UNIVERZITET U SARAJEVU

MAINSKI FAKULTET SARAJEVO

KATEDRA ZA ENERGETIKU

KOMBINOVANI CIKLUS SA PRIRODNIM GASOM

KAO GORIVOM

Seminarski rad iz predmeta

Nove tehnologije u energetici

kolska godina 2014/2015

Mentor: Student:
Prof.dr. Sandira Eljan Almir Gluhi

SARAJEVO, JUNI 2015.

 SADRAJ

1. UVOD..........................................................................................................................................2
2. PRIRODNI GAS.........................................................................................................................3
2.1. Historijat prirodnog gasa u BiH............................................................................................4
2.2. Upotreba i iskoritenje prirodnog gasa.................................................................................6
2.3. Uticaj na okoli.....................................................................................................................7
3. KOMBINOVANI CIKLUS SA PRIRODNIM GASOM.............................................................8
3.1. Princip rada.........................................................................................................................10
3.2. T-S dijagram........................................................................................................................12
3.3. Stepen iskoritenja..............................................................................................................13
3.4. Primjer kombinovanih postrojenja ....................................................................................17
4. ZAKLJUAK............................................................................................................................18
5. LITERATURA...........................................................................................................................19
PRILOG - MOGUNOST KORITENJA PRIRODNOG PLINA U TE "KAKANJ" ...............20
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

1. UVOD

Potronja primarne energije u svijetu u toku 1998. godine je u prosjeku iznosila 26,373 miliona
tona ekvivalenta nafte dnevno. Vei dio ove energije, 53,6% od ukupno utroene energije, se
potroi u industrijalizovanim (razvijenim zemljama) iji je udio u ukupnom broju stanovnika
15,9 %. Zemlje u razvoju, iji je udio u broju satnovnika 77.1 % koriste 32,4 % ukupno utroene
energije. Iz ovoga jasno slijedi da je godinja potronja energije po stanovniku u
industrijalizovanim zemljama oko 8 puta vea od odgovarajue potronje u zemljama u razvoju.

Efikasnost korienja energije u razvijenim zemljama se velikim dijelom ostvaruje primjenom

novijih tehnologija. Iako je vrijeme potrebno za razvoj novih energetskih tehnologija relativno
dugo, a sredstva potrebna za istraivanje znaajna, razvijeno je nekoliko novijih tehnologija u
oblasti transformacije energije, meu koje spada i kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao
gorivom.

Stoga je cilj ovog seminarskog rada da se upoznamo sa navedenom novom tehnologijom,

nainom njenog koritenja i njenim prednostima. Sigurni smo da su svi u toku svog obrazovanja
na Katedri za energetiku morali spomenuti ovu temu ali ipak smatramo da je potrebno deteljnije
opisati njenu funkciju i princip rada stvarno stanje u Bosni i Hercegovini i svijetu sa
postrojenjima ovakve vrste.

Za pisanje seminarskog rada posluilo mi je dosadanje obrazovanje na Mainskom fakultetu,

literatura, internet stranice te predavanja uvaene profesorice i mentora prof.dr.Sandire Eljan.

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

2. PRIRODNI GAS

Prirodni gas je prirodno nastala mjeavina ugljikovodonika i drugih gasova, i u poroznim

formacijama zemljine kore se esto nalazi zajedno sa sirovom naftom. Glavni sastojci veine
prirodnih gasova su metan i drugi ugljikovodonici, a manji sadraj ine hemijski elementi i
spojevi kao to su N2, CO2, H2S, Hg i O, te H2O.

Komercijalni prirodni gas uglavnom sadri 80-95% metana, pa se esto naziva metanom,
hemijska formula CH4. Takoer se u svakodnevnoj upotrebi koristi naziv zemni gas.
Slobodni prirodni gas se dobiva iz gasnih i gasno-naftnih leita, buenjem u zemljinu utrobu do
dubina najee veih od 1.000 metara, gdje se nalaze depoziti stari stotinama hiljada godina.

Prirodni gas se dobija sa gasnih polja, odnosno iz podzemnih skladita u kojima se esto nalazi
zajedno sa sirovom naftom. Ovako dobijen gas treba rafinisati kako bi se iz njega izdvojile
nepoeljne primjese, kao to su voda, sumporni oksidi, ostaci nafte i mehanike neistoe, ili se
smanjile njihove koncentracije do granica odreenih standardima o kvalitetu prirodnog gasa.
Nakon proiavanja, pomou kompresorskih stanica prirodni gas se pod visokim pritiskom
transportuje gasovodima velikih prenika do glavnih mjerno-regulacionih stanica, a zatim se
sistemima distribucije isporuuje krajnjim korisnicima.

Prirodni gas je laki od vazduha, bez boje mirisa i ukusa. Iz sigurnosnih razloga, u sistemima
distribucije, prije nego to doe do krajnjih korisnika, vri se odorizacija prirodnog gasa. To je
proces u kome se prirodnom gasu dodaju odreene primjese kako bi imao prepoznatljiv miris.

