr burada szkonusu olan. Ancak, Devrimci Yolu Ecevit poplizminden farkllatran nokta, halka ve halk iktidarna dair bu edimsel elikinin karizmatik ya da brokratik tarzda dondurulmas deil, canl tutulmasdr. Devrimci Yolun tarihsel konumunun kilit noktas
partileme srecinde deil, geleneksel soldan kopu srecinde bir hareket olmasnda aranmaldr. Bu sre klasik parti modeline uymayan, kendiliinden, yerel, zerk etkilere ve inisyatiflere ak, konjonktrel sorunlar etrafnda ekillenen
bir toplumsal-siyasal hareket formunun yaad bir sretir. Tekrar sylersek, zgll partileme srecinin tamamlan(a)mamasnda yatmaktadr.
34
NECM ERDOAN
35
KAYNAKA
Belge, M. (1990), Sol, I. C. Schick ve E. A. Tonak (der.), Gei Srecinde Trkiye iinde, Belge Yaynlar stanbul.
13 Murat Belgenin (1990: 160) deyiiyle, Ecevit, halk tabann salamlatrmakta baarsz oldu ve
ii snfn faizme kar mcadelede kendisine yardma armak yerine, halkn karsnda
devletin temsilciliini benimsedi. CHPnin Atatrk kkenleri, devletilik ve yukardan ynetme gelenei partiyi iktidara geri getirmi olan tabandan gelen cokuya baskn geldi. En derin
bunalm srasnda Charles de Gaulle televizyona kp halka aidez moi (bana yardm edin) diyebilmiti, ama byle bir kararllk Ecevit iin ulalabilirin tesindeydi.
36
NECM ERDOAN
37
This article examines the significance of populist moment in two left political
discourses of the 1970s: Ecevits democratic left and the Revolutionary Path. It
defines populism as a political discourse that is characterised by a division of
the social-political space along the bipolar lines of the antagonism between the
people and power bloc and attempts to mobilise the people as against the ideology of dominant forces or classes. Notwithstanding their conflicting ideological-political complexes, both Ecevit and the Revolutionary Path articulate a
populist moment into their discourses insofar as they are based on the people
/ dominant forces polarity or the people / oligarchy contradiction. They
have a populist structure of feeling in common as can be detected in their ideas
of going to the people and politics as an activity in the service of the people
as well as in their popular sources of inspiration. Populist imaginary and its
performative contradictions are also evident in the very act of enunciating the
people as the subject. Nevertheless, populism is a subordinate moment of the
Revolutionary Path discourse whereas Ecevits political discourse is organised
by its specifically populist articulatory principle. Yet, they both failed to hegemonise themselves and became part of the on-going organic crisis in the
Turkish social formation.
38
(*) Yazar.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998
39
Ayn ekilde, kltr emperyalizmi tartmalar srasnda da edebiyatn, sanatn zgll grmezden gelinmi, politik devrim ve edebiyat ile sanatn kendi
dzeylerinde gerekletirmeleri gereken devrim zdeletirilmi, yazarn zgn
retim sreci en basit anlamnda propaganda ve ajitasyona indirgenmitir. Ak
hsannin devrimci air saylmas, trk ve marn has mzik kompozisyonlarnda tercih edilmesi gibi olgularn kltrel sapmalar olduunu sylemek gerekiyor.
*
**
Sosyalizmi belirgin biimde sanayilemeye, sanayilemeyi de elektrifikasyona eitlediini syleyebileceimiz Lenin, 1920de eski dzen -hakettii ekildeimha edilmi ve yine hakettii ekilde bir harabe durumuna getirilmitir. Ortam
temizlenmitir ve gen sosyalist kuak sosyalist toplumu bu ortamda ina edecektir demiti (1969: 103). Ama 78 yl sonra, tarih Lenini hsrana uratm,
sosyalist dzeni harabe haline getirmi bulunuyor. Amacm bu ironik durumun
zmlemesine girimek deil, bu ani harabe haline geli srecinin kltrel ortam ve retimle dorudan ilintili/balantl olduuna iaret etmek.
kn, Sovyetler Birliinde sosyalist ve komnist dzene geildii yolundaki iddiann bizzat Stalinin deme ve yazlarnda bir iki kez srarla vurgulandn (1977; 573, 713) bilenlere/anmsayanlara sanayi ve teknoloji dzeyinde gzlenen gelimenin ve baarnn kltrel dzeyde hi mi hi salanamamas, gndelik hayatn sosyalist toplumu yaratacak/retecek biimde dntrlememesi yznden de kaynaklandn syleme olana verdiini anmsatmak gerekiyor. Henry Lefebvre, yllar nce Marksist dncenin ekonomist,
politist ve felsefeci yorumlar(nn), kltrel perspektifin yolunu tka(dn)
sylerken (1998: 192), bunalmn kaynana ilikin bir ngrde bulunmua
benziyor. Gndelik hayat dntrlemedii srece devrimin de gerekletirilemeyecei anlalyor. Yreinde kiliseye gitme arzusuyla yaayan, arln ykmna gizli gizli zlen insanlarla devrim yaplamayaca ok pahal biimde
renilmi bulunuluyor. Devrim, kltrn ve bilincin, dahas onlarn da iinde
biimlendii gndelik hayatn dnmne bal.
Bu uyarc vurgulardan sonra Trk solunun 1923ten bu yanaki tarihi boyunca kltrel boyuta en azndan 1960lara kadar gereken nemi verme yeteneini
gsteremedii sylenebilir. Toplumsal/siyasal/dnsel sorunlarn zm sadece iktidar olgusuna kilitlendiinden kltrel dzey bu ksrlatrc perspektif
erevesinde ve siyasal bilin edinme biiminde almlanm, dolaysyla eni konu bolanm, hatt 1968 sonrasnn kamplamalar ve tartmalar srasnda
devrim sonrasna ertelenmesinde saknca grlmemitir. Bu eilimin, devrimci dalgann ekilmi olduu gnmz konjonktrnde bile militan kadrolarca
hl korunduu, entelektelliin kimi kesimlerde nerdeyse kar-devrimcilikle
eanlaml sayld ne srlebilir. Kuramsz (teorisiz) bir toplumsal/siyasal
AHMET OKTAY
40
mcadele yrtlemeyecei sylenmekte/vurgulanmaktadr ama kuram kavramnn hl 1970-1980 arasndaki gibi sadece siyasal strateji ve taktik alanna
balanmas yolundaki eilimin ak ilgi grd de sezilmektedir.
Kukusuz, eylemci ve sekterist tutumun beslendii somut koullar vardr.
Murat Belge, kltrel ortam deerlendiren bir yazsn Kahramanmara
unutma diye bitirmi (1979) ve 19 yl sonra zdemir nce Sivas unutma baln kullanmsa (1998), solun bu tavrn kkrtacak ve hakl kldracak bir
san varln grmezden gelmek olas deildir. Trkiyede faist hareket de slmc hareket de iddete bavurmaktan hi ekinmemekte, dahas kimi dneme noktalarnda ncelik almaktadr. Bu olgu, solun srekli biimde siyasal dzeyde snrlanmasna yolamaktadr. Oysa kltr sorununun siyasal/ideolojik
boyutu aan ierimleri vardr, dolaysyla sosyalist bir kltr oluturabilmek iin
daha geni bir yorumlama evrenine (ufkuna) gereksinim duyulmas gerekir.
Kukusuz, klasiklemi madd kltr/manev kltr, evrensel kltr/ulusal kltr, ulusal kltr/snfsal kltr ayrmlarnn tmden geersizletiini ve geersizletirilmesi gerektiini sylemek zor grnmektedir ama kltr kavramnn
yeni varsaymlar ve zmleme yntemlerini gereksindirecek biimde karmaklatn da belirtmek arttr. Devrim bir olaslk olarak hl nem tayor ve
insanln kurtulu umudunu temsil ediyorsa, gerekletirilmesinin kltrel
dzeyle derinden balantl olacan da sylemek zorunludur.
*
**
Kltr, eitli uzmanlk alanlarnn bilgisini edinme ve bu bilgiyi pratikte kullanabilme, kltrel denilen olaylara (sanatsal/yaznsal ve dnsel etkinlikler)
ilgi besleme olgusuyla ilintili olsa bile, gnmz dnyasnda Raymond Williamsn szleriyle bir anlamlandrma sistemi olarak grlmelidir (1993; 11).
Kltr kavram, sadece geleneksel sanatlar ve entelektel retim biimlerinin
ifadesi olmaktan karak, bugn btn bir imgesel pratikleri -sanat ve felsefeyi de ierecek ekilde dilden gazetecilie, modaya ve reklamcla kadar- btn
alanlar kapsar hale gelmitir (Williams, 1993).
Kukusuz, Trkiyede byle bir tanmn yaplabilmesi iin gereken madd ve
kltrel koullar ancak yeni yeni olumaya balamtr. Dolaysyla 1920 (Gizli
TKPnin kurulu yl)1 ile 1960 arasn kapsayan dnemde, solun zerinde
nemle durmak zorunluluunu hissettii sorunlar rgtlenme (gizli ve ak) ile
toplumsal meruiyet kazanma olmutur. Tarihinin byk blmn yeraltnda
geiren komnist hareket, bu birbiriyle bantl ifte hedefe ulaabilmek iin
1 TKPnin kurulu tarihi de, ka TKP olduu konusu da hayli karmaktr. Merakl okur u almalara bakabilir: A. Nesimi: Trkiye Komnist Partisinde Anlar ve Deerlendirmeler (Promete Yaynlar, 1979), M. Tunay: Trkiyede Sol Akmlar (S.B.F. Yaynlar, 1967), A. Saylgan: Trkiyede
Sol Hareket (Ota Yaynlar, 1976), G.S.Harris: Trkiyede Komnizmin Kaynaklar (ev: E. Yedek,
Boazii Yaynlar, 1979).
41
2 Derginin kuramsal sorunlara arlk verdii saylarnda yaymlanan yazlar, azami sayfay gememektedir. Memduh Necdet: Marxizm Dersleri: Tarihi Materyalizm (say 22, s.571-573), .
Sreyya: Karl Marxn Azndan Kendi Felsefesi (say 23, s.596-597), S. Cell, Marksizm Karsnda Burjuva lmi (say 29, s.728-733), . Sreyya: Diyalektik Nedir? (say 29, s.743-744) vb.
Aydnlkn son says olan 18 ubat 1925 tarihli 31. says Fevkalde Genlik Nshas alt balyla kmtr. Burada M. Suphinin Bakde yaymlad Yeni Dnyada km Yata ve Bata
Genlik adl ksa bir yazs ile Ahmet Tevfikin Trkiye Genliinin Snf Mevki adl iki sayfalk ematik bir yazs, Memduh Necdetin Trkiyede i Genliinin Vaziyeti adl saysal verileri kaynaklandrlmayan znel bir makalesi, Nzm Hikmetin Komsomol iiri vb. yeralmaktadr.
Bkz. 1-: Aydnlk: Fevkalde Genlik Nshas, Haz.: A. Trk, Odak Yaynevi, 1976, 2- M. Tunay:
Trkiyede Sol Akmlar, s.182, SBF Yaynlar, 1967.
3 rnein Muzaffer Erdost, kimi yazlarnda bu sonu aldrc eitici/retici biemi benimser.
Kltr ve birey sorununa ayrlm yazlarnda da grlr bu. Ders anlatr gibidir: nsanlar, maddi ve manevi retimde bulunurlar. Maddi retim, maddi nesnelerin, manevi retim, manevi deerlerin retimidir. Byle gider. (M. . Erdost: Bilim ile Yazn Arasnda, s.105, Onur Yaynlar,
1984). 1980lerden sonra yazlm bu yazlarn, gndeme girmi bulunan kltrel sorunlar kurcalamamas ilgintir. Politik/ideolojik ilev birincildir.
42
AHMET OKTAY
43
lam ve ne yazk ki, bu trden sorunlar ve kavramlatrmalar Trk solunun tarihinde uzun sre grnememitir.
Yeri gelmiken, asl rnlerini 1960tan sonra verecek ve zgn bir sosyalist kuram oluturmaya giriecek olan Hikmet Kvlcmlnn 1935-1938 arasndaki siyasal kltr erevesinde deerlendirilmesi gereken kimi almalarnn da anlmas gerektiini syleyeceim. Kvlcml, bu dnemde Marksizm Bibliyotei adyla
eviri ve telif yaptlardan oluan bir dizi yaym yaparak, hem Marksist dnceyi
yaygnlatrmaya hem de Marksist zmleme yntemlerini Trkiye gerekliine
uygulamaya almtr. Bu ynyle de kimi zaman efik Hsn Deymerin yazlarndan ierik asndan daha kuramsal olmay baard ne srlebilir. Kvlcmlnn Bibliyotek dizisinde 1935-1938 yllar arasnda Marx, Engels ve Leninden sekiz evirisinin (brorletirilmi makalelerdir bunlar) dnda alt da telif bror var: 1- Trkiye i Snfnn Sosyal Varl, 2- Edebiyat- Cedidenin
Otopsisi, 3- nklap Mnevver Nedir? Hanri Barbs, 4- Marksizmin Kalpazanlar
Kimlerdir? Tip No1-Kerim Sadi, 5- Emperyalizm: Geberen Kapitalizm, 6- MarksEngels Hayatlar (Karaca, 1989). Sylemek gerekir ki, ilk iki bror 1930larn
Marksist kltr ortamnda nemli klardr. Kvlcml ilk brorde ii snfnn
varl sorunu zerinde younlamakta ve Trkiye Proletaryasnn Says balkl birinci blmde, sanayi ve tarm kesimi ile eitli alanlarda (rnein yaprak ttn amelesi, muvasala ve nakil vastalar proleterleri vb.) saysal verileri saptadktan sonra Trkiye ehir nfusunun hi olmazsa yars ii snfnn nfusudur yargsna varyor (1935: 36). Yaznn sonunda alttan alta polemie giritii
burjuva ve kk burjuva yazganlara seslenen Kvlcml (1935: 69), Trkiye ii
snfnn kendinde snftan kendisi iin snf konumuna getiini ne sryor.
kinci bror Edebiyat- Cedidenin Otopsisinde ise, Edebiyat- Cedidenin burjuvaziye zg bir edebiyat akm olduunu, onda panseksalizm, melankolizm ve
ekzantrizm gibi ana zellik bulunduunu belirten Kvlcml (1935: 126), T.
Fikrete, C. ahabettine ve H. Ziyaya ar bir dille saldrdktan sonra akm 1ada (Sosyolojikman): Dekadans (k+ykl), 2- Dncede (deolojikman):
Deeans (ykknlk+dejeneresans), 3- Ruhta (Psikolojikman): Depresyon (kknlk+ekztravagans [anormallik]) olmakla sulamaktadr (1935: 192). Kvlcmlnn
bu almasnda alt-yap ile st-yap arasndaki dolaymlar dikkate almadn ve
airleri snfn szcs olarak grdn belirtmi, ama Otopsinin yine de suskunla(trl)m ve durgunla(trl)m kltr ve yazn ortam iinde hem muhalif
bir ses hem de dizgesel olmaya almasyla eletiri alannda ilk rnek yapt olduunu vurgulamtm (Oktay, 1986: 387). Merakl okur Otopsi hakkndaki olumlu ve olumsuz yaklamlarm iin kitaba bakmaldr.7
7 Yeri gelmiken, bir nemli noktay belirtmeliyim: Kvlcmlnn dili, bu ilk yazlarndan son yazlarna, hezeyan ile vahiy arasnda gidip gelir. Kuramsal deil yaznsal bir biem yanstr. rnein
yle yazar: E. C.cilik Trkiye tarihinin bir anda salonlarla, yallarla domu bir zina ocuudur. Yar yoldan ziyade ecnebi sermayeye yakn, yar yoldan ziyade yerli sermayeye uzak
44
AHMET OKTAY
Trkiye komnist hareketinin kltrel dzeyde nemli bir entelektel hamlesi, Leninin ulusal devrimci zellik tayan burjuva demokratik politikalarn ve
partilerin desteklenmesi yolundaki Stalince reddedilen tezini benimseyen
TKPnin eski yeleri olan evket Sreyya (Aydemir) ve Vedat Nedim (Tr)den
gelmi ve Kadro dergisi olumutur. 1970lerde dnya komnist hareketi iinde
nemli gruplamalara yolaacak olan Maocu nc Dnya tezlerini hayli nceledii grlen Kadro, snf atmasn mevcut koullarda reddetmi, bu atmann gereklemesini salayacak bir sermaye birikimine ve sanayilemeye yolaacak ekonomik koullarn oluturulmasn istemi, asl atmann emperyalist/kapitalist lkelerle smrge ve yar smrge durumundaki ulusal kurtulu
sava veren lkeler arasnda olduunu savunmutur. Ekonomik kalknmann
tek yolunun da planlamac devletilikten geecei tezi Kadronun temel dayanan oluturmutur. Gizli TKPnin etkin yeleri olan evket Sreyya ve Sadrettin Celal (Antel) daha Kadro ncesinde birlikte yaymladklar Lenin ve Leninizm adl kitapta, u gr ne srerek TKP iinde Stalinist III. Enternasyonalin tezlerine aka kar kmlardr: Memleketin zengin, sermayedar, ileri
bir hale gelmesi, imdi gnn tarih bir vazifesidir. Bu vazife ise disiplinli ve
mteekkil bir Cumhuriyet Partisine der. Cumhuriyetin idme ve muhafazas iin yaplacak her hareket, ne kadar iddetli bile olsa dorudur, terakkiperverane bir harekettir (Saylgan, 1976: 259).
Kadro, bu dnceleri daha da gelitirecek, Kemalist tezlere eklemleyecek ve
resm ideoloji olmaya adayln koyacaktr. Trk solunun kltrel yaamnda
nemli bir ivme oluturan Kadro, Yaln Kkn (1978: 206-207) belirtmesiyle
. Hsn tarafndan meneviklikle, Bulgar tarihi imanov tarafndan (1980:
121) ise polisin hizmetine girmekle sulanmtr ama . Sreyyann ulusalc
ve nc Dnyac tezlerinin 1925 ncesindeki TKP tezlerinden bir sapma
gstermediini, ama asl sapmann TKP yneticilerinde olduunu belirtenler
de olmutur (Tunay: 1976). Ne yazk ki, gerek TKPnin yeraltna itilmesi gerekse Kadronun 1935 ylnda kapatlmas, Trk inklbn bir snf deil, snfsz ve
tezatsz millet olu inklb (Tr, 1932) olarak niteleyen derginin ekonomik/politik-ideolojik grlerinin Marksist sol asndan enine boyuna tartlmasna, deerlendirilmesine, eletirilmesine olanak vermemitir. Dolaysyla,
rejimin tahkim edilme yllarnda gndeme getirilebilecek olan tek lkede sosolan ve nl Tanzimat Hayriye ile son sarsntlarna den Osmanl derebeyilik dzeni, dizginleri burjuvaziye teslim etmezden nce Abdlhamitin kiiliinde son bir mahmuz ve krba hz
ile zorbalk kheylann ahlandryor (Kvlcml, 1935; 127).
Bu biem, bana iyiden iyiye Said-i Nursnin Risalelerdeki dilini ve biemini artryor. Yarg
ve inan belirten cmleler pepee sralanr. Eretilemeler ve benzetmeler egemendir. Balklar,
alt-balklar vb. ile nerdeyse ematikletirilen yntemsel kurgu, bu biem tarafndan srekli ykma uratlr.
Ayn biem Yaln Kkte de izlenir. Ama Kk, hi deilse bir itirafta bulunur (1984: 10):
Yazdklarm bir daha okumuyorum.
45
yalizm ideolojisine, ulusal kurtulu hareketlerinin merkezi (Moskovay) deerlendiriine, III. Enternasyonalin faizm tanmna ilikin kabuller ve itirazlar tartlamamtr.8
Aydnlk, Orak-eki, Kadro gibi dergiler ve Kvlcmlnn Marksizm Bibliyotei gibi yaynlarn yannda Kerim Sadinin nsaniyet Ktphanesi ile Haydar
Rifat (Yorulmaz)n Dn ve Yarn klliyatn da anmak gerekir. Ama hemen
anmsatlmaldr: Btn bu anlan yaynlar, ister Marksist partilerin gdmnde olsunlar, ister kiiler tarafndan ynlendirilsinler, ilkeleri belirlenmi bir kltr program erevesi iinde deerlendirilemezler. ou ajitasyona ynelik polemik yazlardr. Birou evrilmi olmak iin evrilmitir. rnein Dn ve Yarn klliyat tam bir yamal bohadr. Leninin Devlet ve htilali ile Jungun Ruh
Hayatta Lauuru, Engelsin Cemiyetin Asllar (Ailenin zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni) ile Heideggerin Metafizik Nedir?i yanyanadr. Plutark ile Kropotkin yanyanadr. Grld kadaryla Haydar Rifat aydnlanmac denebilecek bir
kltrel izgi izlemi ve genel kltr dzeyini geniletmeyi amalamtr.9
TKPnin, 1935te yaplan VII. Komintern toplantsnda benimsenen Halk
Cephesi politikas dorultusunda kendini CHPye eklemledii 1937 ylndan
1946 ylna kadar siyaset ve kltr yaamnda herhangi bir etkinlii ve belirleyi8 Yukarda Stalinin sk sk deien tezlerine uyumlanma zorluundan sz ettim. Tam da bu yzden, bir zgrlk ortam bulunsa bile, bu koullarda salkl, tutarl bir tartma yine de yaplamayacakt. Stalin 1925/1926da tek lkede sosyalizm politikasn uygulamaya, dnya komnist
hareketini Sovyet karlarna eklemlemeye balamt. yle yazyor Deutscher (1969: 145):
Trokinin deyiiyle dnya ihtilalinin ncleri durumunda bulunan komnist partileri, Sovyet
Rusyann barsever snr bekileri haline geldiler. Ama iki yl sonra kapitalist lkelerin bunalma girecei kansna varan Stalin, 1928de tek cephe politikasna sryor, sosyal demokrat partileri ibirlii yaplmamas gereken sosyal faist kurulular olarak niteliyordu. Kominternin 1935
ylndaki VII. Kongresinde ise yeniden ark ediliyor ve sosyal demokratlar yararl balaklar olarak grlyordu: Halk Cephesi dnemi almt. Merkez Komite Birinci Sekreteri Z. Batmar,
Kominternin TKPye verdii grevi yle zetliyordu: nn hkmetinin yararl icraatnn aktif
olarak desteklenmesi ve partiye bal gizli rgtlerin yelerinin legal ii ve genlik rgtlerine
girmesi (Sosyalizm Ansiklopedisi, c.6, s.1929). Bu TKPnin en azndan 1946ya kadar CHPye teslim olmasyd. Stalin sayesinde TKP de Kadrocularn durumuna dmt. Merdan Yanarda
(1988: 115) 1930lu yllarda rejim eski Marksistleri cmert bir ekilde dllendirmekten kanmamtr. Kadrocular eski Marksistleri rejimin yeni kadrolar haline getirme abalarnda nemli
bir baar elde edemese bile, Kemalizmi Trk soluna hediye etmekle aslnda olduka baarl bir
sonu almtr. yle ki, Trk solunun Kemalizmin etkisinden arnmas iin hayli uzun bir zaman
gemesi gerekmitir derken, biraz hakszlk ediyor. TKPyi CHPnin emrine veri srecinde Stalinin rol azmsanamaz. Marksist aydn ve yazarlar ile tek parti arasndaki ortak yaarlk olaynn, CHPnin komnist yanklar olan devrimcilik, halklk, kyclk, devletilik gibi ideolojik
geler kullanmas ile balantl olduu da sylenmelidir (Oktay, 1986: ss.335-345). Marksist aydnlarn bu eleri kullanarak egemen ideolojide gedik aabileceklerini dndn Behice
Borann (1968: 21) bir yorumunu da alntlayarak belirtmitim (1986: 336 ve 345).
9 Dizinin teki kitaplarndan bazlar unlardr: G. Bachelard: Yeni lmi Zihniyet (ev: H. Z. lken),
H. Reichenbach: lm Felsefe (ev: Z. Somar), Kerim Sadinin nsaniyet Ktphanesinde yaymlad baz kitap ve brorleri de anaym: Tarihin Materyalist Telakkisine Gre Namk Kemal, Kk Sanayiin nhitat, Mukaddes Ordugh, Manifesto.
AHMET OKTAY
46
**
Sol Kemalist perspektife asla yerlemediimi ve oradan konumadm belirterek unu syleyeceim: Gnmzn en militan Atatrkleri/Kemalistleri,
10 Raporunda Trkiyenin savaa girmemesi iin faistlerce bir kampanya yrtldn, TKPnin
bu kampanyaya iddetle kar ktn ve hemen savaa girilmesini savunan bir bildiri yaymladn, ama maateessf beyannamenin geni miklasta datlamadn (Faris Erkman imzasyla En Byk Tehlike adl Reat Fuat Baraner tarafndan bir bror yaymladn da anmsataym) belirtmektedir Deymer. Anmsatmak gerekir ki, savaa girilmesi mttefiklerin yannda bulunan Sovyetlerin temel gvenlik teziydi. Deymer, raporunda partinin sadece legal neriyat
zerinde toplandn da belirtiyor ve unlar sylyor: Ankarada kan Marksist iki ciddi mecmuaya (Yurt ve Dnya ile Admlar) muntazam rehberlik ettik. Bir taraftan da Tan gazetesinde
umumi siyaset ve cihandaki harp safhalar hakknda gn gnne grlerimizi takip eden yazlar kmasn temine altk (Saylgan, 1976: 263).
Deymer, TKPnin CHP tarafndan yutulmuluunu, parti militanlarnn almalarn deerlendirirken u szlerle dile getiriyor: Bunlarn yegne faaliyetleri mnevver genlik arasnda
umumi karakterde bir sol ajitasyon yapmaya ve baz sol neriyat (gazete ve mecmua) desteklemeye inhisar ediyordu. Bizzat kendileri de edebi bir Marksist mecmua karyorlard. Bu mecmua, siyasi meselelere katiyen dokunmakszn, hissiyata hitap eden baz inklp iirler, Marksist edebi tahliller, tarih materyalist vulgarizasyon makalecikleri nerediyordu. Nihayet hkmet bunu da ok grd, Yeni Edebiyat 1941de kapatt (Saylgan, 1976: 262).
47
48
AHMET OKTAY
49
den sol akmn kendi iinden farkllap geliemeden bir yandan zaman zaman takibata urayan bir yeralt faaliyeti olarak yrdn, te yandan da sanat, edebiyat ve sosyal bilimler vb. alanlarndaki aydnlar arasnda bir fikir akm olarak tutunduunu, fikir, sanat, edebiyat yaynlar, dergileri halinde ifadesini bulduunu yazmaktadr Boran.
Bir snf ideolojisi olarak proletarya arasnda rgtlenemeyen ve entelektellere zg bir dnce akm durumunda kalan solun bir aydn olarak Boran,
1940larda; varabilecei en u noktaya varm saylan CHPnin devrimcilik,
halklk, laiklik ve devletilik ilkelerinin marksist dorultuda sistemletirilmesinin mmkn olduuna gerekten inanm grnyor olmal ki, burjuvazinin
derebeylik kuruluunun yklnn iinde kendi snfnn kurtulu ve kuruluunu saladktan sonra halk ynlarna kar dman bir cephe kurduunu belirttikten sonra unlar yazyor (1943):
nsan deer ve serbestliini, insan haklarn esas mevzu olarak ele alan hmanizmann muhtelif devirlerde, muhtelif itimai kurulu artlar altnda insanlar arasndaki
mnasebetler ayr ayr olduuna gre, yeni vaziyet ve artlara uygun, baka esas ve istikametler zerinde yrmesi tabi ve lzmdr. Yoksa artk sosyetenin ihtiyalarna cevap vermekten aciz olan eski kltrn devamn temin etmekten baka eye yaramaz.
Bu itibarla devremizde de hakiki hmanizmann basit ve alelde bir anane tekrarclndan, nceki devirlerin eskimi ve kymetini kaybetmi erevesinden karak karlanmas, bugnk insanln muzdarip olduu artlara kar amansz bir cephe kurmas icap eder. Yabanclarn istils altnda kalan milletlerin maddi ve kltrel kurtulu ve istiklllerini salayan, ok sk bir i blm ile fertlerin ahsiyet kabiliyetlerini
ldren iktisad soygun artlarna kar fertlerin siyasi ve iktisad eitliini tekeffl
eden, rk, milliyet, din fark gzetmeksizin btn insanlarn siyas hrriyet ve msaviliini kabul eden bir zemin zerinde yrmesi lzm gelir.
Bu inan, 1960lardan sonra yaanan solun canlan yllarnda da korunmutur, hem de 1940lardakinden daha kkl biimde kyllk ve kyclk ideolojisine eklemlenmi olarak. Trkiye solunun bu ideolojiyle ilikisini Kk
(1986) geni biimde, Oktay (1986) daha ok yaznsal balamda gstermi ve
eletirmilerdir. Toplumun snflardan dtalanmas ve nesnel elikilerin yok
saylmas temeli zerinde oluturulan halklk ve ideolojinin doal uzants
kyclk, ierdii popler demokratik geler dolaysyla Trkiye toplumculuunun asala olmutur. ki olay birbirinden ayrmak gerekiyor: Halklk ve
kyclk ideolojisi bir gelimeye yolamtr elbet, Ky Enstitleri de binlerce
insann okuyup yazma renmesine ve muhalif bir kadro oluturmasna yaramtr. Bizim burada tarttmz, halkln ve kycln, siyasal/ideolojik
sonular bakmndan, daha ok sosyal demokrat ideolojinin pekitirilmesine
yaram ve kavram karklna yolam olmasdr (Oktay, 1986: 404).
Tam da bu yzden, Abidin Dinonun 1939 ylnda yapt brik resimleri evresinde balayp genileyen kyclk tartmalar (Kk, 1986: 35-70), kyn
50
AHMET OKTAY
nerdeyse kutsallatrlmasna yolamtr. yle ki, Dino, Ltf Erii, Abidin Nesim, Hasan zzettin Dinamo ve Sabahattin Kudret, Orhan Veli, Fikret Adil gibi
imzalarla tam bir halk cephesi dergisi izlenimi veren Kllk, Beyazt Meydannda oturduklar kahveyi heyecanla kye tamakta beis grmyor ve Anadolu kynn hakiki mabedi kahvedir diye yazyor (Oktay, 1986: s.406). Durum
bu merkezdeyken TKPnin edebiyat alanndaki organ Yeni Edebiyat dergisinin
15 Mart 1941 tarihli 11. saysnda Reat Fuat Baraner, Ali Rza imzasyla duruma
mdahale etmek gereini duyuyor:
Cemiyetimizin sosyal topluluklar iinde kyllere isabet eden izaf sklet, ehirlilere
nazaran ok fazla olduu iin kylle bu derece ehemmiyet verilmesi makul ve yazlan yazlarn okluk nispetinin kyllere ait olmas tabi gibi grlebilir. Fakat zannmza
kalrsa bu cereyanda kylln adedi okluunun oynad rol kadar ve belki daha ok
ona atfedilen keyf hususiyetlerin tesiri oluyor. Bu tesir nispetinde bu cereyan zararl bir
ekil alma istidadn gstermektedir. Ky davasnn hallinin ileri bir inklp ve kylln kurtuluunu mhim bir memleket meselesi addetmek gibi doru ve faydal zihniyet
yannda bununla iktifa etmeyerek kylln ykseliini bal bana bir gaye gibi sayan
ve bu gayenin de tek bana ve sadece kyllerle tahakkuk edebileceine inanan dnler olduu gibi, hariten gelmi bir propagandann tesiriyle kye ve topraa dnmek
gibi yanl ve cemiyetimiz iin zararl fikirler de vardr (aktaran Oktay, 1986: 407).
Ama, bu uyarnn belleklerde esasl bir yer igal etmedii, solun canlanma yllar olan 1960larda ve sonrasnda, hmanizm ve kyllk syleminin Eyyubler14 evresinde Mavi Anadolu slogan altnda diriltilmesi abasnn o dnemin solcular arasnda hayli taraftar bulmasndan anlalmaktadr. Gelimi kapitalist toplumlardan yaylan tketim normlarnn (...) dayankl tketim mallarna etkili bir talebin meydana geldii ve sadece burjuvazinin tketim taleplerine yant vermenin tesinde bir yaygnlk kazand (Boratav, 1988: 96) bir dnemde, sreci zmlemesi ve alternatif mcadele politikalar retmesi ve nermesi gereken sol entelijansiya, Mavi Yolculuklarda Homeros-Yunus bireimi aryordu. Kendini Marksist sayan bu entelijansiya, btn kuramsal birikimine, evrenselci ngrlerine ramen mevcut siyasal konjonktrde dlanmaktan ve
sulanmaktan kurtulamad. Bu noktada nmzde aratrlmas gereken siyasal/kltrel/yaznsal bir alan almaktadr. Ordunun kez (1960, 1971, 1980)
kollayp koruduu devletin, siyasal muhalefeti yok etmek iin en kararl eylemlerini deitirilmi anayasal prosedrler erevesinde yrrle koyduu bir dnemde, Melih Cevdet (1892: 172) gibi Marksizmle en azndan kltrel balants
14 Eyyubler Bat ile Dou, hmanizm ile milliyetilik arasnda bir bireimi mmkn gren Sabahattin Eybolu kampn (V. Gnyol, A. Erhat, H. Balks vb.) ifade ediyor. O yllarda Baty siyasal adan tmyle mstevli grmeye eilimli (sanki bu smr ilikilerini dizgeletiren Bat
dncesi deilmi gibi) Kemal Tahir ve yandalar ise (H. Refi, M. Erksan, bir lde S. Hilav
vb.) Tahrler grubunu temsil ediyordu. Stalinizm/Trokizm tartmasnn byk dnyasal boyutu unutulmutu.
51
ve yandal olduu bilinen bir aydnn, Nazm Hikmetin desteine ramen yeteneksiz sfatn aamayan air aday Vahdet Nailin (V. Nail) amatr mimar olarak Aa Han Mimarlk dln almas karsnda duyduu sevin bugnden
bakldnda olduka manidar grnyor. Yapt sahibi de deerlendirici de meslekten mimar deil, Parlamento d muhalefetin, yani genliin Fukoculuu yrrle koyduu ve devlet terrnn trmand yllarda, devrimcilii ve iiri terketmi bulunan Nail Vahdetin mimar olarak kefinde ve yceltilmesinde tuhaflk olduu kesindir. Ama bu olayda dostluk duygularnn rol oynad da bellidir. Geleneksel ve yerel bir yap biimini seen, evi kilim vb. ile donatan akrhan, sanki uluslararas bir kimlik kazanm oluyor. Genellik ve yerellik smailiye
mezhebinin dl ile talanmaktadr. Ayn tuhaflk, 1960larn sonuna doru Cemal Sreyann Ahmed Arifi kefinde de grlmektedir. Sylemek bile gereksiz:
nsan, gecikebilir. Ama gecikmeyi, Sreyann deyiiyle, bir frsat rantna dntrmemek kouluyla. Kentli bir air olan, Yeniehirin kkn Altndaa, yani snfa deil, tutarsz, eklemsiz ve oynak semtlilik kavramna eklemleyen romantik A. Arifi ilk kez daa, filintaya balantlayan Odur. A. Arif, tam da bu
yzden Sreyann olamad kiiliktir. zinden gidil(e)memi ikon.
Trkiyenin iyiden iyiye kentlemeye, dolaysyla alanlarn proleterlemeye balad yllarda yaznsal retimde hzl ve kaln izgili bir ayrma grlmektedir. 1950den 1960larn ikinci yarsna kadar, Trk solunun kentlemeyi
deil, kysel gelimeyi nald sylenebilir. Bir mill kurtulu hareketi oluturmay ngren/amalayan Doan Avcolu, ii hareketinin henz balangcnda olduumuzu belirttikten sonra snf nderliinin kuramsal bir sorun haline
getirilmemesini istemekte, nfusun yzde 75inin kyl olmas dolaysyla
arln buraya verilmesini nermektedir (1962): Toprak reformu ve ilerici bir
eitim hamlesi kylln ksa zamanda uyanmasn ve ii snfnn yannda
ilerici bir g olarak yeralmasn salaya(bilecektir).
1960-1970 arasnda ky romannda bir patlama yaanr, snf mcadelesi sorunu aa/rgat, patron/ii, imam/retmen atmalarna indirgenirken kentleme sorunlarnn farkna varmaya balayan baz gen yazarlar ilerici saylan
kesimlerin bunalt edebiyat kmseyici ifadesi erevesinde eletirildiler ve
toplum d olmakla sulandlar. Bu tartma, zellikle o yllarda henz Marksizmden ok varoluuluun szl ile konuan bu gen yazarlarn bireylik ve
birey olu, yabanclama, yalnzlk ve zgrlk gibi kavramlar ne srmelerine;
byk kentlerdeki yeni beliren tketim arzusuna, iletiim kalplarnda gzlenen
deer deimelerine dikkati ekmelerine, kk burjuvaziden gelen ama buna
ramen kendi snrlarnn ahlk yarglarna kar kan bireylerin bakaldrc
zelliklerine ynelen bu yazarlar, 1960 sonrasnda yeniden canlanan Stalin sonras Marksist sorunsallarna ilgi duymakta gecikmediler. Trkiye solunun
1970lere uzanan 50 yllk tarihinde toplumsal, ekonomik ve kltrel sorunlar,
belki de ilk defa Marksizmin kendi sylemi iinden ve kendi terminolojisiyle dil-
52
AHMET OKTAY
53
Bu noktada, 1960 sonrasnn canlanan sol ortamnda genileyen anti-emperyalizm ve anti-kapitalizm tartmalar balamnda baz romanclarn yakn tarihe ve Kurtulu Sava yllarna dndklerini anmsatmak yararl olabilir. Bu ynelmenin, siyasal kuramla ilgili olduu kadar siyasal pratikle de ilgili olan bu
tartma balamndan esinlendii bellidir.17 Trkiye toplumunun zgnl ve
zgll Marksist ynteme bal kalnarak zmlenecei yerde, retim ve snf ilikileri ikincilletirilmi ve hzla milliyetilik dncesinin batana saplanlmtr. Kltr Emperyalizmi tartmalar, edebiyat alanndan sinema ve resim alanna da sram, nerdeyse ovenist bir zellik gstermitir. Son kertede
devletin snmlenmesini amalayan Marksizm bir kerim devlet ideolojisi oluturmann arac haline dntrlmtr.18 Kemal Tahirin roman sanat asndan bence bir hezimet sergileyen Devlet Anas bu konjonktrn rndr.
Kltr tarihiliinin henz gelimedii ve Trk kltrnn geliimiyle ilgili
kapsaml herhangi bir yaptn bulunmad bir dnemde balatlan emperyalizm tartmalar hibir olumlu sonu alnamadan politik kavgalarn iinde eriyip gitmitir. Devrim ve eylem mitine endekslenen kltrel ortam iinde Ak
hsan devrimci air saylmtr. Fazla ayrntya girmeden syleyeceim: Sanatn
felsefeyle, kltr tarihiyle, ideolojiyle ilikileri zerinde yeterince dnlmediinden, seilen biimin ve biemin anlamla balants farkedilmediinden dnemin afilerinde iilerin sadece gvdeye ve kasa indirgenmesi Murat Belgenin (1979) hakl eletirisine yolamtr.
Siyasal ve ideolojik acelecilik gibi kuram retmekte gsterilen acelecilik de
1960 sonrasnda beliren teorik canlanmay ksrlatrd elbet. 1967 ylnda,
Trk toplumunu Marksist adan ele alp inceleyen bir tek eser yoktur elimizde
diyen Hilav (1993: 83), o gnlere kadar entelektel tembelliin gerekesi yaplagelmi siyasal bask dncesine kar karken hakl grnmektedir: Trk
toplumcularnn baarszln sadece bask rejiminin iddeti ile aklamak kabil deildir. Baarszlk, Trk toplumcusunun, kendi z teorisini kuramamasndan ve hakim snflarn ideolojilerinden ve dnce biimlerinden syrlamamasndan gelmektedir (Hilav, 1993).
Edebiyat dergilerinde ve haftalk siyaset magazin dergilerinde ve Kemalist bir
dorultu izleyen sosyal demokrat yazn ve kltr adamlaryla dayanma iinde
17 Bu romanlarn bazlar unlardr: K. Tahir: Yorgun Sava (1965), Kurt Kanunu (1969), Yol Ayrm (1971); S. Kocagz: Kalpakllar (1962), Doludizgin, zmirin inde (1973), A. lhan: Ban
Ucu (1973), Srtlan Pay (1974), Yaraya Tuz Basmak (1978).
18 K. Tahirin Trk Roman yaratmaya alt yllarda, kerim devlet grn benimseyen Halit
Refi, Metin Erksan ve Atf Ylmaz gibi Yeilam savunan sinemaclar da aralarnda Onat Kutlarn da bulunduu Sinematek evresine bal gen sinemaclar yabanc olmakla suluyor, halkn anlamad filmler yaptklarn ne sryorlard. 12 Eyll darbesini ven Sezer Tansu da
ulusal slup sorununu resim alanna iselletirmekte gecikmemitir elbet. O kadar ki, mer
Ulu gibi o gne kadar soyut resmi savunmu ve sapna kadar modernist olan bir ressam bile
yaptlaryla gelenek arasnda balant kurma araylarna girmitir.
54
AHMET OKTAY
55
lmnn Kapitali ancak 1966dan sonra tand anmsanacak olursa ve Nazmn hafz- kapital olmak istiyorum dedii bu metni ancak Dn ve Yarn klliyatnda km bir zetten rendii bilinirse (buna renmek denebilirse elbet) kuram konusundaki bilgi dzeyi hakknda aydnlk bir dnceye varlabilir.
Gelgelelim, bu bamsz olu dolaysyla balayan bu kuramsal canlanma ve
eitlenme, yazmn giriinde belirttiim gibi, 1968 renci eylemlerinin birdenbire kazand ivme ve ne srd siyasal talepler dolaysyla yeniden kesintiye urar. i snf eylemlerinde grlen hareketlilik de devrimci dalgann
ykseldii yolundaki umutlar glendirmitir. Ama unu sylemek mmkn
grnyor: Bu sre iinde Trk solu sadece, kuramsal verimliliini ve bilgilenme faaliyetini yavalatmak zorunda kalmaz, nlenebilir olup olmadnn tartlmas gereken fraksiyonculuk amazna saplanr. Sosyalist devrim ve milli demokratik devrim tezleri solun iinde dmanlklara yolaar.22
Bu gelimelerin kltrel dzlemde bir karmaaya yolat sylenebilir. Yaymlanan siyasal dergilerinin yansra kltr/sanat ve edebiyat dergileri de bir
tartma kaosuna srklenir. Devrimci keskinlik saduyuyu kreltir ve militan
sylem, savc, yarg ve cellat sylemini birletirerek kendine iselletirir. Sempatizanlarn varln grmedii gibi yol arkada da istemez.23 Ama sol, devrimi
elini uzatsa tutacakm gibi bir yaknlkta grrken, 12 Mart ve 12 Eyll darbeleri devrimci dalgann zerinden gemekte gecikmeyecektir. Trk solu provokasyonlar, yanl deerlendirmeler, devlet terr ile onun desteindeki sa terre
kar devrimci terr trmandrmak gibi giriimler sonunda canlarla denmi
tarihinin en byk yenilgisine urar. Dalga ekilir. Geride kalan enkaz rktcdr. Siyasal, kltrel, ideolojik ve dirimsel balamda elbet. Militan kadrolar
arasnda zlme ve saf deitirmeler grlr. zeletiri kisvesi altnda teslimiyetilik egemen konuma gelir.
Sorunun bu yann eletirel balamda deerlendirmek bu yaznn amacn da
kapsamn da ok ok aar. nk byle bir ama, yakn dnemin btn kuramsal tezlerini ve kar tezlerini, siyasal eylemlerini gz nnde bulundurmay, ayrntlaryla irdelemeyi, birbirleriyle karlatrmay gerektirir. Buysa, tezcanllkla stlenilebilecek ve stesinden kolaylkla gelinebilecek bir aba deildir. Bu, kanmca ancak bir ekip almas ile gerekletirilebilecek bir devdir.
Balarken unlar sylenebilir diye dnyorum: 1980-1990 aras dnem,
Trk solu asndan bir i hesaplama dnemi olmutur. Sorunlar tmyle kltrel sorunlara eklemlendirilerek ve gncel kuramlatrmalar da gz nnde
tutularak yeniden mercek altna yerletirilmitir. Dahas geri ekilme ve terapi
22 MDD tezinin M. Belli, D. Perinek ve M. ayan fraksiyonlar arasnda bir dizi ittifaklar ve kopmalar sonunda yeni blnmelere yolatn anmsamak yeter.
23 Bu noktada sadece Halkn Dostlar dergisinin sol aleyhinde tek sz etmemi olan E. Cansever ve
T. Uyar kar devrimci ilan ettiini belirtmekle yetineceim.
56
AHMET OKTAY
dnemi, ideolojik ve kltrel ierimleri olan yeni kltrel ynelimlere yolamtr. Gemiin nostaljik alglan, sivil toplumculuk, birey ve ideoloji kuram
zerinde younlama, temsiller ve sylemler vb.
1990 sonrasnda grlen eviri patlamas, reel sosyalizmin dnyada yaratt
kuramsal ve pratik ykm karsnda Marksist solun sanld kadar bitkinlik ve
teslimiyet iinde olmadn gsterdii gibi dnyann drt yannda Amerikan
emperyalizminin dikte ettii yeni dnya dzeni sylemi dorultusunda yrtt saldry gsleyebilecek, gslemeyi ngren bir kuramsal retkenlie
sebep olduunu da gstermitir.
Trkiyedeki Marksist eilimli insanlar, imdi kendini yeniden kurmakta, biimlendirmekte olan dnya solunun zengin literatryle ve kavramsallatrma,
kuramsallatrma abalaryla kar karyadr. renecek daha ok ey olduu
iyiden iyiye grlmektedir. Stalinizmin knden, hatt ncesinden balayarak Marksizmin iinde bagsteren farkllamalarn Trkiyeye yeterince yanstl(a)mamasnn, yanstld kadarnn zerinde ise eletirel ve sakin kafayla
dnlmemesinin, dahas her eletirel abann ihanet ve dneklik gibi vulger
bir sulamayla pskrtlmek istenmesinin kltrel adan ne byk bir yoksullamaya ve dar kafalla yolat net biimde grlebiliyor.
Yeniden balama ve Marksist bir kltrn oluturulma noktasnda, sol eilimli Trk toplum ve siyaset bilimcilerinin olduu kadar felsefecilerin ve yazarlarn da bamsz bir konuma yerletikleri ve bu konumlarn daha bir sre korumaya niyetli olduklar sylenebilir. letiim, Ayrnt, Metis, Sarmal, Bilim Sanat gibi yaynevleri, Birikim, Toplum ve Bilim, Defter, Evrensel Kltr gibi dergiler, kreselleme dneminde kapitalizm eletirisini canlandran, yeniden konumlamaya alan ve Marksizmi ii snf ve smrlen/ynetilen baml snf ve kesimler iin daha cazip hale getirmenin yollarn arayan kuramsal yaptlar ve yazlar nalmaktadrlar.
Aydnlarn olduu kadar iilerin ve orta snflarn yelerinin bu yaynlara ilgi
gstermeleri, kuramsal gelimeleri izlemeleri gerekir. Bu izleme olmadka, kuram renilmedike ii snf ve balaklar siyasal ve pratik mcadele silahlarn edinemezler. Goethe, zgrl ancak zgrlk iin her gn mcadele
eden insanlarn kazanabileceini sylemiti. Marx da felsefenin madd silahlarn ancak ii snfnda bulabileceini vurgulam, ama u yaamsal uyary da
yapmt: i snf da manev silahlarn ancak felsefede bulabilir. Bu kavranlmadka devrim hibir zaman yaknda olmayacaktr. Hatt yapld sanld
noktada bile. Ajitasyon ve propaganda, mcadelenin sadece gereleridir, ii snf ile felsefenin bulumasnn kendisi deil.
57
KAYNAKA
Anday, M. C. (1992), Yiten Sz, Adam Yaynlar.
Avcolu, D. (1962), Sosyalist Gerekilik, Yn, say 39.
Belge, M. (1979), Maran Deheti ve Trkiyede Kltr, Milliyet, 9 Ocak.
Belli, M. (1988), TKP zerine, Sosyalizm Ansiklopedisi, c.6, s.1934, letiim Yaynlar.
Berk, . (1953), Trkiye arks, Kaynak Yaynlar, Massey Harris iiri.
Boran, B. (1943), Hmanizmann Sosyal artlar, Admlar, say 8, lk Kanun.
Boran, B. (1968), Trkiye ve Sosyalizm Sorunlar, Gn Yaynlar.
Boratav, K. (1988), Trkiye ktisat Tarihi, Gerek Yaynevi.
Cansever, M. F. (1942): Milliyetilik ve nsaniyetilik, Trk Yurdu.
Cohen, S. F. (1992), Buharin ve Sovyet Devrimi, ev: A. Gnaysu, Kavram Yaynlar.
Deutscher, I. (1969), Stalin, c.2, ev: S. Hilav, Aaolu Yaynevi.
Deymer, . H. (1971), Seme Yazlar, Aydnlk Yaynlar.
Divitiolu, S. (1966), Az Gelimi lkeler ve Asya-Tipi retim Tarz, Lif Kitabevi.
Divitiolu, S. (1967), Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, ktisat Fakltesi Yaynlar.
Fndkolu, Z. F. (1943), Bizdeki Hmanizma Cereyan ve Sokratn Mevkii, Ulus, 23 Temmuz.
Hilav, S. (1993), Felsefe Yazlar, Y.K.Y.
nce, . (1998), Varlk, Temmuz says.
Karaca, E. (1989), H. Kvlcml: Edebiyat- Cedidenin Felsefesine yazlan Giri ve sondaki H. Kvlcml ve Eserleri blm, Gerek Yaynlar.
Karaosmanolu, Y. K. (1940), Hmanizmaya Doru lk Adm, Cumhuriyet, 15 Ekim.
Kvlcml, H. (1935), Edebiyat- Cedidenin Otopsisi, Marksizm Bibliyotei Yaynlar.
Kocagz, S. (1952), Sam Amca, Yeditepe Yaynlar.
Kk, Y. (1978), Trkiye zerine Tezler, c.1, Tekin Yaynlar.
Kk, Y. (1986), Aydn zerine Tezler, c. 4, Tekin Yaynlar.
Lefebvre, H. (1998), Modern Dnyada Gndelik Hayat, ev: I. Grbz, Ayrnt Yaynlar.
Lenin, V. . (1969), Kltr ve Kltr htilali zerine, ev: K. Sezer, Ser Yaynlar.
Oktay, A. (1986), Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar, B/F/S Yaynlar.
Oktay, A. (1995), nsan, Yazar, Kitap, Ark Yaynlar.
zgden, D. (1988), Sosyalizm Ansiklopedisi, c.6, s.2003, letiim Yaynlar.
Saylgan, A. (1976), Trkiyede Sol Hareketler, Ota Yaynlar.
Stalin, J. (1977), Leninizmin Sorunlar, ev: M. Ardos, Sol Yaynlar.
imanov, D. (1980), Trkiyede i ve Sosyalist Hareketi, ev: T. Deliorman.
Tr, V. N. (1932), Snflamak ve ktisat Siyaseti, Kadro, say 11, s.17.
Tunay, M. (1967), Trkiyede Sol Akmlar, S. B. F. Yaynlar.
lken, H. Z. (1948), Millet ve Tarih uuru, Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Williams, R. (1993), Kltr, ev: S. Aydn, mge Kitabevi.
Yanarda, M. (1988), Trk Siyasal Yaamnda Kadro Hareketi, Yaln Yaynlar.
58
59
Trkiyede sol dncenin ve eylemin tarihi esas itibariyle iki ana mecrada akmtr. Kabaca bunlarn birine evrenselci sol ikincisine de zgc sol diyebiliriz. Bu yaznn konusunu oluturan kanat bu ikinci gruba girmektedir ve daha ok korporatist eilimleri temsil etmektedir. Trkiyedeki sol/sosyalist akmlarn byk ounluu zgc mecran etkisi altnda bulunmutur. Bunun balca nedeni, Trkiyenin periferik bir lke oluudur.
Btn periferik lkelerde sol hareketlerin yrngesi, nc dnyac denilen bir eilimin etkisinde kalmtr.1 nc dnyaclk, Bat d dnyadaki s(*) Hacettepe niversitesi Antropoloji Blm.
1
Marksizmin nc Dnyadaki ykselii, Batdakinden farkl bir Marksizm yaratmtr. Buradaki Marksizm, byk lde smrgeci gemiin etkisiyle Avrupallamaktan kurtulma
projesine dnmtr. Ancak bu noktada temel bir eliki vardr: Bat karsnda Azgelimilikten kurtulma, ister istemez belirli llerde Batllamay gerektirmektedir. Zira nc
Dnyann azgelimi konumu, Batnn teknolojik, bilimsel ve ekonomik durumuna gredir. Bu konumu amak, konumu belirleyen referansn verilerine bal olacaktr. Ancak ikinci
problem, yine Batnn smrgeletirme srecinde kendisini kltrel olarak stn konumda
kurgulamas sonucunda ortaya kan mill kimlik sorunudur. Bamszlaan lkelerin karsna kan bu iki problemin arkasndaki temel problem yle formle edilmitir (bkz. dEncausse
ve Schram 1966: 11-2): ...Bamszlna kavumu halklarn azgelimilikten kurtulma ve ayn
zamanda mill kiiliklerini [kimliklerini] koruma ihtiyalar. Azgelimiliin aresi olan modernleme belirli bir lde Batllamay gerektirdiinden mcadelelerinin temel amacn tekil
eden mill kiiliin kazanlmas sorunu tehlikeye dmektedir. Ancak bu handikap amalarnda buralara avantaj salayan iki konjonktrel durum vardr: Birincisi, bu lkelerin bamszlama srecinde kendilerini smrgeletiren lkelere kar mill bir ruhu harekete geirmi olmalar; ikincisi ise 1949da bu yolda nc bir adm atm olan in komnizminin in Halk Cumhuriyetini kurmas. in Halk Cumhuriyetinin kurulmas ile nc Dnya ikinci ama birincisinden kendisi asndan daha etkili bir siyasal ve ideolojik merkez kazanm oluyordu. Bu konumlanta Marksizm, nc Dnyada bir kendi benliine sdk kalarak modernlemek
(a.g.e.: 11) projesinin ideolojik erevesi halini alyordu. Kendi olmay tanmlamann ve vurguTOPLUM VE BLM 78, GZ 1998
60
SUAV AYDIN
mrnn aktif tarafn oluturan emperyalist lkelere kar gelitiinden sol bir
grnt arzeder. Yani, sosyalistler sosyalist olduklar iin ve sosyalizmin en temel argman emek smrsnn karsnda bulunmak olmas nedeniyle antiemperyalist cephede yer aldklar halde, nc dnyaclar anti-emperyalist
olduklar iin solcudurlar. nk, nc dnyac hareketlerin beslendii temel kaynak milliyetiliktir. Bu nedenle mcadelede yabanc olanla vurumay
ne alrlar. Dolaysyla smrc snflar dahilinde bulunsalar da bizden
olanlarla ayn cephededirler. Yani, ksaca, sosyalist dncenin btn insanl esas alan temel konumlannn tersine, belirli bir tarihsel ve mutasavver insan topluluunu, mill olan, esas alrlar. Yabanc karsnda mill unsurlarn
dayanmas ise, bu erevede, ister istemez korporatist bir tarzda olacaktr. Zira burada snflar birbirini smren, birbiriyle atan bir konumda deil; yabanc olan karsnda smrlen konumunda bulunan birer meslek ya da
toplumsal zmredir. nk emperyalist cephe karsnda geri braktrlm
lkelerin toplumsal zmreleri, ibirliki unsurlar dnda, mazlum konumdadr. Emperyalizm karsnda madur bulunduklarndan, bu toplumsal zmrelerin ortak dmana kar birlemesi kanlmaz bir tarihsel zorunluluk olarak
deerlendirilir ve bu ittifakn emperyalizme ve onun yerli ibirlikilerine kar
aaca savan doal hedefi, ncelikle demokratik devrimdir. Sosyalizm ise
bu aama gerekletirildikten sonra deerlendirilmesi gereken uzak hedeftir.
nc Dnyaya zg saylan ve temel elikiyi kapitalist snflarla emek arasnda deil, emperyalizmle ezilen uluslar arasnda kuran bu devrim stratejisine, sol yaznda Mill Demokratik Devrim (MDD) stratejisi denilmitir.
lamann en kestirme yolu, kendisine bir teki tanmlamaktr ve sz konusu teki bu yeni
uluslararas manzarann sunduu mevzilenite ncelikle emperyalizmi temsil eden Bat olmutur. Bu ideolojik duruun izleinde Bat karsnda tek varolu sna ise mill olandr.
Genel mevzilenme asndan mill olann ilk genel cephesi ise emperyalizm karsnda bir
smrgeler enternasyonali tasarlayan eski lkye, yani Bak Kongresinin Doucu atmosferine, bu kez Dounun yerini nc Dnya ya da Balantszlar ad almak artyla, dntr.
kinci admda ise ulus-devletlemenin kanlmaz sorunlar ile dnyann siyasal olarak ulusdevletler esasnda rgtlenmi olmas, yani birer birer ortaya kan ulusal ve etnik sorunlar ya
da aznlk sorunlar karsnda enternasyonalist dayanmann tamamen yok olmas, bu geni
cepheyi Marksizmin evrenselci vurgusundan ve enternasyonalist dayanma perspektifinden
uzaklatrarak bak asn giderek darlatran ve ulusal kar konseptini esas alan girdabna
ekmekte ve ideolojik an ortaya kartmaktadr. Kbrs, Ege ve Krt sorunlar karsnda
Trk solculuunun hatr saylr bir blmnn durumu buna rnektir. Bu durum, kinci Sava
sonrasnn dou devrimleri zerindeki silik Marksist damgann tamamen grnmez hale gelmesini kolaylatrm; milliyetiliin ve idealizmin ideolojik hegemonyas altndaki zgc
duruu bir hayli belirgin hale getirmitir. Asla sosyalizmin zgc duruu iin bkz. Oran 1977:
150, 163-73; Endonezya rnei iin bkz. Brackman 1963.
61
Yani Trkiyede, sosyalistler dahil btn ilerici gler, ncelikle bir mill burjuvazinin semirip sermaye biriktirmesine hizmet etmelidirler. ncelikli hedef,
yani mill burjuvazi yaratmak, ttihat-Terakkinin, CHFnin ve Trk solcularnn ortak program olmay srdrmektedir (Toprak, 1982). Bu yaratma srecinin maliyeti ise, sre iinde, mill saylmayan ticaret ve sanayi erbabna kacaktr. evket Sreyya tr solculuk, bunun karsnda suskundur.2
2 Bu trden solculara Attil lhan (1980: 56-8) iyi bir rnektir. lhan yle diyor: ...[Emperyalizm]
lkeye girdi mi girdi, birinci sorunu, yerli halkla balant kurabilmek oluyor... Yabanc, ayr dinden
biri olarak girdi mi, yerliler rkyor ondan, aresini yle bulmular, yerli ahaliden bir ksmn byk paralarla temsilci seiyorlar, yabanc sermaye adna yerli halkla onlar temas ediyor... Kullandklar bu adamlar yerlilerden soyutlamak iinse bir numara bulmular, Hristiyanlatrmak numaras (...) Batl Emperyalistlerin Osmanl topranda ayrca Trkten Hristiyan yapmasna, onlar komprador olarak yetitirmesine gerek yok, neden mi, imparatorluk zaten ok uluslu ve ok
dinli... Baka deyile, komprador burjuvazisi iin malzeme Osmanlnn iinde hazr: Musevi tccar, Rum ya da Ermeni bezirgan, kestirmeden batl Emperyalist firmann Trkiyedeki maas oluyor, din birlii de rol oynadndan, Trkler ve genel olarak Mslmanlar, rahatlkla smrlyor.
62
SUAV AYDIN
63
11) Mill Kurtulu Hareketlerinin tam ve hakik mmessili Trkiyedir... Trk inklb, yalnz mill tarihimizin deil btn beer tarihinin en ndir, en mil ve en mnal
hareketlerinden biridir... Btn Mill Kurtulu Hareketleri, ana prensipleri itibariyle,
ancak Trk Mill nklbnn arkasndan ve onun manev r ve prensipleri stnde
yryecektir... Yeni millet tipini cihana Trk milleti verecektir.
3 Attil lhana baklrsa, Mustafa Suphi ile Sultan Galiyef sk dostturlar. Galiyef onu yardmcs
yapmtr. lhana gre ...M. Suphinin yerini de evket Sreyya Bey almtr. Sreyya Rusyada
KUTVda eitim grenlerdendir ve onun kkeni de Trklktr. Bilahare M. Suphi ldkten
sonra onun akmn partinin iinde yrtmeye alanlar . Sreyya, Nazm Hikmet, Hamdi amilof Bey ve benzerleridir... (lhan, 1998: 51-52). Attil lhan bu kadroya Nzm Hikmeti dahil
etmekle ak bir tahrifat yapmaktadr. Zira Nzm, hem benzer bir revizyonizme savrulan Hindistan Komnist Partisi mensuplarn hem de evket Sreyyay bu revizyonist sapmasndan dolay ac ac eletirmi ve mahkm etmitir (Bkz. Nzm Hikmet, 1995: 51, 75).
SUAV AYDIN
64
65
Galiyef, Marksist terminoloji kullanmakla birlikte, znde bir nc Dnya milliyetilii yapmaktadr. O dnemde smrge ve yar-smrge niteliinde
bulunan, hatta Sovyet Devrimi ile sosyalist bir iktisad-toplumsal-kltrel yapya ynelmi olsalar da esas itibariyle Rus ulusunun burjuvazi niteliindeki
tahakkm altndan kurtulmam bulunan Sovyet mslmanlarnn ve buna
benzer halklarn, ncelikle kendi ulusal (burjuva) devrimlerini yaparak ve bylelikle birer ulus-devlet olarak tarih sahnesine karak, daha nceki tahakkm
ilikisini tersine evirmesini istemektedir: Smrge ve yar-smrgelerin metropoller zerinde diktatoryas!. Burada, Marksizmin tersine, tarihin ilerletici
znesi snf deil, ulustur (a.g.e.: 40):
Bizce, [Bat Avrupal komnistlerin] sunduklar reete -ki Avrupa toplumunun bir snfnn (burjuvazinin) dnya zerindeki diktatoryas yerine, onun kart olan dier snfn (proletaryann) diktatoryasn nermektedir- insanln ezilen ksmnn sosyal hayatna hibir nemli deiiklik getirmeyecektir. Her halkrda nesnel bir deiiklik
olacaksa da, bu deiiklik iyileme ynnde deil, ktleme ynnde olacaktr. Bu,
sadece daha az gc olan ve daha aa dzeyde organize bir diktatoryann yerine, ayn kapitalist Avrupann (ki Amerikay da buraya dahil etmek gerekmektedir) Avrupa
apnda btnletirilmi olan tm glerinin dnyann geriye kalan ksm zerinde
ortak diktatoryasn getirmektedir.
66
SUAV AYDIN
67
68
SUAV AYDIN
Zira onlara gre Atatrklk, 1960larn revataki kalknma teorisi kapitalist olmayan yolun ya da baka ifadeyle nc yolun ilk kuramlatrmalarndan
biridir. Avcoluna gre, [K]emalist tez, bamszlk iinde toplumsal devrimler
yoluyla ada uygarla ulamak biiminde zetlenebilir. Trkiyemizin iinde
bulunduu artlarda hzla kalknmas ve ada uygarlk dzeyine bir an nce
ulamas iin tek are olarak grdmz mill devrimci kalknma yolu Kemalist tezin temele indirilmesi ve bylece Atatrk devrimlerinin devam ettirilmesinden baka bir ey deildir (Avcolu 1969: 526). Marksizm-Leninizm, bu yeni
gelimeyi aydnlatacak teorik donanmdan yoksundur: ..amzda burjuva
kalknma safhasnn imknszln anlayan burjuvazinin ileri unsurlar, snflarn inkr etme pahasna memleketlerini, henz sosyalist olmayan bir kalknma ve
ilerleme yoluna sokmulardr (Avcolu 1964). ..Dogmatikler, milliyeti burjuvazi nderliindeki milli kurtulu hareketini inkr etmiler ve bu lkeleri eskisi
gibi emperyalizmin uydusu saymlardr... (a.g.e.). Bu nedenle Yncler, kendi
sosyalist projelerini tekilerden zenle ayryor ve milliyeti vurgusu ar basan ve 1960larn nc Dnyac havasndan kuvvet bulan bir tr zgc
formlasyona dayanyorlard. Bu ihtillci olmayan sosyalizmin formlasyonunda en temel figrler milllik (Trke haslk) ve Atatrkt:
..[Bu] []slahat sosyalizm, snflarn kavgasna dayanmaz. Onun gyesi, snf kavgalarn gelitirerek bir ihtille ulamak deildir. Bunun yerine, ar snf farkllamalarn
devletin iktisad ve sosyal hayata mdahalesi suretiyle nleyerek, cemiyette gelirlerin
daln sosyal adalete uyan bir nizam iine almaktr. Bizim Atatrk devletiliimiz,
bat [Avrupa] mansnda bir sosyalizmden baka bir ey deildir. nk devletin iktisad fonksiyonunu n plnda alyor ve snflarn ahengini savunuyordu (...) Ama Atatrk
sosyalist mi idi? Hayr... nk Atatrk hibir eyde uluorta bir taklitilie yer vermedi.
Onun iindir ki bugn bir Atatrk doktrini vardr. Nitekim Trk devletilii de, Atatrk
doktrininde bir taklit deil, Trkiyeye hs bir sistemdir (...) Bizim bir Trk sosyalizmi
olarak vasflandrdmz yeni devletilik cereyanna gelince, bunun memleketimize
hs meslek ve metodun, memlekette teesss ve inkafna hizmet edecek kuvvetli bir
sistem olabileceine inanyorum. Bu sistemin esas, elbette ki, yalnz sanayi ve ekonomiyi deil, mill hayatn her cephesini, Atatrkn eitli demelerinde yer alan ilkeler
dahilinde dzenlemekten baka bir ey deildir. Pln, dinamizm ve btn unsurlar ile
tam bir ideoloji. te bu Trk sosyalizmidir.(...) Trk sosyalizminin ina konular ve sistem meseleleri, Trk aydnlarnn elbirlii ile Trk milletinin nne para para serildike grlecektir ki, bir Trk sosyalizmi vardr ve bunun sokaklarda dolatrlan hayaletlerden [komnizm kastediliyor] korkacak hibir taraf yoktur (Aydemir 1962).
69
MDD ve Yn hareketi
Grlecei zere Trkiyede MDD hareketinin ideolojik temelleri TKP iinde
kurulmu ve Kadro hareketiyle ete kemie brnmt. kinci nemli adm,
1960larda Yn hareketi ile atlmtr. Esas itibariyle Yn hareketini balatanlar,
byk lde CHP kkenli veya CHP iindendir4 ya da CHPyi siyasal bir manivela olarak kullanma niyetindedirler. Bu nedenle Yn sayfalarnda en fazla
problem edilen konulardan birisi CHPnin siyasal durumudur. Kadro yazarlarnn en nde geleni evket Sreyya derginin yazar kadrosundadr.
Ancak MDD adyla bu devrim tezini olgunlatran eilim, TP iinden kmtr. MDD tezi, bir program olarak ortaya kana kadar, bu teze yakn eitli
programlar byk lde Yn hareketi rgtlemitir. 1968e gelinceye kadar
eitli biimlerde ortaya atlan mill cephe formllerine TP ilgisizdir.
SUAV AYDIN
70
yeni bir gelime teorisi yeni bir sosyalizm bulmak teklifidir.5 Behice Boran da
bu gr, Vatan gazetesinde iddetle eletirmektedir. Nihayet Yn dergisi,
Mill Kurtulu Cephesi programn aklaynca temel ztlk iyice belirginleti
ve yollar tam anlamyla ayrld.
1962de Ynde Doan Avcolu, Sosyalist Gerekilik balkl makalesinde,
Atatrkle balayan, mill kurtulu hareketi tamamlanmamtr. Trkiye bugn...
mill kurtulu hareketi safhasnda bulunmaktadr. Bu hareket baarya ulamadka demokrasi ve sosyalizm yolunda ilerleme kaydetmek mmkn deildir. Sosyalizme giden yol, mill kurtulu hareketlerinden gemektedir... Mcadele, btn demokratik ve vatansever kuvvetleri ilgilendirir. Atatrk devrini yaam, devlet geleneine sahip Trkiyede, antifeodal ve antiemperyalist mcadele, btn sosyal
gruplarda yank bulacaktr (...) Sosyalistler her eit dogmatizmden ve ayrclktan
syrlarak toplumun eitli snflarnda mevcut gerek demokrasi taraftar vatanseverleri toplayabilecek olan Mill Kurtulu Cephesini gerekletirmeye almaldr... (Avcolu 1962) demektedir. Avcoluna gre, byk burjuvazi yeni tip smrgeciliin temsilcisi haline gelmektedir. Ancak burjuvaziyi blok halinde karya
almaktan olabildiince kanmak gerekmektedir. Sosyalizmin bugnk temel sorunu anti-emperyalist ve anti-feodal mcadeledir. Bu nedenle ...sosyalizm yolu,
demokratik mill kurtulu hareketinden gemektedir.. Bu yoldaki strateji, Doan
Avcoluna gre, ...toplumun btn tabakalarnda yer alan milliyeti ve demokratik kuvvetlerin biraraya getirilmesine... almak olmaldr. Bu cephenin doal
unsurlar ii ve kyl olacaktr. Ancak bugnk koullarda ...snf nderlii dvs, bugnn meselesi olarak ortaya atlmamal, sosyalistler birletirici ve toplayc
olmaa dikkat etmelidir. Gl bir halk hareketinin temelini oluturacak ii ve
kyl ittifaknn doal ncl ise retmenlerden, memur ve subaylardan oluan orta snftan gelme aydnlara aittir. ...Bu Atatrk vatansever aydnlarn mill
kurtulu cephesinin gayelerini benimsememeleri iin hibir cidd sebep yoktur...
