418

efJe%eeve DeeefCe
leb$e%eeve keesMe
mebHeeoke
[e@. yeeU HeeW[kes
De. Heeb. osMeHeeb[s

ceneje^ jepe meeefnle DeeefCe mebmke=leer ceb[U

Je

cejeer efJe%eeve Heefj<eo

eLeceeJe= eer Sefeue 2009
ogmejer DeeJe=eer ef[meWyej 2009

ekeeMeke
meefeJe,
ceneje^ jepe meeefnle DeeefCe mebmke=leer ceb[U,
jefJeb veeecebefoj Fceejle, ogmeje cepeuee,
Heg. ue. osMeHeeb[s ceneje^ keuee Dekeeoceer,
meeeveer jes[, eYeeosJeer, cegbyeF& 400 025
otjOJeveer 022-24226156
He@keme 022-24325929

ekeeMekeeOeerve

cegke
vet jeOeejceCe efeefvbie esme,
20, Je[eUe Geesie YeJeve, Je[eUe, cegbyeF& 400 031
otjOJeveer 022-24186461

De#ej pegUCeer
Deee-kee@ce FvHeesske
pegF&veiej, veJeer cegbyeF&,
YeceCeOJeveer 9869487720

cetue . 385/-

2
 efveJesove
cejeer meeefnle, mebmke=leer, Fefleneme, keuee Deeoer #es$eeceOes ceneje<eme ueeYeuesuee Leesj
Jeejmee peleve keve leees mebJeOe&ve kejCeeee <erves cejeer Yee<esle efJeefMe< efJe<eeeJejerue cetueYetle
mebMeesOeve, uesKeve, ekeeMeve eebvee Gespeve osCeeee nsletves ceneje< Meemeveeves 1960 ceOes ceneje<
jepe meeefnle DeeefCe mebmke=leer ceb[Ueeer mLeeHevee kesueer. leevegmeej efJeefJeOe %eeveMeeKeebefJe<eeer ceb[Ueves
DeepeJej Deveske ebLe eefme kesues. leLeeefHe veJee egieOecee&es JeweMf e<e cnCepes veJes efJe%eeve DeeefCe
leb$e%eeve eeJej cnCeeJes lemes meeefnle ceb[UeleHex ekeeefMele Peeuesues veJnles. %eeve DeeefCe efJe%eeve ne
ceeveJeer mebmke=leeree DeefJeYeepe DeeefCe meeleleeves eiele nesCeeje Ieke Deens. veJee egieeeer efJe%eeveefJe<eeke
Yetke ceeser Deens. megowJeeves SkeesefCemeeJee Je efJemeeJee Melekeele ceneje<eceOes Deveske mebMeesOeke Je
Jew%eeefveke Peeues Je nesle Deensle. leeleerue Deveskeebveer je<ere Je Deeblejje<ere HeeleUerJejner DeeHeuee
eYeeJe Hee[uesuee Deens. efJeue#eCe Jesieeves eiele nesCeeNee ee %eeveMeeKesee cejeer Yee<esceOes meboYe& ebLe
GHeueyOe JneJee ee nsletves ceb[Ueee cetU Gef<ebvegmeej Ske leb$e%eeveefJe<eeke HeefjHetCe& keesMe leeej
kejCeeee ceb[Ueves efveCe&e Iesleuee.
ee keesMeeee efmeleseer peyeeyeoejer ceb[Ueves cejeer efJe%eeve Heefj<eoske[s meesHeefJeueer.
cejeer efJe%eeve Heefj<eo ner ceneje<euee Yet<eCeeJen DeMeer Jew%eeefveke mebmLee Deens Je leer meeleleeves
DeeOegefveke keeUeyejesyej meceeblej Jeeeeue kejerle jeefnuesueer Deens. HeefjCeeceer ee mebmLeske[tve
cejeer Yee<esceOes efJe%eeve efJe<eeke meeefnleeee Heej ceese emeej DeepeJej eeueuesuee Deens.
Heefj<eoseer ner Heee&Yetceer Oeeveer Ieslee ceneje< jepe meeefnle DeeefCe mebmke=leer ceb[Ueves pesJne
efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve keesMe eefme kejeJeeees jefJeues, lesJne leemeeer cejeer efJe%eeve
Heefj<eo ner SkecesJe mebmLee [eseemeceesj Deeueer. megowJeeves ee keeceer ceb[Ueuee meJe&leNnses
menkeee& osCeees Heefj<eosves ceeve kesues. leecegUs ceneje<euee, DeeOegefveke egieOecee&es eleerke
Demes efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve, keesMeHeeves GHeueyOe keve osCeees ceneve keee& ceb[Ueuee Heej
Hee[lee Deeues eeee efJeMes<e Deevebo neslees. ee DeefYeveJe efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve keesMeecegUs
ceneje<eleerue kesJeU %eeveefHeHeemet ueeskeebmeeer veJns lej veJeefMeef#ele Je Menjer YeeieeHeemetve otj
Demeuesuee meJe&meeceeve pevelesmeeer DeeOegefv eke %eeve-efJe%eeve mebkeuHevee GHeueyOe nesTve
ceneje<eee Jew%eeefveke meebmke=eflekesceOes ceesueeeer Yej He[sue Demee ceb[Ueee DeOe#e cnCetve
ceuee efJeeeme Jeelees.
cejeer Yee<esceOes eLecee ekeeefMele nesCeeje Je HeefjeceHetJe&ke efmelesuee vesuesuee `efJe%eeve
DeeefCe leb$e%eeve keesMe' ne ye=nle ekeuHe kesJeU cejeer efJe%eeve Heefj<eosee meneesieecegUs ceb[Ueuee
HetCe& kejlee Deeuee eeyeue Heefj<eoses ceb[U ke=le%e Deens. ceneje< jepe meeefnle DeeefCe
mebmke=leer ceb[Ueee ee DeeOegevf eke ceneje<eeer iejpe YeeieJeCeeee eelve kejCeeNee ekeuHeees
%eeveefHeHeemet ceneje< DeieleHetJe&ke mJeeiele kejerue DeMeer ceuee DeeMee Deens.
ceOeg cebiesMe kee|Ceke
DeOe#e,
ceneje< jepe meeefnle DeeefCe mebmke=leer ceb[U

3
 emleeJevee
cejeer ceOes DeeleeHeele leeej Peeuesuee keesMeebeer mebKee
megceejs 820 Deens. leele ebLemeteer, eefj$ekeesMe, efleLeer keesMe,
peb$eer DeeefCe MekeeJeueer, efveosMe Hegmlekes , efveos&efMekee, Jeeef<e& kes Je
Heb eeb ies, Meyokees Me, meb Keemebk es lekeesMe, meg ef JeeejkeesM e,
Yeewiees efuekekeesMe-eecemeteer DeeefCe %eevekeesMe Demes SketCe 12
ekeejes keesM e Deens le. cejeer leer ue Heef nuee cejeer-Fb epeer
Meyokees Me ef Jeuece ke@ jer eebveer 1910 meeueer leeej kesuee.
cejeer leerue Heefn uee %eevekeesMe 1870 meeueer `efJeeekeuHele' ee
veeJeeves eefme Peeuee. lejer 1920 les 29 meeueeee ojceeve [e@.
eer Oej JebkesMe kes lekejebveer eefm e kes uesuee %eevekeesM e ne
cejeer leerue cenlJeeee %eevekeesMe mecepeuee peelees keejCe [e@.
keslekej ns Fbiueb[ceOetve %eevekeesMe ef veefce&leer es DeOeeve keve
Deeues nes les. 1960 meeueer ceneje^ jepe mLeeHeve PeeueeJej
efJeekeesMe ceb[U mLeeHeve Peeues DeeefCe veblej efJeekeesMeees Skeske
Keb[ eefme nesT ueeieues DeeefCe Deelee 2009 meeueer ne 20
Keb[ebee ekeuHe Hetje Peeuee. cejeerceOeerue cenlJeees pes efJe%eevekeesMe
leeej Peeues leele ee. ue. Jee. iegpe&jebee `ieefCele %eevekeesMe',
ceeleer efeleceHeuueerbee `He#eerkeesMe', DeMeeske ceneosJe peesM eerbee
`ke=<eer %eevekeesMe', megOeekej YeeuesjeJe DeeefCe Jemeble keef[&ues eebee
`megiece efJe%eevekeesMe', Meb kej ieesHeeU efYe[s eeb ee `eb$eeueeeee
keesMe', efceefuebo JeeJes DeeefCe Flejebee `DeeHeueer me=er DeeHeues
Oeve', megjsMeeb JeeoIe[s eebee `Yeejleere JeveeeCeerkees Me', je.
iees. eerKeb[s eebee `efJe%eevekeesMe', ceesnve DeeHeeebee `Meleke
MeesOeebes', HegCeeee Gvces<e ekeeMeveeee `mebHetCe& Jeefvelee keesMe',
ceeOeJe keeefvekejebee `ie=efnCeer ieeLee', eerjece Deeske DeeefCe [e@.
peeble veejUerkejebee `me=efefJe%eeveieeLee', cejeer efJe%eeve Heefj<eoses
`efJe%eeve mebkeuHeveekeesMe' Je `efJe%eeveebLemeteer', megjsMe vee[keCeer&beer
`cejeer Jewekeeb Lemeteer' DeeefCe jepe cejeer efJekeeme mebmLesee
`Jem$ekeesMe' Demes Deens le. lej meeHleeefn ke efJeJes keleHes& esT
Ieeleuesuee `efMeuHekeej keesMe' eeleerue Ske Keb[ `efJe%eeve DeeefCe
leb$e%eeve' eeJej DemeCeej Deens. Demes cnCeleele keer cejeer Yee<esle
efJeefJ eOe ekeejes DeeefCe meb Kesves pesJ e{s keesMe leeej Peeues lesJe{s
keesMe Deve Yeejleer e Yee<esle ke Jeefelee Peeues. %eevekees Meebee
yeeyeleerle cejeer Yee<esee Yeejleele eewL ee eceebke ueeielees. DeeefCe
Demes Demetvener Demes eke<ee& ves peeCeJeues keer efJe%eeveeleerue meb%ee,
mebkeuHevee, Jekeleer DeeefC e mebmLee eebeeJejerue Skee kees Meeeer
meJe&e DeYeemekeebvee ceeser iejpe Deens. vescekeer ner iejpe ceneje^
jepe meeefnle mebmke=leer ceb[U DeeefCe cejeer efJe%eeve Heef j<eosves
DeesUKeueer DeeefCe emlegleee keesMeeeer cegntle&ces{ jesJeueer iesueer.
2006 meeueee Dee@iem ceefnveele ceneje^ jepe meeefnle
DeeefCe mebmke=leer ceb[Uees DeOe#e DeeefCe eefme meeefneqleke eer.
ceOet cebiesMe keefCe&ke eebee cejeer efJe%eeve Heefj<eoske[s efvejesHe Deeuee
keer cejeer efJe%eeve Heefj<eo DeeefCe ceneje^ jepe meeefnle DeeefCe
mebmke=leer ceb[U efJe%eeveeleerue SKeeoe ekeuHe mebegkeleHeCes neleer IesF&ue
kee? lemes Peeueeme ceneje^ jepe meeefnle DeeefCe mebmke=leer ceb[U
leeme DeLe& menee osT Mekesue. meeefnle mebmke=leer ceb[Ueee
DeOe#eebke[tvee Demee emleeJe Deeueeveblej leeJej cejeer efJe%eeve
Heefj<eoses keee&keles& DeeefCe ceneje^ jepe meeefnle mebmke=leer ceb[Uees
DeOe#e eer. ceOet cebiesMe keefCe&ke eebeele eee& nesTve efJe%eeve DeeefCe
leb$e%eeveeee keesMe cejeer efJe%eeve Heefj<eosves leeej kejeJee Demes jues.
eee& Peeueer DeeefCe ekeuHeeme ceevelee efceUeueer. ceie ee keesMeele
keesCekeesCeles efJe<ee eeJesle, leees mJeHe kemes DemeeJes, keesCe keesCe
Meem$e%e eemeeer uesKeve ke Mekeleerue DeMee meJe& ieeserbeer eeeHeCeer
PeeueeJej jefJeJeej efoveebke 11 HesyegJeejer, 2007 jespeer 24 lep%eebeer
Ske yewke cejeer efJe%eeve Heefj<eosle yeesueeJeueer. leele ee ekeuHeeeer
meefJemlej eee& nesTve ekeuHe kejeJee DeeefCe leemeeer Deecner keece
ke Demes ee lep%eebveer SkecegKeeves meebefieleues. ceie leee yewkeerHeemetve
ee keesMeele 1) Yeeweflekeer 2) jmeeeve 3) peer Je 4) Heee&JejCe
5) DeefYeeebef$ekeer 6) Jeweke 7) Mesleer 8) Keieesue 9) ieefCele
10) HeMegjesie 11) Jem$e 12) YetieYe& 13) Yetieesue ee efJe<eeeleerue
keesCekeesCelee veesboer DemeeJeele eeJej eee& meg Peeueer. eemeeer
HeerDeee[er (keeTeqvmeue Dee@He meeebefefHeke DeB[ Fb[efm^eue efjmee&,
veJeer efouueeres HeeqyuekesMeve DeB[ FvHecesM& eve ef[jskeesjs ) eebveer 1992
meeueer leeej kesuesuee `ieesu[ve ^sPejer Dee@He meeevme DeB[ skevee@uee@peer'
ee keesMeeee GHeeesie keve veesboereer Meer<e&kes vekekeer kesueer. Meer<e&kes
vekekeer kejCeemeeer lep%eebee peevesJeejer les Sefeue, 2007 ee keeUele
Heee yewkeer Peeuee. ee Heee yewkeerceOes juesuee eej npeej
veesboerbeer Meer<e&kes meJe& eesJeerme lep%eebke[s HeeJetve eeleerue keesCelee
4
Meer<e&keebee veesboer les efuent Mekeleerue les leebee mebceleerves jueeJej
leebveer veesboer efueneeuee megJeele kesueer.
veesboer efueefnCeemeeer meJee&vegceles Demes jues keer eleske veesbo ner
mejemejerves 50 Meyoebeer DemeeJeer. ee veesob er efJe%eeve efJe<eeke meb%ee,
mebkeuHevee, Jekeleer DeeefCe mebmLee eeHegjlee ceee&efole DemeeJeele. ee
veesboer cnCepes lee efJe<eeeJejerue HetCe& ceeefnleer veJns lej ner kesJeU leesb[
DeesUKe Demetve DeYeemetbveer lee efJe<eeeleerue Hegmlekes JeeeCes iejpeses
Deens. eemeeer keesCeleer Hegmlekes JeeeeJeerle eeeer eeoer osle yemeuees
Demelees lej leemeeer menpe 50-100 Heeves ueeieueer Demeleer. keejCe
veesbo uesKekeebveer eflelekeer Hegmlekes meboYee&meeer menpeer JeeHejueer Deensle.
HeCe efJemleej YeeemleJe DeMeer meboYe&meteer efoueer veener. ee keesMeeleerue
veesboer cejeerle Demeuee lejer eleske veesboeres Meer<e&ke kebmeele Fbepeerle
eeJes HeCe les efueefnle Demeleevee leemeeer osJeveeiejer efueHeere JeeHejeJeer.
Hekele jemeeeefveke meb%ee efueefnleevee DeeefCe Deieoer DeeJeMeke Jeesue
lesJnee jesceve efueHeeree JeeHej kejeJee. veesboermeeer mebmLee efveJe[leevee
Deieoer Deeblejje^ere mebmLee Demeueer lejer eefme mebmLeee IeeJeele.
je^ere DeeefCe eeosefMeke mebmLee efveJe[leevee ne efveke<e lej sJeueee
HeCe SKeeoer eeosefMeke mebmLeener ceneje^Yej keece kejle Demesue
leje IeeJeer nener efveke<e sJeuee. JekeleeRceOes lee eefme Jeeqkele
Deensle kee - eemeeer veesyesue Heeefjleesef<eke efJepesles ne efveke<e juee
HeCe leelener meJe&e veeyesue Heeefjleesef<eke efJepesles Iesleues veenerle keejCe
1901 meeueeHeemetve meg Peeuesuee ee Heeefjleesef<ekeeee ceevekeNeele
Yeeweflekeer, jmeeeve DeeefCe peerJe/Jewekeere efJe<eeele efceUtvee Deboepeeves
eejMes Jekeleerbee meceeJesMe Peeuesuee Deens. je^ere DeeefCe eeosefMeke
mlejeJejerue Jekeleer efveJe[leevee leer Jekeleer Yeveeiej DeLeJee Deve
je^er e Heeefjleese<f ekeeeHle efveJe[ueer Deens. Jekeleereer DeeJeMeke lesJe{ere
Jeweeqkeleke ceeefnleer efoueer Demetve leebee keeee&ee ceeefnleerJej Yej
efouee Deens. JekeleeRes veeJe efueefnleevee eLece Dee[veeJe, ceie mJele:es
DeeefCe ceie Jeef[ueebes veeJe efueefnues Deens. DeeefCe ceie Heg{s kebmeele
leebes pevce DeeefCe ceglet meeue efueefnues Deens. pevce DeeefCe cegletee
leejKee efouee veenerle. GoenjCeeLe& jeceve, ebMesKej JeWke (1888
-1970) DeeefCe pesLes Jekeleer neele Deensle lee efkeeCeer, GoenjCeeLe&
ceeMesuekej, jIegveeLe Deveble (1943- ) Demes efueefnues Deens. JekeleeRee
[e@kej, eeOeeHeke, mej DeMee pee GHeeOeer Deensle lee ieeUuee
Deensle.
veesyesue Heeefjlees<eke efJepesles Meem$e%e DeeefCe Flej veevee osMeeleerue
ueeskeebee veeJeebes Geej veer DemeeJesle eemeeer cegbyeF&ee YeeYee
DeCegmebMeesOeve mebmLesle HetJeer& keece kesuesues Yee<eelep%e eer. Deefpele Yeeie&Je
eebeer ceole Iesleueer Deens. veesyesue Heeefjlees<eke efJepesleebeer mJeleb$e
eeoer efJe<ee DeeefCe Je<ee&vegmeej HeefjefMe<ele efoueer Deens. keesMeeleerue
veesboer Dekeej efJeunsoer Demetve leebee Fbepeer Meer<e&keebeer eeoer
HeefjefMe<ele efoueer Deens. ee efMeJeee ceneje^eleerue efJeeeHeers,
ceneje^eleerue efpeuns DeeefCe leeuegkes, ke=<eer kesbs DeeefCe Jepeve ceeHeebeer
keeskes HeefjefMe<ele efoueer Deensle. eleske veesboerKeeueer leer keesCeer
efueefnueer lee Meem$e%eees veeJe ve efueefnlee meJe& veesbo uesKeke Meem$e%eebeer
DeeefCe keesMeemeeer menee kejCeeNee meJee&beer veeJes, Hees DeeefCe
eeeefe$es `keesMeees efMeuHekeej' ee HeefjefMe<ele efoueer Deensle. mebHetCe&
keesMeele Meeuese HeeeHegmlekeele JeeHejueer peele Demeuesueer HeefjYee<ee
JeeHejueer Demetve leeHeg{s pej lesLes kebmeele eeejeleerue Meyo efouee
Deens. eecegUs ne keesMe Meeuese efJeeeLeer& DeeefCe peebvee leer HeefjYee<ee
DeJeiele veener DeMee Jeeeves ceesee Demeuesuee ueeskeebveener GHeeesieer
He[sue. HeefjYee<esle megmeg$elee DeeCeCeemeeer eerceleer jeOee meeJeble ee
efveJe=e efMeef#ekesves ceole kesueer Demetve cegefle MeesOeveees keece eer.
efceefuebo Jesefuebiekej DeeefCe eerceleer mebOee Oegjer eebveer kesues Deens.
cegKeHe=< DeeefCe Debleie&le efe$es eer. Deeefmele Yeeues, eer. eceeso yeeCes,
eer. censb YeeJemeej DeeefCe mebpee efcem$eer eebveer kee{ueer Deensle.
leemeeer leebvee eesie efe$es efveJe[tve osCeees keece eer. eoerHe cne$es
DeeefCe eer. Depee efoJeskej eebveer kesues. De#ej pegUCeer DeeefCe [ererHeeres
keece ve kebeUlee eer. efJeeveeLe cneeesUkej eebveer kesues lej mebHetCe&
ekeuHeeee mebeespeveees keece eer. eerjece efMeb$es eebveer kesues. Deecner
ee meJeees ke=le%e Deenesle.
ee keesMeeee keeceemeeer ueeieCeejs mebHetCe& DeLe&menee ceneje^
jepe meeefnle DeeefCe mebmke=leer ceb[Ueves kesues Demetve Flejner Deveske
ekeejeer ceole lelHejlesves ceb[Ueee meefeJe eerceleer ieewjer osMecegKe
eebveer kesueer Deens ns ke=le%elesves veceto kejeeuee nJes. lemese ns keece
ceesee YejJeMeeves ceb[Uees DeOe#e eer. ceOet cebiesMe keefCe&ke eebveer
Heefj<eosJej meesHeJeues leemeeer leebesner Deecner $eCeer Deenesle. ne
YejJemee efkeleHele jemle juee ns Jeeekeebveer jJeeees Deens. meJe&
uesKeke Meem$e%eebveer veesboer lej lelHejlesves efueefnueee HeCe Hejle Hejle
lee ogmle kejeeee Deeceee efJevebleerme leebveer JesUesJesUer ceevener
efoueecegUs ne keesMe Flekeee Deetke mJeHeele esT Mekele Deens.
[e@. yeeU HeeW[kes
cegbyeF& - 15 Sefeue, 2009 De. Heeb. osMeHeeb[s
5
 cegUe#ejs
De Dee F F& G T $e
S Ss De@ Dees Deew Dee@ Deb De
ke Ke ie Ie *d
e pe Pe _e
[ { Ce
le Le o Oe ve
He He ye Ye ce
e j ue Je
Me <e me n
U #e %e