On obrazuje eksplozivnu smjesu sa vazduhom samo onda ako je njegova koncentracija u smjesi
(prirodni gas vazduh) jednaka ili vea od odreene minimalne vrijednosti (donja granica
eksplozivnosti) ili je jednaka ili manja od odreene maksimalne vrijednosti (gornja granica
eksplozivnosti). Dakle, prirodni gas je eksplozivan za njegove koncentracije koje se nalaze
izmeu donje (oko 5,3%) i gornje (oko 14,5%) granice eksplozivnosti. Donja toplotna mo
ruskog prirodnog gasa se kree oko 34 MJ / Sm, a gustina oko 0,71 kg / Sm zavisno od
njegovog kvaliteta. Za potpuno sagorijevanje jedinine zapremine (1 Sm) prirodnog gasa
potrebno je oko 9,5 Sm vazduha1.

Prirodni gas je gotovo idealno gorivo, lako se mijea sa vazduhom, ima veliku brzinu
sagorijevanja i visok stepen iskorienja. Korisniku je direktno dostupan u svakom trenutku za
svaki vid korienja, bez dodatnih ulaganja u skladine prostore. Instalacije prirodnog gasa
pruaju jednostavnost upotrebe i regulacije svih vrsta ureaja na gas. Dokazane rezerve gasa u
svijetu garantuju njegovu raspoloivost za dug period.

1
http://sr.wikipedia.org/sr/Zemni_gas

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

2.1. Historijat prirodnog gasa u BiH

Inicijativa za uvoenje prirodnog gasa u BiH pokrenuta je stratekom odlukom gradskih vlasti
grada Sarajeva o gasifikaciji gradskog podruja s ciljem poboljanja kvaliteta zraka. Naime,
ubrzanom industrijalizacijom je aerozagaenje u gradu Sarajevu ezdesetih i sedamdesetih
godina poprimilo vrlo dramatine dimenzije, sa mogunou jo teih posljedica.

Slika 1. Sarajevo prije i poslije gasifikacije2

Bosna i Hercegovina nema vlastitih nalazita prirodnog gasa, te je oslonjena na uvoz ovog
energenta. U trenutku donoenja odluke, optimalno rjeenje je bilo da se potpuno snabdijevanje
vri uvozom iz Rusije. Odlukom o izgradnji Energoinvestove Tvornice glinice Bira u Zvorniku,
odnosno opredijeljenjem da Tvornica koristi gas u proizvodnom procesu, na tom pravcu
snabdijevanja je obezbijeen jo jedan veliki potroa.

Projekt je finansirala Svjetska banka, i to magistralni gasovod od Batajnice do Sarajeva, kao i

distributivnu mreu u gradu. Prve aktivnosti na realizaciji projekta su voene kroz firme
Energoinvest i Petrolinvest, tako to je Energoinvest vodio magistralne gasovode do Sarajeva,
Petrolinvest je bio glavni projektant, a holandska firma HAK izvoa.

2
http://www.bh-gas.ba/index.php/bh/zivimo-kvalitetniji-zivot-

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

Unioninvest je bio nosilac svih radova na realizaciji gradske

distributivne mree i svih prateih objekata.

Davalac kredita je ve od 1976. godine uslovio prisustvo

inokonsultanta iz zapadnoevropskih zemalja, tako da je taj zadatak
za magistralne gasovode obavljala firma Sofregaz iz Pariza, a za
distributivnu gradsku mreu Holandska gasna unija.

Prvi potroa prirodnog gasa bila je Fabrika Bira u Zvorniku

1979. godine. Iste godine zavrena je izgradnja gasovoda Zvornik-
Sarajevo, te je i grad Sarajevo prikljuen na gasovodnu mreu.
Nakon toga, 1983. godine izgraen je gasovod Semizovac-Zenica,
te je otpoela potronja prirodnog gasa i u eljezari Zenica.

Put prirodnog gasa od velikih nalazita zemnog gasa u dalekom Sibiru na sjeveru Rusije do
krajnjih korisnika ukupno je dugaak oko 5.000 kilometara, i ide preko Ukrajine, Maarske i
susjedne Srbije, a u Bosnu i Hercegovinu ulazi u mjestu epak kod Zvornika.

Slika 2. Put gasa od Sibira do BiH3

3
http://www.bh-gas.ba/index.php/bh/

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

Glavne karakteristike transportnog sistema prirodnog gasa u BiH su:

Projektovani pritisak: 50 bar
Projektovani kapacitet sistema: 1,25 milijardi Sm3 /god.
Transportni kapacitet: 750 miliona Sm3 /god.
Podjela kapaciteta izmeu RS/FBiH: 40/60
Duina gasovoda: 195 km
Prenik gasovoda: 406,4 mm (16")
Debljina stijenke cijevi: 6,35 mm
Kvalitet materijala cijevi: API 5LX 52
Gasovod je projektovan i izgraen prema propisu ANSI B31.8; eline cijevi su tvorniki
predizolovane polietilenom, a kompletan sistem je pokriven katodnom zatitom 4.