Bu cephenin en nemli destei doal mttefikler olan genlikten ve ordudan gelecektir. Avcolu ordu hakknda unlar syler:
..Fakir ve mtevaz ailelerden gelen ordu, Trkiyemizin ileri hamlelerinde dayanlacak
en salam kuvvetlerden biridir. Memleketimizin Batllama hamlelerinde, ordu, daima ilericilerin safnda yer almtr. Bugn de, ilerici kuvvetlerin, Anayasadan da kuvvetli teminat ordudur. [Ordunun gnlk politika dnda olmas] ... ordunun, mill
kurtulu cephesinin en gvenilir manev desteklerinden biri olduu gereini deitirmez (...) Batda ordu burjuvazinin tam bir leti olmutur. Bat burjuvazisi, kendi ocuklarn asker yapm, onlar snf menfaatlerini koruyacak ekilde yetitirmi ve askerlik mesleini ii ve kyl ocuklarna kapamtr. Bu sebeple, Batda ordu, daima
gerici kuvvetlerin safnda yer alm, haklarn arayan iilere kurun yadrmtr.. Trkiyede ise halktan km Atatrk bir ordu vardr. Bu orduyu hkim snflarn elinde
itaatkr bir let olarak dnmek byk bir hatadr.
5 Bkz.Yn, S. 14, 21 Mart 1962, s. 2.
71
O yllarda Yn izgisinde kurumlaan Sosyalist Kltr Dernei de bu program derhal benimsemitir. Dernek, yaymlad bir bildiriyle programa desteini
yle belirtmektedir:6
...[S]osyalizm, Trk ulusunu ileride bir medeniyet seviyesine ulatrmak hedefine ynelmi halk bir dzen kurmak zere yaplan Mill Kurtulu Savamzn bir devam
ve yeni bir hamlesi olacaktr...
SUAV AYDIN
72
miz demokratik yoldan bamsz toplumcu bir lkenin kurulma rneini de verecektir... demektedir.9
73
74
SUAV AYDIN
75
76
SUAV AYDIN
(Mill Cephenin) kurulmas artna baldr... (a.g.e.: 23). Ancak Belli orta kylnn ve ehir kk burjuvazisinin, devrimin sosyalizme vardrlmasnda duraksamadan hareket edeceinden phelidir. Bu nedenle hegemonya, Trkiye
toplumunun en devrimci gleri olan proleter-yoksul kyllkte olmaldr
(a.g.e.: 23-4).
Mihri Belli, Kemalizmi demokratik devrim yolunda atlm halk bir ilk
adm olarak grr. Mustafa Kemal, Kurtulu Sava koullarnda bir Mill Demokratik Devrimi yrrle koymutur. Ancak Mill Mcadelede ve onu izleyen dnemde devrimci hegemonyay elinde tutan kk burjuva kkenli askersivil aydn zmresi, karakteri gerei, ...emperyalizmin iktisad tahakkm ve smrsnn kkn kazma yolu[nu] tutmam... emperyalizmin dayanaklarndan biri olan feodal mtegallibeye kar mcadele daha ok ideolojik alanda tutulmu..., bu yzden de kar devrimci gler uygun koullar bulur bulmaz harekete gemilerdir. 27 Mays izleyen ksa sre hari, gidiat hep kar-devrim
ynnde olmutur (a.g.e.: 24-7). Ancak, Trkiyede asker-sivil kk burjuvazi,
yani aydn-brokrat zmre, Avrupadaki karlndan farkl bir konumu igal etmektedir. ...Trkiyede ve baz geri kalm lkelerde asker-sivil aydn zmrenin
zaman zaman egemen snflara kar, bu snflardan ayr bir demokratik g
olarak tarih gelimeye mdahale ettii grlmtr... Belli, 1908 hareketini,
Kemalist devrimi ve 27 Mays bunun rnei sayar. Bu zmrenin mensuplar
kinci Dnya Savann sonuna kadar nemli ve kilit ynetim yerlerini elinde
tutmaktayd. Ancak bu andan sonra ibirliki sermaye taradaki mtegallibe ile
ibirlii kurarak ekonomi ve siyaset zerinde egemenliini kurmutur (a.g.e.:
59-60). Trkiyede bu ibirliki snflarla sivil-asker aydn zmrenin uzlamasn
mmkn klacak madd zemin yoktur. Belli bunu, Trkiyede datlacak nimetlerin nedaretine balar. Mihri Belli, bu madd temelin yannda, asker-sivil zmrenin temsilcisi olduu gelenekle somutlaan bir manevi temelin varlndan
sz eder. Bu manevi temel, emperyalizme kar ilk baarl mill kurtulu savan vermi ordunun mensuplarn, Gney Amerikann kendi halkndan kopuk ordularnn yaldzl niformal operet subaylarndan farkl klar. Ancak
Amerika ve ortaklarnn abas orduyu bu ibirliki konuma ekmektir. Belli
yle devam eder: ...Biz tarihin ar basacana, mill gelenein stn geleceine inanyoruz. Mustafa Kemal gelenei, ibirlikiler ittifak ile asker-sivil aydn
zmre arasnda uzun sreli bir uzlamay imknsz klacak gtedir... Kk
burjuva brokrasinin ideolojisinin, gnmz artlarna uydurulmu bir Atatrklk olduu sylenebilir. Trkiyenin kk burjuva radikalizmi budur.
Kemalizmin milliyeti, anti-emperyalist ilkelerinin Trkiyede sosyal adaletin
gerekletirilmesi ile sk skya bal olduu ve kkl dnmlerin bugnn
Kemalist politikasnn ayrlmaz bir paras olduu bilinci, aydn evrelerde yaygndr... (a.g.e.: 60-3). Belliye gre Atatrk gelenei anti-emperyalist bamszlk bir izgidir (a.g.e.: 65). Bu nedenle, tutarszlklarn ve rkekliklerini hesaba
77
78
SUAV AYDIN
Mill burjuvaziye gelince... TPnin tezinin aksine, Mihri Belli Trkiyede mill
burjuvazinin varln savunur. Ekonomiye egemen olan ibirliki sermaye olsa
da, mill bir nitelik tayan ve bu baml ekonomiden zarar gren bir sermaye
kesimi de vardr. Ancak mill burjuvazi byk ibirliki sermayeye kafa tutacak
gte deildir. Bu nedenle mill burjuvazinin devrimci nitelii kalmamtr, devrime nderlik edemez. Ancak, Mill Demokratik Devrim glerinin kararl ve
gl kalkmasyla, bu mill snf da ylgnlktan syrlacak, ...milliyetilii aklna gelecek ve belki de Mill Demokratik Devrim saflarna katlacaktr... Mill
burjuvazi devrim yolunda geici bir mttefiktir; sosyalist devrim yolunda yrmesi beklenemez (a.g.e.: 66-8).
zetle, 1966 ylndan itibaren Belli grubu ile Yn arasnda yaknlama balam; Dr. Hikmet Kvlcml grubuyla ilikiler scaklamt. Bu erevede 1968 ylna gelindiinde Mihri Belli nderliinde -27 Mart 1968de- bir Devrimci G
Birlii -Dev-G- olumutu.18 Bu hareket 29 Nisan 1968de bir miting dzenledi. Bu mitinge o gne dek TP iinde faaliyet gsteren Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) Bakan Dou Perinek ve arkadalar da katld. Bunun zerine nce Belli yanls 13 ve sonra 75 kii, ardndan da Perinek ve grubu partiden tasfiye edildi. Tasfiye edilenler, 1 Kasm 1968den itibaren Aydnlk dergisini karmaya baladlar. Aydnlk dergisinin 1. saysnda tarif ettii sosyalist rgtlenme, TP iinde zellikle M. Ali Aybarn temsil ettii gler yzl sosyalizm ve
anayasal erevede sosyalist devrim tezlerinin parlamentarist doasnn aksine, kk burjuva destekli proletarya nderliinde mill demokratik devrim
stratejisi savunulmakta, kendi mill karlar iin Gney Amerika lkelerinde
bu stratejiyi baltalamaya alt ne srlen Sovyetler Birlii eletirilmektedir.
Bu mcadelede taktik unsurlar, meslek gruplaryla renci hareketini mill
devrimci bir noktaya tamak; Amerikann lke sularna girecek filosuna kar
gsteriler dzenlemek; kitle gsterileri ve toplantlarla emperyalizme kar halk
bilinlendirmek; demokratik ii mcadelesini desteklemek ve onu demokratik
18 DGBnin yrtme kurulunda 27 Mays Mill Demokratik Devrim Dernei, FKF, DSK, TMTF ve
TDF yer alyordu. Birliin manifestosunda yle deniyor: ...[Z]afer msbet dnceli Atatrklerin olacak ve yce Trk halk, kaderini glgeleyen bu musibetler zincirini krp hr dnceli ve adaletli bir toplum dzeni iinde, kendi aklnn, azminin ve emeinin gc ile, ada
uygarln aydnlk yolunda hzl yrmek imknna kavuacaktr. Yine inanyoruz ki Byk Atann nderliinde kurtulu savalarnn bayran dalgalandran byk milletimiz ulusal lky
bir btnlk halinde yrtmeye devam edecektir. Hedef, tam bamsz ve gerekten demokratik bir Trkiyenin kurulmas iin, Trk halkna dman btn glere kar mcadeledir. Bildirinin altnda u imzalar var: 27 Mays MDDD bakan Mucip Atakl, TDF bakan Bahri Savc,
TMTF bakan Sencer Gnersoy, DSK adna Uur Cankoak, TGMT adna Nusret Selen, TS
adna Ahmet Cenan, FKF bakan Dou Perinek, ATB bakan Bill Mool, AYTB bakan
Necla Macit, TDD bakan A. mer Egesel, ODTB bakan Mustafa Akgl, Mlkiyeliler Birlii
bakan Mehmet Can, HB bakan Tevfik Akolu, ATFTD bakan Mesut Krgz, AZFTC
bakan AzizEki, DTCFTC bakan Cell Karpil, ETYOD bakan smail Baysal, SBFD bakan Sinan Cemgil ve AFF bakan mer zturgut. Akt. Yldrm, 1988: 232-3.
79
SUAV AYDIN
80
Ayrln keskin biimde ortaya kt 1970den itibaren MDD izgisi artk tek
bir hat deildir ve hareketler arasnda rekabet olduka youndur. Bu nedenle
Belli, Trk Solu dergisinin son zamanlarda PDA hareketinin eline getiini, bu
nedenle ortaya kan boluu doldurmak zere Trkiye Solunu kardklarn,
Aydnlk dergisinin ise eski teorik niteliini koruyarak Trkiye Solunu tamamlayacan belirtmektedir (Belli 1971). PDA hareketi, Proleter Devrimci Aydnlk
dergisini kartmaya devam eder ve Trkiye htillci i Kyl Partisi (TKP)
adyla partileir. Mihri Belli de 1973 seimlerinden sonra Trkiye Emeki Partisini (TEP) kurmutur.
Sonu
MDD hareketi, Trkiye solunu byk lde etkilemitir. Bunda en nemli etken, Trkiyede sol siyasetin byk lde snf siyaseti deil, bir tr jakobenizm olarak toplumu dntrme iddias tayan bir siyaset eklinde biimlenmesi olmaldr. Doal olarak, byle bir siyasal yaklam, bu iddiann en
nemli taycs olan Kemalizmden etkilenmekte,21 arka plannda ondan temalar tamaktadr. 1974den sonraki sol siyasal hareketlere bakldnda, bunlar
21 etin Yetkin (1970: 16) unlar sylyor: [Doan Avcolunun nderliinde] Ynde balayan
Devrimde sren... tutumu Sol Kemalizm olarak nitelendirebiliriz. Bu Sol Kemalizm akm balca TP ile ve TP iindeki ya da onu destekleyen kmelerle atma durumundadr. Mill Demokratik Devrim kmesi ile tam bir anlama iinde olmasa bile, hi olmazsa bu kmenin bir
kmecii ile TP ile olduu lde bir uyumazlk sz konusu deildir.
81
82
SUAV AYDIN
83
uzatmasn nermektedir.23 Tahlil arac bu konuda da ayndr: Btn ktlklerin kayna olan emperyalizm, Trkiyeyi blme iini de bu trden taeron rgtlere havale etmektedir; Trkiye zerinde oynanan d kaynakl emperyalist
oyunlar karsnda Krt sorununun temelinde yatmas muhtemel i dinamik
elerin varl ihmal edilebilirdir. Bu tahlil ile yine baa dnlmektedir: Trkiyede mill snflarn emperyalizm karsnda mazlumiyeti ve maduriyeti
devam etmekte; btn ktlklerin kayna, emperyalizmle birlikte, ibirliki
snflar olmaktadr. 1985den sonra bu tahlilde Krt unsuru, ibirlikiler arasnda yerini almtr. Dolaysyle bu ibirliki odaklardan devlete kar ynelecek
her trl eletiri ve siyasal hareketlenme, emperyalizmin oyunudur ve buna
bal olarak gericidir. Sz konusu siyasal hat, tpk in Halk Cumhuriyetinin
d politika anlaynda olduu gibi, mill varl mdafaay hereyin nne
koyduu iin, yakn emperyalist tehlikeye kar bu varln idamesini olanakl
klacak biimde baka bloklarla ibirliinde bir saknca grmemektedir.
1970lerin ikinci yarsnda Trkiye iin derin ve vahim bir Rusya tehlikesi kefeden Dou Perinek, ba dman sayd bu tehdide kar ABD ve NATOyu
tabii mttefik iln etmektedir (Perinek, 1980: 17). Bu siyas hat iin bir eyin
lke ve sol bakmndan ktln ispatlamak, onun emperyalist ba dmanla ibirlii iinde olduunu kantlamayla akmaktadr. 1984de PKKnin
lke ve sol dmanlnn ispatnda nde gelen unsur onun Sovyetlerin Trkiye zerindeki hesaplaryla rttn kantlamaktr; Sovyetler ykldktan
sonra ayn rgtn ktln ispatta ba yeri onun Kuzey Irakta ABDnin ve
mttefiklerinin eki G faaliyeti ile ibirlii halinde bulunduunu kantlama abas ya da eki Gn bu rgte ve mstakbil Krt devletine yardm
faaliyetini perdelemek zere oluturulduu ve ayn ABD ile mttefiklerinin bu
rgt kullanarak Trkiyenin gneydousunda kendilerinin kuklas bir devlet kurmaya alt iddias almtr.
Krt sorunu ve Sovyetlerin dalmas, 1990larda Yn ve MDD izgisini ulusal solcu bir anlayta neredeyse birletirmektedir. Zira bu siyasal izgide siyasetin asl unsuru ilke yerine hep pratik olmutur. Btn sol hedeflerin tesinde
temel kayg, Trkiye Cumhuriyetini, Kemalist, laik bir cumhuriyet olarak ve
misak- millnin izdii asgar snrlar iinde korumaktr. in ilgin yan, bu
pragmatizmin, sol hedefleri gzard etmek pahasna ne koyduu bu temel
kaygy, sol politika olarak sunmasdr. Perinek grubunun Krt sorununa ilikin yaklam ile bu soruna sosyal demokrat kanada mensup milliyetilerinin
bak arasnda temel bir fark yok. rnein eski Ync imdiki DSPli Ulu Grkana gre Krt sorunu zetle Bat gdmnde stratejik alanda kukla bir Krt
devletinin kurulmas abasndan ibarettir (Grkan 1998: 219-20). Bu sol anlay, Kafkasyada, Kuzey Irakta ve Kbrsta Trkiyenin karlarn savunmak23 Saak, S. 10, 10 Kasm 1984, s. 2-3.
84
SUAV AYDIN
la meguldr. Ynn ideolojik bnilerinden Mmtaz Soysal, Kbrsta byk lde zm kilitleyen Trk tezinin yaman savunucusu ve Trkiyenin karlar iin Saddamla ibirlii iinde niter bir Irak savunmas gerektii grnn bayraktardr.
Bu dnya grnn kayna, Marksizmin monist-evrenselci dnya grnden tam bir kopua tekabl eden zgc durutur. Sosyalizmin bir dnya sistemi olduuna ilikin bir deerlendirme yakalamak bir yana, Ynclerin
d dnyaya ilgisi, rnek bulma kaygsn ya da d faktr ne karma gayretini amayan bir pragmatizmle snrldr. MDD siyasal hatt ise, asker-sivil aydnlara demokratik devrimde tand Kemalizme yakn rol, Krt sorununda
Trk ve Krt halklarnn birliini taviz verilmeyecek bir ilke olarak takdim etmesi gibi yanlaryla Yn milliyetiliinin yeni bir trevi gibidir (Aydnolu 1992:
125-6). Bu yolda en nemli taktik, Krt talepleri karsnda, Krt ve Trk ovenizmi biiminde, Krt siyasal hareketi ile MHP tarz Trk milliyetiliini aynlatrmak; bylelikle de suret-i haktan grnerek gya milliyetiliklere kar
soldan ayn mesafede duruyor izlenimi yaratmaktr.24
Sovyetler Birliinin zlmesi, sol ilkesellik bakmndan, ulusal solculuun imdiye kadar ksmen perdelenebilen sadaki duruunu ok ak bir biimde ortaya koymutur. Sovyetler Birlii ayaktayken, Trkiyede stratejik olarak krklenen Turanc yaklamlar karsnda, Sovyetler Birlii iindeki Trk halklarn anlatld gibi esir ve geri bir konumda bulunmadn anlatan birok
yazya Yn sayfalarnda rastlamak mmkn (Avcolu 1966a). Ancak Trkiyede
Amerikanc kanat ve MHP tarz milliyetilik karsnda bir denge unsuru olarak
savunulan bu grler, Sovyetler ortadan kalktktan sonra tarihe kart. Eski
Yncler, Kemalizmin milliyetiliini tarif ederken izdikleri misak- mill ile
snrl toprak ve kltr anlayn terkettiler ve Orta Asyal, Kafkasyal Trk kardelerini kefettiler (Seluk, 1992a, 1992b). Konjonktr deiimi karsnda deien bu tutum, bize milliyetiliin trlerinin olmadn, ortaya kan frsatlar ve yeni alanlar karsnda, belirli trdeki milliyetiliklerin, ister sol grnl isterse sa grnl olsun, zincirlerinden boanarak milliyetiliin asl erevesi olan etnosantrik, yaylmac, gl Trkiyeci25 ve ulusal karc izgi24 Ulusal solcularn dergisi Ulusalda Mehmet Grsan enalp, bu minval zre, PKKnn silah ve
uyuturucu ticaretini, dnyasal smr dzeni adna salayan uluslararas bir organizasyon
olduunu sylemekte ve devletin ierisindeki Susurluk ete Devleti veya PKK birbirinden ilintisiz midir? sorusunu sormaktadr. Yazara gre Trk ve Krt ovenizminin asl misyonu, emperyalizme ve smr dzenine kar oluacak toplumsal btnlemenin nn kapatmaktr.
Bkz. enalp, 1988: 206, 207-12.
25 nsan haklar, Kbrs sorunu, Krt sorunu gibi konularda Batdan gelen btn tepkiler, bu tepkiler hangi siyasal kaynaktan ve ne tr siyasal kayglarla gelmi olursa olsun, hep gl bir Trkiye istemiyorlar zsavunmas ile karlanmtr. Bu savn gerisinde ise gl Trkiyenin nasl
olacana dair hibir dnce krnts yoktur. Daha 1985de Mmtaz Soysal yle yazyor: imdi, 20. yzyln sonu yaklarken, kimsenin adn koymad, varln itiraf etmedii, grlmesi-
85
86
SUAV AYDIN
nemin sadaki ve soldaki en akll, en dirayetli genlerinin yabanc gler tarafndan nasl kullanldklar ve bu meyanda Trkln halkl, balangtaki devrimci yan, milliyetiliin anti-emperyalist, laik ve demokratik olmak
zorunluluu zerinde mutabk kalnmaktadr.26 Bu diyalog zerine Attil lhan, bir baka Trk-devrimci diyalounu, devrimci Galiyef ve Mustafa Suphi ile Trk Zeki Velidi arasndaki diyalou hatrlatmaktadr. lhana gre bu
iki devrimci Sovyet gizli polisi EKA tarafndan aranan Zeki Velidiye yardm etmektedirler. lhan bu diyaloa hi armamtr; nk, Hanefi Muzafferin
szleriyle ifade ettii biimiyle, her ikisi de mazlum millete mensup bu taraflarn, Rus smrgecilii altnda proletarya.. niteliindeki ezilen... mslman
Trk lkelerindeki milliyeti hareketler etrafnda birlemeleri doaldr. Zira bu
hareketler sosyal devrimin ta kendisidir (lhan 1997). Mmtaz Soysal da bu
yaknlamann bir baka ynne dikkat ekmektedir: Kabul etmek gerekir ki,
son yllarn Trk sa, zellikle [halkn smrlmesine yol aan ve aslnda gerek ulusseverleri isyan ettirmesi gereken d ballklar..] nokta[sn]da, gerek allm milliyeti etiketi altna sokulan evreler, gerekse dine arlk veren siyasal kurulular olarak, sol dnceyi ve tutumu artran tepkiler sergilemektedir. Bu tepkileri, devrimci politikalara ya da yapsal deiikliklere ekebilmek ve
salam temellere oturtmak, Trk solunun asla kmsememesi gereken bir
devdir. Milliyeti sa hatta dinci sa denen evrelerin, sol dnceyi ve tutumu artran bu ynlerini gz nnde bulundurmakszn, btnyle karya
alnmas kadar yanl bir davran olamaz (Soysal 1994). Soysal, milliyeti
sala iliki iin, solda sayd d ballklara kar duyarllk tutumunu iselletirmelerini yeterli grmektedir. Buradaki yorumun ruhunda yine tarihin znesi konumunu ulus hatta onun da tesinde ulusun devleti igal etmektedir. Grld kadaryla, bir tarafta Kemalist Trk Yeni Hayat, yeni Galiyefi Trk Diplomatik, Kemalist Aydnlanma 1923 ve ulusal solcu Ulusal dergilerinin, bir tarafta i Partisinin, bir tarafta da Aslan Bulut trnden laisist
MHPlilerin bulunduu bu diyaloun ana eksenini Kemalizm, Avrasyaclk ve
mill iktisat temalar oluturuyor (Can 1998). Bu temalar erevesinde balayan
diyaloun ve sonrasnda beklenen ittifakn itici gc ise, bir kez daha belirtmek
gerekirse, Sovyetler Birliinin dalmasyla ortaya kan Trk siyasal corafyadr. Bu Trk corafya, Mmtaz Soysaln 1985de szn ettii grbz adam
iin uygun bir gelime zemini olarak grlmekte ve gelecek iin bir hayat alan kabul edilmektedir. Bu koullar altnda MDD izgisi dorultusunda leit-motivinde snfsal deil, milliyeti bir ruhun yatt solun27 ulusal kar teme26 Sylei iin bkz. Ortadou, 10, 11, 12 Aralk 1997.
27 Ulusal solculara gre, Solculuun ulusalclkla badamayaca, emperyalist odaklarn destekledii Avrupa Merkezli bir bak asdr ve lkemizde bir ideolojik sol saplant olarak uzun
yllar boyunca etkili olabilmitir... Emperyalizme kar ilk kurtulu savan veren bir lkenin solu tabii ki ulusalc olacaktr... (Emiraliolu, 1988). Ortadou gazetesinin Genel yayn Ynetmeni
87
KAYNAKA
Amin, Samir (1993) Maoizmin Gelecei (ev. Ik Soner), Kaynak Yaynlar, stanbul.
Avcolu, Doan (1962) Sosyalist Gerekilik, Yn, 39 (12 Eyll).
Avcolu, Doan (1963a) Sosyalizmden nce Atatrklk, Yn, 69 (10 Nisan).
Avcolu, Doan (1963b) Hzl ktisad Kalknma, Yn, 75 (23 Mays).
Avcolu, Doan (1964) Medrese Atatrklnden Gerek Atatrkle, Yn, 85 (13 Kasm).
Avcolu, Doan (1965) Halk, Devleti, Devrimci ve Milliyeti Kalknma Yolu, Yn, 111 (14 Mays).
Avcolu, Doan (1966a) Sovyetler ve Biz, Yn, 148 (28 Ocak).
Avcolu, Doan (1966b) nc Dnya, Yn, 159 (15 Nisan).
Avcolu, Doan (1969) Trkiyenin Dzeni: Dn-Bugn-Yarn, Bilgi Yaynevi, Ankara (3. bask).
Avcolu, Doan (1980) Devrim ve Demokrasi zerine, Tekin Yaynlar, stanbul.
Aydemir, evket Sreyya (1932) nklp ve Kadro, Ankara.
Aslan Bulut, ayn dergide, Marksistlerin milliyeti olabileceini kantlamaya girimektedir. Buluta gre, bunun en ak kant Milli Demokratik Devrim tanm ve Sultan Galiyefin milliyetilikle sosyalizmi buluturmasdr. Buluta gre Trkiyede en ar sadan en ar sola kadar btn gruplar bir ulusal politikada (ayn hedefte) buluturmak mmkndr (Bkz. Bulut, 1988).
Btn dnya grlerinin tek bir ulusal politikada, tek bir hedefte bulumasnn anlam, ayn
devletin egemenlii altnda yaayan insanlar arasnda bu hedefi cerhedecek herhangi bir atmann, kar elimesinin olamayacan zmnen kabul etmektir. Marksist adan milliyetiliin
anlam tam da budur: Ezilenlerin, kendisini ulusal politika ve ulusal hedef biiminde formle
eden milliyetilik yoluyla, gnll veya gnlsz olarak, konumlarna raz edilmesi... Eer bu
hedef araclyla toplumun tbi snflarna refah vaadediliyorsa, o zaman, bu ulus-devletin, bu
ulusal hedefin kendisine setii alanlarda smry younlatrmas ve oralardan kendi metropolne aktaraca sermaye ile bu snflara, baml konumlarna raz olacaklar bir refah
seviyesi sunmas sz konusu demektir. Bunun da karl emperyalizmdir. Bu iki durumun da
Marksizmle kuramsallatrlabilecek bir taraf yoktur.
88
SUAV AYDIN
Aydemir, evket Sreyya (1962) Trk Sosyalizmi ve Fikir Atatrkl, Yn, 7 (31 Ocak).
Aydemir, evket Sreyya ve Sadrettin Cell (1924) Lenin ve Leninizm, Aydnlk Klliyat, 10.
Aydnolu, Ergun (1992) Trk Solu (1960-1971). Eletirel Bir Tarih Denemesi, Belge Yaynlar, stanbul.
Belli, Mihri (1970) Milli Demokratik Devrim, Aydnlk Yaynlar, Ankara.
Belli, Mihri (1971) Proleter Devrimci rgt in Program Tasla, Trkiye Solu, 1 (5 Nisan).
Berkes, Niyazi (1963) Atatrklk Nedir Ne Deildir?, Yn, 63 (28 ubat).
Brackman, Arnold C. (1963) Indonesian Communism: A History, Frederick A. Praeger, New York.
Bulut, Arslan (1998) Atatrk ve Milliyeti Devrimcilik zerine, Ulusal 5-6 (K-Bahar).
Can, Kemal (1998) Trk-Devrimci ttifak, ArtHaber, 4 (10-16 Ocak).
Czaplicka, M.A. (1918) The Turks of Central Asia at the Present Day, Clarendon Press, Oxford.
dEncausse, H. Carrre ve Stuart Schram (1966) Asyada Marksizm ve Milliyetilik (ev. S. Aolu ve
A. Aolu), Yn Yaynlar, stanbul.
Emiraliolu, Mehmet (1998) Trk Solu Trkiyenin Hizmetindedir, Ulusal 5-6 (K-Bahar).
Fairbank, John K. (1969) ada inin Temelleri: 1840-1950 (ev. nsal Oskay), Doan Yaynevi, Ankara.
Furuya, Keiji (1981) Chiang Kai Shek: His Life and Times, St.Johns University, New York.
Grkan, Ulu (1998) Trk Solu zerine (Sylei), Ulusal, 5-6 (K-Bahar).
leri, Rasih Nuri (1976a) Mihri Belli Olay 1, Anadolu Yaynlar, stanbul.
leri, Rasih Nuri (1976b) Mihri Belli Olay 3, Anadolu Yaynlar, stanbul
lhan, Attil (1980) Hangi Sa, Bilgi Yaynevi, Ankara.
lhan, Attil (1997) Trk-Devrimci Diyalogu, Cumhuriyet, 26 Aralk.
lhan, Attil (1998) Trk Sosyalizm Tarihi zerine (Sylei), Ulusal, 5-6 (K-Bahar).
Kakn, S. Halit (1998) Sultan Galiyev Efsanesi Diriliyor, Toplumsal Tarih, 50.
Karaosmanolu, Yakup Kadri (1962) Atatrkn zledii Trkiyeyi Kurabildik mi?, Yn, 47 (7 Kasm).
Mao (1967) Sosyal Devrim, Sosyal Yaynlar, Ankara.
Nzm Hikmet (1995) Benerci Kendini Niin ldrd?, Adam Yaynlar, stanbul (11. basm).
Oran, Baskn (1977) Azgelimi lke Milliyetilii: Kara Afrika Modeli, A..S.B.F. yayn, Ankara.
zdemir, Hikmet (1986) Kalknmada Bir Strateji Aray: Yn Hareketi, Bilgi Yaynlar, Ankara.
Perinek, Dou (1979) Anarinin Kayna ve Devrimci Siyaset, Aydnlk Yaynlar, stanbul (2.bask).
Perinek, Dou (1980) TKP 1.Genel Kongresini A Konumas, Trkiye Gerei, 12-13 (25 Ocak).
Saylgan, Aclan (1967) Soldaki atlaklar (1927-1966). Trk Sollarnda Revizyonizmden htillci Sosyalizme, Ankara (2.bask).
Saylgan, Aclan (1970) Soldaki Bitmeyen Kavga. Aye Yaynlar, Ankara.
Seluk, lhan (1962) Bizim Milliyetiliimiz, Yn, 3 (3 Ocak).
Seluk, lhan (1992a) Turann Kaps, Cumhuriyet, 21 Mays.
Seluk, lhan (1992b) Ermeni Diasporas ve Turan, Cumhuriyet, 6 Haziran.
Soysal, Mmtaz (1962) Gz Oyan Kargalar, Yn, 32 (25 Temmuz).
Soysal, Mmtaz (1981) k Yolu, Milliyet, 18 Austos.
Soysal, Mmtaz (1985) Yeni ark Meselesi, Milliyet, 12 ubat.
Soysal, Mmtaz (1994) Halka hanetin Ad Solculuk Olamaz (Rportaj), Cumhuriyet, 22 Aralk.
89
enalp, Mehmet Grsan (1998) Trkiyede Solun zgrlk Sorunu, Aydnn Yabanclamas ve Gneydou Meselesine Ulusal Sol Yaklamlar, Ulusal, 5-6 (K-Bahar).
TKP - ddianame ve Sorgu (tarihsiz) Ankara.
Togan, Zeki Velidi (1969) Hatralar, stanbul.
Toprak, Zafer (1982) Trkiyede Milli ktisat, Yurt Yaynlar, Ankara.
Yetkin, etin (1970) Trkiyede Solda Blnmeler, 1960-1969 (Tartmalar-Nedenler-zm nerileri), Toplum Yaynevi, Ankara.
Yldrm, Ali (1988) Belgelerle FKF, Dev-Gen (1965-1971), Cilt 1, Yurt Kitap-Yayn, Ankara.
90
SUAV AYDIN
Turkish left developed along two paths: universalistic left and particularistic
left. In this essay the genesis and the reflections of particularistic left -that is
here taken to be a phenomenon of Third Worldism in peripheral countries- is
elaborated. This analysis of particularistic left, which is characterized by corporatism and nationalism, takes National Democratic Revolution (NDR) Thesis
as its axis.
Turkish communist movement entered the Republican era with this division.
The nationalist liberationism of Kadro movement, which established the left
wing of Kemalism by breaking up with the Turkish Communist Party, is the first
source of particularistic left. Those in Kadro movement, who were former
Unionists and Turkists, were inspired by Galiyevism which was the protoThird Worldism of 2nd International and an expression of a Turkish-Tatar
nationalist liberation movement inside/on the edge of Bolshevik Revolution.
This early Third Worldist nationalist liberationist tradition was rectified in
1960s, inspired by Chinese Revolution and Maoism. Leftist-Kemalist movement, that was born in early 1960s, paid attention to Chinese Revolution with
anti-Sovietic and Third Worldist concerns. Maos first democratic revolution
and then socialist revolution strategy was adopted by Yn as Kemalism before
socialism.
NDR Thesis was formulated by Turkish Workers Party, the effective socialist
party of 1960s. TLP used this accumulation that was formed in the left wing of
Kemalism and Republican Peoples Party. On the basis of anti-imperialism the
revolution target of this thesis was seen as a continuation/reformation of
Nationalist Independence War and was connected to the Kemalist heritage.
NDR Thesis, that was constructed by Mihri Belli, separated from TWP in which
universalistic left line started to be dominant after 1966. A search for political
ways out of parliamentarism started. Dev-Gen (Revolutionary Youth), THKP-C
(Turkish Peoples Liberation Party - Front) and Aydnlk movements, which put
their mark on recent past of the Turkish left, appeared in this process of searching - with serious divisions within. Consequently, NDR and its products were
perhaps the main determinants of Turkish left in the last three decades.
91
92
Siyasal dnce alannda nemli rnler vermi insanlarn grlerinin ve temel ynelimlerinin dnemsel koullarla aklanmas, genel kabul gren bir yaklamdr. Trkiyenin 20. yzyl bandan 70li yllara uzanan siyasal dnce tarihi sz konusu olduunda, evket Sreyya Aydemir (1897-1976) hi kukusuz
dikkate deer rnler veren, nemli bir dnrdr. Aydn potansiyeli tayan,
aran, aratrc ve sorgulayc insanlarn genlik dnemlerini ne tr lke ve
dnya koullarnda yaadklar, kimi zel dnemler sz konusu olduunda daha fazla nem kazanr. Bu adan, 19. yzyl sonlarnda doup, genlikleri Birinci Dnya Sava, Ekim Devrimi, Mtareke, igal ve Kurtulu Sava gibi arpc
tarihsel olaylarla yorulmu aydnlarn ve siyasal kadrolarn Trkiye tarihinde
zel yerleri olmutur. Eer deyim yerindeyse, Cumhuriyetin hem siyasal hem
de ideolojik anlamda kurucu kadrolarn bu kuak oluturmutur. evket Sreyya Aydemir ise, devlet ynetiminde nemli grevler alan bir aydn olmamasna karn, ideoloji ve siyaset arayanlar arasnda zgn ynelimleriyle ne kan bir isimdir. Aydemir, bir yanyla kendi kuann prototipidir; ama dier yanyla, reel politikann zerine ina edilecei ideolojik ve kuramsal zemin arann srarla srdrm bir aydn olarak, bakalarndan ayrlr.
93
lindii gibi, Aydemirin siyasal dncelerinin oluumunda nce bir ttihatlkTuranclk evresi yaanm, bunun ardndan TKP yelii ile somutlanan komnistlik evresi gelmitir. Aydemirin formasyonunun zn oluturan ve 1930lu
yllara denk den kadroculuku ise, ilk iki evrenin kendine zg bir tr sentezi olarak ortaya kmaktadr. Aydemirin siyasal dncelerinin daha sonraki
evrimi, bu arada rnein 70li yllarn ilk yarsnda eski yol arkadalarndan Vedat Nedimin bile anlayamad batl sosyal demokrat dnemi, bizce zel bir
nem ve anlam tamamaktadr.
Yukardaki dnemlemede dikkat edilmesi gereken nemli iki nokta vardr.
Bunlardan birincisi udur: Aydemirin siyasal-dnsel formasyonunda ilk evreyi oluturan ttihat-Turanc ynelimin, daha sonraki komnistlik evresine
hi uzanmadn, yani Aydemirin komnistliinin daha nceki ynelimlerinden tam bir arnma sonucu ortaya ktn sylemek mmkn grnmemektedir.1 Kendi yazdklarna baklrsa, Aydemir hibir zaman gerek anlamda bir
marksist ve komnist olmamtr. rnein proletaryann kavgas ya da snf
hakimiyeti gibi kavramlar Aydemire fazla hitap etmemitir. Aydemir, insanlk
tarihinin burjuva devrimlerinden de ikyetidir. nk dnyaya hrriyet ve
insana hak ilan eden Fransz inklb devri, bizim iin bir esaret devrinin balangc olmutur. (Aydemir, 1968a: 172) Ekim Devrimine gelince. Bu Devrimde
ona asl ekici gelen, despot arln yklmas ve doulu uluslarn yeni bir ruhla
silkinmeleridir. Artk her millet zalimlerini, istilclarn bandan atacakt. Bu
i bana, o gne kadar dinlediim, u snflarn kavgas, parti politikas, proletarya diktatrl gibi eylerden daha aydnlk grnyordu. te imdi her ey
anlald. te benim balanacam dava. (Aydemir, 1974: 201). Bu nokta zerinde daha sonra da duracaz.
nemli olan ikinci nokta ise, Aydemirin komnist olduu ya da kendini komnist sayd dnemde Trkiyenin geleceine ilikin belirli bir perspektifi benimsemi olmasdr. Aydemirin, 1920lerin ilk yarsnda, komnizmle balarnn henz kopmad dnemde benimsedii perspektifte, Cumhuriyet Halk Frkas tarafndan gerekletirilecek kalknma ve sanayileme, kendi gnnn gelmesini bekleyen sosyalizm iin bir nkoul saylmaktadr. Aydemirin 1924 ylnda Aydnlk dergisinde Sadrettin Cell ile birlikte savunduu grlerde (Aydemir, 1973: 356-357), kapitalizmin ve sermayenin geliimini sosyalist mcadele iin mutlak nkoul sayan bir tr legal marksizmin izlerini bulmak mmkndr. Ancak, kalknma ve sanayileme daha sonra, komnizmden kadroculua gei dneminde, bu kez snf mcadeleleri yoluyla gelecek bir sosyalizme
alternatif olarak kendi bana zgn bir hedef saylmaktadr. Aydemirin TKPli
1 evket Sreyya, Aydemir soyadn Mfide Ferit Tekin Trk roman Aydemirden hareketle almtr. Tekin 1918 ylnda yaynlanan ve o dnemin genlii zerinde hayli etkili olduu sylenen bu roman, Trkiye Trkleri ile dardaki Trkler arasnda oluturulacak kltr ve siyaset
birliini konu almaktadr.
94
METN ULHAOLU
olduu dnemlerdeki kimi grlerinin Kominternin tepkisini ektii, bu rgtn kendi resmi belgelerinde yer almaktadr. Kominternin TKPyi sert biimde
eletiren 5. Kongresi 1924 ylnda toplanmtr. Ayn dnemdeki Aydnlk yazlarnn, bu eletirinin hedefi olduklar sylenebilir. Nitekim Aydemir de ok sonralar, 1967 ylnda, Mete Tunaya Kominternle bu yzden asl kendisinin attn ve Trkiyeye gelen bir Komintern temsilcisini gene ayn nedenle terslediini anlatma gereini duymutur (Ergder, 1978: 15). Aydemirin Komintern delegesini gerekten tersleyip terslemediini bilemeyiz; ama Aydemirin,
Kominternin grece en sa izgide yer ald dnemlerde bile bu rgte daha
sadan ters dt aktr.
Bu iki noktay nemli bulup vurgulamamzn nedeni, evket Sreyya Aydemirin dnsel formasyonunu keif abalar iin iyi bir k zemini oluturmalardr. Aydemir, gerekten apl, aran, bu aranta kimi zgn ynelimler
sergileyebilen biridir; ancak, o da 20. yzyl balarnda Trkiyenin nde gelen
aydnlarn derinden etkileyen bir paradigmann insandr. Ksaca zetlemek
gerekirse bu, batyla tuhaf ve kompleksli biimde ilikilenmi, bu nedenle zaman zaman duygusal doucu tepkiler de sergileyebilen, snf mcadelesinin
sznden bile rken, belirli bir devlet gelenei olan, hibir dnem tam smrge durumuna dmemi bir lkenin insan olarak Trkiye aydnna zg sosyal
darwinist paradigmadr. Aydemirin Trk -Turanc bir dnem yaam olmas
bu nedenle hi de rastlant saylamaz. F. Georgeona gre dnemin Trk aydnlar, batdan gelen beyaz ve doudan gelen sar baskya kar nc bir yol
neren Trkle eilim duymular, smrgecilie ve Avrupa emperyalizmine
kar direnii darwinci terimlerle aklamaya almlardr (Georgeon, 1986:
32). Bu sylenen, Aydemirin 30lardaki kadrocu grlerine ok uymaktadr.
Yukarda zetlenen trde sosyal darwinist bir anlay Osmanlnn son dnemindeki Trklerden balayarak Cumhuriyetin kurucu kadrolarna, hatt ok
daha sonrasna (bugnlere) uzanp geleneksel aydnlarn ve siyasetilerin byk bir blmn etkilemise, o zaman Aydemirin zgnl nerededir?
Kanmzca bu geleneksel kesim iinde Aydemiri zgn ve ayrks klan
zellik vardr. Bunlardan birincisi, Aydemirin her tr dnsel-siyasal yneliminin bir st-belirleyeni olarak kendini zaman zaman aka gsteren romantik bir ie dnklktr. Kanmzca Aydemiri devlet kapsnda ikbl peinde
komak yerine kuram ve ideoloji aranna ynelten ve bu aranta onu daha
retken klan yan, bu romantizmidir. Aydemiri zgn ve ayrks klan dier iki
zellik de romantizminin bir uzants olarak grlebilir. kinci zellik udur: Aydemir, diyalektii bir yntem olarak genel marksist kurgunun dna tayp
orada anlamlandrmaya alm; belirgin ve belki de u noktada bir sekincilikle yorulmuken halklk yapmaya koyulmu; aydnlanmay ise, baty hedef
alan yar duygusal tepkileriyle halhamur olup yle aramtr. rneklenen bu eliik ya da ikici (dalist) zelliklerin, ne kadar apl olursa olsun bir aydn bak
95
srtna yerletirecei aktr. eliik konum ve ikiciliklerin, aydnn asn geniletmesi, onu daha derinlere yneltmesi, kolay grlemeyeni grdrmesi mmkndr (hatt ciddi bir olaslktr); ama ayn konumun ve ikiciliklerin, onu bir
yerden sonra eklektizme ve ar znelcilie yneltmesi de kanlmazdr. Aydemir, her iki zellii de sergilemi, hassas dengelerde durmaya almann getirileri kadar gtrlerini de yaamtr. Suyu Arayan Adam Vl-Nureddine suyun bulunuu galiba yolun kayboluu bahasna oldu, ho grn ithafyla vermesi (V-Nu, 1988: 275), sanrz bu gerein kendisi tarafndan da grldnn kantdr.
Nihayet, Aydemiri zgn klan nc zellik, dnemin aydn kesiminde Kemalizmin pozitivist aranlarndan kaynaklanan genel bir kuram soukluunun egemen olduu dnemde bile kuramn neminde srar etmesidir. Gnmzn birok solcusuna cazip gelecei kesin olan sz deil i, doktrin deil
eylem parolas, 30lu yllarda Cumhuriyet ideolojisi tarafndan batac edilmitir. Doktrin aksiyondan sonra gelir eklindeki Kemalist iar, siyasal yaam olduu kadar akademik siyasal dnceyi de etkilemitir. (Parla, 1989: 118). Aydemir ise, byle bir dnemde egemen Kemalist anlaya damga vuran metodolojinin tam tersini savunmu ve bunun gereini yapmaya almtr. Saylan bu
zellik, bir yere kadar Aydemirin esinlerinin ve motivasyonunun, bir yerden
sonra da yaad derin d krklklarnn temelini oluturmutur.
Kozmopolitizm ve yerlicilik
Trkiyede, kapsaml bir kuram ve ideoloji aran iinde olan aydnlarn ayn
zamanda ayaklarn bu topraklara basabilmeleri, baka bir deyile kuram ve
ideoloji arannda lkenin somut gereklerinden kopmayacak bir izgi tutturmalar her zaman g olmutur. Aydemir, bunu bir lde baarabilmi bir aydndr. Aydemirin bu greli baarsnda, dneminin kresel koullarn ve lkesinin durumunu iyi okumasnn byk pay vardr.
Aydemirin dier arkadalaryla birlikte 1930larda balatt kadro hareketinin kkenleri daha ncesine dayanmaktadr. Az nce szn ettiimiz sosyal
darwinist paradigma ve snf mcadelesinden duyulan byk rknt, nc
yol aranlarn daha ttihat ve Terakki dneminde tahrik etmitir. rnein, sava sonrasnda izlenecek politikalar belirlemek zere 1917 ylnda oluturulan
bir komisyon, zel giriimciliin snf atmalarn arttraca kaygsndan hareketle brokrasi tarafndan ynlendirilecek devleti bir ekonomi modelini
nermitir (Ahmad, 1986: 79). Ancak, byle bir modelin dnce planndan fiili
uygulamaya geii iin elverili dnya koullar, byk bunalmn ardndan,
1930larla birlikte olumutur. Boratavn da belirttii gibi dnya bunalm, evre lkelerde i dinamie dayal bir sanayileme srecine olanak tanyan koullar yaratmtr (Boratav, 1989: 48). zetle, Aydemir ve kadrosu bsbtn zgn
96
METN ULHAOLU
97
ama ayr iki izgide gelien sreler olarak grmek doru deildir. Liberal demokrasi, snf mcadelelerinin yannda, ya da ona kout olarak gelien baka
bir izgi deil, snf mcadelelerinin tarihsel bir sonucudur. Bir lkeye liberal
demokrasi, i dinamiklere oturmakszn, biimsel olarak ithal edilebilir; ama snf mcadeleleri o lkenin kendi tarihsel geliiminin zgn sonucu olarak ortaya kar. Sonuta, belirli bir lkedeki demokrasi pratii, snf mcadelesinin birikmi deneyimleri ve gelecek iin tad potansiyele gre biimlenir. Aydemirin ve dnemin baka birok siyasetisinin temel yanlgs, liberal demokrasiyi tarihsel bir sonu olarak deil, snf mcadelelerine, bu mcadelelerin kyasya biimler almasna cevaz veren, sonra da bu kyasya mcadelenin yaratt
kaos karsnda aciz kalan bir sistem olarak grmeleridir. Bunu izleyen mantk
ise grece basittir: Onlar bu ie ok erken baladlar ve bu arada geliip kalkndlar; biz ise ge balyoruz, ge balayanlar olarak ayn kavgaya cevaz veren bir sistem bizi tketecek, daha da gerilerde brakacaktr...
Yeri gelmiken, zel olarak Aydemirin daha yakndan ve hakkyla irdelenebilmesi iin sorulmas gereken bir soru var: Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki
aydnlar nezdinde, emek-sermaye elikisi ve onun rn olan snf mcadeleleri, Trkiye gibi lkelerde mmkn olup da nlenmesi gereken bir sre midir,
yoksa dnya kapitalizminin kendi mant byle bir elikinin Trkiye gibi lkelerde doup gelimesini peinen ve kategorik olarak zaten dlamakta mdr?
Dnemin aydnlarnn ve siyasetilerinin bu konudaki grleri belirli bir tutarllk gstermemektedir. Kimi sylemlerde snf mcadelesi mmkn ama arzu edilmeyen bir olgu saylrken, baka sylemler byle bir olgunun Trkiyeye
nesnel anlamda yabanc kalaca ynndedir.
Sonuta, Aydemirin kuramc yan bu noktada bir kez daha devreye girmektedir. Aydemir, kimi dnemlerde farkl grler dile getirmise de, kadrocu dneminde yapt uluslararas kapitalizm zmlemeleriyle Trkiyeyi ve benzer konumdaki lkeleri batl snf mcadeleleri tarihinin dnda bir izgiye yerletirmeye almtr. rnein u szlerde olduu gibi:
Bugnk sermayedarlk eklinin, bugnk temeller ve kurallarla, btn dnyaya yaylmasna ve bu suretle de sermayedar-proleter elimesinin dnya lsnde bir hl
almasna ise, zaten bugnk kapitalizmin yaps engeldir. nk daha yukardan beri
iaret ettiimiz gibi bugnk kapitalizm metropol-koloni nizamna dayanr. Bugnk
kapitalizm, sanayii ve balca sermaye hareketlerini dnyann baz blgelerinde (mesela Avrupa ve Kuzey Amerikada) younlatrmak ve cihann drtte n koloniler ve
ak pazarlar, yahut pazar tekelleri halinde yaatmakla mrn srdrmektedir (...)
Byle olunca da bugn, btn dnya lsnde sermayedar-proleter tezad deil, sermayedar memleketler ile sermayeden ve sanayiden yoksun memleketler tezad hakim
bir manzara gsterir. (Aydemir, 1968a: 52-53).
Uluslararas kapitalizmin byle kategorik biimde ayrtrlmas, brakn gnmzn kresellemi kapitalizmini, Leninin (ve hele hele Rosa Luxem-
98
METN ULHAOLU
burgun) zmledii 20. yzyl balar kapitalizmi iin bile geerlilik tamamaktadr. zetle Aydemir kapitalizmin eitsiz geliimini iki kutuplu bir mutlakla indirgemekte, bileik geliim denilen sreten ise bsbtn bihaber
grnmektedir. Bu bir yana, Aydemirin dledii bamsz sanayileme sreci de mutlaka bir ii snf yaratacaktr; peki, o zaman bu snfn muhatabyla
(diyelim Devletle) ilikileri nasl dzenlenecektir? Burada, Aydemirin dnce
derinlii bile, Osmanldan tesantlk olarak devralnp korporatizme dntrlen, hatt pek de haksz saylmayacak biimde talyan faizmine benzetilen
ideolojik kodun tesine gememektedir.
2 rnein Attila lhan, bana ideoloji verilseydi, ben de marksizmin babalarna o kadar sarlmazdm szleriyle kendi genliinde marksizme ben sana mecburum deme gerekesini ortaya
koymaktadr (bkz. Attila lhan; Hangi Bat ?, Bilgi Yaynevi, Ankara 1976, s. 17).
99
balarda devlet byklerinden bir miktar destek grr gibi olmu, ne var ki sonuta kstek destee ar basmtr. Misyonun dorudan ve ak biimde olmasa da engellenmesi, Aydemirde byk bir d krkl yaratmtr. Aydemirin
Atatrk inklb denen hareketi halk iinde yayacak, savunacak ve tekilatlandracak nderlerin vazifelendirilmemi ve nder bir partinin kurulamam olmas, sanyorum ki, cumhuriyetten sonraki rejimin, ileride de, sebepleri kolay
kolay anlatlamayacak bir muammas olarak kalacaktr. (Aydemir, 1973:396
dn.) eklindeki dncesi, Kadronun sonu ile daha da pekimi olmaldr. Yakup Kadri Karaosmanolu ise kendi d krkln daha edebi szlerle anlatmaktadr: Lakin ben politikann satran tahtas stnde sadece bir piyade
idim. Ne mat edilmeye deerdim, ne de balca bir rolm olabilirdi. Onun iindir ki, hnerli satran ustas beni bir ileri srd, bir geri ekti ve sonunda karmdaki file esir vermekte hi bir zarar grmedi. (Karaosmanolu, 1984 :48)
Aydemirin ve Kadrocularn kendi dnce ve yorumlarnn tesinde, Kadronun misyonunun Devlet nezdinde pek itibar grmemesi, gerekten aklama
gerektiren bir durumdur. Bize gre, varln ve gcn arttran bir burjuva kesimin, Kadronun grlerini fazla nc yolcu ve kapitalizm d bulup byle
bir misyonu devlet zerindeki etkisini kullanarak sabote etmesi, o dnemin koullar gzetildiinde inandrc bir aklama gibi grnmemektedir. Kanmzca,
snanmas elbette mmkn olmayan, ama daha aklayc bir yaklam, dnemin Cumhuriyet kadrolarnn, gelitirilmi ve sistematik her ideolojik kurgunun
kendi iinden radikal ve etkili kopulara da olanak tanyacan sezmeleri ve
bundan ekinmeleridir. Bu, yalnzca Kadronun stlendii trden kuram ve ideoloji misyonlar iin deil, bu yndeki baka btn abalar iin geerlidir. Baka
deyile, Cumhuriyet sekinleri, verili durumu gereince rasyonalize eden, yeni
aydn kuaklar gerekten kendine balayabilecek ideolojik sistemletirme abalarnn hepsine souk bakmlardr. zetle, Cumhuriyetin siyasal sekinleri, Osmanldan devralnan yalnkat pragmatizmi (deyim erif Mardine aittir) ve bunun getirecei esneklikleri, gelitirilmi ideolojik sistemlere tercih etmilerdir.
Ayn durum, dnemin yetkin gzlemcilerinden Ahmet Hamdi Baar tarafndan
yle ifade edilmektedir: Halk Frkas tarafndan temsil edilen ideolojinin ksas,
ideolojinin inkrndan ibaretti. Biz bize benzeriz forml iinde her ey istenirse kabul, istenirse reddolunur ve her ey yaplabilirdi. Vaziyet bu merkezde olunca da inklbn ideolojisiyle bir fikir hareketi peinde koanlar lzumsuz ve hatt
zararl iler yapm saylacaklard. (Baar, 1981: 159).
100
METN ULHAOLU
devlet adamlarna ynelik ltleri, sekinci bir anlayn ularnda dolamaktadr. Kanmzca bu sekincilik, kendisinin halk kavramna yaklamyla ve ihtilal denilen eyin ne olduunu bilmesiyle (ve bundan rkmesiyle) ilgilidir.
Aydemirin sekinci yan, darwinist paradigmayla ve anlamn bu erevede
bulan toplum mhendislii tutkularyla ilikilendirilebilir. Dneminin pozitivist
ynelimleri, kurama ve ideolojiye konulan mesafe dnda, dier yanlaryla kukusuz Aydemiri de biimlendirmitir. Ancak, bunlarn yansra, yakn dnem
Osmanl tarihine ilikin gzlemlerinin, Aydemirdeki sekincilie zel bir eni
katm olabileceini dnyoruz.
Bir kere, ttihat ve Terakkinin dnsel rn fukaralnn Aydemirin dikkatini ektii aktr. Aydemir bu konudaki gzlemlerinin ardndan devam eder ve
bizdeki merutiyet hareketinin bir fikir ve doktrin hareketi olmayp yalnzca
bir ayak uydurma abasndan ibaret kalndan yaknr. Sonra, Avrupada yllarn geirmi olanlara dner ve unlar syler: Avrupada yllarn harcayan bunca
aydn ve yar aydnn nasl olup da bu kadar verimsiz kalabildiklerine hayret etmemek kabil deildir. (Aydemir, 1972a: 279). Aydemirin bu yetersizlikten kard sonu ise gerekten nemli ve ilgintir. Aydemire gre bu insanlar hep
yar aydndr. Yar aydnn ise idealist olmas mmkndr; ama terkipi ve nazariyeci (kuramc) olmas mmkn deildir.
Burada, bir kez daha, Aydemirin aklkla parmak bast, ama kendisini,
zel konumunu ve dnemini ok ap bu lkenin siyasal yaamna damga vurmu bir olguyla karlayoruz. Trkiye, hemen hemen her dnem, terkipi ve
nazariyeci, ama kitlesi olmayan sekinlerle; kitlelere hitap edebilen, idealist,
ama terkipi ve nazariyeci olmayan hareketileri kaynatrma gerei yle ya da
byle hissedilen bir lke olmutur. Bu gereklilie iaret etme ii de, solda Kvlcmldan Avcoluna, sada ise Turhan Feyziolu kadrolarndan Aydnlar Ocana, oradan da gnmzn Taha Akyoluna uzanan izgilere dmtr. Etkin
bir siyasal hareket iin gerekli bu iki genin hep ayr ayr yerlerde durmas, herhalde Trkiyenin tarihsel, sosyolojik, siyasal ve kltrel zellikleriyle ilgili bir
olgudur. Not edip geiyor ve yeniden Aydemire dnyoruz.
Aydemirin sekinciliini bir de u szlerinden dinleyelim: Halkn idareye itirak ettii rejimlerde aydn, memleketin gerek efendisidir. nk halkn iradesini aydn temsil edebilir (...) devlet adam, ileri ve stn aydn demektir.
nk toplumda en g ve stn sanatn, yani siyasetin szcs ve icracs
odur. (Aydemir, 1971b: 185). Kimilerinin eilimli olduklar yaktrmalarn tersine, byle bir sekinciliin, Marksizm yle dursun, Leninizmle, hatt jakobenizmle herhangi bir ilgisinin olduunu dnmyoruz. Bir kere, Aydemirin burada ifade edilen sekincilii, kendini komnist sayd (ya da bakalar tarafndan yle sayld) dnemlerde bile Marksizmden ne kadar uzak kaldnn gstergesidir. Aydemirin sekinciliinin jakobenizmle de ilgisi yoktur; nk jakobenizme isel olan bir nve, daha a plebyen kesimin ya da baldrplaklarn
101
temsil ettikleri dinamizm, Aydemir iin tam bir rknt vesilesidir. Aydemirin
bu rknts, dneminde ihtilallere ve kyma tanklk etmiliinden kaynaklanyor olabilir.
Aydemirin sekinciliiyle devam edelim: Kadronun azlk, fakat nder bir inklp ktleye, bir inklp genliine hitap edii, onun nde gelen bir vasfyd.
nk, z-fikir ve soy-fikir, hibir zaman harclem deildir. Halka inen ve ona
maledilen ise, fikirler deil, ekiller ve basitletirilmi sloganlardr. (Aydemir,
1974: 482). Aydemirin siyaset dnyas bu szlerle daha da netlik kazanmaktadr.
Leninist nclk dahil sola ait her tr nc-kitle ilikisi kurgusundan bsbtn
farkl olarak, Aydemirin ilikilendirilmesinde iki tarafl kategorik bir dlayclk
vardr. Baka deyile, nc (kadro), sistem (ideoloji) ve dnce (kuram) ile kitlesel ynelim ve dnceler, konjonktrel bile olsa herhangi bir anda birbiriyle
btnlk oluturmamakta, birbirini karlkl olarak beslememektedir. zetle,
Aydemirin siyaset dnyasnda halk olsun, halkn da katld ihtilaller olsun, hep
bir soy-fikirin kendini bu dnyada gerekleyebilmesinin aralardr.
Bu ar sekinci konumun, Aydemirin ihtilal tanklnn kendisinde zel bir
pleb fobisi yaratmasndan kaynaklandn dnyorum. Aydemirin kendine
zg ie dnk (hatta yer yer egosantrik) romantizminin pleb rkntsne zel
eniler katt da ylenebilir. Aydemirin genlik dneminin en byk akn (Sitare) yaad meknlarn (Nuha) Kzl Ordu istilsna uramas, hatt zamannda
derin ve gzel duygulara dald evinin pasakl ve kstah bir bolevik tarafndan
zorla paylalmas, anlald kadaryla Aydemiri derinden etkilemitir (Aydemir,
1974: 182-183).3 Ancak, iin kiisel-duygusal boyutu bir yana braklsa bile Aydemirin aadan unsurlara uzakl aktr. erkes Eteme ilikin zmlemeleri,
bu uzakl ortaya koyan bir rnektir: Bu tipler hemen btn ihtilallerde trerler.
nk, ihtilallerin artlar, halk denilen denizi kartrr, sular bulanr. Sularn dibinden sularn yzne evvelce bilinmeyen unsurlar, ahslar kar. Bunlar kanunlarn, kaidelerin, toplum hiyerarisinin erevelerini paralarlar. (Aydemir, 1973
:163). Aydemirin syledikleri kukusuz dorudur. Ancak, rnek olarak Aydemirin
iyiden iyiye uzaklk duyduu Etemin verilmesi, bu tr dinamiklerin Aydemir iin
zel bir rktclk tadn gstermekedir. O, her eye karn bir nazariye, dzen, kural ve kaide insandr. htilaller sz konusu olduunda bile.
Bu ar sekinciliinin ve pleb rkntsnn burada bizim amzdan nem
tayan bir baka yan, sz konusu belirlenimlerin Aydemirin tarih yazmn da
dorudan belirlemi olmas ve kendisini bu anlamda ihtiyatla yaklalmas gereken, hatt yer yer gvenilmez bir tarih yazcs haline getirmesidir. rnekleri
zerinde az sonra duracaz.
3 Sahne olarak canlandrldnda, benzer bir durumun, geri dnd evine yerlemi ve odalar
paylam iileri gren Dr. Zhivago tarafndan da yaand dnlebilir (filmden sz ediyoruz). Dr. Zhivago da derin duygularn plebyen kesimle paylaabilecek biri deildi.
102
METN ULHAOLU
Aydemirdeki sekinciliin, plebyen unsurlar ile plebyen olmayan ama kuramsz idealist tipler arasnda bir tr ayrm gzettii sylenebilir. Aydemir, her
iki tipi de kmsemekte, kendine uzak bulmaktadr. Ama, plebyen unsurdan
zellikle ihtilal ortamlarnda rklrken, idealist yar-aydn onun iin daha ok
bir alay vesilesidir. Aydemir komnistlik dneminde yakndan tand Nazma
rkntyle deil, idealist bir yar aydn olarak hep alayc bir kmsemeyle
yaklamtr (Aydemir, 1974: 295). Aydemirle ve Nazmla ayn alkantl yllar
ayn meknlarda paylaan V-Nunun izdii Aydemir portresi, burada anlatmaya altklarmzla tutarldr. V-Nu Aydemiri Trkiyenin mukadderatnda
rol oynayacak kratta biri olarak grm, herkesi sigaya ekecek lde sekter
tavrlarna tank olmu, nihayet herkes zerinde otorite kurabilecek yetkinlikte
olduunu teslim etmitir (V-Nu, 1988: 233 ve 279).
Dnsel sln egemen olduu Trkiye siyasetinde, biraz derine inebilenlerin, evrelerinde despotik ve sekter bir otorite kurabilmeleri Aydemirin dnemiyle snrl kalmam, zellikle Trkiye solu bu gelenei yaatmak iin byk
abalar harcamtr.
103
gu yknn belirgin temalar, Aydemirin tarih yazclnda, Araplarn, Krtlerin ve Abdlhamitin oluturduu gende ortaya kmaya balamaktadr.
rticann eksik kald sanlmasn. Aydemirin sekinci mantna gre,
Mustafa Kemalin ocukluu srasnda kendisine kt davrananlarn da aalanmas gerekmektedir. Bunlar, din adamlardr. Bu din adamlarnn da (Aydemir kendilerini hi grmemi olsa bile) herhalde il yzl opur hafz ile
kaygsz derbeder kaymak hafz olmalar gerekmektedir (Aydemir, 1960: 60).
Mustafa Kemal gibi sekin bir nderin nc snf insanlar arasndaki ilesi,
Aydemire gre ocukluundan sonra da devam eder. Mustafa Kemal, Suriyede
Araplar arasndayken yksek asitli zeytinyanda kavrulan eit eit kzartmalarn insana bulant veren kokular arasnda yaamak zorunda kalr. Geri dnerken de pembe, ablak yzleri, balarnda yana eilmi mavi bereleriyle askerden ziyade baka trl yaratklar hatrlatan bahriyeli Fransz olanlarna
katlanmak zorunda kalr (Aydemir, 1969: 332). Devam edersek, Krtlerin aslnda Trk olduklarn ileri sren bir Krt, Aydemir nezdinde ok deerli ve saygndr. Ama bir baka Krt (Celadet Bedirhan), Krt dilinin Trkeden apayr
bir dil olduunu sylerse, Aydemir kendisinden ancak istihza ile (Krt konusunda nclerden geinen) sz edecektir (Aydemir, 1973: 222 dn).
Bu tr rnekleri daha fazla uzatmak gerekmiyor. stelik, Aydemirin dgcn byle youn nyarglarla altrmas ok da nemsenmeyebilir. Ne var ki,
Aydemirin tarih yazclnda, belge saklaycl, olay arptcl gibi ynler de
vardr ki, bunlarn zerinde titizlikle durulmas gerekir. Bunu yapacak olanlar,
kukusuz tarihilerdir. Bu yaznn snrlar ierisinde, Aydemirin bu tr ynelimlerine birka rnek vermekle yetineceim.4
* Kurtulu Sava yllarnda bir ara Trabzonda bulunan Kk Talat, Sohumdaki Halil Paaya, Mustafa Suphi ve arkadalarnn ldrlmesiyle ilgili
bilgiler vermi ve bu cinayete yerel Mdafaa-i Hukuk nderlerinin yansra asker-sivil resmi grevlilerin de kartn belirtmitir. Aydemir, belge elinde olmasna karn, ileri srlen iddialarn kesin olmamas gerekesiyle bu belgede yer alan bilgileri aklamamaktadr (Aydemir, 1972b: 581).
* Kurtulu Sava yllarnda smet Paann kararghnda grev yapan Tevfik
Byklolu, I. nn Savan kastederek, burada bir zafer olmadn belirtmitir. Aydemir ise, bu belgeden yararlanma gereini duymam, yararlanmamann daha faydal olacan dnmtr. nk Aydemir milli tarihimize yle mal olmu bir olay konusunda tartma yaratmann alemi olmadn dnmektedir (Aydemir, 1971a: 482).
* Aydemir, erkes Etemin Ankara ile srtmesinde zel bir yeri olan Eskie-
4 Bu konuda daha fazla rnek ieren bir yazmz, 11 yl nce Gelenek dergisinin Ocak 1987 tarihli 3.
kitabnda yer aldndan (erkes Etem Olay ve Tarih Bilmeceleri) ayn noktalar burada yinelemiyoruz.
104
METN ULHAOLU
Sonu
evket Sreyya Aydemirle ilgili bu ksa deerlendirme, kanmzca gnmz
iin anlaml denebilecek kimi uzantlar da tamaktadr. Daha a, Aydemire
ilikin olarak burada yaplan deerlendirmelerin, artk iyiden iyiye arkaikleen
105
KAYNAKA
Ahmad, Feroz (1986) ttihatlktan Kemalizme, eviren:F.Berktay, Kaynak Yaynlar
Avcolu, D (1980) Devrim ve Demokrasi zerine, Tekin Yaynevi
Aydemir, .S (1968 a) Inklp ve Kadro, Bilgi Yaynevi (1. basm 1932)
Aydemir, .S (1968 b) kinci Adam, I. Cilt, Remzi Kitabevi (2. basm)
Aydemir, .S (1969) Tek Adam, I. Cilt, Remzi Kitabevi (4. basm)
Aydemir, .S (1971a) Tek Adam II, Remzi Kitabevi (4. basm)
106
METN ULHAOLU
107
This essay discusses evket Sreyya Aydemirs intellectual position, both as part
of the general social darwinist paradigm, which affected Turkish intellectuals at
the outset of the century, and as a unique stance that can be characterized with
romanticism, ambivalence in relation with elitism and populism, and insistence on the importance of theory. Aydemirs ideological position can be divided into three periods: Unionism-Turanism, Communism (he was a member of
Turkish Communist Party), and Kadroism. His communist attitude is not a total
purification from his earlier beliefs. Aydemir did not at any time use a strict
Marxist terminology. In his communist period he considered development and
industrialization as a precondition for socialism and in his Kadroist period he
takes these items as an alternative to it. Aydemir criticized Prens Sabahaddin
and Ahmet Aaolu for being unaware of the particularity of this country and
established his position as a nativism that provides us the insight to grasp both
the locality and the international conjuncture. On the one hand he puts serious
reservations on liberal democracy and on the other hand he carries a refutation
for class struggle. Here, this issue is examined by questioning whether there is
an objective consistency between these two. In addition to these Aydemirs historical studies are criticized for being based on hiding of documents and distortion of events.
108
SHA NSAL
Giri*
Bu yazdan beklenen, Trk solunun siyasal yaps iinde Kvlcmlnn nerede
durduu sorusuna bir cevap tasla sunabilmesidir. Ancak bu taslak, yazda ikin
bir biimde mevcuttur; ilaveten syleyeceklerimiz bunu kabalatrmak ve Kvlcmlya hakszlk etmek gibi bir tehlike tamaktadr. Bu tehlikeden bir nebze olsun kanabilmek iin Kvlcmlnn TKP ve Kemalizm karsnda konumunu deil de, Kvlcmlnn da dahil olduu siyasal gelenekten kopu srecine deinmek
bir imkn yaratabilecektir. Ancak, ar bir iddiada bulunmaktan korkmadan,
TKPnin likidasyonuna kadar Kvlcmlnn bu partinin en nemli militan olduunu sylemek gerekmektedir. Kvlcmlnn bu tarihten nce ve sonrasnda Kemalizm karsndaki konumu ise, TKPnin ya da MDDnin ve hatt 1960 sonras
genlik hareketinin konumundan farkl deildir. Trk solu, aada szn edeceimiz kopu srecine kadar her durumda Kemalizmin yedei olarak kalmtr.
(*) Bu yaznn ilk halinde bir giri blm yoktur; ancak Toplum ve Bilim dergisinin bu yaz iin
tayin ettii hakem, yaznn Kvlcmlnn gerek iinden geldii Trkiye Komnist Partisi gerekse
Kemalizm karsndaki konumunu lykyla aklayamad sonucuna varm ve derginin editr de bir giri blmyle bu sorunun zlebileceini bildirmitir. stelik bir de hakemlik
kurumuna bavurmu bu yazda bu iki eksik dnda daha bir yn eksik bulacak olanlara imdiden aklanmas zorunlu olan bir durum vardr. Yaz, hasbelkader bitirilmi bir tez almasnn zerine kurulmu olsa da tketici bir akademik alma olmak iddiasnda, hele Kvlcmlyla
ilgili her trl soruya cevap verebilme iddiasnda deildir. Ayrca szkonusu olan yaz, 15 daktilo
sayfasna sdrlm bir denemedir ve yazar ne denli iddial olursa olsun, Trk solunun neredeyse btn tarihi demek olan Kemalizmin karsndaki konum sorusuna cevap veremeyecei de aikrdr. Bu nedenle, bir kere hakem tarafndan cevap verilemez bir soruyla kar karya
brakldktan sonra nmde iki seenek kalmt: Ya byle bir cevab vermeyi reddedecektim ya
da haddimi amay bir kere gze aldktan sonra admlarm hi geri ekmeyecek, hakemin sorusunu geniletip siyasallatracaktm. Ben de ikinciyi tercih ettim.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998
109
Kiminin Marxtan sonra Marksizme en byk katky salayan dnr olarak grd, kimininse burjuva teorileri rettiini syledii, kendi deyimiyle
eskilerden Kvlcml hakknda en salkl (!) deerlendirmeyi yenilerden
Murat Belge yapmaktadr. Trk solunun tarihsel kkenleri hakknda byle bir
denemeyi kaleme almak cretini gsterebilmemi salayan da Murat Belgenin
Kvlcml eletirisindeki iki paragraftr.
