Matematike klasa e 10

Tema

-Kalimi nga grafiku i nje funksioni te

te dhen ne nje tjeter duke marre si
baze grafikun e pare.

Qellimi

: Formimi i shprehive praktike per

ndertimin e grafikeve te tjere duke
u mbeshtetur tek funksioni baze .
Objektivat : Ne fund te ketij projekti nxenesit
duhet te jene ne gjendje te :
1 te pershkruajne evolimin e konceptit te
funksionit
2 te shpjegojne vetite e funksioneve lineare
dhe te fuqise se dyte
3 te shohin praktikisht si ndertohen grafike
te tjere duke u nisur nga funksioni baze
Koha
: Nje muaj
Buxheti
: Vullnetare

Historiku i evolimit te funksionit

Termi FUNKSION u shfaq per here te pare

ne nje punim te Leibnicit ( 1646 1716 ) ne
vitin 1962 dhe me pas gjeti zbatime nga
vellezerit Jakob (1654 1705 ) dhe Johan
Bernuli ( 1667 1748 ) ne inrpretimin e disa
grafikeve te njohur . Me 1718 Johan Bernuli ,
per here te pare jep perkufizimin e funksionit
, te liruar nga paraqitja grafike .

ME TEJ

Nxenesi i tij Leonard Eiler ( 1707 1783 ) ne

librin e tij Hyrje ne analizen e madhesive
pambarimisht te vegjel ( 1748 ) , me te cilen
kane mesuar breza te tere matematikanesh ,
ripohon perkufizimin e Bernulit , duke e
saktesuar me tej dhe konkretisht

Funksioni i madhesise se ndryshueshme ,

eshte shprehje analitike , e formuar nga kjo

madhesi e ndryshueshme dhe nga madhesite
konstante ( te pa ndryshueshme ) .
Si shihet , ne kete perkufizim , funksioni
identifikohet me ate shprehje analitike me te
cilen ajo paraqitet .

Ne kete periudhe , Eileri perpunoi vetem kuptimin e

funksioneve qe ai i quan te dukshme ( funksione
qe jepen me nje shprehje analitike ) por edhe
funksionet qe ai i quan te padukshme ( funksione
te tipit x + y = a , per y 0 . Ne te njejten kohe
, ne studimet e tij mbi lekundjet i lind nevoja per te
futur dhe kuptimin e funksioneve , qe ai i quan te
perziera dhe konkretisht ato funksione qe ne
intervale te ndryshme paraqiten me shprehje analitike
te ndryshme .

Ne parathenien e vepres Njehsimi

diferencial ( 1775 ) gjejme nje formulim
akoma me te pergjithshem ndonese me pak
te percaktuar te funksionit : Kur disa

madhesi varen nga madhesi te tjera ne

menyre te tille qe , ndryshimi I ketyre te
fundit sjell ndryshimin e tyre , ne kete rast te
parat quhen funksione te te dytave .

Gjate disa dhjetevjeareve , te nje perparimi te

dukshem ne matematike , nuk ka patur ndonje
zhvillim te dukshem te konceptit te funksionit . Ne
vitin 1837 , Dirichle ( 1805 1859 ) jep kete
perkufizim te funksionit : Ne qofte se do x i

pergjigjet nje y i vetem , atehere y quhet

funksion i x ne kete interval . per kete nuk eshte
aspak e domosdoshme qe y , gjate gjithe ketij
intervali , te varet nga x sipas te njejtit ligj.

Pavaresisht nga mangesite ky perkufizim luajti nje rol

te veante ne historine e zhvillimit te analizes
matematike .

Kuptimi i funksionit
Pas kuptimit te bashkesise , kuptimi i
funksionit eshte kuptimi me i rendesishem qe
ndeshet ne matematike . Kuptimi i funksionit mund
te jepet ne menyra te ndryshme . Ne do ta trajtojme
kuptimin e tij ne ate menyre dhe ne ate mase sa
eshte e volitshme per trajtimin e atyre kuptimeve
matematike qe jane te lidhura ngushte me funksionin
.
Jepen dy bashkesi te fardoshme X = { x } dhe
Y = { y } . Per keto bashkesi mund te krijohen lidhje
dyore te ndryshme . Nder to , interes e veante
paraqisin te ashtuquajturat lidhje funksionale ose
shkurt funksione

Funksioni eshte nje lloj relacioni, ku cdo

element I bashkesise se fillimit lidhet me nje
dhe vetem nje element nga bashkesia e
vlerave te tij.
Funksioni paraqitet me disa menyra:
1.Me tabele
2. Me diagrame Veni
3. Me formule (menyra analitike)
4. Me grafik

Bashkesia e percaktimit te funksionit

(E)
Bashkesia e vlerave te funksionit (F)
Grafi I funksionit (ExF)

Grafiku I nje funksioni eshte paraqitja ne planin

koordinativ I grafit te tij.
Funksionet qe do te shqyrtojme jane te formes se
pergjithshme:
y=ax + b
y=ax2 + bx + c
Bashkesia e percaktimit te ketyre funksioneve do
te jete R (bashkesia e numrave reale) pasi keta
funksione nuk kane vlera te palejuara (duke qene
se jane polinome te grades s epare dhe te dyte).