2.2. Upotreba i iskoritenje prirodnog gasa

Upotreba prirodnog plina je raznovrsna. Plin se upotrebljava u kuanstvu, koristi se kao sredstvo
za grijanje, u industriji itd., ali se u zadnje vrijeme sve vie javlja kao i alternativno
gorivo prema nafti za pogon motornih vozila, gdje se upotrebljava u jednom od
naziva CNG (engl. compressed natural gas) ili ukapljen na temperaturi od
-162C LNG (engl. liquefied natural gas).
Prednosti upotrebe prirodnog plina za pogon je u tome to motori pogonjeni prirodnim plinom
isputaju za polovicu manje tetnih plinova od odgovarajuih dizel motora koji ispunjavaju
normu Euro 2. Osim toga, prednost mu se oituje i u injenici nepostojanja krutih estica u
ispunoj cijevi, buka je neusporedivo manja kao i nia cijena u odnosu na dizel ili benzin.
Prirodni plin je znaajan i u pogledu da su autonomija kretanja i nosivost bitno vei nego kod
ostalih alternativnih goriva. Budui da CNG ima visoku oktansku vrijednost (120), upotrebljava
se kod motora s Ottovim postupkom sagorijevanja, a to ima neto loije iskoritenje u odnosu na
dizel, ali budui da se koristi u reimu siromane smjese razlike nisu velike.
Danas u svijetu postoji vie od milijun komercijalnih vozila koja su bivalentna, odnosno koja
osim plina mogu koristiti i benzin, ali vozila pogonjena samo plinom imaju bolju iskoristivost.
Jedno od najpoznatijih je Sprinter NTG (Natural Gas Technology), koji je opremljen posebnim
sustavom za tkz. sekvencijalno ubrizgavanje plina koje dodatno smanjuje buku i koliinu tetnih
ispunih plinova kod motora pogonjenih plinom.

4
http://www.bh-gas.ba/index.php/bh/

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

Zbog njegove male gustoe, prirodni plin nije lagano spremati ni transportirati. Plinovodi su
nepraktini za prijenos preko okeana. Mnogi postojei plinovodi u Sjevernoj Americi su pri rubu
svoga kapaciteta, te su nagnali mnoge politiare sjevernih drava SAD-a da progovore o
moguim nedostacima. Kada se pak govori o Europi, na njenom zapadu su plinovodi poprilino
gusti. Novi plinovodi se planiraju ili su ve u procesu izgradnje u Istonoj Europi i meu
nalazitima plinova u Rusiji, Bliskom Istoku, Sjevernoj Africi i Zapadnoj Europi.
Nosai, odnosno tankeri LNG-a, prenose ukapljeni prirodni plin (LNG) preko oceana, dok
cisterne mogu prenositi ukapljeni, ali i komprimirani prirodni plin (CNG) na manje udaljenosti.
U razvoju je transport plina preko mora tankerima koji bi prevozili komprimirani prirodni plin. U
nekim uvjetima, takav bi transport mogao konkurirati prijevozu ukapljenog plina.

2.3. Uticaj na okoli

Prirodni je plin esto opisan kao najie fosilno gorivo jer njegovim sagorijevanjem,
po dulu energije, nastaje manje ugljinog dioksida nego sagorijevanjem nafte ili ugljena.
Takoer nastaje puno manje ostalih zagaivaa okolia. Unato tome, u apsolutnim izrazima, on
bitno pridonosi poveanju globalne emisije ugljinog dioksida te se pretpostavlja da e njegov
udio i rasti. Prema etvrtom izvjeu IPCC-a (IPCC Fourth Assessment report), godine 2004.,
izgaranjem prirodnog plina nastalo je 5,3 milijarde tona ugljinog dioksida, dok ga je izgaranjem
ugljena i nafte nastalo 10,6, odnosno 10,2 milijarde tona. Prema novoj verziji izvjea o razvoju
emisija plinova SRES B2 bi pak, do godine 2030., prirodni plin bio uzrokom nastanka 11
milijardi tona ugljinog dioksida godinje jer se potranja za tim energentom poveava za oko
1,9 % godinje. Izgaranjem ugljena i nafte nastalo bi pak 8,4, odnosno 17,2 milijarde tona
ugljinog dioksida (ukupna emisija ugljinog dioksida godine 2004. procijenjena je na 27 200
milijuna tona) 5.

Uz to je prirodni plin sam po sebi stakleniki plin, te kada je isputen u atmosferu djeluje jae
na efekt staklenika od samog ugljinog dioksida, ali se on u atmosferu isputa u znatno manjim
koliinama. Metan, dodue, oksidira u atmosferi i u njoj ostaje otprilike 12 godina, a u usporedbi
s njim ugljini dioksid, koji je sam po sebi ve oksidiran, ima efekt 100 do 500 godina. Prirodni
plin se uglavnom sastoji od metana, iji je utjecaj na zraenje 20 puta vei od utjecaja ugljinog
dioksida. Zbog takvih svojstava jedna tona metana u atmosferi uhvati jednaku koliinu zraenja
kao i 20 tona ugljinog dioksida, ali se zadrava u atmosferi 8 - 40 puta krae. Unato tome,
ugljini dioksid privlai puno vie pozornosti nego bilo koji drugi stakleniki plin jer se u
atmosferu isputa u puno veim koliinama. Ipak, neizbjeno je istjecanje dijela prirodnog plina
u atmosferu tamo gdje se koristi u velikoj mjeri. Metan koji je nastao sagorijevanjem ugljena i
koji nije pohranjen modernim nainima u posebnim spremnicima za spremanje metana
5
http://bif.rs/2013/05/dolazi-vreme-prirodnog-gasa/

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

jednostavno odlazi u atmosferu. No, unato tome, uzrok veine metana u atmosferi
su ivotinje i bakterije, a ne curenja plina koja je izazvao ovjek. Trenutana procjena EPA-e
smjeta globalnu emisiju metana na razinu od 3 trilijuna kubinih stopa godinje, to je 3,2 %
svjetske proizvodnje. Izravne emisije metana predstavljaju 14,3 % svih svjetskih emisija
antropogenih staklenikih plinova godine 2004.