Doktor Hikmet Kvlcml, Trkiye sosyalizmi tarihinde mutlaka eletirilmesi
gereken bir kiidir; karalamak zere deil, neminin anlalmas iin. nk
sosyalizm tarihinin nemli bir ksmnda hayattadr ve etkindir. Sosyalizmin
Trkiyede gelimesi tarihi iinde yorulmutur; bu bakmdan szkonusu gelime biiminin bir eit gstergesi gibidir. te yandan, sosyalizmin gelimesine onun da katklar vardr. Bunlarn da ayrca anlalmas, deerlendirilmesi
gerekir diyerek yazsna balayan Belge, ayn yaznn son paragrafnda da sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihini, Kvlcmlnn sosyalizmin gelimesine... katklarn anlyor ve deerlendiriyor:
Kvlcmldan bize kalanlar, inanlmaz mcadele azmidir; tezi deil, ama dogmatizme kar cesur tavrdr; teoriye verdii zel biim deil, ama papaanla kar tavrdr;
Trkiyenin orijinalitesi diye sunduu ey deil, ama bir lkenin zgl koullarn deerlendirme gereine uygun abasdr; nihayet, bu konuda son sz olarak ileri srd Vatan Partisi program deil, ama mcadelenin partili olmas gerei konusundaki
kesin inancdr (Belge, 1975: 59).
110
SHA NSAL
Yllar boyunca Kvlcmlnn muarz olanlar, onun orijinalite olarak sunduunu burjuva devlet teorisi olarak eletirenler, otuz yl aradan sonra ordunun
keskin klcnn ardnda devrim kanunlarn referans almaktadrlar.
Hikmet Kvlcml, sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinin en nemli kiilerinden biridir; ama ne bu tarihin brakt miras ne de Kvlcml gkten
zembille inmitir. Kvlcml bu tarihin arpc bir rneidir; Toplum ve Bilimin
Trk solunu konu ettii bu sayda TKPnin kurucular arasndan sadece evket
Sreyya Aydemir ve Kvlcmlnn ele alnmas bir tesadf olmasa gerektir. nk aralarnda, incelenebilecek bir klliyat brakan belki de sadece ikisidir.
Birok kiinin, omzu kalabalk drt yal adamn bir adm nnde; TRT-1
ekrannda arz- endam eden son Makedonyalnn grnn Trk solunun
milad olarak kabul etmesi bouna deildir. 12 Eyll 1980, Trk solunun alklayamad ve hatta mtereddid bile kalamad ilk ttihat darbedir. O sabah,
ttihat ve Terakki Cemiyeti, asi ve vey evlad olan Trk soluna ylesine kesin
ve son bir darbe vurmutur ki, solun akirtleri ylesine darmadan olmulardr ki, darbeyi takip eden yllarda ya gelenekten tamamen kopma eilimine
girmiler ya da 28 ubat darbesinin gsterdii gibi titreyip yuvalarna dnmlerdir.
ilerin 15-16 Haziran 1970de stanbulu ele geirmeleriyle balayan ve ar
aksak giden kopu srecinin zemberei o meum sabahta boalmtr. O sabahtan beridir, kimileri kendilerini bir snfn ya da bir etnisitenin aabeyi yerine koymamalar gerektiini dnmeye balamlardr.
Trkiyede komnist hareketin tarihini nereden balatmak gerektii konusunda komnistler arasnda mutlak bir fikir birlii olmamakla birlikte, hl mitinglerde, baz gruplar tarafndan kurucu lider olarak Mustafa Suphinin fotoraflar tanmaktadr. Mustafa Suphi, Ethem Nejat, efik Hsn, Hikmet Kvlcml, Reat Fuat, arada bir yerlerde tedirgin edici glmsemesiyle smail Bilen
ve Mihri Belli diye giden bir silsile. Silsilenin bundan sonras iin anlacak ilk
isim ise Dou Perinek olmaldr.1
Ancak bu mirasn murisleri iinden ikisi ayrca anlmaya deer; Hikmet Kvlcml ve Mihri Belli. Her ikisinin de iinden geldikleri gelenek, i Partisinin de
sol iinde saylmasn meru hale getirmektedir; ancak Kvlcml ve Belli, siyasal birikimlerini gen kuaklara aktarmak bakmndan dier TKPlilerden ayrlrlar ve bu nedenle TKPnin u ya da bu dnemdeki nder kadrosu iinde, szn ettiimiz kopuun elerini barndran az saydaki isimden ikisidirler. Kvlcml, kopuun hemen ardndan yaamdan ayrlmtr ve bu srecin neresinde durduu ise ancak yazdklarndan karsanabilir. Byle bir aba, siyasal ie-
1 Her ey aslna rcu edermi. Takrir-i Skn Kanununu Ankarada Mfrit Burjuvazi rtican Grtlana Yapt manetiyle karlayp stiklal Mahkemelerine sank olarak kanlarn halefi, 70 yl
aradan sonra Devrim Kanunlarn imdada aran Dou Perinekten bakas olmasa gerektir.
111
riinden dolay, Trk soluna dmektedir; ama Kvlcmlnn eseri incelendiinde durduu yerin gelenekle kopuun tam arasnda olduu ortaya kmaktadr. Bu durumun sonular Kvlcmly gerekten ilgin bir siyasal dnr ve
eylem adam haline getirmektedir. Trk solunun kopuunun en arpc isimlerinden Ergun Aydnolu ve Demir Kkaydn kadar Kuva-y Milliye dergisi
de Kvlcmly referans olarak kullanabilmektedir.2
*
**
Dr. Hikmet Kvlcmlnn, iie girmi, balca dneme ayrlabilecek siyasal dncesine deinmek iin, 1971de sakland ve yurt dna kat dnemlerde kaleme ald anlarnda anlatt bir hikye ile balamak uygun olacaktr. Bu bir kopuun hikyesidir ama gerek bu koputan ncesine, gerekse
sonrasna dair Kvlcmlnn dncesi hakknda bir eyler yazmak, ister istemez Trkiyedeki komnist hareket hakknda bir eyler yazmak demektir. Murat
Belgenin (1975: 45) isabetle belirttii gibi, nk Kvlcml sosyalizm tarihinin
nemli bir ksmnda hayattadr ve etkindir. Sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihi iinde yorulmutur; bu bakmdan szkonusu gelime biiminin bir eit
gstergesi gibidir. te yandan, sosyalizmin gelimesine onun da katklar vardr.
Bunlarn da ayrca anlalmas, deerlendirilmesi gerekir.
Bu, yani kopuun kendisi olmasa da hikyesi, Trkiyede eli kalem tutan hemen herkes hakknda bir yorumu bulunan Yaln Kkn de dikkatini ekmitir. Kvlcml 1937 ylnda, cebinde Demokrasi: Trkiye Ekonomi Politikas
Hakkndann, baslmaya hazr temiz msveddeleri ile pek Film stdyosunda Nazm Hikmeti ziyaret ediini anlatr. Stdyoya vardnda Nazm Hikmet,
montaj masasnda Kayseri Kombinasnn al treninde ekilmi olan filmden, Birinci ubenin talimat zerine, smet nnnn adnn ve sznn getii yerleri kesmektedir. Kvlcmlnn yeni kitab da smet nn ile Celal Bayar
arasndaki iktidar mcadelesinin kzmas zerine kaleme alnmtr.
Nazm Hikmet, kitabn msveddelerini kartrdktan sonra, metni yaymlamamas iin Kvlcmlya srar etmeye balar. Yaln Kkn, Nazm Hikmetin Kvlcmlnn siyasal intiharn sezmesi diye yorumlad itiraz, aslnda,
siyasal iktidarn kendi arasndaki atmaya Kvlcmlnn da kurban edilebilecei korkusudur.
Kvlcml bir yaynevi sahibidir; ama kitab yaymlamas iin nce, yerinde
bir kararla, smail Hakk Uzunarlya bavurmutur. Uzunarlnn kitab
yaymlamay kabul etmemesi zerine Gnn Meseleleri adl bir kitap serisini
balatr. (Kvlcml, 1979: 89-91) kincisini ancak 16 yl sonra yaymlayabilecei
serinin ilk kitab olarak Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknday
yaynlar. Kitabn asl ilgin yn, Kominternin 1935deki VII. Kongresinde ald
2 Yeni Hayat dergisi, bundan birka ay nce, milliyeti solu tantabilmek iin Kvlcml ile ilgili
bir yaz yaymlamak istemitir.
112
SHA NSAL
113
Konaklar ve Konuklar ile Frka ve Fraksiyon blm, Kvlcmlnn kinci Merutiyetle balatt Marksist hareketlerin bir tarihidir ve zellikle 1919 sonrasnda, bu hareketteki akmlar ve hizipler hakknda nemli ipular verir. rnein,
komnist hareketin kurucusu kabul edilen Mustafa Suphi hakknda olduka
sert eletirilere yer verildii gibi, TKP iinde aznlklarn nemli bir mcadelesi
olduu ve TKPde Trk egemenlii hakknda tartmalar yaandna dair gndermeler vardr. (Kvlcml, 1992a: 280 vd.)
htiyat Kuvvet: Milliyet (ark) blm ise, Krt sorunu hakknda bir denemedir; Krt etnisitesini Leninist-Stalinist emaya uygun bir biimde bir millet olarak kurgulayan bu denemenin TKPnin o dnemdeki grlerinin de bir eletirisi olduunu sylemek mmkndr.
Kvlcmlnn siyasal yaam asndan Yolun iinde yer alan en nemli blm ise Tabya Ana Halkas: Legaliteyi stismardr. Elaz Cezaevinde tamamlad bu almay, tartlmas amacyla TKP MKye ne zaman verdii konusunda kesin bir bilgimiz yok; ancak, referans olarak kulland gazetelerin tarihlerine bakldnda, Yolun 1931 ile 1933 yllar arasnda yazlm olduu sonucu
kmaktadr. Kvlcml Cumhuriyetin onuncu yl nedeniyle iln edilen afla
tahliye edildikten ksa bir sre sonra da legal yaynclk faaliyetlerine balayacaktr. Legal yaynlarn erevesi iinde Trkiyede alkan kylln en byk ve en tehlikeli can dman Kemalizmdir. Kemalizm demek, derebeyi artklar + tefeci sermaye + finans-kapital + finans kapital devleti bloku akla gelir. Bu
drt e birbirini tamamlayarak birbirinden ayrt edilmez bir btn halinde
kaynaarak biricik Kemalizm sistemini yaratr. Trkiyede Kemalizm yaadka,
bu drt bal biricik soygun ve apul canavar kylln cann ve kann emecektir. (Kvlcml, 1992a: 255) gibi eletirileri kaleme almas mmkn olmasa
da, Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakkndaya kadar, izginin dna ktn gsterebilecek bir metin yazmam ya da yaymlamamtr.
Yol birka adan incelenebilecek bir metindir; ancak, ball hi tartlamayacak olan bir militann kaleminden TKPnin grlerine bakmak ilgin olabilir.
TKP, sol tarih yazmnda yaygn olarak kabul gren bir iddiaya gre, 10 Eyll
1920 tarihinde Bakda toplanan bir kongrede kurulmutur. (Tevetolu, 1967:
200; Tunay, 1978: 217; Saylgan, 1968: 97) Trk komnist hareketindeki hemen
btn gruplar tarafndan Komnist Partisinin kuruluu olarak 10 Eyll 1920
tarihi ve komnist hareketin ilk nderi olarak da bu kongrede genel sekreterlie
getirilen Mustafa Suphi kabul edilir. Burada TKPnin tarihini aktarmak niyetinde deiliz; ama, partinin milliyeti kkenlerini gstermek asndan bir noktay
ele almak gerekmektedir.
Mustafa Suphinin partisinden aylar nce, 5 Nisan 1336dan (1920) daha nce, (Karabekir, 1988: 580) yine Bakda, Mtarekeden sonra Trkiyeden kaan
ttihatlarn nde gelenlerinden Halil Paa, Salih Zeki, Kk Talt gibi isimler
tarafndan kurulan Trkiye Komnist Frkasnn (Karabekir, 1988: 642) kurulu
114
SHA NSAL
115
adn facia koyarken, ayn zamanda, bu gn TKP iin yararlarn da itiraf etmekten ekinmez:
Biz(de) anarko-bundizm bir ehrin bile her trl kk-burjuvazisi iinde nfuz ve
kk salamamtr. Hele yerletirme ve dei-toku facialar, Trkiyedeki dar-aznlklar gl bir sosyal temelden bsbtn yoksun etmitir.3 (Kvlcml, 1992a: 282)
Kvlcml, Elaz Cezaevinde bu aratrmann temellerini atmaya alr. Cezaevinden ktktan sonra bir daha hi dnmeyecei aratrmalar, yllar sonra
hl, Krt sorunu zerine yaplan baz aratrmalara kaynak olmaktadr; Kvlcml, Fikret Bakayann tartmal kitab Paradigmann flasnda temel referanslardan biridir.
Merutiyet burjuvazisinin Krt derebeylii ile ittifak halinde Ermeni halkna
kar bir hareketle Ermeni burjuvazisini tasfiye ettiini syleyen Kvlcmlya
gre, Sovyet Devrimi Ermenilerin yurt sorununu kknden zmtr. (Kvlcml, 1992b: 320-325)
Kominternin tespit ettii hemen her sorunu Trkiye iin yakc bir gndem
maddesi olarak grme eiliminde olan Kvlcml iin ulusallk sorunu da byle3 Kvlcmlnn kaleminden de olsa, sadece ona maledilemeyeceini dndmz milliyetiliin ilk yllardan beri komnist harekette ne denli arlkl bir ideoloji olduunun bir rnei olarak
Mbadele sonrasnda TKPnin yararlarnn nasl deerlendirildiine ksaca bakmak gerekmektedir. Mbadelenin Trk komnistlerine hizmeti, sadece Rum kkenli komnistleri Trkiyeden
gtrmek olarak kalmam, Yunanistandan da, ou ttn iisi ingeneleri de ksa zamanda
militan kadro olarak devirilmek zere Trkiyeye getirmitir. ingeneler kendilerine ingene
denilmesinden holanmazlar, son zamanlarda etnisitelerin nemsenmemeye balanmasyla,
ingeneler arasnda da kimliklerini onurla aa vuranlar kmaya balamsa da, bu durum
hl byledir. Bunun iin, bazlar ingene dememeye zen gsterirler; ya ingenelerin istedii gibi Roman derler, ya da aka bir aalama ifadesi olarak, esmer vatanda. Kvlcml
Yolu yazdnda ingeneler hakknda ne dnyordu? ingene olarak isimlendirmekte herhangi bir saknca grmedi mi? Yoksa, kendini kontrol etmekten uzak bir ruh hali iinde dikkatsizlik mi etti? Kitabn hibir zaman militanlar arasnda dolatrlmayacan tahmin etmi miydi?
Bunlarn hibirini bilmiyoruz; ama bu metinde ingenelerden ingene olarak szeder. Ama
ingeneler TKP iindedir artk; yine de ingenelerin sadece serbest igc, ehir kaldrmlarnda isiz krlan iiler deil, partisinin militanlar da olduundan hi szetmez. Ancak yllar
sonra, eski husumetleri gndeme getirdii anlarnda ingenelerin TKP iindeki almalarndan
szederken esmer vatanda demeyi tercih eder. (Kvlcml, 1979: 74) Ayn Kvlcml, Sosyalist
gazetesinin 12 Nisan 1967 tarihli saysnda Nazm Hikmet Satclar balyla yaynlad ve
evket Sreyya Aydemiri eletirdii yazsnda ise, bir halk deyii marifetiyle ingenelii yine bir
aalama sfat olarak kullanmaktadr: Edirnelilik herhalde; ecaat arzetmeden olamyorlar.
116
SHA NSAL
dir. uras muhakkak ki ulusallk sorunu, Kominternin olduundan ok partimizin en zayf cephesidir. (Kvlcml, 1992b: 325) Burada Kvlcmlnn zayf
cephe tanm, Leninist emperyalist zincirin zayf halkas tanmndan baka
bir ey deildir. nk Kvlcmlya gre Dou illerindeki ayaklanmalarda yer
alan ynlar, her ne kadar emperyalizme ve feodalizme alet oluyor gibi grnseler de, tepkileri, aslnda ekonomik ve ulusal baskya kar bir tepkidir ve
TKP iin, Bu ezilen halk ackl durumunda yalnz brakmamak iin onun zel
durumunu incelemenin ve saptamann artk zaman gelmi de gemitir. (Kvlcml, 1992b: 325)
Trkiyenin Dou illerinde bir Krt etnisitesinin tesinde Krt milletinin varl olduka tartmaldr. Ancak, Kvlcmlda en ayrc zelliklerden biri olan,
Trkiyenin zgn tarihsel geliimini vurgulama abasna ramen, hemen btn komnistlerde olduu gibi, tm sorunlar Kominternin tezlerine gre deerlendirmek eilimi ok gldr. Bu da, yukarda sylediimiz gibi, Kominternin bir seksiyonu konumundaki bir parti yneticisi iin artc bir durum
olmasa gerek.
Kvlcmlnn bu tezleri, Partinin 1925teki Krt politikasnn da ak ve sert
bir eletirisidir. Bu kitap da Parti ynetimince dikkate alnmadna gre, eletiriler kabul edilmemi demektir. Ayrca, konuyla ilgili olarak hemen hi bir parti
yaynnda yeni yorumlar bulunmadna gre, Partinin Krt politikasnn uzun
yllar aynen devam ettii sylenebilir.
Kvlcmlya gre, Dnya Savann bitiminde Trkiyenin belli bal merkezlerinde Krt aydnlar tarafndan, zayf, kansz bir akm olarak balayan
Krtlk, Krt milliyetilii dnyada rol oynayan en byk g dnya ii snfnn ideolojisi, komnizm ve Bolevizm ile elele verememitir. Trk burjuvazisinin bunu yaptn dnen Kvlcml, sanki Krt milliyetilii iin byle bir
olanak mevcutmu, Bolevikler hibir siyasal taktik gzetmeksizin Moskovada
oturup kendileriyle elele verecek milliyetiler beklermi gibi, naif deerlendirmeler yapmaktadr. Oysa tam da kendinin dedii gibi, zayf ve kansz bir akm
olan Krt milliyetilii ile ittifaktansa, gl ve etkin olan Trk milliyetilii ile
ittifakn Bolevikler iin ok daha tercih edilir bir manevra olduu aktr.
Kvlcml bir yandan her Krt hareketine kar-devrimcidir, yabanc parasyladr gibi damgalar yaptrldn sylerken, te yandan Asya Balkanlar
dedii ve Krt, Ermeni, Arap, Sryani vb. gibi birok rk ve kavmin kark yaad blgede, bunlarn ok sk attn ve u ya da bu yabanc devletin ad ve
hesabna komiteciler yetitirdiklerini sylemektedir. (Kvlcml, 1992b: 333 ve
336) Eer bu basit bir tutarszlk deilse Kvlcml, Krt olmayan rk ve kavimlerin hareketlerinin yabanc parasyla olduunu dnyor demektir. Daha nce
Ermenilerin d balantlar konusunda zmnen de olsa baz eyler syleyen Kvlcml, Arap milliyetiliklerinin de yabanc kkrtmas olduunu dnyor
olabilir.
117
Daha sonra, Krtln istikrarl bir varlk ve tarihsel bir olay olduunu ileri
sren Kvlcml, Stalinin ulus emasna uygun olarak Krtl yurt birlii, z
dil birlii, kltr birlii ve ekonomi birliini tm olarak temsil eden bir topluluk olup olmama asndan inceleyerek Krtlerin bir millet olduu sonucuna
ular. (Kvlcml, 1992b: 337-348)
Krt etnisitesini bir ulus olarak kurgulamann kanlmaz bir sonucu da, bir
Krt burjuvazisinin varlnn gsterilmesidir. Ancak btn almas boyunca,
bu blgenin derebeyi kalnts ekonomik ve toplumsal yapsn vurgulayan Kvlcml iin, bu burjuvaziyi tanmlamak hi de kolay deildir. Dou illerinde
burjuva unsurlar var m? Var. diyerek balayan Kvlcml, hemen ardndan bu
tespiti yumuatr: Dou illerinin klasik anlamyla burjuvadan ok, burjuvalaan unsurlar iinde egemen tip, ticaret sermayedar ve tefeci sermayedardr.
(Kvlcml, 1992b: 355)
Oranlarn % 1 - 1,5 olarak tespit ettii bu unsurlarn balca kkten geldiini sylemektedir. Aalar, tccarlar ve aydnlar. Arasna kaak tccarlar ile
ehven-i er olarak grd katrclar da dahil eden Kvlcmlnn ulusal bir
burjuvazi yaratmaya alt ve bunun iin zmlemelerini zorlad aktr.
Ancak, blgenin ekonomik ve toplumsal koullar karsnda, yaratt bu burjuvazinin pek de burjuvaziye benzemediinin de farknda olan Kvlcml, burjuvalaan Dou illeri iindeki tepkiler, ulusal denilen z burjuva eiliminden
ok, kar-devrim denilen geriye zlem biiminde kalyor diye, kendi zmlemeleriyle de tutarszlk gsteren bir sonu karmaktadr.
Elbette, burjuvazinin devrimci barutunu tkettii Leninist teori doruysa, bu
kyl (toprak) sorununu zecek yegne snf olan proletaryann da Dou illerinde mevcut olmas gerekecektir ve Kvlcmlya gre mevcuttur da. yle ki,
bunlarn (proleterleen unsurlarn) toplam nfusun % 3n oluturduunu iddia etmektedir. (Kvlcml, 1992b: 373)
Kvlcml Yoldan balayarak giderek gelitirdii ve zenginletirdii zel bir
dil kullanr. Kulland zel dil, kimi zaman halk dilindeki szcklere sosyalist
anlamlar yklemeye kadar gider. Daha sonra Tarih Tezinde, ok daha arpc
rneklerini greceimiz Kvlcmlnn Yolda yazdklarna gre, halk dilindeki
kelimeler ve deyimlerden sosyalist anlamlar karmak son derece doaldr;
nk, muhtemelen henz formle edemedii barbar geleneklerine ilikin dnce nveleri olumaya balamtr.
Krt kyllerinin iinde bulunduu ekonomik ve toplumsal artlarn arl
altnda, kendilerine bir sahip aradklarn anlatrken, aaln ya da burjuvazinin kendilerine sahip olamayacaklarn bildiklerini, aslnda aradklarnn kendisine sahip kacak, kurtarc klavuz olacak bir sahip olduunu, bir yolda
olduunu sylemektedir: Szcklere bakmayn, babahanca dilde yolda sz
sahip ekline de girebilir, alacak bir ey yok. (Kvlcml, 1992b: 440) diye,
komnist-Krt (kyl) ilikisini aklar. Leninist snf zmlemeleri dikkate
118
SHA NSAL
119
tiiiyle, marur Acemlerden Trklere geen yar-bamsz derebeylikler halinde sarp bir ada gibi kald. (Kvlcml, 1992b: 329)
Kvlcml, dediimiz gibi, bir daha Krt sorununa dnmemitir. Grleri mi
deimi, yoksa politik bir taktik olarak suskun mu kalmtr bilemiyoruz; ama,
Demir Kkaydn, Kvlcmlnn, Trkiyede devrimin sacaya (i snf +
Ordu + Krt hareketi) olduunu ve ncsnn ikincisini rahatsz edeceini
sylediini aktarmaktadr.4 Ancak, yeniden Krt sorununa dnmeye frsat bulabilseydi yukardaki alntda aktarlan deerlendirmeyi gzden geirmek durumunda kalp kalmayacan sylemek g; nk Kvlcmlnn 1950lerden
1960larn sonuna kadar yaymlad tarih aratrmalar buna benzer bir dizi
ak olmayan tanmlamayla doludur.
1937de yaymlad Demokrasi: Trkiye Ekonomisi ve Politikas Hakknda kitapnn komnist sfatn terketmeden Kemalizmle kurmaya alt ilk ilikinin 1938 yarglamalar ile sekteye uramasnn ardndan 10 yldan fazla sren
cezaevi yaamn nerdeyse tek bir konuya vakfeder: uygarlklarn ykl. almalarna ilk tepki de, elindeki notlardan temize ektii bir blmn gnderdii efik Hsnden gelir: Hikmet yoksa Nazi teorisine mi kayyor? Aman dikkat! (Kvlcml, 1979: 27)
Kvlcmlnn elbetteki bu uyarya kar teorisini aklayacak bir dayana vard: Engels. Morgann uygarlk-barbarlk kategorilerini Engels araclyla aynen
alan Kvlcml, teorisinin Marksist snamas iin nce Ailenin, zel Mlkiyetin
ve Devletin Kkenini referans olarak kullanmtr. Ancak asl snama iin uzun
yllar beklemek zorunda kalacaktr.
Kvlcmlya gre insanlk Mezapotamyadaki sitelerde tarihe getikten sonra,
Avrupada burjuvazi ilk sosyal devrimi gerekletirene kadar, btn antika tarih, barbarlarn uygarlklar ykarak tarih sahnesine girilerinin, yani tarihsel
devrimlerin hikyesidir. Bir kent geliip snfl bir toplum yaps oluturduktan
sonra, bir rme sreci balam demektir ve kenti ykan eitliki kanda barbarlar tarihsel bir devrimle bu uygarln toprak yapsn altst ediyor; ancak
sonunda bu eitliki barbarlar da uygarln nimetlerine kanp derebeyileiyorlard.5
Kvlcmlnn tarihi, aralar tarihsel devrimlerle doldurulmu bir sosyal
devrimle balar ve birbirini takip eden iki sosyal devrimle de sona erer:
4 Bu yazda atfta bulunulan szl aktarmlarn ses kaytlar Uluslararas Sosyal Tarih Enstits arivlerindedir.
5 Hannah Arendte (1998: 91) gre Hatrlanamayacak bir zamandan beridir insanln, gemi
kltrler, yklm imparatorluklar, snm halklar hakknda mmkn olduunca ok ey bilmek
istedii dorudur; fakat Gobineaudan nce hi kimse, uygarln domasna ve yklmasna her
zaman ve her yerde hkmeden tek bir neden, tek bir g bulmay aklna getirmemitir. Arendt,
uygarlklarn rmesiyle ilgilenen baka dnrler arasnda Disraeli ile Nietzscheyi de saymaktadr.
120
SHA NSAL
Medeniyetten nce ekonomik ve sosyal grevleri varolan bu eyler ticaret, para, yaz
medeniyetin icad saylmazlar. Unsur olarak hepsi de medeniyetten nce kefedilmiti. Barbarlkta grlmedik, iitilmedik tek ey, devletti. Medeniyetin yzde yz patentini alabilecei tek nesnesi devlettir, saltanattr. Barbarlkta herkes silahlyd, medeniyette yalnz devlet silahldr. yle btn yurttalar silahlyken, anszn ilerinden yalnz bir avu kiinin silahl g haline gelip, ounluu silahszlandrarak gszletirmeleri her eyden nce barbar insann aklnn alamayaca bir sosyal devrimdi. te
barbarlkla medeniyetin tek szle ayrd bu mthi sosyal devrimi baarm bir toplum
olmak ya da olmamakla zetlenebilir. (Kvlcml, 1988: 126)
Bu ilk sosyal devrimden sonra antika tarih bir trl sosyal devrimi beceremez:
Antika tarih denilen adaki toplumsal sre birbirine eliik, ama birbirini kovalayan iki ana yayla iler: Birinci yay, sosyal snflarn savadr. Bir medeniyet yaad
srece ar basan gidi yay budur. Son kerteye dek toplumun olaylarn, snflarn savam anlatr, belirlendirir. kinci yay, barbarln medeniyetle mcadelesidir. Bir medeniyetten brne gei srasnda ar basan gidi yay budur. Derin tarihsel ve sosyal koullar antika snflar savamnn btn bir sosyal devrim salamasna elvermedii iin, bir an gelir, eski medeniyetler iindeki kadim snflar mcadelesi krdvne dner. Toplum ne ileri, ne geri gidemez: inde yaayan insanlarn hemen tm
iin dayanlmaz bir cehennem haline gelir. En kabaday stoisyenlik-dervilii bile insan o gidie katlandramaz. O zaman, antika tarihin ikinci yay zembereinden boanr. Barbarln medeniyetle grei st plana kar. nsanlk bir adm geriye de atsa,
ken medeniyetin ykntlar tarih yolu stnde temizlenerek, yeni bir medeniyete
doru geilmi olur. (Kvlcml, 1988: 132)
Barbarlarn, ken medeniyetin ykntlarn tarih yolunun zerinden temizleyerek yeni ve zgn bir medeniyet kurabilmeleri balca iki koula baldr:
Bu barbarlarn ncelikle yeni corafya ve teknik retici glere gebe bir lkede yayor olmalar ve, Yukar Barbarlk Kona seviyesine ykselmi KENT
(Cite)den km olmalar gerekmektedir. Aksi takdirde barbarlarn medeniyete
mdahalesi yeni ve zgn bir medeniyetin ortaya kmasna yetmez, eski medeniyet bir rnesansa uram olur. (Kvlcml, 1974: 51-53) Barbar aknlarnn
yaratt rnesans uygarlklardaki feodalleme eilimlerine kar toprak rejimlerini yeniden dzenlemektedir.6
Bata ka giden antika tarihte serfliin ortaya kmasyla yepyeni bir gelime
6 Ancak bu konuda verdii rnekler ou zaman yeterince aklayc deildir. Kvlcmlya gre
Osmanl, ryen slam medeniyetine yaplan Orta Asya Mool Trk oymak aknlarnn gebe
asndan ortaya kan tavaifl mlk (Dou slam feodalitesi) devletiklerinden biridir; ama
Orta Barbarlk Konanda bulunan Kay oymann nasl tavaifl mlk devletiklerinden biri
olabildii ya da bir tavaifl mlk devletiinin nasl olup da Bizans uygarlnda bir rnesans
(ya da tarihsel devrim mi ak deil) yaratabildiinin anlalmas mmkn olamamaktadr. (Kvlcml, 1989a: 55)
121
olur ve Dou ile Bat uygarlklar farkllamaya balar. Dou antik uygarlklarn
klasik izgisinde kalrken Bat Ortaa zgn bir gelime gstermeye balar ve
zgrleen serflerin snd imtiyazl ehirler gelimeye balar. (Kvlcml,
1965a: 12-13) Nasl ki ehirle birlikte uygarln afa skmek zereyse, Ortaadaki azadlklar, bamsz kyl Komunalar, imtiyazl ehirler ile de modern
an afa skmek zeredir ve kapitalizmle birlikte tarih ncesinin sosyal gelenek ve grenekleriyle barbarlar bir kere daha (son kez deil) sahneye kar.
Genileyen ticaret, daha byk emniyet istedii iin, irketler kurularak byk sermaye temerkz balad. Douda iki kiinin biraraya gelemedii, gelse de ilk ileri birbirlerini kazklamak olduu bir srada, Batda insanlarn sermayelerini birletirme cesaretleri, ilkin aile lsnde bile olsa, gene Tarih ncesi sosyal gelenek ve greneklerinin orada henz diri kalabildiini gsterdi Kara Avrupasnda itisafa urayan kapitalizmin
ncs retimin oraya snmas v.b., hep ngilterenin, dou yle dursun, Kara Avrupasnda bile ok fazla barbar kalnda toplanyordu. (Kvlcml, 1965a: 68 ve 79)
Barbar gelenek ve grenekleri iki sosyal devrimde daha ortaya kacaktr. Bunlardan ikincisi, aslnda bir tarihsel devrim ve sosyal devrim melezi olan Trk
devrimidir.7 Bu devrimde sosyal gelenek ve grenekleri tayan da ordudur.
Ordunun, bir sosyal snf olmad ve olamayaca halde, Sosyal Devrimlerde vurucu
g oluu: Trkiyeye Osmanl greneklerinden kalma, en nemli ve orijinal (tr kiiliine zge) bir gerekliimizdir. O kadar ki, bu gelenek, her gn, Yakndou etiketi
taklan eski Osmanl Trkiyesi haritas iine giren lkelerde bile hl yrrlktedir:
Irakta, Suriyede, Msrda, Sudanda Libyada ordu, boyuna sosyal devrimlerin vurucu
gc olmaktadr. (Kvlcml, 1995: 185)
Kvlcmlnn, Trk Devriminin melez karakterini ve barbar sosyal gelenek ve greneinin taycs olarak orduyu kefinin ilk siyasal sonucu 1954te
kurduu Vatan Partisidir; ama 1930lu yllarn banda, Trkiyede alkan
kylln en byk ve en tehlikeli can dman olarak grd ve faist bir
rejim olarak deerlendirdii (Kvlcml, 1992b: 325) Kemalizm deerlendirmelerinin deimesi 1930lu yllarn sonuna rastlar. 1937de yaymlad ve yukarda szn ettiimiz Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknda adl
almasyla, birka yl evvel iddetle eletirdii Kemalizmin sa kanad yannda tavr almaya balamtr.8 Ancak araya giren uzun hapishane dnemi kendi7 Ama btn o sebepler ortasnda, Rusyann yeryznde Antika Tefeci-Bezirgan medeniyete zaman ve mekanca en az bulak kalnn, yani en ok barbar kalabilmi ynlar halindeki Tarih ve
nsan retici gleriyle ii snfna htiyat Kuvveti oluunun 1917 devriminde hi mi bir etkisi
yoktur. (Kvlcml, 1965a: 115)
8 . nn, Milli Mcadele atei iinde yetimi bir politikac sevkitabiisile seziyordu ki, klasik manasile demokrasi demek, umumiyetle kyde ve ehirde her trl derebeyi artklarn temizlemek,
hususile kyly toprak sahibi etmektir. Kyde derebe artklarn kaldrmann tek yolu, toprak
meselesini halletmektir. (Kvlcml, 1937: 16)
122
SHA NSAL
Vedat Trkali, Hikmet Kvlcmldan naklederek Zileli Halil araclyla bu toplantya davet edildiini sylemitir. O dnem TKP Merkez Komitesi yesi olan Mehmet Bozk bu bilgiyi dorulam ve eer toplantya katlsayd Hikmet Kvlcmlnn efik Hsn Demerin yerine parti Genel Sekreterlii iin nerileceini de eklemitir.
10 Onu bu kararndan caydrmann imkn yoktu. Biz eski sollar partiye katlmasak da o tek bana masal kahramanlar gibi savaa girecekti. (Anadol, 1989: 139)
11 Bkz.: (Kvlcml, 1989b: 154 vd; 1970: 23; 1993: 21-22)
12 MUKADDES CHAT LNI: Btn memleket radyolar ve bekileri, sabah, akam ezanlarndan
sonra, ehir ve ky meydanlarnda u byk milli hakikati her gn haykracaklar: Tarlada, fabrikada, karada, denizde, havada almak, masa banda, salonda, sarayda oturmaktan ok daha
stn ereflidir! nsan iin, iten gayrisi yalandr! (Kvlcml, 1971: 41)
123
124
SHA NSAL
Hikmet Kvlcml, darbeci subaylarla umduu bir ilikiyi bu dnemde kuramamsa da, zellikle 1961 Anayasasnn salad grece demokratik bir ortamda alma ansn da bulmutur. Bu grece demokratik ortamn da etkisiyle sol hareketler, 1960l yllarn zellikle ikinci yarsnda, tarihinde grlmemi
ve sonraki yllarda da grlmeyecek bir ykseli yaamlardr.16
Bu arada, Afrika ve Asyadaki smrge lkelerin birbiri ardndan bamszlklarna kavumalar ve bamszlk ya da bamszlk sonrasnda bu lkelerde
Sosyalist olarak adlandrlan rejimlerin ortaya kmas, Vietnam ve Kba deneylerinin anti-emperyalist sylemleri, btn dnyada milliyetilik ve sosyalizmin neredeyse birlikte telffuz edilmeye (Hobsbawm, 1994: 78) balamas Trkiyedeki genlik hareketini nemli lde belirlemitir. Milliyetilik, SBKPnin
resmi aamal devrim teorisi, gerilla hareketleri ile eski ve yeni TKPlilerin mdahalesi arasnda genlik hareketleri 1970in hemen bandan itibaren sol siyasete kyll tamtr.
Kvlcmlnn mr bu son gelimeyi deerlendirmeye yetmemitir; ancak
Tarih Tezinde kyll barbar gelenek greneinin tayclarndan grmektedir:
Medeniyet bugn stn dzendir. Alt barbar dzenini tmyle yokedebilmitir? Hayr. Hemen her kapitalist lkenin EHRleri Medeni ise, KYleri Barbar durumundan
kurtulamamtr. (Kvlcml, 1974: 85)
125
KAYNAKA
Akar, A. (1983): Eski Tfek Sosyalistler. letiim Yaynlar, stanbul.
Alev, A. (ev.) (1975): Birinci Dou Halklar Kurultay; Bak 1-8 Eyll 1920 (Stenoyla tutulmu tutanak). Komal Yaynlar, stanbul.
Anadol, Z. (1989): Krmz Gl ve Kasket. Belge Yaynlar, stanbul.
Arendt, H. (1998): Totalitarizmin Kaynaklar 2/Emperyalizm. letiim Yaynlar, stanbul.
Belge M. (1975): Dr. Hikmet Kvlcmlnn Tarih Tezi zerine, Birikim, no: 4, Haziran.
Karabekir, K. (1988): stikll Harbimiz. Merk Yaynclk, stanbul.
Kvlcml, H. (1937): Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknda, Gnn Meseleleri, stanbul.
Kvlcml, H. (1965a): lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei: ngiltere. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1965b): kinci Kuvaymilliyeciliimiz. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1967): M.B.K.nin Azameti ve nhitat (Ululuu ve ll), Sosyalist, 7 ubat- 4
Mart, no: 2-3.
Kvlcml, H. (1970): Halk Savann Plnlar. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1971): Vatan Partisi Tz ve Program. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, Ankara.
Kvlcml, H. (1974): Tarih Tezi. Tarih ve Devrim Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1979): Kim Sulam? Yol Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1989a): Osmanl Tarihinin Maddesi. Bibliotek Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1989b): Dev-Gen Seminerleri. Kvlcm Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1992a): Yol I. Bibliotek Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1992b): Yol II. Bibliotek Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1993): Anari Yok! Byk Derleni. Derleni Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1995): Pratik Devrim Orijinalliimiz: Ordu, Sosyalist Gazetesi Yazlar, Diyalektik Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1988): Tarih Devrim Sosyalizm. Bibliotek Yaynlar, stanbul.
126
SHA NSAL
127
Doum: 1902, stanbul. Birinci Emperyalist Evren Sava Osmanl mparatorluunu Mtareke ile teslim olmaya zorlarken, 1919 yl Emperyalist maas Yunan
ordusu, ngiliz sermayesinin (Demiryolu, Liman, Gaz, Su, Hal, Manganez, Madenler ve lh. gibi alanlarda) en kesif yatrmlar yapt Ege-zmir blgesine kt gn, ben Yrkali etesinde fedai olarak Aydn Cephesinde savaa katldm.
Cephe gerisine talyan askeri dost diye arlnca stanbula dndm. Tbbiyei
Askeriyyei haneden 1341 (1925) yl mezun oldum.
Daha Tbbiyede iken Sosyalizm teori ve pratiine balamtm. Mill Kurtulu
Sava Zafere ulanca, Ankarann vaadetmi grnd Sosyalizm yerine Kapitalizm yoluna girii beni oke etti.
kinci Cihan Savana dek ok gayrmsait artlar altnda Sosyalizm mcadelesine devam ettim. imdi Tarihlerini ve miktarlarn hatrlayamadm kadar
defalarca hkmler giydim. En son 1939 yl askeri isyana tahrikten bir 15 yla
daha Nzm Hikmetle birlikte hkm giydik. 1950 aff ile ktk. Nzm Trkiye
dna kat. Ben Trkiyenin Demokrat Parti (D.P.) altnda yabanc sermayeye
ve emperyalizme borlanarak btn ekonomik ve politik varn ipotek ettiini
istatistikleri ve belgeleri ile tesbit edince, eski bir Kuvaymilliye savacs sfat
ile Vatan Partisini Kurdum (1954). deoloji: Antiemperyalizm ve
Antifeodalizm iarlar altnda kinci Kuvaymilliyecilik Seferberlii idi.
Menderes-Bayar klii, 1957 seimlerinden sonra, zellikle Vatan Partisine ve
Sosyalist temayllere kar tedhie geti. Amerikadan 300 milyon dolar kopartmak iin ikiyzl d ve i antajlara kalkt. Bir yanda Kruefi Ankarada karlamaya hazrlanrken; tede, Amerika Dileri Bakan Ankaraya geldii gn,
btn basnda 36 punto yazlarla benim ve sosyalist arkadalarmn balarn
sulu olarak tehir etti. ok gemedi, Ordu genlii, 1960 yl 27 Mays vuruu
ile DP iktidarn alaa edip Menderes ile iki bakann ast.
(*) Bu metin, 12 Mart 1971 askeri darbesinin ardndan yurt dna katnda gittii Suriyede Kvlcml tarafndan yetkili makamlara sunulmutur. zgn metin Uluslararas Sosyal Tarih Enstits Dr. Hikmet Kvlcml Arivindedir. Metindeki baz szcklerin alt Kvlcml tarafndan izilmi, burada italik olarak kullanlmtr. Suriye makamlarna ne amala verildii belli olmayan
bu ksa metin Kvlcmlnn siyasal grlerini arpc bir biimde anlatmaktadr.
128
SHA NSAL
129
130
SHA NSAL
131
Bu oyun, Trkiye Finans-Kapitalistlerinin, dnya Finans-Kapitalistlerinin emriyle oynad aldatmacadr. Ancak, Yalancnn mumu yatsya kadar yanar.
Trkiye en mthi bir iktsad buhran iindedir. 21. yzyl sonuna dek diyemiyecei d borlara boulmutur. Sanayi, Finans-Kapital elinde, yabanc kumpanya ve devletlerin msaade ettikleri irat tufeyli biiminde olduu iin, ziraat
de birka bin tefecinin traktrleri ile kkleri kaznan ky nfusu ve ok abuk artan nfus byk ehir varolarn Gecekondular ve a isizlerle doldurdu. Yarm
milyon ii Avrupaya can att. Bir milyon isiz darya kamak iin Bulma Kurumlar nnde rvet vererek nbet sras bekliyor. Her yl 400 bin kadar artan
2.5 milyon isiz-yoksul srnyor. tede d ticaret 40-50 Yahudi yahut melez
firmann dviz kaakcl ve fatura oyunlar ile her yl artan aklarn, yaman
Bte aklar ile yartryor. Onun iin Trkiye Finans-Kapitalistleri Nato-Cento-Seato emrinde Avrupa Ortak Pazarna ve parlamentolarna, cankurtaran simidine sarlrca sarldlar. Satlmadk mill menfeat ve snr brakmadlar.
Bu kmaza, baya bir kukla olan N. Erim hkmeti veya Skynetimlerin
drakonyen kanunlar hibir kar yol getiremez. Tersine ekonomik ve tezatlar
bsbtn dinamitletirir. Rejimin tek umudu, Amerikaya ve onun Trkiyedeki
semitik ve masonik kollarna yaranmaktadr. Bu ise, memlekette daha korkun
devrimlere zemin hazrlamaktan baka sonu veremez. Devrimcileri oaltr,
ilericilie yeni ufuklar aar. 12 Mart Muhtras henz mantk neticelerini vermemitir. Asl ngar, sra sz edilen Reform lara gelince kopacaktr. Tepeden
inme Skynetim yrtcl Ordunun ilerici glerini ileride daha tedbirli olmya zorlamaktan geri kalmyacaktr. Genlik ise, bir daha geri dnmemecesine
sosyal problemlerin iindedir. Din hisleri CIA ajanlarnn istismar etmelerinin
de bir haddi gelecektir. CIA, petrol eyhlerinin maskesini kullansa da, gericilik
birka satlk kiinin aylkl asker liinden teye geememitir. Menderes Ordunun Demokratik eilimi ile, Demirel Sosyalist eilimi ile karlat. Aradaki
fark 10 ylda kendini gsterdi. Haksz bask ile (Mecellenin dedii gibi): Bir ey
zyk oldukta, mttesi olur.
132
SHA NSAL
133
after the leftist revival; however, he had to leave Turkey after 12th March coup
detat.
In Tarih Tezi Kvlcml analyzed the problematic of formation-collapse of
pre-capitalist societies and tried to explain historical development with barbaric interventions. This perspective determined his analyses on Turkeys class
structure.
His evaluation of the army as an autonomous and revolutionist structure -a
constituent of these analyses- affected some of the later leftist groups deeply. It
also affected the process of breaking up with political tradition in Turkish left
which inaugurated particularly with the effect of political groups after 1960s.
These effects are also the apparent signs of the dual character of pre-1960 communist movement. This communist tradition, whose influences still survive, is
one of the most radical defenders of the bourgeois program of the Bolsheviks, i.e. the self-determination of the nations- at the international level, while supporting thesis like national left at the domestic level.
In this essay Kvlcml is argued to stand in the middle of the dual structure
created by the breaking off period in the history of the Turkish communist
movement which should be considered within the frame of this period.
108
SHA NSAL
Giri*
Bu yazdan beklenen, Trk solunun siyasal yaps iinde Kvlcmlnn nerede
durduu sorusuna bir cevap tasla sunabilmesidir. Ancak bu taslak, yazda ikin
bir biimde mevcuttur; ilaveten syleyeceklerimiz bunu kabalatrmak ve Kvlcmlya hakszlk etmek gibi bir tehlike tamaktadr. Bu tehlikeden bir nebze olsun kanabilmek iin Kvlcmlnn TKP ve Kemalizm karsnda konumunu deil de, Kvlcmlnn da dahil olduu siyasal gelenekten kopu srecine deinmek
bir imkn yaratabilecektir. Ancak, ar bir iddiada bulunmaktan korkmadan,
TKPnin likidasyonuna kadar Kvlcmlnn bu partinin en nemli militan olduunu sylemek gerekmektedir. Kvlcmlnn bu tarihten nce ve sonrasnda Kemalizm karsndaki konumu ise, TKPnin ya da MDDnin ve hatt 1960 sonras
genlik hareketinin konumundan farkl deildir. Trk solu, aada szn edeceimiz kopu srecine kadar her durumda Kemalizmin yedei olarak kalmtr.
(*) Bu yaznn ilk halinde bir giri blm yoktur; ancak Toplum ve Bilim dergisinin bu yaz iin
tayin ettii hakem, yaznn Kvlcmlnn gerek iinden geldii Trkiye Komnist Partisi gerekse
Kemalizm karsndaki konumunu lykyla aklayamad sonucuna varm ve derginin editr de bir giri blmyle bu sorunun zlebileceini bildirmitir. stelik bir de hakemlik
kurumuna bavurmu bu yazda bu iki eksik dnda daha bir yn eksik bulacak olanlara imdiden aklanmas zorunlu olan bir durum vardr. Yaz, hasbelkader bitirilmi bir tez almasnn zerine kurulmu olsa da tketici bir akademik alma olmak iddiasnda, hele Kvlcmlyla
ilgili her trl soruya cevap verebilme iddiasnda deildir. Ayrca szkonusu olan yaz, 15 daktilo
sayfasna sdrlm bir denemedir ve yazar ne denli iddial olursa olsun, Trk solunun neredeyse btn tarihi demek olan Kemalizmin karsndaki konum sorusuna cevap veremeyecei de aikrdr. Bu nedenle, bir kere hakem tarafndan cevap verilemez bir soruyla kar karya
brakldktan sonra nmde iki seenek kalmt: Ya byle bir cevab vermeyi reddedecektim ya
da haddimi amay bir kere gze aldktan sonra admlarm hi geri ekmeyecek, hakemin sorusunu geniletip siyasallatracaktm. Ben de ikinciyi tercih ettim.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998
109
Kiminin Marxtan sonra Marksizme en byk katky salayan dnr olarak grd, kimininse burjuva teorileri rettiini syledii, kendi deyimiyle
eskilerden Kvlcml hakknda en salkl (!) deerlendirmeyi yenilerden
Murat Belge yapmaktadr. Trk solunun tarihsel kkenleri hakknda byle bir
denemeyi kaleme almak cretini gsterebilmemi salayan da Murat Belgenin
Kvlcml eletirisindeki iki paragraftr.
Doktor Hikmet Kvlcml, Trkiye sosyalizmi tarihinde mutlaka eletirilmesi
gereken bir kiidir; karalamak zere deil, neminin anlalmas iin. nk
sosyalizm tarihinin nemli bir ksmnda hayattadr ve etkindir. Sosyalizmin
Trkiyede gelimesi tarihi iinde yorulmutur; bu bakmdan szkonusu gelime biiminin bir eit gstergesi gibidir. te yandan, sosyalizmin gelimesine onun da katklar vardr. Bunlarn da ayrca anlalmas, deerlendirilmesi
gerekir diyerek yazsna balayan Belge, ayn yaznn son paragrafnda da sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihini, Kvlcmlnn sosyalizmin gelimesine... katklarn anlyor ve deerlendiriyor:
Kvlcmldan bize kalanlar, inanlmaz mcadele azmidir; tezi deil, ama dogmatizme kar cesur tavrdr; teoriye verdii zel biim deil, ama papaanla kar tavrdr;
Trkiyenin orijinalitesi diye sunduu ey deil, ama bir lkenin zgl koullarn deerlendirme gereine uygun abasdr; nihayet, bu konuda son sz olarak ileri srd Vatan Partisi program deil, ama mcadelenin partili olmas gerei konusundaki
kesin inancdr (Belge, 1975: 59).
110
SHA NSAL
Yllar boyunca Kvlcmlnn muarz olanlar, onun orijinalite olarak sunduunu burjuva devlet teorisi olarak eletirenler, otuz yl aradan sonra ordunun
keskin klcnn ardnda devrim kanunlarn referans almaktadrlar.
Hikmet Kvlcml, sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinin en nemli kiilerinden biridir; ama ne bu tarihin brakt miras ne de Kvlcml gkten
zembille inmitir. Kvlcml bu tarihin arpc bir rneidir; Toplum ve Bilimin
Trk solunu konu ettii bu sayda TKPnin kurucular arasndan sadece evket
Sreyya Aydemir ve Kvlcmlnn ele alnmas bir tesadf olmasa gerektir. nk aralarnda, incelenebilecek bir klliyat brakan belki de sadece ikisidir.
Birok kiinin, omzu kalabalk drt yal adamn bir adm nnde; TRT-1
ekrannda arz- endam eden son Makedonyalnn grnn Trk solunun
milad olarak kabul etmesi bouna deildir. 12 Eyll 1980, Trk solunun alklayamad ve hatta mtereddid bile kalamad ilk ttihat darbedir. O sabah,
ttihat ve Terakki Cemiyeti, asi ve vey evlad olan Trk soluna ylesine kesin
ve son bir darbe vurmutur ki, solun akirtleri ylesine darmadan olmulardr ki, darbeyi takip eden yllarda ya gelenekten tamamen kopma eilimine
girmiler ya da 28 ubat darbesinin gsterdii gibi titreyip yuvalarna dnmlerdir.
ilerin 15-16 Haziran 1970de stanbulu ele geirmeleriyle balayan ve ar
aksak giden kopu srecinin zemberei o meum sabahta boalmtr. O sabahtan beridir, kimileri kendilerini bir snfn ya da bir etnisitenin aabeyi yerine koymamalar gerektiini dnmeye balamlardr.
Trkiyede komnist hareketin tarihini nereden balatmak gerektii konusunda komnistler arasnda mutlak bir fikir birlii olmamakla birlikte, hl mitinglerde, baz gruplar tarafndan kurucu lider olarak Mustafa Suphinin fotoraflar tanmaktadr. Mustafa Suphi, Ethem Nejat, efik Hsn, Hikmet Kvlcml, Reat Fuat, arada bir yerlerde tedirgin edici glmsemesiyle smail Bilen
ve Mihri Belli diye giden bir silsile. Silsilenin bundan sonras iin anlacak ilk
isim ise Dou Perinek olmaldr.1
Ancak bu mirasn murisleri iinden ikisi ayrca anlmaya deer; Hikmet Kvlcml ve Mihri Belli. Her ikisinin de iinden geldikleri gelenek, i Partisinin de
sol iinde saylmasn meru hale getirmektedir; ancak Kvlcml ve Belli, siyasal birikimlerini gen kuaklara aktarmak bakmndan dier TKPlilerden ayrlrlar ve bu nedenle TKPnin u ya da bu dnemdeki nder kadrosu iinde, szn ettiimiz kopuun elerini barndran az saydaki isimden ikisidirler. Kvlcml, kopuun hemen ardndan yaamdan ayrlmtr ve bu srecin neresinde durduu ise ancak yazdklarndan karsanabilir. Byle bir aba, siyasal ie-
1 Her ey aslna rcu edermi. Takrir-i Skn Kanununu Ankarada Mfrit Burjuvazi rtican Grtlana Yapt manetiyle karlayp stiklal Mahkemelerine sank olarak kanlarn halefi, 70 yl
aradan sonra Devrim Kanunlarn imdada aran Dou Perinekten bakas olmasa gerektir.
111
riinden dolay, Trk soluna dmektedir; ama Kvlcmlnn eseri incelendiinde durduu yerin gelenekle kopuun tam arasnda olduu ortaya kmaktadr. Bu durumun sonular Kvlcmly gerekten ilgin bir siyasal dnr ve
eylem adam haline getirmektedir. Trk solunun kopuunun en arpc isimlerinden Ergun Aydnolu ve Demir Kkaydn kadar Kuva-y Milliye dergisi
de Kvlcmly referans olarak kullanabilmektedir.2
*
**
Dr. Hikmet Kvlcmlnn, iie girmi, balca dneme ayrlabilecek siyasal dncesine deinmek iin, 1971de sakland ve yurt dna kat dnemlerde kaleme ald anlarnda anlatt bir hikye ile balamak uygun olacaktr. Bu bir kopuun hikyesidir ama gerek bu koputan ncesine, gerekse
sonrasna dair Kvlcmlnn dncesi hakknda bir eyler yazmak, ister istemez Trkiyedeki komnist hareket hakknda bir eyler yazmak demektir. Murat
Belgenin (1975: 45) isabetle belirttii gibi, nk Kvlcml sosyalizm tarihinin
nemli bir ksmnda hayattadr ve etkindir. Sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihi iinde yorulmutur; bu bakmdan szkonusu gelime biiminin bir eit
gstergesi gibidir. te yandan, sosyalizmin gelimesine onun da katklar vardr.
Bunlarn da ayrca anlalmas, deerlendirilmesi gerekir.
Bu, yani kopuun kendisi olmasa da hikyesi, Trkiyede eli kalem tutan hemen herkes hakknda bir yorumu bulunan Yaln Kkn de dikkatini ekmitir. Kvlcml 1937 ylnda, cebinde Demokrasi: Trkiye Ekonomi Politikas
Hakkndann, baslmaya hazr temiz msveddeleri ile pek Film stdyosunda Nazm Hikmeti ziyaret ediini anlatr. Stdyoya vardnda Nazm Hikmet,
montaj masasnda Kayseri Kombinasnn al treninde ekilmi olan filmden, Birinci ubenin talimat zerine, smet nnnn adnn ve sznn getii yerleri kesmektedir. Kvlcmlnn yeni kitab da smet nn ile Celal Bayar
arasndaki iktidar mcadelesinin kzmas zerine kaleme alnmtr.
Nazm Hikmet, kitabn msveddelerini kartrdktan sonra, metni yaymlamamas iin Kvlcmlya srar etmeye balar. Yaln Kkn, Nazm Hikmetin Kvlcmlnn siyasal intiharn sezmesi diye yorumlad itiraz, aslnda,
siyasal iktidarn kendi arasndaki atmaya Kvlcmlnn da kurban edilebilecei korkusudur.
Kvlcml bir yaynevi sahibidir; ama kitab yaymlamas iin nce, yerinde
bir kararla, smail Hakk Uzunarlya bavurmutur. Uzunarlnn kitab
yaymlamay kabul etmemesi zerine Gnn Meseleleri adl bir kitap serisini
balatr. (Kvlcml, 1979: 89-91) kincisini ancak 16 yl sonra yaymlayabilecei
serinin ilk kitab olarak Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknday
yaynlar. Kitabn asl ilgin yn, Kominternin 1935deki VII. Kongresinde ald
2 Yeni Hayat dergisi, bundan birka ay nce, milliyeti solu tantabilmek iin Kvlcml ile ilgili
bir yaz yaymlamak istemitir.
112
SHA NSAL
113
Konaklar ve Konuklar ile Frka ve Fraksiyon blm, Kvlcmlnn kinci Merutiyetle balatt Marksist hareketlerin bir tarihidir ve zellikle 1919 sonrasnda, bu hareketteki akmlar ve hizipler hakknda nemli ipular verir. rnein,
komnist hareketin kurucusu kabul edilen Mustafa Suphi hakknda olduka
sert eletirilere yer verildii gibi, TKP iinde aznlklarn nemli bir mcadelesi
olduu ve TKPde Trk egemenlii hakknda tartmalar yaandna dair gndermeler vardr. (Kvlcml, 1992a: 280 vd.)
htiyat Kuvvet: Milliyet (ark) blm ise, Krt sorunu hakknda bir denemedir; Krt etnisitesini Leninist-Stalinist emaya uygun bir biimde bir millet olarak kurgulayan bu denemenin TKPnin o dnemdeki grlerinin de bir eletirisi olduunu sylemek mmkndr.
Kvlcmlnn siyasal yaam asndan Yolun iinde yer alan en nemli blm ise Tabya Ana Halkas: Legaliteyi stismardr. Elaz Cezaevinde tamamlad bu almay, tartlmas amacyla TKP MKye ne zaman verdii konusunda kesin bir bilgimiz yok; ancak, referans olarak kulland gazetelerin tarihlerine bakldnda, Yolun 1931 ile 1933 yllar arasnda yazlm olduu sonucu
kmaktadr. Kvlcml Cumhuriyetin onuncu yl nedeniyle iln edilen afla
tahliye edildikten ksa bir sre sonra da legal yaynclk faaliyetlerine balayacaktr. Legal yaynlarn erevesi iinde Trkiyede alkan kylln en byk ve en tehlikeli can dman Kemalizmdir. Kemalizm demek, derebeyi artklar + tefeci sermaye + finans-kapital + finans kapital devleti bloku akla gelir. Bu
drt e birbirini tamamlayarak birbirinden ayrt edilmez bir btn halinde
kaynaarak biricik Kemalizm sistemini yaratr. Trkiyede Kemalizm yaadka,
bu drt bal biricik soygun ve apul canavar kylln cann ve kann emecektir. (Kvlcml, 1992a: 255) gibi eletirileri kaleme almas mmkn olmasa
da, Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakkndaya kadar, izginin dna ktn gsterebilecek bir metin yazmam ya da yaymlamamtr.
Yol birka adan incelenebilecek bir metindir; ancak, ball hi tartlamayacak olan bir militann kaleminden TKPnin grlerine bakmak ilgin olabilir.
TKP, sol tarih yazmnda yaygn olarak kabul gren bir iddiaya gre, 10 Eyll
1920 tarihinde Bakda toplanan bir kongrede kurulmutur. (Tevetolu, 1967:
200; Tunay, 1978: 217; Saylgan, 1968: 97) Trk komnist hareketindeki hemen
btn gruplar tarafndan Komnist Partisinin kuruluu olarak 10 Eyll 1920
tarihi ve komnist hareketin ilk nderi olarak da bu kongrede genel sekreterlie
getirilen Mustafa Suphi kabul edilir. Burada TKPnin tarihini aktarmak niyetinde deiliz; ama, partinin milliyeti kkenlerini gstermek asndan bir noktay
ele almak gerekmektedir.
Mustafa Suphinin partisinden aylar nce, 5 Nisan 1336dan (1920) daha nce, (Karabekir, 1988: 580) yine Bakda, Mtarekeden sonra Trkiyeden kaan
ttihatlarn nde gelenlerinden Halil Paa, Salih Zeki, Kk Talt gibi isimler
tarafndan kurulan Trkiye Komnist Frkasnn (Karabekir, 1988: 642) kurulu
114
SHA NSAL
115
adn facia koyarken, ayn zamanda, bu gn TKP iin yararlarn da itiraf etmekten ekinmez:
Biz(de) anarko-bundizm bir ehrin bile her trl kk-burjuvazisi iinde nfuz ve
kk salamamtr. Hele yerletirme ve dei-toku facialar, Trkiyedeki dar-aznlklar gl bir sosyal temelden bsbtn yoksun etmitir.3 (Kvlcml, 1992a: 282)
Kvlcml, Elaz Cezaevinde bu aratrmann temellerini atmaya alr. Cezaevinden ktktan sonra bir daha hi dnmeyecei aratrmalar, yllar sonra
hl, Krt sorunu zerine yaplan baz aratrmalara kaynak olmaktadr; Kvlcml, Fikret Bakayann tartmal kitab Paradigmann flasnda temel referanslardan biridir.
Merutiyet burjuvazisinin Krt derebeylii ile ittifak halinde Ermeni halkna
kar bir hareketle Ermeni burjuvazisini tasfiye ettiini syleyen Kvlcmlya
gre, Sovyet Devrimi Ermenilerin yurt sorununu kknden zmtr. (Kvlcml, 1992b: 320-325)
Kominternin tespit ettii hemen her sorunu Trkiye iin yakc bir gndem
maddesi olarak grme eiliminde olan Kvlcml iin ulusallk sorunu da byle3 Kvlcmlnn kaleminden de olsa, sadece ona maledilemeyeceini dndmz milliyetiliin ilk yllardan beri komnist harekette ne denli arlkl bir ideoloji olduunun bir rnei olarak
Mbadele sonrasnda TKPnin yararlarnn nasl deerlendirildiine ksaca bakmak gerekmektedir. Mbadelenin Trk komnistlerine hizmeti, sadece Rum kkenli komnistleri Trkiyeden
gtrmek olarak kalmam, Yunanistandan da, ou ttn iisi ingeneleri de ksa zamanda
militan kadro olarak devirilmek zere Trkiyeye getirmitir. ingeneler kendilerine ingene
denilmesinden holanmazlar, son zamanlarda etnisitelerin nemsenmemeye balanmasyla,
ingeneler arasnda da kimliklerini onurla aa vuranlar kmaya balamsa da, bu durum
hl byledir. Bunun iin, bazlar ingene dememeye zen gsterirler; ya ingenelerin istedii gibi Roman derler, ya da aka bir aalama ifadesi olarak, esmer vatanda. Kvlcml
Yolu yazdnda ingeneler hakknda ne dnyordu? ingene olarak isimlendirmekte herhangi bir saknca grmedi mi? Yoksa, kendini kontrol etmekten uzak bir ruh hali iinde dikkatsizlik mi etti? Kitabn hibir zaman militanlar arasnda dolatrlmayacan tahmin etmi miydi?
Bunlarn hibirini bilmiyoruz; ama bu metinde ingenelerden ingene olarak szeder. Ama
ingeneler TKP iindedir artk; yine de ingenelerin sadece serbest igc, ehir kaldrmlarnda isiz krlan iiler deil, partisinin militanlar da olduundan hi szetmez. Ancak yllar
sonra, eski husumetleri gndeme getirdii anlarnda ingenelerin TKP iindeki almalarndan
szederken esmer vatanda demeyi tercih eder. (Kvlcml, 1979: 74) Ayn Kvlcml, Sosyalist
gazetesinin 12 Nisan 1967 tarihli saysnda Nazm Hikmet Satclar balyla yaynlad ve
evket Sreyya Aydemiri eletirdii yazsnda ise, bir halk deyii marifetiyle ingenelii yine bir
aalama sfat olarak kullanmaktadr: Edirnelilik herhalde; ecaat arzetmeden olamyorlar.
116
SHA NSAL
dir. uras muhakkak ki ulusallk sorunu, Kominternin olduundan ok partimizin en zayf cephesidir. (Kvlcml, 1992b: 325) Burada Kvlcmlnn zayf
cephe tanm, Leninist emperyalist zincirin zayf halkas tanmndan baka
bir ey deildir. nk Kvlcmlya gre Dou illerindeki ayaklanmalarda yer
alan ynlar, her ne kadar emperyalizme ve feodalizme alet oluyor gibi grnseler de, tepkileri, aslnda ekonomik ve ulusal baskya kar bir tepkidir ve
TKP iin, Bu ezilen halk ackl durumunda yalnz brakmamak iin onun zel
durumunu incelemenin ve saptamann artk zaman gelmi de gemitir. (Kvlcml, 1992b: 325)
Trkiyenin Dou illerinde bir Krt etnisitesinin tesinde Krt milletinin varl olduka tartmaldr. Ancak, Kvlcmlda en ayrc zelliklerden biri olan,
Trkiyenin zgn tarihsel geliimini vurgulama abasna ramen, hemen btn komnistlerde olduu gibi, tm sorunlar Kominternin tezlerine gre deerlendirmek eilimi ok gldr. Bu da, yukarda sylediimiz gibi, Kominternin bir seksiyonu konumundaki bir parti yneticisi iin artc bir durum
olmasa gerek.
Kvlcmlnn bu tezleri, Partinin 1925teki Krt politikasnn da ak ve sert
bir eletirisidir. Bu kitap da Parti ynetimince dikkate alnmadna gre, eletiriler kabul edilmemi demektir. Ayrca, konuyla ilgili olarak hemen hi bir parti
yaynnda yeni yorumlar bulunmadna gre, Partinin Krt politikasnn uzun
yllar aynen devam ettii sylenebilir.
Kvlcmlya gre, Dnya Savann bitiminde Trkiyenin belli bal merkezlerinde Krt aydnlar tarafndan, zayf, kansz bir akm olarak balayan
Krtlk, Krt milliyetilii dnyada rol oynayan en byk g dnya ii snfnn ideolojisi, komnizm ve Bolevizm ile elele verememitir. Trk burjuvazisinin bunu yaptn dnen Kvlcml, sanki Krt milliyetilii iin byle bir
olanak mevcutmu, Bolevikler hibir siyasal taktik gzetmeksizin Moskovada
oturup kendileriyle elele verecek milliyetiler beklermi gibi, naif deerlendirmeler yapmaktadr. Oysa tam da kendinin dedii gibi, zayf ve kansz bir akm
olan Krt milliyetilii ile ittifaktansa, gl ve etkin olan Trk milliyetilii ile
ittifakn Bolevikler iin ok daha tercih edilir bir manevra olduu aktr.
Kvlcml bir yandan her Krt hareketine kar-devrimcidir, yabanc parasyladr gibi damgalar yaptrldn sylerken, te yandan Asya Balkanlar
dedii ve Krt, Ermeni, Arap, Sryani vb. gibi birok rk ve kavmin kark yaad blgede, bunlarn ok sk attn ve u ya da bu yabanc devletin ad ve
hesabna komiteciler yetitirdiklerini sylemektedir. (Kvlcml, 1992b: 333 ve
336) Eer bu basit bir tutarszlk deilse Kvlcml, Krt olmayan rk ve kavimlerin hareketlerinin yabanc parasyla olduunu dnyor demektir. Daha nce
Ermenilerin d balantlar konusunda zmnen de olsa baz eyler syleyen Kvlcml, Arap milliyetiliklerinin de yabanc kkrtmas olduunu dnyor
olabilir.
117
Daha sonra, Krtln istikrarl bir varlk ve tarihsel bir olay olduunu ileri
sren Kvlcml, Stalinin ulus emasna uygun olarak Krtl yurt birlii, z
dil birlii, kltr birlii ve ekonomi birliini tm olarak temsil eden bir topluluk olup olmama asndan inceleyerek Krtlerin bir millet olduu sonucuna
ular. (Kvlcml, 1992b: 337-348)
Krt etnisitesini bir ulus olarak kurgulamann kanlmaz bir sonucu da, bir
Krt burjuvazisinin varlnn gsterilmesidir. Ancak btn almas boyunca,
bu blgenin derebeyi kalnts ekonomik ve toplumsal yapsn vurgulayan Kvlcml iin, bu burjuvaziyi tanmlamak hi de kolay deildir. Dou illerinde
burjuva unsurlar var m? Var. diyerek balayan Kvlcml, hemen ardndan bu
tespiti yumuatr: Dou illerinin klasik anlamyla burjuvadan ok, burjuvalaan unsurlar iinde egemen tip, ticaret sermayedar ve tefeci sermayedardr.
(Kvlcml, 1992b: 355)
Oranlarn % 1 - 1,5 olarak tespit ettii bu unsurlarn balca kkten geldiini sylemektedir. Aalar, tccarlar ve aydnlar. Arasna kaak tccarlar ile
ehven-i er olarak grd katrclar da dahil eden Kvlcmlnn ulusal bir
burjuvazi yaratmaya alt ve bunun iin zmlemelerini zorlad aktr.
Ancak, blgenin ekonomik ve toplumsal koullar karsnda, yaratt bu burjuvazinin pek de burjuvaziye benzemediinin de farknda olan Kvlcml, burjuvalaan Dou illeri iindeki tepkiler, ulusal denilen z burjuva eiliminden
ok, kar-devrim denilen geriye zlem biiminde kalyor diye, kendi zmlemeleriyle de tutarszlk gsteren bir sonu karmaktadr.
Elbette, burjuvazinin devrimci barutunu tkettii Leninist teori doruysa, bu
kyl (toprak) sorununu zecek yegne snf olan proletaryann da Dou illerinde mevcut olmas gerekecektir ve Kvlcmlya gre mevcuttur da. yle ki,
bunlarn (proleterleen unsurlarn) toplam nfusun % 3n oluturduunu iddia etmektedir. (Kvlcml, 1992b: 373)
Kvlcml Yoldan balayarak giderek gelitirdii ve zenginletirdii zel bir
dil kullanr. Kulland zel dil, kimi zaman halk dilindeki szcklere sosyalist
anlamlar yklemeye kadar gider. Daha sonra Tarih Tezinde, ok daha arpc
rneklerini greceimiz Kvlcmlnn Yolda yazdklarna gre, halk dilindeki
kelimeler ve deyimlerden sosyalist anlamlar karmak son derece doaldr;
nk, muhtemelen henz formle edemedii barbar geleneklerine ilikin dnce nveleri olumaya balamtr.
Krt kyllerinin iinde bulunduu ekonomik ve toplumsal artlarn arl
altnda, kendilerine bir sahip aradklarn anlatrken, aaln ya da burjuvazinin kendilerine sahip olamayacaklarn bildiklerini, aslnda aradklarnn kendisine sahip kacak, kurtarc klavuz olacak bir sahip olduunu, bir yolda
olduunu sylemektedir: Szcklere bakmayn, babahanca dilde yolda sz
sahip ekline de girebilir, alacak bir ey yok. (Kvlcml, 1992b: 440) diye,
komnist-Krt (kyl) ilikisini aklar. Leninist snf zmlemeleri dikkate
118
SHA NSAL
119
tiiiyle, marur Acemlerden Trklere geen yar-bamsz derebeylikler halinde sarp bir ada gibi kald. (Kvlcml, 1992b: 329)
Kvlcml, dediimiz gibi, bir daha Krt sorununa dnmemitir. Grleri mi
deimi, yoksa politik bir taktik olarak suskun mu kalmtr bilemiyoruz; ama,
Demir Kkaydn, Kvlcmlnn, Trkiyede devrimin sacaya (i snf +
Ordu + Krt hareketi) olduunu ve ncsnn ikincisini rahatsz edeceini
sylediini aktarmaktadr.4 Ancak, yeniden Krt sorununa dnmeye frsat bulabilseydi yukardaki alntda aktarlan deerlendirmeyi gzden geirmek durumunda kalp kalmayacan sylemek g; nk Kvlcmlnn 1950lerden
1960larn sonuna kadar yaymlad tarih aratrmalar buna benzer bir dizi
ak olmayan tanmlamayla doludur.