6
 ceeie&oMe&ke metevee
eleske keesMeees mJeHe JesieJesieUs Demeles. leevegmeej leeee
jeveeyebOe jle Demelees. ee keesMeeee jeveeyebOe efveefele kejleeveener
JeekejCeeee efveeceees GuuebIeve ve kejlee lees Jeeekeebvee DeefOekelece
GHeeesieer DeeefCe megueYe nesF&ue eeee efJeeej kesuee iesuee Deens.
efJe%eeve leb$e%eeve keesM e Demese eees mJeHe DemeueecegUs
YeeweflekeMeem$e, jmeeeveMeem$e, JevemHeleerefJe%eeve, eeCeerefJe%eeve, jsCJeere
peerJeMeem$e, epeveveMeem$e, met#cepeerJeMeem$e, Meslekeer, HeMegefJe%eeve,
Jeweke, YetieYe&Meem$e, nJeeceeveMeem$e, meeiejefJe%eeve, DeMee efJe%eeveeee
meJe&e MeeKeebee lemese DeefYeeebef$ekeeree meJe& MeeKeebee meceeJesMe
keesMeele kesuee Deens. ieefCeleeefJe<eeeree YejHetj veeWoer keesMeele Deensle.
eeleerue veeWoer cejeer cegUe#ejebvegmeej DekeejefJeuns jeCeele
Deeuee Deensle. Hejbleg cejeerle DevegmJeej, pees[e#ejs, DeOe&eb efkeJee
$ekeej eebeemeejKeer Keeme JewefMees Deensle. leebeener meceeJesMe
kesuee iesuee Deens. `De' Jejerue DevegmJeejemeeer `Deb' ns mJeleb$e cegUe#ej
DemeueecegUs `DebkeieefCele' efkebJee `Deb[pe' eemeejKee veeWoer `Deb'
ee cegUe#ejeKeeueere efouee Deensle. Hejbleg `Dee' les `Deew' Jej DevegmJeej
Demeuesuee `DeeblejKeb[ere #esHeCeem$es' efkebJee `Fbsueme@' eemeejKee
veeWoer lee lee cegUe#ejebceOeerue veeWoerle meJee&le MesJeer efouee Deensle.
pees[e#ejebveer meg nesCeeNee veeWoeRee ecener DekeejefJeunse efouee
Deens. GoenjCeeLe&, `eceJeej mebKee' eemeejKee `e'ves meg
nesCeeNee veeWoeRveblej `keueLeve' ee meejKee `keue'ves meg nesCeeNee
veeWoeRvee mLeeve efceUeues Deens.
DeOe&ebebee yeeyeleerle Lees[ e JesieUe efJeeej kesuee Deens.
`De@kemesueje@[' meejKee `De@' ves meg nesCeeNee veeWoer `Ss'veblej efouee
Deensle. lemese `Dee@' ves meg nesCeeNee veeWoer, GoenjCeeLe& `Dee@eqkemepeve'
`Deew' veblej, `kee@Ke' meejKee `kee@' ves meg nesCeeNee veeWoer `keew'
veblej meeHe[leerue. `$eletceeve' meejKee `$e' ves meg nesCeeNee veeWoermeeer
ceesumeJeLe&ee MeyokeesMeeleerue lelJeeee DeJeuebye kesuee iesuee Deens.
leevegmeej ee veeWoer `T' veblej meeHe[leerue.
ne keesMe DeeyeeueJe=ebee GHeeesieeee Demeuee lejer Meeuese
efJeeeLeea, efMe#eke, Heeueke eebeeke[tve leeee peemleer JeeHej nesCeeeer
Mekeelee Deecneuee efomeles Deens. leecegUs Meer<e&keebee veeWoeRmeeer
cejeer HeefjYee<esleerue Meyoebeee JeeHej kesuee iesuee Deens. meb%ee DeeefCe
mebkeuHevee eebeemeeer pes Heee&eer cejeer Meyo Meeuese HeeeHegmlekeebceOes
Deelee { Peeues Deensle efkebJee peveceevemeele eeefuele Deensle leebeee
JeeHej kesuee Deens. lejerner keener eefleMeyo Deelee yeoueues Deensle.
GoenjCeeLe& HebeJeerme leerme Je<eeHetJeea peebvee efHecee HeoeLe& Demes cnCele
Demele leeuee Deelee keyeexokes Demes veeJe efoues iesues Deens. eJesie ee
MeyoeSsJepeer Deelee lJejCe ne Meyo { Peeuee Deens. DeMee JesUer
meOee eeefuele Demeuesuee veeJeeveblej pegves veeJener efoues iesues Deens.
GoenjCeeLe& keyeexokes / efHecee HeoeLe& efkebJee lJejCe / eJesie. lejerner
efkeleske Jeeekeebvee cetU Fbepeer Meyoe Heefjefele Demesue. leebee
meeseermeeer leeveblej kebmeeceOes cetU Fbepeer meb%eener efoueer Deens. cee$e
leer Fbepeerleerue jesceve efueHeerle ve oslee osJeveeiejer efueHeerlee efoueer Deens,
GoenjCeeLe& lJejCe / eJesie (De@eqkemeuejsMeve). cee$e efpeLes cejeer
eefleMeyo ve JeeHejlee cetU Fbepeer meb%eee keeece sJeueer Deens, DeMee
Fbepeer meb%ee ee HeefjefMeele meceeefJe kesuee veenerle. Goe. [erSveS,
me@vHeesjeeefPebie efkebJee [eTveueese[f bie.
pejer ner Fbepeer meb%ee osJeveeiejer efueHeerle efueefnuesueer Demeueer lejer
efleeer eceJeejer DekeejefJeuns DemeCeej veener. leecegUs Fbepeer
veeJeeJeve efleeeJejeer veeWo kegs MeesOeeeeer Demee eMve He[sue.
leeeer meese kejCeemeeer DeMee meJe& Fbepeer veeJeebeer DekeejefJeuns
eeoer HeefjefMe-1 ceOes efoueer Deens. lee veeWoermeceesj leemeeer keesCelee
cejeer eefleMeyo JeeHejuee Deens eeeerner ceeefnleer efoueer Deens. lee
HeefjefMeeee JeeHej keve mebyebefOele veeWo meeHe[t Mekesue.
keesMeeceOes Jew%eeefveke mebmLeebeerner ceeefnleer efoueer Deens. leebee
cetU Fbepeer veeJeebeee efJeeej Mekeelees Peeuee Deens. lejerner Jeu[&
nsuLe Dee@jieveeePesMeveuee peeieefleke Deejesie mebmLee efkebJee ve@Meveue
kesefcekeue ue@yeesjs jermeeer je^er e jemeeeefveke eeesieMeeUe ner veeJesner
eeefuele Peeueer Deensle. DeMee efkeeCeer cejeer veeJeebvee eeOeeve efoues
Demeues lejer kebmeele cetU Fbepeer veeJesner efoueer Deensle. leebeer eeoerner
HeefjefMe-1 ceOes efoueer Deens. je^ere mlejeJejee meJe&e Yeejleere
Jew%eeefveke mebmLeebee meceeJesMe kesuee Deens. keener mLeeefveke mebmLeebeener,
leebes ceneje^eleerue cenJe Oeeveer IesTve, meceeJesMe kesuee Deens.
efJeMes<ele ke=<eer efJeeeHeerebmebbyebOeeree veeWoer DeeJepe&vt e efouee Deensle.
Jew%eeefvekeebefJe<eeeree mebef#eHle veeWoerner keesMeele Deensle. veesyesue
7
Hegjmkeej eeHle Jew%eeefvekeebee efJeeej keesMeemeeer kesuee Demeuee lejer
meJe&e veesyesue efJepesleebJejee veeWoer keesMeele veenerle. HeCe 1901 les
2008 Heeleee meJe& veesyesue efJepesleebeer eeoer HeefjefMe-2 ceOes
efoueer Deens. lee Jeefleefjkele peebveer efJe%eeveeee efJekeemeele ceesueeeer
Yej Ieeleueer Deens, efJeeejebeer veJeerve yewke { kesueer Deens DeMee
vetve, ie@efueefueDees eemeejKee veesyesueHetJe& Jew%eeefvekeebeerner ceeefnleer
keesMeele meeHe[sue.
Deveske Yeejleere Jew%eeefvekeebefJe<eeereer ceeefnleerner keesMeele efoueer
Deens. Yeejleere Jew%eeefvekeebeer efveJe[ kejleevee cetueYetle efkebJee GHeeesefpele
mebMeesOeveeleerue eesieoeveeyejesyeje lee mebMeesOeveeee meceepeeuee GHeeesie
nesCeemeeer emeejefJe<eeke keeceefiejereener efJeeej kesuee Deens. ee
eesieoeveemeeer peebvee SHeDeejSme meejKes Deeblejje^ere mevceeve ueeYeues
efkebJee Yeveeiej meejKes je^ere Hegjmkeej efceUeues leebeer efveJe[ kesueer
Deens. je^ere mlejeJejee Jew%eeefveke mebmLeebes mebeeuekeHeo pee
ceneje^ere Jew%eeefvekeebveer Yet<eefJeues leebeerner ceeefnleer keesMeele efoueer
Deens.
ee veeWoerbmeeer lee Jeeqkelees Dee[veeJe eOeeve Oejues Deens.
leeveblej ceie Flej veeJes. GoenjCeeLe& efUke, yeeU oee$ee; Mecee&,
ceveceesnve; keegjer, ceejer mkeuees[esJemkee efkebJee vetve, DeeePe@ke.
veeJeeveblej kebmeele lee Jeeqkeleee Deeeg<eeceeee Dee{eJee eeJee
eemeeer pevcemeeue Je ce=letmeeuener efoues Deens. neele JekeleeRee
yeeyeleerle Hekele pevcemeeue osTve ceeskeUer peeiee mees[ueer Deens.
GoenjCeeLe&, Jee@meve, pescme [egF& (1928- ). keener JekeleeRee
yeeyeleerle ner meveeJeUer Deetke efceUCes keefCe Peeues Deens. DeMeebee
yeeyeleerle Deboepes keeueKeb[eeer ceeefnleer efoueer Deens.
efkeleske meb%eebJejerue veeWoeRes Jeeeve kejleevee leele Flej keesCelee
lejer meb%esee Je mebkeuHevesee GuuesKe eslees. DeMee JesUer lee ogmeNee
meb%esefJe<eeereer veeWoner Jeeeueeme Deekeueve meesHes peeles. leecegUs DeMee
Hetjke veeWoeReer ceeefnleer MesJeer kebmeele efoueer Deens. GoenjCeeLe&
DeHeYetmLeeve ee veeWoeree MesJeer (Heene GHeYetmLeeve) DeMeer Hetjke
veeWoerefJe<eeereer metevee efoueer Deens.
HebeJeerme les leerme kekes veeWoeRmeceJesle meceHe&ke ogjib eer efe$esner
Deensle. ner efe$es Meyoebeer GCeerJe Yeve kee{leele Je Deekeueveeme
ceole kejleele. keener veeWoeRmeceJesle jsKeeefe$es Deensle lej keeneRee,
efJeMes<ele Jew%eeefveke GHekejCeebmeesyele eeeefe$es JeeHejueer Deensle.
Jew%eeefv ekeeb eer Meke elees eeeefe$es e efoueer Deens le. Hejbleg,
eeeefe$eCekeuesee MeesOe ueeieCeeHetJeeaee keeueKeb[eleerue JekeleeReer
eeeefe$es efceUCes DeMekeee Deens. DeMee JesUer lewueefe$es efkebJee
jsKeeefe$eebee meceeJesMe kesuee Deens. Hejbleg keener veeWoeRyejesyej HetCe&
jbieerle efe$es DemeCes DeeJeMeke Jeeues. GoenjCeeLe& DeHemkejCeecegUs
Heeb{Nee ekeeMeeeer Hees[ nesTve leeleerue efJeefJeOe jbiee mHe nesleele.
ee veeWoermeceJesle ke=<CeOeJeue efe$e osCes DeLe&nervee Deens. DeMee keener
veeWoeRmeeer jbieerle efe$es JeeHejueer Deensle. cee$e DeMeer meJe& jbieerle efe$es
Skeef$ele keve leer Jesieee peeieer efoueer Deensle. DeMee veeWoeRee
MesJeer (Heene jbieerle efe$e) DeMeer metevee Deens.
keesMeeee MesJeer keener HeefjefMes Deensle. leele meJe& veesyesue
Hegjmkeej, Deeyesue Hegjmkeej, me@kenesce peue Hegjmkeej efJepesles,
ceneje^eleerue efpeuns DeeefCe leeuegkes, ceneje^eleerue ke=<eer efJe%eeve
keW, JepeveceeHeeeer keeskes Je Fbepeer meb%eebeer DekeejefJeuns eeoer
leebeemeeer JeeHejuesuee cejeer eefleMeyoemeefnle ef oueer Deens.
HeefjefMe-8 ceOes keesMeeee efMeuHekeejebee DeuHe-Heefjee efouee Deens.
keesMeeee ne jeveeyebOe Oeeveele IesTve leeee JeeHej kesueeme
Jeeekeeuee leeee peemleerlepeemle ueeYe GJelee esF&ue ner DeHes#ee
Deens.
8
Dekeee&lee (Hue@efmefmeer) ueJeefekelee. DeeJeMekelesv egmeej cetU IeeeHes#ee
JesieUe Iee efkeb Jee Deekeej keeecemJeHeer OeejCe kejCeeeer Ieve HeoeL ee&eer
#ecelee. DeeHeuee ceWotner DeMee ekeejeer ueJeefekelee yeeUietv e Deens.
DeefKeue Yeejleer e JewekeMeem$e mebmLee, veJeer efouueer (Dee@ue Fbef[ee
Feqvmet Dee@H e cesef[keue meeevmesme - Scme): ner Ske ecegKe mebmLee
leHlejmeecegU s yeveuesu ee oie[. Keesu eJej JeHeele Demeuesuee oie[euee,
efM eueejmeeuee, ce@icee cnCeleele. pJeeueecegKeer ee Gskeeletv e lees Yet He=eJej
Deeueeveblej leeuee ueeJne cnCeleele. ne Leb[ Peeuee keer leeHeemetv e Deeqivepeve
Ke[ke leeej nesleele. yemeeu Je e@v eeF& ns Deeqivepeve oie[ebes ekeej Deensle.
nJeeceeve, HeeTme-HeeCeeee ceeje eecegU s Peerpe nesTve leeeer ceeleer yev eles.
(Heene ieeUerJe Ke[ke)

DeeqiveyeeCe (je@k es) ns mHeeske Jeeves G[efJeues peeles. leeletve efv ecee&Ce nesCeeNee
Tpexves DeJekeeMeeeve efkebJee lelmece GHekejCes DeJekeeMeele G[efJeueer peeleele.