Sagorijevanjem prirodnog plina nastaju puno manje koliine sumporovog dioksida i duikovih
oksida nego sagorijevanjem bilo kojeg drugog fosilnog goriva. Sagorijevanjem prirodnog plina
nastaje 117 000 ppm(eng. kratica za "estica po milijunu") ugljinog dioksida, dok
sagorijevanjem ugljena nastaje 208 000 ppm ugljinog dioksida. Nadalje, sagorijevanjem
prirodnog plina nastaje 40 ppm ugljinog monoksida, naspram 208 ppm sagorijevanjem ugljena.
Duikovih oksida nastaje 92 ppm u usporedbi sa 457 ppm koliko ih nastaje sagorijevanjem
ugljena. Sumpornog dioksida nastaje 1 ppm naspram 2 591 ppm koji nastaju sagorijevanjem
ugljena. Sagorijevanjem prirodnog plina ne nastaje iva, dok je sagorijevanjem ugljena nastaje
0,016 ppm. estice, sitni komadii u krutom ili tekuem agregatnom stanju su takoer veliki
doprinos globalnom zatopljenju. Omjer njihova nastanka kod prirodnog plina i ugljena je 7 ppm
naspram 2 744 ppm.

3. KOMBINOVANI CIKLUS SA PRIRODNIM GASOM

Tehnoloki nivo transformacije energije iz prirodnih oblika (primarna energija) u korisne

poeljne oblike predstavlja osnov za mjerenje energetske efikasnosti, pri emu svaki tehnoloki
napredak ima za posljedicu drutveni i privredni rast. Kako je budunost ovjeanstva sa aspekta
obezbjeenja dovoljne energije prepuna odreenih nesigurnosti (razliite mogunosti, rizici,
problemi i sl.), prelazni period do 2050. godine karakterisae veliki ritam promjena i burna
deavanja (enorman rast broja stanovnika na zemlji, sa tendencijom dostizanja i stabilizacije na
12 milijardi do kraja ovog stoljea, sve vei jaz izmeu bogatih i siromanih, voenje ratova za
energetske izvore, klima povjerenja i tolerancije izmeu istoka i zapada, izmeu sjevera i juga,
izmeu razliitih narodnosti i religija, itd.) (Leki, 2013.). Elektrane s naprednim tehnologijama
u koritenju uglja (postrojenja sa sagorijevanjem u fluidizovanom sloju, kombinovani ciklusi sa
gasifikacijom, kombinovani ciklusi sa prirodnim gasom kao gorivom), elektrane sa
tehnologijama ienja uglja, elektrane sa ienjem dimnih gasova elektrane s kombinovanim
gasno parnim ciklusom, proizvodnja elektrine energije u gorivim elijama - predstavljaju
tehnologije koje e se primjenljivati za proizvodnju elektrine energije u prvoj polovini 21.
vijeka.

Upotreba prirodnog gasa kao izvora primarne energije u svijetu neprekidno raste. U posljednjih
deset godina za koje su dostupni podaci porast potronje gasa je iznosio 15 % , dok je potronja

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

nafte porasla za 13,1 %, a potronja uglja je opala za 5,3 %. Znaajan udio u porastu potronje
prirodnog gasa imaju postrojenja sa kombinovanim ciklusom (Leki, 2013.).

Kombinovanim parno-gasnim (ili gasno-parnim) postrojenjima (PGP) nazivaju se se postrojenja

u kojima se istovremeno koriste dva radna fluida: voda-para, koja mijenja agregatno stanje i gas,
koji ne mijenja stanje. Veliki broj razliitih tipova kombinovanih postrojenja moe da se razvrsta
u dvije principijelne grupe:
- kombinovana postrojenja, sa razdvojenim konturama radnih fluida (gasnoturbinska i
parnoturbinska);
- kontaktna (mijeana) gasnoparna postrojenja, sa gasnoparnim turbinama u kojima se
koristi smjesa produkata sagorijevanja organskog goriva sa vodenom parom (Rajkovi,
2011.).

Stepen djelovanja postrojenja sa kombinovanim ciklusom najveim dijelom zavisi od efikasnosti

gasne turbine, odnosno od temperature produkata sagorijevanja na ulazu u gasnu turbinu.
Postrojenja sa kombinovanim ciklusom sa prirodnim gasom kao gorivom, slino kao i
postrojenja sa sagorijevanjem u fluidiziranom sloju pod pritiskom i kombinovana postrojenja sa
gasifikacijom uglja, ukljuuju i gasnu i parnu turbinu (Sl. 4).

Slika 3. ematski prikaz postrojenja sa kombinovanim ciklusom6

Za razliku od tih postrojenja, postrojenja s gasom kao gorivom su znatno jednostavnija. Osnovne
karakteristike ovih postrojenja su:
Niska specifina investiciona ulaganja
6
Z. Milovanovi: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

Najvei stepeni djelovanja

Kratko vrijeme i projektovanja i izgradnje
Velika fleksibilnost (kratko vrijeme potrebno za putanje u pogon i dobre karakteristike i
pri manjim optereenjima)
Niski trokovi odravanja
Mala emisija tetnih sastojaka produkata sagorijevanja 7.