1937de yaymlad Demokrasi: Trkiye Ekonomisi ve Politikas Hakknda kitapnn komnist sfatn terketmeden Kemalizmle kurmaya alt ilk ilikinin 1938 yarglamalar ile sekteye uramasnn ardndan 10 yldan fazla sren
cezaevi yaamn nerdeyse tek bir konuya vakfeder: uygarlklarn ykl. almalarna ilk tepki de, elindeki notlardan temize ektii bir blmn gnderdii efik Hsnden gelir: Hikmet yoksa Nazi teorisine mi kayyor? Aman dikkat! (Kvlcml, 1979: 27)
Kvlcmlnn elbetteki bu uyarya kar teorisini aklayacak bir dayana vard: Engels. Morgann uygarlk-barbarlk kategorilerini Engels araclyla aynen
alan Kvlcml, teorisinin Marksist snamas iin nce Ailenin, zel Mlkiyetin
ve Devletin Kkenini referans olarak kullanmtr. Ancak asl snama iin uzun
yllar beklemek zorunda kalacaktr.
Kvlcmlya gre insanlk Mezapotamyadaki sitelerde tarihe getikten sonra,
Avrupada burjuvazi ilk sosyal devrimi gerekletirene kadar, btn antika tarih, barbarlarn uygarlklar ykarak tarih sahnesine girilerinin, yani tarihsel
devrimlerin hikyesidir. Bir kent geliip snfl bir toplum yaps oluturduktan
sonra, bir rme sreci balam demektir ve kenti ykan eitliki kanda barbarlar tarihsel bir devrimle bu uygarln toprak yapsn altst ediyor; ancak
sonunda bu eitliki barbarlar da uygarln nimetlerine kanp derebeyileiyorlard.5
Kvlcmlnn tarihi, aralar tarihsel devrimlerle doldurulmu bir sosyal
devrimle balar ve birbirini takip eden iki sosyal devrimle de sona erer:
4 Bu yazda atfta bulunulan szl aktarmlarn ses kaytlar Uluslararas Sosyal Tarih Enstits arivlerindedir.
5 Hannah Arendte (1998: 91) gre Hatrlanamayacak bir zamandan beridir insanln, gemi
kltrler, yklm imparatorluklar, snm halklar hakknda mmkn olduunca ok ey bilmek
istedii dorudur; fakat Gobineaudan nce hi kimse, uygarln domasna ve yklmasna her
zaman ve her yerde hkmeden tek bir neden, tek bir g bulmay aklna getirmemitir. Arendt,
uygarlklarn rmesiyle ilgilenen baka dnrler arasnda Disraeli ile Nietzscheyi de saymaktadr.
120
SHA NSAL
Medeniyetten nce ekonomik ve sosyal grevleri varolan bu eyler ticaret, para, yaz
medeniyetin icad saylmazlar. Unsur olarak hepsi de medeniyetten nce kefedilmiti. Barbarlkta grlmedik, iitilmedik tek ey, devletti. Medeniyetin yzde yz patentini alabilecei tek nesnesi devlettir, saltanattr. Barbarlkta herkes silahlyd, medeniyette yalnz devlet silahldr. yle btn yurttalar silahlyken, anszn ilerinden yalnz bir avu kiinin silahl g haline gelip, ounluu silahszlandrarak gszletirmeleri her eyden nce barbar insann aklnn alamayaca bir sosyal devrimdi. te
barbarlkla medeniyetin tek szle ayrd bu mthi sosyal devrimi baarm bir toplum
olmak ya da olmamakla zetlenebilir. (Kvlcml, 1988: 126)
Bu ilk sosyal devrimden sonra antika tarih bir trl sosyal devrimi beceremez:
Antika tarih denilen adaki toplumsal sre birbirine eliik, ama birbirini kovalayan iki ana yayla iler: Birinci yay, sosyal snflarn savadr. Bir medeniyet yaad
srece ar basan gidi yay budur. Son kerteye dek toplumun olaylarn, snflarn savam anlatr, belirlendirir. kinci yay, barbarln medeniyetle mcadelesidir. Bir medeniyetten brne gei srasnda ar basan gidi yay budur. Derin tarihsel ve sosyal koullar antika snflar savamnn btn bir sosyal devrim salamasna elvermedii iin, bir an gelir, eski medeniyetler iindeki kadim snflar mcadelesi krdvne dner. Toplum ne ileri, ne geri gidemez: inde yaayan insanlarn hemen tm
iin dayanlmaz bir cehennem haline gelir. En kabaday stoisyenlik-dervilii bile insan o gidie katlandramaz. O zaman, antika tarihin ikinci yay zembereinden boanr. Barbarln medeniyetle grei st plana kar. nsanlk bir adm geriye de atsa,
ken medeniyetin ykntlar tarih yolu stnde temizlenerek, yeni bir medeniyete
doru geilmi olur. (Kvlcml, 1988: 132)
Barbarlarn, ken medeniyetin ykntlarn tarih yolunun zerinden temizleyerek yeni ve zgn bir medeniyet kurabilmeleri balca iki koula baldr:
Bu barbarlarn ncelikle yeni corafya ve teknik retici glere gebe bir lkede yayor olmalar ve, Yukar Barbarlk Kona seviyesine ykselmi KENT
(Cite)den km olmalar gerekmektedir. Aksi takdirde barbarlarn medeniyete
mdahalesi yeni ve zgn bir medeniyetin ortaya kmasna yetmez, eski medeniyet bir rnesansa uram olur. (Kvlcml, 1974: 51-53) Barbar aknlarnn
yaratt rnesans uygarlklardaki feodalleme eilimlerine kar toprak rejimlerini yeniden dzenlemektedir.6
Bata ka giden antika tarihte serfliin ortaya kmasyla yepyeni bir gelime
6 Ancak bu konuda verdii rnekler ou zaman yeterince aklayc deildir. Kvlcmlya gre
Osmanl, ryen slam medeniyetine yaplan Orta Asya Mool Trk oymak aknlarnn gebe
asndan ortaya kan tavaifl mlk (Dou slam feodalitesi) devletiklerinden biridir; ama
Orta Barbarlk Konanda bulunan Kay oymann nasl tavaifl mlk devletiklerinden biri
olabildii ya da bir tavaifl mlk devletiinin nasl olup da Bizans uygarlnda bir rnesans
(ya da tarihsel devrim mi ak deil) yaratabildiinin anlalmas mmkn olamamaktadr. (Kvlcml, 1989a: 55)
121
olur ve Dou ile Bat uygarlklar farkllamaya balar. Dou antik uygarlklarn
klasik izgisinde kalrken Bat Ortaa zgn bir gelime gstermeye balar ve
zgrleen serflerin snd imtiyazl ehirler gelimeye balar. (Kvlcml,
1965a: 12-13) Nasl ki ehirle birlikte uygarln afa skmek zereyse, Ortaadaki azadlklar, bamsz kyl Komunalar, imtiyazl ehirler ile de modern
an afa skmek zeredir ve kapitalizmle birlikte tarih ncesinin sosyal gelenek ve grenekleriyle barbarlar bir kere daha (son kez deil) sahneye kar.
Genileyen ticaret, daha byk emniyet istedii iin, irketler kurularak byk sermaye temerkz balad. Douda iki kiinin biraraya gelemedii, gelse de ilk ileri birbirlerini kazklamak olduu bir srada, Batda insanlarn sermayelerini birletirme cesaretleri, ilkin aile lsnde bile olsa, gene Tarih ncesi sosyal gelenek ve greneklerinin orada henz diri kalabildiini gsterdi Kara Avrupasnda itisafa urayan kapitalizmin
ncs retimin oraya snmas v.b., hep ngilterenin, dou yle dursun, Kara Avrupasnda bile ok fazla barbar kalnda toplanyordu. (Kvlcml, 1965a: 68 ve 79)
Barbar gelenek ve grenekleri iki sosyal devrimde daha ortaya kacaktr. Bunlardan ikincisi, aslnda bir tarihsel devrim ve sosyal devrim melezi olan Trk
devrimidir.7 Bu devrimde sosyal gelenek ve grenekleri tayan da ordudur.
Ordunun, bir sosyal snf olmad ve olamayaca halde, Sosyal Devrimlerde vurucu
g oluu: Trkiyeye Osmanl greneklerinden kalma, en nemli ve orijinal (tr kiiliine zge) bir gerekliimizdir. O kadar ki, bu gelenek, her gn, Yakndou etiketi
taklan eski Osmanl Trkiyesi haritas iine giren lkelerde bile hl yrrlktedir:
Irakta, Suriyede, Msrda, Sudanda Libyada ordu, boyuna sosyal devrimlerin vurucu
gc olmaktadr. (Kvlcml, 1995: 185)
Kvlcmlnn, Trk Devriminin melez karakterini ve barbar sosyal gelenek ve greneinin taycs olarak orduyu kefinin ilk siyasal sonucu 1954te
kurduu Vatan Partisidir; ama 1930lu yllarn banda, Trkiyede alkan
kylln en byk ve en tehlikeli can dman olarak grd ve faist bir
rejim olarak deerlendirdii (Kvlcml, 1992b: 325) Kemalizm deerlendirmelerinin deimesi 1930lu yllarn sonuna rastlar. 1937de yaymlad ve yukarda szn ettiimiz Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknda adl
almasyla, birka yl evvel iddetle eletirdii Kemalizmin sa kanad yannda tavr almaya balamtr.8 Ancak araya giren uzun hapishane dnemi kendi7 Ama btn o sebepler ortasnda, Rusyann yeryznde Antika Tefeci-Bezirgan medeniyete zaman ve mekanca en az bulak kalnn, yani en ok barbar kalabilmi ynlar halindeki Tarih ve
nsan retici gleriyle ii snfna htiyat Kuvveti oluunun 1917 devriminde hi mi bir etkisi
yoktur. (Kvlcml, 1965a: 115)
8 . nn, Milli Mcadele atei iinde yetimi bir politikac sevkitabiisile seziyordu ki, klasik manasile demokrasi demek, umumiyetle kyde ve ehirde her trl derebeyi artklarn temizlemek,
hususile kyly toprak sahibi etmektir. Kyde derebe artklarn kaldrmann tek yolu, toprak
meselesini halletmektir. (Kvlcml, 1937: 16)
122
SHA NSAL
Vedat Trkali, Hikmet Kvlcmldan naklederek Zileli Halil araclyla bu toplantya davet edildiini sylemitir. O dnem TKP Merkez Komitesi yesi olan Mehmet Bozk bu bilgiyi dorulam ve eer toplantya katlsayd Hikmet Kvlcmlnn efik Hsn Demerin yerine parti Genel Sekreterlii iin nerileceini de eklemitir.
10 Onu bu kararndan caydrmann imkn yoktu. Biz eski sollar partiye katlmasak da o tek bana masal kahramanlar gibi savaa girecekti. (Anadol, 1989: 139)
11 Bkz.: (Kvlcml, 1989b: 154 vd; 1970: 23; 1993: 21-22)
12 MUKADDES CHAT LNI: Btn memleket radyolar ve bekileri, sabah, akam ezanlarndan
sonra, ehir ve ky meydanlarnda u byk milli hakikati her gn haykracaklar: Tarlada, fabrikada, karada, denizde, havada almak, masa banda, salonda, sarayda oturmaktan ok daha
stn ereflidir! nsan iin, iten gayrisi yalandr! (Kvlcml, 1971: 41)
123
124
SHA NSAL
Hikmet Kvlcml, darbeci subaylarla umduu bir ilikiyi bu dnemde kuramamsa da, zellikle 1961 Anayasasnn salad grece demokratik bir ortamda alma ansn da bulmutur. Bu grece demokratik ortamn da etkisiyle sol hareketler, 1960l yllarn zellikle ikinci yarsnda, tarihinde grlmemi
ve sonraki yllarda da grlmeyecek bir ykseli yaamlardr.16
Bu arada, Afrika ve Asyadaki smrge lkelerin birbiri ardndan bamszlklarna kavumalar ve bamszlk ya da bamszlk sonrasnda bu lkelerde
Sosyalist olarak adlandrlan rejimlerin ortaya kmas, Vietnam ve Kba deneylerinin anti-emperyalist sylemleri, btn dnyada milliyetilik ve sosyalizmin neredeyse birlikte telffuz edilmeye (Hobsbawm, 1994: 78) balamas Trkiyedeki genlik hareketini nemli lde belirlemitir. Milliyetilik, SBKPnin
resmi aamal devrim teorisi, gerilla hareketleri ile eski ve yeni TKPlilerin mdahalesi arasnda genlik hareketleri 1970in hemen bandan itibaren sol siyasete kyll tamtr.
Kvlcmlnn mr bu son gelimeyi deerlendirmeye yetmemitir; ancak
Tarih Tezinde kyll barbar gelenek greneinin tayclarndan grmektedir:
Medeniyet bugn stn dzendir. Alt barbar dzenini tmyle yokedebilmitir? Hayr. Hemen her kapitalist lkenin EHRleri Medeni ise, KYleri Barbar durumundan
kurtulamamtr. (Kvlcml, 1974: 85)
125
KAYNAKA
Akar, A. (1983): Eski Tfek Sosyalistler. letiim Yaynlar, stanbul.
Alev, A. (ev.) (1975): Birinci Dou Halklar Kurultay; Bak 1-8 Eyll 1920 (Stenoyla tutulmu tutanak). Komal Yaynlar, stanbul.
Anadol, Z. (1989): Krmz Gl ve Kasket. Belge Yaynlar, stanbul.
Arendt, H. (1998): Totalitarizmin Kaynaklar 2/Emperyalizm. letiim Yaynlar, stanbul.
Belge M. (1975): Dr. Hikmet Kvlcmlnn Tarih Tezi zerine, Birikim, no: 4, Haziran.
Karabekir, K. (1988): stikll Harbimiz. Merk Yaynclk, stanbul.
Kvlcml, H. (1937): Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknda, Gnn Meseleleri, stanbul.
Kvlcml, H. (1965a): lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei: ngiltere. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1965b): kinci Kuvaymilliyeciliimiz. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1967): M.B.K.nin Azameti ve nhitat (Ululuu ve ll), Sosyalist, 7 ubat- 4
Mart, no: 2-3.
Kvlcml, H. (1970): Halk Savann Plnlar. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1971): Vatan Partisi Tz ve Program. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, Ankara.
Kvlcml, H. (1974): Tarih Tezi. Tarih ve Devrim Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1979): Kim Sulam? Yol Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1989a): Osmanl Tarihinin Maddesi. Bibliotek Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1989b): Dev-Gen Seminerleri. Kvlcm Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1992a): Yol I. Bibliotek Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1992b): Yol II. Bibliotek Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1993): Anari Yok! Byk Derleni. Derleni Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1995): Pratik Devrim Orijinalliimiz: Ordu, Sosyalist Gazetesi Yazlar, Diyalektik Yaynlar, stanbul.
Kvlcml, H. (1988): Tarih Devrim Sosyalizm. Bibliotek Yaynlar, stanbul.
126
SHA NSAL
127
Doum: 1902, stanbul. Birinci Emperyalist Evren Sava Osmanl mparatorluunu Mtareke ile teslim olmaya zorlarken, 1919 yl Emperyalist maas Yunan
ordusu, ngiliz sermayesinin (Demiryolu, Liman, Gaz, Su, Hal, Manganez, Madenler ve lh. gibi alanlarda) en kesif yatrmlar yapt Ege-zmir blgesine kt gn, ben Yrkali etesinde fedai olarak Aydn Cephesinde savaa katldm.
Cephe gerisine talyan askeri dost diye arlnca stanbula dndm. Tbbiyei
Askeriyyei haneden 1341 (1925) yl mezun oldum.
Daha Tbbiyede iken Sosyalizm teori ve pratiine balamtm. Mill Kurtulu
Sava Zafere ulanca, Ankarann vaadetmi grnd Sosyalizm yerine Kapitalizm yoluna girii beni oke etti.
kinci Cihan Savana dek ok gayrmsait artlar altnda Sosyalizm mcadelesine devam ettim. imdi Tarihlerini ve miktarlarn hatrlayamadm kadar
defalarca hkmler giydim. En son 1939 yl askeri isyana tahrikten bir 15 yla
daha Nzm Hikmetle birlikte hkm giydik. 1950 aff ile ktk. Nzm Trkiye
dna kat. Ben Trkiyenin Demokrat Parti (D.P.) altnda yabanc sermayeye
ve emperyalizme borlanarak btn ekonomik ve politik varn ipotek ettiini
istatistikleri ve belgeleri ile tesbit edince, eski bir Kuvaymilliye savacs sfat
ile Vatan Partisini Kurdum (1954). deoloji: Antiemperyalizm ve
Antifeodalizm iarlar altnda kinci Kuvaymilliyecilik Seferberlii idi.
Menderes-Bayar klii, 1957 seimlerinden sonra, zellikle Vatan Partisine ve
Sosyalist temayllere kar tedhie geti. Amerikadan 300 milyon dolar kopartmak iin ikiyzl d ve i antajlara kalkt. Bir yanda Kruefi Ankarada karlamaya hazrlanrken; tede, Amerika Dileri Bakan Ankaraya geldii gn,
btn basnda 36 punto yazlarla benim ve sosyalist arkadalarmn balarn
sulu olarak tehir etti. ok gemedi, Ordu genlii, 1960 yl 27 Mays vuruu
ile DP iktidarn alaa edip Menderes ile iki bakann ast.
(*) Bu metin, 12 Mart 1971 askeri darbesinin ardndan yurt dna katnda gittii Suriyede Kvlcml tarafndan yetkili makamlara sunulmutur. zgn metin Uluslararas Sosyal Tarih Enstits Dr. Hikmet Kvlcml Arivindedir. Metindeki baz szcklerin alt Kvlcml tarafndan izilmi, burada italik olarak kullanlmtr. Suriye makamlarna ne amala verildii belli olmayan
bu ksa metin Kvlcmlnn siyasal grlerini arpc bir biimde anlatmaktadr.
128
SHA NSAL
129
130
SHA NSAL
131
Bu oyun, Trkiye Finans-Kapitalistlerinin, dnya Finans-Kapitalistlerinin emriyle oynad aldatmacadr. Ancak, Yalancnn mumu yatsya kadar yanar.
Trkiye en mthi bir iktsad buhran iindedir. 21. yzyl sonuna dek diyemiyecei d borlara boulmutur. Sanayi, Finans-Kapital elinde, yabanc kumpanya ve devletlerin msaade ettikleri irat tufeyli biiminde olduu iin, ziraat
de birka bin tefecinin traktrleri ile kkleri kaznan ky nfusu ve ok abuk artan nfus byk ehir varolarn Gecekondular ve a isizlerle doldurdu. Yarm
milyon ii Avrupaya can att. Bir milyon isiz darya kamak iin Bulma Kurumlar nnde rvet vererek nbet sras bekliyor. Her yl 400 bin kadar artan
2.5 milyon isiz-yoksul srnyor. tede d ticaret 40-50 Yahudi yahut melez
firmann dviz kaakcl ve fatura oyunlar ile her yl artan aklarn, yaman
Bte aklar ile yartryor. Onun iin Trkiye Finans-Kapitalistleri Nato-Cento-Seato emrinde Avrupa Ortak Pazarna ve parlamentolarna, cankurtaran simidine sarlrca sarldlar. Satlmadk mill menfeat ve snr brakmadlar.
Bu kmaza, baya bir kukla olan N. Erim hkmeti veya Skynetimlerin
drakonyen kanunlar hibir kar yol getiremez. Tersine ekonomik ve tezatlar
bsbtn dinamitletirir. Rejimin tek umudu, Amerikaya ve onun Trkiyedeki
semitik ve masonik kollarna yaranmaktadr. Bu ise, memlekette daha korkun
devrimlere zemin hazrlamaktan baka sonu veremez. Devrimcileri oaltr,
ilericilie yeni ufuklar aar. 12 Mart Muhtras henz mantk neticelerini vermemitir. Asl ngar, sra sz edilen Reform lara gelince kopacaktr. Tepeden
inme Skynetim yrtcl Ordunun ilerici glerini ileride daha tedbirli olmya zorlamaktan geri kalmyacaktr. Genlik ise, bir daha geri dnmemecesine
sosyal problemlerin iindedir. Din hisleri CIA ajanlarnn istismar etmelerinin
de bir haddi gelecektir. CIA, petrol eyhlerinin maskesini kullansa da, gericilik
birka satlk kiinin aylkl asker liinden teye geememitir. Menderes Ordunun Demokratik eilimi ile, Demirel Sosyalist eilimi ile karlat. Aradaki
fark 10 ylda kendini gsterdi. Haksz bask ile (Mecellenin dedii gibi): Bir ey
zyk oldukta, mttesi olur.
132
SHA NSAL
133
after the leftist revival; however, he had to leave Turkey after 12th March coup
detat.
In Tarih Tezi Kvlcml analyzed the problematic of formation-collapse of
pre-capitalist societies and tried to explain historical development with barbaric interventions. This perspective determined his analyses on Turkeys class
structure.
His evaluation of the army as an autonomous and revolutionist structure -a
constituent of these analyses- affected some of the later leftist groups deeply. It
also affected the process of breaking up with political tradition in Turkish left
which inaugurated particularly with the effect of political groups after 1960s.
These effects are also the apparent signs of the dual character of pre-1960 communist movement. This communist tradition, whose influences still survive, is
one of the most radical defenders of the bourgeois program of the Bolsheviks, i.e. the self-determination of the nations- at the international level, while supporting thesis like national left at the domestic level.
In this essay Kvlcml is argued to stand in the middle of the dual structure
created by the breaking off period in the history of the Turkish communist
movement which should be considered within the frame of this period.
134
Giri
Mehmet Ali Aybar (1908-1995), Trkiye i Partisi (TP) (1962-1970) ve Sosyalist Devrim Partisinin (SDP) (1975-1979) Genel Bakanl grevlerinin yansra,
Trkiyeye ilikin saptamalar ve Marksist kurama ilikin deerlendirmeleri ile
Trk sosyalist hareketinin nde gelen isimlerinden biri olmutur. Marksizmin
bilimsel aratrma ve irdeleme konusu olmaktan karlp, politikann bir arac
durumuna indirgenmesine ve adeta bir din haline getirilmesine kar kan tavr, ve bu erevede klasik Marksist-Leninist gr eletirisi zerine yaplandrd grleri Trk sosyalist hareketi ierisinde Aybarn nemini belirgin bir ekilde ortaya karmaktadr. Aybar siyasi hayat boyunca, sosyalistliinin sorgulanmasna kadar srp gidecek sulamalarla kar karya brakan, ferti sosyalizm, hrriyeti sosyalizm, gleryzl sosyalizm, insan iin sosyalizm gibi kavramsallatrmalar ve bu erevede Trk sosyalist dncesine getirdii tematik
yenilikler bugn Trk solunda yeni yeni tartlmaya balanan pek ok sorunun
Aybar tarafndan daha 1960l ve 1970li yllarda gndeme getirildiini gstermektedir. Bu dorultuda, Trk solunu dnya solunun tartmalar iine sokan
ve Leninist kuatmay kran isimlerden biri olarak Aybarn, Marksist kurama
ihanet ettii gerekesiyle sulanmas ya da anlalamamasnn Trk sosyalist
hareketinin yapsyla yakndan ilintili olduu sylenebilir.
Trkiyede belirli dnemlerde sosyalistler arasnda yaanan iktidar kavgasnda tartmalarn ounlukla strateji ve taktik zerinde younlamas bu ilintinin
temel noktasn oluturmaktadr. Zira, strateji ve taktik ekseninde younlaan
135
136
AYLN ZMAN
137
138
AYLN ZMAN
139
AYLN ZMAN
140
Bu balamda, Aybarn ideali tam bamsz bir Trkiyedir. Bu ideal erevesindeki referans noktas ise, Trkiyenin emperyalist glere kar verdii Kurtulu Savadr. Aybara gre, siyas ve iktisad olarak tam bamsz Trkiye idealine kavumak iin emperyalizme dman olan ve halk kitlelerinin menfaatini
gznnde bulunduran Kuvayi Milliye Ruhuna sadk kalnmas gerekmektedir.
(Aybar, 1947a)
Emperyalizmi temelde ekonomik dzeyde alglamakla birlikte, Aybarn zerinde durduu bir baka nokta emperyalizmin kltrel boyutudur. 1952 ylnda
yazd bir yazsnda zellikle o dnemde yaynlanan yabanc yaynlarn mill
kltr yok etme, yozlatrma tehlikesine dikkat ekmektedir. Aybara gre fikir hayatmz, edebiyatmz, sanatmz, geleneklerimizin iyileri, btn manevi
deerlerimiz tehlikededir. (Aybar, 1952)5 Ancak bu noktada Aybarn gr yabanc kltr dmanl olmayp, yabanc bir kltrn dayatmac ve krkrne kabullenilmesidir. (Aybar, 1952)
Aybar, emperyalizmin kltrel boyutu ile demokratik messeselerin zorunluluuna ve nemine dikkat ekse de, sz konusu dnemde henz bu grlerini kuramsal bir ereve ierisine yerletirmemitir. Zira yazlarnda yukarda
da belirtildii gibi gnlk siyasi kayglar, kuramsal kurgulardan daha n plandadr. Ancak, kukusuz pek ok saptamalar gibi, ileriki dnemlerde st yap alt yap ilikisinin deerlendirilmesine ve st yap kurumlarnn greceli belirleyicilii konusundaki dncelerinin kkleri bu vurgularda sakldr.
141
142
AYLN ZMAN
143
Sosyalist mcadelenin biimine ve devrimci glerine ilikin bu nitelik, partinin en nemli ayrdedici zelliklerinden biri olarak, TP Tznn 2. Maddesinde u ekilde ifade edilmitir.
Trkiye i Partisi, Trk ii snfnn ve onun demokratik ncl etrafnda toplanm btn
emeki snflarn ve tabakalarn (Irgat ve kk kyllerin, aylkl ve cretlilerin, zanaatkarlarn,
kk esnaf ve ilerici genliin ve toplumcu aydnlarn kanun yolundan iktidara yryen siyasi
tekilatdr. Bkz. (TP Tz , 1967: 4).
10 Ancak bu sorunu kuramsal bir btnlk iinde ele almas 1970li yllarda zerinde younlat
rgt sorunu erevesinde gerekleecektir.
144
AYLN ZMAN
145
146
AYLN ZMAN
Hrriyet sorununun insan haysiyetine yaplan vurgu ile ilikilendirilmesi Aybar ayrmclk olarak ifadelendirilebilecek yeni bir temaya gtrmektedir. Dnemin koullar deerlendirildiinde, Aybarn kuramsal tartmalarnn eksenini snf mcadelesinden insan zgrlne kaydrmas ve bu erevede zgrlk sorununun belirleyiciliini vurgulamasnda geni kitleleri zellikle de Alevi
ve Krtleri parti ats altnda toplama istei ile balantl olduu da sylenebilir. Zira, bu dnemde seim sisteminin deitirilmesi ve TPi 1965 seim zaferine gtren milli bakiye sisteminin kaldrlmas ile birlikte partinin bir nceki
seimlerde gsterdii baary tekrarlamas olduka g grnmektedir. Aybarn sz konusu vurgu deiikliini oy mobilizasyonu kaygsyla yapm olduu yolunda gelitirilebilecek bir yargnn geerlilii 1940l yllardan o dneme
dnce izgisinin geliimi gznnde bulundurulduunda kukulu bir hale
gelse de, sz konusu deiiklik, Trkiyeye ilikin saptamalarnda ak bir eliki
meydana getirmektedir. Aybar zgrlk sorununun kkenlerini Osmanldan
miras kalan dayatmac, tepeden inmeci, ceberrut devlet geleneine dayandrmaktadr ki, Belgenin de belirttii gibi byle bir tez Aybarn sklkla zerinde
durduu ve TPin politik stratejisinin en nemli paralarndan birini oluturan,
Trkiyenin Bat rneinde olduu gibi ii snf olumu bir lke olduu (Aybar 1968: 252) varsaymndan uzaklama olarak alglanabilir. Doululuk matrisine bir ynelme olarak deerlendirilebilecek bu deiim erevesinde, Aybarn Divitiolu-Kkmer izgisinin ortodoks olmayan Marksist yorumlarndan etkilenmi olduu sylenebilir. (Belge, 1985a: 1957).13
Hrriyeti sosyalizm kavramsallatrmas erevesinde, somut insann zgrlemesi ve kendini gerekletirmesini hedefleyen bir rejim portresi izen Aybar, bu hedeflere ulamak iin vatandan toplumda aktif bir unsur olmas, iktisad, siyas, kltrel faaliyetlere fiilen katlmas, bunlar denetlemesi, her kademede sz ve karar sahibi olmasn ngrmektedir. (Aybar, 1988c: 79-80) Bu ngrnn gereklemesi ile ilgili olarak Aybarn iki unsurun zerinde durduu
sylenebilir. Bunlardan birincisi serbest seim, kuvvetler ayrl, hukukun stnl, yarg bamszl, kiisel haklar dokunulmazl, Anayasa Mahkemesi,
Dantay, basn zgrl, sendikal zgrlkler ok parti rejimi gibi burjuva demokratik kurumlarn sosyalist rejim ierisinde varlklarn srdrmeleridir. (Aybar, 1988c: 80) Dieri ise Aybarn kuramsal olarak, 1970li yllarn ikinci yarsnda zerinde younlaaca sosyalist rgt sorunudur.
Aybarn Trkiye sosyalizminin niteliklerine ilikin saptamalar yukarda belirtildii gibi zellikle partinin ynetim kadrosundan sert tepkiler alm olsa da,
parti yelerinin ounluu tarafndan desteklenmitir.14 Bu dnemde Aybar ile
13 Aybarn Trkiyeye ilikin tezleri ile aradaki benzerlie ilikin olarak, bkz. (Kkmer,1969) ve
(Divitiolu, 1967).
14 Aybarn TPin nc Kongresinde yeniden Genel Bakan seilmesi ve daha sonraki Olaanst Kongrede bu grevini srdrmesi bu destein en belirgin ifadesidir.
147
ayn kuramsal dzeyde dnenlerin parti iinde aznlk oluturmalar ve partideki doulu yelerin Aybarn saptamalarndan duyduklar memnuniyet bu
destein temel nedenleri olarak grlebilir. (Belge, 1985b: 2127). Ancak, sz konusu destek, ne partideki blnme srecini durdurabilmi, ne de Aybarn 1970
senesinde partiden istifa etmesini engelleyebilmitir.15
148
AYLN ZMAN
tim tarzyla ilikisidir. Bu erevede, her retim tarz kendisine zg bir rgtlenme biimi yaratmaktadr. retim aralarnn zel mlkiyet altnda olduu
toplumlarda, rgtlenmenin temel ilevi emekiler ile retim aralar sahiplerinin buyuran - buyurulan biimindeki ilikisini yeniden retmektir. Bu anlamda, toplumun siyasal, hukuksal ideolojik st yapsna bal olan ve belirlenen
rgtlenme biimi toplumsal pratik ve st yaplar arasnda bir kpr ilevi grr. (Aybar, 1979: 42-5).
Aybarn ikinci tezi, kapitalist retim biimi ile burjuva toplumlarnn rgtlenme biimleri arasndaki balantya ilikindir. Sermayenin younlamas ve
merkezilemesine yol aan kapitalist retim biimi, bu zelliine paralel olarak,
merkezci, dikeyci, hiyerarik ve tepeden inmeci bir rgt modeli retmektedir.
Aybara gre Kapitalist retimin dayand ada endstri iletmecilii de,
byle merkezci bir dzenlemeyi gerekli klmaktadr. Kapitalist retim biimi,
younlaan, merkezleen sermayesi ile, tekelden ynetimi gerektiren teknolojisi ile, kk bir aznln, koskoca ounluk zerinde egemenlik kurmasn salyacak, merkezci, dikeyine hiyerarik ve tepeden inme, disiplinli bir rgtlenme biimi kanlmaz hale gelecektir. (Aybar, 1979: 46) te, bu rgt biiminin
sosyalizme geen bir toplumda iletilmesi, sonuta o toplumda sosyalizmden
brokratik bir sapmay gndeme getirecek burjuva ilikilerinin yeniden olumasna neden olacaktr.
Bu saptamalarla sk skya bal olan nc tez ise, -Aybara Marksist kurama ihanet ettii gerekesiyle ok sert eletiriler getirilmesine neden olan,16 Leninist parti rgtlenmesi ile yukarda tanmlanan klasik burjuva modelinde bir
rgtlenmenin temelde ayn rgtlenme biimi olduuna ilikin olduu saptamadr. Aybara gre Leninist Parti modeli burjuva modelinde bir rgttr ve
burjuva toplumunun militarist, brokratik merkezci rgt ile ayn nitelikleri
tar. (Aybar, 1979: 51) Bu erevede, merkezci rgtlenme, yneticilerin tabandan kopmas, ve tabann kararlarn oluumunda sz sahibi olamamas ile sonulanr. Byle bir durumda, demokratik kurumlarn yokluu ve retim aralarnn devletletirilmesi, yneticilerin devlet eliyle retim aralarnn kullanmna sahip olmalar ile birlikte onlar egemen snf haline sokar. Nitekim S.S.C.B.
ve dier sosyalist etiketli lkeler byle bir yaplanmann en gzel rneklerini
tekil ederler.
Aybar bu noktada Leninin rgt konusuna ilikin yazlarnda kuramsal boyutun eksikliine dikkat ekmektedir. Dier bir deyile, Aybarn Leninist parti
modeline getirdii temel eletiri, rgtlenme modeli ile retim tarz arasndaki
ilikinin yadsnm olmasdr. Bilindii gibi, Lenin rgt sorununa kuramsal bir
sorun olarak yaklamamakta ve btn dikkatini arlk polisine kar savaabilecek bir rgt modeli kurma zerine younlatrmaktadr. Bu anlamda, Leninin
16 Aybara bu konuda yneltilen eletiriler ve Aybarn cevaplar iin, bkz. (Aybar, 1979:121-93)
149
sorunsal pratie yneliktir. Aybara gre Leninizmde gzden kaan nokta rgt
modelleri ile toplumun retim tarz arasndaki balantdr. (Aybar,1979: 52) Ancak, rgt konusundaki zmlemelerine her retim tarznn kendine zg bir
rgtlenme biimi vardr nermesi ile balayan Aybarn yaklamnda nemli
bir eksiklik olduu sylenmelidir. Aybara gre smrye dayal toplumlarda,
genel olarak rgtlenmeler merkezci dikeyine hiyerarili, tepeden inme disiplinli bir biim alr. Bu ana rgtlenme biimi, retim tarznn zelliklerine gre
farkl biimlerde uygulanr(Aybar, 1979:43) Bu nermesiyle Aybar snfl toplumlara zg bir ana rgtlenme biiminden bahsetmekte, ancak, deiik retim tarzlarna gre biimlenen rgt modellerinin aralarndaki farkllklara - ki
bu nermesinin en nemli noktasdr- ilikin herhangi bir ipucu vermemektedir. Bu ereveden bakldnda, Leninist rgt kuramna getirdii eletiriler,
kuramsal bir derinlik tamaktan ok, pratikte Sovyet tipi sosyalizme kar olan
tepkisinin bir davurumu niteliindedir.
Aybarn sosyalist rgt modeline getirdii eletiriler, 1960-80 yllar arasnda
Trk sosyalist hareketi ierisindeki tartmalarn temel ekseninden birisini
oluturan nc snf sorunu ve bilin ile yakndan ilikilidir. Sorun, devrimci eyleme hangi snfn nclk edecei etrafnda yaplanmtr. Aybara gre bu snf ii snfdr.17 Oysa sosyalist rgt modeli kendilerini ii snfnn ncleri
olarak tanmlayan profesyonel devrimciler tarafndan gerekletirilmi bir devrimin doal sonucudur. Ya da ii snfn sosyalizm bilimi adna pasifletirmek,
politika d tutmak giriimidir. (Aybar, 1987:138)
Bu erevede, Kautskynin ii snfnn kendiliinden siyasal bilince ulaamayaca temelindeki grn savunan Lenin, Aybarn ifadesiyle kendiliinden siyasal bilince ulaamayacak, dolaysyla kendiliinden devrim yapamayacak olan ii snfn, devrime srkleyecek ve onu ynetecek kurmaylar rgt
kurmutur. Ne var ki Leninin rgt modeli sosyalizmin gereksinmelerine cevap
verecek nitelikte deildir (Aybar, 1979: 59) Aybar, sosyalist rgt modelinin ii
snf dndan bir ncler rgt olduu fikrine tm olarak kar kmaktadr:
i snfnn devrimcilii sosyal pratikten, ii snfnn retimde, toplumda
igal ettii yerden ve srdrd mcadeleden kaynaklanan adeta varoluu ve
ancak ona zg bir niteliktir. Bu bilin baka snflarda belirse bile, bu hibir zaman o snfn z bilinci deildir. Bu aktarma bilintir, ireti bilintirBu elbetteki ii snfn oluturan tm iilerin ayn bilin dzeyinde olduklar.anlamna gelmez. Bir ksm iiler arkadalarndan nce bilinlenirleri snfnn bunlardr ncleri (Aybar, 1979: 57-58)
Ancak burada eklenmesi gereken nemli bir nokta, daha nce de deinildii
gibi Aybarn ii snfnn yan sra, toprak iilerini, kk ve orta kylleri, k17 Trk sosyalist hareketi ierisinde nc snf sorunu ile ilgili tartmann ana hatlar iin, bkz.
(Yetkin, 1970: 136-53).
150
AYLN ZMAN
151
152
AYLN ZMAN
kurarken, dier yandan Bat Marksizminin kuramsal kalbn ekillendiren dnce akmlaryla Marxn Hegelci yorumu temelinde kesime noktasn oluturmutur. Bu dnce akmlarna paralel olarak, Aybar dnsel dzeyde
Marksist-Leninist izgiyle tam bir ztlk ierisinde olan Marxn hmanizmasna
inanmtr, ya da kendi deyiiyle hmanizmaya dnmtr. te bu inan, zellikle 1960l yllarn sonunda TP iindeki kutuplama erevesinde, Aybarn bilimsellikten sapt, olaylar idealist felsefe temelinde deerlendirdii sulamalarnn zn oluturmaktadr. rnein, daha nce de belirtildii gibi Aybarn
insan zgrln n planda tutmasnn yansra, ii snfna dardan bilin
gtrme teorisine kar kmas bu tartmalarn temel eksenlerinden birini
oluturmutur.
Esasen, Aybarn dnemindeki sosyalistlerin ounluu ile ters dmesi ya
da onlar tarafndan yadrganmas, felsefi dzeyde Marxn retisini dierlerine
gre daha farkl yorumlaynn bir sonucudur. Aybarn yorumu, en temel dzeyde, Batdaki Marksist tartmalarn nemli bir blmn oluturan nesnellik/znellik ekseninde irdelenebilir.
En basit ekliyle, bu eksende Marksist kuramclar iki gruba ayrmak mmkndr. Engels, Kautsky, Della Volpe okulu ve Althusserin en belirgin yorumcular olarak ortaya kt birinci grup nesnellie, insan etkinlii ya da znellik
karsnda ncelik tanrlar. kinci grup ise, nesnelliin n-belirleyiciliine kar
karak, zne ve etkinliini n planda tutarlar. Bu grubun en bata gelen temsilcileri arasnda, Antonio Gramsci, Karl Korch, Georg Lukacs, Jean Paul Sartre ve
bu yorum izgisini temel alarak Marksist kuram batan aa revize eden
Frankfurt Okulu saylabilir. Bu iki yorum arasndaki farkllk, temelde Marxn
Hegel kart ve Hegelci dorultudaki yorumlar arasndaki atmann yansmalardr.23 Bu erevede, rnein Althusser, Marxn genlik ve olgunluk dneminde yazm olduu eserlerindeki epistemolojik kopuklua dikkat ekerken,
Marxn ilk eserlerindeki felsefi znellii ideolojik bir tutum olarak nitelendirir.
Althussere gre szkonusu epistemolojik kopukluk Marxn 1845 sonras eserlerinde gzlemledii tarihi ve siyaseti insann z zerinde temellendiren btn kuramlardan kopuudur. (Althusser, 1969: 227) Bu kopu ise Marxn olgunluk dneminde yeni bir bilim kurarak bilimsel bir tutuma kay ile sonulanr (Althusser, 1969: 13).
Aybarn fikirleri irdelendiinde, grlerinin ikinci grup kuramclarla ya da
Marxn Hegelci yorumuyla rtt grlmektedir. Dier bir deyile, Aybarn
23 Ancak, bununla beraber burada zerinde durulmas gereken nokta, Hegelci okulla Hegelcilikin
karsndaki okul arasndaki kartln Bat Marksizminin deiik okullarnn aralarndaki ilikiyi tanmlamakta olduka yetersiz kalmasdr. Andersona gre her teorisyenin burjuva kltrnn deiik kesimleriyle ikincil balarnn olmas, farkl ulusal politik ortamlarda biimlenmeleri birbiriyle badamayan teorilerin ortaya kmasnda nemli bir etkendir. (Anderson,
1982:116).
153
temel sav, Marxn yaptlarnda insan etkinliinin n planda olduudur. Aybarn bilin konusundaki fikirleri tamamyle bu yorumun bir uzantsdr. Bu
noktada Aybar, Althusserin ne srd epistemolojik kopukluk varsaymna
kukuyla bakmaktadr. Aybara gre Eski dn biimleri ile ilikilerini kestiklerini, Marx kendisi aklar. Ama bu Marxn 1845ten nceki yaptlarnn p
tenekesine atlmas gerektii biiminde elbet yorumlanamaz:.. Marx daha renci olduu yllardan beri bir aray iinde idiBu aray onu sosyal olaylarn
temelinde ekonomik nedenler yatt buluuna getirmitir. Eski aklamalarn,
ekonomik teorisine eklemlenen yeni kavramlarla aklamtr. rnein yabanclama bunlardan biridir. Kald ki terim olarak yabanclama Kapitalde de geerMarxn yaptnda, etten kemikten somut insanlar bir filigran gibidir, ekonomik ilikilerin arkasnda hep insan grrsnz. (Aybar, 1979: 68).
Tematik ve felsefi adan Aybar dncesi, Marksizmin hmanist yorumunun dnyada yaylmasnda nemli bir rol oynayan, Yugoslav Praxis grubunun24 dnsel izgisiyle de olduka nemli benzerlikleri iinde barndrmaktadr. Aybarn Marxa ilikin yorumlarnn odak noktasn oluturan, yabanclama, eyleme ve zellikle de brokrasi gibi kavramlar, Praxis grubunun
da temel tartma eksenini oluturmaktadr. Marksist - Leninist izgi karsnda
Marxn hmanist antropolojisinin korunmas amac etrafnda yaplanan Praxis
grubunun insann znel etkinliine yapt vurgu felsefi adan Aybarn bu
grupla en belirgin kesime noktasn oluturur.25
Sosyalist uygulamaya ilikin pratik kayglarnn yansra, bilimsellikle ilgili fikirleri Aybarn Marx Leninist izgiden farkl bir biimde yorumlamasnda
nemli bir etkendir. Aybar dncesinde bilim ile ilgili grlerinin biri genel
biri zel olmak zere birbirine bal iki ynl bir ilevi olduu iddia edilebilir:
Bu anlamda, Marksizm ve bilim hakkndaki grleri bir yandan onun Marksizmi Leninist izgi dnda yorumlama esnekliine -ki bu Aybarn yukarda
belirtilen btn saptama ve analizlerinin referans noktasn oluturmaktadrtemel tekil ederken, dier yandan Leninizme ve Trk soluna getirdii eletirilerin nemli bir halkasn oluturur.
Deikenlik ve zaman iindeki devinim, Aybarn bilim konusundaki fikirlerinin zn oluturur. Zira, Marksizm ve bilimsel sosyalizm ile ilgili dnceleri
bu zn yansmalardr. Bu erevede, Aybar dncelerini u ekilde dile getirmektedir: bilimde mutlak olan ey, izafi mutlak olan ey, bilimin muayyen zaman iinde yakinin en yksek derecesini tekil ettii hususundaki yargyla bilimin sonsuzluu ve sonsuzluk iinde somuttan hareket ederek evrensele doru
24 1964 - 1975 arasnda yaymlanan felsefi bir dergi olan Praxis etrafnda toplanan bir grup Yugoslav Marksist kuramc daha sonralar Praxis grubu/filozoflar olarak anlacaktr. Grubun konu
edindii temel sorunlar epistemoloji, etik, estetik ve szkonusu dnemde Yugoslav Sosyalizminin iinde bulunduu dnm srecine ilikin sorunlardr.
25 Aybarn bu dorultudaki yorumlar iin, bkz. (Aybar, 1987:165-7); (Aybar, 1979:67-68.)
154
AYLN ZMAN
boyuna aamalar yapt hususundaki yargdrbilimsel bilgi, yani bilim dediimiz hamule sonsuzlua kadar daima kendisini genletiren kendisini tamamlayan bir eyse, o zaman bizzat bilimin ierisinde de dialektik bir hareket var.
Yani bir zaman bilim olan veriler, zamanla zaman iinde kendi zt unsurlar
haline gelmektedir.Burada bilhassa zerinde durmak istediim husus, bilimsellik mekanizmasnda itici, yaratc unsurun, eliiden doan unsurun beeri
dilde ifadesinin itiraz, bilimsel itiraz, contestation yani imdiye kadar elde etmi olduumuz bulgularla yetinmeyip yeni bulgular peinde olmamzdr. (Aybar, 1988c: 147, 150).
Genel olarak bilim ve bilimsel dnceye ilikin bu grler temelinde Marksist kuramn bilimsel kavran Aybar iin son derece nemlidir. Bu anlamda, Aybar Marxn kuramnn kaln izgide bilimsel olduunu kabul etmekle birlikte,
bu kaln izgilerin ince izgi haline getirilmesinin bilimsellik bakmndan gerekli
olduu grn savunmaktadr ki, bu gr kuandaki sosyalistlerin byk
bir blmne o dnemlerde yabanc olsa da Batda Marksist kuramclarn pek
ounun temel k noktasdr. Aybara gre, tarihsel gelimeyi aklayan tezleriMarxn ve Engelsin belirttikleri gibi birer ipucu ve ynerge niteliinde
olup, yeni aratrmalar ve irdelemelerle derinletirilmesi gereken bilgilerdir.
(Mumcu, 1990: 164) Marxn retisinin inceltilmesi srecinde ise, Aybara gre
dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, dialektiin bir irdeleme yntemi olarak kullanlmas ve doruluunun olaylar erevesinde snanmasdr. Zira hereyi eletiren, eletirinin devinimin gerei olduuna inanan devrimci bir teorinin
kendisini eletirinin dnda tutmas olanakszdr. (Mumcu, 1990: 139).
Kukusuz byle bir anlay Marksist-Leninist izgiye olduka yabancdr. Aybara gre, bilim sosyalist etiketli lkelerde ynetimi rasyonalize etmeye yarayan bir ara konumuna indirgenmi ve din haline dntrlmtr ki,
S.S.C.B.nin yklmas ile birlikte bilimsel sosyalizmin byle bir politik ileve hizmet ettii bizzat Marksistler tarafndan olduka sk gndeme getirilmektedir.
Bu anlamda, Aybara gre Hereyden nce bilimsellik iddialar eletirel
gzle ele alnmaldr. nk dikta rejimleri, doruluklar tartlmas gereken bu
bilimsellik iddialarna bal olarak kuruluyor ve srdrlyor. Bilimsel sosyalizm teriminden balayarak Marksizm-Leninizmin btn yasalar (!) tam bir
yanszlkla gzden geirilmelidir. Byle bir incelemeden geirilmedike bilimsel
sosyalizm bal altnda srdrlen uygulamalar ynlarn aldatlmalar durumunun srmesine yarayacak ve sosyalizm davasna yarar deil zarar verecektir.
(Mumcu, 1990: 172).
emalarn bilimsellii ve bilimin dayatmacl sav temelinde yaplanan reel
sosyalizmin k, Aybarn yllar nce dile getirmi olduu bu gr ve eletirilerinin hakllnn en ak kantdr. Bu erevede, Aybarn grleri ile Andre
Gorzun Sovyet sistemi ktkten sonraki srete reel sosyalizme ilikin olarak
vurgulad noktalardaki paralellik dikkat ekicidir.
155
Sonu yerine
12 Eyll 1980 askeri darbesiyle birlikte, Trk sosyalist hareketinin geliimi asndan olduka nemli bir dnem noktalanmtr. 1960l yllarda sosyalist solun hzl ykseliiyle balayan bu dnemde, TPin sosyalist hareketin ekillenmesine ilikin olduka nemli ancak birbiriyle elikili iki nemli ilevi olmutur. Bu anlamda, TP bir yandan Trk siyasal hayatnda o gne kadar solda va-
156
AYLN ZMAN
rolan boluu sosyalist bir parti olarak doldurup, sosyalistler iin dnsel ve
eylemsel ortak bir platform hazrlarken, dier yandan parti ii ekimeler erevesinde, 1970li yllarda sosyalist harekete damgasn vuran radikalizm, hizipleme ve blnmelerin temelini hazrlamtr. Sz konusu dnemin sonlarna
doru etkinliini yitiren sosyalist hareket, 1980lere gelindiinde, 12 Eyll askeri
darbesinin de yaratt hukuki ve siyasal yaplanma erevesinde, teorik ve pratik birliktelikten uzak ve bu anlamda, kitleleri ats altnda toplayabilecei rgtlenme temelinden yoksun bir nitelie brnmtr. Trk sosyalist hareketine zg i dinamiklerin ve Trk siyasal hayatndaki gelimelerin ekillendirdii
bu tablo, zellikle partileme abas ierisinde olan sosyalistleri yeniden rgtlenme ve birlik sorunuyla kar karya getirmitir.
Ancak birlik sorununun tesinde, reel sosyalizmin k ile birlikte, Trk
sosyalist hareketi sre ierisinde pek ok kazanm beraberinde getirme potansiyelini iinde barndran bir baka sorunla yz yze gelmitir. Bu, sz konusu
dneme dein harekete olduka yabanc olan yenileme sorunudur. 1980li ve
1990l yllarda, Trkiyede sosyalist solun temelde bu iki eksen etrafnda ekillenen yeniden yaplanma sreci ierisinde Mehmet Ali Aybarn mcadelesi alma boyunca ele alnan dnce ve deerlendirmeleri nda devam etmitir.
Birlik ve yeniden rgtlenmeye ilikin almalar ve abalar bir parti rgtlenmesi temelinde somutlamamakla birlikte, Aybarn yllar ncesinden reel
sosyalizmin eletirisi zerine yaplandrd fikirleri, 1990l yllarda kendine
birleme temelinde yeni bir yol arayan sosyalist hareketin bugn geldii noktada pratie yansmaktadr. Sovyet tipi sosyalizmin ya da sosyalizmin bir biiminin baarszla uramas sonucu, sosyalist solun belirli fraksiyonlarnda hakim olan ortodoks izginin artk sorgulanabilir bir boyut kazanmas bu yansmann balang noktasn oluturmakla birlikte, birleme tabannn genilemesi balamnda birbirinin devam niteliinde olan Sosyalist Birlik Partisinin,
Birleik Sosyalist Partinin ve zgrlk ve Dayanma Partisinin kurulu srelerinde hakim olan kuramsal ve kavramsal ereve incelendiinde, belirli noktalarda Aybar dncesiyle kesimeler olduu grlmektedir.
Eski sosyalizm anlaynn terkedilmesiyle birlikte, sosyalist hareketin dnsel eksenindeki kayma sonucu ortaya kan en nemli e zgrlklktr.
Burada, zgrlklk, oulcu demokratik rejim erevesinde, insan haklarnn ve demokratik hak ve zgrlklerin korunmasn iermekle birlikte, temelde insann zgrlemesi projesi etrafnda ekillenmektedir. Bir baka deyile,
yabanclamann almasdr. (Bkz. Olu, 1996: 404.) Bu anlamda, odana insan koyan solun26 yeniden rgtlenme sreci, her alanda insan zgrln
26 Birleme sreci erevesinde yaplan arda solun evrensel deerlerine dikkat ekilerek bu, u
ekilde ifadelendirilmektedir. Ortak gemiimizden gelen ve zaman zaman unuttuumuz solun evrensel ilkeleri bizlere yol gsterecektir. Milliyeti deil evrensel dayanmadan yana eitliki, zel mlkiyeti mutlak kabul etmeyen; insann temel ihtiyalarnn, kendisini gerekletir-
157
158
AYLN ZMAN
demir ekirdek bir parti ile de ada - zgrlk bir sosyalizm kurulamaz
(Aren, 1997: 82).
almann banda da deinildii gibi, sosyalist tartmalar ynlendiren
kavramsal ve kuramsal ereve deerlendirildiinde, bugn sosyalist hareketin
1960lardaki durumundan olduka farkl bir noktada olduu aktr. Zira, yllardr Marksist kuram kapsamnda tartlan pek ok sorun, Trk sosyalist hareketinin gndemine ancak 1990l yllarda girebilmitir. Uzun yllar aykr bir ses
(Akar, 1989: 129) olarak alglanan Aybarn sosyalizm anlay erevesinde vurgulad temalar bugn sosyalist hareket ierisinde sregelen tartma alanlar
ile pek ok noktada benzerlikleri iinde barndrmaktadr ki, bu durum Trkiyenin pek ok alanda kar karya kald ge yaanmln sosyalist hareket
ierisinde en azndan Marksist - Leninist kanat asndan bir davurumu olarak ancak reel sosyalizmin k ile ortaya kmtr.
KAYNAKA
Akar, Atilla (1989) Bir Kuan Son Temsilcileri. Eski Tfek Sosyalistler. letiim Yaynlar, stanbul.
Althusser, Louis (1969) For Marx. Penguin, Harmondsworth.
Anderson, Perry (1982) Batda Sol Dnce. Birikim, stanbul.
Aren, Sadun (1993) TP Olay (1961-1971). Cem Yaynevi, stanbul.
Aren, Sadun (1997) Sosyalizmin Yeni Yolu zerine. Gelecek Yaynlar, Ankara.
Aybar, Mehmet Ali (1945a) Gerek Hrriyet Rejimi Yolunda, Vatan, 24 Austos-13 Ekim.
Aybar, Mehmet Ali (1945b) Kat zerinde Demokrasi, Vatan, 24 Austos.
Aybar, Mehmet Ali (1945c) Romantik ve Mcerret Demokrasi, Vatan, 7 Eyll
Aybar, Mehmet Ali (1945d) Bir Gn Sabah Olursa, Vatan, 13 Ekim.
Aybar, Mehmet Ali (1946) Yeni Dnya, Gn, 13 Ekim.
Aybar, Mehmet Ali (1947a) stiklal Savalar Trkiyesine Yarar Bir D Politika stiyoruz, Hr, 15
ubat.
Aybar, Mehmet Ali (1947b) Sa, Sol, Hr, 22 ubat
Aybar, Mehmet Ali (1948) Dosta Dmana Beyanname, Zincirli Hrriyet, 5 ubat.
Aybar, Mehmet Ali (Tahsin Hsn) (1952) Milli Kltr Dman Yabanc Yaynlar, Yeditepe, 1
Ekim.
Aybar, Mehmet Ali (1968) Bamszlk Demokrasi Sosyalizm Semeler 1945-1967. (der.) Kemal Slker
ve Turhan Tkel, Gerek Yaynevi, stanbul.
Aybar, Mehmet Ali (1973) 12 Marttan Sonra. Smer Matbaas, stanbul.
Aybar, Mehmet Ali (1979) Marksizmde rgt Sorunu Leninist Parti Burjuva Modelinde Bir rgttr.
Yaylack Matbaas, stanbul.
Aybar, Mehmet Ali (1987) Neden Sosyalizm?. BDS, stanbul.
Aybar, Mehmet Ali (1988a) TP Tarihi 1. BDS, stanbul.
Aybar, Mehmet Ali (1988b) TP Tarihi 2. BDS, stanbul.
Aybar, Mehmet Ali (1988c) TP Tarihi 3. BDS, stanbul.
159
Belge, Murat (1985a) Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960tan Sonra), Cumhuriyet Dnemi
Trkiye Ansiklopedisi. letiim, stanbul.
Belge, Murat (1985b) Trkiye i Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul.
Belge, Murat (1987).Sol, Gei Srecinde Trkiye iinde. (der.) rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, stanbul.
Belge, Murat (1989) Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek. Birikim, stanbul.
Belli Mihri (1970) Yazlar. Sol, Ankara.
ulhaolu, Metin (1997) Bin Yl Eiinde Marksizm ve Trkiye Solu. Sarmal Yaynevi, stanbul.
Divitiolu, Sencer (1967) Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Eroul, Cem (1970) Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi). Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara.
Gorz, Andre (1993). Kapitalizm Sosyalizm Ekoloji: Ynetim Bozukluklar. (ev.) Ik Ergden, Ayrnt
Yaynlar, stanbul.
Gnlbol, Mehmet ve Haluk lman (1986) kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas: Genel Durum Olaylarla Trk D Politikas, Cilt I: (1919-1973), Cilt II: (1973-1983). Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, (6. Bask), Ankara.
Kaldelj, Edward (1978) Democracy and Socialism. Londra.
Koak, Cemil (1995) Siyasal Tarih (1923-1950), Trkiye Tarihi 4. Cilt, (yay. yn.) Sina Akin, Cem
Yaynevi, (4. Bask), stanbul.
Kolakowski, Lezsek (1978) Main Currents of Marxism, 3. The Breakdown. Oxford University Press,
Oxford.
Kkmer, dris (1969) Dzenin Yabanclamas. Ant, stanbul.
Lipovsky, Igor P. (1992) The Socialist Movement In Turkey 1960-1980. E.J. Brill, New York.
Luxemburg, Rosa (1989) Siyasal Yazlar . (ev.) Zafer skl, Verso, Ankara.
Mumcu, Uur (1990) Aybar le Sylei Sosyalizm ve Bamszlk. Tekin Yaynevi (2. Bask), Ankara.
Olu, Saruhan (1996) Biz Devrim stiyoruz, Yeniden, ubat; DP Tartmalar iinde. Alan Yaynclk, stanbul, 1996, s.402-11.
DP Kendini Anlatyor,Partileme Sreci, topya, Sorunlar neriler (1996) (rp.) Belgin Demirer,
Gncel Yaynclk, stanbul.
DP Tartmalar (1996) Alan Yaynclk, stanbul
zgrlk ve Dayanma Partisi Program & Tzk (1996) Mart Matbaaclk Sanatlar Ltd. ti., stanbul.
Sosyalist Devrim Partisi Tz (1978) Gryay Matbaaclk, stanbul.
Trkiye i Partisi Tz (1967) Ulusolu Matbaas (6. Bask), Ankara.
Tunaya, Tark Zafer (1952) Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952. stanbul.
Yetkin, etin (1970). Trkiyede Soldaki Blnmeler 1960-1970. Toplum Yaynlar, Ankara.
Zrcher, Erik Jan (1995) Modernleen Trkiyenin Tarihi. letiim, stanbul.
160
Mehmet Ali Aybar (1908-1995) who was the chairman of the Turkish Workers
Party (1962-1970) and the Socialist Revolution Party (1975-1979) has been one
of the leading figures of the Turkish Socialist Movement. His ideas were principally based on the criticism of the Marxist-Leninist ideology which has been
among the most influential currents of thought during the heyday of Turkish
socialist movement, between 1960-1980. His opposition to Leninism and Soviet
Socialism was on the grounds of the fact that Leninist systems or ideologies had
threw overbroad the entire humanistic legacy of Marxs philosophy. Having
such an anti-Soviet stance, Aybars major concern has been the formulation of a
different model of socialism which would have its roots in the special features
of Turkeys social and economic conditions. His conceptualization such as
smiling socialism, liberitarian socialism and his criticisms of the Leninist party
model were all the products of such an effort. Aybar has been very much
opposed by the pro-Soviet socialists of his time specifically after his condemnation of the Soviet invasion of Czechoslovakia in 1968 and his emphasis on
human freedom as the major source of conflict in Turkish society. Today, It can
be asserted that Aybar has been one of the figures whose views and evaluations
covered many points that has been started to be disscussed by many factions of
the socialist movement with the aim of expanding their theoretical horizons
and rescuing Marxism from its dogmatic rigidities during late 1980s and 1990s
due to the profound effects of 12th September 1980 coup detat and the fall of
communism in Soviet Union.
This study focuses on Aybars views and conceptualizations related to
Turkish socialism as well as his interpretations on Marxist theory with the aim
of shedding some light onto his theoretical and practical contributions to the
Turkish socialist movement and detect the interconnections of his ideas with
some currents of thought within the framework of Western Marxism.
161
Ahmet Emin Yalman (1974: 8) yaynclar olarak tekrar basn hayatna dnebilmek iin bir dileke kaleme aldklarn ve Ankarada Babakan kr Saraolu ile grtklerini nakleder. Ad geTOPLUM VE BLM 78, GZ 1998
162
ZGR GKMEN
Rejimin Vatan ve Tann yaynlarna kar tavr, Babakan Saraolunun siyasi grleri farkl
sandmz bu iki gazete muhalefette birleti, (Ayn Tarihi, Eyll 1945) beyanat ile belirginleir.
Tan komnist eilimleri, Vatan ise yabanc sermayenin karlarn savunmak nedeniyle itham edilmekle kalmaz, Rasih Kaplan her ikisinin de Yahudi olduunu iddia eder. (Karpat,
1959: 149n.36) Yalman ve Serteller iin ayrca bkz: Berkes (1997: 350-2)
Tevfik Rt Aras ve Hseyin Avni Ula gibi nllerin yansra, Faris Erkmen, Abidin Nesimi
gibi sosyalistlerin de birer program yaymlayarak aday olduklar (Nesimi, 1977: 212; Sosyalizm
ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi 6, 1988: 1934) 17 Haziran 1945 gnk seimler, her ne
kadar CHP aday gstermemi de olsa, iki turlu seim sisteminin kanlmaz bir sonucu olarak
(Koak, 1996: 557; Karpat, 1959: 144) tamam CHPli adaylarn meclise girmesi ile sonulanr. Bu
seimlerde adaylar arasnda iilere de rastlanr. (Gzel, 1997: 65-6)
163
len milli zenginlerden Nuri Demiran (Gzel, 1997: 50) Hseyin Avni Ula ile
birlikte ara seimler dneminde kurduu ve skdar srtlarndaki yalsnda gazetecilere verdii ziyafetlerden dolay Kuzu Partisi adyla anlagelen Milli Kalknma Partisini pek de kaale almad ak olan Milli ef, 1 Kasm 1945 tarihli
meclisi a konumasnda gerek bir muhalefetin yokluundan dem vurur4
ve basna, siyasal derneklere, emniyet glerinin selahiyetlerine dair anti-demokratik yasalarn kaldrlaca ve tek dereceli seimlere geilecei mjdesini
verir. (Cumhuriyet, 2 Kasm 1945)
Milli efe gre, demokrasinin milletlerin tmne zg ilkeleri olduu gibi,
her milletin karakterine ve kltrne zg ilkeleri de vardr ve Trk milleti kendi karakterine zg demokratik ilkeleri gelitirmek zorundadr.5 Milli ef nderliindeki iktidar, Trk milletine zg demokratik ilkeleri sola kapal bir biimde
nasl gelitireceini aslnda Sabahattin Ali-Nihal Atsz Davas dneminde tertip
edilen 3 Mays 1944 Olaylar ile gstermeye balamtr. ktidarn demokrasi
anlaynn ne olduu/olaca ilkinden daha byk apl bir tertiple su yzne
kar. Bu ayn zamanda 1946 sonlarnda sola kar taknlacak tavrn da bir habercisidir.
164
ZGR GKMEN
sini ykmak iin tertip edildii dnlebilir.6 Dnemin bir dier tan Abidin
Nesimi de, benzeri bir ekilde, Tann gme gittiini, tertibin asl hedefinin [Mareal Fevzi akmakn da iinde bulunmas dnlen] bir sosyalist parti kurma
peinde olan Cami Baykutun yaymlad Yeni Dnya olduunu nakletmektedir. (Aktaran Akar, 1989: 149; Aktaran Gzel, 1997: 74) Nesiminin 8 Ekim
1946da o dnem TSP yesi olan Alaattin Hakgdere yazd mektupta, 1945
sonrasnda sosyalist parti kurmak zere bulunulan giriimler, program ve yaynclk hazrlklar ve Milli Hkmetin ilk Dahiliye Vekili, Mdafaa-i Hukuk
tekilatnn messisi olmas itibaryla gerek Trkiye, gerek dnya mikyasnda
bir otoritesi olan Cami Baykutun bunlarla olan ilgisi ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr. (Aktaran Tevetolu, 1967: 550-2) Tann yansra Yeni Dnya, Franszca yayn yapan La Turquie, Ermenice yaymlanan Nor Or [Yeni Gn] gazeteleri ve Gn dergisi susturulur; ABC ve Berrak kitabevleri tahrip edilir. Dnemin en gelimi alet edevatna sahip olan Tan matbaas yerle bir olur. Grler
bir daha yaymlanamaz. Yeni Dnyann yaynclarndan biri de 1946 Maysnda TSPnin kurucusu ve Nor Orun yayncs Avedis Aleksanyanla birlikte partinin merkez icra komitesi yesi olacak Esat Adildir. lk says 3 Kasm 1945te yaymlanan Gn, TSPnin kurulmasyla birlikte partinin yayn organ haline gelecektir. (Topuz, 1997: 98; leri, 1985: 41; Trkiye Sosyalist Partisi NizamnameProgram, Yeni Sabah, 28 Haziran 1946)
Baskn amacna ular: Cami Baykut parti kurma sevdasndan vazgeer;
Grlerin yaymlanmasnn ardndan derginin kapandaki mecmuamza yaz yardmlar vadedenler listesinde adlar ilk drt srada geen ve bunu hemen
tekzip eden Demokratlar, Sertellerle, daha geni yorumlanacak olursa, sol
ile aralarnda ortak bir muhalefet cephesi kurulmadn/kurulmayacan ilan
ederler. Rejim milletin kendine zg karakteri ile uyum iinde gelitirilecek
olan demokrasi anlaynn snrlarn ilan etmitir. Sol bu snrlar ierisine sokulmayacaktr. inde Karpatn (1959: 371-86) kltrel irtica olarak tarif ettii
an piecei Cad Kazan ABDden nce Trkiyede kaynamaya balar. (Berkes, 1997: 395-6; Timur, 1991: 86, 120-1n.45, 121n.46)7
6 Dnemin tanklarndan biri olan Rasih Nuri leri 1988de Atilla Akara leri Demokrat Cephenin
yklmasnn amalandna dair bir aklama yapm ve meselenin daha ziyade Grler Olay
olduunu sylemitir. (Aktaran Gzel, 1997: 74)
7 ok-partili rejime geerken CHP iktidarnn sola kar mcadelesi ile bu dnemde hakim olan
ve bu hakimiyetini yllarca srdrecek olan McCarthyci zihniyeti zl bir ekilde zmleyen Taner Timurun (1991: 75-87) yazdklar, belki elinizdeki metni gereksiz klacak kadar, aklayc. 4
Aralk 1945 tertibi iin ayrca bkz: Sabiha Sertel (1969: 277-352); Berkes (1997: 319, 354-6); (Halil
Ltf Drdncnn Aklamas, Yeni Gazete, 7-9 Mays 1967). Dneme dair, Sertellerin ve Cami Baykutun savunmalar ile Zekeriya Sertelle baskn zerine 1975 ylnda yaplm bir sylei
metninin de aktarld bir baka tanklk iin bkz: Va-Nu (1997: 64-98).
165
166
ZGR GKMEN
mann eiinde olduunun ilk iareti olarak sunulur. (Hazrlklar Tamamlanrken, Akam, 29 Nisan 1946)
Akamda memlekette snf farkllklarnn olduunu ve bunlar temsil edecek
snfi tekilatlarn kurulmasnn hayrl olacan vurgulayan yazlar yaymlanr. (Meyyideli Demokrasi, Akam, 2 Mays 1946; Frkalarn Farklanmas,
Akam, 9 Mays 1946) Nihayet 10 Mays 1946 gn Milli ef Olaanst Kurultayda unlar syleyecektir:
Partimizin program, snf esas zerine cemiyet kurulmasn menetmitir. Bu maddenin kaldrlmasn, tetkik edeceksiniz. Biz, kendi programmzda, snf mcadelesini istemiyen ve snf menfaatleri arasnda ahenk arayan esasta kalacaz. Vatandalardan,
snf menfaatleri zerine cemiyet ve parti kurmak isteyenlere, kanun yolile, mani olmayacaz. (Milli efin Kurultayda Syledii Tarihi Nutuk, Cumhuriyet, 11 Mays
1946; Ayn Tarihi, Mays 1946)
Bylece sosyalist partilerle birlikte sendikalarn da kurulmasna imkan verecek olan Cemiyetler Kanununda baz yasaklarn kaldrlmas da dahil olmak
zere Milli efin Olaanst Kurultayda yapt teklifler kabul edilir ve rejimin balangtan beri temel iddialarndan biri olagelmi snfsz toplum ilkesine taban tabana zt bir karar alnr.9
CHPnin toplumsal snflara ve bunlarn temsiline dair esas tavr, Seim Kanunu tartmalar srasnda nispi temsil sistemine dair gr bildiren Reat
emsettin Sirerce dile getirilecektir.10 Memlekette toplumsal snflarn varlnn CHP tarafndan kabulne ramen, Sirer,
temsil nispeti hakknda ileri srlen baz mtalaalara temas ederek, derin snf tezatlariyle paralanm olan memleketlerin bir uzlama zarureti olarak kabul ettikleri bir
ekle bizim gitmemiz iin bir sebep ve zaruret olmadn sylemi ve demitir ki:
Temsil nisbeti asla dnmediimiz ve asla dnmeyeceimiz bir sistemdir. (ab)
(Millet Vekili Seim Kanunu Kabul Edildi, Akam, 1 Haziran 1946)
CHP programnn, snf esasna dayanan cemiyetlerle ilgili kaldrlan hkmn ieren 22. madde metni yledir: Trkiyede cins ve snf ve rejional fikirleri koruma ve yayma, snf mcadelesi uyandrma maksatlariyle cemiyet kurulamaz. Devlet, hususi idare ve Belediyelerle Devlete
bal messeselerden hizmet karl aylk ve cret alanlar bulunduklar vazifenin sfat ve hviyeti ile cemiyet kuramazlar. Yurtta haklarn dzenleyen 4. maddenin C paragraf da u ekilde
deitirilir: Milletvekili seimlerinde tek dereceli seim taraflsyz. (Akkerman, 1950: 40; Ayn
Tarihi, Mays 1946)
10 Bu konumay Sirerin yapm olmas bir rastlant deildir. CHP ideolojisiyle ilgili olarak yapt
almalara dair Berkesin aktardklar (1997: 249-51) toplumsal snflara ilikin fikirleri asndan olduka aklayc.