Deens. eele Jewekeere efMe#eCe efoues peeles DeeefCe Jeweke Meem$eele mebMeesO eve kesues eMemJeer eeeCeer IesC eele
peeles. ns Ske veeJeepeuesues iCeeueener Deens.
Deieej meeiejer JevemHeleerHeemetv e Deieej ne HeoeLe& efceUJeuee peelees. eeesieMeeUsle
peer JeeCet Je T leer
meb J e O e& v eeme eer
(er Met keuej)
Deieejee pesueeree
ceeO ece cnCetv e
JeeHej kesuee peelees.
Deieejee GHeeesie
obleefeefkelmesceOesner
kes uee peelees.
Deiveer Yeejleere mebj#eCe Meem$e%eebv eer efJekeefmele kesuesuee peefcev eerJeve peefceveerJej
ceeje ke MekeCeeNee ceOece
Heuueeee #esHeCeem$eees veeJe
`D eiveer' D eens . 22 ces,
1989 jes peer D eiv eer eer
D eeueer. eele HHeeb ee
D eeq iv eyeeCeeee JeeHej
kejCeele Deeuee Demetv e les
2500 efke.ceer. otjJejee
ue#eebee JesOe IesT Mekeles.
Yeejleees ceepeer je^Heleer [e@.
S.Heer .pes . Deyogu e keueece
eebee Deiveeree jevesle ceese
Jeee nesl ee. meO ee eeee
DeleeOegefv eke DeJeleej cnCetv e
Deiveer-4 ejs 5 npeej efke.ceer. DeblejeJejerue ue#eeee JesO e IesCeeme eeis e #esHeCeem$e
efJekeefmele kejCeees eelve meg Deensle. (Heene He=L Jeer)

Deeqivepeve Ke[ke (Feqiveeme je@k e) pJeeueecegKeerletve yeensj He[uesuee Deeeveke esCeeje peesjeee Jeeje / JeeJeU (mkeJee@ue) Deeeveke peesjele
9
esCeeje Hejbleg nUgnUg DeeJesie DeesmejCeeje Jeeje. lees Deieoer mLeeefv eke mJeHeeee leeee keWkeele Demeles. (Heene jbieerle efe$e)
ie[ie[eer D eeJeepe efv ecee& Ce kejCeeje Demet Mekelees Jee cees ee #es $eele
eeerJeeoUebmen Deeuesuee peesjeee Jeeje Demet Mekelees. DeMee JeeJeUeree Jee DeCegYeer (efj De@k ej : DeCegYebpeveeeer meeKeUeref eee efv eebef$ele mJeHeele
peesjeee JeeNeeee Jesie 50 les 100 efkeceer eefle leeme Demet Mekelees. (Heene pesL es keeee&eqv Jele sJeueer peeles leer mebeb$eCee cnCepes DeCegY eer. eeleerue ecegKe
yeg Hees& ceespeHeer) Ieke cnCepes 1) DeCegYeer ee ieeYee : esL es vew meefie&ke egjsefv eece (egjsef v eece
238 DeeefCe egjes fv eece-235 eees vewmeefie&ke efceeCe) efkebJee mebJeefO e&le egjes fv eece-
DeCegTpee& (vegeqk eueDej Svepeea) DeCegefJeKeb[ve Je mebefceueve eefeesletv e yeensj 235, Huegesefv eece-239 efkebJee
He[Ceejer Tpee&. ee eefeeecb eOes Yeeie IesCeeNee Iekeeb es Jemlegce ve ns leelevt e yeensj egjsefv eece-233 eeHewkeer SKeeee
He[CeeNee IekeebHes#ee keceer Demeles Je veeMe Peeuesues Jemlegceeve DeeFvemeFveee E DeCegFbO eveele DeCegYebpeve efeee
= mc2 ee efv eeceeeceeCes Tpexee Heele yeensj He[les. `E' ner leeej nesCe jer Ie[les. 2) MeerleJeke : ieeYeele
Tpee&, `m ' veeMe HeeJeuesues Jemletceeve Je `c' ne ekeeMeeee Jesie. pejer veeMe efv ecee&C e nesCeejer eeb [ G<Celee
HeeJeuesues Jemlegceeve DeleuHe Demeues lejer ekeeMeeee Jesie (3 105 efke.ceer/meskebo) Jeent v e vesCeees keece kejCeejs
peemle Demeueeves, efceUCeejer Tpee& ner peemle Demeles. jemeeeevf eke eefeeebletv e HeoeLe&. meeOes HeeCeer, pe[HeeCeer
efceUCeeNee TpexHes#ee veeefYekeere eefeesleerue Tpee& one ueeKe Heerntv ener peemle (D2O), oeyeeKeeueer DemeCeejs
Demeles. Ske e@ce Jepeveeee egjsefv eece 235ee Yebpeveeletv e efceUCeejer Tpee& ner 3 Jeeet Jeiewjs. 3) efv eeb$eCe ob[ :
npeej ve keesUMeeee pJeueveeee TpexSJe{er Demeles. ns cegKele: ke@[efceece, yeesje@v e
efk eb Jee ie@ [es ef u eef v eecees
DeCegTpee& Deeeesie (De@e@efceke Svepeea keefceMeve) DeCegTpexeJf e<eeereer vet^e@v eMees<eke ob[ Demeleele. les
meJe& OeesjCes jefJeCeemeeer DeeefCe leeefJe<eeke keeceebJ ej ue#e sJeCeemeeer DeCegYeer ee ieeYeele Ieeleues keer DeCegYebpeve efeee yebo He[les. les nUtnUt
Yeejle mejkeejves 1948 meeueer DeCegTpee& Deeeesieeeer mLeeHevee kesueer. ee ieeYeeyeensj kee{ues keer Feqle HeeleUerHeele D eCegYebpeveeeer efeee efv eebef$ele
Deeeesieees Heefnues DeOe#e [e@. nesceer YeeYee nesles. DeCegTpee& efJeYeeieees meefeJe kesueer peeles. 4) ceboJeenke : DeCegYebpeve efeesle efv ecee&Ce Peeuesuee vet^e@v eebeer
ee Deeeesi eees DeOe#eHeo Yet<eefJeleele. Les HebleeOeeveebMeer mebHekee&l e Demeuesuee Tpee& KetHe peemle DemeueecegUs les DeeCeKeer DeeeqCJeke FbO ev eees efJeIeve ke
ne Deeeesie YeefJe<eeleueer DeCegTpexeer ceeieCeer ue#eele Iesl ee Deleble cenJeees Mekele veenerle. Hejbleg meeOes HeeCeer, pe[ HeeCeer, yees je@v e efkebJee e@HeeF& eebee
efv eCe&e IesCeeje DemeueecegUs veeceJeble Meem$e%e DeeefCe Yeejle mejkeejes Jeefj meeefVeOeele, vet^e@v eebeer Tpee& keceer nesTve meeKeUerefeee eeuet jenles. meeOes
DeefO ekeejer eees meomeHeo Yet<eef Jeleele. efkebJee pe[HeeCeer ceboJeenke DeeefCe MeerleJeenke ner oesv ner keeces ke Mekeleele.

DeCegk eCe (vegeqk eueDee@vme) eese@v e Je veg^e@v e ns oesv e ecegKe keCe meJe& DeCegJemlegceeve Skeke (De@esefceke ceeme egevf e - SSceeg) ee Skekeeee
DeCetbceOes meeHe[leele Je leebv ee Skeef$elejerlee `DeCegkeCe' Demes cnCeleele. GHeees ie DeCet Je cetueJe eebes Jemlegc eeve ceespeCeekeefjlee neslees. ns Skeke
cnCepes keeye&v e 12ee Skee DeCetes Jemlegceeve Yeeefieues 12, cnCepese 1.6603
DeCeg eceebk e (De@esefceke vebyej) DeCetleerue eese@v eeer mebKee. 10-27 efke.e@. SJe{s Demeles.