3.1. Princip rada

Upotrebom konvencionalnih postojenja za proizvodnju elektrine energije uoeni su veliki

gubici energije pri njenoj transformaciji, to se najjasnije oituje kroz stepen efikasnosti
postrojenja. Danas, kada je energija skupa, tei se ka to idealnijem procesu transformacije
energije i pametnom iskoritavanju otpadne energije.

Energija koja se gubi u postrojenjima je na velikom temperaturnom nivou, te se kao takva moe
iskoristiti za dobijanje korisnog rada, proizvodnje pare, tople vode, zagrijavanje zraka pri emu
se ujedno i ublaava utjecaj termoenergetskih postorojenja na okolinu. Kao najbolji nain
poboljanja konverzije energije su se pokazali kombinovani gasni ciklusi. Na slici 4. je data ema
kombinovanog ciklusa.

Slika 4. ema kombinovanog ciklusa8

Kombinirano postrojenje ima oboje: plinske turbine loene prirodnim plinom, parni kotao te
parnu turbinu koja koristi iscrpljeni plin iz plinske turbine kako bi se proizveo elektricitet, tj. to
7
'' Otahuhu single shaft CCGT demonstrates power of modularisation '', Staff report, Modern Power Systems,
January 2000.
8
http://powerlab.fsb.hr/enerpedia/index.php?title=ENERGETSKE_TRANSFORMACIJE

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

je ciklus koji se sastoji od plinsko-turbinskog i parno-turbinskog dijela. Nakon prolaska kroz prvi
ciklus (gasne turbine) radni medij je na dovoljnom energetskom nivou da moe sluiti kao
pokreta drugog ciklusa parne turbine. Glavne sastavnice su naravno plinska i parna turbina.

Osnovna namjena ovakvih postrojenja je da se iskoristi toplina nastala na izlazu iz plinske

turbine. Poto ispuni plinovi koji izlaze iz plinske turbine imaju izuzetno visoke temperature,
oko 600C mogu se iskoristiti kao sredstvo koje e grijati vodu i proizvoditi vodenu paru za
parnu turbinu. Time poveavamo iskoristivost samog procesa poto je toplina koju bi inae
izgubili iskoritena za daljnju proizvodnju pare (Rajkovi, 2011.).

Iskoristivost takvog postrojenja dosee i do 60%. U kombiniranom postrojenju kompresor

komprimira zrak i alje ga u komoru izgaranja gdje se istovremeno dovodi gorivo za izgaranje.
Plinovi izgaranja vrlo visoke temperature vode se iz komore izgaranja u plinsku turbinu, gdje
ekspandiraju dajui koristan rad na vratilu spojenom na rotor plinske turbine. Vratilo pokree
generator elektrine struje i proizvodi elektrinu energiju koja se alje u mreu. Nakon
ekspanzije, ispuni se plinovi iz plinske turbine vode u utilizator (generator pare na otpadnu
toplinu).

Jedna od vrlo dobrih karakteristika plinske turbine je ta to je kod nje prisutan vrlo visok omjer
zrak/gorivo budui se dodaje nekoliko puta vie zraka zbog hlaenja lopatica plinske turbine.
Zbog toga na izlazu iz plinske turbine ostaje jo dosta neiskoritenog zraka te se taj viak zraka
koristi za izgaranje dodatnog goriva u utilizatoru. U utilizatoru se napojna voda zagrijava do
isparavanja i pregrijava na zadane parametre. Pregrijana para odlazi iz generatora pare u parnu
turbinu gdje ekspandira i predaje mehaniki rad generatoru elektrine struje. Nakon toga para,
sada ve niskih parametara, odlazi u kondenzator gdje kondenzira. Nakon kondenzacije, voda se
napojnom pumpom vraa u utilizator na ponovno zagrijavanje.

3.2. T-S dijagram

Termodinamski ciklus se sastoji od dva ciklusa standardnih termoelektrana. Jedan je Joule ili
Braytonov ciklus tj. gasni ciklus, a drug je Rankinov ili ciklus parne turbine.

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

Slika 5. Prikaz kombinovanog ciklusa u T-S dijagramu9

Kao to je prikazano na slici 5., ciklus 1-2-3-4-1 ili ciklus gasne turbine proizvodi toplotu i rad te
se nalazi u predjelu visokih temperatura te ga zovemo primarni ciklus. Ciklus izmeu taaka a-b-
c-d-e-f-a je Rankinov parni ciklus i odvija se u predjelu niskih temperatura te je poznat kao
sekundarni ciklus.

Prenos toplote sa dimnih plinova visoke temperature na vodu i paru se odvija u rekuperatorskom
bojleru ili reaktoru sekundarnog ciklusa. Pri konstantnom pritisku procesa od 4-1 dimni plinovi
prenose energiju na vodu, vlanu i pregrijanu paru tj u procesima a-b,b-c i c-d.