Marrim rastet kur b=0.

Funksioni do te marre trajten y=ax. (Kjo quhet
forma e paplote e funksionit linear)
Kemi tre raste ne varesi te vleres se a-se:
1. a>0
2. a=0
3. a<0

 Zgjedhim

nje vlere pozitive te

a-se: psh. a=1 dhe a=3
Funksionet kane trajten y1=x
dhe y2=3x.
Ndertojme grafiket e
funksioneve duke gjetur vlerat
perkatese te y per x R.

-1 0

-1 0

y1

-1 0

y2

-3 0

verejme?
Kalojne nga origjina e boshteve
Kalojne nga kuadranti I dhe III
Jane funksione monotone rrites.
Keta funksione nuk kane vlere me
te madhe dhe as vlere me te vogel
sepse ne R paraqitja e tyre. grafike
eshte nje drejtez qe vazhdon
pafundesisht.
Kendi qe drejteza y=x formon me
boshtin xx eshte me I vogel se
kendi qe formon drejteza y=3x

Funksioni ka trajten y=0, qe do te thote se

per cdo vlere te x-it, y ka vleren 0.
Ndertojme grafikun e funksionit, I cili do te
jete vete boshti xx.

verejme?
Perputhet me boshtin
xx
Eshte funksion
konstant
Vlera e vetme per cdo
lloj x, eshte 0.
Kendi midis drejtezes
y=0 dhe boshtit xx
eshte 0o pasi ata
vendosen mbi njeritjetrin

Zgjedhim nje vlere negative te a-se: psh.

a=-1 a=-3
Funksionet kane trajten y1=-x dhe y2=-3x.
Ndertojme grafiket e funksioneve duke
gjetur vlerat perkatese te y per x R.

-1 0

-1

y1

-1

y2

-3

verejme?
Kalojne nga origjina e boshteve
Kalojne nga kuadranti II ,IV
Jane funksione monotone
zbrites.
Nuk kane vlere me te madhe
dhe as vlere me te vogel sepse
paraqitja grafike eshte drejtez e
pakufizuar ngaqe edhe vete E
eshte bashkesi e pafundme.
Kendi qe drejteza y=-x formon
me boshtin xx eshte me I vogel
se kendi qe formon drejteza y=3x.

Shqyrtojme tani tre rastet e mesiperme per

b>0.
Per shembull zgjedhim b=2.
Do kemi funksionet e formes:
1. y=x +2 dhe y=3x+2
2. y=2
3. y=-x+2 dhe y=-3x+2

Funksioni ka trajten y1=x+2 dhe y2=3x+2

Ndertojme grafikun e funksionit duke gjetur vlerat
perkatese te y per x R.

-1 0

y1

-1 0

y2 -1 2

verejme?
Grafiket jane dy e nga dy
paralele me njeri tjetrin.
Perftohen nga zhvendosja
paralele e drejtezes y=x dhe
y=3x me vektor v=(02)
Jane funksione monotone
rrites.
Funksionet nuk kane vlere
me te madhe, as vlere me te
vogel.

Funksioni ka trajten y=2, qe do te thote se per cdo x, y ka vleren 2.

Ndertojme grafikun e funksionit, I cili eshte drejtez paralele me boshtin
xx.

verejme?
Grafiket jane paralele me
njeri tjetrin.
Perftohen nga zhvendosja
paralele e drejtezes y= 0 me
vektor v=(02)
Jane funksione konstante.
Funsionet kane nje vlere te
percaktuar te y-it per cdo
lloj x.

Funksioni ka trajten y1=-x+2 dhe y2=-3x+2

Ndertojme grafikun e funksionit duke gjetur vlerat perkatese te y
per x R.

-1

-1

y1

y2

-1

verejme?
Grafiket jane dy e nga dy
paralele me njeri tjetrin.
Perftohen nga zhvendosja
paralele e drejtezes y=-x dhe
y=-3x me vektor v=(02)
Jane funksione monotone
zbrites.
Funksionet nuk kane vlere
me te madhe, as vlere me te
vogel.

Duke marre si baze grafikun e funksionit y=ax themi se

grafiket e funksioneve te formes y=ax+b:
Kane te njejten monotoni me funksionin baze.
Ne R, funksionet nuk kane vlere me te madhe apo me te vogel
pasi grafiku nuk ka pike me te larte apo me te ulet, meqe
grafiku eshte drejtez.
Grafiku i funksionit y=ax+b perftohet nga zhvendosja
paralele ne boshtin koordinativ e grafikut y=ax me vektor
v=(0b)
Keto perfundime jane te njejta per cdo vlere te a-se dhe b-se,
si pozitive, ashtu edhe negative por dallojme qe:
Per a>0, funksioni eshte monoton rrites, per a<0 eshte
monoton zbrites dhe per a=0 eshte konstant.
Sa me e madhe te jete vlera absolute e a-se, aq me i madh
eshte kendi qe formon drejteza e grafikut me boshtin xx, pra
aq me e pjerret eshte drejteza.
Per b>0, grafiku zhvendoset lart ne boshtin yy, per b<0
zhvendoset poshte boshtit yy.