DeCegieYe& keWke (vegeqk eueDeme) DeCetes mebHetCe& Jemlegceeve peele meeJeuesues DeCegmebceerueve / keWkeer e mebceerueve (veteqkeueDej He etp eve) oesv e ueneve
Demeles, Demee leeee ieeYee. eele eese@v e Je veg^e@v e Demeleele. leeeer ef$epee DeCet Ske$e esTve leeHeemetv e meb HetCe& veJeerv e DeCet yeveCeeeer eefeee. Goe.
DeCet ee ef$ epesHes#ee 10 npeej He keceer Demeles . meJeele nuekee DeCet
nee[^e sp eveee. eeee
ieYee&le Hekele Ske eese@v e
Demelees, lej 238U ee
D eCet ee ieYee& le 9 2
eese@v me Je 146 veg^e@v me
D emeleele. DeCet ee
Jemleg ceev e eceeb ke ne
leeleer ue veg ^ e @v e Je
ees e@ v eee Skeb oj
meb Kes S Je{e D emelees .
DeCet es meJe& Jemleg ceeve
10
[egsef jece (2D) Je ef^M eerece (3 T ) ee nw [^espeveee oes v e mecemLeeefv ekeebes
Skeske DeCet Ske$e esTve leeHeemetv e nsefueeceee (4He ) Ske DeCet Je Ske
vet^e@v e leeej nesle le. ee eefeesle Heej ceesee eceeCeele Tpee& yeensj ekeueer
peeles. ee eefeesl e Yeeie IesCeeNee oesv ner DeCetbes efceUtv e Demeuesues Jemlegceeve
leeee mebc eerueveeletv e efc eUCeeNee DeCetee Jemleg ceeveeHes#ee peemle Demeles Je
veeMe HeeJeuesues Jemlegceeve ns Tpexee mJeHeele yeensj ekeues peeles. ee ekeejee
eefeee metee&ee Deblejbieele lemese Flej leeNeebceOesner DeKebef[le eeuet Demeleele.
ee leJeeJej eeueCeejer DeCegYeer yeebO etv e leeHeemetv e Jeerpeefv eefce&leer kejCeees
mebMeesO eve peieYej eeuet Deens. nee[^espeve yee@cyeceOesner eee leJeeee GHeeesie
kejleele. (Heene es ke@ce@ke)
DeCet (De@ce) SKeeee cetueJeeee leees meJe& iegCeOece& OeejCe kejCeeje
met#ceeeflemet#ce Yeeie. pee@v e [euve ee Jew% eeefv ekeeee efmeevleevegmeej HeoeLee&es
efJ eYeepeve kejle kejle D eeHeCe HeoeL ee&ee efkebJee cetueJeeee Deeflemet #ce
DeCetHeele peeT Mekelees. DeCetes efJeYeepeve nesT Mekele veener Demee mecepe.
DeCetee mebkeuHevesle keeueHejJes yeoue nesle peeTve Deelee cee$e DeCetee Debleie&le
jevesyeuener efmeevle emLeeefHele
Peeues Deensle. leevegmeej, eleske
DeCet ee keW mLeev eer cees ee
Jemlegceeveees efJeegled OeveYeeef jle
DeCeg keW Demetv e leeeeYeesJ eleer
efl eleke eee eceeCeele efJ e eg led
$eCeYeeef j le Fues ke ^ e @ v me
D eJeenleHeCes ef v ejefv ejeee
ke#eeb ceOes YeceCe kejerle Demeleele. Fuesk e^ e@v eee ke#eeb eer Tpee&ef mLeleer
efv ejefv ejeUer Demet Mekeles. SKeeee DeCetleerue eleske Fueske^ev@ eeer mebHetCe& DeesUKe
eej ekeejee Heg bpe (keJeeb ce) Debkeebv eer oMe&efJelee esles. DeCetes jemeeeefv eke
iegCeOece& DeCetbleerue Fueske^e@v eee mebKesJeve jleele. eleske DeCetceOes efpelekes
$eCeefJeegledYeeef jle Fueske ^e@v e Demeleele, efl elekes e O eveefJ eegl edYeeefjle eese@v e
DeCegkeWele Demeleele.
DeCet es Jemlegceeve (De@e@efcek e Jes) DeCetes meeHes#e Jemlegceeve. yeeje
Jemlegceeveebke DemeCeeNee keeye&v eee mecemLeeefv ekeees Jemlegceeve yeeje Demeueees
Oeve leeee meeHes#e ns Jemleg ceeve oMe&Jeues peeles. cet ueJeeee DeCetbl eerue
efJeefJeOe mecemLeeefv ekeebeer vewmeefie&ke eceeCe ue#eele IesTve ns Jemlegce ve mejemejeree
mJeHeele kee{ues peeles. leecegUs DeCetbeer Jemlegceeves ner yengO ee DeHegCee keele
oMe&Jeueer peeleele. Goe. nee[^espeve ee cetueJeeee DeCetle Ske Jemlegceeveebke
DemeCeeNee ecegKe mecemLeeefv ekeeefMeJeee oesv e DeeefCe leerv e Jemlegceeveebke DemeCeeNee
mecemLeeefv ekeebesner DeuHe DeefmlelJe Demeles. ee leerv ener mecemLeeefv ekeebes vewmeefie&ke
nee[^ esp eveceOeeru e eceeCe ue#eele Ieslee nee[^esp eveee DeCet bes Jemlegceeve
1.00794 Flekes Yejles.
DeeqCJeke efnJeeUe (De@e@ecf eke efJ ebj) DeCegegeee Ske mebYe Je HeefjCeece.
DemebY eJe Demeuesues peeieefl eke HeeleUer es DeCeg eg Peeueeme Je Mes ke[es
DeCeg mHeeseHeemetv e ueeieuesuee Deeieerc egUs Oetj Je OetU Heej cees ee eceeCeele
JeeleeJejCeele Gbe Heesneset Mekesue. eecegUs He=L JeerJej esCeeNee meewjTpexme De[LeUe
nesTve leeHeceeveele ue#eCeere Ie nesTve efnJeeUe meMe Heef jefmLeleer efv ecee&Ce
nesF&ue Je ner HeefjefmLeleer keener ceefnveeHeemetv e keener Je<eeHeele efket Mekesue.
ceesee eceeCeeleerue pJeeueecegKeeres mHees Je ceesee Gukeebee Je<ee&JeecegUsmege
DeMeer HeefjefmLeleer Mekee Deens.
DeefleGe J eejbJ eejlee (Jnsj er ne e ef ekeJ esvmeer - JnerSeSHe)
efJ eeg led egby ekeere JeCe&Heeleer ue 30 cesieen&Ped les 300 cesieen&Pe& Fleke ee
JeejbJeejlesee uenjeRee Yeeieeme JnerSeSHe cnCeleele. eecegKeeves Heesueerme
efyeveleejer mebosMeJenve eb$eCee, otjoMe&v e, Je SHe Sce jsef[Dees mebosMe Jenveemeeer
ee JeejbJeejlesee efJeegledegbyekeere uenjeRee JeeHej kesuee peelees. (Heene egSeSHe)
Deefleece efyebot (FvHeuesk eMeve Hee@F)
Jeeees mJe He D eb leieex u eer es l etv e
yeefnieexueer elesle pee efyebotHeeMeer yeoueles lee
efyebotuee Deefleece efyebot Demes cnCeleele. ee
ef yebo tMeer Jeeeuee kee{uesueer mHeefM e& kee
Jeeeuee DeejHeej sotv e peeles.
DeefleveJeleeje (megH ej veesJ ne) : Jepev eoej leeNeebee ce=letv eblej leebee ieeYeees
Heeblej mJele:eee ieglJeer e Deekegbev eecegUs vet^e@v e leeNeele efkebJee ke=<CeefJeJejele
nesles. ns Deekebg eve DeJeHeeleer mJeHeees Demetv e leele eeb[ eceeCeele Tpee& efv ecee&Ce
nesles Je ce=let HeeJeCeeje leeje keener keeU DeefleMee lespemJeer nesTve DeekeeMeele
leUHet ueeielees. Deeev eke efomet ueeieuesuee ne leeje `DeefleveJeleeje' cnCetv e DeesUKeuee
peelees. F.me. 1054 meeueer efeveer Je keesefjeve efv ejer#ekeebv ee Je<eYe leejkeemecetnele
efomeuesuee DeefleveJeleeje efoJemeemege DeekeeMeele efomet Mekele neslee.
DeefleJeeOe&k e eMeem$e (pesj e@ve@uee@p eer) JeeOe&keeeee meJe& Hewuetbes DeOeeve
kejCeejer efJe%eeveMeeKee.
DeefleJeenkelee (megH ejkeb[eqk eJnerer) Skee efJe fMe efv eCee&eke leeHeceeveeme
SKeeee HeoeLeel etv e efJeegled DeJejesO e mebHet Ce& veenerm ee nesCeeeer DeJemLee. ee
efv eCee&eke leeHeceeveeuee efmLeleblej leeHeceeve cnCeleele. Skeoe leeHeceeve efmLeleblej
leeHeceeveeee Keeueer iesues keer DeJejesO e Metv e neslees DeeefCe keesCeleener ekeejeer
G<Celee efv ecee&Ce ve kejlee lee HeoeLee&letv e efJeegle eJeen menpe eJeenerle neslees.
eeee MeesO e 1911 meeueer neFkes ke@cejefuebie Deesv me eebv eer ueeJeuee.
DeeflemLetuelee (Deesyesefmeer) Gbeeree leguevesle eceeCeeyeensj Jepeve DemeCeeeer
efmLeleer. Gbeeryejngkegce eesie Jepeve oMe&JeCeeje lekelee Jekele reer efv ejesieer DeJemLee
oeKeJelees. lekeleeleerue eesie JepeveeHe#s ee 10 Heel e DeefO eke Jepeve DemeCeeNee
JekeleeRv ee pee[pet[ cnCeleele. peebes Jepev e lekeleeleerue JepeveeHes#ee 10 les 30veer
DeefO eke Demeles leevb ee mLetue efkebJee ue ceeveleele. Hejbleg peeb es Jepeve 30ntvener
DeefO eke Demeles lee DeeflemLetue ieele cees[leele. ejyeeree DeeflejskeeceU g s leevb ee
ceOegcesn, Je oeees efJekeej nesCeeee Oeeskee KetHe peemle Demelees.
11
DeleeRefe mebJ esove (Skem^e mesvmejer HejmesH Meve) DeeHeuee Hebe%eeveWef eebee mebmLeses HeCe efv eeceve kejles. (Heene ceWot)
(veeke, keeve, [esU s, peerY e, lJeee); (ieb O e, OJev eer, ekeeMe, eJe, mHeMe&)
JeeHej ve kejleener %eeveeeer osJ eeCeIesJeeCe cnCepes Deef lebe fe meb Jeso veeee DeefO eJeeme (n@yeer@) JevemHeleer DeeefCe eeCeer eebee peeleer leebv ee eesie
meleemelelesyeeyele efJeeejJebleebceOes Skecele veener. keejCe, DeepeJej Peeuesuee DeMee Heee&JejCeeee Yeeieele jenleele, HeesHeeJeleele. DeMee ees ie eosM eeuee
eeesieebceOes Deeflebefe mebJesoveeee melelesee oeJee efv eefele Jew% eeefv eke efv eke<eebJej lee-lee peerJepeeleeree DeefO eJeeme cnCeleele. DeefO eJeemeele lee peerJeebv ee leebee
efme nesT Mekeuesuee veener. Hemebleeres DeVe efceUles. DeefO eJeemeeleerue cenJeees Ieke cnCepes leeHeceeve, HeeCeer,
ekeeMe DeeefCe DeVeekeej ns nesle.
DeleuHe (FeqvHeefvesefmeceue) 1) pee eueHeoeeer kesJeue efkebcele ueneve
ueneve nes le peeles Flekeer keer efkeleerner ueneve Heo Iesleues lejer leeHes# eener pes DeefO eJe=k ekeebLeer (De@ef[^veue
eueHeo ueneve nesles les DeleuHe eueHeo 2) pee eueHeoeeer efkebcele Metv eesHeieeceer iebLeer) : DeMee oesv e ie bL eer
- Metv eeele peeles - les eueHeo cet $eefH eb[eee Jejer ue yeepet uee
Demeleele. `De@e f[^v eueerv e' ne
DeleeefO emJeveer ieleer (neeHejmee@efveke mHeer[) SKeeee Jeeletv e SKeeoe eeJe ee iebL eerl et v e es lees .
HeoeLe& Jeenleevee leeeer ieleer OJeveeree ieleerHes#ee pesJ ne HeeeHeeRletv e DeefO eke leeeeceg Us eeeHeeeeeer
Demeles lesJne efleuee DeleeefO emJeveer ieleer cnCeleele. ef eee Jee{les, jkeleoeyeeJej
Je oeeee keeceeJej eeee
Del egesp evee (neeHej meseqv meefeqJ ner ) SKeeos Deew<eOe efkeb Jee Flej Heef jCeece nes lees . (Heene
HeoeLee&Heeser Mejerj eee eeflekeejeb$eCesk e[tv e Peeuesueer Deeflejskeer eefl eefeee. Sb[eseeF&v e iue@v [dme)
ner Mejerjeuee Ieeleke Demeles Je emebieer peerJeIesCeerner Mekeles . HesMeeRee
HeeleUerJej nesCeeNee pee eefeeebHees er ner eefleef eee GJeles leebeeJeve DeefO emlej (SefHeefLeueer ece) HesMeeRes SkeeJej Ske jeuesues Lej Demeuesueer
ee eefl eefeeses eej Jeie& keefuHeues Deensle. De@u epeea nern er eee ekeejeer Tleer. lJeesJejerue SefHe[efce&me ner Tleer HesMeeRee 5-6 Lejebe r yeveuesueer Demeles.
eefleefeee D emeles. meJee&l e yeensjerue Lejele
ce=leHesMeer Demeleele. ee
DeefoMe (mkesuej) kesJeU HeefjceeCeeee meneeeves HetCe&HeCes Jekele kejlee HesM eer Tv e, HeeTme,
esCeejer efJeJeef#ele efoMee vemeuesueer YeeweflekejeMeer. Jemlegceeve, Deekeejceeve, Ievelee, Jeeje, Leb[er eeHeemet v e
JesU, eeue, keee& ee DeefoMe jeMeer Deensle. DeefoMe jeMeeReer yesjerpe efkebJee DeeHeues j#eCe kejleele.
Jepeeyeekeer DebkeieefCeleees efv eece JeeHeve kejlee esles. (Heene Jnskej) ceg K eeleer u e D eeleuee
Yeeie, DeVeveef uekee,
DeOeesleke (neeHeesLe@ue@ceme) cesbotee leUeee Ske Yeeie. lees Mejerjeee eemeveefuekee eeJejerue
meJe&meeceeve neueeeueer efv eeefcele kejlees. Goe. leeHeceeve, eemeesdJeeme, PeesHe, SefHeefL eueerece ef eke
leneve, Yetke, D eeefCe YeeJevee. ner iebL eer `efj efueefPebie' necees&v med leeej kejles. yegUyegUerle eeJe leeej
peeceg U s Heer eg jer kejleele. HegHHeg mes Je HeevemebmLesleerue pej, ueneve Je cees ee Deele[eebee
iebL eeree necees&v mees efv eeceve Deeleerue Demlej SefHeefL eueerecees yeveuesues Demeles.
nes l es. Jn@ m ees ees ef m eve,
Dee@ ef kemee@e fm eve D eeef Ce DeefO en<e&lee (De@uepeea) SKeeee ieesereer leerJe efJeefeeeMeeruelee esCes DeLeJee
meesce@esm@erve ns ne@cees&v eme JeeJe[s DemeCes. ner DeefO en<e&lee 1) DeVeeleerue HeoeLe& Goe. Jeebies, DeUt, keener
HeCe ee ieb L eer le leeej ceemes, 2) Deew<eOes Hesefv eef meueerv e, De@efmHejerv e, 3) efJe<e ceOeceeMeer, Yeg biee,
nesleele. les HeeregjerceOes emeeOeves, Heg<HeHejeiekeCe FleeoeRcegUs esles. veeke JeenCes, DebieeJej HegjU GCes,
meeJeues peeleele. ekekej esCes, eeme Ieeeuee $eeme He[Ces DeMeer efevns efomeleele. HesMeeRceOeerue
Jn@meeseesefmeve ns ueIeJeerletv e efn m@ef cevme jke leele Glejueer keer Deef O en<e&lee efv ecee&C e nes les. efmje@F[d me,
peeCeeNee HeeCeees eceeCe efnm@ecf eveefJejesO eke Deew<eOes ns JeeJe[sHeCe efv eebef$ele kejles. (Heene Deleg espevee)
keceer kejles ,
Dee@eqkemeefmee@efmeve eqm$eeebceOes emetefleeer efeee Je mleveele leeej nesCeejs otO e Deveble meb e (FeqvHeveeF mes) Deveble Ieke mebKeeb ee mebe. Goe. Oev eHetCeekeer
eebJ ej efv eeceve kejles DeeefCe meesce@esm@efve Mejerjeee Jee{eru ee ueeieCeeNee mebKee mebe {1, 2, 3, ....}