167
Sol partiler
Gerekten, Kuzu Partisinin kuruluu izleyen dnemde 1938 tarihli Cemiyetler
Kanununun varlna ramen, engel olunmayan birtakm sol parti giriimleri olmutur. Tunay (1984: 1954) ikisi ciddi olmak zere [TSP ve efik Hsn
11 Haziran 1946da yaplan deiiklikle 1938 tarihli Cemiyetler Kanununun 9. maddesinin B, C ve F
fkralar kaldrlm, Aile, cemaat, rk, cins ve snf esasna veya adna dayanan (cemiyetlerin
tekili yasaktr) hkmn ieren H fkras, cins ve snf (esasna veya adna dayanan) ksm karlarak deitirilmitir. (Resmi Gazete, 14 Temmuz 1938, Kabul tarihi: 28 Haziran 1938, Kanun
No: 3512; 10 Haziran 1946, Kabul tarihi: 5 Haziran 1946, Kanun No: 4919) lerinin (1946 Sendikacl, Vatan, 26 Ocak 1978) aktardna gre, hkmet nce Ceza Kanununun 141. maddesi
hkmn tekrarlayan bir madde nermi, fakat daha sonra rejim, ileri Bakanl Komisyonunca hazrlanan bir rapor uyarnca, snf esasna dayanan partilerin yasaklanmasnn siyasal
partilerin ve dolaysyla ok-partili rejimin gelimesine engel olacana hkmetmitir. (ab) Rejim, asl niyetinin sol partileri de iermek zere ok-partili bir rejimin gelitirilmesi olmadn
ileride anlacak Ceza Kanununun 141 ve 142. maddelerini deitirerek gsterecektir. Devletin
yce menfaatini gzeten deiikliin gerekesini inceleyen zekin (1968: 124-35) almas, yaplan deiiklikle gdlen asl amacn ne olduunu gzler nne sermesi bakmndan nemlidir.
168
ZGR GKMEN
12 SAP kurucularnn 13 Eyll 1945de Sosyal Demokrat Partisini kurmak iin yaptklar mracaat
ileri Bakanlnca baz noksanlara iaret edilerek geri evrilmi, kurucular bunun zerine
ideolojilerinin arzular hilafna anlalmamasn temin maksadiyle bir de gaye ve prensip izah
ilave edip kurduklar siyas partinin adn SAPa evirerek 28 ubat 1946 tarihinde yeniden mracaatta bulunmulardr. (Trkiyede Siyas Dernekler II, 1950: 129-30)
169
zdounun dier partileri ii snfnn davasnda rol oynayabilecek kabiliyette grmemesi, Tunayn bunlar ciddiye almamas bouna deildir. TSP ve
TSEKP dnda, programlar incelendiinde en hafif tabirle naif olduklar sylenebilecek olan bu partilerden SAP, TSDP, TSP, TSP ve TSEKP ile birlikte seimlere katlmazlar. (Sosyal Demokrat Parti Seime Girmiyor, Cumhuriyet, 20 Temmuz 1946; Seim ve Partiler, Gerek, 22 Temmuz 1946) Seimlerden hemen
nce YVP ve TSDPnin yansra, C.H.P. ile birlikte seime itirake karar verdii
ilan edilen ( Parti C.H.P.ne Snd, Gerek, 11 Temmuz 1946) nc parti
TPnin kurucusu Etem Ruhi Balkann parti kurulurken stanbul Valiliine tzk ile birlikte sunduu deolojimiz baln tayan bir sayfalk metin zdounun sylediklerinin iyi bir kantdr:
[deolojimiz] memleketimizin dnya gidilerine rnek alabilecei byk milletlerin
inklaplarna ve tarihlerine bakarak ve onlara mukayese yaparak hem devlete, hem
millete hayrl istikbal hazrlayacak refah ve saadet getirecek iler yapmaktr. Evvela
unu syleyelim ki, balarnda akll uslu gemisinin kaptan olacak milletlerin burnunu kanatmadan milleti sahili selamete gtrecek bir ba lazmdr. Allah onu bize vermitir. te smet nn. Tam manasyla bir ngiliz gentlemeninden fark olmayan bu
insan kadar iilere, iftilere ve btn millete yardm elini uzatm bu vatanda daha
mstesna ahs grmedim. Eer Almanlarn Hitler gibi bir deli yerine balarnda bir
smet nn bulunsayd, bu felakete duar olmazlard. Her trl kayd riyadan ari olarak bu benim mutlak kanaatimdir. (...) unu demek isterim ki, bamzdaki Milli ef
bizim iin Allahn bir nimetidir. (Trkiyede Siyas Dernekler II, 1950: 335)
170
ZGR GKMEN
171
ki parti
1946da solun neden iki parti etrafnda rgtlendii, bilinen en iyi rnei o dnem TSP yesi olmu ve yazdklar gerekten bir btnlk/tutarllk arzetmeyen brahim Topuolu (1977b, 1976b, 1976a) ile Rasih Nuri leri (1976) arasnda, daha ok TKP tarihine ve tarih yazclna ilikin olarak yaanm sert tartmalara, karlkl sulamalara konu olmu bir meseledir. TKPye ynelik
1929 Tutuklamasnda drt buuk yl ceza alan (Sosyalist Kltr Ansiklopedisi
8, 1980: 1158) zdounun yukarda anlan mektubuna dayanacak olursak iki
parti arasndaki fark udur:
Ben imdi sana, benim dahil olduum Trkiye Sosyalist Partisi ile Dr. efik Hsnnn Bakanlk ettii Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi arasndaki fark ve
ikilii izaha alacam. Sana bunu izah ederken dedikodudan mmkn mertebe saknmak ve ii daha ziyade nazari olarak ispat etmek isterim. Benim fikrim u: Bugn
memleket dahilinde beliren Demokrat hareketlerden istifade etmek ve bu hareketler
esnasnda kitlelerin meydana karaca inklap elemanlarla el ele vererek harekatn genilemesine, bymesine almaktr. Bunun iin eski sistem grupu, sekterci, dedikoducu faaliyetimizi bir tarafa brakarak muayyen ve aktif bir kadro kurmaya ve bu suretle genilemek istidadnda bulunan (ii harekatn) tanzim etmeye almalyz ve bu hareketin bize muhazir olacak birok cereyanlarn desteklemeliyiz.
te benim fikrim budur. Birok senelerden beri yalnz arkadalar arasnda mcadele
ile iktifa edip, Snf mcadelesini unutan birka eleman, bu hareket tarzn bir trl
hazmedemediler ve yeni hadiselere uyamadlar. nk, eski grupu zihniyet onlar
senelerce kasm ve kavurmutur. Onlar birka kiiden baka, kimsenin inklaplna
inanmayacak kadar, kr bir zihniyetin penesine atlmlard (dmlerdi). Bunlar
inklaplktaki inhisarlarnda o kadar ileri gitmilerdi ki, nihayet bunu iddia ederken
gln mevkiye de dm bulunuyorlar. Biz yirmi be senedir inklapyz, binaenaleyh inklap hareketleri bizimle kaimdir diyorlar. Ben inklapln sene ile tartldn imdiye kadar hi grmedim ve iitmedim. (aktaran Topuolu, 1976a: 43)
TSEKPye yakn Rasih Nuri leri (1976: 56-9) ise, iki parti kurulmasnn temel
nedenini, TKP iinde varolan muhalefetin -leri burada zellikle Mustafa Brklce ve Hsameddin zdounun adlarn anyor- efik Hsnye kar Esat
Adilin liderlii altnda toplanarak birlemesi ve kendi partilerini kurma giriimi
olarak yorumluyor. Elimizde TSPli Alaattin Hakgdere yazd ayrntl bir
mektup bulunan, TSEKP programn kendisi hazrlayan [ya da hazrlanmasnda
byk katklar olan] (Atlgan; Tevetolu, 1967: 552), yazdklaryla (Nesimi, 1979
ZGR GKMEN
172
ve 1977) ve iki partiye kar tavryla belirli bir nesnel durua sahip olduu sylenebilecek olan Nesimi de, yllar sonra efik Hsnnn program[n] daha sol
kabul etmekle birlikte, zdounun aklamasn hakl karacak eyler sylemektedir:
Bu Trkiye Sosyalist hareketinin ilk rgtsel blnmesi idi. Bunun nedenini kariyerizm ile aklyor Nesimi, zellikle efik Hsnnn kariyerizmi ile. Bir olay anlatyor: Size bir vaka anlataym. efik Hsn, Tnelde Mnir Selime rastlyor, bir parti
kurma teebbsne geeceini sylyor. Mnir Selim de ona, yahu doktor Trkiye,
Amerikann peyki olma yolunda, bu durumda senin kuracan partiyi derhal kapatrlar, diyor. O da, biliyorum ama ne yapaym ki Esat Adil partiyi kurdu, benim kadrom
nereden bakarsan bak otuz, krk kii. Onlar da Esat Adilin partisine girerlerse benim
hayat- siyasiyem tkenir, diye cevaplyor. Bence de efik Hsn, ikinci partiyi siyas
hayatnn tkenmemesi iin kurdu. (Aktaran Akar, 1989: 150)
Reformculuk ve sahtelik ile itham edilen TSP ise, 1946daki nisbi zgrlk
ortamnda, sosyalist olmas bir yana, yerli, Trkiyeye zg bir sosyalizm anlayna sahip olduuna dair nemli iaretler verir.
173
174
ZGR GKMEN
Genel Merkeze yazdmz deklerasyon metnini aynen ve kesin olarak ifade edemeyeceim. (...) aa yukar ifadesi u ekilde idi: T.S.E.K. Partisinin Trkiye Sosyalist Partisinden sonra ortaya kmas, ve Trkiye Sosyalist Partisini hedef almas gayet yanl
ve ii davasna zararl bir harekettir. Biz bunu bylece gryoruz. Ancak bugnk
artlarda, Trk iisinin blnmesini hazrlayacak bu iki partinin mevcudiyetini de
bunun kadar sakncal grmekteyiz. Bu nedenle T.S.E.K. Partisinin yanl tutumuna
ramen Samsun Trkiye Sosyalist Partisi ubesini, Trk iisinin davasna olan inancmz yznden T.S.E.K. Partisi lehine feshediyoruz. (Cervatolu)
TSP, milletin her bakmdan terbiye ve kalknmasn, yurdun mlki btnln ve siyas bamszln, imarn, btn halk kitleleri arasnda hakiki bir
tesandn ve itima adaletin teminini hedef tutan ve gayesi mnhasran demokratik prensiplere hayat vermek olan siyas bir cemiyettir ve iktisad ve
itima durumu ne olursa olsun demokrata ve sosyaliste dn sistemine
bal btn mnevverlerle, bilhassa ii, kyl, sanatkar ve kk sanatkar ve
kk esnafn hayat ve menfaat beraberliini temsil etmektedir. (Nizamname, madde 1 ve 3) Partinin sendikalarla olan ilikisi nizamnamenin 34. maddesi ile dzenlenir ve kendi prensiplerine uygun kltrel messeselerle sendikalarn kurulu ve faaliyetlerini desteklemek iin her trl gayretin gsterilecei kaydedilir. Partinin ana prensipleri unlardr: Cumhuriyeti tam bir
halk devleti haline getirmek adna her trl siyas, iktisad ve itima mevzuat
tatbik etmek zere demokratlk. Her trl iktisad ve itima adaletsizlii ortadan kaldrarak emek ve kabiliyetleri deerlendirmek zere sosyalistlik. Tarihin seyri iinde doan ve gelien lke, dil, iktisad hayat, kltr ve anane beraberliinin siyas ve iktisad tam bir hrriyet ve bamszlkla devamn salamak zere milliyetilik. Emperyalist ve istismarc tecavzlere kar, hr, bamsz fakat mtesanit milletlerden mteekkil bir dnya nizam kurulmas
iin almak zere beynelmilelcilik, barlk ve laikliktir. (Program,
madde 1-5)
TSPnin en n plana kan nitelii, milli ve bamsz kimliidir. Trkiyenin ihtiyalarnn zgllne inanlm, yrtlecek siyasetin ilkeleri bu zglle uygun olarak belirlenmeye allmtr. Parti programnda kendini gsteren bu kimlik, Gn ve Gerekte yazlanlarla desteklenmitir. Parti yesi olmamasna ramen Gn ve Gereke katkda bulunan Mehmet Ali Aybarn (Yeni
Dnya, Gn, 13 Eyll 1946) sosyalizmin zgllne ve Sovyetizmin tek muhtemel biim olmadna dair kaleme ald yaz, bunun en iyi rneklerinden biridir.
TKP gelenei ile dorudan bir ba olmayan Esat Adilin ad (Sosyalizm ve
Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi 6, 1988: 1924), Nesimice (1977: 14) Trkiyede sosyalist siyasetin bamsz adlar arasnda saylr. Meri (1996: 193) farkl
bir kanattan onun asli kaygsnn bize mahsus sosyalizm olduunu vurgular.
Esat Adilin kendisi de Aziz Nesinle yapt bir grmede partinin milli kim-
175
TSPye gre, ii snf toplumsal mcadelelerin itici gc olacaktr ve bu ancak snfn sendikalar altnda rgtlenmesi ile mmkndr. Snfn lider kadrolar Trkiyenin kyl davasn idrak etmeye zorunludur. Bu zorunluluk da ii
snf ile kyller arasnda bir dnce ve mcadele bann kurulmas gerekliliine iaret etmektedir. Bunun da tesinde, ii snf kendi meselesini kyllerin kurtulu ve kalknma davas ile birletirmek zorundadr. Snfn devrimci ve
ideolojik partisi, ayn zamanda kyllerin de biricik partisi olduunu kantlamak zorundadr. Kylln sorunlarn zebilecek biricik g ii snfdr. Ne
var ki liderler tek balarna sorunu zmeye muktedir deildirler. Kyllerin
varln ve byk gcn ihmal edenler, toplumsal ve devrimci mcadelelerinde yenilgiye mahkumdurlar.
Esat Adile gre TSP bu gerekliin farkna varm ve anlan sorunlarn zmn salayacak gerekli yntemleri programnda sistematize etmi bir snf
partisidir. (i Snf ve Kyl Davas, Gn, 23 Kasm 1946)19 Esat Adilin sylediklerinin yansra, Behet Atlgan da bir snf partisi olarak TSPnin biriciklii18 Esat Adilin Trkiyenin zgllkleri dorultusunda bir sosyalizmin gerekliliini savunduu,
partinin milli niteliine aklk getirmeye alt en nemli makalesi Gnde (28 Eyll 1946)
yaymlanan Sosyaliste Millet ve Milliyet Anlaydr.
19 TSPnin kyllkle ilgili grleri iin ayrca bkz: (Kylmzn Mukadderat, Gerek, 20 Temmuz 1946; Kyly Kaybeden Seimi Kazanamaz, Gerek, 8 Temmuz 1946)
176
ZGR GKMEN
zdouya gre partinin asl amac imdiye kadar mevcudiyeti inkar edilen
ii snfnn menfaatlerini korumak ve demokrasi cephesinde atlan admlarda
bu snfn roln belirtmektir. Bu amala partinin niyeti kesif ii kitlelerinin
bulunduu sanayi istihsal mntkalarnda rgtlenmektir. TSP dier partilerden hem tekilat hususunda, hem prensip bakmndan ayrlmaktadr.
Onlar [dier partiler], parti dahilinde de kk bir zmrenin ktle zerinde hakimiyetini kurmak isterler, nk partilerine aldklar geni ktlelerin menfaatlerini deil,
kendi menfaatlerini mdafaa ederler ve ktleyi bir alet olarak kullanrlar. (...) [Sendikalar, ii kulpleri, ii yardm hesaplar, ii istihlak kooperatifleri gibi] partisiz amele tekilatlarnn mevcutlarn desteklemek, olmayanlarn kurmak ilk iarlarmzdandr. Yalnz kurulacak bu gibi yeni tekilatlarda (...) sendikalarn meslek prensipleri zerine deil, istihsal prensipleri zerine kurulmasna alacaz. (Trkiye Sosyalist Partisinin Tekilatnn Esaslar Nedir?, Gerek, 9 Temmuz 1946)20
Trkiyede sendika fikrinin Avrupa ile kyaslandnda acnak bir halde olduunu dile getiren TSP, CHP rejiminin bunu sanayinin az gelimilii ve ii snfnn yokluu ile aklayarak meru klma abalarn iddetle eletirerek bunlara
kar kar:
Bazlar bunun [sendikaclkta geri kalm bir vaziyette olmann] sebebini memleketin
sanayi cihetinden geriliinde ve ii snfnn henz o mertebeye kamayan uurunda
ararlar, ve iddialarn bu surette yrtrler. Bence bu hakiki bir sebep deildir. Bu daha
ziyade Trkiyede de oktan beri meydana gelmi olan ii ktlesinin tekilatlanmasna
mani olmak ve serbeste istismarna imkan vermek iin ne srlen geri ve oyalayc
bir iddiadr. (Trkiyede i Tekilat Nasl Kurulmaldr, Gn, 21 Eyll 1946)
20 Gn (rnein 21 Eyll ve 30 Kasm 1946 tarihli saylarnda) ve Gerek (14 ve 17 Temmuz 1946 tarihlerinde) o dnemde partinin ilikili olduu sendikalarn kurulu ve faaliyetleriyle ilgili haberleri ve bunlara dair yorumlar yaymlamtr. TSPnin sendikaclkla ilgili tavrn sergileyen en iyi
rnek Esat Adilce kaleme alnmtr. (Sendika Dmanlar ve i Tekilatlanmasndaki Zorluklar, Yanllklar, Gn, 6 Ekim 1946) TSP tarafndan kurulan sendikalarn bir listesi iin bkz: Gkmen (1997: 48-9). TSP ile TSEKP arasnda sendikal rgtlenmeye dair benimsenen tavr fark
iin bkz: Slker (1968: 29; 1955: 46-50)
177
ZGR GKMEN
178
bylece demokrasinin gelimesine engel oluturmaktadrlar.22
(...) mcadeleye girmi olan partiler, elinde bulundurduu iktidar korumaya alan
hkmet partisile hangi ideoloji ve doktrin ayrl yznden ihtilafta bulunduklarn
aklam veya bunu programlarnda aka gstermi deildirler. (...) Bu ayni cinsten
partilerin paylaamadklar ve bu sebeple ihtilafa dtkleri mesele, byk burjuvazinin beslenmesine yetmeyen milli servet kaynaklardr. (...) halk ktlelerini iktidar yolile istismar iin aralarnda boumaktadrlar. (...) u halde, bugnk seim kavgalarnda, snflar mcadelesi karekterini aramak beyhudedir. Bu kavgalar olsa olsa byk
burjuvazinin kendi aralarndaki karde kavgalardr. Bu sebebledir ki, kendini bir snf
partisi olarak ilan etmi olan Trkiye Sosyalist Partisi dar bir demokrasi anlay
iinde yaplacak olan ve ancak byk burjuva partileri iin tertiplenmi bulunan seime itirak etmemeye karar vermitir. (Bugnk Seim Kavgalarnda Snf Mcadelesi
Karakterini Aramak Beyhudedir, Gerek, 11 Temmuz 1946)
Seimler bir hrriyet manevras olarak grlr. TSPye gre, hakiki bir demokrasi artlar iinde bulunulduunu iddia edenler 1946 ncesinde de ayn
fikirleri savunmaktadrlar. Totaliter rejimin idarecileri yllardr hrriyet dmanl yaparak Trk ktlelerinin cahil olduu ve bu hrriyetle ancak anariye
srklenecei bahanesile Hamit rejimine rahmet okutan bir tedhi sistemini
modern rejim makyajyla ssleyerek bunu demokrasi olarak sunmulardr.
1946da da deien bir ey yoktur. Almanya ve talyada yklan faizm Trkiyede demokrasi maskesi altnda yaatlmak istenmektedir. (Aziz Ziya [Sradalar], Hrriyet Manevras, Gerek, 9 Temmuz 1946)
CHPyi ve seime katlan dier partileri itham eden yaynlar seimlerden
sonra da sren, vatann ve ondan daha ok da hrriyeti seven ve hrriyetsiz
bir vatann bir hapisaneden fark olmadn, vatan hapisaneye evirenleri asla
affetmeyeceini syleyen TSPnin yayn organ, Yeni Sabah ile birlikte rfi dare Komutanlnca yurttalar seim sonular konusunda pheye drerek
memleketin huzurunu bozduklar gerekesiyle 25 Temmuz gn mddetsiz
olarak kapatlr. (Kapatlan Gazeteler, Vatan, ki Gazete Kapatld, Cumhuriyet, 26 Temmuz 1946) Tarihin bizi yzyze brakt trajikomik bir durum olsa
gerek, ancak 3 Kasm 1946 gn yeniden yaymlanabilecek olan Yeni Sabah kapatlmadan bir gn nce rfi dare Komutanlnn tebliini rfi dare Ar
Neriyata Son Veriyor balyla ilk sayfadan duyurur: Seim byk bir skunet
ve emniyet havas iinde bitmi olduundan bundan byle ar neriyata kar
harekete geilecektir. (Yeni Sabah, 25 Temmuz 1946) 1946da ancak 19 gn yayn hayatnda kalabilen Gerek ise ancak 1950de, o da ancak 84 gn boyunca,
gnlk olarak yaymlanabilecektir. (ubuku)
22 TSEKP de iki sayfalk bir beyanname yaymlayarak seimlere kar tavr alr. Seimleri protesto
iin afilemeler [Emeki ve kyl arkada! Seimlere itirak et, fakat beyaz ve bo kat at ve
Bu seim seni daha drt yl hrriyetden mahrum brakmak iin yaplyor] yapan partililer gzaltna alnr. (Gerek, 20 ve 24 Temmuz 1946)
179
Ve netice
ileri Bakan Skmenser, 29 Ocak 1947 gn mecliste yapt bir konumada,
dier partiyle birlikte TSPnin de yasad faaliyetlerle itigal ve darya hizmet
ettiinin ele geirilen belgelerle kantlandn syleyecektir. (Ayn Tarihi, Ocak
1947) Dou Byk lk Gazetesi, (Mart 1947) konumaya Byk Millet Meclisinde ileri Bakanmzn Gizli Komnist Taktiklerini Aklayan Demeci bal
ile yer verir. TSP, Skmenserin iddialarnn iftiradan ibaret olduunu kantlar
bir ekilde 14 Temmuz 1948 gn beraat edecektir. Rejimin liberalleme sreci
boyunca izin verdii nisbi zgrlk ortamnn belirgin tek bir amac vardr: Rejimin kendi siyasetini uygulamak zere kullanaca bir i komnist tehdit yaratmak. (Tunay, 1996; Kk, 1987: 316) 16 Aralk 1946 Harekatnn nedeni illegal faaliyetten, bu veya u ahsn baz hareketlerinden ziyade, kendisini hissetiren Souk Sava koullar altnda, blnen dnyada yerini alp 1950 ylna kadar durumunu pekletirecek olan Milli efin stratejisinden kaynaklanmaktadr.
(leri, 1976: 58) Nisbi zgrlk ortam sol iin bir tuzaktr. (Sertel, 1969: 356)
1946da Cemiyetler Kanununu deitiren rejim, ironik bir ekilde gerek
amacn ifa ederek, bu deiiklii gereke gsterip (zek, 1968: 126-7) hemen
bir hafta sonra 18 Haziran 1946da Ceza Kanununun 141 ve 142. maddelerini
yenileyerek, snf esasna dayanan sol partileri sulu klacak bir hkm ekleyecektir.23 Devletin bekasn korumak, rejim iin, sol partileri siyasal alann d23 Birbirini izleyen bu iki kanun deiikliini bir arada ele alarak bunlarn nemine iaret eden nadir (belki de tek) alma(lardan biri) Kurthan Fieke aittir: Snf esasna dayanan rgtlerin
kurulmas yasann 10 Haziran 1946 tarihinde kalkmasndan hemen bir hafta sonra, 18 Haziran
180
ZGR GKMEN
1946 tarihinde, 4934 sayl Trk Ceza Kanununun 141 ve 142. Maddelerinin Deitirilmesi Hakknda Kanun yrrle girmi; bunu 141 ve 142. Maddeleri daha da arlatran 1949 ve 1951
deitirgeleri izlemitir. Bylece, bir tala iki ku vurulmu, bir yandan snf esasna dayanan rgt kurma hakknn l domas salanrken, dier yandan da yeni 141 ve 142. maddeler erevesinde giriilen toplama hareketleriyle bir sosyalist partiyi barndrmayan ok-partili rejime
geilmitir. (Fiek, 1969: 82)
181
Yurtdalar;
Trkiye Sosyalist Partisi Merkez cra Komitesi aada yazl sebeplerle MLLET VEKL seimine itirak etmemek karar vermi ve bu kararndan Trk Milletini haberdar etmeyi lzumlu grmtr.
1- Parti prorammzn 32 inci maddesi seim hakknda u ana prensibi ihtiva etmektedir: Seim, 18 yandan yukar btn yurtdalarn, Subay ve Erler de
dahil olmak zere devlet idaresine bilvasta itirakini temin eden demokratik
bir sistemdir. Halbuki seim kanunu rdne ermi ve her trl meden ve hukuk ehliyete kavumu 18-22 ya aras yarm milyondan fazla yurtdan siyas
haklarn tanmamakda, ayn zamanda yzbinlerce subay ve eri Trk vatandalk sfatnn en yksek, en erefli ve en demokratik vazifesini grmekten mahrum etmektedir.
2- Parti prorammzn 33nc maddesi seimlerde Nisb Temsil sistemini
kabul etmitir. Nisbi temsile dayanmayan bir seimden demokrata neticeler
beklenemez: Seim dairelerinin nisap harici kalm reyleri iinki hepsi bir araya
getirilince milyonlar tutar - seim kanunu hi bir tedbir ve usul ihtiva etmemektedir.
3- Bununla beraber yine parti programmz seimlerin mutlak bir serbestlik
ve hrriyet iinde yaplmasn mirdir. Partimiz bu serbestlik ve hrriyetin
madd manev sebeplerle ihll edilmi olduuna kanidir. nk:
A- Amme hukukunun (kanunsuzluun geici bir mddetle kabul) diye tarif
etmi olduu sk ynetim idaresinin hkim bulunduu vilyetlerde aa yukar drt milyona yakn yurtdan siyas hak ve selhiyetleri tahdid edilmi, hrriyetleri madd ve manev basklar altna alnm bulunmaktadr.
B- Anavatan snrlar iinde tam birer mstemleke ruhunu temsil eden (Tunceli ve takriri skn) kanunlar hl yrrlktedir. Bu kanunlarn idar mercilere vermi olduu selhiyetlerle yzbinlerce vatandan siyas ve meden hak, se(*) TSPnin seimler karsnda alaca tavr merkez icra komitesinin 7 Temmuz 1946 gecesi yapt
olaanst bir toplantda belirlenmi, alnan kararlarn bir seim beyannamesiyle ilan edilecei
8 ve 9 Temmuz gnleri Gerekte duyurulmutur. 10 Temmuz 1946 gn gene Gerekte yaymlanan yukardaki metin, yazm ve ifade hatalarna dokunulmadan sunulmaktadr.
182
ZGR GKMEN
183
KAYNAKA
Ahmad, Feroz; Ahmad, Bedia Turgay (1976): Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971). Bilgi Yaynevi, Ankara.
Akar, Atilla (1989): Bir Kuan Son Temsilcileri: Eski Tfek Sosyalistler. letiim Yaynlar, stanbul.
Akdere, lhan; Karadeniz, Zeynep (1996): Trkiye Solunun Eletirel Tarihi I (1908-1980). Evrensel
Basm Yayn, stanbul.
Akkerman, Naki Cevat (1950): Demokrasi ve Trkiyede Siyas Partiler Hakknda Ksa Notlar. Ulus
Basmevi, Ankara.
Al, Kazm (1967): fa Ediyorum, Yeni Gazete, 12 Nisan-26 Mays.
Atlgan, Behetin yaymlanmam notlar.
184
ZGR GKMEN
Berkes, Niyazi (1997): Unutulan Yllar, hazrlayan Ruen Sezer. letiim Yaynlar, stanbul.
Bezirciolu, Asm (1955): stanbul nc Ar Ceza Mahkemesi Bakanlna Sunulan Mdafaa,
Dosya no: 952/119, Savclk:52/13445.
[Cervatolu], Turhan Yldzn yaymlanmam notlar.
C.H.P. Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri (1935). Ankara.
ubuku, Mete. Esat Adil Mstecabi zerine Asm Bezirci ile Konuma.
Darendeliolu, lhan (1979): Trkiyede Komnist Hareketleri. stanbul.
Fajon, Etienne (1946a): Siyas Mcadele ve Marksizm, eviren Esat Adil Mstecabi. Trkiye Sosyalist
Partisi Yaynlar, stanbul.
Fajon, Etienne (1946b): Devlet ve nklap, eviren Esat Adil Mstecabi. Trkiye Sosyalist Partisi Yaynlar, stanbul.
Fajon, Etienne (1946c): Demokrasi ve Sosyalizm, eviren Esat Adil Mstecabi. Trkiye Sosyalist Partisi Yaynlar, stanbul.
Fiek, Kurthan (1969): Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf. Doan Yaynevi, Ankara.
Gkmen, zgr (1997): A Litmus Test of the Liberalization Process in the Transition Period to
Multi-Party Regime: The Turkish Socialist Party. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm ODT, Ankara.
Gzel, M. ehmus (1997): Trk Usul Demokrasi. Doruk, Ankara.
Gzel, M. ehmus (1993): Trkiyede i Hareketi (Yazlar-Belgeler). Sosyalist Yaynlar, stanbul.
leri, Rasih Nuri (1978): 1946 Sendikacl, Vatan, 26 Ocak.
leri, Rasih Nuri (1976): T.K.P. Gerei ve Bilimsellik Quo Vadis brahim Topcuoglu? Anadolu Yaynlar, stanbul.
Karaca, Emin (1988): Aldatc Bir zgrlk Ortamnda ki Sosyalist Parti, Sosyalizm ve Toplumsal
Mcadeleler Ansiklopedisi, 6. letiim Yaynlar, stanbul.
Karaca, Emin (1996): Eski Tfeklerin Sonbahar. Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul.
Karpat, Kemal H. (1959): Turkeys Politics: The Transition to a Multi-Party System. Princeton, Princeton University Press, New Jersey. [Trke evirisi] 1996: Trk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller. Afa Yaynlar, stanbul.
Koak, Cemil (1996): Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945): Dnemin ve D Politikas zerine
Bir Aratrma 2, letiim Yaynlar, stanbul.
Kurdakul, kran (1985): airler ve Yazarlar Szl. Cem Yaynlar, stanbul.
Kk, Yaln (1987): Trkiye zerine Tezler, 2 (1908-1978). Tekin Yaynevi, stanbul.
Meri, Cemil (1996): Jurnal 2 (1966-83), derleyen M. A. Meri. letiim Yaynlar, stanbul.
Nesimi, Abidin (1977): Yllarn inden. Gzlem Yaynlar, stanbul.
Nesimi, Abidin (1979): Trkiye Komnist Partisinde Anlar ve Deerlendirmeler, 1 (1909-1949). Promete Yaynlar, stanbul.
Nesin, Aziz (1948): Yz Bin Mahkum Ona Baba Diyor: Trkiye Sosyalist Partisi Genel Sekreteri Esat
Adil Mstecabl ile Rportaj, Badan: Haftalk Siyas Magazin, 2.
zek, etin (1968): 141-142. Ararat Yaynlar, stanbul.
Saylgan, Aclan (1976): Trkiyede Sol Hareketler (1871-1973), Ota Yaynlar, stanbul.
Sertel, Sabiha (1969): Roman Gibi. Ant Yaynlar, stanbul.
(Sradalar), Aziz Ziyann yaymlanmam notlar.
Sosyalist Kltr Ansiklopedisi 8, (1980). May Yaynlar, stanbul.
Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi 6, (1988): Tek Parti Diktatrl. letiim Yaynlar, stanbul.
185
SSCB Bilimler Akademisi (1978): Ekim Devrimi Sonras Trkiye Tarihi, eviren A. Hasanolu. Bilim
Yaynlar, stanbul.
Skmenser, kr (1947): Byk Millet Meclisinde ileri Bakanmzn Gizli Komnist Tahriklerini Aklayan Demeci, Dou: Byk lk Gazetesi, 48-52.
Slker, Kemal (1968): 100 Soruda Trkiyede i Hareketleri. Gerek, stanbul.
Slker, Kemal (1955): Trkiyede Sendikaclk. stanbul.
Tevetolu, Fethi (1967): Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960). Ankara.
Timur, Taner (1991): Trkiyede ok Partili Hayata Gei. letiim Yaynlar, stanbul.
Topuolu, brahim (1976a): Neden ki Sosyalist Partisi (1946): T.K.P. Kuruluu ve Mcadelesinin Tarihi (1914-1960), I. Eser Matbaas, stanbul.
Topuolu, brahim (1976b): Neden ki Sosyalist Partisi (1946): T.K.P. Kuruluu ve Mcadelesinin Tarihi (1914-1960), II. Eser Matbaas, stanbul.
Topuolu, brahim (1977a): Sava Yaras - Anlar I. stanbul.
Topuolu, brahim (1977b): Neden ki Sosyalist Partisi (1946): T.K.P. Kuruluu ve Mcadelesinin Tarihi (1914-1960), III. ler Matbaas, stanbul.
Topuz, Hfz (1996): 100 Soruda Balangcndan Bugne Trk Basn Tarihi. Gerek Yaynevi, stanbul.
Tkin, F. Hsrev (1965): Trkiyede Siyas Partiler ve Siyas Dncenin Gelimesi. stanbul.
Tunaya, Tark Zafer (1995 [1952]): Trkiyede Siyas Partiler: 1859-1952. ARBA, stanbul.
Tunay, Mete (1996): 1951 Tevkifat ve Hapisane Anlar iin Sunu, Toplumsal Tarih, 6 (36).
Tunay, Mete (1984): Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960a Kadar), Cumhuriyet Dnemi
Trkiye Ansiklopedisi 7. letiim Yaynlar, stanbul.
Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi (1946): Ana Nizamname, Faaliyet Program ve Parti Ana
Nizamnamesinin zah. F-K Basmevi, stanbul.
Trkiye Sosyalist Partisi (1946): Program-Nizamname. Stad Matbaas, stanbul.
Trkiyede Siyas Dernekler II (1950). Emniyet Genel Mdrl Yaynlar, Ankara.
stner, Fahriye (1993): Discourse on Democracy: The Turkish Debate Between 1945-1950. Yaymlanmam Doktora Tezi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm ODT, Ankara.
Va-Nu, Mzehher (1997): Bir Dnemin Tankl. Sosyal Yaynlar, stanbul.
Weinberger, Siegbert J. (1950): Political Upset in Turkey, Middle Eastern Affairs, I (5).
Yalman, Ahmet Emin (1947): The Struggle for Multi-Party Government in Turkey, The Middle East
Journal, I (1).
Yalman, Ahmet Emin (1971): Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, 4. Rey Yaynlar, stanbul.
Gazeteler ve Dergiler
Akam, Ayn Tarihi, Badan, Bakent, Cumhuriyet, Gerek, Gn, Resmi Gazete, Sendika, Yeni Gazete,
Yeni Sabah, V zgrlk, Vatan
186
This article aims to probe the main turning points in the liberalization
process leading to the multi-party regime in Turkey, circa 1946, from the vantage point of the left. In order to attain at this aim, two basic concerns are held;
one of which is the portrayal of the course of political events that allows for the
existence and functioning of two socialist political parties for a limited time
span. The second and maybe a more important concern is to emphasize the
significance of the Turkish Socialist Party (TSP) concerning the characteristics
of its opposition to the regime. Even though TSP has been commonly neglected
on the grounds of accusations for being reformist by leftist circles, it has given
clear signs pertaining to an understanding of socialism peculiar to Turkey.
Despite the fabrication of such domain of relative freedom, the regime in
Turkey in a little while exposed its real intentions through its political, legal and
ideological attitudes with regard to the constitution of the Turkish democracy
for the post World War II era. Out of this above mentioned liberalization
process would emerge a restricted democracy which totally excludes the left
from the political domain, revealing one of the basic continuities in the history
of Turkish Republic, that is a politics of repression against the left.
187
Osmanl mparatorluunda
1908 Grevleri*
Yavuz Selim Karakla**
Az mddet zarfnda sair yerlerde olduu vechile bizde dahi byk teebbsler kkleri mahvedecek, bir taraftan gzide, zengin, mnevver ve
mesut bir zmre-i kalile dier taraftan proleter denilen ve her trl mahrumiyetlere katlanmaya, her trl eza ve cefaya mahkm olan milletin
ekseriyet-i azmesi arasndaki uurumlar gittike tevessu edecektir. Milliyet-perverliin, mill intibhn semertndan yalnz kapitalist denilen
zmre-i kalile istifade edecektir. (Tekin Alp, 1918: 518)
188
stanbul Beyolu Postahanesinin telgraf ubesinde alanlar tarafndan gerekletirilmitir.1 1872 ylndaki bu ilk grevden sonra, 24 Temmuz 1908de
Hrriyet ilan edilinceye kadar, Osmanl topraklar zerinde toplam 50 civarnda grev daha olduu bilinmektedir.2 Bu grevlerin ounluu rgtl grevler
olarak deil, fevri i brakmalar eklinde kendiliinden gelimitir. Bu grevlerden 26 tanesi zel irketlerde, dierleri de devlete ait olan veya devlet tarafndan iletilmekte olan iyerlerinde gerekletirilmitir (Gzel, 1985: 805). Buna
karlk, 24 Temmuz 1908 gnnden balayarak, 31 Aralk 1908 gn sona eren
yaklak be aylk sre zarfnda, 52si zel irketlere kar yaplm olan 111 grev
gereklemitir. Bu grevlerin yaklak yzde 60lk bir blm de devlete ait veya devlet tarafndan iletilmekte olan iyerlerinde meydana gelmitir (Gzel,
1985: 811-815).
1908 ylnda Osmanl mparatorluunun snrlar dahilinde yaklak 200.000
ila 250.000 sanayi iisinin almakta olduu tahmin edilmektedir (Dumont,
1977: 240; Keyder, 1987: 76; Keyder, 1989: 64). 1908 grevleri srasnda, greve katlan iilerin saysn bildiimiz 30 grevde toplam 42.728 ii grev yapmtr (Gzel, 1985: 815). 1908 grevlerinden geriye kalan 81 tanesinde greve katlan iilerin says bilinmemektedir. Ancak, Oya Sencer yaklak 100.000 dolaynda iinin 1908 Grev Dalgasna katlm olduunu tahmin etmektedir (Sencer, 1969:
205). 1908de her ii en az bir kere greve gitmitir diyen M. ehmus Gzelin
nermesini de doru kabul etmek mmkndr (Gzel, 1985: 811). 1908 ylnn
nc eyreinde, Osmanl sanayi iilerinin en az yarsnn 1908 Grev Dalgasna katlm olduu aktr.
189
her gn fitne ve fesd cemiyetlerinin def ve izlesiyle ihtill vukunun n kestirilmesi esbbna teebbs ve mberet olunmas. (Slker, 1955: 6-7).
190
191
de haftalk 105 kuru cret demeyi kabul etti (Sabh, # 6797: 2).
Ancak, baz frn sahipleri yaplan bu yeni dzenlemelere de uymay reddettiler. 1 Eyll gn, Hbazn Cemiyeti ehremanetine yeni bir dileke daha vererek, Ekmek Komisyonunun stanbulda ekmek satan btn frnc, tablakr, a ve saireyi kontrol etmesini ve 305 dirhemden dk gramajla veya 55 paradan yksek fiyatla ekmek satan btn frnlar kapatmasn istedi (Sabh, #
6802: 2). Bir hafta sonra, 8 Eyll gn, Hbazn Cemiyeti ehremanetine bir
baka dileke daha verdi. Bu dilekede, Hbazn Cemiyeti ehremaneti Ekmek
Komisyonuna baz vurguncu (muhtekir) frnclarn hala 100 - 150 dirhem
eksik gramajl ekmekler retmekte olduklarn bildiriyor ve bu sorunu zebilmek iin aamal bir cezalandrma yntemi neriyordu (Sabh, # 6810: 2).
Frn sahiplerinin uygulad dier bir yntem ise zam isteyen iileri iten karmaktan ibaretti. ilerin hibir ekilde i gvenliine sahip olmamas nedeniyle, frn sahipleri istedikleri iiyi ie almakta ve istedii zaman iten karmakta serbestti. Birka gn iinde, frn sahipleri 26 Austos gn yaplan toplantda
alnm olan cret art kararlarnn uygulanmasnda srar eden btn frn iilerini iten attlar. Bu iilerin yerine, taradan gelmi ve dk cretlerle almaya dnden raz olan yeni iiler bularak, hemen ie aldlar (Tann, # 47: 7).
15 Eyll gn, bu yntemle ilerinden atlm olan 400den fazla frn iisi
ehremanetine bavurarak, yardm istedi. ehremaneti Kantar Mdr Osman
bey, bir nevi lokavta uram olan bu frn iilerinin temsilcilerini hemen kabul
etti. Hbazn Cemiyetine de haber salarak, hemen temsilci gndermelerini istedi (Onur, 1977: 280). Ancak, Hbazn Cemiyetinin temsilcileri ehremanetine gitmediler (Tann, # 47: 7). Frn iileri ehremanetinden bu srete kurmu olduklar Ekmeki ve Amele Cemiyeti isimli sendikann btn frn iilerinin temsilcisi olarak tannmasn ve stanbulda bulunan btn frnlarn ii ihtiyacnn bu cemiyetin yeleri arasndan karlanmasnn zorunlu hale getirilmesini istediler (Onur, 1977: 280). ilerin bu talepleri Hbazn Cemiyetince
reddedildi, ve stanbul frn iileri 16 Eyll gn grev ilan ettiler (Fiek, 1969a:
29; Fiek, 1969b: 49).
192
3 Burada ngilizcede white collar worker terimine tekabl eden Osmanlca memrn veya mstahdemn teriminin yerine memur; ve blue collar worker terimine karlk gelen amele teriminin yerine de ii szcklerini kullanyorum.
193
ilerin ne istediine ilikin sorulara cevap verebilmek iin, farkl sektrlerden grevci iiler tarafndan hazrlanm olan eitli talep pusulalarn kullandk. Bu listelerden biri olan Anadolu Demiryolu iilerinin talep pusulas, bu
ama iin zel nem tamaktadr. nk hem elimizde bulunan en detayl talep pusulasdr, hem de sonradan baka iiler tarafndan kendi hazrladklar
talep pusulalarna model olarak alnm olduu anlalmaktadr.4
Anadolu Demiryolu iilerinin talep listesinden de grlebilecei gibi, iilerin iverenden ilk talebi kurmu olduklar sendikann iveren tarafndan tannmas isteidir. rnein, grevlerini baaryla sona erdirdikten sonra, iverenin
kurmu olduklar sendikay tanmayarak anlamay imzalamaktan vazgemesi
zerine ertesi gn tekrar greve giden Pera Palas alanlarnn grevinde olduu
gibi, kurulmu olan sendikann iveren tarafndan tannmamas da bazen yeni
grevlere yol amaktadr (Onur, 1977: 286).
Anadolu Demiryolu iilerinin talep listesinde gayet ak bir madde yer almaktadr: belirlenmi alma saatleri! Dier iiler bu konuda daha belirgin
isteklere sahiptir: ark Demiryolu irketinin iileri 8 saatlik bir alma gn
isterlerken, zmir Tramvay iileri ve Beyolu restoranlarnda almakta olan
garsonlar da alma saatlerinin srasyla 10 ve 12 saate drlmesini istemi4 Bu listenin Zafer Toprak tarafndan yaynlanan transliterasyonunu kullandk (Toprak, 1988: 45-50).
194
lerdir (Sencer, 1969: 184 ve 203). Muhtemelen yaplmakta olan iin doasndan
kaynaklanan nedenlerle, ok zel alma saati dzenlemeleri talepleri de gzlenmitir. rnein, Kavala Ttn Rejisinde alan ttn iileri yazn 8, kn 9
saatlik ign uygulanmasn istemilerdir (Onur, 1977: 281). Gece yaplan iler
iin ift cret denmesi ve ek ie ek cret ilkesi de neredeyse btn talep listelerinde tekrarlanm isteklerdir.
Ylda bir ay cretli izin hakknn yansra, cretli hafta sonu tatili ve pazar
gnleri allmamas gibi istekler de yaygn olarak gzlemlenmektedir. Osmanl mparatorluunda resmi hafta sonu tatili cuma gn olduundan, ounlukla gayr- mslimlere ait olan irketlerde almakta olan gayr- mslim Osmanl
iileri pazar gnlerini cretli hafta sonu izin gn saydrmak amacyla greve
bavurmulardr. Bon March ve Au Lion maazalarnda alan tezgahtarlarn
grevleri bu tip grevlere rnek olarak gsterilebilir (Onur, 1977: 287). Yllk maalarna ilave olarak kendilerine yl sonunda ayrca ikramiye denmesi istei,
Anadolu Demiryolu iilerinin yansra Selnikdeki Errera maazasnda ve stanbuldaki Oredz et Back maazasnda alan iilerin talep listelerinde de
tekrarlanmtr (Onur, 1977: 287).
alma saatlerini belirlemek, cretleri arttrmak ve cret demelerini dzenlemek ynndeki taleplerin dnda, iilerin daha iyi ve daha salkl alma koullarna ynelik talepleri de olmutur. Bu istekler, doal olarak, her iyerinde o iyerinde yaplmakta olan iin cinsine gre deimektedir. rnein, Kavala Ttn Rejisinde alan iiler, salk ve hijyenle ilikili eitli maddelerin
yansra, iverenlerinden iyerlerinde temiz hava dolamnn salanmasn, temiz ime suyu ve tkrk kaplar bulundurulmasn, tuvalatlerin tamir edilmesini ve temiz tutulmasn, ve iliklerde belirli saydan fazla iinin altrlmamasn istemilerdi (Onur, 1977: 281). te yandan, bir baka sektrde almakta olan iiler, kendi alma koullarna ilikin bambaka isteklerde bulunabiliyorlard. rnein, kendileri ve aile yeleri iin cretsiz salk kontrol ve hastalk tedavisi, iinin hastalanmas veya i kazasna uramas halinde cretinin
kesintiye uramamas gibi isteklerin yansra, Anadolu Demiryolu iileri seyahat esnasnda 5 kilograma kadar ahsi eya tayabilme hakk, alanlarn aile
yelerine indirimli seyahat hakk, btn trenlere kapal src mahalli yaplmas, niformalarn ylda en az iki kere yenilenmesi, ve Haydarpaa stasyonunda bulunan bfenin iletme hakknn kendilerine verilmesi gibi farkl talepler ne srmlerdi.
Ancak, iilerin hem iverenleri hem de Osmanl devlet adamlarn ileden
karan talepleri, yaplan iin doas, iverenin iyerinde uygulamakta olduu
kurallar, i disiplini, ve iyeri idaresine ilikin istekleriydi. Anadolu Demiryolu
grevinde de rnekleri grld zere, iiler irketin grevci iileri iten karma giriimlerini ve ii liderlerini kastl olarak iten atma giriimlerini engellemeye almlard. Ayn ekilde, irketin yeni ii alma yntemlerine de kar-
195
mlar, yeni iilerin ie alnmasnda da sz sahibi olmaya almlard. yerinde emekle ilgili meselelerde sz sahibi olabilmek amacyla, iverenin yalnzca ii meseleleriyle ilgilenecek bir komite kurmasn istemilerdi. Ancak, bylesi talepleri irketin i ilerine ve ynetimine karmak olarak alglayan iverenler, bu tr talepleri tartmaya bile lzum grmeden batan geri reddetmilerdi. Bu tr taleplerin geri evrilmesi de iyerlerinde yeni sorunlar dourmu,
hatta grevlere bile neden olmutu.
1908 Grevlerinin bazlarnda, iiler ilk taleplerini reddetmi olan irketin
yabanc genel mdrnn istifasn da taleplerine eklemilerdi. rnein, stanbul Tramvay irketi iileri talep listelerinin en bana irket direktr Perdikarinin istifas artn koymular, o istifa edinceye kadar grmelere bile balamayacaklarn ne srmlerdi (Tann, # 14: 3). Anadolu Demiryolu iilerinin
isteklerini reddetmi olan genel mdr Huguenenin istifasn istemesi de bir
baka rnektir (Toprak, 1988: 50; Quataert, 1983: 83-88; Quataert, 1987: 71-83).
Baz emek tarihileri, iilerin altklar irketin yabanc genel mdrnn istifasn istemesini 1908 Grevlerinin anti-emperyalist doasna balamaktadr.5 Aslnda, tam tersine, bu tutum yalnzca Osmanl iilerinin yabanc sermaye karsnda tavrlarn ne derece kiiselletirdiklerini gstermekle kalmaz, ayn
zamanda yanl bilin (false consciousness) sahibi olduklarna da iaret eder
(Quataert, 1993: 19-22, 23-24). Yine de, iilerin irketin i ilerine ynelik bu gibi talepleri Osmanl devlet adamlarn rktmeye yetmi olmal ki, Tatil-i Egl
Kann- Muvakkati hazrlanrken iilerin iverenlerin ticari ilikilerine ve irketi idare tarzna karmasn nleyen maddeler de kanuna eklenmitir.
196
kr olacaktr [sic.] (Ahmad, 1994: 134). Eer snf bilinci terimi Marksist yorumuyla alnyorsa, bu gr bir dereceye kadar dorudur. nk, 1908 Grevlerinde aktif rol alan iiler yalnzca cret artlar ve dier sosyal haklar iin mcadele verdiklerinden, onlar Marksist anlamda kendisi iin bir snf (class for
itself) olarak deil, kendisi iinde bir snf (class in itself) olarak tanmlamak
daha doru olacaktr. Ancak, Osmanl iilerinin kkeninde zenaatlktan iilie doru bir dnm olduunu, ve bunun da proleterleme denilen kanlmaz ve olmazsa olmaz (sine qua non) bir tek ynl sre olduunu savunmak doru deildir:
ilerin ounun kkleri hala krsal kesimdeydi ve dierleri de iiden ok zenaat
olmak eilimindeydi. Endstriyel yaamn gerektirdii disipline sahip deillerdi ve
kyllkten iilie gei srecini yaamaktaydlar. Snfsal balarndan daha ziyade
zanaatlarna, yresel kkenlerine, eyhlerine, ve ilikide bulunduklar tarikatlara sadakatla balydlar (Ahmad, 1994: 134).
Biz, 1908 Grev Dalgas zerine yaptmz incelemede, Osmanl iilerinin esnaf loncas mensuplar gibi zenaatlarna, yresel kkenlerine, eyhlerine ve tarikatlarna bal olduunu dndrecek hibir kii ve olayla karlamadk.
Grevci iiler, kendi karlar dorultusunda, daha iyi cretler ve daha iyi alma koullar gibi nedenlerle harekete geiyorlard. Osmanl iileri yalnzca
kendi karlar iin mcadele verdiklerinin de bilincindelerdi. Ama, bu mcadelede yalnz olduklarnn henz farknda deillerdi. Grevci iiler srekli Osmanl devletinin ve ttihd ve Terakki Cemiyetinin yardmlarn istediler, ama
olaylar bu iki unsurun da mttefik aramak iin doru kaynaklar olmadklarn
iilere rnekleriyle gsterdi. Ancak, aada rnekleriyle aklamaya alacamz gibi, Osmanl iileri hem kendi glerinin snrlarnn, hem de toplumsal
zayflklarnn nedenlerinin gayet farkndayd.
dre-i Mahssa, mlkiyeti Osmanl hanedanna ait bulunan ve Bahriye Nezreti tarafndan iletilmekte olan bir gemicilik irketiydi (Tunaya, 1989: 352).
Halite gemi iletme tekeli de dre-i Mahssaya verilmiti. 1 Austos 1908 gn, dre-i Mahssaya ait gemilerde alan gemi iileri Adalara yaplacak
olan sefere kmay reddettiler, ve henz denmemi olan maalar kendilerine
deninceye kadar da almayacaklarn sylediler (Tann, # 1: 4). Birikmi cretler hemen dendi ve vapur seferleri balatld, ancak bu ksa sreli grev 1908
Grev Dalgasnn ilk grevi olarak kaytlara geti.6
13 Austos gn, dre-i Mahssaya bal iiler irketin yneticisi John Paaya bavurarak, iilerden emeklilik fonu (tekdiye) olarak toplanm olan
2,000 liradan fazla parann kendilerine geri denmesini istediler (Sabh, # 6784:
6 Bu grev M. ehmus Gzelin verdii grev listesinin ilk srasnda yerini almaktadr (Gzel, 1985:
811).
197
4). John Paa iilere bu paray II. Abdlhamidin kzkardei Cemile Sultann
olu Smi beye vermi olduunu syledi (Tann, # 14: 3). Smi bey John Paann bu iddiasn inkar edince, iiler mahkemeye bavurarak John Paa aleyhinde dava atlar (Sabh, # 6784: 4). 15 Austos gn, John Paa karld durumada parann 1.700 lirasn dre-i Mahssaya geri dediini, kalann da iilere elden verdiini iddia etti (Sabh, # 6786: 2). Ancak, mahkeme salonunda
bulunan iilerin protestosu zerine mahkeme onun bu iddiasn aratrd ve
doru olmadna karar verdi. Mahkemenin de basksyla, John Paa bir ek yazarak 2.000 liray iilere geri demeye mecbur oldu (Tann, # 32: 3; Sabh, #
6804: 4).
Bu baardan g bulan dre-i Mahssa iileri, 14 Eyll gn Sadrazama
yeni bir dileke daha sundular. Bu dilekede, iiler dre-i Mahssada kkl
bir reform yaplmasn talep ediyorlard. iler dre-i Mahssann Bahriye
Nezreti bnyesinden ayrlarak, ya bamsz bir irket haline dntrlmesini,
ya da Ticaret ve Nafa Nezretine balanmasn istiyorlard. stekleri yerine getirilmedii taktirde de, 17 Eyll gnnden itibaren grev yapacaklar tehditini savuruyorlard:
stibdd devrinin harab bir kurban olan milli bir idrenin ya mstakil bir idre haline
ifrana veya Nafa Nezaretine rabtyla slahna uralmakta olduu bir srada elan
hibir teebbste bulunulmamas milli menfaatlere muzr olduundan dre mstahdemleri zati menfaatleri iin olmayp umumi menfaatlere naiz bir hizmet olmak zere... Perembe gn umum kpr ve sair sefineler mstahdemleri terk-i egal edeceklerini Osmanl vatandalarna iln eder. (Onur, 1977: 285).
15 Eyll gn, Bahriye, Ticaret ve Nafa, Adalet ve Dahiliye Nzrlar Sadrazamn makam odasnda bir araya gelerek konuyu grtler (Tann, # 47: 7).
Ertesi gn, 16 Eyll gn, dre-i Mahssa hemen Ticaret ve Nafa Nezretine
bal bamsz bir irket haline dntrld (Tann, # 49: 3).
Dier bir byk Osmanl gemicilik irketi olan irket-i Hayriyedeki iiler de
dre-i Mahssada alan arkadalarnn atklar yoldan gittiler. irket ynetimine bir dileke vererek, irket iinde kkl bir reform yaplmasn istediler, aksi takdirde greve gidecekleri tehditini savurdular. ilerin reform istekleri irket
tarafndan genel kabul grdnden, greve gerek kalmadan mesele halledildi
(Tann, # 49: 3).
stanbul Limannda alan hamallar da 31 Austos 1908 gn greve baladktan hemen sonra ilgin bir onur gsterisinde bulundular. Grevin ikinci gn,
arabulucularn da tevikiyle, grevi yarda keserek gnlk bir sre iin yeniden almaya balamay kabul ettiler. Bu sre zarfnda gemi acentalarnn istedikleri cret artlarn yeniden deerlendirmesini istediler ve bu gnlk srede cret-i sbkalaryla almay kabul etmediklerinden cretsiz olarak almay kabul ettiler (Tann, # 15: 3).
198
Sendikalar ve ii rgtlenmesi
1908 ylndan nce sendikalama ve ii rgtleri ok zayft. lk Osmanl ii rgtleri sendikalar veya ii rgtleri deil, iilere yardm etmek amacyla kurulmu olan Amelperver Cemiyeti (1871) gibi yardm dernekleriydi (Glmez,
1985: 794; Gzel, 1981: 43-45; Sere, 1995: 6-11). Snf bilincine sahip olduu
kabul edilen ilk gerek ii rgt, 1894 ylnda Tophane-i Amire fabrikalarnda
alan iiler tarafndan illegal olarak kurulmu olan Osmanl Amele Cemiyetiydi (Sencer, 1969: 157; Toprak, 1993: 242).
7 Milli Mcadeleden hemen sonra, 19 Kasm 1924 gn Anadolu Demiryolu iileri 18 maddeden
oluan taleplerinin kabul edilmemesi nedeniyle greve gittiler. ilerin talep listesinde yzde
30luk bir cret art talebinin yansra gayr- mslim iilere ynelik olarak hazrlanm bir talep
daha vard. Anadolu Demiryolunda alan mslman iiler Milli Mcadele yllarnda isyanc
Ermeni rgtleri iin ba toplam ve fabrikann duvarlarna Venizelosun resimlerini asm
olan btn aznlk mensubu iilerin bir an nce iten karlmalarn istemilerdi. 1928 ylnda,
stanbul Tramvay irketinin alanlar ve Terkos Su irketinin iileri srf iverenlerini gayr-
mslim iileri iten karmak zorunda brakmak amacyla grevler dzenlemilerdi. (Slker,
1955: 8 (dipnot 5) ve 25).
199
1908in zgrlk rzgarlar Osmanl mparatorluuna siyasi rgtlenmelerin yansra ii rgtlenmelerini ve sendikalar da beraberinde getirmiti. Osmanl Amele Cemiyetinin kurucular, zaman iinde snm olan rgtlerini
Osmanl Terakki Cemiyeti adyla legal olarak yeniden canlandrdlar. Dnya ii
rgtleriyle ilikiye geen ilk Osmanl ii sendikas olan Mrettibin-i Osmaniye
Cemiyeti de yine 1908 ylnda kurulmutu (Glmez, 1985: 800).
Anadolu Demiryolu grevi, Osmanl hkmetini grevleri durdurmak amacyla
yasal dzenlemeler yapmaya iten en nemli grevlerden biriydi. Anadolu Demiryolu iilerinin Anadolu Osmanl Demiryolu Memurin ve Mstahdemini
Cemiyet-i Uhuvvetkranesi adn tayan sendikas, sendikann liderliini stlenmi olan Dr. Arhangelos Gabrielin inat kiilii ve sendikann ortaya koyduu istekler, hem Anadolu Demiryolu irketini hem de Osmanl hkmetini zor
durumda brakmaya yetmiti (Quataert, 1983: 81-90; Quataert, 1987: 75-83;
Toprak, 1988: 49-50).
Ancak, 1908 Grevlerinin byk bir blm kendiliinden gelimi olan grevlerdir. Bu eylemlerin ardnda gl bir ii rgtlenmesi ve sendikalarn nderlii olduu sylenemez (Sencer, 1969: 176). iler genelde daha rgtlenmeye
bile vakit bulamadan greve kalkmlardr. ou kez, iilerden doal liderlik
vasflarna sahip birisi greve nclk eder, hatta arkadalarnn adna balayc
aklamalarda bile bulunurdu.8 1908 Grevlerinin yalnzca kk bir ksmnn
ii rgtleri ve sendikalar tarafndan ynetilmi olmas, bu tr ii rgtlerinin
ve dier sol partilerin ne kadar zayf durumda olduunun bir gstergesidir. Hindistandaki jt iilerinin eylemlerinde de grld gibi, sendikalar grevle birlikte ortaya kmaktadr (Chakrabarty, 1989: 124). Grevin sona ermesi, sendikann da kanlmaz sonunu belirlemektedir.
1908 ylnda zmirde bulunan Amerikan konsolosu bir raporunda Osmanl
mparatorluunda ii sendikalarnn gszlnden bahsederken, iiler
ellerine geen paray hemen yiyecee evirmek zorundalar. Bu nedenle, grevde
uzun sre dayanmalar imkansz. Avrupa ve Amerikada benzeri durumlarda olduu gibi arkalarnda kendilerine grev sresince destek olacak bir kaynak yok
demek zorunda hissetmitir (U.S. Consular Reports, # 25: 4).
Genelde, 1908 Grevleri iiler iin ya tam baarszlkla, ya da ksmi galibiyetlerle sonulanyordu. Baar orannn dk olmasnn altnda, ii rgtlerinin
ve liderlerinin yetersizlii yatyordu. Aydn Demiryolu iilerinin iverenle yapacaklar toplu szleme grmelerinde kendilerini temsil etmek zere ngiltereden profesyonel bir ii sendikacs getirme giriimi, zaten kendileri de yabanclardan oluan irket ynetiminin yabanc bir sendikacyla grme yapmay il-
8 rnein, sregiden dedikodulara ramen Reji iilerinin grev yapmay dnmediklerini aklayan ve gazetelere de gnderilen bir duyuru umm Reji amelesi nmna, Yunus eklinde imzalanmt (Tann, # 62: 8).
200
ke olarak reddetmesi zerine sonusuz kalmt (Tann, # 66: 7). te yandan, iilerin grev srasnda kendilerine kaynak salamak amacyla nceden hazrladklar hibir birikimleri yoktu. Grev biraz uzayp da umulandan birka gn daha
fazla srnce, kendilerini ve ailelerini geindirebilmek ve a kalmamak iin iilerin bir an nce anlamaya raz olmaktan baka yapabilecekleri bir ey yoktu.
Osmanl mparatorluunda i garantisi ile ilgili hibir dzenleme olmadndan,
irketler grevci iilerin yerine kolaylkla yeni iileri ie alyorlar ve retimlerini
devam ettirebiliyorlard. Halbuki, grevci iilerin grev sresince geici bir ikinci
i bulmas olasl yoktu. Ayrca, Osmanl devlet adamlarnn ve ttihd ve Terakki Cemiyetinin iilere kar taknd olumsuz tutum da ok sayda grevin iiler asndan baarszlkla sonulanmasnda nemli bir rol oynamt
201
mesini salamak (serbesti-i itigle halel getirilmemesi) amacyla asker, jandarma veya polis yollamaktan ibaretti (Tann, # 29: 4; Tann, # 30: 4). Grev yapan iiler ne derece barl davranrlarsa davransnlar, genellikle asayii salamaktan ok grevi krmak amacyla oraya gelmi olduu anlalan devlet grevlileri ve kolluk gleriyle kar karya kalyorlard. Aydn Demiryolu grevinde,
Zonguldak kmr madenlerinde ve Samsun Ttn Rejisi fabrikalarnda kanl
arpmalar yaand (Sencer, 1969: 192-193; Onur, 1977: 281-282 ve 291; Quataert, 1993: 13; Quataert, 1983: 65-67; Quataert, 1987: 62-64). Meclis-i Mebsnda
Tatil-i Egl Kannunu zerine yaplan grmeler srasnda, Adalet Nezreti
mstear Ali Bey aynen yle diyordu:
Ben amele tanmam, sermayedar tanmam, yalnz vatanmn menfaatini dnrm.
Ben vatanmn, aziz vatanmn saadeti iin sermayedar da ameleyi de yekdieriyle uzlatrmaya alyorum. [Alklar] Binaen-aleyh onlar ayr bir tarafa ve dierini ayr
bir tarafa ekerim, yekdierine muarz olmasna almam. Zaten biz[im] sendika tekilinin yasaklanmas hakknda kanun karlmasn teklif etmemiz sadece ameleyi himaye maksadyladr. Sermayedar himaye maksadyla deildir. nk sendikann
elinde amele, emin olunuz ki, esir olacaktr. Sendikalar esnaf loncalarndan baka birey deildir. (Onur, 1977: 293).
1908 Grev Dalgasnda, devlet grevlilerinin yansra ttihd ve Terakki Cemiyeti ve yeleri de grevci iilerin dilekelerine hedef olmutu. Osmanl iileri,
Hrriyeti ilan etmeyi baaran ttihd ve Terakki Cemiyetinin yaadklar i
uyumazlklarna mdahale ederek kendilerinin tarafn tutacan ve haklarn
almalarna yardmc olacan dnmlerdi. ttihdlar, Fransz Devriminin
temel slogan olan Hrriyet, Msvt, Uhuvvet (Libert, galit, Fraternit)
sloganna bir de Adalet kavramn eklediinden, Osmanl iileri ttihdlardan olduka hakl beklentilere sahiptiler.
Ancak, ttihd ve Terakki Cemiyeti Hrriyetin ilk aylarnda kar karya
kald ekonomik toplumsal problemlerin stesinden nasl gelebileceini henz bilmiyordu. ttihd ve Terakki Cemiyeti 1906 ylnn Eyll aynda Selnikde
gizli bir rgt olarak kurulmutu. rgtn ilkeleri ve ynetmelikleri illegal koullarda hazrlanmt ve yalnzca rgtn yaplanmas ile Sultan II. Ablhamidin istibdd rejiminin yklmasna ynelikti. rgtn i tznde, Sultan
II. Abdlhamidin istibdd rejimi yklnca yerine ne konacan aklayan tek
bir madde bile bulunmuyordu (Tunaya, 1984). 24 Temmuz gn Hrriyeti
ilan ettirmeyi baaran ttihd ve Terakki Cemiyeti, kendi siyasi programn
ln- Hrriyetten yaklak iki buuk ay kadar sonra, ancak 6 Ekim gn ilan
edebildi. ttihd ve Terakkinin ilk siyasi programnda ii ve iveren ilikilerine
ilikin u madde yer alyordu:
Madde 13 - Amele ve patronlarn hukuk ve vezif-i mtekbilesini tayin edecek kanunlar vaz teklif olunacaktr. (ra-y mmet, # 140: 2).
202
203
1908 ylnn Eyll ayna gelindiinde, Anadolu Demiryolu, Rumeli Demiryolu, Aydn Demiryolu, ark Demiryollar ve Beyrut - am - Hama Demiryolu irketlerinde, yani Osmanl mparatorluu topraklarndaki btn demiryolu hatlarnda almakta olan demiryolu iilerinin neredeyse tamam grevdeydi. Osmanl tamacln durma noktasna getiren bu grevler, ttihdlarn sabrn
da tarmay baard. Rumeli Demiryolu irketi iilerinin grevi yalnzca tamacla sekte vurmakla kalmam, Osmanl devletinin bakenti stanbul ehriyle
ttihd ve Terakki Cemiyetinin genel merkezinin bulunduu Selnik ehri arasndaki iletiimi de kopma noktasna getirmiti (Osmanl lkesinde, II: 83). ttihd ve Terakki gibi ttihd gazeteler, demiryolu iilerinin makul olmayan taleplerinden vazgemesi gerektiini vurgulayan makaleler yaynlamaya balamlard. ttihd yazarlar, milletin ve devletin iilerin demiryollarn kapal
tutmasna gz yummayacan yazyor, hatta gerekirse iilerin yerine askerler
koyarak Osmanl demiryollarn alr hale getirmekten bahsediyorlard (Onur,
1977: 292).
Ali Bey gibi Osmanl devlet adamlar ne sylerse sylesinler, Osmanl hkmeti ve ttihd ve Terakki Cemiyeti yerli ve yabanc yatrmclarn korkun basks altndayd. Osmanl mparatorluunda yaplm olan yabanc sermaye yatrmlarnn ounluu portfolio yatrmlard. Yani, Osmanl mparatorluunda
bulunan yabanc sermayenin byk bir ksm Osmanl devletinin garantisi altndayd. rnein, bakent stanbulun yansra, Osmanl mparatorluunun
Selnik ve zmir gibi btn byk ehirlerinde bulunan tramvay, gaz, su, elektrik ebekesi, vapur irketleri gibi btn bayndrlk yatrmlar neredeyse tamamen yabanc sermayenin denetimi altndayd (Keyder, 1987: 45; Keyder, 1989:
42). zellikle demiryolu sektrnde, yabanc sermayenin portfolio yatrmlar
Osmanl mparatorluunun yatrmc irketlere vermi olduu kilometre garantisinin korumas altndayd. Bu nedenle, hem Osmanl devleti hem de Tatil-i
204
Sonu
Emek tarihinin en nemli zorluklarndan bir tanesi, tarihsel kaynaklarn iiler
hakknda yalnzca eyleme getikleri zaman bilgi vermesinden kaynaklanmaktadr. Elimizde bulunan Osmanl iileri ile ilgili kaynaklarn hemen hemen tamam dolayl kaynaklardr. Dr. Arhengelos Gabrielin anlar dnda, elimizde Osmanl iileri tarafndan kaleme alnm tek bir eser bile yoktur (Gabriel, 1327;
Gabriel, 1911). Osmanl kaynaklar da iilerin varln grmezlikten gelmektedirler. Bir uyumazlk veya eylem olmadka, Osmanl vesikalar Osmanl iileri hakknda sessiz kalmaktadr.
Bilindii kadaryla, Osmanl mparatorluunda iki byk grev dalgas gereklemitir: 1908 Grev Dalgas ve 1919 ile 1922 yllar arasnda yaanm olan
grevler. Her iki grev dalgas da Osmanl mparatorluunun siyasi otoritesinin
zayflad, veya geici olarak kesintiye urad dnemlerde ortaya kmtr.
1908 Grev Dalgas, Jntrk Devriminin liberal siyasi ortamnda domu ve Tatil-i Egl Kann- Muvakkatyla sona ermitir. 1919-1922 dalgas ise, Tatil-i Egl Kannunun hala yrrlkte olduu bir dnemde, ancak Osmanl mparatorluunun ttifk Devletlerinin igali altnda olduu bir zamanda patlak vermitir. Biz bu makalede 1908 Grev Dalgasn ayrntlaryla incelemeye altk.
ki grev dalgasnn karlatrmal bir analizi, zaman iinde deiim faktrn
de gndeme getireceinden, ortaya phesiz ok daha ilgin sonular karacaktr.
1908 Grev Dalgas Osmanl mparatorluunun hemen her yanna ulat;
ama, grevlerin ou imparatorluun stanbul, Selnik, ve zmir gibi belli bal
205
ehirlerinde gerekleti.9 Grevlerin sektrel dalmna gelince, tamaclk sektr 12 grevle en yakn takipisi olan gda sektrnn nnde 31 grevle ba
ekmektedir. Hobsbawmn nl Emein Dnyas kitabnda yer alan Radikal
Ayakkabclarna karlk, Osmanl mparatorluundaki 1908 Grev Dalgasnda
da radikal demiryolu iilerinin nemli bir rol oynad rahatlkla sylenebilir
(Hobsbawm, 1985: 103).