Marrim si baze funksionin y=x2, pra xx2

Ne baze te tabeles se vlerave bejme paraqitjen e tij
ne planin koordinativ.

verejme?
Paraqitja grafike e ketij funksioni
eshte parabole, me deget e
drejtuara nga lart.
Dy pjeset (deget) e paraboles jane
simetrike ne lidhje me boshtin yy
Parabola e funksionit y=x2, shtrihet
ne kuadrantet I dhe II.
Ne R, funksioni ka vlere me te
vogel sepse grafiku ka pike me te
ulet kulmin e paraboles O(0;0), por
nuk ka vlere me te madhe meqe
krahet e paraboles zgjaten
pafundesisht.

-1

Marrim vlera te ndryshme te a-se, psh a=1/2, a=-1/2, a=2, a=-2.

Ndertojme grafiket e tyre dhe bejme krahasimin me y=x2.

verejme?
Paraqitja grafike e ketyre funksioneve
jane parabola me kulm ne origjinen e
boshteve.
Secila prej dy pjeseve (deget) e
paraboles jane simetrike ne lidhje me
boshtin yy
Per a<0 deget e paraboles jane te
drejtuara nga poshte dhe kalojne ne
kuadrantin III, IV.
Funksioni ka vlere me te madhe kulmin
e paraboles por nuk ka vlere me te
vogel.
Per a>0 jane te drejtuara lart dhe
kalojne ne kuadrantet I, II.
Me rritjen e vleres absolute te a-se
shohim se deget e paraboles mbyllen,
pra I afrohen gjithnje e me shume
boshtit yy.

Marrim si baze y=x2 dhe ndertojme grafikun e funksionit y=x2+3 dhe y=x23 (c>0 dhe c<0), duke bere dallimet mes tyre.

verejme?
Parabolat e funksioneve te reja
kane te njejtat karakteristika me
funksionin baze y=x2, por
ndryshojne nga koordinata e
kulmit te tyre dhe per pasoje nuk
kalojne ne te njejtet kuadrante.
Gjithashtu ndryshon dhe vlera me
e vogel e funksionit, per x=0 kemi
vlera te ndryshme te y=c.
Per te perftuar grafikun e
funksionit y=x2+3 mjafton te
zhvendosim parabolen y=x2 me
vektor v=(03), ndersa per
parabolen y=x2-3, e zhvendosim
me vektor v=(0-3).
Pra ne pergjithsi per te ndertuar
grafikun e funskionit y=ax2+c
mjafton te zhvendosim paralelisht
parabolen y=x2 me vektor v=(0c).

Ndertojme grafikun e ketij funksioni per a=1 dhe m=2 dhe e

krahasojme me grafikun e funksionit baze y=x2

verejme?
Funksioni y=(x-2)2 paraqet nje
parabole, me dege nga lart (sepse a>0)
dhe me koordinaten e kulmit te saj ne
piken A(2;0)
Keshtu themi se vlera me e ulet e
funksionit y=0 merret per x=m.
Deget e saj jane simetrike ne lidhje me
drejtezen x=2 dhe kalojne ne
kuadrantin I, II.
Kjo parabole mund te perftohet nga
zhvendosja paralele e grafikut te
funksionit y=x2 me vektor v=(2 0).
Pra ne pergjithsi themi se per te
ndertuar grafikun e funksionit
y=a(x-m)2mjafton te zhvendosim
paralelisht parabolen y=x2 me vektor
v=(m0).

Ndertojme grafikun e ketij funksioni per a=1 dhe m=2 dhe n=3 dhe e
krahasojme me grafikun e funksionit baze y=x2

verejme?
Funksioni y=(x-2)2 +3 paraqet nje
parabole, me deget nga lart dhe me
koordinaten e kulmit te saj ne piken
C(2;3) ose me piken C(m;n)
Funksioni ka vlere me te vogel y=n per
x=m.
Deget e saj jane simetrike ne lidhje me
drejtezen x=2 ose x=m dhe kalojne ne
kuadrantin I, II.
Kjo parabole mund te perftohet nga
zhvendosja paralele e grafikut te
funksionit y=x2 me vektor v=(2 3).
Pra ne pergjithsi themi se per te
ndertuar grafikun e funksionit y=a(xm)2 +n mjafton te zhvendosim
paralelisht parabolen y=x2 me vektor
v=(mn).

Funksioni i pare mund te kthehet ne formen e funksionit te

dyte duke zevendesuar ndryshoren
m=-b/2a
n=-D/4a (D=b2-4ac),
por te dy paraqesin te njejten parabole ne planin koordinativ.
I pari na ndihmon me shume per ndertimin e paraboles sepse m,
n na japin koordinatat e kulmit te saj.

Si mund ta shohim funksionin?

 Materiali

i prezantuar u punua

FISNIK KAJOLLI