eesL e ne@cees &v ees m$eeJeeslHeeove keceer kejles. ner iebL eer mJeebeefuele ceppeejppet
12
Deveb le (FeqvH eefveer) Deveble cnCepes Deble v emeuesuee. ieefCeleele HetCeeke
meb Kee (1, 2, 3 ...) efk eleer Deensle? ee eMveees G ej `lee Deveble
Deensl e' Demes D eeHeCe osl ees. kees Celeerner ceeser mebKee ns leees Gej nesT
Mekele veener, keejCe leeHeg {sner Ske ef ceUtv e Heg{ee HetCeeke meebielee esl ees.
peeee Jee{eru ee efkebJee efJemleejeuee MesJe veener leeuee Deveble cnCeleele.
Fbe qiueMe ieefCelelep%e Jee@ef ueme (1616-1703) eeves Dev eblelJe oMe&ef JeCeejs
% ns efevn eL ece JeeHejues. ke/Ke ee iegCees ejele `ke' efmLej s Jetv e `Ke'eer
efkeb cele keceer kejle iesues lej iegCees ejees cetue cees s nesle peeF&ue. pej `Ke'
Metv eeele (Metv eeee peemleerle peemle peJeU) D emesue lej iegCees ejees cetue
Devebl eeele peeF&ue. ieef CeleerYee<esleerue ns Ke . 0 lej ke/Ke . % Demes
ef ueefn leele.
DevebleesH eiee (De@efPecHes) SKeeee Jeeeuee Deveble DeblejeJej mHeMe& kejles
leer js<ee DevebleesHeiee. meesyeleee Deeke=leerle De ceOes x = -a ner Jeueeeeer lej
Deeke=leer ye ceOes X DeeefCe Y De#e uebye DeeHeemleeee Deveble DeblejeJejerue
mHeefMe&kee cnCetv e lee DevebleesHeiee.
DeveFvjHs[ Hee@J ej meHueee (egH eerSme) mebieCeke Je otjmebosMeJenve eb$eCesle
Jelee ve es lee efJepesee HegjJee DeeJeMeke Demelees. leemeeer Jeerpe HegjJee
eeuet Demeleevee yebo Peeuee lej DeeHeesD eeHe Jeerpe HegjJee meg nesCeejer eb$eCee
Demeles efleuee efJeveeJelee efJepeHegjJee Demes cnCeleele. eemeeer pemle - Deecue
eeb eer ye@jer JeeHejleele.
DeveeJe=e DeblejeU (DeesH eve FbjJeue) pee DeblejeUele eue eskeeee
efkebceleer Iesle veener les. Goe. 2 les 5 DeblejeUele eskeeee 2 Je 5 JeieUtv e
ojceeveee efkebceleer Ieslees lees. eleerkeele 2 < x < 5 efkebJee ieesue kebmeeves
(2, 5) lees oeKeJeCeeee eIeele Deens. mebKee js<esJej 2 Je 5 YeesJeleer HeeskeU
ieesue kesues keer lee JeieUueeee DeLe& neslees.
pemes
0 1 2 34 5
DeefveOee& e& He efk ebJee DeLe&nerve He (Fveef[efce&ves Hee@ce&) ieefCeleeee
keueveMeem$e (ke@uekeegueme) DeeefCe Flej MeeKeele Deefv eOee& e& He ns Ske
yeerpeieefCeleere He Demetv e les meercesee (efueefcedme) mJeHeele efceUles. les 0<,
DeMee mJeHeele Jekele kesues peeles. eeueee DeLe&nerv e Hener cnCeleele.
DeefveOee& e& meceerk ejCe (Fveef[efce&ves FkeJ esMeve) peeeer cetUs Deveble les.
pemes x+2y 3 keejCe x, y ee Deveble efkeceleer ee meceerkejCeeeer Hetle&lee
kejleele. cetUs Hekele HetCeekeer mebKee ner De Demeleevee leebv ee [eeesHebme
meceerk ejCes cnCeleele. ye#eeueer nmleef ueefK eleeee keeUeHeemetv e
YeemkejeeeeeHeeleee yeNeee eeeerv e ieefCele%eebv eer kegkeebes eMve, Jeie&eke=efle
ee veeJeeKeeueer ee peeleereer meceerkejCes mees[Jeueer nesleer.
Deefveefele meceekeueve (Fve[sefH eves FbefesMeve) JeeKesv egmeej efouesuee
f(x) HeueeJej meceekeueveeeer efeee kesueeJej pes ogmejs Heue D(x ) es les
leeee efJekeuepe f(x) Flekee Deeuee Heeefnpes. cnCepes d/dx [f(x)] = f(x)
ee Deereer Hetle&lee SkeeHes#ee DeefO eke Gejebke[tv e mebYeJeles.
Goe.: 2xdx = x 2 = x 2+3 = x 2-5 (ii) keejCe ee eleskeeee efJekeuepe
2x. Hekele efmLejebkeele yeoue. cnCetv e f(x) es meceekeueve JeeHeke Heele
f(x)dx = D(x) + c efueefnCeeee mebkesle Deens. c efmLejebkeeeer efkebcele
Deefv eefele cnCetv e ee mebyebO e eefeesme Deefv eefele meceekeueve cnCeleele.
Deefveefelelee leJe (Deveme&veer efeeqvmeHeue) SKeeee cetuekeCeeeer efmLeleer
DeeefCe lee keCeeee mebJesie (Jemlegceeve Jesie) Skeee efJeJeef#ele #eCeer lebleesleble
ceeHeCes ner leJele DemebYeJe yeeye Deens. DeeHeCe keCeeeer efmLeleer pejer ceeHet
Mekeuees veener lejer Jemlegceeve ieleer Skee efJeJeef#ele #eCeer lebleesleble ceeHet Mekelees.
leLeeefHe ner oes v ner ceeHeCes cee$e Mekee veener . ee Jew% eeefv eke le Jeeeer peeCeerJe
1927 ceOes neFPesv eyeie& ee Jew% eeefv ekeeuee Peeueer. keCeeeer efmLeleer DeeefCe
keCeees Jemlegceeve ieleer ee oesv e yeeyeeRee ceeHeveeble Hueebkeee efmLejebkeeFlekeer
Deefv eefelelee kesJnener, kegsner, keOeerner ceeHeve kesues lejer jenCeeje. ner Deefv eJeee&
iees Deens. Hetbpe Yeeweflekeeree #es $eele ee leJeeee eesi e peeCeerJescegUs Ske
ceewefueke leJe mecepeues Deens.
Deveerefuebie : keesCeleener HeoeLee&ee efJeleUefyebotHes#ee Lees[ee keceer leeHeceeveeHeele
leeHeJetv e veblej DeefleMee meeJekeeMeHeCes Leb[ kejCeeeer efeee. leecegUs HeoeLee&ee
jsCet bee JeJemLesleer ue $eger efkebJee leeCeleCeeJe veenermes nes Tve cepeyegleer esles.
keeesee Jemletbv ee pees[ efoueeveblej Deveerefuebie ve kesueeme lee le[keCeeeer
Mekeelee Demeles. Oeeletbes emejCe-Deekegbeve SkemeejKes JneJes cnCetv e leebee
pees[eb esner Deveerefuebie kejleele.
Devegk etueve (De@[sH sMeve) Gleebleeree Dees Ieele Meejere fjke iegCeOecee&eer
vewmeefie&ke efv eJe[ nesTve lees mepeerJe yeoueuesuee Heee&JejCeele efketve jenCeeme
DeefO eke me#ece nesCeeeer eefeee. ns iegCeOece& pevegkeebceOes DeeHeelele nesCeeNee
yeoueebHeesere Deeuesues Demeleele. ns yeoue lJeefjle Skee efHe{erle efomeleele Demes
veener, HeCe Demes yeoue lee peerJeeuee Heeeeees Demeleerue, lej lees peerJe lee
yeoueuesuee Heefjefm Leleerle peiet Mekelees . leeeere Jeb MeeJeU HeesHeeJeles. eee
eefeesletv e keeueeblejeves veJeerv e epeeleer Goeeuee esles.
Devegef ele DeHetCeek e (Fcee@H ej e@keMeve) (Heene DeHetCeeke)
DevegYeJeefme Hele (ScHeerefj keue cesLe[) Meske[es Je<eeee DevegYeJeeJeve
13
leke&mebiele D eveg ceev e kee{t v e leeuee ef meebleees He osCeeeer Heleer. ner
DeeKeerJejsKeerJe eeesieebceOeerue efv ejer#eCeebJej DeeOeeefjle HeleerHes#ee JesieUer Deens.
Hejbleg pesJne eeeesefieke efv ejer#eCes GHeueyOe vemeleele efkebJee eeesie kejCes DeefleMee
DeJeIe[ Demeles lesJne ee HeleerJej efJemebyeeJes ueeieles. DevegYeJeefme Heleerletv e
ceeb[ues iesuesues Deveske efmeeble Heg{s eeeesefieke efv ejer#eCeebee kemeeserJejner Kejs
jues D eensle.
Devegj eie `De@[Jnevm[ vetcesefjkeue efjmee& De@v [ De@v e@efueefmeme egHe' ee veeJeeee
Fb epeer Deeee#ejebJe ve ee mebmL eses veeJe leeej Peeues ues Deens. mebj#eCe
ceb$eeueeeee mebMeesO eve efJeYeeieeee, [erD eej[erD eesee, DeKeleejerle ner mebmLee
esles. ee mebmLesv esner Ske megHejkee@cHegj yeveJeuesuee Deens.
Devegj eOee F.me. 1985 ceOes mHesmeue@ye (Deblejer#e eeesieMeeUe) eeesie kejCeele
Deeues. leeleerue Skee Deblejer#eeeveele cegbyeF&ee ee cetueYetle mebMeesOeve mebmLesleuee
Jew% eeefv ekeebv e r efJekeefmele kesuesues DevegjeOee veeJeees 50 efkeuees Jepeveees GHekejCe
Jewefeke efkejCeebee DeYeeme kejCeemeeer sJeues nesles.
DevegJ ebMeMeem$e (pesvesefkeme) mepeerJeebee Skee efHe{erHeemetv e Heg{erue efHe{erHeele
DeevegJebefMeke iegCeOece& efv esv es kemes HeeseJeues peeleele eees DeOeeve kejCeejer
efJe%eeveMeeKee. esieesj cesv [sueves ee MeeKeseer cegntle&ces{ jesJeueer.
Deveweq ke mveeet (FvedJ ne@uebjer cemeue) Mejerjele keener mveeet Sseqke
Demeleele. DeeHeuee cev eele esF&ue lemes ns js<eebefkele mveeet nueJet Mekelees. keener
mveeetbJej DeeHeuee leeyee vemelees. les leebes keece melele kejle Demeleele. Demes
Dejs<eebefkele mveeet oeele, Deele[eele Demeleele. ee mveeetb Jej mJeeee
esleemebmLeses ef v eeb$eCe Demeles.
DeVe Je Mesleer mebIevee (SHeSDees - HeeDees) peieeletv e GHeemeceejeres Geeve
kejCeeee GsMeeves mebegkele je^ebveer 1945 meeueer mLeeHeve kesuesueer efJeMe<s e Ieke
mebmLee. HeeDeeses cegKe keeee&uee jesce esL es Deens. eeosefMeke keeee&uees JesieJesieee
osMe le Demetv e Yeejleele veJeer efouueer esL es GHeeeosefMeke keeeeu& ee Deens.
DeVe DeeefCe Deew< eOe eMeemeve (SHe[erS) Keee HeoeLe&, lemese Deew<eOeeee
Meglee DeeefCe YesmeUerJej kej[er vepej sJeCeejs, `Meemekeere DeVe Je Deew<eOe
eMeemeve'. keesCeleener Keee HeoeLee&leerue Jee Deew<eOeeleerue YesmeU leHeemeCeeeer
DeLeJee GlHeeoveeee opee& eesie Deens, eeeer Keelejpecee kejCeeeer keeceefiejer
DeVe Je Deew<eOe efvejer#eke (Het[ De@C[ [^ie FvmHeskej) yepeeJele Demeleele.
DeVeG<ceebk e (ke@uejer) keesCeleener ekeejes Ske efkeueese@ce DeVeees Heeve
Peeueeves ceeveJeer Mejerjeuee efceUCeejer G<Celee efk ebJee Tpee& ke@ uejer DeLeJee
efkeueeske@uejer ee Skekeele ceespeleele.
DeVeee (Het[ meeekeue) Skee efJeefMe Heefjmejeleuee meJe& ekeejee
DeVe meeKeee Ske$e esTve DeVeee efkebJee DeVepeeUs leeej nesles.
DeVepeeUs (Het[ Jesye) Skeee HeefjmebmLesle SkeeHes#ee peemle DeVemeeKeee
Demet Mekeleele. ee meeKeee Skeceskeeble iegbleuee iesueeme DeVepeeUs leeej
nesles . D eVepeeUeRl eeru e SKeeee Iekeeme Fpee Peeueeme leeee Heef jCeece
DeVepeeeeJej nesCeeeer Yeerleer Demeles.
DeVeveefuekee (Het[ HeeF&H e) He=JebMeer eeCeebceO eerue leeW[eleerue eeJeuesue DeVeeee
ueeUecf eefele Ieeme pejeHeele HeeseJeCeeje DeJeeJe. ner mveeetbeer Ske ueebyeueeke
veUer e Demeles. ee veUeree efYebleerleerue mveeetbes Deeuetv e Heeuetv e Deekegbev e DeeeCf e
emejCe nesles DeeefCe leecegUs DeVeveefuekesletv e DeVeHeoeLe& Heg{s {keueues peeleele.
DeVeeef eee (Het[ eesmesefmebie) DeVe HeoeLee&Jej, leebes iegCeOece& ve yeouelee,
efJeeercetue Jee{JeCeeee eef eesuee DeVeeef eee cnCeleele. Yeejleele Dev eske
DeVeHeoeLe& Demes Deensle keer les lee lee ceesmeceele esleele. les Kejeye ve neslee
Je<e&Yej efceUeJesle eemeeer leebeeJej eefeee kesueer peeles. Goe. Deebyee. Deebyee
Flej JesUer Keeeuee efceUeJee eemeeer, leeee jme kee{tv e lees meeJeuee peelees,
ueesCees, cegjebyee, DeebyeeHeesUer DeeefCe Hees[er efJeefMe leeHeceev eele DeeefCe ceeOeceele
meeJetv e Je<e&Yej Heeef npes leeJes Uer Keeuues peeleele. ner e He le Dev esk e
DeVeHeoeLeeee yeeyeleerle keve leees cetueJeOe&v e kesues peeles. HeUs, Yeepee,
ceebm e-ceemes, otO e DeeefCe ogiO epeve HeoeLe&, DeVeHeoeLee es Heer kejCes - ner
leeeer keener GoenjCes.
DeVeefJ eefk ejCe eef eee (Het[ Fj@ef[SMeve) ie@cee efkejCeele DemeCeeNee
eeb[ Yesoke Mekeleeree JeeHej DeVeeleerue efke[s, DeUer, yegjMeer Je Flej jesiepebletbee
veeMe kejCeemeeer kesuee peelees. ee eefeesmeeer JeeHejuee peeCeeNee keesyeeu
60 ee efkejCeeslmeejer HeoeLee&Meer DeVeeee ele#e mebyebO e esle veener. DeVeHeoeLe&
efkejCeeslmeejer yevele veenerle. leele keesCelesner jemeeeefv eke yeoue DeLeJee efJe<eejer
HeoeLee&ee GodYeJe nesle veener. osMeeleerue YeeYee DeCegmebMeesO eve keWeyejesyej Deveske
efJeosMeer mebMeesO eveeJeve efme Peeues Deens keer, ie@cee efkejCeeee JeeHej keve
efJekeefjle kesuesues DeVeHeoeLe& KeeCeeme megjef#ele Demeleele. efJeefkejCeecegUs DeVeeee
jbie, mJeeo, iebO e eeble Hejke nesle veener. ee eefeesejs keebos, yees eebv ee
cees[ ve esT osCes, Oeev e, ke[Oeeve, megkeecesJee, megkeer HeUs eebleerue keerkeebee
veeMe kejCes, cemeeues, leepeer HeUs eebes efv epelegkeerkejCe kejCes, Fleeoer ieeser
14
meeOe kejlee esleele. HeoeLe& KetHekeeU efkeefJelee esleele. D ev es ke leyeke[ee
ueeJeues u ee D emeleele.
DeVemeeKeUer (Het[ esve) mepeerJe eeCeebeer Ske meeKeUer Demeles. lee keWeJej ueeJeuesuee veUerle
meeKeUerleerue Heefnuee meome (eeCeer) Heg{erue meeKeUer meomeees DeVe Demeles. Jejeru e eb $eele ef H ejlee
meeKeUerleerue eleske Heg{erue meome ceeieerue meomeebJej peiele Demetv e leeHeemetv e leyeke[eebee efHejCeecegUs
oeye ef v ecee& C e nes l ees Je
veUerl et v e D eeuesu es HeeCeer
oeyeeves yeensj Heskeues peeles.
eb $ eeleer u e leyeke[ee
ef HejCeeeer ef eee Hes ^es ue
efk ebJee ef[Pesue FbefpeveceO es
nesl es.