1908 Grev Dalgas nisbeten ksa sreli grevlerden olumutur. Grevlerin yalnzca birka tanesi bir haftadan daha uzun srm, tamam bir aydan ksa bir
srede sonulanmtr. Bunun eitli nedenleri vardr. Birinci neden, iilerin
bir rgt yapsna sahip olmamalardr. ilerin elinde rgtsel bir yap bulunsa bile, ou kez bu rgt uzun sreli bir grevin sonularyla baa kabilecek
kadar gl deildir. kinci neden, Osmanl mparatorluunda hibir ekilde i
gvencesi bulunmadndan, ou irket ynetiminin grev yapan iilerin yerine yeni iiler altrabildii gereidir. nc neden ise, Osmanl hkmeti
ve ttihd ve Terakki Cemiyetinin grevlere ve grevci iilere kar takndklar
mesafeli tutumdur.
1908 Grev Dalgas, 1908 ncesinden beri sregelen uyumazlklarn bir patlamasyd. 1908 Grevlerinin ortak zellii ekonomik talepler dorultusunda gerekletirilmi olmalardr, iiler daha iyi alma ve yaam koullar iin grev
yapmlardr. Selnikli garsonlarn grevi bir kenara braklacak olursa, 1908
Grevlerinden hibirisi siyasi nedenlerle gerekletirilmemitir. Birka kk
gsteri dnda, 1908 Grevleri zerine bulgularmz ayn dnemdeki Osmanl
renci hareketi zerine yazan Ycel Aktarn siyasi olaylar dorultusunda tepkisel eylemler yapan Osmanl rencileriyle, gerekletirilen rejim deiikliine
karn deimeyen ekonomik dzene dorudan tepki veren ii kitleleri arasnda organik herhangi bir ban varl saptanamamtr, tezine uymaktadr (Aktar, 1990: 99 ve 114).
Yine de, iiler ve iverenler birbirlerine kar yrtkleri mcadelede yalnz
deillerdi. Osmanl hkmeti ve ttihd ve Terakki Cemiyeti de baka baka nedenlerden dolay nc taraf oluturmaktayd. ln- Hrriyetden nce, ttihdlar Osmanl iileri arasnda eitli ajitasyon faaliyetlerinde bulunmular
ve Sultan II. Abdlhamidin istibdd rejimi yklnca kurulacak olan Hrriyet
rejiminde Osmanl toplumunun btn temel sorunlar zleceinden, iilerin
de ln- Hrriyetten kazanl kacaklarn vurgulamlard. Ancak, ln-
Hrriyetin hemen ardndan, ttihd ve Terakki Cemiyeti kendisini bir anda iilerle iverenlerin arasnda buluvermiti. te bu zor yol ayrmnda, ln- Hrriyetin ilk gnlerinde Merutiyete ve ttihd ve Terakki Cemiyetine ballklarn
bildirmek iin toplu yemin trenleri dzenlemi olan iilerin btn beklentile9 1908 ylnda yaplm olan 111 grevden 39 tanesi stanbulda, 31 tanesi Selnikte, ve 13 tanesi de
zmirde gerekletirilmitir.
206
rinin aksine, ttihdlar kendi toplumsal hedeflerini gerekletirebilmek iin daha gl bir mttefik olarak grdkleri iverenlerin tarafn semilerdi.10 Sabh
gazetesinin bayazar Uakizade Halid Ziya Beyin de grevler hakkndaki bir yazsnda syledii gibi, ln- Hrriyet iiler tarafndan yanl anlalmt!
(Uakizade, 1324: 1). Osmanl hkmeti ve ttihd ve Terakki Cemiyeti iin, ilan
edilen Hrriyet iilerin grev yapma zgrln kapsamyordu (Sencer, 1969:
177). Osmanl hkmeti ve ttihd ve Terakki Cemiyeti ksa bir sre zarfnda
grevci iilere Cemiyetin siyasi programnda yer alan amele ve patronlarn hukuk ve vezif-i mtekbilesini tayin edecek kanunlar vaz teklif olunacaktr
maddesiyle ne kastetmi olduklarn gstermilerdir.
KAYNAKA
Ahmad, Feroz. (1994) The Development of Working-Class Consciousness in Turkey, Zachary
Lockman [der.] Workers and Working Classes in the Middle East, New York, State University of
New York Press, ss. 133-163.
Aktar, Ycel. (1990) II. Merutiyet Dnemi renci Olaylar (1908-1918), letiim Yaynlar, stanbul.
Boratav, Korkut; kn, Gndz; Pamuk, evket. (1984) Osmanl cretleri ve Dnya Ekonomisi,
1839-1913, Yapt, No. 4, ss. 62-76.
Cevdet Kudret [Solok]. (1977) Abdlhamid Devrinde Sansr, Milliyet Yaynlar, stanbul.
Chakrabarty, Dipesh. (1989) Rethinking Working-Class History: Bengal 1890- 1940, Princeton University Press, New Jersey.
Dumont, Paul. (1977) A propos de la classe ouvrire ottomane a la veille de la rvolution jeuneturque, Turcica, 1977/1, ss. 229-251.
Erii, Ltf. (1951) Trkiyede i Snfnn Tarihi (zet Olarak), Kutulmu Basmevi, stanbul.
Fiek, Kurthan. (1969a) Trkiyede Devlet - i likileri Asndan Devlete Kar Grevlerin Kritik Tahlili, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara.
Fiek. Kurthan. (1969b) Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf, Doan Yaynevi, Ankara.
Gabriel, Arhengelos. (1327) Anadolu Demiryolu ve Badad Demiryolu irket-i Osmaniyesi dresinin yz, 2 Cilt, Mahmud Bey Matbaas, stanbul.
Gabriel, Arhengelos. (1911) Les dessous de ladministration des chemins de fer ottomans dAnatolie et
de Bagdad, Constantinople.
Glmez, Mesut. (1985) Tanzimattan Sonra i rgtlenmesi ve alma Koullar (1839-1919),
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. III, letiim Yaynlar, ss. 792-802, stanbul.
Gzel, ehmus. (1981) 1871 Amelperver Cemiyeti, Bilim ve Sanat, No. 8, ss. 43-45.
Gzel, ehmus. (1985) Tanzimattan Cumhuriyete i Hareketi ve Grevler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. III, letiim Yaynlar, ss. 803-828, stanbul.
Haupt, George ve Dumont, Paul. (1977) Osmanl mparatorluunda Sosyalist Hareketler, Gzlem
Yaynlar, stanbul.
10 Osmanl iilerinin dzenledii Merutiyete ve ttihd ve Terakki Cemiyetine ballk yemini trenlerine rnek olarak, (Tann, # 5: 4). ttihd ve Terakkinin iiler ve iverenler arasndaki tercihi
Cemiyetin siyasi programnn akland dizi yazlardan birinde netlemitir: Patronlar ve
Ameleler, ttihd ve Terakki, No. 31, 23 Ramazan 1326 / 5 Terin-i Evvel 1324 / 18 Ekim 1908, s. 1.
207
208
209
Labor history is a relatively new area of research in the field of Ottoman studies.
This article is a preliminary attempt to describe and analyze the dimensions
and the nature of the Strike Wave that followed the Declaration of Liberty
(ln- Hrriyet) on 24 July 1908. This wave marks a milestone in the formation
of the Ottoman workers class consciousness, the culmination of a long and sad
experience. However, except my own works, and except for some scattered
information here and there, there is no single account of this labor movement
in the English language considering them as a whole.
The article starts with a brief discussion of the pre-1908 strikes in the
Ottoman Empire. After examining the labor movements and overall working
conditions in the Ottoman Empire prior to the 1908 Revolution, I examine the
1908 Strike Wave. After giving some examples about the dimension of the widespread strikes, I analyze the wage increase demands establishing a correlation
with the sudden price inflation following the 1908 Revolution. Another sub-section of my article is devoted to the other demands of the strikers. Starting from
the list of grievances prepared by the strikers, I also make basic observations on
the consciousness level of the striking workers. This is followed by a detailed
analysis of the existing labor unions. Finally, I discuss the attitude and response
of the Ottoman state and the Committee of Union and Progress (ttihd ve
Terakki Cemiyeti), and conclude with a brief discussion on the nature of the
Temporary Strike Law (1908; Tatil-i Egl Kann- Muvakkati), passed by the
Ottoman government to stop the 1908 Strike Wave.
My research is mainly based on primary sources such as U.S. Consular
Reports, and newspaper accounts of the time. I have also made use of secondary sources, whenever they were available.
210
211
konularna ilikin zmlerin gelitirilmeye allmasyla ii snfnn ontolojik ayrcaln gzden geirmekten kaynaklanan baka sorunlar ve bu sorunlatrmalarn pratikte karln Sovyet Sisteminin knde bulmas, ii snfnn bir sorun olmaktan byk lde kt gibi hatal bir izlenim yaratabiliyor.
Trkiyede ii snfnn sorunlatrlma erevesinin zgn belirleyicileri ise
makro bir erevede ncelikle, Trkiyede toplumsal snflarn yapsnn ve bu
yapdaki deiikliklerin deerlendirilmesine ilikin farkl eilimlerin bulunmasyla ilgilidir. 12 Eyll 1980 sonras rejimin, ii kesiminin (ve baka alan kesimlerin de) rgtl mcadelesini olanakszlatran hukuksal dzenlemeleri;
ardndan Turgut zal dneminde uygulamaya hzla balanan yeni-sa ekonomi politikalarnn kstlayc etkilerini ve sonra gelen hkmetlerin de alan
kitlelerin rgtl mcadelesine elverecek dzenlemeleri gerekletirmeyilerini
sorunlatrma erevesinin belirleyicilerinden saymak gereklidir. Trk solunun,
yeni sa uygulamalara alternatif ekonomi- politikalar gelitirememesi ve yeni
muhafazakarln ideolojik deerleri karsnda kendi ideolojik dilini kurmakta
giderek zorlanmas da iilerin snf olarak sorunlatrlmasn zayflatan nedenler arasnda deerlendirilebilir.
Trkiyede ii snfnn politik pratikleri yoluyla kendisini grnr klma olanaklar zayfla(tl)d iin, medyada da temsil edilmesi ve temsilinin incelenmesi asndan ilgi ekmeyen bir politik zne olduu da bu balamda ne srlebilir. Genel hatlaryla deinilen bu nedenlere ramen iletiim ve medya almalarnda ii snfnn temsiliyetinin zmlenmesi, medyann kapitalist yapda ideolojik inalar nasl gerekletirdiinin sergilenmesi asndan yaplmas
gerekli olan almalardandr.
Yabanc medya almalarnda iiler, haberlerde ya da diziler, filmler gibi televizyon program trlerindeki temsiliyetleri asndan sorunlatrlmaktadrlar.
rnein, endstriyel atmalara medyann yaklamlarnn sergilenmesi (rn.
David Morley 1978) ya da ekonomik krize ilikin mmkn aklamalarn, sorun
ve zm tariflerinin medyadaki grnmlerinin tarafllk/nesnellik deerleri
erevesinde incelenmesi Glasgow University Media Group (1980 ve 1982) almalarnda konu edilmilerdir. Bu tr almalar, ii snfnn son derece merkezi bir politik fail olduu ngilterede gerekletirilmitir. Yine ii snfnn yaamnn televizyonda, sinemada, edebiyatta ve tiyatroda nasl temsil edildii,
bu temsil edili srecinde meydana gelen farkllamalar ve bu farkllamalarn
kltrel, ekonomik, siyasal ve toplumsal srelerle ilikisi de belli dnemleri ele
alan eitli kltrel almalara konu edilmitir (Laing, 1986). ilerin merkezi
bir politik fail olarak grlmedii Amerika corafyasnda yaplan almalar
iinde ise, ii snfnn filmlerdeki, dizilerdeki ya da belgesellerdeki kimliksel
temsiliyetleri daha ok 1960 dnemi ile gnmz arasnda karlatrmalarla
incelenmitir. Bu tr incelemelerde zellikle kimlik politikalarnn ve yeni top-
212
LER DURSUN
lumsal hareketlerin, snf formasyonuyla balants temel sorunsal olarak belirginlemekte; ardndan baka zne konumlarnn televizyondaki temsiliyetiyle
karlatrmal olarak snf temsiliyeti ele alnmaktadr (rnein Aronowitz,
1992). i snfnn ve yaam tarznn temsiliyetiyle ilgili almalar, ounlukla
metin zmlemesi yntemiyle gerekletirilmektedir. zellikle televizyon, tartma terimlerinin retimi ve yeniden retimindeki rolyle, ya da farkl program trleriyle, toplumsal temsiliyet zmlemelerinin merkezi metni olarak
ne kmaktadr. Ancak medya ieriiyle izleyici arasndaki ban, metin iindeki kimliklerin nasl anlamlandrldn ortaya karan almlama zmlemeleriyle kurulduu rneklere pek rastlanmamaktadr. Trkiyede ii snf kimliinin temsiliyetini ve bu temsiliyet srelerinde ideolojinin nasl kurulduunu
sergilemeyi amalayan bu almada da almlama zmlemesi deil, ideoloji
zmlemesi gerekletirilecektir. Bu zmlemeyle, ii snf kimliinin nasl
tariflendirildii, baka zne konumlaryla ilikisi iinde ve toplumsal- siyasal
olaylarla balantlar hatrlatlarak gsterilecektir.
i snfnn medyada temsilini sorunlatrrken ii snfnn varl/yokluu
erevesindeki tartmalara, ge kapitalist toplumlarda snf analizinin ve snf
kimliinin nemli olup olmadn konu eden yaklamlarn mdahalelerine
baklacaktr. Trkiye balamnda bu tartmalarn tanmasnn ardndan ii
snf ile ii kimlii arasndaki iliki, kolektif kimlik tartmalarna gndermelerle kurulmaya allacaktr. Bu kuramsal ereveyi, Trkiyede ii snfnn
medyada temsil srelerinin zmlenmesine uygulanacak olan ideoloji zmlemesi yntemi ve haberin sylemine ilikin deinme izleyecek ve ardndan iki tr analitik malzeme zerinden zmleme gerekletirilecektir. Gazete
haberleri ve televizyon haberleri... zel televizyon kanallarnn yaynlar ncesindeki dnemde gerekletirilen ii eylemleri, yazl basnn 1980 ncesi ve
sonras popler gazetelerinden olan Hrriyet gazetesi zerinden eylem ya da
gsteri tarihinin bir hafta ncesi ve bir hafta sonrasndaki gazeteler boyunca
zmlenecektir. Belirlenen tarihler ise unlardr:
a) 15- 16 Haziran 1970deki i brakma ve pasif direni eylemleri.
b) 1 Mays 1977 i bayram gsterileri.
c) Mart, Nisan, Mays 1989 eylemleri ve 1 Mays 1989 gsterileri.
d) 3 Ocak 1991 genel grevi.
zel televizyon kanallarnn ya da dier deyile yaygn medyann (Atv, Show
Tv, Star Tv, Kanal 6 ve Kanal D) ana haber bltenlerinde ise,
a) 1994 Eyll, Ekim, Kasm ve Aralk ayndaki ii gsterileri,
b) 1997 Aralk aynda DSKin yapt byk yry
Bu almada ise iki sav zerinden Trk ii kimlii zerinde durulacaktr:
Birincisi, ii snfnn, snfsal kimlii zerinde daha ok tartlan ya da
tartma meruiyetinin varolduu 1970lerde de, temsil asndan sorunlu ve
gerilimli bir politik zne olduu gsterilecektir. kincisi, benzer temsil zellikle-
213
rinin ya da kodlarn 1980 sonras dnemde de kullanldna; bu kodlarn bazlarnn lkedeki siyasi- toplumsal gelimelere ve ticari medyann sunum zelliklerine bal olarak baz durumlarda farkllat gzlense de, haberin sylemsel zelliklerinden dolay genel olarak yazl ve grsel medyada sreklilik gsterdiine dikkat ekilecektir. Dolaysyla ii snfnn, 1980 sonrasnda da yeni san kreselleme ideolojisinin btn lm ilanlarna karn, medyada halen
gerilimli bir zne olduu gsterilecektir. zellikle de baka toplumsal hareketlerin, farkl politik faillerin hareketlilikleri ve eylemliliklerinin, ii snfnn kimliksel zellikleriyle balantlandrlarak ilenmesinden dolay...
214
LER DURSUN
215
216
LER DURSUN
aolu, 1990:65). Marksist terminoloji ve sosyalist hareketlerle balantsn kurmaya alan baka tariflerinde ise 1970lerin yeni toplumsal hareketleri toplumsal, insani, iktisadi yeniden retim alanna seslenen; yeniden retime ilikin elikilerden kaynaklanan hareketler olarak ele alnmaktadr5 (Bora,
1990:50). Ancak byle bir balant kurulduunda ii snf hareketi de muhalif
toplumsal hareketlerden birisi olarak deerlendirilebilmektedir.
Marksist yaklamda ise, ii snfnn varln srdrmesine yol aan elikilerin, ayn zamanda yeni toplumsal hareketlerin yesi olan ok sayda insan
kapsamas nedeniyle, bu insanlarn toplumsal kimliklerinin en nemli unsuru
olarak snfsal yerlemlerine (position) vurguda bulunulmaktadr (Miliband,
1989:29). i snf mcadeleleri, yeni toplumsal hareketlerin hedeflerinin birounu kapsamaktadr ancak kadnlarn, siyahlarn, bar eylemcilerinin, ekolojistlerin, ecinsellerin ve dier hareketlerin de nemi, etkililii vardr. Hibiri,
ayr kimliklerinden feragat etmek zorunda deildir ancak kapitalizmin tek olmasa da temel mezar kazcs hl rgtl ii snfdr (Miliband,1989:31). nkar edilmesi mmkn olmayan ey sermayenin eitsiz dalmnn yani kazanta eitsizliin halen hem de btn iddetiyle sregittii ve bunun da insanlar
iin ak, yaamsal sonular bulunduudur. Sorun, kazanta eitsizliin, varolan smrnn sonularnn kimlik kuruluu srelerindeki belirleyiciliinin
derecesidir aslnda.
217
218
LER DURSUN
6 karlarn, retim ilikileri iindeki yerden kaynaklanan nesnel ve verili eyler olmadn vurgulayan post-Marksistlere gre, snf gndergelerinin kopmas, karlarn da kopuuna yol amaktadr. Dil gerekliin pasif bir yansmas deil de aktif bir oluturucusu olarak ele alndndan
gsteren de, gsterileni retmektedir: yani kiiyi nesnel karlarla donatan, retim tarz iindeki
yeri deildir!
7 Post- Marksizm, bir kimsenin sosyo- ekonomik adan igal ettii yer ile siyasi- ideolojik karlar
arasnda herhangi bir zorunlu iliki olmadn vurgulamaktadr (Eagleton, 1996:287). Eagletona
greyse, rnein bir krek mahkumu kendi kendine buras tam bir cehennem diye dndnde, burasnn yalnzca kendisi iin deil kim olursa olsun herkes iin tam bir cehennem olduunu anlatmak istiyor olmas anlamnda, kendi sylemi iinde nesnel karn dile getirmektedir!
(Eagleton, 1996). Post-Marksizmde, klenin siyasi- ideolojik konumunun yalnzca iinde bulunduu maddi koullarn basit bir yansmas olmadnn belirtilmesi nemlidir.
219
leyeni olmasa da onlara hl bir gereke (reason) oluturmaktadr. Kimlik tartmalarnda kar yaklamna karlk nerilen ise anlatsal kimlik (narrative identity) yaklamdr (Somers,1994). Anlatsal kimlik yaklamnda, toplumsal eylemi
varsaylan karlarn tanmlanm kategorileri iinden tarif etmek ve insanlar bu
kategorilere yerletirme uygulamas eletirilir. Tek bir toplumsal kategoride yer
alan tm yelerin benzer ekilde davranmasn ve aile, cinsiyet hatta etnisite gibi
farkllklar gzetmeksizin ayn karlara sahip olduunu ne srmek de eletirilir.
Bir anlat kimlii yaklam, insanlarn belli bir yer ve zamandaki kendi varolu
hissiyatnn kkten bozulmamas iin belirli tarzda davrandn ne srer. Bu
yaklamda toplumsal eylem, bizim onlar yerletirdiimiz kar kategorilerinden
ok, insanlarn kendi kimliklerini kurduklar hikyelerin farkedilmesiyle kolay anlalr hale gelebilir. Anlat kimlikleri, toplumsal ve politik kurumlar ve pratikler
ierisinden dolaymlanarak zaman iinde kurulan ve yeniden kurulan kimliklerdir. (Somers, 1994:625). Toplumsal eylem, sadece bu anlatlarn inas iinden anlalr olabilir; ancak bu, toplumsal aktrlerin anlatlar kendi iradeleriyle uydurarak rettikleri anlamna gelmez. Bu, kimliklerin kurulduu snrl bir hikyeler ve
uygun temsiliyetler repertuvar olduu anlamna gelir. Hangi tr anlatnn toplumsal olarak baskn hale gelecei zerine mcadelelere giriilmektedir ve iktidar elinde tutan kesim avantajldr (Somers, 1994:629). karlarla kimlikler arasndaki mmkn bir ilikiyi anlatlarn, hikyelerin alanndan karan bir tariflendirmeyi Eagleton yapmaktadr: Bir nesnel kar, aslnda benim karma olan ama
byle olduunun benim u anda farknda olmadm bir eylem biimi demektir.
Nesnel karn toplumsal sylem alannn bir ekilde dnda varolmasndan
korkmann hibir gerei yok! (Eagleton, 1996: 300).
i snf kimliinin belirleyici bir gesi retim ilikilerindeki yeri ise, bir dieri de kolektif eylemliliktir. Snf, maddi karlar olduu kadar eylem kapasitesini
de ekillendirmektedir. Kapitalist retim tarz veri alndnda kimliin asli boyutunun basit bir maddi alveri, bir yoksunluk/sahiplik ilikisine dayandrld;
bylece ii snfnn mcadelesinin retimden gelen gcn kullanmas olarak
(alteri indirmesi, greve gitmesi vb...) sabitlendii ve ii snfnn sadece kaln
pazular, birlii ve kitlesel gcyle kimliklendirildii eletirisi getirilmektedir
(Baer, 1992). Dinamik bir kimlik gr, farkl zamanlarda snrlarn yeniden
dzenleme ve farkl ltler seme kapasitesine iaret etmelidir. Bu, kimliin bir
olma sorunu olduu kadar bir oluma sorunu olduunu da vurgulamak demektir (Halldan aktaran Larrain, 1995:222). Byle tanmlandnda kimlik, uygun deneyimler, ilikiler, semboller ve fikirler dorultusunda srekli yaplan ve
yeniden yaplan bir eydir. i snfna ilikin inac bir kimlik gr, onun sadece retim srecindeki deil tm toplumsal yazgsna her an sahip kan; yeni
ve nitelike farkl yaratc etkinlikler iinde olan; toplumsaldaki baka konumlarla srekli olu halindeki bir zne kavrayn ne karmaktadr. Halln belirttiince, kltrel kimlikler, gemie ait olduu kadar gelecee de aittir...tarihleri
220
LER DURSUN
vardr ancak tarihsel olan her ey gibi onlar da srekli bir dnme urarlar...kimlikler, aldmz deiik konumlara verdiimiz isimlerdir, bizi gemiin
hikyeleri iinde yeniden konumlandrrlar (aktaran Larrain, 1995:222)
Bu srekli olu halindeki znenin bireysel kimlii ile kolektif kimliinin oluturucu geleri arasnda farklar olduunu ne sren yaklamlar ile bireysel ve
kolektif kimliklerin oluturucu gelerini ortak gren yaklamlar birbirinden
ayrdedilmelidir. Mellucciye gre bir ilikiler ve temsiller sistemi olan kimlikte,
bireysel ve kolektif dzeyler arasnda deien sadece aktrn gnderme yapt
ilikiler sistemidir. nemli olan aktrn sahip olmas gerekenlerdir: zdnm, aidiyet, zamansal sreklilik algs... Bireysel ve kolektif kimliklerin ise
oluturucu gesi vardr Mellucciye gre: birlik, zdelik ilikisi ve sreklilik (aktaran Schlesinger 1994:261). Kimlik, kolektif eylemde ortaya kmaktadr. i snf kimlii bir kolektif kimliktir ancak bireysel boyutu da vardr. Dinamik kimlik
kavrayyla birletirilerek sylenirse iiler, kendi ortak eylemleri yoluyla kimliin biimlenmesine katlrlar! Yani kimlik, kolektif eylemin bir nkoulu deil, srekli olarak yeniden oluturulan bir kategoridir. Dolaysyla kolektif kimlik, yani ii snf kimliinin oluumu, srekli bir abay, mcadeleyi gerektirmektedir. Byle bir abann bir baka gerekesi ise kolektif bir kimliin, kiisel
kimliin elikili karakterini devralmasnda grlmektedir (Connoly, 1997). Kolektif bir kimlik, kiisel kimlikteki bozucu olumsallklarla karlat zaman,
kendi konfigrasyonunu dogmatikletiren eilimleri artmaktadr.8 Bundan kanmann yolu, kolektif kimliin srekli yeniden retilmesi iin abalamaktr.
Bu yeniden retim nasl gerekleebilir? Ge modern toplumlarda kolektif bir
kimlik olasl, dier kolektivitelerle srekli bir karlkl etkileim sreci boyunca
glendirilmektedir (Goldstein ve Rayner, 1994). Topluluk ii diyalog ile kolektif
kimlik glendirilirken bir yandan da bu etkileim sreci, her komnitenin kendisini tekinin bakndan grmesine ve srekli bir dnm sreci iinde bu bak alaryla ibirliine girmesine gereksinmektedir. Bu ibirlii nasl olabilir?
Balang olarak karlkl tanmaya gereksinse de, kolektif kimliin srekli retilebilmesi farkl kolektivitelerin, kendisi iin varolusal bir tehlike yaratmamas kouluyla farkl karlarla ibirliine ya da dayanmaya girmesini de salayabilir.
Bir kolektif kimlik olarak ii snf kimlii de iki sre tarafndan desteklenmektedir:
1- Bizim etrafmzda bir snr oluturan ierme sreci: bu sre ayn snfsal
yerlemin (location) paylalmasyla iler.
2- Bizi onlar dan ayran bir dlama sreci: bu sre ise farkl snfsal yerlemlerin paylalmasyla iler.
8 Mackenziede ise kolektif kimlik benzetirimi, bireysel kimlik zerinde uygun bir ekilde bina
edilememektedir. Ona gre bir iletiim ebekesini paylaanlar ayn toplumsal mekn da igal
ettiklerinden, bir kimlii paylamaktadrlar; dolaysyla grup kimliinin snrlar nihai olarak belirsizdir (aktaran Schlesinger, 1994).
221
Rasyonel uzlama dayal ilk sre, bizi neyin birletirdiiyle ilgilidir, dieri
ise bizi neyin farkllatrdyla ilgili olan kimlik oluumu srecidir. Her iki srete de ii snfnn retim ilikilerindeki konumunun nemli bir etkisi vardr.
Ancak ortak karlarn somut olarak yaanmas ve kolektiflik yetenei, ii snfn kendiliinden kendi karnn bilincinde politik bir zne yapmaz. Kald ki
benzer atflara sahip insanlarn ayn ortak toplumsal yaam deneyimlerini paylaacaklarn a priori ne srmek bile tartlan bir konudur. Aslnda kresellemeyle kapitalizmin dnmleri, bu ierme ve dlamay yani kolektiviteyi sorunlu hale getirmitir. rnein Alman bir ii ile iveren arasndaki karlar, Alman ve Fransz iilerin ortak karlarndan daha gerek ve gl bir biimde
ortaya kabilir. Kald ki ii snfndaki blnmeler de kolektiflik yeteneini
nemli lde zayflatmaktadr.
i snf kolektivitesine karlk, dier kolektivitelerin daha deerli ve nemli
olduunun ne srlmesi, kresel akkanla sahip ve ulusal devletlerin senyoraj haklarn bir bir eriten kresel sermayenin konjonktrel karlarnn karsna kabilecek bir kolektivitenin deersizletirilmesi tehlikesini tamaktadr.
Bir yandan da post-fordist olarak adlandrlan esnek retim rgtlenmeleri, iilerin birarada bulanarak ortak deneyimler ve ilikiler kurabilecekleri meknlarn srekliliine engel olmaktadr. Belki bunlar kadar nemli bir baka sorun,
ii snf iinde yer alanlarn, retim srecindeki yerlerini kimliklerinin oluturucu bir gesi olarak kabul etmek ynndeki isteksizlikleridir.9 Bu konuya ilikin herhangi bir veri olmamakla birlikte, retim deil de tketim kalplarndan
yola karak kimliklerin kuruluunun, smr srelerine katlanabilmek asndan bir ka sunma potansiyeli olduu da sylenebilir.
Ge kapitalist toplumun zelliklerinden kaynaklanan handikaplarna karn,
belirli hakimiyet ve iktidar ilikilerine dayanan kimlikler iinde en temel hakimiyet
ilikilerinin cinsiyet, etnisite ve snf hakimiyeti olarak belirginlemesi nedeniyle,
bu tr hakimiyet ilikisinin nesnel temellerinin halen varolduunu ne srmek
(rn. Savran, 1994) olanakldr. Ge kapitalist toplumlarda varolan ii snf zerine tartmalarn ve kimlik oluumu srelerinin Trkiyede izinin srlebilmesi
iin, bu noktada Trk toplumsal snflarnn nasl deerlendirildii ve bu deerlendirmelerin sonular zerinde genel hatrlatmalarla durmakta fayda vardr.
222
LER DURSUN
223
rlmesinin koullarnn oluturulmaya baland bir dnem olarak nitelemektedir (Savran, 1992, Boratav,1995).
Trkiyede toplumsal yapya ilikin farkl zmlemelerin, zellikle 1980lerin
sonlarndan itibaren belirmeye balayan sivil toplum hareketlerine baklar da
farkldr. Yine ok genel hatlaryla belirtilirse, sol liberalizmde, tm anti-demokratik uygulama ve basklarn biricik kayna Kemalist devlet ve onun silahl kuvvetleri olarak saptandndan, devleti demokratikleme yolunda snflar ve farkl kesimler arasnda uzlamaya dayal bir proje ittifak nerilir. zellikle askeri
mdahalelerin brokrasiye mal edilmesiyle, burjuvazinin bu mdahalelerdeki
sorumluluu yadsnr ve demokratikleme srecinde teki snflarn da desteiyle oulculuu salayacak temel g olarak kimliklendirilir. Oysa Trkiye
burjuvazisinin ancak emeki snflarn siyasal gc ve hareketlilii karsnda
demokratik hak ve biimlere rza gsterdii ve baskc eilimlerinin aa k
veya geri plana dnn, snflar aras mcadelelerin dengeleri tarafndan
belirlenen bir nitelie sahip olduu saptamas son derece nemlidir (Savran,
1992: 124). Bu sosyalist yaklamda devlet aygt mutlak olarak burjuvazinin
devleti olarak grlmemekte, bundan daha derinlikli ve kapsayc bir zmlemeye dikkat ekilmektedir: ...ekonomiye egemen olan birey ve gruplar ile siyasi iktidar arasnda hem ayrlk hem de btnlkten oluan diyalektik bir ilikiler
kmesi vardr. Bu balamda, Trkiye toplumunda da burjuvazi bir yandan siyasi iktidarn ileyiine hatta kaderine egemen olabilmekte; te yandan da bu ilikiler genel ile tekil, uzun dnemli ve gndelik karlar arasnda elikiler ierdii iin burjuvazinin siyasi iktidar denetlemesi kendiliinden ve mekanik bir biimde gerekleememektedir. zellikle nemli siyasi dnmler sonunda,
burjuvazinin devleti yeni batan fethetmesi ve iktidar mevzilerini korumas iin
mcadele vermesi gerekmektedir (Boratav,1995:61).
Trk toplumunun geliimini, btn snflarn karlkl ilikilerini gznne
alarak aklamaya alan yaklamda, emeki snflar Osmanlda kapitalizmin
gelime koullar dzenlenirken burjuvazinin de belirmeye balamasna paralel
olarak ortaya kmaya balamtr. almamzda Trkiyede ii snf hareketinin tarihesi konu edilmemekle birlikte ii snf eylemliliinin bir ortak biz
duygusu ve kimliinin kuruluu srecinde rol oynamaya balamasnn 19. yzylda Osmanl toplumsal yapsndaki deiiklikler srecine uzandn belirtmek nemlidir. Genel hatlaryla hatrlatldnda, Osmanl toplumsal yapsnda
ii snf hareketlerinin olumaya balad 19. yzyldan itibaren, cretler, alma koullar gibi temel haklar iin i brakmaktan iyeri yneticisinin arabasn devirmeye, fabrikaya el koymaktan enternasyonali syleyerek yry yapmaya kadar eitlenen bir eylemlilik sergilemeye balamlardr (Kanar, 1998:
29-33). i snfnn siyasal yaama damgasn vuracak gce ve hareketlilie
ulamas ise 1960lardan itibaren ve zellikle de 1970lerde belirginlemitir.
Sermaye - emek elikisinin bu tarihten itibaren belirleyici olmaya balamasy-
224
LER DURSUN
10 stelik sanayi yneticisi de tpk sanayi iisinin sahip olduu deerleri, normlar ve inan sistemlerini paylat iin, patron ii kavgas yerini ikisi arasndaki yeni ve kendi milli ve tarihsel
geliimimizin rn olan orta snfa terkedecektir (Trkdoan, 1998:160-162).
225
dan ok yerel bir balama yerletirerek anlamlandrmaya balamasnn hzlanmasnda aranabilir. Kitle medyas tarafndan dolaymlanm kltrel alann ve
retilen gerekliklerin ii snfn ve bu snfn bir kimlik olarak temsiliyetini sorunlu kld da sylenebilir. almann konusunu oluturan bu temsiliyet, snf kimliinin retim ilikilerindeki yerinden ve karlarndan tanmland
1970lerde de sorunludur aslnda.
226
LER DURSUN
227
ra bakmak, bir yandan iilerin eylemsel olarak yer ald toplumsal meknlara,
dier yandan da haberlerin tm haber blteni iindeki yeri anlamnda metinsel
meknna yani balamna eilmeyi gerektirmektedir. Bylelikle, iilerle ilgili
haberlerin evresindeki haberlerin nitelii de belirginletirilecektir. evre haberlerin ieriklerindeki olumluluk ya da olumsuzluun belirlenmesinin, kurulan balamn niteliine ilikin ipular da verebilecei dnlmektedir. Bu
amala yaplan ok genel snflandrmada kaza haberleri, cinayet, atma, asayi, salk/hastalk konulu haberler, eitim sorunlar haberleri, dost olmayan
komu lkelerle ilgili haberle olumsuz ierikli haberler olarak genel bir snflandrma iine yerletirilebilir. Magazin haberleri, kltr/sanat haberleri, yerli-yabanc giriim haberleri, spor haberleri, hkmet ve siyasi partilerin icraatlar
haberleri ise olumlu ierikli haberler snfna dahil edilmektedir. Haberlerde,
hangi toplumsal kimliklerin ne karldna ve nasl adlandrldklarna baklacaktr. Haber dili, szck seimleri, cmle yaplarnn gzden geirilerek ve
isimletirmelere de dikkat edilerek incelenecektir.
a) 15- 16 Haziran 1970 i brakma ve direni eylemleri
DSK ve snf sendikacl mcadelesinde nemli gelimelerden biri saylan
15- 16 Haziran 1970 eylemlerinde, 70 bine yakn DSKe bal ii, stanbul, Kocaeli ve Sakaryada 15 Haziranda pasif direni ve i brakma ile balayan eylemlerini 16 Haziranda fabrikalardan ehir merkezlerine yry ve asker-polisle
atmalara dntrm, bu arada baz fabrikalar da tahrip etmilerdir.
15.6.1970:
Balk: Memur Mitinginde Tal Sopal Bir renci Kavgas Glkle nlendi
evre haber: Polis bu gangsteri aryor
Eylem tr: Yry
Eyleme katlanlar: Trkiye Kamu Personeli Sendikas, renci gruplar
Kart grup: Kart renciler
Habere konu olan olay: rencilerin kavgas; rencilerin yry.
16.6.1970:
Balk: Kartaldaki Haymak Dkm Fabrikasn iler Tahrip Etti
evre haber: Telli duvayla bindii uakta komaya girdi
Eylem tr: Fabrika tahribi
Eyleme katlanlar: iler
Kart grup: Direni kart iiler
Habere konu olan olay: Direnii iilerle bunlara kart olan iiler arasnda
kan atmalar.
17.6.1970:
Balk: i Olaynn Kanl Sonucu:3 l
evre haber: 20 yldr ilk defa CHP ciddi bir alternatif olarak grnmyor.
228
LER DURSUN
229
limeler ve firma haberleri bu blmde verilmitir. Yine blge/yerel birim haberlerini ieren Ankara sayfasnda da zellikle Belediye alanlarnn sorunlar
ve Belediye ile ilgili gelimeler haberletirilmitir.
2 Mays 1977
Balk: Mays Katliam
evre haber: Btn 1. sayfa
Eylem tr: Miting
Eyleme katlanlar: DSK yeleri, lerici Kadnlar Dernei, renciler,retmenler, iiler
Kart grup: Maocular, Leninistler, ar solcular
Habere konu olan olay: Taksimde kalabala ate edilmesi, otomobil yaklmas, solcularn birbirlerini ldrmeleri
Haberde 1 Mays katliamn gerekletirenlerin ar solcu gruplar olarak
adlandrld; Maocu veya Leninist olduu gazetenin bayazsndan belirtilen
gruplarn hain, alak, insanlk dman, ekiyalar olarak nitelendii; ate
edenlerin de mitinge gelenlerin de solcu olmalarndan dolay olayn kardein
kardei vurduu bir katliam olarak tarif edildii ilk gnn haberlerine ilikin
temel bulgulardr.
Olayn iddetini tarif etmek iin belirli klieler, iddeti somutlatracak kavramlarla birlikte kullanlmlardr. Ayrca olayn dramatiklii, lenlerin anneler,
baclar, kardeler, kocalar, ocuklar olduunun zellikle ve sk sk yinelenmesiyle ve nasl ldklerinin somut olarak ayrntl tarif edilmesiyle ifade edilmitir.
Bu ifadelerden bir ksm ylece sralanabilir: Katliam, gz dnm, kana susam katillerin acmaszca kurunlamas, mermilerle kalbura dnmek, i sava
grnm, hrstan gz dnmler, insan avna kan kiiler, ate, kan ve lk
vard, feryatlar, topraa insanlarn dmesi, bombalarn lm kusmas, insanlarn birbirini ezmesi, vur vurann kr krann, kurunlarn altnda yaam kavgas verilmesi, arabalarn alev alev yaklmas, dkkanlarn camlarnn krlmas,
insanlarn can derdine dmesi, kalbura dnm cesetin panzer altnda kalmas, vcudu lime lime olmu ceset, insanlarn il yavrusu gibi kamalar...
3 Mays 1977
Balk: Bu hesab kim verecek?
evre haber: THY ua tarlaya girdi; stanbulda yksek okullar tatil edildi
Eylem tr: Eyleme katlanlar: Kart grup: Habere konu olan olay: Mays katliamnn ardndan cevaplanmas gereken
sorular zerinde duruluyor.
nceki gnk haberlerde olduu gibi bugnn haberlerinde de analarn evlat acs zerinde dramatik bir vurgu konuluyor. Birinci sayfada ocuklarn atmada yitiren bir annenin acl tablosu fotoraflanm. Haberlerin dilindeki
230
LER DURSUN
duygusal ve dramatik arlk, yine devam ettirilmi. ...Bir anne cannn parasn yitirmenin strabnda alyor, haykryor, rpnyordu. eridekiler ise uzatlmlard souk mermerlerin zerine. Hayatnn en gzel anda Taksimdeki kurun yamurunun altnda can verdi, Taksimin kan kokan toprandan
cesedini kaldrdlar, Trene katlanlar, lmn souk nefesini hissetmilerdi
enselerinde, ac, kahredici olay, utan meydan...
4 Mays 1977 gnl gazetede ise len polisin cenazesi haberletirilmi. Yine
dramatik etkiyi arttrmak iin, len polisin kk ocuu byk boy fotorafla
babasnn tabutunun fotorafnn bitiiinde konu edilmi. Ayn gnn i sayfa
haberinde ise farkl siyasi grteki lise rencileri arasndaki atmalara ilikin bir haber yer alyor. Balk yine duygusal: Krlan fidanlar...Haberin ierii
de son derece duygusal, iirsel ve dramatik ifadelerle rlm.
5 Mays 1977nin gazetesinde olaylarn Maocular tarafndan karld polis
aklamalarna dayal bir kesinlikle belirtilmi. Birinci sayfada polisin daha
ldrlmesi sonrasnda polisin cenazelerin kaldrld srada yapt aramalar
haberletirilmi. Polislerin ldrlmesine Yeter artk, bu polisler de vatan evlad balyla ve hastanede yatan polis fotorafyla tepki veren bir haber dzenlenmi.
6 Mays 1977 gnl gazetede Maocularn sahte semen kartlar hazrladklar
haberi veriliyor. 7 Mays 1977de ise toplum polisinin olaylar bitsin diye kurban
kestii haberi verilmi.
1 Mays 1977 ncesindeki bir haftadan 7 Mays 1977ye kadar geen onbe
gnlk sre iinde yer alan ii olaylaryla ilgili haberlere bakldnda 41 haberin 15i, evresinde olumsuz ierikli haberlerin yer ald bir balamsallk iinde
dzenlendii belirlenmitir. zellikle 1989 ylnn 1 Mays olaylar iin de tarihsel bir gnderme an olmas nedeniyle, 1977 ylnn 1 Mays olaylarnn temsili
ve bu olaylarda ii snfnn kimliinin olumsuzluklarla nasl yklendii nemlidir. Olaylarn ncesindeki nisan ay incelendiinde, bu ay boyunca yaynlanan
haberlerin Trk-in seimlerde hangi partiyi destekleyeceini, renci atmalarn, polislerin vurulmalar ve banka soygunlar, baz tketim ve sanayi
rnlerindeki ktlklar, lkenin iinde bulunduu ekonomik durumu, farkl i
kollarndaki sendikalarn grevlerini konu edindii belirlenmektedir. Bylesine
gerilimli bir dnemde 1 Mays kutlamalarnda kan olaylar, iilerin ve zellikle de DSKin basiretsizlii, kt niyetliliine ilikin tespitlerin, ar sol gruplarn sisteme, hatta kendi grlerine yakn kesimlere ynelik tehditlerinin ne
karlmasyla birletirilen, son derece eletirellikten uzak; akl ve mant kullanarak olaylarn aslnda kimlerin iine yarayabileceinin sorgulanmasndan kanarak sadece duygular harekete geiren dramatik bir haber dili ile sunulmutur. Duygularn seferber edilmesi, Giddensn belirttii gibi kolektif kimliin kurulmasyla son derece ilikilidir (aktaran Schlesinger, 1994: 280). Bu haberlerle,
dnemin temel siyasal kartlklar olan sac/solcu, devrimci/lkc kartl
231
yerine sol siyasi gre sahip olanlarn kendi arasnda kartlklar kurulmaya
allmtr. Daha ilk gnk haberlerde silahl saldry gerekletirenlerin ar
sol Maocu veya Leninist gruplar olduunun herhangi bir kaynaa dayanmakszn tesbit edilmesiyle, olayn faillerinin de kurbanlarnn da solcu olduklar sabitlenmi oluyordu. Yaratlan tm vahetin sorumlu failleri solculard. iler ve
zellikle DSK ise, tm uyarlara karn mitingi kontol edememesiyle Trkiye
tarafndan bir baka gzle grlmeyi hakediyorlard (2.5.1977, sayfa 1). Dolaysyla kurulan kolektif kimlik iinde sac kimlii bulunmamaktadr! Gerek saldry yapanlarla, gerek saldrya urayanlarla birlikte topyekun bir solcu kimlii,
hem kurban eden hem de kurban edilen olarak, iddet ynelimli, barsever
olmayan, bir mitingi bile kendi anlamyla gerekletiremeyen kolektif bir kimlik
olarak kurulmaktadr. Bu kolektif kimliin dolayl kuruluu dnda daha dorudan ve adlandrarak kurulan kimlikler ise annelerve ocuklargibi daha bireysel kimlie yakn olanlar ile retmenler ve polisler in vurgulanmasyla
kurulan mesleki yerlemlerin toplumsal anlamna dayal kimliklerdir. Bu anlamlar, retmenlerin gen kuaklar eiterek topluma verdikleri hizmet ile polislerin yurttalarn olmasa da lkenin gvenliini salayarak verdikleri hizmetlerin
kutsallndan kaynaklanmaktadr. Annelere yazktr, ocuklara yazktr, retmenlere ve rencilere yazktr, polislere-askerlere yazktr (onlar vatan evladdr, 5.5.1977, sayfa 1) hatta arabalara, dkkanlara yazktr ancak iilere pek o
kadar yazk deildir sanki...nk o gn olaylarn kaca ihbar edilmesine
karn, 1 Mays kutlamakta diretmiler, bu sonucu biraz da onlar hazrlamlardr. Yani olaylarn dorudan failleri ar sol gruplardr, dolayl failleri ii snfdr.
Olaylarn meknsallna bakldnda, Taksim meydannn, yine kamunun
olan ve iiler iin geici bir mekn olan bu ak alann, sonraki yllarda bir
daha Taksimde 1 Mays kutlamalar yaplmasn engelleyecek lde kapatlaca gzlenecektir. Taksim, bakaldrnn, olaylarn, kontrol edilemezliin simgesi olarak yalnzca ii eylemlerine deil, baka toplumsal hareketlere de bu
tarihten itibaren geit vermeyecektir.
c) Bahar 1989 eylemlerinde ve 1 Mays olaylarnda ii kimlii
1989 ylnn mart ayndan balayarak bahar aylar boyunca younlaan bir
eylem dalgas, ii hareketinin tarihi iinde 1980 sonras ortaya kan ilk eylem
dalgas (Yazc, 1996) en sert ve radikal olmasa da en yaygn (Akkan, 1990) eylemler olmalar nedeniyle nem tamaktadr. Gerek ii cretlerinde parasalc
politikalarla birlikte gerekleen hzl erime, 1989 baharnda sregiden ve cretlerin arttrlmas talebiyle snrl kalan ii eylemleri iin gerekli meruiyet zeminini oluturmutur. Bu meruiyet zemini, dnemin zal babakanlndaki hkmetinin icraatlarndan honutsuz kesimlerin genilemesi ve zellikle de yeni
232
LER DURSUN
233
234
LER DURSUN
235
236
LER DURSUN
237
238
LER DURSUN
239
KAYNAKA
Akkan, Engin (1990) Bahar Eylemleri ve yeri Komiteleri, Birikim, say 14, ss. 32-36.
Argn, kr (1992) Neo-Marksist Snf Analizinde Weber Hayaleti Birikim, say 36, ss. 19- 31.
Aronowitz, Stanley (1992) The Politics of Identty: Class, Culture, Social Movements, Routledge, New
York.
Barry, Norman. P. (1989) Yeni Sa, (ev.) Cevdet Aykan, Bask: Yeniehir, Ankara.
Baer, Erturul (1992) Sol Hareket ve Sendikal Tasavvur, Birikim, say 42, sayfa 56- 59, Birikim Yaynlar, stanbul.
Belsey, A. (1994) Yeni Sa, Toplumsal Dzen, Yurttalk Haklar, (ev.) H.eren, Mrekkep, 1, ss. 3-13.,
Beeli, Mehmet (1993) i Snf ve Sendikal Hareketin Gncel Sorunlar, Birikim, say 53, ss. 46- 51.
Bora, Tanl (1990) Yeni Toplumsal Hareketlere Dair Notlar, Birikim, say 13, ss. 49- 53.
(1989) i Snfnn Lokomotifi Harekete Geerken, Birikim, say 6, ss. 39-45.
Boratav, Korkut; Aksoy Asu; Savran, Sungur (1994) Trkiye Ekonomisinde Yapsal Deiim ve Trkiyede Egemen Snflar, Alan Yaynclk, stanbul.
240
LER DURSUN
Boratav, Korkut (1990) Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, Gerek Yaynevi, stanbul.
(1995) Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm, Gerek Yaynevi, stanbul.
Bottomore, Tom (1993) Marksist Dnce Szl, ev. Mete Tunay, letiim Yaynlar, stanbul.
Burton, G. (1995) Grnenden Fazlas: Medya Analizlerine Giri, (ev.) N. Din, Alan Yaynclk, stanbul.
Connolly, William E. (1995) Kimlik ve Farkllk, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Demir, Trkay (1989) Sosyalist deoloji ve i Snf, Birikim, say 7, ss. 34- 40.
Eagleton, Terry (1996) deoloji, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Erdoan, Necmi. (1994) Metinleraraslk, Hegemonya ve Siyasal Alan, Toplum ve Bilim, 63, ss. 40-57.
Elliot, P.; Murdock, G.; Schlesinger, P. (1986) Terrorism and the State: A Case Study of the Discourses of Television. ss.264-286. (der.) Collis, Curran, Garnham, Media, Culture and Society iinde,
Sage, Londra.
Fiske, John (1987) Television Culture. Routledge, Londra ve New York.
(1989) News, History and Undiciplined Events. Routledge, Londra ve New York.
(1990) Introduction to Mass Communication Studies. Routledge, Londra ve New York.
Frank, Andre Gunder ve Fuentes, Marta (1990) Toplumsal Hareketler zerine On Tez, Birikim,
(ev.) A.Grata ve T. Bora, say 16, ss. 29- 41.
Geray, Haluk (1995) Kreselleme ve Masa st Smrgecilik, Mrekkep, 3.
Goldstein, Jonah ve Rayner, Jeremy ( 1994) The Politics of Identity in Late Modern Society, Theory
and Society, cilt 23/3, ss. 367- 384.
Gouldner, Alvin ( 1978) New Class Project I, Theory and Society, cilt 6/1, ss. 153- 203.
(1978) New Class Project II, Theory and Society, cilt 6/3, ss. 343- 389.
Glasgow University Media Group (1982) Really Bad News, Writers and Readers, GB.
Glasgow University Media Group (1980) More Bad News, Routledge, GB.
Hartley, J. (1982) Understanding News. Routledge, Londra ve New York.
Hirsch, Joachim (1992) Fordism and Post- Fordism:The Present Social Crisis and its Consequences, Post Fordism and its Social Form: A Marxist Debate on the Post-Fordist State iinde, (der.)
Werner Bonefeld & John Holloway, Hardcover.
Kanar, Haim (1997) Trkiyede Snflarn Dn, Bugn, Yarn, Doruk Yaynlar, Ankara.
Keyder, alar (1989) Kriz ve i Snf, Birikim, say 2, ss. 13- 18.
Laclau, Ernesto (1989) Snf Sava ve Sonras, Birikim, (ev.) A.zkan, say 5, ss. 24- 27.
Lainer, mer (1989a) Yeniden Sosyalizm ve Sosyalizmde Devrim, Birikim, say 1, ss. 19-33.
(1989b) Devrimci Sosyalizmin Gndemi, Birikim, say 2, ss. 8-12.
(1991) Zonguldak Olay ve i Hareketinde Siyaset, Birikim, say 21, ss. 5- 11.
(1992a) iddet ile Ekonomi likisi, Birikim, say 38/39, ss. 30- 37.
(1992b) i Snf ve kinci Sanayi Devrimi, Birikim, say 41, ss. 8-15.
Larrain, Jorge (1995) deoloji ve Kltrel Kimlik, Sarmal Yaynevi, stanbul.
Manza, Jeff ve Brooks, Clem (1996) Does Class Analysis Still Have Anything to Contribute to the
Study of Politics?, Theory and Society: Symposium on Class, cilt 25/5, sayfa 717- 724.
Miliband, Ralph (1989) Snf Siyaseti, Birikim, (ev.) A.Ekmeki- A.zkan, say 5, ss. 28-31.
Morley, David (1978) Industrial Conflict and the Mass Media, Manufacture of News iinde (der.)
S.Cohen ve J.Young. Sage, UK.
Mller-Plantenberg, U. (1985) Kapitalizmin nc Byk Bunalmnn Tarihsel ve Siyasal Bir Yorumu, Kriz ve Neo- Liberalizm iinde, (der.) Ragp Zarakolu, Alan Yaynlar, stanbul.
241
Nalaolu, Halil (1989) Ernesto Laclau: Alternatif Bir Epistemoloji ve Politika, Birikim, say 7, ss.
41- 46.
(1990) Sosyalist Eletiri ve Yeni Toplumsal Hareketler, Birikim, say 11, ss. 65- 67.
ngen, Tlin (1995) Kapitalizmin Yeniden Yaplanmas ve Sendikalar, Yeni Marksizm ve Gelecek,
say 5, ss. 9-57.
zkan, Akdoan (1989) 1 Mays zerine, Birikim, say 2, ss. 71-72.
(1990) Trkiye Solunda Trajik Dnya Anlay, Birikim, say 19, ss. 30- 33.
zkazan, Alev (1997) Refah Devletinden Yeni Saa: Siyasi ktidar Tarznda Dnmler, Mrekkep, say 7.
Peker, Blent (1991) Sovyetler Birliinde i Snf in Yeni Bir Balang: ktidar Mcadelesi, Birikim, say 31, ss. 50- 56.
Pekin, Faruk (1989) 89 Bahar i Eylemleri zerine, Birikim, say 2, ss. 19- 24.
Savran, Sungur (1994) Trkiyede Egemen Snflar, Trkiye Ekonomisinde Yapsal Deiim ve Trkiyede Egemen Snflar iinde, Alan Yaynclk, stanbul.
(1992) Trkiyede Snf Mcadeleleri, Kardelen Yaynlar, stanbul
Schlesinger, Philip (1994) Medya, Devlet ve Ulus, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Somers, Margaret R. (1994) The Narrative Constitution of Identity: A Relational and Network Approach, Theory and Society, cilt 23/5, ss. 605- 649.
Snmez, Mustafa; Lainer, mer ve Savran, Glnur (1994) i Snfnn nc Rol: Teknoloji ve i
Snfnda Deiim, Alan Yaynlar, stanbul.
ahnazarov, Oleg (1990) Snf Mcadelesi zerine, Birikim, say 15, ss. 33- 40.
aylan, Gencay (1994) Deiim, Kreselleme ve Devletin Yeni levi, mge Yaynevi, Ankara.
Tekeli, lhan, Yldrm Ko, Yusuf Ik (1991) Yeniden Yaplanma ve Trkiye, Birikim, say 28, ss. 34- 48.
Thompson, J.B. (1984) Studies in the Theory of Ideology, Polity Press, Cambridge.
(1992) Ideology and Modern Culture, Polity Press, Cambridge.
Therborn, G. (1989) ktidarn deolojisi ve deolojinin ktidar, letiim Yaynlar, stanbul.
Trkdoan, Orhan (1998) i Kltrnn Ykselii, Tima Yaynlar, stanbul.
Waters, Malcolm ve Jan Pakulski (1996) The Reshaping and Dissolution of Social Class in Advanced
Society, Theory and Society: Symposium on Class, cilt 25/5. ss.ayfa 667- 691.
Wolfe Arnold S. (1992) Whos Gotta Have t? Ownership of Meaning and Mass Media Texts, Critical
Studies in Mass Communnication, cilt 9, No:3, s.261-276.
Wright, Erik Olin (1993) Class Analysis, History and Emancipation, New Left Review, cilt 202, Aralk, ss. 15- 35.
(1996) The Continuing Relevance of Class Analysis, Theory and Society: Symposium on Class,
cilt 25/5, sayfa 693- 716.
Yavru, rfan (1990) Sosyalist Hareket ve Siyasal Eylem, Birikim, say 12, ss. 17-21.
Yazc, Erdin (1996) Osmanldan Gnmze Trk i Hareketi, Aktif Yaynlar, Ankara.
Young, A. (1990) Appeals to valuelessness: Objectivity, Authenticity and the News Discourse. Textual Practice, cilt 4, say:1, ss. 38-52.
Zaretsky, Eli (1995) Identity and Democracy: A Critical Perspective, Radical Democracy: Identity,
Citizenship and the State, (der.) David Trend, ss. 140- 145.
242
LER DURSUN
In this study, the main problematic is the representation of the Turkish working
class identity in newspapers and tv news. The representation of the different
identities, especially gender, ethnicity and religion identities are the most
attractive issues in media studies in Turkey. Although working class identity
deserves attention in media studies, there are some handicaps in studying it.
Some of these reasons emanate from the theoretical decline of Marxism and
the dissolution of communist systems, and some others emanate from unique
determinants of Turkish social structure. After a brief conceptualizing of the
working class and its continuing relevance in late capitalist societies, the working class position is problematized around identity politics. It is believed that in
spite of the changes it experiences, working class still exists and the production
relationship is the objective source of the class interests which gives its identity.
Class identity is a process that is constructed and reconstructed by its own
collective actions. Thus media, which is one of the main definers and mediators
of dominant interests, becomes a location of collective identities by representing them.
This study has two major arguments: first, Turkish working class is considered to be a tense political agent since the days it was represented in 1970s.
Second, it is argued that the similar representative characteristics and codes are
still utilized. In spite of all announcements of death by the new rightist ideology, Turkish working class is still a tense political agent in commercial media.
This study aims to display how the class identity is represented and constructed in these processes. The method of this study isnt reception analysis
but textual analysis. Using this analysis makes it possible to reveal how the
working class identity is defined in relation with the other subject positions like students and bussinesmen- and social and political developments.
Two materials are analyzed: A Turkish popular newspaper, Hrriyet, and the
tv news of ATV, Show, Star, Kanal 6 and Kanal D. Three major working class
demonstrations are examined: May 1st labor festivals, passive resistance
actions and general strikes.
In this study, first the including and excluding processes are discussed and
243
second, as the identity is constructed in specific spaces, these spaces or positions are mentioned. Considering spaces is necessary in examining the social
spaces where the labor acts in, and the texts position in all the news bulletins.
These positions of the news texts provide the context of the action. After these
analyses the syntactic and lexical choices of news language is examined and
major visual preferences are construed. It is argued that news is a ground for
ideological struggle and hegemony. With this analysis what kind of world is
constructed about working class identity is explored and decoded.
Literatr Eletirisi
Mete Tunayn
Trkiyede Sol Akmlar zerine
Mete etik*
Mete Tunayn Trkiyede Sol Akmlar 1908-1925 incelemesi, kukusuz Trkiyede sol dnce zerine yaplm en nemli alma. Doentlik tezi olarak hazrlanan eser, 1967den itibaren drt bask yapt. Drdnc baskda (1991) belgeler ayr bir ciltte topland. 1992 ylnda ise bu almann 1925-1936 yllarn
kapsayan ikinci cildi yaynland. Biimi ve ierii itibariyle ilk ciltten ok farkl
olan ikinci cildin bu zelliklerinin zerinde ayrca durmak gerekecek.
Bu yaz kapsaml bir literatr eletirisi olma iddiasnda deildir. Burada Tunay ve kitabnn dndrdkleri tantm/eletiri formatna uygun olarak verilmeye allacak.
Tunayn almasndan nce Trkiyede solun geliimi zerine kan eser
saysnn ok az olduu grlyor. Tark Zafer Tunayann ansiklopedik almas Trkiyede Siyas Partiler, dier rgtlerle birlikte sol partileri de ieriyordu.
Bundan baka Tunaynkine yakn tarihlerde yaynlanan George Harrisin, anti
komnist lhan Darendeliolunun kitaplar ile Kerim Sadinin almalar dorudan bu alana ait olarak ilk akla gelenler. Keza Fethi Tevetolu (1944 IrklkTuranclk davas san) ve eski solcu Aclan Saylgan (eski Trkiye Genler Dernei yesi ve 1951 Tevkifat san) gibi solun uzandaki kiilerin eserlerini
anabiliriz. Trk sol gruplarnn ve yazarlarnn da bu tarihten sonra derleme ve
kendi tarihlerine ilikin yaynlar oldu.
Dier yandan kitabn yaynndan sonra sol eilimli tarihi ve aratrmaclarn
bir ksm almalarn ksmen ya da tamamen bu yne evirdiler. Mete Tunayn 1982de ahin Alpaya syledii biz de hep Tark Zafer Hocann Siyas
Partilerinden ktk szne benzer ekilde Mehmet Alkan, Orhan Silier ve hat(*) Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998
245
t Zafer Toprak gibi yazarlarn sol tarihi zerine almalar bariz ekilde Tunayn kitabndan ilham alm olmal. Hatta Orhan Silier, Tunayn kitabnn
belgeler cildine de alnan makalesinde (Dersaadet Amele Cemiyetleri ttihad,
1991, s. 72), Trkiyede Sol Akmlar, hipotezlerin dayandrlaca veriler bakmndan temel kaynak olarak grdn belirtiyor. Tunay ve eseri solun tarihi
asndan ok ayr bir yere sahip.
Mete Tunay, bilindii gibi, meslekten tarihi olarak yetimemitir. A.. Siyasal Bilgiler Fakltesinde dari ubeyi bitirdikten sonra ayn fakltede Kamu
Hukuku ve Devlet Teorileri Krssne asistan olarak girmitir. Akademik rnlerini de, -eitli gazete ve dergilerdeki ok sayda popler siyas yazlar ve kitap eletirileri dnda-, doktoradan itibaren siyaset bilimi alannda vermitir.
Bu alandaki almalar daha ok eviri ve derlemelerden oluuyor. Popper, Lipset, Sorokin, Bottomore gibi yazarlardan yapt nemli eviriler yannda,
ciltlik Batda Siyasal Dnceler Tarihi / Seilmi Yazlar (ilk bask 1969) ve iki
ciltlik Sosyalist Siyas Dn Tarihi (1970de tamamlanp 1976da baslm)
derlemeleri hayli kaliteli editrlk ve eviri almalardr. Konunun uzman ve
rencileri asndan yapt sistemli eviri hizmeti byktr. Tunay, teorik yk ar siyas teori eserlerini baaryla evirmesine ramen, benzeri bir sentez
ve dnce tarihi denemesine girimez. almalar arasnda eviriler en byk
ksm oluturmaktadr. O kadar ki, dediklerini tmyle benimsiyorum diye
izah ederek Anatol Rapoportla Hans Reichenbachn makalelerini de, kendi yazlarn derledii Bilinecei Bilmek iine almtr. Aleaddin enelin 1982de yazdna gre, Tunay, bu yllarda, -herhalde en yeteneklilerinden birisi olduuTrk siyas teori hocalarnn yirmi yldan nce bir dnce tarihi yazamayacan sylemektedir. 1998e gelindiinde, Tunayn verdii sre artk dolmak
zeredir. Ancak u anda geldii nokta, kaliteli evirileri srmekle birlikte, byle
bir almann hazrlnda olduunu dnmemize fazla izin vermemektedir.
Mete Tunayn siyas teori alanndan kopmamakla birlikte tarihe kayn,
herhalde Trkiyede Sol Akmlar ile balatmak yanl olmayacaktr. Kitap, yazarnn akademik hayatnda bu bakmdan da ayr bir yere sahiptir. nszde Tunay,
kendisini Trk solu zerinde almaya tevik eden kiinin Tahsin Bekir Balta olduunu sylyor. Dier taraftan, o dnemde Mete Tunay, Trkiye sosyalist hareketi iinde etkinlik gstermekte olan parlak bir akademisyendir ve solculuunun da phesiz bu konuyu semesinde etkisi bulunmu olmaldr. Boluklarla
dolu tarihi zerinde almak; herhalde Trk solu iin byk bir hizmettir. Trkiyede sosyal bilimler ve siyaset alannda solun etkinliinin artt 1960larn ortalarnda, dil bilen (Rusa bilmemesi bir eksikliktir tabi), eski yaz okuyan, siyas dnce tarihine ve sosyalist dnce kltrne hkim olan ve siyas teori
alanndaki gelimeleri yakndan izleyen solcu bir akademisyen olarak Tunay
byle bir i iin en uygun kiidir. Gelikin tarih bilgisi ve pek ok yerde kendini
gsteren aratrmaclk yetenei ve ahlk da en byk yardmclardr.
246
1908 ncesinde, aznlklar dnda, bir Trk sol dncesinin varlndan sz
etmek zordur. Kerim Sadiden nakille bunlar on alt maddede sayabilen Tunay, almasn sol dnce aratrmas iin uygun bir dnem olarak, 1908 devrimi ile balatyor.
lk ii rgtlenmelerinin, grevlerin ve ilk sosyalist partilerin ortaya kmaya balad 1908 sonras dnem, yine de bir dnce tarihi almasna imkn
verecek malzemenin derlenmesi asndan eitli glkler tamaktadr. Yaynlar, rgtlenmeler, yarglanmalar ve sonular hakknda bilgiler gibi, pek ok
noktada karlalan tkanklk nedeniyle, Tunay bazen bizzat bu konularn
aratrclna soyunmak zorunda kalmtr. Belki de pr bir dnce tarihinin
bariz zorluu karsnda, kitabn bal, rgtlenme ve eylemleri de ierecek
genilikte bir kavram ile belirlenmi. Akm, hem bir hareketin ald rgtlenme, yayn vs. biimleri, hem de o hareketin tad dnceyi ierecek genilikte. almann adnda sol dnce deil de sol akmlar ifadesinin kullanlm olmasnn byle bir olanak salad kabul edilebilir.
Mete Tunay kitabnn metnini drt bask boyunca temelde korumu. Sonradan ksa bir iki ekleme yapm. Sadece baz szckleri sonraki basklarda Trkeletirmekle yetinmi (bir yerde ise gizliyi, hafi olarak deitirmi). Ana
metnin dnda baz yerlere ereve yazlar, yeni dipnotlar eklemi, belli noktalarda yazdklarnn yayn alannda bulduu yanklar not etmi, sonradan kan
kitap ve makalelerin katklarn dipnotlarda deerlendirmi. lk cilt ktktan
sonraki yaynlar Mesai 1920 - Halk uralar Program (1972), 1923 Amele Birlii
(1989) ve 1982de kard Eski Sol zerine Yeni Bilgiler kitabndaki bilgileri de
bu cildin iine katm. Bu kitaplarn, evrimyaz yaynlar Mustafa Suphinin
Yeni Dnyas (1995) ve Arif Oruun Yarn 1933 (1991) izliyor.
Ben burada birinci cilt iin drdnc basky ve belgeler cildini (BDS Yay., stanbul, 1991) kullanyorum. kinci cildin zaten u ana kadar tek basks var
(BDS Yay., stanbul, 1992).
Kitabn giri ksmnda, Tunay, grelilii szck anlamnda aka belli olan
sol kavramn tanmlamaya alyor. Snrl bir literatr ve biraz znel kstaslarn (insandan hareket edi, rasyonalizm) ok operasyonel olmadnn beliriiyle, kavramn tarihsel geliim ve kullanmn vermek yararl grnyor. Kendisi de bu planda beliren sol gruplar incelemesine alyor.
Yine giri ksmnda, yazarn Trkiye tarihine bakn ortaya koyan nemli bir
ayrm var. Tunay burada ada Trkiye tarihinin bir siyaset ve bir de idare
devrine ayrlmas gerektiini ne sryor. Kitaba konu olan 1908-1925 dnemi,
solun kendi i evrimi asndan deil (geri TKP nc kongresi ile girilen yeni
bask devri de bu dnemete belirir), genel Trkiye tarihi asndan belirlenmitir. Buna gre 1908-25 yllar (1913-18 hari), bir siyaset dnemini ve Takrir-i Skn kanunuyla balayan ve 1945te kapanan dnem de Trkiyede bir idare dnemini ifade etmektedir. Bu giri yazsnda Tunay, ayrmna esas ald siya-
247
setin tanmn vermiyor, ama siyaseti savunan iki yazara gndermede bulunuyor. Aslnda Tunay, Batda Siyasal Dnceler Tarihi / Seilmi Yazlarn nsznde, siyaseti erk (iktidar) olgusunun evresinde dnen her trl hareket olarak tanmlamt. Bu aslnda geni, ama iyi bir tanmdr. Ancak Tunay bu tanm
kendi tercihine gre biraz daha daraltr ve Londra ktisat ve Siyaset Bilimi Okulundan eski hocas olduunu syledii Prof. Oakeshottun ders notlarndan para aktararak, siyas eitlilik, otoritenin deiebilirlii gibi ltlerle, siyasetten,
zgr siyaseti anladn aklar. Trkiyede Sol Akmlardaki dnemlemeye lt kabul edilen siyaset tanm bu olmaldr. Trkiye tarihini dnemlerken iktisad, hukuk, tarih baka ltleri deil, fakat pr -ve fazla aklayclk gc olmayan- siyaset bilimi ltlerini kullanmann varabilecei tek boyutluluu, Mete
Tunay fikir jimnastii denemesinin heyecan iinde grememi olmal.
Buna karn Tunay (ikinci cildin giriinde) aslnda, solun iinde varolmaya
alt genel ortam renme abalarnn rn olarak sz ettii, dier nemli
eseri olan T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas 1923-1931de (ilk bask
1981), -tarihler akmakla birlikte-, ayn dnemlemeyi kullanmaz. Betimleme
faaliyeti iin tarih bilimini, asl zmleyici bilim olarak ise siyaset bilimini kabul
ettiini belirttii Girite, parti (ya da devlet) sistemlerini, vesayet partisi, tek
parti, diktatrlk kavramlarn ve ilgili baz snflamalar aktarr. Kitaba esas ald bak, devlet siyas sisteminin ald biimin izlenmesidir ve kitabn tek-parti
sisteminin kuruluunun tamamlanmasyla bitirir. Trkiyede Sol Akmlarda
(s.221), Takrir-i Skn Kanunu metninde geen idareten szcnn, idare
dnemi ayrmnn yerindeliini kantladn iddia edecek kadar tezinin arkasnda olan Tunay, 1981de bunu bahse deer dahi grmemektedir. Trkiyede
Sol Akmlarn ikinci cildinde ise, nceki bak ve dnemlemesini kastederek,
stnden eyrek yzyl gemi olmasna karn, bu plan aynen srdrmek istiyorum der. 1925-36 arasnda TKP dnda bir muhalif parti olmamasn Trkiyenin siyaset-d denebilecek bir ynetime girmi olmasnn sonularndan biri diye kabul ederek, ihmal ettii dnemlemesini tekrar ele alr.