9
http://powerlab.fsb.hr/enerpedia/index.php?title=ENERGETSKE_TRANSFORMACIJE

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

Slika 6. Prikaz rada u T-S dijagramu10

Ovim principom poveavamo iskoristivost itavog procesa. Razlog pronalazimo u osnovama

termodinamike. Temelje moemo vidjeti u bazinom Carnotovom procesu (izentropsko-
izotermnom) (Slika 6.). Princip je sljedei: ukoliko su temperaturne razlike manje, manji je i
prijenos topline. Dakle nama je od izuzetne vanosti da je ta razlika temperatura spremnika
to vea. Naravno idealni sluaj bi bio ukoliko bi temperatura radne tvari kod dovoenja topline
bila jednaka temperaturi ogrjevnog spremnika, a temperatura radne tvari kod odvoenja postane
jednaka temperaturi rashladnog spremnika. Tada govorimo o idealnom Carnotovom procesu.
Znamo da kod Carnotovog procesa iskoristivost ovisi samo o temperaturi, odnosno temperaturi
toplinskih spremnika te se nikakvim drugim varijablama ta iskoristivost ne moe promijeniti.

3.3. Stepen iskoritenja

Stepen korisnosti kombiniranog postrojenja moe se definirati kao omjer ukupne elektrine
snage i toplinske snage dovedene u proces:

gdje je:
Ppl elektrina snaga plinske turbine
Ppa elektrina snaga parne turbine
Qpl dovedena toplinska snaga u plinskom procesu
Qpa dovedna toplinska snaga za dogrijavanje parnog procesa

Izraz (1) se naziva bruto korisnost kombi procesa zato to nije uzeta u obzir potronja snage na
pomone sustave postrojenja (Pps) i nisu uzeti u obzir elektrini gubici.
Ako potronju snage na pomone sustave uzmemo u obzir tada dobivamo neto korisnost kombi
procesa koja se definira kao:
10
http://powerlab.fsb.hr/enerpedia/index.php?title=ENERGETSKE_TRANSFORMACIJE

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

Primjer zavisnosti stepena korisnosti kombinovanog Joule-ovog i Clausius-Rankine-ovog ciklusa

u zavisnosti od specifinog korisnog rada, stepena kompresije i temperature gasova ispred gasne
turbine dat je na slici 7., dok je na slici 8. dat prikaz te zavisnosti u odnosu na cpecifian rad i
najvie temperature ciklusa za optimalne vrijednosti stepena kompresije za Joule-ov ciklus sa
dogrijevanjem i Clausius-Rankine-ov ciklus. Analizom slike 8. uoava se dobijanje niih
vrijednosti optimalnog stepena sabijanja kompresije za maksimalni stepen korisnosti, uz veu
vrijednost stepena korisnosti u odnosu na prosti Joule-ov ciklus pri jednakoj temperaturi
sagorijevanja.

Slika 7. Stepen korisnosti u zavisnosti od specifinog korisnog rada za kombinovani Joule-ov i

Clausius-Rankine-ov ciklus (Markovi, 2010.)

Povienje temperature ispred gasne turbine kod kombinovanog Joule- ovog i Clausius-Rankine-
ovog ciklusa ima za posljedicu porast stepena korisnosti.

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

Slika 8. Prikaz zavisnosti stepena korisnosti u funkciji od specifinog korisnog rada za

kombinovani Joule-ov sa i bez dogrijevanja i Clausius-Rankine-ov ciklus (Markovi, 2010.)

Kombinovanje Joule-ovog ciklusa sa dogrijevanjem i Clausius- Rankine-ovog ciklusa (slika 8.)

omoguava postizanje viih vrijednosti stepena korisnosti i specifinog korisnog rada u odnosu
na kombinaciju datu na slici 7. Dopunskim loenjem kotla utilizatora (KU) u sluaju dovoenja
toplote i postrojenju parne turbine, parametri parnog ciklusa pribliavaju se parametrima koje
imaju samostalni savremeni parni blokovi osnove velikih snaga. Pri tome se snaga parne turbine
bira uglavnom nezavisno od snage gasne turbine (potrebe konzuma za elektrinom energijom).
Iako je za ovu kombinaciju dobijen loiji stepen korisnosti usljed dodatnog loenja generatora
pare, ona je jo uvijek interesantna za revitalizaciju, rekonstrukciju i modernizaciju postojeih
parnih blokova, uz dogradnju gasnih turbina s ciljem poveanja instalisane snage i smanjenja
specifine potronje toplote u odnosu na postojee postrojenje.

Uz poveani stupanj iskoristivosti koji dobivamo kod kombiniranih postrojenja moemo

istaknuti jo neke prednosti:
Treba istaknuti ekoloki aspekt ovog postrojenja jer je ovdje jedino gorivo prirodni plin.
Samim time nema emisije sumpornog oksida, a emisija NOx je manja.
Sistem izgaranja je mnogo napredniji te se ponekad i koristi ubrizgavanje pare u komoru
izgaranja te se postie snienje temperature izgaranja.
Isto tako produkcija CO2 je manja s obzirom na nii postotak ugljika u prirodnim plinu.
Krai rok projektiranja i izgradnje te vea fleksibilnost kod rada i samog pokretanja.
Trokovi odravanja su nii nego u klasinih termoelektrana te su samim time nii i
ukupni trokovi proizvodnje struje.

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

to se buduih trendova na tritu energenata tie stvar je prilino jasna. Sve vea potreba za
elektrinom energijom e dovesti i do poveane izgradnje termoelektrana s obzirom da su upravo
termoelektrane najvei svjetski proizvoai elektrine energije. Naravno trenutna situacije je da
se veina te elektrine energije proizvodi u elektranama na ugljen, no s obzirom na trendove
oekuje se znatno poveanje udjela termoelektrana na plin, a samim time i kombiniranih
postrojenja. No kao problem javlja se (ne)mogunost opskrbe plinom to bi moglo ponekad
predstavljati problem.