DeHeIeve / He=Lekek ejCe (ef[meesefmeSMeve) jsCeteer efkebJee DeCetbeer oesv e

DeLeJee DeefO eke Mekeueeble efJ eYeeieCeer. mebegieeleerue Ieke cetueJes Jesi eUer
kejCeeee He leeruee `He=L ekekejCe' cnCeleele.

DeHeIeveer HeoeLe& (Fuesk e^esueeF) Jeerpe Jeentv e vesT MekeCeeje Je HeoeLe&

DeLeJee eJeCe.
Tpee& efceUJelees. leese ece Heg{s peejer jenlees. DeVemeeKeUeree HeeeLeeMeer
efnjJes le=Ce / Pee[s Demeleele. leebeeJej yeekeeres eeCeer DeJeuebyetv e Demeleele. DeHeJeYejCe ([esefH ebie) SKeeee HeoeLee&ee Jeenkelesle yeoue kejCeeee
nsletv es lee HeoeLee&le met#ce eceeCeele Flej keener DeCegjsCetbee DebleYee&Je kejCeeeer
DevJemle (He@j eyeesuee) pee JeeeJejer ue eleske efyeb otes lee Jeeeee eefeee. ee eefeesee eeesie meeceevele DeOe&Jeenke Je D eefleJeenkeeb ee
veeYeerHeemetv ees Deblej DeeefCe lee efyebotes efv eelejs<esHeemetv ees uebyeeblej vesnceer meceeve efv eef ce&leerceOes kesuee peelees.
Demeles, lee Jeeeuee
`Dev Jemle' D emes DeHeYetmLeeve (De@H epeer) ebeee efkebJee ke=ef$ece GHeieneee HeL JeerYeesJeleeueee
cn Ce le el e. ke#esJejerue HeL JeerH eemetv eee meJeele otjee efy ebot. DeHeYetmL eeveer eb Demeleevee,
Jele&gU eke= leer Heeee
Demeuesuee Mebk etee
ef Mejese fy eb ot D eeef Ce
Heeee eebc eO et v e
peeCeeNee js< es uee
meceeblej DemeCeeNee,
HeCe efMejesefyebotletv e ve peeCeeNee eleueeves lee Mebketme soues Demelee efceUCeeje
soJee ne DevJemle Demelees.
(efv eelejs<ee Hece // `e' De#e, `Ke' DeejbYeefyebot, `ve' veeYeer, `HeHe ^
Hece, HeHe Heve, `He' ne `keKeie' JeeeJejerue efyebot. keKeie ne D evJemle leees HeL JeerHeemetv ees Deblej megceejs 4 ueeKe 5 npeej 500 ekf eueesceerj Flekes
Deens.) Demeles. (Heene : GHeYetmLeeve)
DevJemleeee Deekeejeee HejeJele&keeee veeYeeree efkeeCeer efoJee sJeuee
Demelee, HejeJeefle&le nesCeejs efkejCe meceeblej Demeleele DeeefCe otjJej peeleele; DeHeceepe&k es (ef[pe) HeoeLee&ee He=Yeeie ceuecegkele kejCeeme HeeCeeuee
eecegUs otjJej ekeeMePeesle ekeCeemeeer cees ejeree efoJeele leeee JeeHej menee jCeeje HeoeLe&. meeyeCe ne HetJee&Heej JeeHejCeele esCeeje DeHeceepe&ke. Hejbleg
kejleele. JevemHeleer lesue efkebJee ejyeer eebee kecelejlescegUs meeyeCeeeer peeiee jemeeeefv eke
DeefYeefeels etv e leeej nesCeeNee ceeveJeevf eefce&le mebeqMue DeHeceepe&keeves Iesleueer. F.me.
DeHekeWer e HebH e (mes^erH e egieue HebH e) HeeCeer GbeerJej vesCeemeeer efkebJee otjJej 1930 meeueer eqmveiOe HeoeL eeHeemetv e yeveefJeuesuee DeukeesnesueHeemetv e meeyeCeemeejKee
vesCeemeeer ee eb$eeceOes oeye efv ecee&Ce kesuee peelees. ieesue efHejCeeNee oeb[erJej iegCeO ece& DemeCeeje HeoeLe& cnCepese mejHesme De@ekq eJn Speb (mejHe@keb) efkeb Jee
15
mebeqMue DeHeceepe&kes. DeHeceepe&ke eJeCeele Goeefmeve Demeueev es ceeOece Deecue
efkebJee DeukeueeF&v e Demeues lejer efv ece&tueve #ecelee leere jenles.
DeHeefj ces e mebKee (Fj@Meveue vebyej) peer mebKee oesv e HetCe keebee iegCees ejele
Jekele kejlee esle veener. leer
1) yewefp eke DeHeefjcese pee yewefp eke meceer kejCeeee Gkeueerl e esleele lee.
pemes x 2-2=0 Jeve x =1 V2
2) yeerpeeleerle mebKee pee yewefpeke vemeleele HeCe DeHeefjcese Demeleele lee.
pemes p, e
DeHeH es / DeHeHelee (De@ uee@^e@H eer) Skeee cetueJeebes efv ejefv ejeUs
DeCet efYeVe Yeewefleke iegCeOecee&es Hejbleg meceeve jemeeeefv eke iegCeOecee&es Demeleele.
leeb v ee lee cetueJeeeer DeHeHes Demes cnCeleele DeeefC e lee cetueJeeleerue
ee iegCeOecee&u ee DeHeHelee Demes cnCeleele. cetueJeeeer pe[CeIe[Ce nes leevee
yeee JeeleeJejCe, leeHeceeve, oeye Fleeoer ieeseRee HeefjCeece nes Tve DeHeHes
leeej nesleele. lemese ner DeHeHes HejmHejebHeemet v e leeej kejlee es leele.
Goe. Hee@mHejme ee cet ueJeeeer efHeJeUe Hee@mHejme DeeefCe leebye[e Hee@mHejme
ner DeHeHes Deensle.
DeHeJele&ve (efj e@keMeve) ekeeMe
efkebJee jsef[Deesee efJeegled egbyekeere
T pee& uenjer Jes ieJesi eee
ceeOeceeletv e peeleev ee ieleer yeoueecegUs
efoMee yeoueleele leeuee DeHeJele&v e
cnCeleele.
DeHemet e& mLeeve (De@ H ens efu eeve) ien, ueIegi en efk ebJee Oetc ekesletee
metee&YeesJeleeueee ke#esJejerue metee&Heemetv eee meJeele otjee efyebot. HeL Jeer ee efyebotJej
4 peguewee megceejeme esles. ee JesUer eflees metee&Heemetv ees Deblej megceejs 15.21
keeser efkeueesceer j Flekes Demeles. (Heene : GHemete&mLeeve)
DeHemkejCe (ef[mHeMe&ve) SKeeee ceeOeceele met#ce keCeebes Flemlele efJeKegjCes.
ekeeMeeee eejCeeleerue meJe& Ieke efv ejef v ejeUs kejCeeeer eefeee. Goe.
SKeeee ekeeMeeesleeleerue efv ejefv ejeUs efkejCeIeke keeesee ueesuekeeletv e eJeeme
kesueeJej ueesuekeeletv e yeensj He[leevee efv ejefv ejeee keesv eele efJeKegjues peeleele.
keeesee ueesuekeeletv e eJeeme kejCeeNee Heeb{ Nee ekeeMeees D eeHeuee Ieke
jbieele He=L ekekejCe nesCeejer eef eee. (Heene jbieerle efe$e)
DeHemceej / HesHejs (SefH euesH meer) ceWotletve efouee peeCeeNee DemeeOeejCe ekeejee
esle HesMeere mebosMeecegUs yesMeg nesCes DeeefCe Deeke[er esCeemeejKee ue#eCeebme fnle
JeejbJeej eleeeme esCeeje Ske ceWoet fJekeej. ceWotuee pevceeHeemevt e Oekekee yemeuesuee
Demeueeme Jee vegkemeeve Heesneseues Demeueeme, SKeeos egcej, Jee Dev e ekeejeeer
Fpee GodYeJeueeme DeHemceejees Pekes esleele. ceWotuee leelHegjlee mJeHeele jkeleeJeen
ve PeeueemeosKeeur e SKeeoe jesie GodYeJetv e HesHejs esT Mekeles.
DeHeejbH eefj ke Tpee& (vee@ve kevJnsMeveue Svepeer&) : keesUmee, Keefv epelesues
eemeejKee HeejbHeefjke FbO eveebJeefl eefj kel e Tpee&m $eesl eeb es Flej Heee&e. eele
HeJeveTpee&, meewjTpee&, YetieYeeae G<Celee, yeeeesie@me Je peweJf eke FbO eves FleeoeRee
meceeJesMe neslees. (heene HeJeveekekeer)
DeHeejoMe&k e (DeesH esk e) ekeeMeees mebHetCe& Mees<eCe keve leeuee DeejHeej
peeT v e osCeeje HeoeLe&. G oe. Oeelet ee He$ee, ueeket[ Jeiewjs. D eesHe@efmeer ne
DeHeejoMe&keles ee iegCeO ece&.
DeH eemle (neeHej yeesu ee) ne Ske Yeewefc eefl eke Jeeegice Deens. ee
JeeeJejerue keesC eleener efyebot es
leeee veeYeer Heemet es D eb lej
D eeef C e leees Skee ef v eele
js< esH eemet v ees ueb y eeb lej eeb es
ieg Cees ej vesn ceer efm Lej Demeles
D eeef C e les SkeeHes #ee peemle
D emeles . Jele& g Ueke= leer Heeee
Demeuesu ee Mebk et ee oesv ner
MeeKeebv ee s oerue DeMee eleueeves
Mebket uee soueeme efceUCeeje
soJee DeHeemle Demelees. (Heene Meebk eJe)
DeHetCeeMe (ceBefmmee) meeceevele SKeeee mebKesee uee@ie@efjoce oMeebMe
efevnegkele Deeke[eele efueefnuee peelees. Goe. 200 ee mebKesee uee@ie@efjoce
2.3010 (eej oMeebMe ef evnebHeele) Demee efueefnuee peeF&ue. eeeee DeLe&,
10ee 2.3010 Jee Ieele 200. uee@ie@efjoceceOes oesv e mHe efJeYeeie Deensle
1) HetCeeke (esL es 2) Je 2) oMeebMe ef evneHeueerke[erue Debke (esL es 3010).
DeMee uee@ie@efjoceee oMeebMe ef evneHeueerke[erue mebKesuee DeHetC eeMe cnues
peeles (esL es 3010). (Heene ke@js keefjefmke)
DeHetCeek e (e@keMeve) oesv e mebKeebes iegCees ej efueefnleele les efkebJee Skee
mebKesme ogmejerv es Yeeietv e eslees lees. pemes 4/5. 5 ves 4 uee Yeeietv e ne DeHetCeeke
Deeuee. essL es 4 DebMe, 5 so Je so DebMeeHes#ee ceese. lees Gefele DeHetCeeke.
cee$e 11/7 meejKee DebMe so eHes#ee ceese lees Devegefele DeHetCeeke. meeceeve
veeJe JeJenejer DeHetCeeke. cee$e 4/5 ceOes 5 ves 4 uee Yeeietv e 4/50.8
kee{uee peelees lees oMeebMe DeHetCeeke. oMeebMe DeHetCeekeele SkeebMe, oMeebMe,
MeleebMe... Demes so esleele. pemes 3/80.375 ceOes 3/10 + 7/100 +
5/1000 cee$e keOeerkeOeer Yeeie legle veener lees DeeJeleea oMeebMe neslees.
. .
pemes 1/3 0.333 ..... 0.3 efkebJee 7/11 0.6363 .... 0.063
DeHetCeek eeee iegCeekeej (ceefueqHuekesMeve Dee@H e e@keMeve) DeHetCe keeee
ieg Ceekeej kejleevee meJe& DebM eebee ieg Ceekeej keve leeme meJe& soeb ee
iegCeekeejeves YeeieeJes. Goe. 1/2 3/5 7/11 137/2511
21/110
16
DeHe=JebMeer e
(FvJnxyesdme) Heeeree
keCee efk eb Jee ceCekes
vemeuesu es eeCeer. Deefceyee,
mHebpe, pesueer efHeMe, Deee
iees i eueieeeer ceeMee,
mejef HeMe lemes e
meceg eleues Deves ke es s
ess peerJe eebmeejKes eeCeer
peieleeleues peJeUpeJeU
9 5 kek es eeCeer
DeHe=JebMeere Deensle.
DeHesef#ele cetue (SkemHesk es[ Jn@uet) Deeke[scees[erv eblej esCeejs eefuele
HeefjceeCeees peemleerlepeemle cetue. pej x eueeee x 1, x 2, ... x n ee He=L eke
efkebceleeRee mebiele mebYeeJelee p 1, p 2 ... p n Demeleerue lej, DeHesef#ele cetue
E(x) = p 1x 1+p 2x 2+.... +p nx n, cee$e x meblele eue Je f(x) mebYeeJelee
Ievelee Heue xn
lej, E(x)= xf(x)dx
x1
DeHeesuees keee& ece Decesefjkesee `veemee' ee DeblejeU mebMeesO eve mebmLesv es
1960 D eeefCe 1970 ee oMekeeble ceeveJeeuee eb eJej HeeJeCeeee ns letv es
jeyeJeuesuee keee&ece. ee keee&eceeee Debleie&le `DeHeesuees' 9 DeeefCe 10 ee
eeveebv eer DeblejeUJeerjebv ee IesTve ebeuee Hekele eoef#eCee Ieeleuee, lej `DeHeesuees'
11, 12, 14, 15, 16 DeeefCe 17 ee mene ceesefnceeble DeblejeUJeerj ebeJej
ele#e Glejues. `DeHeesuees' keee&eceeejs SketCe yeeje DeblejeUJeerjebv ee ebeJej
GlejCeeeer mebO eer efceUeueer. F.me. 1969 meeueee peguew ceefnveeleerue `DeHeesuees-
11' ee ceesefncesletv e ebeJej ceeveJeees eLecee HeoeJelejCe Peeues.
DeHeesueesefveeme Dee@H e Hesiee& (F.Het. 262-190) egeqkeue[ veblej eeves
Yetefceleerle KetHe Yej Ieeleueer. MeebkeJe (kee@efv ekeme) Hegmlekeele leeves Deveske eceeseebes
HeleMeerj efJeJejCe kesues Deens. Mebketes efY eVe ekeejs so IesTve ueby eJele&gU
(FefueHme), DevJemle (He@jeyeesuee) Je DeeHeemle (neeHejyeesuee) ns Jee efceUleele,
Demes leeves oeKeJeues. kebmeeleerue veeJes leevese megeJeuesueer Deensle.
DeHeesnve ([ee@efu emeerme) oesv ner cet$eefHeb[ s efv ekeeceer PeeueeJej ke=ef$ ece
cet$eefHeb[ebkejJeer keve Iesleueer peeCeejer jkeleMegerkejCeeeer eefeee. ner eefeee
DeOe&Heejiece He[eeletv e kesueer peeles. ee He[eeletv e mHeefkeegkele HeoeLe& peeT
Mekeleele; HeCe keesueeF[ HeoeLeev ee De[L eUe kes uee peelees. Hesefj esefv eDeue
[ee@ efuemeermeceOes Deeb$eeJejCeeee GHeeesie DeO e&Heejiece He[eemeejKee nes lees,
lej efncees[ee@efuemeermeceOes DeMeg jkeleJeeefnveerMeer ns eb$e pees[tv e Meg Peeuesues
jkele veeruesejs Hegv ne Mejerjele mees[Ceele esles.
Deeke G<Celee (uesb ner) vewmeefie&keHeCes HeoeLe& Ieve (mLeeet), Je
efkebJee Jeeet efmLeleerle pejer Dee{Ule Demeues lejer G<Celesv es leees Skee DeJemLesletv e
ogmeNee DeJemLesle Heeblej kejlee esles. DeJemLeeblej nesleevee G<ceeTpee& HeoeLee&ee
DeCegjsCetleerue Deblej yeoueCeeme JeeHejueer peeles. cee$e ee TpexcegUs DeCegjsCetbes
leeHeceeve yeouele veener cnCetv e leeeer veeWo leeHeceeHeerJej nesle veener. DeMee
G<ceeTpexuee Deeke G<cee Demes cnCeleele. HeeCeeeer JeeHe nesleevee oj e@ce
HeeCeeme 540 ke@uejer G<cee HegjJeuee peelees. leeJesUsme HeeCeees DeeefCe leeej
nesCeeNee JeeHeses leeHeceeve 100 DebMe mesequmeDemee Demeles.
DeypeebMe leb$e%eeve (ve@ veessk evee@uee@p eer) GHeeesefpele efJe%eeveeeer DeeefCe
leb$e%eeveeeer Ske MeeKee. efv emeiee&le leeej nesCeeNee HeoeLeeeer yeebO eCeer DeCeg-
jsCetbee mlejeJej nesle Demeles. eeeer JeeHleer meeOeejCele Skee ceerjee
Deypeeb MeeFlekeer cnCepes e Skee ve@v eesceerjFlekeer D emeles. ee ef v emeiee& ee
eefeeebeer vekekeue kejle Feqle lemese GHeegkele HeoeLee eer, GHekejCeebeer
yeebO eCeer kejCeeefJe<eeeres mebMeesO eve Je GlHeeove ee efJe%eeveMeeKesD ebleie&le nesles.
efJe%eeveeee peJeUpeJeU meJe&e MeeKeebee menYeeie ee DeeblejMeeKeere leb$e%eeveele
neslees. Deveske HeoeLeees ee mlejeJejes iegCeOece& Je efJeefJeOe eefeeebceOeerue leebeer
Yetefcekee JesieUer Demeles. leeeener Heeeoe GJeCeeee eelve ee leb$ e%eeveele
kes uee peelees.
Deyogue keueece, S Heer pes (1931- ) Yeejleere #esHeCeem$eebes peveke
Demeuesues DeefYeebles. Yeejleeee DeblejeU mebMeesO eve mebmLesle keee&jle Demeleevee
Deveske DeeqiveyeeCeebeer efv eefce&leer leebee vesle=lJeeKeeueere kes ueer ies ueer. leee
Deveg YeJeeee JeeHej leebv eer Yeejleeee
mebj#eCe mebMeesO ev e efJeYeeieeeer met$es neleer
Iesleueeveblej #esHeCeem$eebee efv eefce&leer meeer
kesuee. He=L Jeer, Deiveer, DeekeeMe, ef$eMetU
DeeefCe veeie DeMeer #esHeCeem$es leebv eer efv ecee&Ce
kes ueer . peef cev eer J e v e peef cev eer J ej,
peef cev eer Je ve DeekeeMeele, lemes e
meceg eJe vener ceeje kejCeeNee ee
#es H eCeem$eeeer cepeue Heee npeej
efkeueesceerjHeele Jee{JeCeeeerner keeceefiejer leebv eer kesueer Deens. pes leb$e%eeve
keesCeer Flejebv ee yeneue kejle veener efkebJee les keestv ener efJekele Ieslee esle veener
DeMee leb$e%eeveeeer mebHetCe& mJeosMeer Ie[Ce kejCeele leeb ee Heg{ekeej neslee.
DeeHeCe leeej kesuesuee DeeqiveyeeCeeee #ecelesyeue leebv ee Flekee DeelceefJeeeme
neslee keer leees ele#e e#esHeCener leeveer otjoMe&v eJej kesues nesles. Yeejleeuee
2020Heele cenemeee yeveJeCeees mJeHve leebv eer Heeefnues Deens. leemeeer osMeeves
kejeJeeeee keeceefiejeree leHeMeerueJeej emleeJener leebv eer leeej kesuesuee Deens.
Yeejlejlve ne osMeeleuee meJeexe yengc eeve leebv ee efouee iesuee Deens. 2002-
2007 ee keeUele leebv eer Yeejleees je^HeleerHeo Yet<eefJeues nesles.
Deyogme meueece (1926-1996) cetueYetle keCeebceOeerue `kecekegJele' DeeefCe
`ef Jeegl ed egbyekeere' HejmHej efeeebefJe<eeeree Ske$eerle efme eble ceeb[Ceerleerue
eesieoeveemeeer leebvee Flej oesv e Meem$e%eebyejesyej 1979 meeueer veesyesue Heeefjleesef<eke
osCeele Deeues . 1954 meeueer les keWefye pe efJeeeHeerele JeeKeeles cnCetv e pet
17
Peeues. leebv eer mewebef leke YeeweflekeMeem$eele
mebMeesO eveeme JeeJe os Ceemeeer Fueerleerue
ef $eSmle es L es Deeblejje^er e mew ebe fleke
Yeewef lekeMeem$e keWeeer mLeeHevee 1964
meeueer kes ueer. 1994 meeueeHeele les ee
keWees mebeeueke nesles. leebee ce=letv eblej
1997 meeueer leebes veeJe ee keWeuee
osC eele Deeues. 1974 meeueeHeele les
Heeefkemleeveeleerue Jew%eeefv eke eMeemeve DeeefCe
mebmLeebMeer pees[uesues nesles.
DeYeeejCe (me@vke egDejer) pebieueeleerue JevemHeleer DeeefCe Jeve HeMegHe#eebv ee
mebj#eCe osCeemeeer Meemeveeves jeKeerJe sJeuesues Jeve. osMeele DeMeer megceejs oesv eMes
lej ceneje^ele 35 DeYeeejCes Deensle. eee jeKeerJe Jeve#es$eele JeeIe ekeuHe
Deensle lemese je^ere Geevesner Deensle; ceneje^eleerue YeerceeMebkej, ceegjsej,
jsnskegjer DeeefCe keejbpee meesnesue, veeVepees ceeU{eske He#eer DeYeeejCe, yeer[
efpeueele veeeieeJees ceesjebes, veeefMekepeJeU veebotj esL eerue DeYeeejCes eKeele
Deensle. JeeIe ekeuHe lee[esyee, HeWe, veJesieeJeyeebO e DeeefCe cesUIee esL es Deensle.
efmebO egogie& efpeueele ceeueJeCe esL es meeiejer DeYeeejCe Deens. Yeejleeleerue eefme
DeYeeejCeeble, DeemeececeOes keePeerjbiee esL es ieW[ eemeeeres lemese ceog ceueeF&
DeeefCe yeeboerHetj esL es neeR meeereer DeYeeejCe Deensle.
DeefYeveerue efJ emLeeHeve (yuet efMeHe) DeJejkele efJemLeeHeveeee Gue ekeej.
eele efJ eegleegby ekeer e uenjeRee JeCe&Heeleerue js<ee ee keceer lejbieueebyeer ee
efoMesv es mejkeues uee efomeleele. pee eesleeee JeCe&He Iesleuee peele Deens lees
eesle pej efv ejer#ekeeee meeHes# e peJeU esle Demeuee lej leeee JeCe& Heele
DeMee ekeejes efJemLeeHeve Ie[tv e esles. lemese Jee{lee ieglJeeke<e&Ceeee efoMesv es
eJeeme kejCeeNee efJeegledegbyekeere uenjeReeyeeyeleerlener ne HeefjCeece Ie[tv e eslees.
(Heene DeJejkele efJemLeeHeve)
DeefYeMees< e (FvHeeke&Meve) Heee&Hle jkeleHegjJeeeee DeYeeJeer Peeuesuee SKeeee
DeJeeJeeleerue met#ce Yeeieeee veeMe. lees Yeeie eeHeeser ce=le HeeJeuee Deens Demese
mecepeues peeles. ne oes<e keesCeleener DeJeeJeele GodYeJeCeeeer Mekeelee Demeueer
lejer oeeee Gleerle God YeJeuesu ee D eefY eMees<e peer JeIesCeener Mekele
DemeueecegUs leeke[se yengleebMeer ue#e keWefle kesues peeles. leeuee oeefJekeejeee
Pekee Demes cnCeleele. jkeleJeeefnveerle ejyeer meeueeves Peeuesuee keeW[ercegUs
ner efJeke=leer GodYeJeles. (Heene Kebef[le jkeleHegjJee)
DeefYemejCe (kevJnsk eMeve) ceeOeceeee menYeeieeletv e nesCeejer Tpexee
HeefjJenveeeer eefeee. DeefYemejCeeee JesUer ceeOeceeleerue keCener eJeener nesleele.
leebee G<Ce Yeeieeke[tv e Leb[ Yeeieeke[s Je Hejle Gue efoMesv es Demee eeekeej
eJeeme neslees. ns Keeme keve Je DeeefCe Jeeet eeceOes Dee{Ules. HeeCeer leeHeJeeeuee
sJeues efkebJee yeHee&ee Ke[e HeeCeele ekeuee lej ner efeee Ie[leevee DeeHeCe
Heenlees. ner efeee Jenve efeesHes#ee peueo nesles.
DeYebk ej, ke=<Cee oeceesoj (1928-
2007) Deeblejje^ere ceevelee eeHle
Keiees ueYeew eflekeerle%e, nw eyeeo es L eer ue
Gmceeefv eee efJe eeHeereceO es KeieesueMeem$e
ef JeYeeieecegK e. efv epeeefceee Je peeHeeue
JesO eMeeUebes mebeeueke. efJeeeHeer Devegoeve
Deeeesi eeleHex mev ceeveveere eeOeeHeke.
efJeefJeOe Hegjmkeejebv eer mevceeveerle. yeeevejer
leejs, meewj[eie Je meewjeYeeceb[U eeJej
leeb v eer ceewefueke mebMees O eve kes ues Deens. KeieesueefJe%eeveeJej DeeOeeef jle mlees$es,
`yesueees Heeve' ne keefJelee meben DeeefCe Jewefoke Je meweefv leke KeieesueMeem$eeJejerue
Heg mlekes leebv eer efueefnueer Deensle. Keieesu eMeem$eees eiele DeO eeve keW Je
De@m^e@v ee@efcekeue meesmeeeer Dee@He Fbef[ee ee mebmLeebeer mLeeHevee leebv eer kesueer.
DeYebk ej, eerj ece (1930- ) yewefpeke Yetefceleeree #es$eele Deeblejje^ere
keerleea ef ceUJeCeeNee D eYeb kejebee Jeef[ueebv eer yeeueHeCeer kesuesuee ieefCeleer
mebmkeejebcegUs leebv eer mJeebYetJe= eerv es %eev eepe&v e keve kee@uespeee ogmeNee Je<ee&lee
HeoJeg ej HeeleUeres ieefCele Deelcemeele kesues.
neJe& [& efJeeeHeereleer ue meb Mees O ev e ceeie&oMe&k e [e@ . Peefj mkeer eebv eer
mees[efJeuesuee ienve eMveeb eer JeeHeke
Gkeue ke ve DeYebkejebv eer peeieefl eke
Jele&gUele veeJe efceUJeues. lemese iesueer 40
Je<ex Decesef jkes leerue He[et & ef Je eeHeerele
leebv eer ieefCeleeee mewebefleke Je GHeeesefpele
MeeKeeble cetueYetle mebMeesO eve kesuesues Deens.
leebee veeJeeJej DeepeHeele 176 MeesO e
efv eyeb O e D eeef C e 11 eb L e D eens le.
yeerpeYetefceleerle efv e<HeVe nesCeejer meceerkejCes
mees[efJeCeeee Giece Yeemkejeeeeeee ebL eele meeHe[lees, Demee leebee oeJee
Deens.
DeYek e (ceeekee) : meesef[ece, Hees@efMeece, ke@efuMeece, De@uegefceefv eece,
ce@ivesefMeece, ueesKeb[ DeeefCe efueefL eece ee Oeeletb ee, efJeefMe eceeCeele mebeesie
HeeJeuesuee efmeef uekes ieeb ee Keefv epeebv ee DeYek es cnCeleele. eees Jew efMee
Demes keer ner Keefv epes Deveske Lejegkele mJeHeele Dee{Uleele. ns HeeleU Lej
Deueie os Keerue kejlee esleele. les keeesmeejKes efv eleU HeejoMe&ke, ueJeefeke,
cepeyet le, G<Celee DeeefCe JeerpejesO eke DemeueecegUs Deveske Jeerpe GHekejCeele
efv ejesO eke cnCetv e JeeHejleele. Yeejleele efyenej, DeebO eeosMe DeeefCe jepemLeeveele
DeYekeeee KeeCeer Deensle. ke=ef$eceefjleener DeYeke leeej kejleele, lese meOee
peemle JeeHejues peeles.
DeefY ek ee (vesyeguee) DeefY ekee oesv e ekeejee Demeleele. eebleuee Ske
ekeej ne ekeeefMele D emetv e ee DeefYek ee `lespeescesIe' ee veeJeeves DeesUKeuee
peeleele. D eefY ek eebee ekeeMenerv e ekeejeuee `ke= <Ceces Ie' cnues peeles.
oesv ner ekeejee DeefYek ee ee OetU DeeefCe Jeeet eebHeemet v e leeej Peeues uee
18
Demeleele. keener lespeescesIe leeNeeb ke[ee ekeeMe Mees <etv e Ies Tve lees Heg v e: DeJeuebyetv e Demeles. eHeeHeee efeesl eerue ceg Ke Ieke efJeefMe eefL ev eeble efkeleer
JesieUee uenjueebyeeree mJeHeele G lmeefpe& le kejleele, lej keener lespees cesIe DeeefCe keesC eles Deefc ev ees D eecue leeej kejleele. leeJeje eefL ev eeb eer

ns Deepet yeepetee leeNeebke[ee ekeeMeees efJ eef kejCe

Ie[Jeleele. cei e leejkeemecetneleuee `Sce 42' ee veeJeeves
DeesUKeuee peeCeeNee lesp eescesIeemeejKes keener lesp eescesIe
ner leeNeeb eer pev cemL eev es D eens l e, lej Je< eYe
leejkeemecetneleuee Keske[eeee Deekeejeee (Sce 1)
ee lespeesces sIeemeejKes keener lespeesc esIe ns leeNeeee celetv eblej
ef JeKegjuesues Jeeet Deensle. ke=<CecesIeeleer ue Jeeet D eeef Ce
OegUeres eceeCe ceess DemeueecegUs efleL es ekeeMeees ceesee
eceeCeele DeJeMees <eCe nesl es. Heefj Ceeceer , ekeeMener v e
DemeCeejs ns ke= <CecesIe Heee&Yetc eerJejerue leeNeebv eener Peeketve
ekeleele.