Mete Tunay, 1988de Niyazi Berkes zerine dzenlenen bir panelde yapt
konumada Behice Boran ve Muzaffer erifin 1940larda Marksist olduklarn,
ama eserlerinin, Marksist almalar olarak deerlendirilemeyeceini sylyordu. Bu durum, kendisinin de denetledii bir sorun olduunun anlalmas bakmndan, acaba Mete Tunayn yazdklar Marksist tarih mi? sorusunu akla getiriyor. Eserlerine bakldnda, Marksizmi iyi bilip yararlanmakla birlikte kendisinin de bu iddiada olmad anlalyor. T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmasnda zaten aksini dndrecek bir belirti yok iken, Trkiyede Sol Akmlarn
tamamnda Tunayn Marksizme mesafeli, bir dnce tarihisine zg teknik bir tutum ald grlyor. Marks teoride, ... iyi toplum, dnyadaki her
eyin herkesten yeteneine gre ve herkese gereksinimine gre paylatrlaca... bir dnemdir ki, bunun teknik adna komnizm denir (italikler bana ait -
248
aslnda Alman deolojisinde akland zere, bunun teknik ad komnist toplumdur; komnizm ise bir toplumun deil, bir hareketin addr. Kendisinin
derledii Gotha..daki kullanm da bununla uyumludur). Bunun nedeni hem
eserin temelde akademik bir alma olmas, hem de Tunayn kendi siyas-bilimsel tercihleridir. efik Hsnden ilham alm olan satrlar dierlerinin yannda Marksizme ok fazla angaje durmaktadr. Birinci ciltte (s.24) Tunay, kendi
tavrn aydnlatacak nemli bir ey sylyor. yi Marks olmak, iyi solcu olmak
iin yeterli deildir. (yi Marks yaktrmas menevik anlamna da kullanlabilir, ama balamdan bamsz olarak, sarfettii sz kendisine uygundur.) Yazarn, solun iinde, fakat yine siyas bakmdan da mesafeli bir tutumu vardr.
Tunayn kitab yazarken kulland malzeme Trk nklap Tarihi Enstits
Arivi belgeleri, Paristeki I. zger Dosyas, rgtlerin yaynlar, bildiriler, telif
eserler, dneme ait gazeteler ve canl tanklardan elde edilen belge ve szl bilgilerden oluuyor. Sovyet dneminde Moskovadaki arivlere kabul edilmeyen
Tunay, salad bursla Stanfordda Hoover Ktphanesinde alm. (Burann
Trke ksmnn kuruluunu, niversiteden atlp isiz kald dnemde Pertev
Naili Boratav Trkiyeden idare etmiti. Belki Tunayn orada okuduu kitap ve
dergilerin bir ksm Boratavn dolat sahaflardan alp gnderdikleriydi.)
Kitabn birinci cildi blmden oluuyor. lk blm Osmanl solculuuna
ayrlm. Grevler ve ii hareketleriyle balayarak, daha ok tiraki Hilmi ve
Osmanl (daha sonra Trkiye) Sosyalist Frkasna ve dier akmlara yer veriliyor. Tunay, Hilminin hareketinin Merutiyet ve Mtareke dnemlerindeki nitelii, ngilizlerle ilikileri vs. zerine salam muhakemesi ile dnemin metinleriyle tartma yrterek yarglarda bulunuyor. Dnemin solcularnn bilgi eksikliinin de altn iziyor.
kinci blm Anadoluda Milli Mcadele srasndaki sol akmlara ayrlm durumda. Burada Tunay Anadolu sol hareketlerini TBMM-Sovyet ilikilerine paralel olarak ele alyor. stiklal Harbi konusundaki geni bilgisi ve malzeme destei burada kendisini gsteriyor. lk baskda olmayan ttihat solu da bu blme eklenmi. Yeil Ordu, -yine sonradan eklenen- Halk Zmresi ve Mesleki
Temsil fikri, resmi ve hafif Trkiye Komnist Frkas da bu blmde. Trkiye
Halk tirakiyun Frkas tarihinin dnemlenmesi, -Trk yayn hayatnda tartma yaratm- Mustafa Suphi, erkes Ethem ve TBMM hkmetinin bunlara
ilikin bask-hogr tavrlar da. stiklal Harbinin ve Avrupa ve Sovyet devletleri ile ilikilerin geliimi fonunda, anlaml ereveye oturtuluyor.
Dier konulardaki geni bilgisine karn, Mete Tunayn ttihat ve Terakki
zerine bilgilerinde yer yer eksiklik grlyor. rnein, 5 Eyll tarihinin ttihat
ve Terakkinin tarih-i teekkl olarak anlmasnn nedenini anlamadn syleyip, konuyu tartyor (s.121). Oysa 5 Eyll 1322, 18 Eyll 1906, ttihat ve Terakki
rgtnn ekirdei olan Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurulu tarihidir. Devrimi yapan ttihat ve Terakki de, daha ok bu Osmanl Hrriyet Cemiyetinin de-
249
vam gibidir. Bunun dnda 1908 devriminin ykc program zerine vurgu yapmas, Tunaya etkisini dndryor. Tunayn, Sina Akinin editrln yapt Trkiye Tarihi c.IVte yazd 1908-23 dnemi siyas tarihi de aslnda dier
eserlerine gre yzeyseldir. Burada ttihat ve Terakkinin diktatrl, dnemin
genel olaylar ve Genel Kurmay yaynlarna dayanarak savalar anlatlmaktadr.
Ayrca, aklayclktan uzak ve dnemin gerek uzmanlarnn rabet etmedii,
Sina Akinden alnma denetleme iktidar - tam iktidar ayrmna dayanlmakta,
fakat tam iktidar dnemi, diktatrlk ile ikame edilmektedir. Yaznn en iyi
ksm Tek-Parti Ynetimi... kitabndan aktarlan Milli Mcadele blm.
nc blm sol dnce bakmndan en nemli konuya, stanbuldaki Aydnlk evresine ayrlm durumda. Bata, proletaryann kurtuluuyla Trk
milletinin kurtuluunu zaman zaman kartrdklarn syledii Berlindeki
Kurtulu evresini anlatyor. Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas ve Aydnlk,
Komintern gelimeleriyle senkronik olarak ele alnyor. i hareketleri ve rgtlenmeleri, Amele Birlii, Orak eki oluumlaryla, dnemin grevlerinin saptanabilen dkm veriliyor. Aydnlkn stiklal Harbi yllarnn olaylarna, Cumhuriyet ve burjuva muhalif akmlarna kar tavrlar anlatlyor. Burada Tunayn
tm iddialarn deerlendirmeye olanak yok, ama efik Hsn, baz sorunlu konularla birlikte Tunayn yaklamnn tespiti bakmndan nem tayor.
Dr. efik Hsnnn yukardaki sorunlara ilikin aklamalar zerinde, Tunay uzun uzun duruyor. Doktorun zgn ve parlak zmlemelerinden paralar aktaryor. Tunay, onun daha ok Sovyet ynlendirmesinden uzak olduu
1920lerdeki yazlarn beenir. Yalnz, mill devrimci harekete kar taknlan tavr bakmndan TKP-Kadro benzerlii konusunda yazar, efik Hsnde bulunan bir nans atlam gibidir. Doktor, sorumluluunu stlendii eylem programna esas olacak bir Trkiye tahlili abasyla lke gelimelerini ok yakndan ve
derin bir kavrayla izlemektedir. Burada Tunayn aratrma konusuyla ilikisi,
balangtaki mesafeli konumdan epey uzaklayor. Yazar, incelemeye ald
dnrden hayli etkilenmie benziyor. Sonu yerine yazd lk Trk Sol
Akmlar zerine Baz Dnceler ksmnda, bunu zaten bir ekilde kendisi de
belirtiyor: lk solcularmz... Trkiyedeki siyasetin oluumunu anlamak bakmndan bize pek ok ey retmilerdir. Aslnda Mete Tunayn, Giri blmnde 1908 Devrimi ve Milli Mcadele, Terakkiperver muhalefet deerlendirmeleri efik Hsnnn aklamalarnn neredeyse aynsdr. zellikle giri ve
sonu yerine yazlan blmdeki analizler, yzeysel siyaset-idare dnemleri
ayrmndan ok daha derin ve zengin. Ancak Tunayn dneme ilikin olarak
yapt bu yorumlar Tek-Parti Ynetimi...nde yine gremiyoruz. Hatt Trkiyede Sol Akmlarn ikinci cildinde (s.24), TKPnin, komprador ve kar devrimci
olarak niteledii Terakkiperver muhalefete ynelik eletirisiyle alay ediyor. Oysa
ilk cildin giriinde (s.23) bu yorumun bir benzerini kendisi yapyordu:
250
Fakat, ... komprador burjuvazi, bu kadaryla yetinmemi ve siyasal iktidar da milliyeti burjuvazinin elinden almak istemitir. Bunun iin, daha ok kiisel nedenlerle
ynetici kadrodan ayrlm birtakm nl kimselerden yararlanm ve laiklik hareketinin rahatsz ettii dindar halk kitlelerinin tepkilerini kullanmak yoluna gitmitir.
Yazarn bir eserinde kulland dnemleme, ou zaman dier eserinde grlemiyor. Mete Tunayn, tarih dnemlemeleri ve aklama erevelerini adeta,
bir incelemede bir kereye mahsus kullanp braklacak ve dierinde ilgisiz bir bakasnn seilecei basit aralar gibi grd anlalyor. ou yazarn fikri geliimini hayat hikyesinin siyas, meslek vs. dier ynleri oka etkiler. Bu deiiklikleri belki, benim bilgi sahibi olmadm bu yerlerde aramak gerekiyor olabilir.
Halifelik konusunda geleneksel grlerden uzak olarak bilinen Tunay, burada sonradan ekledii dipnotta byle eylerin kollanmaya allmamas doru olmutur demektedir.
Genel olarak kitabn btnnde, gelikin bir aratrma yetenei ve rnek
aratrma ahlk kendini gsteriyor. Mustafa Suphinin Fransada yazd tezini
bulma abas ve elde ettiklerini anlatt ksmlar buna en iyi rnek. Bunun dnda yine kitabn btnnde, Tunay, problem arz eden konularda mmkn
olan en geni bilgi, zeka ve saduyuya dayanarak yorumlar yapyor. Tartmalar
sunduktan sonra, aslnda, oysa, dorusu, iin gerei gibi szlerle balad pek ok cmle, tartmann en makul cevabn vermektedir. lk baskda
ulat kimi sonular da sonraki basklarda aklayarak dzeltmektedir. Tunay, sol fikirler arasnda ayrm, ifadelerin deerlendirilii ve tartmal isim ve
kiileri tehiste ok baarldr.
Bundan baka, daha nce Tek Parti Ynetimi...nde Fethi Okyar hakknda
ereflilik-erefsizlik imalar yapm olan Tunay, burada da benzeri ahlki yorumlarna oka yer veriyor. Siyas planda dneklik, ihanet gibi konularn dnda, bilimsel almalar iin de yararlanma-alma vs. yorumlar yapyor.
Birinci cildin Belgeler kitabnda Tunay, belge metinlerinin yannda, kendisine, Siliere ve Topraka ait makalelerle ve kaleme ald baz portrelerle almay
zenginletirmi. Sleyman Saminin ihanetini, milli komnizm taraftar dedii
Mustafa Suphinin Zeki Velidiye yataklk edip etmediini ve Kurtuluularn dnekliini yarglad ahlki yorumlarn srdrrken, ana metin cildindekilere
benzer baaryla Onbeler Cinayetinin zmn sunuyor. Ancak Tunayn,
1908-12 dnemi Selnik mebusu Vlahov hakkndaki portre yazsnda geen (s.23),
Makedonyal Panitza, Dimov ve Sandanskinin de Osmanl Meclisinde mebus olduu iddias doru deil. Mebus listelerine baklsa durum anlalabilirdi.
Trkiyede Sol Akmlarn ikinci cildi, daha nce de sylediim gibi ilk ciltten
ok farkl. lk cilt, baz eksiklerine karn, nitelikleri zenle belirlenmi konulara
gre ayrlmtr. Sentezci bir aba eserin tmne hkimdir. Eski Sol zerine Yeni Bilgilerden aktarlm Sunu yazsnda Tunay, ilk cildin zor okunduunu
251
ve iyi bir yazar olmadn sylyor, ama iyi aratrc olduu iin bunu da fazla
umursamadn belli ediyordu. Bu cildin bir kitaptan ok bir aratrma dosyasna benzediini sylyordu. Oysa tam da bu yaktrma kitabnn ikinci cildine uygundur. Bu cilt, 1925-36 yllar sol tarihi zerinde alan aratrcnn
yllara gre ayrd ve olduu gibi alnp yaynlanan alma dosyalarna benziyor. stelik belgelerin ierikleri ana metinde deerlendirilmiyor. kinci ciltte,
her yl/blm iin gayet mekanik hazrlanm olan hemen hemen ayn balklar
(Sovyetlerle ilikiler, ayrntlar, TKP, grevler...) var. Kimi yllarda baz balklar
yok, kimisinde nceden olmayanlar kullanlm. Kitaba 1927 Komnist Tevkifatnn Sunuu da eklenmi.
Bu cildin kapsad dnem, nceki ciltten farkl olarak Trkiyenin genel tarihi asndan deil, solun tarihi asndan belirlenmi (kitap desantralizasyon
kararyla bitiyor). Aslnda Tunayn niyeti kitab ok partililie gei (bir ikinci
siyaset dnemi?) yl olan 1945te bitirmek iken, bunun iin daha zamana ihtiyac olduunu aklayarak, arada ve sol tarihi asndan anlaml bir yerde bitirmek zorunda kalm.
Bu ciltte 1929 ylna kadar, her blmn bana E. H. Carrn kitabndan, o yla ait Trk-Sovyet ilikileri blm evrilerek eklenmi. Carrn yazlar ok faydal olmakla birlikte, insan, bunlarn yerine telif paralar karmaktan kanlmamalyd, diye dnyor. Zira bu durum kitaba kolaj havas veriyor. Bunu
izleyen, d ilikilerin ayrntlarna ait ksmlar anlaml ekilde daha ok TrkSovyet ilikilerine ayrlm durumda. TKP ksmlarnda ilgili gelimeler ve sonraki ksmlarda o yllarda tespit edilebilen grevlerin dkm aktarlyor. Ayn
ahlki deerlendirmeler, salam muhakeme ile tartmal konularn sonuca
balan bu ciltte de sryor. Yine efik Hsnnn parlak zmlemelerinden
paralar yeralyor. 1927 Tevkifat, Vedat Nedimin Menevik daresi ve ihbarcl vs. konular, bu grubun izgisi, -tek-parti diktatrlne kar kmad iin
eletirilen- Kadro, Cumhuriyet muhalefeti ekseninde izleniyor. Yine TKPnin
-elikili- CHPye szma ve muhalefet politikalar aktarlyor. TKPnin T.C.ye
kar muhalefetinin genelde Sovyetlerin d politika karlarnca belirlendii bilinir. Mete Tunay, 1936daki separat kararnn da sosyalist anavatann karlarnn gzetilmesinin en u rnei olduunu belirtiyor.
1929 blmnde -Tunayn, efik Hsnye kyasla kavrayn kaba ve yzeysel bulduu- Nazm Hikmet muhalefetinin nitelii zerinde duruluyor. Daha etkin, demokratik ve ak parti almas isteklerine kar, maruz kalnan
Trokistlik sulamalar aktarlyor. Her ey bir tarafa, Orhan Kemal, Kemal Tahir, Sabahattin Ali, A. Kadir, Balaban gibi isimlerin yerald Nazm evresi, hi
deilse sanatsal adan Trkiyeye yararl olmutur, denebilir. Bu arada aratrmaclk yetenek ve ahlknn, Tunay Trokinin eski yaknlaryla balant kurmaya kadar gtrd grlyor. Ancak 1929a ait parti bilgileri ounlukla gazete haberi aktarmndan ibaret.
252
Bu ciltte, kitabn bir art olarak, 1931 ylndan itibaren solcu yazarlarn edeb eserleri de verilmeye balanyor, ama eksikler de var.
1992 ylnda yaynlanan ikinci cildin, 1967de yaynlanan ilk cilde gre snrll, yazarnn yirmi be ylda geirdii deiimi de yanstyor. Yazar uzun zamandr eski almalarndakine benzer kapsaml konularda bir eser yaynlamamtr. Tunay, yirmi yl sonra diye erteledii teorik-sentez arlkl almalarn tersine, ayn dnemin sonunda, daha dar konularda karar klm gzkyor.
kinci cildin eksiklikleri bir tarafa, Trkiyede Sol Akmlar, hl Trk solunun
tarihi asndan en nemli kaynaktr. Kitabn zellikle birinci cildi, ayn zamanda Merutiyet ve Mtareke dnemi Trkiye tarihinin temel kaynaklarndan biridir. TKP arivinden kacak belgeler, bu dnemin kkl biimde yeniden ele
alnmasn gerektirir mi, bilinmez, ama byle bir durum dosa da, Trkiyede
Sol Akmlar, solun tarihi iin nemini koruyacak.
Mete Tunay, -belki yetersizliini kabul ederek- ikinci ciltte, imdilik elimden gelen bu kadar diyor. Ama kendisi hl, konu hakknda yllar iinde artm
geni bilgisi ve aratrma, deerlendirme becerileriyle, devam ksmlarnn tarihini yazmaya en uygun aday. kinci cildin eksikliklerinin bir sonraki baskda giderileceini (belki tamamen yeniden dzenleneceini) ve gelecek nc cildin de 1967deki ayn heyecan ve aba ile ele alnabileceini umalm.
KAYNAKA
Darendeliolu, lhan (1962-63), Trkiyede Komnizm Hareketleri, c.I-II, stanbul.
Harris, George (1967), Origins of Communism in Turkey, Hover Ins. Pub., Stanford.
(1975) Trkiyede Komnizmin Kaynaklar (ev: Enis Yedek), Boazii Yay., stanbul.
Sadi, Kerim (1994), Trkiyede Sosyalizmin Tarihine Katk, letiim Yay., stanbul.
Saylgan, Aclan (nsz 1967), Solun 94 Yl, y.y., Ankara.
Tevetolu, Fethi (1967), Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler: 1910-1960, Ayyldz Mat., Ankara.
Tunaya, Tark Zafer (1995), Trkiyede Siyas Partiler, 2. B. (1952 basksndan tpk basm), Arba Yay.,
stanbul.
Tunay, Mete (1972), Mesai 1920 - Halk rlar Frkas Program, S.B.F. Yay., Ankara.
(1976) Sosyalist Siyas Dn Tarihi, c.I, II, Bilgi Yay., Ankara.
(1977) 1927 Komnist Tevkifat (evrimyaz: Jlide Ergder), Birikim Yay., stanbul.
(1982) Eski Sol zerine Yeni Bilgiler, Belge Yay., stanbul.
(nsz 1983) Bilinecei Bilmek, Alan Yay., stanbul.
(1985) Batda Siyasal Dnceler Tarihi Seilmi Yazlar, c.I, II, III, Teori Yay., Ankara.
(1989) T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), 2.B., Cem Yay., stanbul.
(1989) 1923 Amele Birlii, BDS Yay., stanbul.
(1991) Arif Oruun Yarn 1933, letiim Yay., stanbul.
(1992) Siyas Tarih / 1908-1923, Trkiye Tarihi, Sina Akin (der.), c.IV, Cem Yay., stanbul, s.27-85.
(1995) Mustafa Suphinin Yeni Dnyas, BDS Yay., stanbul.
253
Left Movements in Turkey is no doubt the most important and influential book
among the studies on the left ideas in Turkey. The first volume of the book was
first published in 1967. The fourth edition (1991) which is reviewed here has
been revised and buttressed with new material. In the same year, documents
were collected in a separate book as the second part of the first volume. The
second volume was published in 1992.
Mete Tunay started his academic career in political theory branch and after
this book he has gradually concentrated his studies on history. The book filled a
wide gap in, the history of Turkish left, when it was published in 1967. Despite
its all defects, this volume which has a well-organized structure and coherent
comments supported by successful scrutinies has opened a new area to studies
of some Turkish historians and oriented their researches to a certain extent. In
this volume Tunay, according to his free politics criterion, accepts two periods in modern history of Turkey. He describes the years 1908-1925 as period of
politics, and 1925-1945 as period of administration. The first volume coincides with this first period.
The first volume consists of three chapters; Ottoman Left, Left in the
National Struggle and Aydnlk circle in stanbul. The author deals with the left
movements in Anatolia and in Istanbul in the light of Turkish-Soviet relations.
His wide information on War of Independence provides great support to his
comments. But his information on The Ottoman Committee of Union and
Progress and on 1908 Revolution seems to be insufficient.
The period which the second volume covers is determined according to the
history of Turkish left, not in accordance with the first volume. Tunay finishes
this volume with the decentralization decision occurred in 1936. In contradiction with the first volume, the prevailing view of the second volume displays a
narrowness. Chapters of this volume are distinguished simply according to
years. It has very mechanically utilized almost same titles in different chapters.
In some chapters, even translated texts are given in place of composed parts.
Although Tunay assesses some Marxist opinions and sometimes uses
Marxist terminology in his book, he does not pretend (and seem) to be a
254
Marxist. Instead, he claims to be a good leftist. Mete Tunays approach to the
left ideas which he sums up in his book is technical. He does not adopt the
ideas of his objects of research except Dr. efik Hsn - a prominent figure in
the history of Turkish left. The author quotes and uses Doctors statements to a
large extent. But Tunay leaves his analysis and takes irrelavent ones in other
works, as usual, without a meaningful explanation. Tunays comments on
Kemalism in the two volumes are also incoherent.
Both volumes attest a very developed research skill and a great success in
resolution of some events, and in personification of some names, which are in
dispute. Thanks to his proficiency on political theory, Tunay distinguishes the
differences among various left ideas very skillfully.
The narrowness which his recent works bear, also reflects the change of
Tunay as a scholar in the last decade.
Despite the defects of the second volume, Mete Tunays work Left
Movements in Turkey is still the most important reference book for the history
of Turkish left. At the same time the first volume is one of the main sources of
the history of the Constitution and the Armistice periods in Turkey.
letii / Deini
255
YURT VE DNYA: Ankarada aylk olarak intiara balayan bu fikir mecmuasnn ilk
nshas Sonkanun 1941 ay iinde kmtr. Bir sayfasnn ebad 18,5x 13,5 olup kapaiyle 70 sayfay muhtevidir. Sayfas iki stun zerine taksim edilmitir. mtiyaz Sahibi
ve Umumi Neriyat Mdr Dr. Behice S. Borandr. Ankara Alaeddin Kral matbaasnda baslmakta ve 15 kurua satlmaktadr. 1
(*) Bu makale, 1994 ylnda A Sos. Bil. Ens.de Gazetecilik Anabilim Dalnda yaplan Yurt ve Dnya/1941-1944 adl yksek lisans tezinden yola klarak yazlmtr. Tez iin Adnan Cemgil ve
Mediha Esenel (Berkes) ile birlikte tam 6 tane 90 dakikalk kaset doldurduk, bu yaz iin kasetleri
tekrar dinledim ve bir kez daha onlar olmasayd, almann kupkuru olacana karar verdim.
Bu yazy yazmak onlara teekkr etmemin bir yolu...
(**)Ankara niversitesi letiim Fakltesi.
1
256
szkonusu olduunda bu yllar gzard edilse de dnem, sosyal bilimlerin geliimi asndan son derece nemlidir ve ciddi olarak incelenmeye muhtatr
(Kayal, 1994: 156-157). Ayn evre yaptklar bilimsel almalarn yansra lkeye ait sorunlar da heyecanl bir biimde izlemi, olaylara yazarak gerekli mdahalelerde bulunmulardr.
1930lu yllarn sonu, 1940l yllarn banda Pertev Naili Boratav, Niyazi ve
Mediha Berkes, Behice Boran ve Muzaffer erif Baolu DTCFde yeni bir akademik evre oluturmulardr. Bu evre, DTCF dndan baz sanat, renci,
gazeteci, bilim adam ve retmenin de katlmalaryla genilemi ve zayf da olsa dnemin faist oluumlarna kar bir ses yaratmaya almtr. Milli ef iktidarnn faizan uygulamalarna paralel olarak, Nazi Almanyasnn da etkisiyle
saldrganlaan rk-turanc akm gibi parlak sloganlar retemeyen ve Trkiyenin koullarnda olgunlaamam olan sol daha gsz kalmtr. Baskn
Orana gre kinci Dnya Sava yllarnda Trkiyede sol akm bir avu aydnn
oluturduu iki koldan gelimitir. Bunlardan bir tanesi stanbul evresini oluturan Tan gazetesi, dieri de Ankara evresini oluturan Yurt ve Dnya ile
Admlar dergileridir (1969:259).
Yurt ve Dnyann ekirdek kadrosunu Pertev Naili Boratav, Niyazi ve Mediha
Berkes ile Adnan Cemgil oluturmaktadr. Adnan Cemgil ve Mediha Berkes derginin kadrosunun oluumunu yle anlatyorlar:
Cemgil: ...Niyazi ile Mediha Amerikadan yeni dnmlerdi. Niyazi Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde Sosyoloji doenti, Mediha ise asistand. Ben Erkek Sanat okulunda retmendim. Henz evli olmadm iin hergn Pertev ile birlikte Niyazilere giderdik ve her konuda tartrdk. Behice henz Ankaraya gelmemiti. Nasl oldu hatrlamyorum 1941 ylna doru bir dergi kartmaya karar verdik... (Aduk Gevrek,1994:65)
M. Berkes: ...Bir dergi kartmaya Niyazi ve Adnan karar vermiti. Onlara hemen Pertev de katld. Behice ise nceleri dergi ile hi ilgilenmedi. Bunun zerine Niyazi, Behice kendi ahs ile ilgili olmadka hibir eyle ilgilenmez, iyisi mi biz onu yaz ileri
mdr yapalm, ilgilensin dedi. Bunu Behiceye teklif ettiler. Behice gayet memnun
kalarak kabul etti ve dergi ile ilgilenmeye balad. Bylece derginin imtiyaz sahibi ve
neriyat mdr Behice Boran oldu.. (Aduk Gevrek, 1994: 66)
257
kesin yazlar ve derginin teknik ilerindeki katklar bu kanmz desteklemektedir.2
Toplam 229 makalenin 102 tanesi Yurt ve Dnyann ekirdek kadrosu olarak
nitelendirilen kiilerce yazlmtr. Dergide en fazla yazs olan yazar Adnan
Cemgildir. Nitekim Niyazi Berkes de anlarnda Cemgilin derginin tm ar ilerini yapmakla birlikte onun fikir ve dn yntemini ayarlayan kii de olduunu belirtiyor ve derginin Cemgilsiz kamayacan ve yaayamayacan
sylyor (N. Berkes, 1997:271).
258
unutulmamas gerektiini eklemitir. Dergiye ve yazarlarna baarlar dilerken
Yurd ve Dnyann zerinde durulacak bir deeri olduunu belirtmitir.
Dergiye yakn evreler, daha ilk saydan itibaren tepki eken derginin yazarlarna dikkatli olmalar konusunda uyarlarda bulunmaya baladlar. rnein ilk saynn hemen ardndan Peyami Safa Yurt ve Dnya hakknda unlar sylyordu;
...nmde bir dergi duruyor, dergi mi desem yoksa vapur tarifesi mi? Atm zaman
ortasndan kesilmi bir karpuz gibi kpkzl... Bu satrlar Adnan Cemgile ileten kiiye
yazarn cevab muzipce oluyor; Eksik olmasn, ya kelek deseydi... (Aduk Gevrek,
1994:159)
Dergi, bu eletirilere 2. saysnda bir teekkr yazsyla karlk vermitir. Teekkr yazsndan anlald zere, dnemin nde gelen yayn organlarndan
Ulus ve kdam, Yurt ve Dnyann yayn hayatna girdiini haber olarak vermiler, Radyo gazetesinin yayn eletirmeni de Yurt ve Dnyay vadedici bulduunu sylemitir.
Derginin izgisinin karsnda duranlar hemen ayrdetmek mmkn olurken, dostlarn belirlemek ok kolay olmamtr. Nitekim, dergiye yazlar ile
katkda bulunanlarn dnda zellikle maddi destek salayanlar, bu destei
derginin savunduu grleri benimsedikleri iin deil, sadece e-dost olduklar iin veriyorlard.
Dergi, Niyazi Berkesin kardei Enver Berkesin arkada olan Merkez Bankas
Genel Mdr Nusret Uzgrenin at banka kredisi ile kmaya balamtr.
Yayn kadrosunun belirttii zere, dergi hibir zaman kendini dndrecek kadar para kazanamam, abone saysnn ok az oluu ve masrafn, satlan dergilerden kazanlandan hep daha fazla olmas nedeniyle srekli cepten para gitmitir. Aslnda kt ve matbaa masrafndan baka bir masraf olmayan derginin bu tr masraflar ok da fazla olmayan reklam gelirlerinden karlanmaya
allmtr.3 Dergide yer alan reklamlar da hep e-dost araclyla alnmtr.
Cemgile gre reklam verenlerin amac sol olduklar ve dergiye de bu nedenle
maddi yardmda bulunmak istei deildi. rnein Bankas ve Milli Piyango
reklamlar yine Enver Berkesin araclyla alnmt.4
Bayii sistemi olmad iin datm da, dergilerin paketlenmesi, ay sonunda
hesap kesimi ve iade alm da hep derginin yazarlar tarafndan yaplyordu (A3 Derginin kt masraf sorunu yine arkadalar aracl ile zmleniyor. Enver Berkesin arkada Celal Cndolu, kendi krtasiye dkkanndan kd bazen veresiye veriyor bazen de hibe ediyor. Dergi yine e-dost ilikileriyle nce Alaeddin Kral matbaasnda daha sonra da Recep Ulusolunun Ulusal Matbaasnda baslyor. (Aduk Gevrek, 1994:73)
4 nhisar Sofra Tuzu, Ziraat Bankas, Bira, nhisarlar Malt Hlasas, Terzi (M. Grsoy-M. Ersoy), Tita, M. Seve Diki Makinas, Radyo Pikap, Doan Sigorta, AKBA Yaynlar, Halk Krtasiye Maazas reklam ve ilanlar 42 say boyunca dergiye alnan reklam ve ilanlardr. (Aduk Gevrek, 1994:
236-242)
259
duk Gevrek, 1994: 70-71). nceleri 500 tane baslan dergi, ilk zamanlarda olduka ilgi grnce, bundan cesaret alnarak 1000 tane baslmaya balanmtr.
Derginin ka tane satld, ka tanesinin iade olduu konusunda salkl bir etele tutulmad iin derginin net tiraj hakknda kesin bir bilgi yoktur.
Yurt ve Dnya adnda para ile btnn arasndaki ilikiyi kuruyorlar. Btnn ancak ve ancak paralarn etkileimi ile oluabileceini vurguladktan sonra toplumsal gelimenin de ancak bu ynde olabileceini belirtiyorlar.
Esasen insan cemiyetlerinin...iptidaiden medeniye doru olan silsilesine bakld zaman itimai tekamln birbirinden ayr ve kapal czlerden mteekkil itimai organizasyon halinden, czlerin dahilen farkllaarak byd ve birbirine baland
bir organizasyon ekline doru seyretmi olduu grlr... 6
Toplumun geliimindeki bu gidi bilim ve sanatta da kendini gsterir. Derginin yazarlarna gre, bilim, para para bilgilerden olumaktadr. Bu paralar,
yani bilgi, insan zgrletirici bir unsurdur. Bilginin domasnn en nemli nedeni de insann evresindeki gerei kavramaya alp, bunu denetimi altna
almaya uramasdr. nsann geree ulamasna yardmc olan bu bilgilerin
birlemesi sonucu da bilim olumutur. Bilim, insann doa ve kendi yazgs
zerindeki gcn arttran, ilerici, gizil ve edimsel bakmdan zgrletirici bir
gtr. Yazda dnemin Marksist anlayna uygun olarak bilimin ancak pratikte yararl olduu zaman bilim olduu savunulmaktadr.
...lim adam ne kadar pratik gayelerden uzak alrsa alsn, ilim eninde sonunda
cemiyete faydal olduu iin ve faydal olduu derecede inkiaf eder... 7
260
Berkes, bilimin muhakkak ki insan ihtiyalarna karlk olarak doduunu belirten yazsnda, tm dnyada her eyin siyasetin emrine verildii gnmzde,
bilimin toplumsal ve siyasal hayattan kopmasnn, onun tm ilevlerini yitirmesine neden olacan syleyerek destek veriyor ( 1942a; 271-271).
Yurt ve Dnya yazarlar dnemin milli ilim anlayna zt bir tarzda, bilimin
evrensel olduunu ve Trkiyede bilimin gelimesi iin ancak evrensel kstaslarn gznnde bulundurulmas gerektiini savunmulardr. zellikle Trk Tarih
Tezi ve Gne-Dil Teorisinin revata olduu ve rk-turanclarn bilim dnyasn kendi safsatalar ile doldurduklar bu dnemde evrensel bilim anlayn savunmak, Marksist olmak bir yana komnistlikle eanlaml grlmektedir. rnein Niyazi Berkes, lim Dnyasndaki Durumumuz adl makalesinde, Trkiyede mstakil bir ilim yaratmak ihtiyac duyanlarn olduunu, fakat bu ihtiya ortaya koyulurken, ya bu anlayn verdii heyecan ile ya da modern ilmin
mahiyetini kavrayamamak yznden, bir ngiliz ilminden ya da Fransz ilminden bahsedildiini belirtmektedir. Bu yanl bir kavraytr. Berkese gre zlenen ilim;
...dnya tefekkrnn hadiseleri(ni) bilmek, kanunlarn anlamak, ve insanlarn ihtiyalarna gre onlar kullanmak, tabii hadiselerin gidiine karabilmek yolundaki tecrbelerini, verimlerini, usullerini kullanmaktr... (1942a: 271-275)
261
...byk sanat eseri mevzuunu, ilhamn mahalli cemiyetten alr; ortaya koyduu hakikatler, uyandrd alaka ise beeridir. Milli sanatkar malzemesini mahalli hayattan
toplayan, fakat bu malzeme ile mahalli cemiyetin hudutlarn aan, umumi hakikatleri
ifade eden sanatkardr... 8
262
Yurt ve Dnyann yazarlarnn temel amac evrelerindeki gerei anlamaya
almakt. Onlar iin lke gerei; romantik ky edebiyatnn hayallerini bozan sar toprakl, tozlu kylerdi; kentlemenin artmas ile mantar evler mahalleleri olarak adlandrdklar gecekondulama ile sokak ocuklarnn artyd;
1940larda bilimin karsnda batl inanlarn hala nasl gl olduuydu; niversitelerde modern tbbi yntemlerin retildii ve hastanelerde bu yntemlerin uyguland bir dnemde frklerin ne kadar ok i yaptyd; modern
zirai uygulamalarn yannda hala kara sabanla toprak sren kyllerin varlyd. Dnem boyunca modernleme ve adalama adna yaplan olumlu bir iki
giriimi alklayarak, tm olumsuzluklara gzlerini kapayan aydnlardan olmadlar. ncelikle kendi yakn evrelerinden yola karak (rnein, yaadklar
kentin kenar mahallelerinde ve yakn kylerinde aratrmalar yaparak) kendi
gereklerini daha sonra da dnya gereini anlamaya altlar. Bunun iin de
sanat ve bilimi kullandlar.
Yazarlar takdim yazsn, bata yazdklar amalaryla uyumlu bir ekilde bitiriyorlar;
...Bugnn Trk Cemiyeti en geni lde ve her sahada dnya ile daima mnasebet halinde olduuna gre, yurda ait her problemin, dnya meselelerinin erevesinde dnlmesi lazmdr. te, almalarmzn ve yazlarmzn hareket noktas bu
anlay olacaktr.
Derginin ekirdek kadrosu, Yurt ve Dnyann karl amac ve derginin nitelii hakknda birbirini tamamlayan grlerini aadaki ekilde ifade etmilerdir;
N. Berkes: ...rendiklerimizi, dndklerimizi niversite renimi dnda bulunan genel okuyucuya tantmak istei ile bir dergi karma giriimimiz olmutu. Byk
bir savan balam olmas ileri dnl olan, particilii bir zenaat haline getirmemi olan aydnlar sarsmt...karmay dndmz dergi bir ihtisas dergisi olmayacakt. iir ve edebiyat dergisi de olmayacakt. Abdlhamit dneminde olduu gibi, o dnemde de, aydnlar bir fikri yanstmak iin edebiyat yoluna kamay yelerlerdi. Szn ettiim dnemde bu dergilerin biri kar, biri batard. Fikir korkulan,
tehlikeli bir eydi sanki... (Berkes, 1997:270-271)
A. Cemgil: Dergideki tm yazlarn bir istikameti vard. Bizim iin, zellikle de derginin kt yllar, daha sonralar da dendi ya, komnist olarak adlandryorlard. Bizlerin, hepimizin bir eilimi vard. Solduk, ama tam anlamyla marksist bir dergi deildik.
Biz o gnle ilgili bir takm tahliller yapardk. Tahlillerimiz, dnya gr itibariyle
Marksisti ama kesinlikle komnist deildik. Derginin kt yllarda, sahte hretler,
akl dmanl, teknoloji dmanl, gerek dmanl vard. Bizim yazlarmzla
yapmak istediimiz, amacmz, tm bu dmanlklara kar bir eyler yapabilmekti.
(Aduk Gevrek, 1994: 69)
263
Adnan Cemgil, Yurt ve Dnyann ilk saysndan itibaren amalarndan bir
tanesinin de dier dergilerde kan yazlarn zetlerini verip, bunlar hakknda
fikir belirtmek olduunu sylemektedir. Yurt ve Dnyaclar, bylece fikirlerin
arpmasndan faydal kvlcmlarn kacana inandklar iin, kalem mnakaalarnn verimli olduunu dnyorlar.
Boratav: ...Dergi ile yapmak istediimiz memleket meselelerini anlayabilmek ve tartmakt. Bunun iin de poplarize edilmi ilmi yazlar yazyorduk. Demokrasiye dnktk. Toplumu anlamak iin, iinde yaayarak analizler yapyorduk. Amacmz toplumu anlamakt... (Aduk Gevrek, 1994: 69-70)
M. Berkes: Yurt ve Dnya Marksist ve sol bir dergiydi. Fakat komnist deildik. Geri
Marksist olduumuzu da beyan edemezdik. nk ok fazla bask vard. Sosyalizme,
sola, ileriye ak, Atatrk idik. (Aduk Gevrek, 1994: 70)
Yurt ve Dnya antifaist, ilerici, gnmz ile karlatrldnda bile hayli kaliteli bir bilim-edebiyat dergisiydi. Her ne kadar kendilerini Marksist olarak adlandrmayp, sadece biz solduk ve ilericiydik diye nitelendirseler de dergilerdeki yazlara bakldnda birok yazarn emperyalizm ve kapitalizm hakknda
yazdklarnn dorudan Kapitalden ya da Leninden alnd grlebilir.9 ekirdek kadronun bir ksmnn eitimlerinin bir blmn ABDde yapt ve Marksizmin 1930lu yllarda bu lkedeki poplaritesi gznne alnrsa byle bir
eilimin dnda kalmann zor olduu anlalabilir. Ayn ekilde Adnan Cemgilin de zaman zaman ayn tavr iinde olduu sylenebilir. Bu tavr aslnda en
azndan dergide yazdklar dnem boyunca Marksizme sadece bir bilim olarak
bakmaktan ileri gelebilir (etik,1998:8).
Yazarlarn ounun kendini Atatrk olarak nitelendirmesi, Yurt ve Dnyada eitli yazlarda da kendini ortaya koymutur. zellikle Cumhuriyet ilkelerini ve Atatrk ilkeleri benimseyip bunlar gelitirmek iin alacaklarn
belirtmilerdir. Yazarlar, Atatrk dnemindeki kltrel deiimleri toplumsal
devrimlerin birer nkoulu olarak deerlendirmektedirler (Kayal, 1994: 122).
Modernleme, adalama, Batllama, evrenseli yakalama gibi kavramlarn
zerinden gidilecek olursa, Trkiyede sol dnce ile Atatrklk arasnda bir
buluma olduu sylenebilir. Bu bulumadan 1940larn Yurt ve Dnyas da nasibini almtr. Derginin izgisine bakldnda yukarda anlan kavramlarn bu
izgi oluturulurken nirengi noktalarn oluturduu grlmektedir. Atatrkn
yzyllarca sren karanl, gerilii ve zulm yktn ve cumhuriyeti kurduu
gnn tm bunlarn bir daha hortlamamak zere gmldn belirten yazarlar, kendi grevlerinin, Trk milletini daima daha ileriye, daha iyiye gtrmek
9 Bu konuda daha ayrntl bilgi iin Niyazi Berkesin Yurt ve Dnyann 30, 31 ve 32. saylarnda yer
alan ekonomi ile ilgili makalelerine ve Muvaffak erefin 31,36 ve 37. saylardaki makalelerine baknz.
264
inancn canl tutmak olduunu belirtmilerdir (Yurt ve Dnya, 1942/20: 266)
Yurt ve Dnya yazarlarnn kendi alanlar dnda da birok konu ile ilgilenmeleri, derginin ele ald konularn da eitlenmesine neden olmutur. Sosyoloji, Trk ve dnya sinemas ve edebiyat, mzik, ekonomi, folklor, tiyatro, antropolojiyi kapsayan ok geni bir konu yelpazesinde yazlara ve evirilere yer
verilmitir. Ayrca derginin adna uygun eitli lkelerin -talya, Hindistan,
Meksika, in, Fransa gibi- tarihi ve gncel sorunlarnn da irdelendii eitli yazlar da Yurt ve Dnyada yer almtr.
Yazlarn en ok rklk, milliyetilik, aydn olma ve ky sosyolojisi zerine
olduu grlr. Dergide en keskin eletirileri Adnan Cemgil, rk-turanclarla
girdii polemiklerde yapmtr. Bu eletiriler, genellikle ok etkili olmu ve bazen aylarca sren karlkl yazl atmalara kadar varmtr.10 Yurt ve Dnyann bu konuda iki taktik uyguladn gryoruz. Bunlardan birincisi ve youn olarak kullanlan yntem, dergide rklk kart bilgilendirici yazlar yazmak eklindedir. Dier yntem de rk-turanclarla polemie girdikleri yazlarda rklk kart propaganda yapmaktr. Dergide birinci ynteme ilikin yazlar
iki tarzdadr. Bunlardan ilki, dorudan rklkla ilgili olan bilgilendirici yazlardr. Dier tr ise, genel konularda yazlan yazlar iinde ancak okuyucunun rkla gnderme yaparak anlayabilecei tarzdakilerdir.11
Yurt ve Dnya yazarlarnn milliyetiliin rklk ile neredeyse eanlaml olarak kullanld bu dnemde milliyetilii nasl tanmladklar ile ilgili olarak
Cemgil unlar sylyor;
Trk halknn daima daha stn, aydnlk bir hayata ermesinden rkerek kah kan
kah anane gibi korkuluklarla ortaya kan adamlar kendi iddialarnn tam aksine olarak milliyetilikle hibir ilgisi olmayan millet dmanlardr...Gerek milliyetilik;
Trk milletini en ileri, en stn sayan, insan hayatna erimi en geni bir demokrasi
hayat iinde ykselmi grmek lksnden ve bu lk urunda almaktan baka
bir ey deildir. (Cemgil, 1943: 426)
Cemgil baka bir makalesinde bu sefer de gerek milliyetilerin kimler olduunu tanmlyor:
Gerek milliyetiler, garp medeniyetinin ortaa devirip tarihte yeni bir medeniyet
yolu aan hamlelerini, Trk milletinin de ilerlemesi iin tereddt etmeden benimser.
Trk milletinin tabiatn ve cemiyetin kr kuvvetlerini yenerek stn bir hayata ykselmesi iin garp medeniyetinin btn ileri baarlarna kavumas iin almay en byk vatan borcu bilir. (Cemgil, 1944b: 165)
10 Yurt ve Dnya ile r dergisinin girdii polemiklerin ayrntlar iin baknz; Aduk Gevrek,
1994: 159-189.
11 Yurt ve Dnyada rklk ve milliyetilik ile ilgili yazlarn ayrntl analizi iin baknz : Aduk
Gevrek, 1994: 119-145.
265
Yurt ve Dnya yazarlarnn hepsinin rklk konusunda birletikleri bir ey
var ki, o da rkln hibir bilimsel tabana oturmamas. Antropolojinin rk konusunda yapt ayrmn, milletleri oluturan yegne unsur olmad, aksine
milletlerin eitli rklardan gelen insanlarca oluturulmu olduunu belirtiyor
yazarlar. Milleti oluturan unsurlarn banda kltrn geldiini de vurgulayan
Yurt ve Dnyaclar rk ile kltr arasnda hibir ban olmad zerinde de
hem fikirler. Son olarak medeniyet ile rk mevhumu zerinde de duruyorlar ve
bu ikisi arasnda da dorudan bir ba olmadn belirtiyor ve medeniyetler arasndaki farklarn rklarn stn olup olmad ile ilgili olmadn, bu farklarn
teknik, ilim, sanat, dil, edebiyat gibi kltr rnlerinin gelimilii ile ilgili olduunu sylyorlar.
Medeniyetin ilerilii ne kan, ne boy, ne burun, ne gz, ne sa, ne de kafa biimiyle ilgilidir, ama kltr ile ilgilidir... (N. Berkes, 1942b: 438)
1930-40l yllarda zellikle folklor almalar ve ada toplumsal antropolojik yntemlerin kullanld ky aratrmalar aydnlarn zerine eildii baat
konulardand. Yurt ve Dnyay karan kadro da bu aydnlarn en banda gelenleriydi. zellikle Niyazi Berkes, Behice Boran ve Mediha Berkesin yapt
ky sosyolojisi incelemeleri, Halil Aytekin ve Hseyin Avninin ky ekonomisi
aratrmalar ve zellikle kltr ve sanat ile ilgili olarak folklor alanndaki almalaryla Pertev Naili Boratav, 1940l yllarn ky konusuna topyekn eilen aydnlarydlar. Ky sosyolojisiyle ilgili en ok yaz Mediha Berkes tarafndan yazlmtr. Mediha Berkes, dneminin dier ky aratrmaclar Behice Boran, Niyazi Berkes gibi Trkiyede ky sosyolojisi ile ilgilenen en nemli aratrmaclardan bir tanesidir.12 Aratrmacya gre, ky konusunda o zamana kadar yaplan
aratrmalarn hibirisinde ilmi metodlar kullanlmam ve aratrmalar genellikle edebiyat ve mzik alannda olmutur. Berkes Yurt ve Dnyadaki yazlarnda artk toplumsal boyutlu aratrmalarn da yaplmas gerektiini ky konusunda yazd ilk makalesinde de bir ky aratrmasnn nasl yaplmas gerektiini sylyor ve anlatyor (M. Berkes, 1941:26). Ky aratrmalarnda modern
antropolojik yntemlerin, mmknse katlml gzlemin kullanlmas gerektiini belirtiyor. Berkese gre uzun sre kylnn arasnda yaayarak yaplan aratrmalar, geree en yakn sonular vereceklerdir. Mediha Berkese gre ky davasnda nemli olan, kye medeniyet gtrmeden nce, bu medeniyeti kye
gtrenlerin ky tanmalardr. Ky konusunda aratrma yaparken dikkat
edilmesi gerekilen bir konunun da ky her cephesiyle bir btn olarak alp incelemek olduunu belirten Berkes yle demektedir:
12 Mediha Berkesin doktora tezinin konusu da Ankara yaknlarndaki kylerden biri ile ilgilidir.
Berkes, doktora almasn tamamlam fakat tezini savunmadan niversiteden ayrlmtr. Daha sonra da akademik yaama geri dnmedii iin yapt aratrmalar, tozlu raflarda kalmtr.
266
...cemiyet bir btndr. Her adet veya ananenin ancak o cemiyetin btn iinde bir
manas ve fonksiyonu vardr. Ve cemiyetin btn cepheleri de sk bir surette birbirine
bal ve alakaldr. Ve bu hadiselerin hepsini birden tetkik ve mnasebetlerini tesbit etmedike bunlarn iinde bir tanesini anlamak kabil olmaz... (M. Berkes, 1941: 26-27)
267
ayrlp kendini daha iyi ifade edebileceini dnd Admlar dergisini yaynlamaya balamas bir yana, o dnemi anlatrken kendisinin bir memur olduunu ve yazlarn da ancak bu memuriyet konumu erevesinde yazabildiini
sylemitir. Dolaysyla da belli bir dnya grne yatkn olmakla birlikte, baz
eyleri ak olarak beyan edemediini belirtmitir.15
Pertev Naili Boratav ve Mediha Berkes, Behice Borann Yurt ve Dnyadan
ayrlmasna nedenlerden biri olarak Muzaffer erifi gstermilerdir. Daha ok
kiisel ekimelerin zerinde durmularsa da, aslnda temelde yatan yukarda
da belirtildii zere dnsel anlamda ayrln gndeme gelmesidir. Behice
Borann Muzaffer erifi fikri lider olarak nitelendirmesi (Kayal, 1994: 179180) ve erifin de o dnemde yaynlanan nsan dergisinin kurucularndan biri
oluu ve bu derginin sahibi olan Hilmi Ziya lkene fikri adan daha yakn olmas Boran da etkilemi grnmektedir. Kayal, bu dnsel ayrln nedenlerinden biri olarak Boran ve Baolu ile Berkes ve Boratav (bu ikiliye Kayalnn
zikretmedii Cemgilin de katlmas gereklidir) arasnda Ziya Gkalpe yaklam
konusundaki farkll gsterir. Kayalya gre Boran ve Baolu Gkalpe kar
daha eletirel ve Hilmi Ziyaya daha yakndr (etik, 1998: 8). Buna karn zellikle nsan dergisi ile Admlar dergisinin birbirlerine sempatik baktklar eitli
vesilelerle ortaya konulmutur. Kurtulu Kayalya gre daha sonraki yllarda
ok ierledi. Kadro ile Behice arasnda souk rzgrlar esmeye balad. Zaten son dnemde Behicenin dnsel ve siyasal izgisi biraz sivrilmeye balamt. Daha sert eletiriler ve yazlar istiyordu. Behice Yurt ve Dnyann izgisinden kyordu. Kadronun dier yeleri ise dergide bu
tr bir deiim istemiyorlard. Dergi zerinde zaten ok bask vard. izginin sertlemesi ve sivrilmesi bamza bela amaktan baka birey getirmezdi. Behice bu konuda da bir direnle karlanca dergiden ayrlp kendi dergisini kartmaya balad. (Aduk Gevrek, 1994: 77)
Pertev Naili Boratavn bu konudaki yorumu ise daha farkl. Behicenin dergiden ayrlmasnn sebebini tam olarak bilemiyorum. Fakat Niyazi ve Adnan ile Behice ve Muzaffer arasnda
baz anlamazlklar olmutu. Ayrntlar tam olarak hatrlamyorum. Zaten o zaman da pek karmamtm. Araya anlamazlk girince Behice ile Muzaffer birlikte Admlar kartmaya baladlar. Fakat Behice Yurt ve Dnyaya yaz vermeye devam etti. (Aduk Gevrek, 1994: 77)
Mediha (Berkes) Esenelin yorumu ise tamamiyle farkl. ...Muzaffer erif araya hep nifak sokan biriydi. Dergi yaymlanmaya baladktan bir sre sonra Yurt ve Dnyann aleyhinde bulunmaya balad. Behicenin de akln eldi ve Admlar kartmaya baladlar. Muzaffer soyadndan da anlalaca gibi her zaman ba olmak isterdi. Ayrlmann nedeni daha ok kiiseldi. Ayrldktan sonra Behiceye unlar syledim, Karmzda kocaman bir canavar (Irk-Turanc kesim) var, onu grmyorsun ve en yaknndakilerle urayorsun... (Aduk Gevrek, 1994: 77)
Tm bu yorumlardan Behice Borann yukarda syledikleri de dikkate alnrsa, Borann ayrlma nedeni kiisel bir ekimeden te, dnsel alandaki farkllamasdr. Kayalnn u yorumu Borann Yurt ve Dnyadan ayrlmas ile dorudan balantl olmamakla birlikte, bu ayrla
yol aan bir neden olarak gsterilebilir: Niyazi Berkes, P.N. Boratavn (ve Adnan Cemgil) insanlarn bilgilendirilmesine daha ok nem verip kendi alanlarnda Trkiyenin gemiinin bir birikimini ortaya karmaya alrlarken, Boran ve Baolu somut sorunlarn teorik ve somut zmlerine ulamaya almlardr. (Kayal, 1994: 115)
15 Kurtulu Kayalya gre bunun iki anlam olabilir. Bunlardan birincisi, siyasal konularn ak olarak kesinlikle ura alan olmamas. kincisi ise, siyasal mesajlarn olduka sathi bir grnm
arzetmesi (1994: 149).
268
baz konular arptarak, duygusal davransa da Hilmi Ziyann bu konuya ilikin
bir saptamas hayli ilgintir;
...Az sonra 1941de Yurt ve Dnyay karanlar nsana hcum ettiler. nk nsan insaniyeti olduu halde, Yurt ve Dnya marksist ve militan idi. Fakat ayn eilimde Admlar karanlar silah yerine fikir kullandklar iin saldrmadan dnyorlard.16
Behice Boran dergiden ayrldktan sonraki saylarda bu ayrlk hakknda hibir yaz kmamtr. Yurt ve Dnyada Admlar dergisinin yaymlanmaya balamas ile ilgili bir habere de rastlanmamtr. Sadece Sonkanun 1944 tarihli 37.
sayda, Adnan Cemgilin Geen yln Fikir Hayat balkl yazsnda, Msbet
fikirleri yayma yolunda Yurt ve Dnya yalnz kalmamtr. Geen yl yaymlanmaya balayan Admlar dergisi de bizim mdafaa ettiimiz prensipleri benimseyerek memleketin fikir hayatnda verimli olmutur diyerek Admlar dergisini
anmtr. Borann ayrlmasnn en nemli nedenlerinden birinin kendi izgisinin dergininkinden ayrlmas olduu dnlrse, derginin yayn politikasnn
pek bir deiime uramad sylenebilir. Nitekim derginin yayn politikas belirlenirken Behice Borann etkisinin dierlerinden daha fazla olduu sylenemez ve yazlar incelendiinde, Borann ayrlmasndan sonra Adnan Cemgil ve
Niyazi Berkesin etkilerinin biraz daha artt gzlemlenebilir.
Dergi kapanyor...
YURT VE DNYA: Ankarada 11 Kanunusani 1941 tarihinde tesis edilen on be gnlk Yurt ve Dnya mecmuas cra Vekilleri Heyetinin 16 Mays 1944 tarihli karariyle
ve Matbuat Kanununun 50. maddesine tevfikan kapatlmtr. Mecmuann imtiyaz sahibi Pertev Naili Boratav ve Umumi Neriyat Mdr Adnan Cemgildir. Bir sahifesinin ebad 16x24 olup iki stun zerine taksim edilmi 24 sahifeyi muhtevidir. Ankarada Alaeddin Kral matbaasnda baslmakta ve 25 kurua satlmakta idi. Son nshasnn tarihi 15 Mart 1944 ve numaras 42dir. 17
Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, ubat 1944de Yurt ve Dnya adna Boratav
ve Berkesi, Admlar dergisi adna da Boran makamna arr. Irk-Turancla16 Hilmi Ziyann burada bahsettii saldr yazs, Yurt ve Dnyann Mays 1943, 4. cilt/29. saysnda,
sayfa 181-183de yeralan Dergiler blmnde, Yeni bir felsefe bal altnda yazar belli olmayan bir eletiri yazsdr. Bu eletiri yazsnn yazlma nedeni, Hilmi Ziyann asistan Hasan Tanrkutun, hocasna atfta bulunarak, onun zgn bir teori rettiini ve bunun siyantism dialektik
olarak adlandrldn ve nsan dergisinin yansra Yurt ve Dnyann da bu teoriden kaynak bulduunu belirtmesidir. Tanrkut, bu yeni, zgn -Avrupadan kopya edilmemi- okulun, Ziya Gkalpiliin karsnda asrn ilimci ve reel karakterinden kuvvet alarak doduunu syler (Kayal,
1994: 181-182). Yurt ve Dnya yazarlar ise byle bir okula dahil olduklarn bilmediklerini ve siyantizm diyalektik gibi anlamn bile kavrayamadklar yeni bir akma dahil olamayacaklarn ve
byle bir bir sisteme itirakin derginin yayn programnda yer almadn belirtirler.
17 Ayn Tarihi, Haziran 1944, s. 452.
269
rn gemi iyice azya aldklarn ve parlamentodan da ok fazla bask geldiini
syleyip aslnda kapatlmalar iin hibir nedenin olmadn belirterek yayna
bir sre ara vermelerini rica eder. Yazarlar da bu istek karsnda 15 Mart
1944de 42. say ile Yurt ve Dnyann yaynn durdururlar (Aduk Gevrek,
1994:70-80).
Hasan li Ycel, 15 Mays 1944 tarih ve 4/2405 sayl yaz ile derginin kapatlmasn Bavekalete teklif eder ve Bakanlar Kurulunun 16 Mays 1944 tarih ve
3/824 sayl kararnamesi ile Matbuat Kanununun 50. maddesine binaen kapatlr.18 Artk sol dnceye ve sol basna yava yava darbe indirilmeye balanmtr. Tan Olayna giden yolda Yurt ve Dnya ile Admlarn kapatlmas sadece kk bir tatr. Bu kk tan yanks tahmin edilenden daha fazla olmutur. 1946 ylnda Behice Boran, Niyazi Berkes ve Pertev Naili Boratav hakknda derslerinde ve aratrmalarnda grevlerini ktye kullanmaktan nce
kovuturma, iki yl sonra da dava aldnda, CHPnin baskc ynetimi ve Nazizmin etkisi ile gelien gerici ve oven akmlarn karsnda Yurt ve Dnyada
yazdklar yazlardan dolay sulandlar. Dergi kapandktan iki sene sonra
1946da rfi dare Mahkemesi Dr. efik Hsnnn Moskovaya gnderdii raporu aklamtr. Bu raporda Yurt ve Dnyann Trkiyedeki komnistlerce korunduu yazlmaktadr. Raporda efik Hsn;
...1942 senesi iinde faaliyetlerimiz daha ziyade legal neriyat zerine toplanmt.
Ankarada kan Marksist iki ciddi mecmuaya, muntazaman rehberlik ettik. Muvafk
grdmz yazlarn gemesine dikkat ettik demektedir (Tevetolu, 1967:505).
Yurt ve Dnyann siyasal uzantlar olduuna dair bilgi veren baka bir kaynak da, bu konu hakknda unlar aktaryor;
TKP, 1942 iinde legal neriyata nem verdi. Zira o zamanlar yrtecei politika iin,
harple ilgili grlerinin kamuoyuna duyurulmasnda fayda vard. Ankarada kan,
Behice Boran, Niyazi Berkes, Pertev Naili Boratav, Muzaffer erif Baolunun legal ynetimindeki Yurt ve Dnya ile Admlar dergileri gizli komnist partisinin denetimi
altnda idi. stanbulda yaynlanan...Tan gazetesi de tamamen Gizli Komnist Partisinin legal gnl idi (Saylgan, 1968:242-243).
Yurt ve Dnyann yukarda anlatld gibi siyasal uzantlarnn olup olmad konusu ile ilgili olarak hem Adnan Cemgil ve Mediha Berkes ile yaplan syleilerde hem de Korkut Boratavn Pertev Naili Boratav ile yapt yleide soru
sorulmutur. Ancak her nden de alnan ortak yant, byle bir siyasal uzant18 Pertev Naili Boratav yayn durdurulan Yurt ve Dnyann imtiyazn daha sonra Mediha Berkese devreder. Anlalan dergiyi ileride tekrar yaynlamak dnceleri vardr, ancak bu istekleri
gereklemez. Yllar sonra TPin yayn organ olarak yaynlad Yurt ve Dnya ile bu imtiyazn
ve 1940larn Yurt ve Dnya dergisinin hibir ilgisi yoktur (etik, 1998:14).
270
nn olmad ynnde olmutur. Hatta Mediha Berkes bu tr sylentilerden ok
korktuklarn, konsolosluklardan niversiteye gelen davetlere bile gitmediklerini vurgulamtr. Hele bu davet Sovyetler Birlii Konsolosluundan gelirse daveti zellikle reddettiklerini belirtmitir (Aduk Gevrek, 1994: 80).
271
KAYNAKA
Aduk Gevrek, Meltem (1994) Yurt ve Dnya/1941-1944, Yaynlanmam yksek lisans tezi, A Sos.
Bil. Ens., Ankara.
Anonim. (1941) Yurt ve Dnya, Yurt ve Dnya, 1 (1), Ankara.
Anonim. (1941) ki Yl Dnm, Yurt ve Dnya,11(2), Ankara.
Anonim. (1942) On Dokuzuncu Yl, Yurt ve Dnya, 20 (3), Ankara.
Anonim. (1944) Drdnc Ylmz, Yurt ve Dnya 37 (5), Ankara.
Bekata, Hfz Ouz. (1941) ra Gre Yurt ve Dnya, r, 10 (98), Ankara.
Berkes, Mediha. (1941) Trk Kynn Tetkikine Balarken, Yurt ve Dnya, 1 (1), Ankara.
Berkes, Niyazi. (1942a) lim Dnyasndaki Durumumuz, Yurt ve Dnya, 3 (20), Ankara.
Berkes, Niyazi. (1942b) Irk ve Irklk, Yurt ve Dnya, 3 (24), Ankara.
Berkes, Niyazi. (1943a) Modern Ekonominin Douu, Yurt ve Dnya, 4 (30), Ankara.
Berkes, Niyazi. (1943b) Modern Ekonominin Temelleri, Yurt ve Dnya, 4 (31), Ankara.
Berkes, Niyazi. (1943c) Modern Ekonominin Tezatlar, Yurt ve Dnya, 4 (32), Ankara.
Berkes, Niyazi. (1944) Darwinizm Karsnda leri ve Geri Dnler, Yurt ve Dnya, 5 (39), Ankara.
Berkes, Niyazi. (1997) Unutulan Yllar, letiim, stanbul.
Cemgil, Adnan. (1943) Cumhuriyet Rejiminde Milliyetilik ve nklaplk, Yurt ve Dnya, 4 (35),
Ankara.
Cemgil, Adnan. (1944a) Geen Yln Fikir Hayat, Yurt ve Dnya, 5 (37), Ankara.
Cemgil, Adnan. (1944b) Olduu Gibi, Yurt ve Dnya, 5 (41), Ankara.
etik, Mete, Hazrlayan. (1998) niversitede Cad Kazan/1948 DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Boratavn Mdaafas, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.
Kayal, Kurtulu. (1994) Trk Dnce Dnyas I, Ayyldz, Ankara.
Mumcu, Uur. (1993) 40larn Cad Kazan, Tekin, stanbul.
Oran, Baskn. (1969) ve D politika Asndan kinci Dnya Savanda Trkiyede Siyasal Hayat
ve Sa-Sol Akmlar, A SBF Dergisi, 23 (3), Ankara.
Sarp, Asm. (1943) Bugnk Hikyecilerde Realizm, Yurt ve Dnya, 4 (31), Ankara.
Saylgan, Aclan. (1968) Solun 94 Yl (1871-1965) Balangtan Gnmze Trkiyede Sosyalist-Komnist Hareketler, Mars, Ankara.
Sonkanun 1941 ve Haziran 1944 tarihli Ayn Tarihi dergileri.
Tevetolu, Fethi. (1967) Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, Ankara.
Toprak, mer Faruk. (1943) Halk Tiyatro ve ehov, Yurt ve Dnya, 4 (29), Ankara.
272
letii / Deini
273
274
mad iin de, kiisel bir izlenimimin yazmda bir balang noktas olmas,
orada esas sylemek istediklerimi zaafa drmesi veya bolukta brakmas iin
bir neden oluturmuyor. Sonuta her yaz, her tahlil de kantlanmam veya nicel gzlemlere tabi tutulmam birtakm varsaymlara, postlalara, ou kez de
dorudan doruya kiisel izlenimlere dayanr zaten. Lkin her kiisel izlenim,
Aydnn kastettii anlamda bir vehimden ibaret deildir elbet. Konuyla ilgili
izlenimimin de, bir vehim olmad inancndaym. Buna aada geleceim.
Ne olmadn sylerken, biraz daha netletirmekte belki yarar var: yazmdaki nihai amacm, Trkiyedeki antropolojinin halihazrdaki durumuna ilikin bir
tespitte bulunmaktan ok, Trkiyede kimlik sorunu ad altnda tartageldiimiz tarihsel ve toplumsal problemler yumann zlmesinde antropolojinin
olanaklarn aratrmak ve bunlar gene antropolojinin kendi snrlaryla karlatrmak. Yazmn balndan da anlalaca gibi, odak noktam Trkiyede
antropoloji zerinde deil, antropolojik bir perspektif iinde Trkiye veya
Trkiyenin belirli bir gereklii zerinde younlayor. Baka bir deyile, antropoloji burada bir ama deil, ara sadece. Trkiyedeki kimlik tartmalarna ne
kadar k tutabilir diye, imknlarn aratrdm bir ara. Nitekim yazmda u
kayd dmm: antropoloji de dahil olmak zere hibir aratrma alann veya bu alann konsolidasyonunu kendi bana bir ama olarak grmediimi hemen eklemeliyim. Antropoloji benim iin olsa olsa, problemli bir olguyu kavrayacak gl bir bilgiye ulamann yalnzca bir merhalesi, bir arac olabilir. Ksacas ama, ayakkablar yrmek iin giymek; yoksa in ayakkablar gibi, ayaklarn kalbn deitirsin diye giymek deil (1998a: 44). Kukusuz bu, antropologlar da dahil herhalde kimsenin amac deil. Ama bazen disiplin-ii ekimeler, atlarn arabaya deil arabann atlara koulmasna yol aabiliyor. Ksacas,
sylemek istediim u: szkonusu yazmdaki antropolojiye yaklamm, dsal
saylabilecek bir yaklam. Burada amacm, antropoloji-ii tartmalara mdahale etmek veya bu tartmalarda taraf tutmak deil, antropolojiye bavurmak,
danmak daha ok. Tabii bunu yaparken, baz tartmalara katlmam ve birtakm fikirler yrtmem ok doal. Ancak bunu Aydn balanmaz bir gnah gibi
alglam olabilir. Art niyetimden neyi kastettiini anlam deilim, byle bir
yazda art niyetin ne ii var onu da anlam deilim, ama mutlaka bir art niyetim varsa, o da bu gnahmla snrl olsa gerek.
Gelelim Trkiyede antropolojik almalarn varl veya yokluu meselesine.
nce hemen itiraf etmeliyim ki, oundan az ok haberdar olmakla beraber,
Aydnn verdii rnekler arasnda hi bilmediklerim de yok deil. Hem de ilk
akla gelenler arasndan setii rnekler olmasna ramen. Bir de listesine dahil
etmedii yzlerce makale ve tezi sayarsa, bilmediklerim kimbilir ne kadar artar! te bu nedenle, Aydnn Trkiyedeki antropolojik almalarn mevcudiyetine ilikin hatrlatmasn aydnlatc buldum - hi deilse kendim iin. Belli ki
Aydn, meslekten de olmas nedeniyle, Trkiyede antropolojinin evrimine ve
275
bibliyografyasna ilikin kapsaml bir alma yapmaya hazrlkl biri. Bu bakmdan, eletiri yazsnda sylediklerini geniletip ayr bir makale veya kitap eklinde yaynlad takdirde, ortaya ok faydal bir alma kabilir. Aydnn kendisinin de deindii, P. J. Magnarella ve Orhan Trkdoan tarafndan yirmi ksur
yl nce kaleme alnan Trk sosyal antropolojisinin evrimiyle ilgili kapsaml deerlendirmenin (1976) gncelletirilmi bir devam olabilir bu, rnein. Byle
bir almann yalnz benim gibi ne id belirsiz aratrmac-yazarlarn1 deil, antropologlarn veya antropoloji rencilerinin de ok iine yarayacandan
eminim. Dilerim bu olur. Ve dilerim Aydnn iaret ettii kendi doktora tezi de
bir an nce yaynlanr. Hele umduum yndeki bir almay da ieriyorsa.
Ne var ki, Aydnn yazsndaki snrl dkm yle dursun, bu trden en geni
kapsaml bir almann bile yazmda sylediklerime bir cevap nitelii tamadn belirtmeliyim. Aydn, eletirisinde sylediklerini, Trkiyede antropoloji
yok diyen, stelik de bunu ispatlanacak bir tez olarak ortaya koyan birine kar
sylemi. Kukusuz, ortada en azndan Aydnn sayd isimler ve almalar
varken, bunlara hi atfta bulunmayp yokmucasna davranarak Trkiyede
antropolojinin namevcudiyetini kantlamaya kalkan birine kar duyulacak ilk
duygu, herhalde fkedir. Yanl alglamadysam, Aydnn yazsnda bir fke varsa, o ite bunun fkesidir. Muhakkak ki, Trkiyede antropoloji alannda alm insanlara ve onlarn emeklerine duyulan saygnn ilk gerei de, byle bir fkenin ardndan, bu kiiyi eletirmek, dahas haddini bildirmektir. Saygnn gerei bir yana, hi deilse meslek borcudur bu. Aydnn eletirisinde de, bu
borcu deme abas seziliyor. Fevkalde saygdeer bir aba; ama ne yazk ki
boa harcanm bir aba, nk bu abaya konu veya neden olacak biri yok. En
azndan o biri, ben deilim. nk ne Trkiyede antropoloji olmadn kantlamaya koyuluyor, ne de byle bir eyi salt bir hkm olarak dahi sylyorum.
Yazmda, tam da yukardaki problemli giri paragrafnda, iki ey sylyorum.
Birincisi, Trkiyede antropoloji almalarnn miktar snrldr diyorum.
kincisi, bu snrl miktardaki almalar arasnda da lkenin kltrel hayatnda yank yapanlar yoktur diyorum. Yokluk tezim, eer buna bir tez denebilirse, yalnzca ikinci tespitle snrl. Tutarl olmak iin veya fikrimin netlik kazanmas iin bu iki tespit arasnda bir tercihte bulunmam da hi gerekmiyor.
nk birbiriyle elien tespitler deil bunlar. Tam tersine, birbirlerini tamamladklar sylenebilir.
Bu iki tespitin de doru olduuna inanyorum. Birinci tespitin doruluu konusundaki kanaatim, Trkiyede bugne kadar yapldn bildiim antropolojik
almalar Trkiyenin antropolojik potansiyeliyle karlatrmamdan kaynak1 Aratrmac-yazar gibi ieriksiz ve sevimsiz bir terim, istihzann her trlsne mstehaktr kukusuz. lle ve lkin, hakedilmeyen pekok baba nvana gre ehvenier olduuna da kuku yok.
ste bol gelen k bir kostm giymektense, bedene uyan bir tulumla dolamak her zaman tercihe ayandr.