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

3.4. Primjer kombinovanih postrojenja 11

Prikaz dva utilizacijska kotla na postrojenju Rio

Kombinirano postrojenje Hamitabad, Turska, s 4 Bravo, Meksiko, s tlakom od 133 bara i
bloka po 300 MW temperaturom pregrijane pare od 566 oC.

Manja elektrana s kombiniranim postrojenjem s Jedna od prvih elektrna s kombiniranim postrojenjem

dodatnom proizvodnjom tehnoloke pare s plinskom i parnom turbinom na istome vratilu u
Chesteru, UK, s 4 jedinice po 390 MW

Kombinirano postrojenje Castejon, panjolska, s

parnom i plinskom turbinom na istom vratilu.

11
www.riteh.uniri.hr/zav.../Predavanje%202011_07_PRS%20Str.ppt

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

4. ZAKLJUAK

Kombinovano generisanje toplotne i elektrine energije, ili uobiajeni naziv kogeneracija je u

svijetu prihvaen, poznat, priznat i atraktivan nain proizvodnje elektrine i toplotne energije,
zbog svojih niskih investicionih trokova, kraeg perioda gradnje, smanjenja potronje goriva i
zagaenja okoline. Kogeneracijska postrojenja ne samo da koriste prirodni gas kao najistiji
energent, nego je i sama izvedba glavne pogonske maine (gasna turbina ili gasni SUS motor)
takva da je emisija zagaivaa u atmosferu izuzetno mala, tako da zadovoljavaju i najstroije
standarde Evropske Unije.

Kod nekih postrojenja za kombinovanu proizvodnju (kogeneraciona postrojenja) primijenjuju se

i gasne turbine za proizvodnju elektrine energije. Istovremeno, pored parnih turbina, ta
postrojenja sadre i kompresor, dodatnu komoru za sagorijevanje, utilizator, a mogu sadravati i
izmjenjivae toplote na kojima se vri predaja toplote vrelih gasova na nosioca toplote za
potroae. U ovakvom kombinovanom postrojenju (kogeneracijskog tipa) kompresor sabija
vazduh i alje ga u komoru za sagorijevanje. Produkti sagorijevanja veoma visoke temperature
(oko C0 600 ) , vode se u gasnu turbinu gdje ekspandiraju dajui koristan rad, na osnovu kojeg se
generie elektrina energija.

Ekoloki utjecaj ovog postrojenja treba spomenuti jer je ovdje jedino gorivo prirodni plin.
Samim time nema emisije sumpornog oksida, a emisija NOx je manja. Sistem izgaranja je mnogo
napredniji te se ponekad i koristi ubrizgavanje pare u komoru izgaranja te se postie snienje
temperature izgaranja. Isto tako produkcija CO2 je manja s obzirom na nii postotak ugljika u
prirodnim plinu.

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

5. LITERATURA

1. Alija Leki (2013.): NEKE NOVIJE ENERGETSKE TEHNOLOGIJE, Mainski

fakultet Sarajevo

2. Dragan Markovi (2010.): PROCESNA I ENERGETSKA EFIKASNOST, Univerzitet

Singidunum, Beograd

3. ZmagoslavPrelec (2012.): ENERGETSKI SUSTAVI ZA PROIZVODNJU

ELEKTRINE I TOPLINSKE ENERGIJE, Zagreb

4. Damir Rajkovi (2011.): SKRIPTA IZ KOLEGIJA: PROIZVODNJA I PRETVORBA

ENERGIJE, Rudarsko-geoloko-naftni fakultet, Zagreb

5. J. Th. G. M. Eurlings, J. E. G. Ploeg: Process Performance of the SCGP at

Buggenum IGCC , Gasification Technologies Conference, San Francisco, October 1999.

6. http://www.researchgate.net/profile/Zdravko_Milovanovic/publication/272148255_O_TE
RMOENERGETSKIM_POSTROJENJIMA_ZA_PROIZVODNJU_ENERGIJE/links/54
db683a0cf233119bc61f09.pdf

7. http://www.paluba.info/smf/index.php?topic=9845.0

8. http://sr.wikipedia.org/sr-el/Komprimovani_prirodni_gas

9. http://www.iaea.org/inis/collection/NCLCollectionStore/_Public/30/017/30017705.pdf

10. http://sr.wikipedia.org/sr/Zemni_gas

11. http://www.bh-gas.ba/index.php/bh/

12. http://bif.rs/2013/05/dolazi-vreme-prirodnog-gasa/

13. http://powerlab.fsb.hr/enerpedia/index.php?title=ENERGETSKE_TRANSFORMACIJE

14. http://www.gasification.org/explaine.html

15. http://www.gaspromet.com/sr/o-prirodnom-gasu/Nove-tehnologije.html

16. www.riteh.uniri.hr/zav.../Predavanje%202011_07_PRS%20Str.ppt

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

PRILOG - MOGUNOST KORITENJA PRIRODNOG PLINA U TE "KAKANJ" 12

Termoelektrana "Kakanj" locirana je u srednjoj Bosni i udaljena je oko 45 km od Sarajeva.