DeceeF&[ : Deceesefv eeeee (NH3) jsCetleerue Ske nw[^espeve

DeCet ef JemLeeefH ele keve leeSsJepeer Ske De@ef meue ie
(RCO-) eefleeesefpele kesueeme RCO-NH2 ns meJe&meeOeejCe met$e Demeuesueer
DeceeF&[ mebegies efkebJee #eej efceUleele. -CO-NH2 ne DeceeF&[ ie Deens.
leele keeye&v e-Dee@eqkemepeve efyebO e Demelees. DeceeF&[medes, eeLeefceke, efleereke
DeeefCe le=leereke D emes ekeej nesleele.
DeceeF&vme veee^espeve ne ceO eJeleea Ieke DemeCeejer keeye&v eer mebegies. ke=ef$ece
jbie leeej kejCeemeeer Je keener Deew<eOes leeej kejCeemeeer DeceeF&v me GHeeesieele
DeeCeleele. Goe. keueesjHesefv ejeceeF&v e - De@uepeeameeer, meoeameeer.
Deceeeuesp e Ske ekeejes ef Jelebeke (SvPeeFce) les mee& efk ebJee mebegkele
Meke&jses Heeblej iuegkeespeceOes kejles. JevemHeleerle meeHe[les les efyee Deceeeuespe,
eeCeele DeuHee Deceeeuespe. leebee ueeUsle DeeefCe mJeeogjmeeceOes meeHe[les.
ceeu HeUeleerue efyee Deceeeuespe HeUs HekeJe kejCeemeeer efkeCJeve eefeesmeeer
JeeHejues peeles.
Deefc evees Deecue (Deefcevees De@efme[) eefL eve yeveJeCeeje ceg Ke Ieke.
Deefcevees Deecueeee jemeeeefv eke ieg CeOecee&Jej eefL ev eeb eer pew efJeke eef eee
keee&Mekeleer DeJeueb yetv e Demeles. Deefcevees Deecue eef L eveeble pee eceeves jeuesues
Demeleele leeJejner eefL eveeb es iegCeOece& D eJeuebyetv e Demeleele. SketCe Jeerme
ekeejeer Deefcev ees Deecues Demeleele. 1) DeueDeveeF&v e, 2) Deef pe&v eeF& v e,
3) De@m He@j epeerv e, 4) D e@mHeeef &ke Deecue, 5) efmemerv e, 6) iuegeefceke
D eecue, 7) iueg eceeF& v e, 8) iueeemeer v e, 9 ) efn mer [ er v e,
10) Deeemeesueg meerv e, 11) uegmeerv e, 12) ueeemeerv e, 13) efc eefL eD eesv eeF&v e,
14) Hesefv eue DeueDeveeF&v e, 15) eesueerv e, 16) efmejerv e, 17) efL eD eesv eeF&v e,
18) ef^HesH e@ve, 19 ) eejesmeerv e, 20) Jn@u eerv e
eeleues 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 15, DeeefCe 16, 19 ceveg<eeeCeer
Mejer jele efv ecee&Ce ke Mekeleele. yeekeeres DeVeHeoeLee&let v e IeeJes ueeieleele.
Deleble DeeJeMeke DeMeer one Deefcevees Deecue Deensle. leer 2, 9, 10, 11,
12, 13, 14, 17, 18 DeeefCe 20 ee eceebkeeeer Deensle.
cev eg<e eeCeees Mejerj peemleer eer Deef cevees Deecues Mejerj ele meeJet
Mekele veener, leecegU s jespeee DeVeeletv ee DeeHeueeuee les IeeJes ueeieleele.
DeveLee eefL eveeb eer kecelejlee Yeemeles D eeefCe leecegU s D eveske efJekeej
mebYeJeleele.
19
Deef ceyee eeL eefceke mJeHeeee SkeHesMeer eeCeer. nefjleJe vemeueecegUs
Heefjmejeleerue DeVekeCeebJeje eeeer GHepeerefJekee Demeles. Deefceyeeuee Ske jeefJeke
Deekeej vemelees.
D eeHeueeleer u e
H es M ee r J e e
Heg{sceeies keve ne
D eVekeCeeb ee
Mees O eele efHejlees.
meeO ee Hes M eer -
efJeYeepeveeves Deefceyeees veJeefv ecee&Ce efkebJee epeveve nesles. (heene DeeefopeerJemebIe)
Deceesef veee (NH 3) eeCeer, JevemHeleer eebee DeJeMes<eeleerue eefL ev eebee
DeHeIeveeves ne Jeeet leeej neslees. lemese eeCeebee Glmeiee&ceOesner ne Jeeet
Demelees. eeesieMeeUsle leeej kejCeemeeer efJejer iesuesuee egv ee Je veJemeeiej
eebes 32 ee eceeCeele efceeCe leeHeJeleele.
jbienerv e, GeJeemeeee, nJesHes#ee nuekee, HeeCeele DeefleeJeCeere Demetv e.
menpe JeHe kejlee esCeeje Jeeet Deens. Keles leeej kejCeeme Gece eJeke
cnCetv e DeeefCe MeerlekejCeemeeer eeee JeeHej kejleele.
Deceesefveee keuee@k e : DeceesefveDeeee (NH3) jsCet Gesefpele nesTve lees DeetkeHeCes
20.9 ceeeeesmeskeb oele Hejle cetUHeoeJej eslees. ee iegCeO ecee&ee JeeHej keve
ns Ie[eeU leeej kesues Deens. Deceesefv eDeeee jsCet, 23870 n&dPe nere Deetke
JeejbJeeefj lee Demeuesues efJe egledegbyekeere lejbie, mebJeeoer iegC eOecee& v egmeej Mees< etv e
Gesefpele neslees. (Heene DeeeqCJeke Ie[eeU - meerPeerece Ie[eeU)
DeeveejbYeefyebot (mee@euf me) : metee&ee DeekeeMeeleerue meeHes#e ceeiee&Jejerue (Deeeefv eke
Je eeJejerue) meJeele Gejske[erue efyebotme oef#eCeeeveejbYeefyebot lej oef#eCeske[erue
efyebotme GejeeCeejbYeefyebot Demes cnues peeles. mete& oef#eCeeeveejbYeefyeboJt ej efoveebke
21 petv eee megceejeme DeeefCe GejeeCeejbYeefyebotJej 22 ef[meWyejee megceejeme
eslees. mete& oef#eCeeeveejbYeefyebotJej eslees lee eof JeMeer Gej ieesueeOee&le meJeele ceese
efoJeme DeeefCe meJeele ueneve je$e Demeles. eeGue, mete& GejeeCeejbYeefyebotJej
eslees lee efoJeMeer Gej ieesueeOeel& e meJeele ueneve efoJeme DeeefCe meJeel e ceeser je$e
Demeles. oef#eCe ieesueeO ee&leerue HeefjefmLeleer eeGue Demeles.
Deegeqk eue[er e Yetefceleer (vee@ve egeqk eueef[eve pee@ces^er) `efouesuee js<esuee
yeee efyebotlet v e Ske Je Skee meceeb lej js <ee kee{lee esles' eg eqkeu e[ee ee
mJeebefmeebleele yeoue keve lee efyebotletv e oesv e meceeblej js<ee kee{lee esleele.
Demes megO eeefjle mJeebefme IesTve nbiesjeree pee@v e yeesueeF& (1802-1860) Je
jefMeeeee ueesyeeses Jnmkeer (1793-1856) ee oesv e mebMeesO ekeebv eer peer mJeleb$eHeCes
emLeeefHele (1923) kesueer leer ner Yetefceleer. lesJne egeqkeue[ee Yetefceleerleerue lelJes
- eceses ee Yetefceleerle mele jle veenerle.
Dejiee@ve (Ar) DeeJele&meejCeerle ieCeeceebke 18 ne efv eeq<ee jepeJeeet efkebJee
og ceea U Jeeet Deens. eeuee vew meefie& ke mecemLeeef v ekes D eeefCe efkejCeesl meejer
mecemLeeefv ekes Deensle. ne Jeeet eLece F.me. 1894 meeueer efJeuece j@cmes eebv eer
efceUJeuee. jbie, Jeeme jefnle Jeeet efv eeq<ee Deens. efJeegle oerHeeceOes oeye efv eeb$eCe
Deeef Ce leejses Dee@eqkemeef[kejCe nesT v ees cnCet v e efJeegle Jesefu [bie kejleevee
Fues ke^e s[Yees Jeleer mebj#eke keJee cnCet v e, DevegmHegjke (Heu eesjme) DeeefCe
eoerHle (Fvekev[sv m[) efoJeeceOesner Dejiee@v e JeeHejleele.
DejefJ ebo k eg ceej (1943- )
efJ e% eeveef Me#eCe ee #es$ eele cees ueeeer
keeceefiejer kejCeejs YeeweflekeMeem$e%e. nesceer
YeeYee ef Je% eev e ef M e#eCe keW
(Seyeerm eerSmeF&) ee mebmLes es 19 94-
2008 ee keeUele mebeeueke. efJe%eeve Je
ieef Cele ef Je<eeeb ee Dee@ ef u eef cHeee[
mHeO eekeefjlee efJeeeLeea leeej kejCeees
keece les 1997 Heemetv e kejle Deeues.
Deefj eceeve (jsef[eve cesPej) Je= eere eCeeueerle keesv eees ceeve. Sme. Deee.
Heleerle keesv e es Skeke. ef$epesFlekeee ueebyeeree Jele&gUkebmeeves keWeMeer kesuesuee
keesv e pees Deboepes 57.3 DebMe Demelees.
Dej se f veTme, mJ eevles Dee@i em (185 9- 19 27) mJeer e f [Me
Yeewe flekejmeeevelep% e. efJeegledefJeIeveeyeueee cenJeHetCe& keeee& yeue leebv ee
1903 meeueer jmeeeveeleues veesyesue Heeefjleesef<eke efceUeues nesles. SKeeee eJeCeele
SKeeoe #eej efJejIeUuee Demesue lej leees Oeve DeeefCe $eCeYeejerle DeeevmeceOes
Heeblej nesles Je lee eJeCeeletv e efJeegledMekeleeres Jenve nesles. efJeegledefJeIeve ee
MeesO eebee Fueske^esHuesefbie, De@v ees[eeefPebie eemeejKee keeceemeeer GHeeesie neslees.
Deie& meer. peer.Sme. (meWef ceerj - e@ce - meskebo) ceeHev eHeleerl eerue keee&
efkebJee Tpee&ceeHeveees Skeke. Ske [eFve yeueeee efeescegUs Jemletes yeueeee
efoMesv es Ske meWefceerj efJemLeeHeve nes le Demeueeme Ie[tv e Deeuesues keee& Ske
Deie& nese. meOee ns Skeke eeefuele veener. Sme.Deee. ceeHeveHeleerle keee&
efkebJee Tpee&ce Heveees Skeke petue Deens. Ske petue 107 Deie&.
DeOe&Deeetk eeU (neHe ueeF&H e) efkejCeeslmeejer mecemLeeefv ekeebee DeefJejle
Nneme nesle Demelees. SKeeee efkejCeeslmeejer mecemLeeefv ekeebee cegUee DeCetbeer
mebKee efv ecceer nesCeekeefjlee ueeieCeeNee keeUeme DeOe& DeeetkeeU Demes cnCeleele.
eleske efkejCeeslmeejer HeoeLee&ee DeOe& DeeetkeeU ne JesieJesieUe Demelees. Goe.
235U ee 71 keeser 30 ueeKe Je<ex Deens lej 60Co ee 5 Je<ex DeeefCe 131 I ee
8 efoJeme. DeOe& Deeet keeU ne DeCegieYee&leerue jevesJej DeJeuebyetv e Demelees.
leecegUse leeJejer ue oeye efkebJee leeHeceeve eebeecegUs lees yeouele veener.
DeOe&O eelet (ces@uee@F[) : keOeer Oeelet lej keOeer DeOeelet Demes iegCeO ece& oeKeefJeCeejer
cet ueJes. yeesje@v e, efmeefuekee@v e, pecexefv eece, Deemexefv eke, mesu esefv eece DeeefCe
suegefjece efJeegled DeOe&Jeenkener Deensle DeeefCe leebes Dee@kemeeF&[ GYeeOeceea,
cnCepes Deecue DeeefCe Deukeueer Demes oesv ner iegCeOece& oeKeefJeleele.
20
DeOe&H eejJeenke Heue (mesceer HejefceSyeue ceWyesve) efoMee efkebJee jmeeeveebee
jsCetbes Deekeejceeve eevegmeej Jeebee JenveeJej ceee&oe IeeueCeejs Heue. HesMeeres
yeee DeeJejCe ns DeOe&HeejJeenke Deens. ee Heueeletv e keener Jes menpe Deele
esleele keener Jes esT Mekele veenerle. lemese Deeleuee HesMeerjme yeensj peeT
Mekele veener. HeCe ekeeT HeoeLee&es Glmepe&v e nesles.
DeOe&J eenke (mesceer keb[kej) efJeegledJeenkelee Je efJeegledjesO ekelee ee oesv e
efJe esk eeee iegCeOece&ebc eOeueer DeJemLee DemeCeejs HeoeLe&. leeHeceeve Jee{ues
keer DeOe&Jeenkeeee efJeegledjesO e keceer neslees. efmeefuekee@v e, pecexefv eece, mesuesefv eece,
Fbef[ ece De@ eqCcees v eeF[, ues[ suegjeF[ Jeiewjs D eOe&Jeenke HeoeLe& Deleble
GHeeesieer jues Deensle. DeOe&Jeenke HeoeLeele oesv e ekeej efomeleele. GCes (n)
ekeejee DeOe&Jeenkeeble efJeegledeJeen Fueske^e@v ekejJeer Jeenlees ee Gue DeefO eke
(p) ekeejee DeOe&Jeenkeeble cee$e efJeegledeJeen Hee@efPe^e@v e efkebJee `efe' kejJeer
neslees. DeeOeg efv eke leb$e%eeve D eOe&Jeenkeebee JeeHejeefMeJeee DeMekee mecepeues
Heeefnpes. (Heene ^ eeqv Pemj)
DeOe&meg$eer efJ eYeepeve (cesDeesemf eme) meeOeejCele Mejerjeeer Je=er DeeefCe efJekeeme
nesCeemeeer HesM eeRes efJeYeepeve nesles les met$eerefJeYeepev e. DeOe&met$ eer efJeYeepeve ns
efuebieer epeveveeMeer efv eieef[le Deens. keener DeefJekeefmele SkeHesMeer peerJeebee DeHeJeeo
JeieUlee yengleske meJe& peerJeebceOes eleske HesMeeRle iegCemet$eebee pees[ee Demeleele
DeMee HesMeeR v ee efieg Ceer HesMeer cnCeleele. ceveg<eeee meJe& Mejerj HesMeerceO es
iegCemet$eebee lesJeerme pees[ee Deensle. cnCepes 26 iegCemet$es, efuebieer epeveveeee
efeesle Hegbyeerpe DeeefCe m$eeryeerpeeee efv eefce&leeee JesUms e HesMeeres DeOe&met$eer efJeYeepeve
nesles . mebHetCe& efeee oesv e Yeeieele nesles. Heefnuee Yeeieele HesMeer efJeYeepev eeee
JesUsme iegCemet$eebee pees[eebceOeerue iegCemet$es SkeceskeebHeemetv e efJeueie nesleele DeeefCe
leeleerue Skeske mebe oesv e HesMeerle Jeeues peeleele. cnCepes e ee veJee oesv e
HesMeerle iegCemet $eebeer meb Kee cetUHes MeerHes#ee DeOeea nesles. HeCe ee HesMeeRes ueiese
met$eerefJeYeepeve Heleerv es Hegv ne efJeYeepeve nesles. leecegUs DeOe&met$eer efJeYeepeve Heleerle
Skee cetU cnCepes ceele=HesMeerHeemetv e eej HesMeer leeej nesleele DeeefCe iegCemet$eebeer
mebK ee cetU HesMeerleerue mebKesH es#ee efv ecceer nesles . ee Heleerv es Hegbyeerpe DeL eJee
Hegb egiceke Je m$eeryeerpe DeL eJee m$eeregi ceke leeej nesles. ceeveJeeee yeeyeleerle
eebv eee MegeHesMeer DeeefCe Deb[HesMeer cnCeleele. pes Devegeces Heg<e DeeefCe m$eeree
peveveDebieele leeej nesleele. Skee pees[erleerue oesv e iegCemet$es efJeueie nesCeeHetJeea
leeleerue keener Yeeieebeer Deoueeyeouemege nesT Mekeles. (Heene HesMe r efJeYeepeve,
ceeees efmeme)
Deye&go (etcej) Deye&go ner DeHemeeceeve metpe Deens. efJeke=le HesMeerpeeueeee
Je=eryeeyele ner meb% ee JeeHejueer peeles. Deye&go ns efv eHeJeer Demet Mekeles efkebJee
Ieeleke Demet Mekeles . efv eHeJeer Deye&go meyebO e HesMeerpeeue JeeHele veener efkebJee
efJe#esHeCe kejle veener. Ieeleke Deye&go HesMeerpeeue JeeHeles Je ve kejles, les peJeUee
HesMeerpeeueele Hemejles Je otjee HesMeerpeeueele jkeleJeeefnvee DeeeCf e jmeJeeefnveebJees
efJe#esefHele nesles. efv eHeJeer Deye&go Skeoe kee{ueeJej menmee Hejle Jee{le veener.
Deyeg&opevegk es (Dee@vkeesp esvme) : efv eeb$eCe megueecegUs keke&jesieeeer ueeieCe
lemese efJekeeme eebeele menYeeieer nesCeejer pevegkes. SjJeer megHleeJemLesle Demeuesueer
ner peveg kes keeee&eqv Jele PeeueecegUs Mejerjele keke&jes ieeme Hees<eke JeeleeJejCe
leeej nesles. eebee MeesO e ceeekesue efyeMeHe Je n@je@u[ Jnece&gme eebv eer ueeJeuee.
Deyeg&oefJ e%eeve (Dee@vkee@uee@p eer) keke&jesieeeer keejCes, GlHeeer, efv eoeve,
GHeeej Je keke&jesie eefleyebO e Fleeoer efJe<eeebes DeOeeve Je mebMeesO eve kejCeejer
JewekeMeem$eeeer MeeKee.
Deueer, meueerce (1896-1987) YeejleeceOes He#eerefv ejer#eCe DeeefCe DeYeeme
eebeer iees[er efv ecee&Ce kejCeejs peieeefme He#eerlep%e DeeefCe efv emeie& - DeYeemeke.
cegbyeF& ee Skee JeeHeejer keggbyeele pevce;
HeCe JeeHeej-Geesieeble jme ve Ieslee, leebv eer
He#eeb eer JeeieCetke, mLeueeblej eeb ee
pevceYej DeYeeme kesuee, Deveske Hegmlekes
ef ueefnueer. `Hee@ ue Dee@He S mHe@jes ' ee
leebee Heg mlekeeves leeb v ee peievceevelee
efoueer. Yeejle mejkeejves 19 76 meeueer
leeb v ee HeeefJ eYet<eCe osT ve ieewj efJ eues.
1883 meeueer mLeeHeve Peeues uee yee@c yes
ve@ejue efnm^er meesm eeeer ee mebmLesuee [e@. meueerce Deueer eebee keeee&cegUs
osMeele eefmeer DeeefCe Deebl ejje^ere Keeleer efceUeueer.
DeueQefieke epeveve (Demesk e egDeue efj ee@[keMeve) kesJeU HeMs eerefJeYeepeveeee
efkebJee keefuekeemeMe Debiekeeee megee nesCeeee eefeesletv e nesCeejer epeveve
eefeee. ee mepeerJeeb ee epeeleeRceOes efuebieYes o Deef mlelJeele vemelees . keener
JevemHeleeRceOes HegJeeee eefeesletv ener epeveve nesles. DeMee DeueQefieke epeveveeuee
JeevemHeefleke epeveve cnCeleele.
Deued-KJeejpceer, Deyeg Deyoguuee cegnceo F.cegmee (783-850)
Metv eemeefnle mLeeveere efkebceleerv egmeej Debke Heleer efnbogmLeeveele ef v ecee&Ce Peeueer
cnCetv e KJeejpceerv es Dejyeer Yee<esleer ue DeeHeuee Deb keieefCeleeee Hegm lekeeme
`ef nmeeye-F-efn bo' v eeJe efoues. eees ue@ efve Yee<eeblej egjes Heele iesueeJej ner
Heleer `Deuieesefjpce' efkebJee `DeuieesefjLce' - Deepeee DeLee&v es veJns - cnCetv e
DeesUKeueer peeT ueeieueer. lej `efkeleeye-Deued-peye' ee leeee yeerpeieefCeleeee
ue@efve DeeJe= eerJeve egjesHeele ee efJe<eeeme `Deuedefpeyee' cnCet ueeieues. Yeejleere
efmeeble ebL eeJeve leeves peesefle<e Je ef$ekeesCeefceleere keeskes yeveJeueer nesleer.
KJeejpceerv es yeieoeo efJeeeHeerele ebL eHeeue cnCetv e lej yeieoeo JesO eMeeUsle JesO e
IesCeees keee& kesueees Dee{Ules.
DeukeOeceea eJeCe (yesefmeke meesuegMeve) : Deecueebyejesyej jemeeeefv eke efeee
nesTve HeeCeer Je #eej efv ecee&Ce kejCeejs eJeCe. eele -OH Deeeve D emeleele.
ueeue efuecemeee jbie efv eUe neslees. meecet 7 Hes#ee peemle Demeles.
Deukeueer HeeCeele efJejIeUCeeNee leerJe DeecueejeRv ee Deukeueer Demes cnCeleele.
Deukeueer #ejCekeejer Demetv e DeecueebM eer DeefYeefeee keve #eej Je HeeCeer
leeej kejleele. DeukeueerceOes leebye[e efueceme keeieo efv eUe neslees. kee@efmke
21
mees[e efkebJee meesef[ ece nee[^e@kemeeF[ (NaOH) ns Deukeueeres Heefj eeees
GoenjCe Deens. (Heene Deecue)
Deukeueer Oeelet (DeukeueeF&ve cesume) OeelegcetueJeebceO es pes ce=ot Oeelet
Delebl e efeeeMeerue Demeleele DeeefCe peebeer Dee@ kemeeF[s HeeCeele efJejIeUtv e
Deukeueer leeej nesleele, DeMee Oeelet bee ieeuee Deukeueer Oeeletie D emes
cnCeleele. efu eefL eece, meesef [ece, Hees@efMeDece, ef yeef[ece, efmeef Peece DeeefCe
eBefmeece ner Deukeueer ieeleerue Ieke cet ueJes Deensle.
Deukeuee@F&[ : keener JevemHeleer DeeefCe eeCeer eebv eer efv ecee&Ce kesuesueer, mHeefkecee
mebegies . meeeef ^ke, ce@ efu eke, D eeefCe meeqkemeefv eke ee keeye&v eer Deecueeb es
veee^espeveegkele #eej. efv ekeeserv e, DeHet, keeskesve, De@^esHeerv e, cee@Heeav e, eqkeJeveerv e
ns cenJeees Deukeuee@F&[ Deensle. eqkeJeveerv e ceuesefjeeJej eYeeJeer Deew<eOe Deens.
og:Keefv eJeejke DeeefCe Meueefeee kejleebv ee Yetue osCeemeeer JeeHej. kee@HeerceOeerue
ke@Heerv e DeeefCe eneceOeerue @v eerv e cee$e ceeCemeebv ee lejlejer DeeCeleele.
Deukees nesue : nee[^ e@eqk emeue ieCe DemeCeeNee keeye&v eer mebeg ieeb ee ie.
meJe&meeOeejCe met$e R-OH, efceLe@v ee@ue CH3OH DeeefCe FLe@v ee@ue C2H5OH
ns ceesee eceeCeeJej JeeHejues peeCeejs Deukeesnesue Deensle. eeL eefceke, efleereke
DeeefCe le=leereke Demes Deukeesnesuees ekeej Deensle. leebeer meJe&meeOeejCe met$es
Devegeces R-CH2OH, R2-CHOH DeeefCe R3-COH DeMeer D emeleele.
Deukeesnesue ieeeer keener mebegies, Flej keeye&v eer mebegi eebee mebMues<eCeemeeer
keee ceeue cnCetv e JeeHejleele. Goe. jbie, jmeeeves DeeefCe Hue@efmke Geesie.
Deu^e nee ef ekeJ esvmeer (etSeSHe) efJeegledegbyekeere JeCe&Heeleerue 300
cesieen&me les 3 efieieen&Pe ee #es$eeleerue JeejbJeejlee Delege JeejbJeejlee cnCetv e
DeesUKeueer peeles. (cesieen&Pe 106 n&Pe& lej efieieen&Pe 109 n& Pe).
sefueeqJnpeve, j[ej, #esHeCeee eCeeueer, efyeveleejer nJesletv e nJesle Je peefceveerJeve
nJesle mebosMeJenveeee keeeele ee uenjeRee JeeHej neslees.
Deu^emeesveesieeHeer : DeeJeepeentv e leeske[ee uenjeRee GHeeesie JewekeMeem$eele
jesieefeefkelmesmeeer neslees. Deeeesv eeFPe ve nesCeeNee Je eerc egUs (ue#eCeebcegUs) ee
uenjerbee Hegv ne Hegv ne efeefk elmesmeeer JeeHej nesT Mekelees. eemeeer 1 les 10
cesieendPe& JeejbJeeefjlesee uenjer JeeHejueecegUs meMekele HesMeerbv ee yeeOee GlHevve
nesle v eener. leeske[ee DeeJeepeeHeueerke[s eskes/uenjer jesieefeefkelmesee JesUer
Mejerjeletv e peeleele Je leeee keener Yeeie HejeJeefle&le neslees. pee eceeCeele ee
uenjer meeceeve DeeefCe efJe<ece (De@yevee@ce& ue) HesMeer mebeeletv e (efMet) HejeJeefle&le
nesleele, leeJeve efv eoeve kejlee esles. ee efeefkelmescegUs mleve, eke=le, cesbot
DeeefCe Flej DeJeeJeebl eerue keke&jesieees efv eoeve kejlee esles. ieYee& Meeeleerue
ieYee&eer peeiee, oeees keee&, lemese SKeeoer Mejer jeleer ue mLetue ef Je<ecelee
eeesHeCe efv eoeve ee Hejer#esv es nesT Mekeles.
Deefu[neF&[ (R-CHO) : eeLeefceke Deukeesnesueee Dee@eqkemeef[kejCeeletv e
efceUCeeNee Je R-C HO ns meJe&meeOeejCe met$e Demeuesuee keeye&v eer mebegieebee
ie. Hee@ce &efu[neF&[ (HCHO) DeeefCe De@emf eeefu[neF&[ (CH3CHO) ns
Ket He JeeHejues peeleele. Hee@efuecej G eesieele, keeeceeue cnCetv e efv ejefv ejeUs
Deef u[neF&[ JeeHejleele. pewefJeke vecegv es pelev e kejCeemeeer Hee@c ee&efu[neF&[
JeeHejleele.
DeuHeHees< eer (Dee@efueiees^esefH eke) KeleJes keceer eceeCeele Demeuesues HeeCeer.
Keesue leueeJe, meceg eeble veee^espeve, Hee@mHejme Deeoer Heeje keceer eceeCeele
DemeueecegUs lesL es HueBkeve, MewJeeue eebeer Hewoeme keceer nesles. HeefjCeeceer, DeMee
HeeCeele ceemes Jee Flej peueejner ceeHeke eceeCeelee meeHe[leele.
DeuHee efk ejCe (DeuHee jsp e) efkejCeeslmeejer cetueJeeletv e Glmeefpe&le nesCeeje
Ske keCe. ne efJeegl eYeejOeejerle nsefueece Deeevee (4He++) Demelees . ns
keCe Heej otjJej peeT Mekele veenerle Je HeeleU keeieoner leeuee DekeeJe
ke Mekelees.
DeuHee Nneme (DeuHee [erk es) efkejCeeslmeejer mecemLeeefv ekeletv e DeuHee
efkejCe yeensj ekeCeeeer DeCegieYeeae eefeee. ee eefees letv e leeej nesCeeNee
veJeerv e mecemLeeefv ekeees DeCegeceebke 2 ves keceer Demelees Je leeee `Jemlegceeveebke'
4 ves keceer Demeles.
DeU er (ueeJee&) keerkeeee peerJeveeeeee meboYee&le DeUer cnCepes
peerJeveeeeleerue Ske DeJemLee efkebJee HHee. Deb[eeletv e eL ece yeensj He[les leer
D eUer . Heg { ee
ef Jekeemeemeeer efl euee
Heg< keU D eVeT pex eer
DeeJeMekelee Demeles.
leecegUs leer Yeueleer e
Keeoe[ Demeles. Heg{eer
DeJemLee cnCepes kees<e.
Heg ueHeeKe, jsM eerc e
efke[e eebes kees<e menpe
ef omeleele. eeletv e Heg {s
HetCe& efJekeefmele keerke
ef v eIeleele. Lees [keeele
cnCepes DeUer ner kegueener ieesereer DeefJekeefmele DeJemLee.
DeJekeeMekeeU : Deuye& DeeF&v meFve eebv eer DeeHeuee meeHes #eles ee
efmeevleeejs megeJeuesueer DeJekeeMe DeeefCe keeU eebee mecceerueveeletv e efv ecee&Ce
Peeuesueer mebkeuHev ee. DeeF&v meFve eebv eer DeJekeeMe DeeefCe keeU ee oesv ner
mebkeuHevee efv ejHes#e veJns lej efv ejer#ekeeee meboYee&v egmeej meeHes#e ceeveuee. cee$e
DeJekeeMe DeeefCe keeU eebess Skeef$ekejCe keve leeletv e efv ecee&Ce nesC eejer
DeJekeeMe-keeueeeer mebkeuHevee cee$e DeeFvmeFve eebv eer efv ejHes#e ceeveueer.
DeJekeeefMekee (uegcesve) : YeeweflekeMeem$e : ekeeMeeee Yeemeceeve oerHleeres
Skeke. efv ejefv ejeee lejbieuenjeRee ekeeMe enCe kejCeeeer [eseebeer #ecelee
JesieJesieUer Demeles . efleee efJeeej uegcesv eee ceeHeveele kesuee peelees.
22
Mejerj jeveeMeem$e (efH eefp eDee@uee@p eer) : jkele efkebJee efuecHe eemeejKes JeHe 223 43 121 les Oeve-$eCe ner Demet Mekeleele. Lees[keeele, pee
efkebJee nJesmeejKes JeeegHe Mejerjjme Jeenleele DeMee efv ejefv ejeee DeJeeJeebceOeerue mebKesv es efouesuee meb Kesme Het Ce& Yeeie peelees, lees DeJeeJe. yewefp eke jeMeeree
Heeskeee. Goe. jkeleJeeefnveebceOeerue HeeskeUerletv e jkele Jeenles. Devve veefuekesletv e yeeyeleerle nee efveke<e Deens. Goe. 2x 2-3x+1=(2x- 1)(x-1) esL es 2x 2-
Devve Heesele peeles. 3x+1, 2x-1 DeeefCe x-1 ves efJeYeepe. ee eefeesme DeJeeJeerkejCe cnCeleele.