276
lanyor. Yazm boyunca Trkiyenin antropoloji iin nasl biilmi kaftan olduunu, antropoloji almalar iin nasl bir malzeme zenginlii sunduunu
vurgulamaya altm. Halihazrdaki antropoloji almalarnn, ncelikle ite
bu malzeme zenginlii karsnda snrl kaldn sylyorum. Bu zenginlik karsnda, Aydnn saydklar arasnda baz bilmediim almalarn olmasnn
kanaatimi deitime ihtimali de dorusu ok dk grnyor bana. Trkiyedeki almalarn snrllndan dem vuran, hatta zaman zaman aka yaknan baz yerli-yabanc antropologlarn deerlendirmeleri de, kanaatimi glendiren bir dier etken.2 Yukarda szn ettiim kiisel izlenimimi basit bir
vehim olmaktan karan da, byk lde bizzat antropolojinin emektarlarndan duyageldiim bu deerlendirmelere dayanyor olmasdr sanrm.
Trkiyede antropoloji almalarnn snrl kaldn sylemem, onlar yok
saydm veya deersiz bulduum anlamna gelmiyor. Tam tersine, neredeyse
nadide tablolar misali, miktarlarnn snrll lsnde, deerlerinin daha da
artt kansndaym. stelik ben miktarlarnn, Aydnn varsaydndan daha
snrl olduunu dnyorum. Aydn, Trkiyede antropoloji alannda yaplanlarn dier alanlara gre daha az deil, daha fazla olduu ve bu alanda fazlasyla kalem oynatld grnde. Tabii burada kalem oynatlmaktan ve kalem
oynatlan eyden neyi kastettii nemli. Grlen o ki, Aydnn kastettii, daha
ok kimlik ve kimlik krizi konusu etrafnda dnenler. Gerekten de, bu konu etrafnda son zamanlarda epey eyin konuulduu, tartld, yazlp izildii ve
ortaya neredeyse bir kimlik edebiyat kt ak. Bu geree ben de bir yerde
dikkat ekmitim(1997). Ancak bu edebiyatn teknik anlamda antropolojik
almalardan olutuunu savunmak zor. Aydn, antropolojiyi sadece etnik
gruplarn, kimliklerin ve ibu tekilerin tarz- hayatnn aratrld bir alan
sandm ileri sryor(1998:196). yle bir ey sandm yok. zellikle kimlik
meseleleriyle ilgili olarak antropolojinin birikim ve aralarndan medet ummam, antropolojinin sadece bu meselelerle snrl olduunu dndm anlamna gelmiyor(fizikiden sosyale, siyasaldan ekonomike, salktan
yemeke varncaya dek, banda ok geni bir sfatlar yelpazesi bulunan bir disiplin iin yle dnmek mmkn deil zaten). Dahas, antropolojiyi kimlik
meseleleriyle zdeletirmediim gibi, bu meselelerle ilgili her almann da
otomatik olarak antropolojinin alanna girebileceini dnmyorum. Bu nedenle de, Aydnn ou kimlik konusuyla ilgili baz almalar antropoloji repertuvarna dahil etmesini biraz zorlama buluyorum.
rnein, Demirta Ceyhunun, Nuri Bilginin, Taner Timurun veya Cengiz
2 Kaderin cilvesi bu ya, Yunanistanda katldm bir konferansta tek Trk olmam hasebiyle, bu
ynde yaknmalara gs germek bana dmt. zellikle, Trkiyedeki almalar yakndan
izledii izlenimi brakan Asen Balk adnda Bulgar asll Kanadal bir antropoloa, tam da Aydnn deindii baz isimlere iaret ederek, lkemizde de snrl dahi olsa pekl bir antropoloji
faaliyetinin bulunduunu anlatmaya altm skntl anlar hl gzmn nnde.
277
Glein yaptlarn antropolojik almalar olarak deerlendirmek ne kadar
mmkn acaba? Bu yaptlar kendi alanlarnda elbette deerli almalar olabilirler; hatta antropolojiden de esinlenmi olabilirler; dahas, antropolojiyi de
esinlendirmi, bunun da tesinde ona malzeme bile salam olabilirler. Gene
de, bunlar antropolojinin ilk akla gelen temel eserleri olarak alglamak, acaba
ne kadar doru? nsann ister istemez aklna taklan bir soru bu. Nitekim bu soruya Aydnn kendisi de dikkat ekiyor ve yle bir yant getiriyor: Burada Timurun ve Bilginin antropolog olmad akla gelebilir. Ancak antropoloji yapmak iin ya da bu meselelerle ilgilenmek iin kiinin adnn nnde antropolog yazmas gerekmez. yle olsayd, Ekigilin yazsnda and Sencer Divitiolunun almalarn da konuyla ilikili bulmamak gerekirdi. Antropoloji bir
yntem ve bak as sorunudur, bir meslek deil(1998:197). Bu tespite yrekten katlyorum. Bu tespiti, yazs boyunca meslekten antropologlar adna konuur grnen Aydndan duymak da ayrca memnuniyet verici. Ancak, burada
anlan yazarlarn antropolojik bir yntem veya pratik izledikleri sylenebilir mi
gerekten? Sencer Divitioluna yazmda deinmitim, ama yaptlarn rnek
bir antropoloji almas olarak grdm iin deil. Divitiolu, fevkalde
ahsna mnhasr bir iktisat ve iktisat tarihi kuramcsdr; en esnek anlamda
bile, antropolojik bir yntem izlediini, yahut antropolojik bir bak asnn insan olduunu savunmak kolay deildir. Divitiolunun antropolojiyle ilikisi
esasen, kendi almalarnn sonularn -hi deilse baz nkabul ve varsaymlarn- antropoloji ile badatrma ve yzletirme abas ile snrldr. Dikkate
deer bir abadr bu, ama Divitiolunun antropoloji dnyasna dahil saylmas iin ne kadar yeterlidir, tartlr tabii. Ayn tartmal durum, kanmca Timur,
Ceyhun, Bilgin, Gle gibi yazarlar iin daha da geerlidir. Onlarn almalarnda antropolojik bir pratiin izlerine pek rastlanmad gibi, Divitiolununkine benzer bir abaya da rastlanmaz. Byle bir abay nemsediklerini gsteren bir belirti de yoktur almalarnda.
Bu yazarlarn bazlarnn antropolog olmamalarna ramen aslnda pekl
antropoloji yaptklarn gstermek iin Aydn, antropolojik ynteme dair yle
bir tanm getiriyor: bu yntem ve bak asnn temel talar arasnda, pozitivizmin mutlak lmeyi kriter alan ve gereklii istatistiki lme indirgeyen
ynteminden ka, kltrler arasnda hiyerarik ayrmlara gitmenin nne geen kltrel grecilik, greci olmakla birlikte, kltrlere deiim nokta-i nazarndan bakt iin yerel kltrleri yerlerinde ve zgllklerinde brakmayp kresel tarihe ve toplumsal deiime katma iradesi, eitli indirgemeleri reddedip
toplumsallklara btnc adan bakmaya gayret edi ve ezamanl ve ardzamanl karlatrma abas vardr. Yazdklarnda bu eilimleri ne kartan kiiler, pekl antropoloji yapmaktadr(1998:197).
Bu tanma dayanarak, szkonusu yazarlarn antropoloji yaptklarn varsaymak, hayli g grnyor bana. Gln iki nedeni var. Birincisi, bu yazarla-
278
rn gerekte bu tanma gre hareket edip etmedikleriyle ilgili. Szgelimi Ceyhun, Biz Karabykl Trkleri yazarken bu tanmdakine benzer bir yntemi izlemi olabilir mi gerekten? Kanmca olamaz. Herhalkrda, yle bir ie kalkm olsayd, o akrkeyif kitab da yazamazd muhtemelen.
Gln ikinci ve esas nedeni ise, tahmin edilecei gibi, bizzat tanmn kendisiyle ilgili. Antropolojiye ilikin tanm gelitirmenin zorluklarnn farkndaym, ama Aydn biraz daha ele avuca gelen bir tanm nerebilirdi sanrm. Tanmn balca problemi, genellikle birbirine zt saylan iki stratejiyi aralarnda hibir sorun veya gerilim yokmuasna iinde barndryor olmas. Stratejilerden
biri, kltrler arasnda hiyerarik ayrmlara gitmenin nne geen kltrel grecilik; dieri ise greci olmakla birlikte, ifadesini bir tr evrenselcilik diyebileceimiz stratejide bulan bir yneli: kltrlere deiim nokta-i nazarndan bakt iin yerel kltrleri yerlerinde ve zgllklerinde brakmayp kresel tarihe ve toplumsal deiime katma iradesi, eitli indirgemeleri reddedip
toplumsallklara btnc adan bakmaya gayret edi...(1998:197) Yalnz antropolojide deil, felsefede de, tarihte de ou model ve aklama, bu stratejilere
olan yaknlk veya uzaklklarna gre ekillenir. ou alma, bu stratejilerden
hangisine dayandna yahut hangisinden kendini ayrdedebildiine gre, anlam kazanr veya kaybeder (Antropolojideki postmodernizm tartmalar da
nemli lde bu strateji atmalar etrafnda dner. Postmodernizm konusuna aada geleceim). Bunun doal sonucu olarak da, bir stratejiyi izleyen dierini eletirmek durumundadr genellikle. Yanl anmsamyorsam Taner Timur, ciddi bir sentez almas olan Osmanl Kimlii adl yaptnda, evrenselci
bir strateji izler ve bu stratejinin baz sonularn gslemekten de kanmaz:
yani eitli dnemler, uygarlklar ve deerler arasnda belirli ayrmlara bavurmaktan, belirli hiyerariler kurmaktan veya kurulmu belirli hiyerarileri akca benimsemekten geri durmaz. Bunu bilinle yapt lde de, kltrel grecilie kar srarl bir polemik sakldr yaptnda. Yanlmyorsam, farkl temalar
ve vurgularla olmakla beraber, Nuri Bilginin Kollektif Kimliki de ayn evrenselci eksen zerine kuruludur.
Tabii bu stratejileri kart deil kout olarak grmeyi veya bir ekilde birbiriyle badatrmay deneyenler yok deildir. Aslnda herkesin kendine gre denedii bir itir bu. Fakat bu denemeyi tarihsel rneklerle elimeyecek biimde
tm mantksal sonularna gtrmek, ayr bir ama abas gerektirir. ster
hermentik, ister diyalektik diyelim, bir tr aufebung abasdr bu. Bu
noktada sylenebilecek asgari ey, bu abann rizikolarnn da kazanmlarnn
da tartmal olduudur. Bu tartmal durum gznnde bulundurulduu takdirde, Aydnn antropolojiye ilikin nerisi bir tanmdan ok bir temenni olarak
kabul edilebilir ancak. Tabii eer dpedz elikili bir tanm olduu sylenmek
istenmiyorsa.
Ne var ki, bu temenninin kolayca gerekletirilebilir olduunu, hatta Aydnn
279
tanmnn mkemmel bir tanm olduunu teslim etsek bile, ortada gene bir sorun kalyor. O da, bu tanmn hi de antropolojiye zg olmaddr. Bu tanmn
ierdii iler, vakanvisleri elbette aar ama, szgelimi Annales tarihilerinin
fevkalade yatkn olduunu kolaylkla dnebileceimiz ilerdir. Kald ki, Aydnn hem szkonusu tanm iinde hem yazsnn baka yerinde birka kez
vurgulad ezamanl ve ardzamanl karlatrma abas da, yalnz antropologlarn deil, yalnz tarihilerin de deil, dilbilimcilerin, felsefecilerin ve dier
birok baka alandaki aratrmaclarn da ilgi gsterdii ve stlendii bir abadr. Velhasl, Aydnn Trkiyedeki antropolog kadrosunu geniletmek gayretiyle
bu kadroya daha ok tarihi, edebiyat ve sosyolog kimlikleri ve pratikleriyle
bildiimiz yazarlar dahil etmesini pek kullanl bulmadm belirtmeliyim.
nk bunun bedeli, tartmal bir tanmla antropolojinin snrlarn gevetmek, hatta ortadan kaldrmak oluyor ki bu da herhalde Aydnn amalad veya onun sahip kt meslek raconuna uygun den bir sonu deil.
imdi, gelelim yokluk tezimize. Bu tezin doruluunu savunmak, kanmca
ilkine gre daha da kolay. Zira bunun iin, Trkiyedeki antropolojiye ilikin kuramsal hkmlere, varsaymlara veya ayrntl bir izlenime sahip olmamz dahi
gerekmiyor; lkenin genel kltrel hayatna bakmamz yeterli. Bunu yaptmz
zaman, bugnk kltr hayatmz zerinde antropoloji ynnden gelen herhangi bir ciddi etkinin varlndan sz edebilir miyiz? Etki derken, yle uzun
boylu bir yanklanmay falan da kastetmiyorum. Kastettiim, Franz Boasn alma ve mdahalelerinin rk akmlar zerindeki etkisini andran trde gl
ve toplumsal bir etki deil, rnein. Ya da Claude Lvi-Straussun almalarnn tm bir felsefeci, edebiyat, dilbilimci, psikolog kuak zerinde yaratt
trden kuramsal fakat kapsayc bir etki de deil. Kastettiim, ok daha snrl
bir ey. Szgelimi, 1960larda Trkiyedeki ATT (Asya Tipi retim Tarz) tartmalarn hatrlayalm. Bu tartmalar Trkiyede ilk defa tarihilerle kuramclar,
sosyal bilimcilerle edebiyatlar, saclarla solcular, ilericilerle gericiler arasnda bir kpr kurulmasna vesile olmu, arkas pek gelmemekle birlikte lkenin kltrel hayatnn belirli mahallerinde hatrsaylr bir etki yaratmt. Kastettiim, daha ok bu tr bir etki. Hatta, 60l yllarn tutkulu tartma ortamnn
bugn Trkiyede -ve dnyada- bulunmadn dikkate alrsak, gnmz iin
dndm ve dnebileceim bundan da snrl bir etki aslnda. Dorusu,
Trkiyede antropolojinin ite byle snrl bir etkiyi dahi bugn yaratabildii
kansnda deilim. Trkiyede antropoloji almalarnn... lkenin kltrel hayatnda yank yapabilenleri yok derken de yaptm, bu kanm dile getirmekten ibaretti. Aydnn yazsn okuyunca, bu kanm daha da glendi. nk Aydnn ortaya dkt repertuvar iinde de, szkonusu trden bir etkiye zemin
hazrlam almalara rastlanmyor. Kanmca, yalnz lkenin genel kltrel hayatnda deil, medyatik gndemi gibi daha zgl alanlarnda da antropolojinin
izine pek rastlanmyor. Tabii eer, Aydnn dayanamayp iaret ettii gibi,
280
Trkiyede antropoloji denilince akla sadece Nevval Sevindi gelmiyorsa... Aslna baklrsa, gerekten de birok insann aklna hl sadece veya ilkin Nevval
Sevindi ad gelebiliyorsa, antropolojinin kltr dnyamzdaki eksikliinin yahut yokluunun bundan daha aklayc bir gstergesi olabilir mi?3
Dahas, Trkiyede antropolojinin bizzat akademik dnyada dahi, iz brakmak yle dursun, yeterince bilindii ve tannd konusunda pheliyim. Bu
disiplinin akademik ve entelektel evrelerde bile bir imaj problemi olduunu dnyorum. Bozkurt Gvenin antropolojinin Trkiyede tantlmasna
dnk youn abalar konusunda Aydnla hemfikirim, ancak bu abalarn esas
meyvasn ufak ve sekin bir antropologlar grubunun yetimesinde verdiini,
buna karlk antropolojinin daha geni evrelerin nezdindeki -ve yazmda ksaca ve kabaca sorunsallatrmaya altm- o klasik imajn etkilemekte veya
deitirmekte hayli snrl kaldn sanyorum. Bu nedenle Trkiyede antropolojinin niversitelerde ne kurumsal ne de kuramsal olarak henz yeterli ve aa
uygun bir yer edinemedii inancndaym. Bu bakmdan antropolojinin yalnz
lkenin genel kltr hayatnda deil, bizzat akademik dnyas iinde de, hatta
bu dnya iindeki yakn ve komu disiplinlerde bile gl bir yank uyandrmad grndeyim. Tabii unu da belirteyim ki btn bunlar, antropolojiye
ierden deil dardan bakan biri olarak sylyorum.
Yokluk tezimi bu ekilde baladktan sonra, imdi biraz bu tezle dile gelen
gerekliin nedenleri zerinde duralm. Bunda yarar var, nk Aydnla esas fikir
ayrlmzn bu nedenleri gzden geirirken su yzne kacan sanyorum.
Eer Trkiyede yaplan antropoloji almalarnn lkenin kltr hayatnda
yank bulmadn kabul ediyorsak, bunun ilk akla gelen nedenleri arasnda, siyasal basky ve gizli-ak sansr mekanizmalarn saymamz gerekir kukusuz.
Szkonusu almalar Trkiyede eer yeterince yaplmyorsa veya yaplanlar
yank bulmuyorsa, ou kez yaptrlmadklar, engellendikleri veya rtbas edildikleri iindir. Buna hi phe yok. Trkiyede brakn sistematik bir alan almas yapmay, dada bayrda rastgele veya amasz yry yapmak bile phe eken, hatta zaman zaman da jandarma karakolunda son bulan bir deneyimdir. Srf bu durumlarla karlamamak iin, yryne bir kulp takmaya
alan, kendini avc, madenci, defineci vs. gibi tantan yrylerin hikayeleri iyi bilinir. Hatta yalann iyi uyduramayan yrylerin ok elenceli hikyeleri vardr. Antropologlarn daha da elenceli hikyeleri olduundan eminim. Eminim Trk kadar yabanc antropologlar iin de fazlasyla geerlidir bu
durum.
3 Dorusu, burada Nevval Sevindi talamalarna katlmaya hi niyetim yok. u kadarn belirteyim
ki, neredeyse bir amar olanna dnen bu hevesli ve cevval kadnn asla affedilmeyen kusuru,
zamannda antropolog sfatn adnn nne naife oturtmak gafletinde bulunmu olmasndan ibarettir aslnda; yoksa ne bir aktalite yorumcusu olarak syledikleri ve yazdklardr, ne sa
sepeti, ne de klk kyafeti...
281
Aslna baklrsa, siyasi ve idari dayatma, engelleme, kstekleme ve her trl
sansr antropolojinin btn dnyada mazur kald bir olgudur. Dahas, bu olgu, zellikle Trkiyenin de dahil olduu lkeler snfnda, antropolojinin kuruluundan bu yana bir azalma yerine glenme eilimi gstermektedir. Bu eilim, 20. yzyl boyunca ardarda siyasal bamszlklarn kazanan eski smrge
ve yar-smrge durumundaki lkelerin gitgide ilerine kapanmalarnn ve i
iktidar dengelerinin deimesinin sonucudur bir bakma. Antropolojinin evrimini irdeledii bir yerde Ernest Gellner, bu deiimi yle anlatyor: Smrgeci
sistemde hayli yaygn olan uzaktan ve dolayl ynetim sayesinde eski toplumsal
yap tm renkleriyle, tresel ve trensel nanslaryla, ksacas tm plaklyla
muhafaza edilebiliyordu; fakat smrgecilik-sonras dnemde arkaik yaplarn
varl yeni ulusal liderler ve ynetimlerce gitgide yadsnr ve saklanr bir hale
geldi. Dayandklar ideoloji, mahalli yneticilerin arkaik yaplar resmen kabullenmelerine nemli bir engeldi; istedii bilgiyi toplayp rapor tutan yabanc
aratrmaclarn varl ise, bu yneticilerin karlarna ciddi bir tehdit oluturuyordu; bunun iin de onlara dmanca bir tavr gelitirmekte gecikmediler(1992:47). Bu dmanca tavr, antropologlar o kadar zora drmtr ve
halen de drmektedir ki, antropolojinin genel rotasnda deiiklie yol aan
temel faktrler arasna girecek kadar nem kazand sylenebilir. Nitekim
Gellner, antropolojideki post-modern ynlenmenin nedenleri arasnda bu
dmanca tavrn roln de hakl olarak vurgulamaktadr. Gellnera gre, sahaya
kmak yerine masa banda derin hermnotik (yorumsamac) sorgulamalara
dalmak, dorudan tanklklar yerine metinler ve giderek ikinci, nc dereceden meta-metinlerle yetinmek gibi post-modern tarza zg eilimler, dier faktrlerin yansra, szkonusu dmanca tavr karsndaki ylgnln da bir sonucudur aslnda.
Antropolojinin siyasal engellemeler ve sansr mekanizmalaryla balants
bu kadar barizken, Aydnn beni bu balantdan bihaber olmakla eletirmesi
gerekten artc. Trkiyede diyor Aydn, antropoloun nne siyasal hatta
askeri engeller kaca da aikrdr. Ancak Ekigilin aklna meselenin bu yn gelmemektedir. Bylelikle yazar,... antropolojinin lkemizdeki gerek hl-i
pr-melini ve bu trden zorluklarn bilmedii izlenimini yaratmaktadr(1998:198). Yazmda bu konu zerinde fazla durmadm, fakat bihaber olmak bir yana, istesem de gzard etmem pek mmkn deil bu konuyu. Nitekim yazmn bir yerinde, konunun sunduu tehlikeye dikkat ekiyor, ancak bu
tehlikenin Trkiyedeki antropoloji almalarnn ufkunu karartmamas gerektiini savunuyorum. smail Beikiden aldm bir mektuba atfta bulunarak,
kendisinin siyasal hatta tam da askeri engeller hakkndaki bir gzlemine dair
u notu dmm: zgrlklerin kstl olduu Trkiye ve benzeri lkelerde...
iyimserlie yer olmadn dnenler de vardr kukusuz. Gerekten de, zellikle Krt konusuna ynelik antropolojik bir aratrmay nelerin bekledii belli-
282
dir. Nitekim geenlerde TESEV (Trkiye Ekonomik ve Sosyal Ettler Vakf) ilk
defa Trkiyenin dou blgesini kapsayacak ciddi bir antropoloji projesi balatmaya karar vermi, ancak att ilk adm, gidip projeyi Genelkurmaya onaylatmak olmutu. Bu artlarda bebein l domas kuvvetle muhtemeldir. ahsi
bir mektubunda smail Beiki, kk bir haber eklinde de olsa basna yansyan bu olaya dikkat ekiyor, tepkisini dile getiriyordu. Beikinin endielerini
paylamamak mmkn deil. Ancak unutmamak gerekir ki, yalnz Trkiyede
deil dnyann hemen hibir yerinde yerel ynetimler ve hkmetler, antropologlara davetkr ve yardmc olmamtr. Antropologlar polisiye engellere alktr; o kadar ki, bu engelleri amak, mesleklerinin asli bir paras saylr. O bakmdan bu tr engellerin szn ettiim iyimserlii glgeleyebileceini sanmyorum (1998a: 50). Bu iyimserliim gereki bulunmayabilir, fakat meseleyi
hesaba katmadm veya unuttuum herhalde sylenemez.
Ne var ki, gerekilikten bahsediyorsak, unu da ilave etmek gerekir: Trkiye
koullarnda karamsar olmak eer gerekiliin bir artysa, bu karamsarln
baka meseleleri gizlemesine msaade etmemek de gerekiliin bir artdr.
Trkiyede antropolojinin nnde siyasal ve idari engellerin yansra, daha baka engeller de vardr. deolojik, dnsel veya zihinsel diyebileceimiz engellerdir bunlar. Siyasal engellerin yalnl ve etinlii, daha girift dnsel engellere bakmz glgelememeli. Daha da nemlisi, siyasal engeller antropoloji
iindeki eitli handikap ve zaafn bahanesi ya da mazereti olmamal. Byle bir
karambole gz yummann ciddi bir hata olduu kansndaym. Bu hatadan kanmann yolu ise, siyasal engeller konusunda icabnda belki biraz abartl bir
iyimserlik pahasna, dnsel veya zihinsel engelleri n plana kartarak hakkyla tartmaktan geiyor.
Bu tartma iini ne kadar hakkyla ve etraflca yaptm ayr bir konu, ama ben
yazmda en azndan bu yolu izlemeye altm. Aydn ise, yazm eletireyim
derken tam ters bir yol tutturmua benziyor. Zihinsel engellere ilikin girdiim tartmaya bir yerinden bir ekilde katlacana, Trkiyede ve blgedeki
dier lkelerde antropolojinin nnde zihinsel engelden ziyade hep siyasal
engel olmutur diyerek, bu tartmaya hibir ekilde girmemeyi yeliyor. stelik girmemekle de yetinmeyip, deindiim konularn alm, oktan geilmi meseleler olduunu ileri srerek, smsk kapyor tartmay - almam
konularn neler olduunu belirtme gereini dahi duymakszn. Sadece bir dipnotta, yazar, antropoloji iinde bulgulad ama nereye bakp bulgulad yazsndan anlalmayan zihinsel engelin durumu hakknda benim doktora tezime bakabilir diyerek, elimin altnda olmayan ve henz ulaamadm bir kaynaa gnderme yapmay yeterli bulduu iin herhalde.
Aydnn bu szlerinden, zihinsel engeller ad altnda toplanabilecek sorunlara antropolojinin gndeminde pek ncelik tanmad anlalyor. En azndan
antropologlarn zihinlerinin bu sorunlar karsnda ok berrak olduunu dn-
283
d belli. Nitekim yazsnn sonunda okuyucudan bana dnerek, merak etmememi salk veriyor ve Trkiyede klasik antropoloji anlaynn etkisi altnda
olmayan saylar az ama gen bir antropolog kuann bulunduuna dair bir
mjde ile tamamlyor szn. Aydnn bu ifadelerinin bende yaratt izlenim
u: Trkiyede kuramsal ve ideolojik problemlerini byk lde zm, am bir grup var. Aydnn da muhtemelen kendini dahil -hatta belki ncs ya
da szcs- addettii, ou gen kuaktan ekirdek bir grup bu. Bu grubun tek
veya esas problemi, nnde duran siyasi ve idari trden engeller. Bugne kadar
gerekletirdiini gizleyen de, bundan sonra gerekletirebileceini nleyen de
hep bu engeller. Zincire vurulmu cengver misali, bu siyasi engeller bir kere ortadan kalkmayagrsn, fethedemeyecei kale, yaramayaca da yok bu grubun!
Dorusu heyecan verici, en azndan ok etkileyici bir tablo! Ylgnln, silikliin ve ezikliin ar bast bir ortamda, byle zgven ve kesin kimlik ifadeleriyle karlamak ho oluyor. Tabii bu ifadelerin ne kadar gerek, ne kadar hayal rn, kestirmek kolay deil. Trkiyede bu tr bir sekin grubun varolmadn hi iddia etmedim, edemem de. Buna karlk, byle bir grupla karlarsam elbette arrm - ve ok sevinirim de. Ho, bu sevincimin kursamda kalaca muhakkaktr, nk kabul etmek gerekir ki, kuramsal ve dnsel problemlerini am, geride brakm bir antropolog kimlii, antropolojinin karmak doasna bir hayli aykrdr. Siyasal ve idari engeller kadar hatta onlardan daha ok zihinsel engellerle kuatlm bir antropolog kimlii, geree daha yakn bir imgedir. Antropologlar antropolog yapan, almalarn son tahlilde ilgin ve verimli klan, zihinsel engeller ve bu engellere kar verdikleri cevaplar
ve tepkilerdir. Antropologlar, ncelikle bu engeller ve dourduklar problemlerle iie yaamak durumundadr. Bir antropolog olduuna gre, sanrm Aydn
da yle. Szn ettii ekirdek grubu bilemem ama, kendisinin nnde fazlasyla nemsedii siyasal engeller kadar, bir sr kocaman zihinsel engelin de
durduu kansndaym. Aydnn bu engelleri (daha ilginleriyle karlamak
zere) amas, nce varlklarn alglayabilmesine bal.
Bunlarn en kocamanlarndan biri, Aydnn yazmda ele aldm baz sorunlara ilikin deerlendirmesinde hissettiriyor kendini. Bu sorunlar, antropolojinin bunalm kavramyla, tarihle, ideolojiyle, zne kurgular ve hmanizmle ilikilerini kapsayan konularla ilgiliydi. Kukusuz, ok deiik genelleme dzeylerinde ve binbir trl ekil ve konjonktrde ele alnabilecek konulardr bunlar.
Ben de, katldm konferanstaki teblilerin ve tartmalarn erevesinde, bu
konulara girmitim.4 Konferansn ana ilgi odaklarndan biri ulusal kimlik meseleleri olduu iin, szkonusu konular da bu meselelerin nda irdelemeye
almtm. Ancak yukarda belirttiim gibi Aydn, btn bunlarn antropoloji4 Yazmn Yunanistandaki bir antropoloji konferansnda sunduum bildiriden derlendiini belirtmitim.
284
de alm, oktan geilmi konular olduunu sylyor. stelik, bu konularn
aktarl biimine de itiraz var, nk bu konulara ilikin tartmalar, Trkiyede hi bilinmiyormu gibi, bu alanda kimseler almyormu gibi, bakn
dnyada neler oluyor edasyla, birka sayfada aktarmaya almam garipsediini belirtiyor.
nce bu garipsedii hususa bakalm. Anlalan Aydn, yukarda saydm konularn ancak belirli bir bibliyografya ile terminoloji eliinde ve belirli sayda
bir sayfa uzunluunda dile getirilebileceini sanyor. Oysa ben her ekilde her
dzeyde ve her uzunlukta ele alnabilecekleri kanaatindeyim - icabnda Aydn
skandalize eden tek bir paragraf uzunluunda bile. Yeter ki iinde bulunduklar
metnin btnlne ve tutarllna katkda bulunsunlar, en azndan halel getirmesinler! Aydnn eletirisinde bunun tersini gsteren zgl iddialar pek yok,
olanlar da, aada grlecei gibi maalesef yanl. Dier taraftan, Aydnn szkonusu konularn ancak meslek iinde ve antropoloji-ii kriterlerle tartlabileceine inand, stelik benden de bunu bekledii belli. Nitekim eletirisinin
ayn yerinde, tam da byle bir beklentiden kaynaklanan bir sitemde bulunuyor:
Ekigil, Trkiyedeki akademik antropoloji camias iinde hl etkisini belli llerde koruyan kunduras amurlu antropolog cakalanmasn eletirebilirdi;
yapsayd ne kadar da iyi olurdu! zgnm, ama bunu yapmak benim iin hibir ncelik tamyor. Bunun nedeni ise, Trkiyede antropoloji eletirisini (tabii yaptm kadaryla veya varsaymyla) Aydnn iddia ettii gibi hi karl
olmayan bir yerden deil, sadece dardan yapmamda yatyor. Yukarda da
belirttim, altn bir daha izeyim: ben antropolojiye dardan bakyorum. Dardan, ama boluktan deil: mutlaka bir adres gerekiyorsa, sosyal bilimler
epistemolojisi ile bilgi sosyolojisinin bulutuu bir snr boyundan bakyorum,
diyebilirim. Mkemmel bir adres olduunu savunamam, ama bu alanda sylenecek ok ey olduu ve bu eylerin pek ounun antropolojide de youn bir
ontolojik karl bulunduu inancndaym. Nihayetinde, dardan bakmak hususunda syleyebileceim u: her antropoloji deerlendirmesinde son
sz antropologlarn olabilir, fakat bu, antropolog olmayanlarn antropoloji zerinde fikir yrtmesini engelleyemez, engellememelidir de. Eer dardan bakmak, hariten gazel okumakla bir tutulacaksa, ne gam! Unutmamak gerekir ki
hariten gazel okuyann gnah kendine, sevab ise herkesedir.
Gene de, bir an iin en ktsn dnelim: hariten soru ve problem tayan bir katlmcnn iyice samalad, stelik art puanlarnn kendi hanesine,
tm hatalarnn ise dier tartmaclarn hanesine yazld bir durum olabilir
bu. Bu durumda bile, hariten konuan katlmcnn tm samalar ierdekiler tarafndan yzne vurulmal, ancak bu, hariten katlmcnn hasbelkader
girdii veya girmek istedii tartmann kesilmesine yahut srdrlmemesine
bir bahane olmamaldr. Fizik, biyoloji gibi nispeten daha esoterik disiplinlerin profesyonellerinin bile kendi i hesaplarn, problemlerini ve muammalar-
285
n her eit ve her dzeydeki dinleyici grubuyla paylamaya ve tartmaya ak
ve hazr olduu bir dnyada, antropologlarn farkl bir tavr benimseme imknlar ve lksleri hi yoktur. Hele esas ileri sahaya kmaktan ok eitim olan,
niversite hocas antropologlar iin hi mmkn deildir byle bir tavr. Bu
tavra sekinci demeye dilim varmyor; loncac demek belki daha uygun. Ne
yazk ki, Aydnn eletirisinde tam da bu loncac tavra rastlyoruz. Eer ben yazmda gerekten Amerikalar yeniden kefedip naife ve ahmaka gzlemlerde
bulunduysam, Aydnn bunlar yzme vurmasna elbette hibir itirazm olamaz. Ama dorusu, bu souk dutan sonra Aydn, bir bibliyografya dkmyle
yetinmeyip, girmi bulunduum tartmay benim gzlemlerimin daha dzgn
ve bilinli rneklerini sunarak kald yerden devam ettirmek ltfunu gsterseydi, ok daha ho olurdu. Lkin sinsi fakat inat bir dj vu hissiyatnn da
besledii o loncac tavr, byle bir ie girimekten herhalde alkoydu onu. Aydnn ufkunu, hi deilse tartma imknlarn daraltan temel unsurun u veya
bu zgl grten ok esasen bir tavr olduunu, onun da bizzat bu loncac tavrdan olutuunu dnyorum. Aydnn nndeki balca zihinsel engel de
bu kanmca.
Ancak ufkunun daralmasnda, baz zgl grlerinin de roln kmsememek lazm. Bu daraltc rol, Aydnn tam da yazmda deindiim konulara
ilikin deerlendirmesinde grmek mmkn. Hangi balamda ele alnrsa alnsnlar, bu konularn Aydnn iddia ettii gibi alm konular olduunu kabul etmek zor gerekten. Ayrca antropolojinin klasik imajna ve i evrimine ilikin
sorunlarn da geride kalm, kapanm konular olduu ok pheli. Aydnn
atfta bulunduu almalarda da, bu konularn derlenip toplanp zme kavuturulduuna dair herhangi bir belirti hatta iddia da yok. Kanmca, Aydnn
btn bu konularn almlyla ilgili varsaym, nndeki dier nemli zihinsel engeli oluturuyor.
Szkonusu konular, almak yle dursun, formle edilmeleri bile epey uzun
bir olgunlama sreci gerektiren, genel ve ezeli konulardr aslnda. Onlar tanmamak veya varlklarn farketmemek, alm olduklarn savunmaktan farkl
bir eydir. Tannmadklar durumlar da az yaygn deildir: genellikle antropologlarn gnlk alma pratiinde pek bir yerleri veya ncelikleri yoktur -olmamasnda da ou kez yarar vardr- ama ne zaman ki antropologlar gnlk olgusal incelemelerinden syrlp teorik ve battal sorunlarla ilgilenme ihtiyac duyarlar, o zaman bu konularla bir ekilde yzlemeleri kanlmazdr.
En kt ey, bu konulara, konularn mantksal sonularn ve teorik menzilini
doru lemeden girmek, yani konular farkna varmadan ele almaktr. Bunun
yol at en kt tuzak da, hkm sahibini ne kadar uzun ve etrefilli tartmalara angaje ettiini grmeksizin, hkmde bulunmaktr. ngilizcedeki begging
the question deyiminin anlattna yakn bir durumdur bu. O zihinsel engelinin bir azizlii olsa gerek, Aydnn sk sk dt tuzak, tam da budur ite.
286
rnein bir yerde, yle diyor Aydn: ... antropolojinin temel ilgi oda, duraanlk deil deimedir. Antropoloji, Amerikan kltr antropolojisi iin tekinin ya da daha ileri gidilerek egzotiin bilimi olarak grlm olabilir (bu
eilim Amerikal antropologlar arasnda hl yaygndr; ou ya Borneoda ya
Yeni Ginede ya da Amazon blgesinde alr) ama bu bak as nc dnyann antropologlar iin asla geerli deildir. Kapitalist dnya sisteminin iktisadi dayatmalar altnda derin deiim srelerine tbi olan Bat d dnya,
20. yzylda, buradaki deimenin hznda ortaya kan ivmeyle birlikte yaamaktadr. Yazarn deyimiyle zaman ve tarih hzlanmtr. Zaten deimekte
olan toplumlarn/kltrlerin kimlikleri, yaam biimleri, iktisadi ve toplumsal
eklemlenme tarzlar srekli olarak yeni formlara brnmektedir. Antropolog
buna bakmayp da neye bakacaktr?(1998:200)
ok doru. Antropolog tabii ki buna bakacaktr. Ama bakt zaman ne olur?
Sosyolog olur, tarihi olur, iktisat olur. Her durumda antropolog olmaktan kar. nk karsnda duraan deil, deien bir toplum vardr; hzlanm bir
tarihte, klm bir corafya iindedir. Bu evrilmi dnyada her eye ramen
antropolog olarak kalmakta kararlysa, sosyologlar, tarihiler, iktisatlar arasnda kendine bir yer amak, bunun iin de onlardan ne gibi farkl iler yapacan,
nasl deiik bir yol izleyeceini anlatmak durumundadr.5 Bu ise antropoloun,
antropolojinin ilgi oda duraanlk deil deimedir gibi bir cmle kurmakla
yetinmeyip, uzun bir tartmaya girmesini ve herkesi bu tartmaya ekmesini
gerektirir. Bu tartmada dier birok konunun yansra, antropolojinin insan
kavram ve hmanizmle ilikisi de vardr, tarihle ve ideolojiyle eklemlenmesi
de, kimlik ve bunalm kavramlaryla balants da. Btn bunlarn, Aydnn tam
da aldna hkmettii iin yz vermedii temalar olmas, herhalde bir rastlant deil. Velhasl, antropolog buna bakmayp da neye bakacaktr trnden
retorik bir soru, aikr bir cevabn ardnda, zorlu bir anlama ve anlatma abasn davet etmektedir aslnda.
Hi kuku yok ki Aydnn buradaki zaaf, baz olgular, temalar ve dzlemler
arasndaki balantlar grememesinden kaynaklanyor. Ancak bu zaaf, Aydnn ayn zaaf gerekli veya ikna edici herhangi bir zemine dayanmakszn bakalarnda bulmasna engel deil sanrm - hatta tam tersine, balca neden galiba. Nitekim yazmda benzer bir zaaf tehis etmekte hi gecikmiyor Aydn: Yazarmz, diyor , antropolojiyi, gnmzn postmodern etkili yeni etnografyac antropolojisinin teki kavramna izafe ettii, etnik gruplar/kltrler/kimlikler eitliliiyle uraan bir panayr bilimi olarak anlamasnn etkisi altnda geri bu konuda hibir atfa yer vermediinden hangi kaynaklara dayanarak bu
deerlendirmeleri yapt da mehul- Trkiyede antropoloji eletirisi yapyor.
5 Tabii bu deiik yol, tek bir yol deildir. Jean Duvignaudnun denemesi (1973), bunun iyi bilinen
u bir rneidir.
287
stelik yazar, bir yazsnda (Ekigil, 1998b), antropoloji iinde bu eilimin beslendii postmodern anlay kyasya eletirdii hatta bu anlayla neredeyse
dalga getii halde, bu ikisi arasndaki paralellikten bihaber antropoloji deerlendirmesi yapyor(1998:197).
u iki cmlede Aydnn sylemek istedii o kadar ok ey var ki, hatlar birbirine kart iin, azck ayrtrmadan olmayacak. Bunlar, neresinden baklrsa
baklsn en azndan drt nerme ieriyor (kendi ilerindeki daha kk nermeleri saymazsak): 1) Gnmzn postmodern etkili yeni etnografyac antropolojisi, antropolojiyi, teki kavramna izafe ettii, etnik gruplar/kltrler/kimlikler eitliliiyle uraan bir panayr bilimi olarak anlyor. 2) Ben bu
panayr bilimi anlaynn etkisi altnda Trkiyede antropoloji eletirisi yapyorum. 3) stelik bunu yaparken, ilgili konuda hibir atfa yer vermediimden
hangi kaynaklara dayandm da mehul. 4) Baka bir yazmda antropoloji iinde bu panayrc eilimin besledii postmodern anlay kyasya eletirdiim
halde, bu ikisi arasndaki paralellikten bihaber antropoloji deerlendirmesi yapyorum.
Dnyorum da, Aydn bu drt tespiti ardarda sralayp gemek yerine, tek
tek ele alp sayfalarn sadece bunlara ayrsayd, ok daha doyurucu bir eletiri
karrd. Maalesef bunu yapmad iin, benim de bu tespitler hakknda uzun
uzadya aklamalara girmemin pek bir anlam yok. Gene de, szm bitirmeden nce bu tespitlerde kyaslamaya ve dzeltmeye gelebilecek baz noktalara
-yukardaki srasyla- dikkat ekmem yararl olur sanrm.
1) Aydnn postmodern etkili yeni etnografyac antropoloji dedii nedir acaba? Postmodernizm antropoloji iinde de ok dallanp budaklanm bir konu olduu iin, akla epey farkl eilimler ve isimler gelebilir. Benim aklma daha ok,
kk Clifford Geertzin almalarna uzanan yorumlamac etnografya geliyor.
imdi, Geertzin antropoloji anlaynda kltrel grecilie ak bir kap bulunduunu biliyoruz. Kltrel grecilii savunduu lde, bu anlayn kimlikler
sorununu n plana karmas, hatta mutlaklatrmas elbette kuvvetle muhtemel. ddias ve grnts de bu ynde zaten. Ancak gerekteki pratiinin, bu iddiay ve grnty dorulad ok pheli. Bunun da nedeni, dorudan doruya Geertzin kltre baknda yatyor. Geertzin temelde kltr semiyotik
bir kavram olarak grmeyi yelediini hatrlayalm. Amerikal antropoloa gre,
kltr bir tr metin, antropolojik aratrma da bu metni yorumlama faaliyetidir. Ona gre antropoloji, genel yasalar arayan deneysel bir bilim deil, anlam
araynda olan yorumlamac bir bilimdir (1973: 5). Tahmin edilecei gibi, byle
bir yaklamn nesnellikten znellie, dsallktan isellie doru sarmalanan,
neredeyse solipsist denebilecek baz idealiste sonular vardr. Ama bu sonulara en ak ekilde Geertzin almalarndan ok, onun daha postmodern
bir takm izleyicilerinin grlerinde rastlyoruz. Geertzin her eye ramen
post kadar modern bir yan olduu kesin. Weberciliinin de etkisiyle, antro-
288
polojinin yorumlamac niteliine karn bir bilim olduunda srar etmesi, bu
modern yannn tipik bir belirtisidir, rnein. almalarndaki olgusal ve pozitif
unsurlarn mevcudiyetinde de bu srarnn izleri epey belirgin saylr. Dan Sperberin ok yerinde bir ekilde ikilemletirdii kartlkla ifade edersek(1982), yorumlamac etnografi ile teorik antropoloji arasnda bir denge gzetme kaygs, gzden kamayan bir zelliidir Geertzin dncesinin.
Oysa onun ou izleyicisinin antropoloji perspektifinde bu denge kaygsnn
kaybolduunu, bilimin de teorinin de dier tm byk anlatlarla beraber kap dar edildiini gryoruz. Bu perspektifte bilgiye ilikin doruluk, gereklik gibi kavramlara da yer yoktur. Antropolojik bir metnin doruluundan
bahsetmek mmknse, bu artk yazarn alma azmi ve iradesinin deil,
okuyucunun yaratc faaliyetinin bir ilevidir (Clifford, 1988:520). Uzak diyarlara gidip de aratrmalara girien etnografn yalnz ve tek adam otoritesinin
yerinde yeller esmektedir. Dier taraftan, sadece dorulua deil, bir anlamda
geleneksel kltre de yer yoktur bu perspektifte. Daha dorusu, geleneksel
kltr yerleik bir gereklik deil, bir kurgu, bir icattr aslnda: gemiten
bugne aktarlan istikrarl bir miras olmaktan ok, an ama ve menfaatlerine
gre oluturulmu bir icat (Hanson, 1989:890, 899). Ksacas, antropoloji gereklie ilikin herhangi bir tez sunmaz, gelitirmeye de kalkmaz; nk onun
amac, dorulua ulamak veya gereklie yaklamak deil, gstererek, hatrlatarak, artrarak ve gndermede bulunarak, paradokslar, mitleri ve trl
muammalar gn na karmaktr (Tyler, 1984:329). Bylece bu antropoloji
pratiinde bulunabilecek olan, blk prk anlatlardan, krk dkk fantezilerden ve nihayetinde kiilerin zel hikyelerinden ibarettir. Bu anlamda antropoloji ikna edici yn olan bir edebiyat biimidir (Strathern, 1987); hatta iirdir dpedz (Tyler, 1984).6
Dier btn postmodern sylemlerde olduu gibi, antropolojideki postmodern akmda da insan ve zne kavramlaryla kurulan ilikinin belirsizlii bu
balamda ok aklayc. Zira bir yandan antropolojinin postmodern figrlerinin zneyi ve zneyle ilgili btn bir epistemolojiyi ama abasna tank oluyoruz. Sanki en byk dertleri, yazar metin dna srerek metni yazarn tahakkmnden kurtarmak ve anlamlarn deta kendi balarna konumalarn
salamak. Ama dier yandan ayn figrlerin baka bir dzlemde insan znesiyle
tutkulu bir ekilde uratklarn, onunla neredeyse bozduklarn gryoruz.
Bylece znellii zeyim derken znelliin en katmerli, en mutlak biimine
kapldklar bir durumla kar karyayz. Sonu, Gellnerin deindiim eserinin
bir baka yerinde de ifade ettii gibi, antropolojinin bir toplum incelemeleri
alan olmaktan kp, antropoloun i dnyasnn ou kez skc ve i karartc
sorgulamalarnn, kayglarnn, korkularnn ve bunalmlarnn bir aynas haline
6 Clifford, Hanson, Strathern ve Tylern alntlarn Rosenaudan aktaryorum(1992: 87-88).
289
gelmesidir. Bu aynaya antropoloun kendine dnk sorgulamalar dnda yansyan olsa olsa, teki ve onun eriilemezliine, ulalamazlna dair bir o
kadar skc ve i karartc sylemdir ki bu sylem de, antropoloun i atmalarnn bir fonksiyonundan, dorudan bir devamndan baka bir ey deildir aslnda. Gellner iin, adn da koymaktan hi kanmad o en klasik krlk biiminin, idealizmin, daniskasdr bu durum (1992: 23, 40, 66).
imdi, dnlecek olursa, postmodern etkili idealist bir antropolojinin,
teki kavramna izafe ettii, etnik gruplar/kltrler/kimlikler eitliliiyle uraan bir panayr bilimi olamayacan grmek zor deildir. Byle bir antropoloji, ne kadar teki zerinde odaklarsa odaklasn, hatta tam da bu odaklama nedeniyle, baka kltrlerle ve kimliklerle etkili bir ekilde ilgilenemez;
olsa olsa, kendi kendisiyle uraabilir ancak. Postmodern etkili antropolojinin bir bilim olamayaca, genelde de olmak istemedii ise yeterince ak. Panayra gelince: Aydnn bu yaktrmayla tam neyi kastettiini bilmiyorum,
ama szcn (ehirlerdeki fuardan farkl olarak) daha ok kasabalara, krsal
kesime ve gitgide artan ekilde gemie ait bir gereklii ifade ettii dnlrse, en azndan armlarndan, panayrn postmodern bir syleme ne sfat
ne de bir obje olarak pek yakmadn sylemek sanrm ok sama olmaz.
2) Bu szlerimden, antropolojideki postmodern akmdan pek etkilenmediim, hi deilse esinlenmediim herhalde yeterince anlalmtr. Ancak etkilenmemem, bu akmn gkten zembille inmediini ve amzdaki baz temel
deiimlerden kaynaklandn grmeme engel deil. Bu bakmdan Gellnern
bu akm gelip geici bir moda olarak nitelemesini doru bulmuyorum. zellikle antropolojideki postmodern akm, gnmzn baz ok gerek problemlerine bir cevap araynn bir rn - verdii cevaplar yanl veya aldatc da olsa.
Bu gerek problemler arasnda, gzlemci ile gzlemlenen arasnda deien ilikiler, byk anlatlarn iktidar ve ideoloji ile balants, dnyann klmesi,
tarihin hzlanmas, kimliklerin kaybolmas veya bastrlmas gibi, gerek olduu
kadar aikr birtakm sorunlar da var.
Yazmda bu sorunlara ben de biraz deindim. Ama bunu yapmam, postmodern sorunsal benimsediim anlamna gelmiyor. Benimsemek yle dursun,
szkonusu sorunlarla doru drst yzlemenin yolunun ncelikle bu sorunsaln sk bir eletirisinden getiine inanyorum. Bu bakmdan postmodern sorunsaln belkemiini oluturan kltrel grecilik fikrine kar Gellnern getirdii eletiriyi, biraz hzl ve ematik kamasna ramen, ok yararl buluyorum
(1992: 22-72).
Sonu olarak, dier gerek problemler kadar kimlikle ilgili problemleri de
postmodern ncl ve varsaymlara bal kalmadan ele almak pekl mmkn,
stelik gerekli de. Bunun halihazrda baz baarl rnekleri de yok deil. Yalnz
yetkin bir antropolog olmayp, antropoloji tarihinin dengeli bir yorumcusu da
olan Fransz dnr Marc Augnin son almas, bu rneklerin en parlakla-
290
rndan saylabilir(1994). Postmodern yazarlarn igrlerini derinlemesine paylaabilirken, hatalar ve yanlsamalarndan ustaca kanabilen bir almadr bu.
3) Augnin almasna ite bu nedenle yazmda dikkat ekmeyi ihmal etmemitim. Aydnn gznden katysa, bu vesileyle tekrar dikkat ekmek isterim.
stenirse yazmda deindiim ou konu o almada daha etraflca izlenebilir.
4) Yazmda yaptm antropoloji deerlendirmesinin postmodern bir yaklamdan etkilenmedii ve beslenmedii yeterince belli olduuna gre, bu deerlendirmemle Aydnn gnderme yapt baka bir yazmda (1998b) dile getirdiim postmodernizm eletirisi arasnda herhangi bir tutarszlk olmad da
herhalde fazlasyla ortadadr. Kald ki o yazmdaki eletiri, postmodernizmin igrleri, ngrleri ve dolaysyla znden ok, belirli bir tarzna ve olduka
zgl bir tarzna dnkt. Dahas, o eletiri postmodernizmin antropolojiden
ok, edebiyat eletirisi, sosyoloji, psikanaliz ve mimari gibi alanlardaki uzantlarn ve izdmlerini hedeflemiti. Ama en nemlisi, postmodernizmin dorudan zn ilgilendiren noktada da, benim o eletiriyle iletmek istediim esas
mesaj, Aydnn algladndan farkldr. Orada amacm, Aydnn dnd veya bana atfettii gibi, postmodernizmin u zamana yayd herkes istedii veya fikir sahibi olduu her konuda her eyi syleyebilir kanaat ve cesaretini
eletirmek deil, tam tersine, postmodernizmin savunur ve yayar grnd
bu kanaat ve cesaretin kendi pratiiyle uyumadn, herkes her eyi syler
fikrini yceltirken baz eylerin sylenmesini pekl snrlamak hatta yasaklamak gibi bir sonula kar karya kaldn, zgrlk ve imgelem adna bilim ve
metafizii reddedeyim derken zgrln ve imgelemin bsbtn daralmasna
neden olduunu, stelik ad konmam kt bir bilimin ve metafiziin de bylece ortaya kmasna yol atn, ksacas bir tr ifte standart uyguladn veya byle bir uygulamaya meydan verdiini gstermekti. Bu eletirim, postmodernizmin antropoloji iindeki has yeleri iin de elbette geerli olabilir. Ama
muhtemelen ayn derecede deil. nk ifte standart uygulamann farkl biimleri vardr. Bilmeden uygulamak, tuzaa dmenin basit bir biimidir yalnzca. Ama bilerek uygulamak ve bu uygulamay deta bir doktrin haline dntrmek, ayr bir itir ve ayr bir beceri, bir hayli de eytanlk ister. Belki de
daha ilgin ve heyecan verici bulduum iin, benim eletirim daha ziyade eytanlara dnk ve onlarla snrlyd. O ekilde snrl tutulmasn da tercih ederim. Postmodern antropologlar arasnda da eytanlar var m, ya da ne kadar var,
kestiremiyorum dorusu.
*
**
Buraya kadar sylediklerimden, Aydnn eletiri yazsn pek tatminkr bulmadm herhalde yeterince anlalmtr. Tatminkr bulmadm iin de, bu
yaznn Toplum ve Bilimin giriindeki bir beklentiyi hakkyla karladndan
pheliyim. O girite yle deniyordu: Antropolojiyle ilgilenen birok sosyal bi-
291
limcinin, Ekigilin yazsyla ilgili uyumazlk beyannda bulunduu kulamza geldi. Suavi Aydn, sanrz bu eletirilerin temel noktalarn kda dkm
bulunuyor. Bu uyumazlk beyanlar benim de kulama alnd; bir ksmnn
sahipleriyle de uzun uzadya tartma imknm oldu. in ilgin taraf, bunlarn
ou yanl anlatma/yanl okuma dngsnden ziyade gerek gr farkllklarndan kaynaklanan ve tahminlerimin fevkinde zl ve bereketli eletirilerdi.
Aydnn yazsnn hi deilse bana intikal eden eletirileri yanstamadn sylemeliyim. Ne yazk ki bu eletirilerin tm szde kald. Sonuta, dncelerini
enmeden kda dkme zahmetine bir tek kendisi katland iin, Aydn
kutlamaktan baka bir ey dnemiyorum.
KAYNAKA
Aug, Marc (1994), Pour Une Anthropologie des Mondes Contemporains, Aubier. (Trke evirisi:
ada Dnyalarn Antropolojisi, Kesit Yaynclk, 1995)
Aydn, Suavi (1998), Ekigilin yazs vesilesiyle Trkiyede antropolojinin eni-boyu zerine, Toplum ve Bilim, 77 Yaz, 196-201.
Bilgin, Nuri (1995), Kollektif Kimlik, Sistem Yaynclk.
Ceyhun, Demirta (1992), Ah u Biz Kara Bykl Trkler, E Yaynlar.
Clifford, James (1988), The Predicament of Culture, Harvard Uni. Press.
Duvignaud, Jean (1973), Le Langage Perdu: Essai sur la Diffrence Anthropologique, PUF.
Ekigil, Adnan (1997), Kimlik Bunalmnn Edebiyat ile Bilimi Arasnda Trkiye, Birikim, say 102.
Ekigil, Adnan (1998a), Antropolojinin mutfanda Trkiye, Toplum ve Bilim, 76 Bahar, 41-55.
Ekigil, Adnan (1998b), Post-Modern Sylemde Son Dneme: Dayak Zaman, Virgl, 7 Nisan, 2-6.
Geertz, Clifford (1973), The Interpretation of Cultures, Basic Books.
Gellner, Ernest (1992), Postmodernism, Reason and Religion, Routledge.
Hanson, Allan (1989), The Making of the Maori: Culture Invention and its Logic, American Anthropologist, 91, 890-902.
Magnarella, P.J. & O. Trkdoan (1976), The Development of Turkish Social Anthropology, Current
Anthropology, 17: 2, Ocak.
Rosenau, Pauline Marie (1992), Post-Modernism and the Social Sciences, Princeton Uni. Press.
Sperber, Dan (1982), Le Savoir des Anthropologues, Hermann.
Strathern, Marilyn (1987), Out of Context: The Persuasive Fiction of Anthropology, Current Anthropology, 28 (3), 251-81.
Timur, Taner (1986), Osmanl Kimlii, Hil Yayn.
Tyler, Stephen (1984), The Poetic Turn in Postmodern Anthropology - the Poetry of Paul Friedrich,
American Anthropologist, 86, 328-36.
Kitap Tantm
Tutkulu sosyoloji
NURAN EROL
PASSIONATE SOCIOLOGY
SAGE, LONDRA, 1996
293
iinde kendisini konumlamay reddettiyse,
TS adl almann bal bu tr bir refleksiviteye ball nermekte. Sosyolojik bilginin retiminde ad geen/nemi olan
sosyal srelerle yakndan ilgilenerek iir
ve pratiksellik; kuram, metod ve etik arasndaki konvansiyonel ayrmlar gzden
geirmekte fayda var. Sosyolojik kuramda
yer alan soyutlamay mistik veya anlalamaz olmaktan kararak rencilerin yaratc pratiklerine amak gerek.
Tutku ile sosyolojinin bulutuu bir dier nokta da, bir fiilde bulunurken hissettiimiz eyin yaptmz eyi veya son rn de etkiledii varsaym olarak belirtiliyor. Bir dier deyile, bilme arzusu, kendi
kendimizi anlama arzusu ile motive edilen
en gl tutkulardan birisi olarak kabul
edilirse, o halde, sz konusu arzularn yaps retilen bilgi formlarn etkileyecektir.
Yukarda deinildii gibi, kalbin, ruhun ve
bedenin bir rn olarak karakterize edilmedii taktirde; bilgi, hayatn iinde olan
biteni, sosyal pratikler ile diyalektik bir
iliki halinde srekli olarak yeniden retilen bireysel anlam dnyalarn zmleme
srecini kolaylatrmayacak, tam tersine
gndelik hayat ve kltrel sreleri anlamamz engelleyecektir.
Tutkulu sosyoloji yaamdaki zgl deneyimlerle ilgilenir; birtakm idealize edilmi soyutlamalar peinden koarken sz
konusu deneyimleri eritmez, tam tersine
onlar hisseder. O halde tutkulu sosyoloji
hayata angaje olmu sosyolojidir; okuma,
yazma ve retme gibi bilgi pratikleri ile
bilme hakknda yakn bir ba kurmay
nerir; yazarlar-okuyucular, renciler-retmenler arasnda ak, karlkl ve esnek
bir ilikiden yanadr.
Buna gre, tutkulu sosyoloji fikrinin hayatla iie gemi sosyolojik bir tutum olduunu belirttikten sonra, yazarlar, bu tr
bir sosyolojiye ilikin somut pratiklerin
oluturulmasna ilikin okuyucularn de-
294
okuyucular olarak karakterize edilebilir; interdisipliner bir yaklam yerletirilebilir.
Bilginin retiminde yazarn ve okuyucunun
kendi zevkleri ve tutkular da gz nnde
tutularak sosyolojik bilgi dntrlebilir.
Daha sonra yer alan blmlerde ise, yazarlar kurumsalln ortadan kaldrlmasn savunmadan alternatif okuma/yazma
formlar yaratlabileceini neriyorlar. Ne
de olsa, bilgi pratikleri (dnme, konuma, okuma ve yazma) renilmesi ve uygulanmas gereken pratiklerdir. Sz konusu uygulamalarn organizasyonu da tutkulu entelektel angajmanlar yaratabilir.
TS, sosyolojik bilgiyi kltrel bir rn
olarak grr. Sosyolojik bilgi de dier kltrel rnler gibi incelenmelidir. Sosyologlar kendi almalarn sosyolojik olarak
ele alarak iinde yaadklar kltrel formlar anlamaya almal, kendi snrlarn
zorlayarak farkl anlam dnyalarn zmlemeyi grev edinmelidir.
Ayrca, sosyolojinin tutku ile yaplabilmesi ve hayat zmleyen bir disiplin
olabilmesi, iirsellik, edebiyat, riteller gibi dil aracl ile kurgulanan her eyin sosyolojik bilginin retilmesinde kullanlabilmesine baldr. Birtakm metaforlar aracl ile hayat tanmlyorsak, sz konusu tanmlanma biimlerinin sosyolojik malzemeden ayr tutulmas beklenemez. Ricoeurun belirttii gibi, dil ve dnya hakknda metaforik-olmayan hibir duru yoktur (s.50). Bundan baka sosyologlarn iyi
birer hikye anlatcs olmas gerekir. Kurumsallam sosyolojik ortamlarda pek
fazla nemsenmeyen dil ustal, hayatn
iinde srekli retilen pratikleri kavramak
ve anlamak iin bir n kouldur. Bu balamda ders kitaplarnn ve derslerin iirsellikten uzak retoriini eletiren yazarlar,
ders kitaplarnda aktarlan kuru sosyolojinin rencinin yaratcln kstladn
ve hayatn iindeki sosyolojik malzemeyi
kullanmadn da belirtiyor.
295
sosyologlarn ve sosyoloji rencilerinin
kimlik, bilgi, metafor, arzu ve iktidar gibi
kavramlar veya temalar eitli pratikler
(okuma, yazma, konuma, renme, organize etme) aracl ile sorgulamalar gerei belirtiliyor. Tutkulu Sosyoloji, eitli zorunluluklar yznden kendimize dnmeye zaman ayramayarak uratmz disiplin hakknda gerekli sorgulamalar yapamadmz zamanlarda ie yarayacak bir
bayapt niteliinde bir alma. Sosyal bilimlerin ve sosyolojinin sorunlarnn sadece sosyal bilimsel felsefe temelinde deil,
fakat geleneksel ve tutkulu sosyoloji kartlnda da tartlabileceini kantlayan; ve
hem retim yelerine hem rencilere
bir dizi moral ilkeleri hatrlatan Tutkulu
Sosyoloji, farkl sosyolojilerin iinde yer
alan sosyologlarn yaratclklarn arttrabilmelerini salayacak, iir ile bilimi u
noktalara yerletirerek bulumalarn reddedenlere kar yazlm renkli bir yapt
olarak okunmal.
Smrgecilie dair
fanteziler
ASENA GNAL
MEYDA YEENOLU
296
ni fetiizm kavram ile aklamasn Yeenolu sorunlu bulur, nk farkl bir renge
sahip olmann nasl olup da eksiklik (beyaz renge sahip olmamak) ile tanmland
pek ak deildir.
Yeenolunun Saide ynelttii ikinci
temel eletiri onun, sylemi dilsel bir etkinlik olarak kavramsallatrmaktan te
geememesidir. Said her ne kadar sylemin kuruculuundan sz etse de, dilin
arac olmas anlayndan uzaklaamad
iin gerek ve temsil ikili kartln da
kknden sorgulayamamaktadr. Yeenolu, Judith Butlern kuruluun bir maddiletirme sreci olmas argmanndan
yola karak Dounun Oryantalist imlemenin (signification) bir maddi etkisi eklinde anlalmas gerektiini savunur. teki trls, Oryantalist sylemi, Dounun
maddiliinin ya da Doululuunun kuruluunda gerek bir etkisi olmayan imgeler
ve fikirler toplam olarak ele almaktr.
Smrgecilik gibi ok farkl ekiller alm bir olguyu aklamakta smrgeci
sylemi gibi genel bir kategorinin kullanlmasn eletirenlere de deinen Yeenolu, btnln iindeki karmakl
ve zamana ve yere gre deien farkllklar
gzard etmeden de bu genel kategoriyi
kullanabileceimizi savunur. Bu kategoriye smrge sylemini eletirebilmek iin
ihtiyacmz vardr. Mesele daha ok sylemdeki farkllklarn iindeki ayrl bulup ortaya karmaktr.
Yeenolu, Lacann fantezi kavramn
kullanarak baz 18. ve 19. yzyl Oryantalist metinlerindeki Dounun, cinsel fark
zerine ina edilmi bir fantezi olduunu
gsterir. Lacana gre fantezi, znenin
tekine duyduu arzunun koordinatlarn
salayan eydir. Dounun gerekini,
zn temsil ettii dnlen Doulu
kadnn vcuduyla Batl bak arasna bir
engel diken pee, Batl arzuyu hayal krklna uratr. Pee Batnn tekinin i
297
ile aklar. Taklit, kadna yklenen zelliklerin arptlm bir halini kullanarak fallusmerkezci kurgularn zeminini sarsmaya
almaktr. Yeenoluna gre Cezayirli
kadnlarn bamszlk mcadelesi srasnda peelerinin altnda saklanmalar peelerine maske ilevi ykleyerek, Oryantalist kurguyu bir olumlamaya dntrerek
gereklemitir.
Kadnn hakikatine ulama istei ile
davranmann erkek bir konum almay imledii daha nce belirtilmiti. Yeenolu,
Lady Mary Montagunun Turkish Embassy
Lettersn inceledii nc blmde, erkeklerin giremedii hareme girip Oryantalist btnln eksikliini tamamlamaya alan kadn yaznn, Derridann ek
(supplement) kavram ile aklayarak Oryantalist olarak nitelendirir. Montagunun
kendini Trk kadnlaryla zdeletirdii
anlar syleme dsal bir retoriin paras
olarak alglayan Lisa Loweu eletiren Yeenolu, Said, Irigaray ve Spivaktan yola
karak kltrel farkll aynla dntren mantn, tekinin zglln bastrp onu bir bilme nesnesine dntrmek anlamnda emperyal ve masklen bir
tavr olduunu syler. Montagunun Trk
kadnlarna dair daha olumlu ve daha zdelemeye ak ifadeler kullanmas, onu
sylemin dna yerletirmez. Oryantalizm, basite Douya ilikin negatif imgelerden olumu bir sylem deildir. Bir
sylem ve bir temsil biimi olarak Oryantalizmin gc szn ettii nesneyi oluturmasndan ve teki hakknda bir gereklik rejimi yaratmasndan ve bylece
onun hakknda konuan znenin konumunu kurmasndan kaynaklanr (s.8990). Montagu Batda kendisinden esirgenen znelik konumunu dnyann rahmi
olarak nitelendirilen Dounun gizlenmi
ierisine girerek elde etmeye alr. Yeenolunun Irigaraya referansla tartt
gibi bu znelik masklen bir konum altr.
Kendine kadn hamamlarnda bir yer edinebilmek iin Montagu, masklen, Doululatran, rntgenci bir bak benimsemek durumundadr. Yeenolu bu blmde ayrca Oryantalizmin nasl olup da halen varln srdrebildiini tartr. Bilind bir an olarak Oryantalizm, yer deitirme, zdeleme ve kopma yoluyla yeniden ortaya kar, yeni sylemlerle akr. Her akma, her kesilme ve her yer
deitirme Oryantalizmin sylemsel btnln sabitledii oranda katlar ve karmaklatrr (s.72). Oryantalizmin srekliliini nceki imgelerin ve fikirlerin basit
tekrarnda deil, farkl tarihsel dnemlerdeki ve farkl ekillerdeki zgl eklemlenilerinde aramak gerekir.
Drdnc blmde Yeenolu, Batl
emperyalist karlar ve Aydnlanma projesi
arasndaki ibirlii ve bu ibirliinin emperyal bir Batl feminist sylemin ortaya
kndaki rol zerinde durur. Kendine
rtnmeyi ve Doulu kadnlarn konumlarn dntrmeyi hedef alan belirli bir
Batl feminist sylemin tekini medeniletirilmesi gereken geri ve geleneksel bir
rk olarak kuran Aydnlanma sylemi ile ve
bireyi grnr klarak onun bilgisine sahip
olmay hedef alan modernitenin grsellik
rejimi ile olan balantsn ortaya koyar.
Doulu toplumlarn Batnn gelimilik
dzeyine eriebilmek iin, zellikle kadnn gvdesinde somutlaan baskc kltrel pratiklerden radikal bir kopuu gerekletirmek zorunda olduunu vurgulayan,
Batl kadnlarca yazlm etnografik metinlerden rnekler verir. Bu rneklerde kadn ve Dou arasndaki metonimik iliki
pekitirilmekte ve Batl feminist idealler
evrensel norm olarak kurulmaktadr. Kadnlarn evrenselin nimetlerinden yararlanabilmesi, Fransz feminizminin de gsterdii gibi, ancak erkek bir konum aldklar lde gereklemitir. Batl kadnn
kendini zne olarak kurabilmesi, Doulu
298
kadn tekiletirmesi ile mmkn olmutur. Yeenolu bizi evrensel kadnlk yarar
ve global kzkardelik adna konuan iyiliksever tutuma kar uyarr, nk ona
gre bu tutum, hkmran zne konumunu igal etme emperyal fantezisinden bamsz deildir. Batl feministlerin Doulu
kadnlarn peelerini aarak onlar zgrletirme niyetlerini, Foucaultnun modern
disipliner toplumda bilgi, grme, rasyonel
kontrol ve retken iktidarn iielii vurgusuna referansla, Doulu tekine hkim
olma ve bylece zne konumu edinme arzusu ile aklar. Peeyi ama emperyal bir
feminist projedir ve bireyi grnr klarak
onun bilgisine sahip olmay ve bylece bu
gvdeyi yeniden ekillendirmeyi hedef alr.
Yeenolu, bugne kadar feminizmden
dlanan gvdeyi Grosz, Butler, Braidotti
ve Kirbynin nasl yeniden kavramsallatrdklarna deinir. Onlarn, gvdenin her
zaman ve her yerde toplumsal sreler tarafndan iaretlenmi, yazlm ve kaznm olmas saptamalar Yeenolunu rtnmeyen gvde, rtnen gvdeden daha
az iaretlenmi ve kurulmu deildir saptamasna gtrr. Peeyi ama projesinde
rtnmeyen gvde norm alnmaktadr ve
onun daha az baskland dnlmektedir. Oysa gvdeselliin kuruluunun kltrel zgll dikkate alndnda, rtnmeyle gvde zerinde uygulanan iktidar,
gvdenin korseler, yksek topuklu ayakkablar, kozmetik rnler ve sutyen gibi aralarla denetlenmesi, eitilmesi ve snrlandrlmasndan daha zalim, insafsz veya
barbar deildir (s.116). Yeenoluna gre
pee, basite gvdeyi rten bir rt deil,
Doulu kadnlarn bedenlerini iaretleyen
bir kltrel pratik olarak grlmelidir. Bu
nedenle peeyi amak sadece bedenlerin
zerindeki rty kaldrmak olarak deil,
bedenleri farkl sosyal ve kltrel kodlara
gre yeniden iaretleyen srecin bir paras olarak ele alnmaldr.
299
de mmkn olabilmitir. Kadnlarn kadn
olarak zne konumu hep ncelii olan
baka meselelerin glgesi altnda silinmitir. Oryantalizm ve patriarki arasnda skp kalm kadn, konuma konumuna sahip deildir. Yeenoluna gre bu saptama, (orijinal, zsel, otantik kadn sesine
ynelik nostaljik bir arayla deil, hem
milliyetiliin hem de Oryantalizmin bastrdna -kadna- olan borluluunu ortaya karmakla) kadnn syleminin imknszln imknlla dntrme giriiminin balangc olarak grlmelidir. Kad-
nn, milliyetilik ve smrgecilik arasndaki dei-tokuun arac haline getirilmesiyle yerli ataerkil otorite ve smrge iktidar
hkim kalmaya devam etmilerdir. Ancak
bunu otantik bir kadn sesi arayarak sorgulamak, Aydnlanma mantnn ierisinde kalmak demektir.
Farkl bir zne anlay gelitirmek tekinin kuruculuunu kabul etmekle mmkndr. Colonial Fantasies bu kuruculuu,
smrge sylemi analizini ada sosyal
kuramla eletirip gelitirerek, gzler nne
sermektedir.