Osigurana je sa 7 blokova instalirane snage 589 MW ija je gradnja provedena etapno, kroz
investicijske aktivnosti oko 40 godina. Prvi blok od 32 MW je puten u pogon 1956. godine, a
posljednji od 230 MW 1988. godine. Do kolovoza 1998. godine ostvarili su sljedei broj radnih
sati:
Blok 1 (32 MW) 240,295 sati
Blok 2 (32 MW) 237,486 sati
Blok 3 (32 MW) 220,103 sati
Blok 4 (32 MW) 202,676 sati
Blok 5(110 MW) 150,563 sati
Blok 6(110 MW) 112,784 sati
Blok 7 (230 MW) 24,500 sati

Za generatore pare koristi se ugljen iz srednje-bosanskih rudnika i to: Kakanj, Breza, Zenica i
Graanica ija je prosjena toplinska mo 13 000 kj/kg. Potpala vatre u loitima generatora pare
vri se tekuim gorivom (nafta). S blokova 4 x 32 M.~W, i 2 x 110 MW isporuuje se toplinska
energija za grijanje grada Kaknja u iznosu oko 25 MWt
.
Studijom je planirano da se zbog velikog broja pogonskih sati i stanja opreme blokovi 1 i 3 (2 x
32 MW) ne planiraju za dalju proizvodnju, te da se umjesto njih instalira kombinirani ciklus. Za
ostale blokove planira se izvriti konverzija s tekueg goriva (nafta) na prirodni plin za potrebe
potpale vatre, i stabilizacija vatre u sluaju pojave ugljena neodgovarajuih karakteristika.
Ukupna godinja potronja prirodnog plina za kombinirani ciklus instalirane snage 105 MW
iznosi 120 000 000 NnxYgod., a za potpalu i stabilizaciju plamena 11 500 000 Nm3 /god., to
ini ukupnu potronju od 131 500 000 Nm'/god.

KONVERZIJA POSTOJEEG POTPALNOG SUSTAVA GENERATORA PARE

Ideja za konverziju generatora pare s tekueg na prirodni plin proistekla je na osnovu spoznaje o:
blizini plinovoda (250 m od TE "Kakanj", promjera 400 mm i pritiska 50 bara) i neiskoritenom
kapacitetu prirodnog plina; velikom godinjem utroku tekueg goriva (nafte) ija je predratna
vrijednost iznosila 3 051 tona; znatno manjoj cijeni prirodnog plina (0,130 US$/Nm3) u odnosu
na tekue gorivo D-2 (0,57 US$/kg); veoj pouzdanosti i raspoloivosti pogona utrokom
prirodnog plina; manjim trokovima pogona i odravanja; stanju postojeih plamenika na tekue
gorivo; manjem ekolokom zagaenju.
Prosjena potronja prirodnog plina za potpalu i stabilizaciju plamena iznosi 11 500 000
NmVgod. Dispozicija blokova TE "Kakanj" i magistralnog plinovoda je prikazana na slici 1.

12
http://www.iaea.org/inis/collection/NCLCollectionStore/_Public/30/017/30017705.pdf

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

INSTALIRANJE KOMBINIRANOG CIKLUSA

Instaliranjem kombiniranog ciklusa elektrine snage 105 MW uz koritenje 9 MWt za NTZ

kondezata dobivamo sljedee efekte:
o brzo putanje kombiniranog ciklusa u pogon (cea 30 min.) i postizanje efikasnijeg
pokrivanja vrnih optereenja;
o poveanje stupnja iskoritenja iznad 50 posto, to je u odnosu na postojee blokove vie
za cea 2 puta;
o poveanje pouzdanosti i raspoloivosti;
o smanjenje trokova pogona i odravanja;
o smanjenje cijene plina (izravnavanje potronje prirodnog plina) zbog njegova koritenja
i u ljetnim periodima kada su male potronje prirodnog plina od strane domainstava;
o pokrivanje proizvodnje elektrine energije u ljetnim periodima kada su minimalne hidro
akumulacije;
o smanjenje cijene izgradnje kombiniranog ciklusa za najmanje 50 posto u odnosu na
kondenzacijske blokove;
o smanjenje ekolokog zagaenja;

Osnovna koncepcija u rjeavanju kombiniranog ciklusa se sastoji prije svega u izradi Studije
odnosno Idejnog projekta koji e dati odgovor na pitanja:
o mogunosti koritenja postojee opreme pri instaliranju kombiniranog ciklusa;
o optimalnog izbora kombiniranog ciklusa;
o cijenu instaliranog kW;
o prodajnu cijenu elektrine energije, anuitete i t.d.

Shema razvoda prirodnog plina u TE "Kakanj" za potrebe kombi ciklusa i potpale i stabilizacije
vatre u loitima generatora pare prikazana je na slici 2. Toplinska shema kombiniranog ciklusa
prikazana na je slici 3.

REALIZACIJA PROJEKTA

Faza 1. Konverzija sa tekueg na prirodni plin ija investicija bi se isplatila za 2-3 godine
Faza 2. Instaliranje kombinovanog ciklusa, s tim da bi u prvoj fazi bio instalisan plinovod do TE
Kakanj.

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

SL. 2. Shema razvoda zemnog plina u TE Kakanj za potrebe kombi ciklusa (100 MWe) potpale
stabilizacije vatre

19
Kombinovani ciklus sa prirodnim gasom kao gorivom

SI.3 Toplotna shema kombiniranog ciklusa

19