DeJeg (Leeeje@F[ iebLeer) Jeemeveefuekesee oevs ner yeepetue Demeuesueer iebLeer. DeJeeJe eces e (He@kej efLeDejce) x-a ne yengHeoer f(x) ee DeJeeJe
eeletv e oesv e necees&v ees eeJe GlHevve nesleele. Deeeesef[veegkele Leeeje@kemeerv e DeeefCe Deens. ee Deereer lesJnee Hetle&lee nesles, pesJne yengHeoerle x yeoue a Ieeuetv e
Leeejesme rv e. ns eeeHeeeees f(a)=0 nesles. lees ne iegCeOece&. GoenjCeeLe& f(x)=x 2-3x+2
eceeCe efv eebe f$ele ke ve =(x-1) (x-2) Jeve f(2) = 2 2-3 2+2=4-6+2=0
Mejerjeleer ue Jee{ DeeefCe cnCetv e x 2-3x+2 ee x-2 DeJeeJe Deens.
keee& eebJej HeefjCeece kejles.
Mejerjeleerue D eeeesef[ve ns DeJeeJeeb eer GlHeeer (Dee@j ievees pesvesefmeme) ieYeekegjeee Jee{erceOes DeJeeJe
Leeeje@F[ceOese meeuesues efv eefce&leer ne cenJeeee keee&ece Demelees. veJeerv e DeJeeJe Skees[ce&,efcemees[ce&
D emeles . Leeeje@ kem eerv e Je Sv[es[ce& ee leerv e LejebHeemetv e yeveleele. Sv[es[ce&Heemetv e HegHHegmes, Leeeje@F[ Je
vemeueeme Mejerjeeer DeeefCe mJeeogefHeb[eeer efv eefce&leer nesles, efcemees[ce&Heemetv e oeees mveeet, ne[ebMeer efv eieef[le
yegereer Jee{ nUtnUt nesles, Demeuesues mveeet, cet$eefHeb[, leebye[ee jkeleHesMeer leeej nesleele lej Skees[ce&Heemetv e
DeeefCe pej eees eceeCe lJeee, ceWot, ceppeejppet, cesue@v eesm eeFdme ee TleeReer GlHeeer nesles.
peemle Peeues; lej MeerIekeeHs e
Dee{Ulees. (Heene DeJejkele efk ejCes (Fvee js[) F.me. 1799 ceOes FbeqiueMe DeJekeeMe
ieueieb[) mebMeesO eke efJeuece n<e&ue eebv eer Me ekeeMe JeCe&HebkeleerceOeerue leebye[ee JeCee&ee
Heueerke[s Demeuesuee, D eMe DeeefCe G<Ce DeMee efJeegl eegbyekeere eejCeebee
DeJevele keesve (DeBieue Dee@H e ef[esMeve) mecepee peefceveerJej ye ee efkeeCeer MeesO e ueeJeuee. ner eejCes leebye[ee JeCee&ee Heueerke[s Demeueeves leebv ee DeJejkele
Demeuesuee Jemletke[s Fceejleeree ieeerJej `De' ee efkeeCeer Demeuesueer Jekeleer efkejCes cnCeleele. eebeer Yesov ee #ecelee peemle Demeueeves leer Oeg kes, Oetmej
Heenle Demesue DeeefCe `Deke' ner `De'ceO etv e peeCeejer ef# eleerpe meceeblej js<ee ekeeMe, DebO eej eebv ee Yesotv e DeejHeej peeT Mekeleele. meJe& Gyeoej iejce
HeoeLee&let v e DeJejkele efkejCes yeensj Glmeefpe&le nesleele lej ner efk ejCes pee
HeoeLeeJej DeeoUleele lesL es G<Celee efv ecee&Ce kejleele. cnCetvee Fveejs[ ueeFdme
jbie Geesie, keeHe[ Geesie, HeeF& Geesie esL esner ceesee eceeCeele JeeHejleele.

DeJejkele efJ emLeeHeve (js[ efMeHe) : efJeegleegbyekeere meesleeke[tv e esCeeNee

Demesue lej lee Jekeleeruee DeeHeueer vepej PkeDeye ceOetv e JeUJeeJeer ueeiesue.
PkeDeye ne `De' Heemetv e Heenleebv ee `ye' ee efkeeCeee Jemletee DeJevele
keesv e Deens, Demes cnues peeles.
DeJecetU (me[&dme) Heefjcese mebKeses keesCeleener keeseres cetU Heefjcese mebKee
vemesu e lej efleuee DeJecetU mebKee efk ebJee kes JeU DeJecet U cnCeleele. Goe.
V2, 9. DeJecetU mebKee DemeCeemeeer leer (De) Heefjcese mebKeses cetU (ye)
DeHeef jcese Demeueer Heeefnpes.
efJeegleegb yekeere uenjerbee JeCe&HeCeeleerue js<eebes Jee{lee lejbieueebyeerk e[s nesCeejs
efJemLeeHeve. ns efJemLeeHeve JesieJesieUee keejCeebcegUs nesT Mekeles . eeleues Ske
keejCe cnCepes meesleees efv eefj#ekeeee meeHes#e otj peeCes. eesleeee ee meeHes#e
otj peeCeecegUs nesCeeNee ef JemLeeHeveees eceeCe ns meesleeee meeHes#e ieleerJej
DeJeuebyetv e Demeles. efJeMJeeee emejCeeee MeesO e ne oerefIe&keebee JeCe&Heeleerue
js<eebee DeefYejkele efJemLeeHeveecegUse ueeieuee. (Heene DeefYeveerue efJemLeeHeve)
DeJejesO eleeHeke (Dee@esk euesJ n) : Mem$eefeesmeeer JeeHejCeele esC eejs
GHekejCe, yeB [spe, HesMeermeb JeOe&v eemeeer JeeHejCeele esCeejer keeeseer Yeeb[ er,
Hees<ekeJes Jeiewjsee efv epelegkeerkejCeemeeer JeeHejCeele esCeejs esMej kegkejmeejKes
GHekejCe. eele JeeHes ee oeye efv ecee&Ce kesuee peeT ve GkeUlee HeeCeeee
leeHeceeveeHes#ee DeefO eke G<Celee efv ecee& Ce kes ueer peeles. DeefO eke oeyeeKeeueerue
G<Ce JeeHes cegUs efv epelegkeerkejCe nesCeeme ceole nesles.

DeJeeJe (He@keme&) SkeeHes#ee DeefO eke HetCeekeebee iegCeekeej keve pees DeJemJeveer (meyemee@efveke) OJeefv eee ieleerHes#ee KetHee keceer Demeuesueer ieleer.
HetCeeke efceUlees, leees ns meJe& HetCeeke DeJeeJe nesle. pemes 12 26 meyemee@efv eke GeCes Metv e ieleer les OJeveeree ieleeree 85 kekes Flekeee ieleerv es
23
nesleele. (keesj[ee nJesle Metv e DebMe mesequmeDeme leeHeceeveeuee OJeveer eer ieleer
oj meskeboeuee 332 ceerj Flekeer Demeles.)
DeefJ eYeepe mebKee (eeF&ce vebyeme&) pee OeveHetCeekeer mebKesme 1 efkebJee lees
mJele eeefMeJeee ogmejs DeJeeJe veenerle Demee HetCeeke. eeletv e yengO ee 1 JeieUuee
peelees. Goe. 2, 3, 5, 7, 11 ..... Fleeoer DeefJeYeepe mebKee nesle. lee
Deveble Deensle.
DeJe@k eme `SDejyeesv e& Jee@evf eie De@C[ keb^esue efmeefmce' ee Fbepeer veeJeeee
Meyoebleeru e Deeee#ejebv eer efm e Peeuesuee Meyo. ee Fueske^e@ef v eke eCeeueeree
GHeeesie efkeleerner keceer Deiej peemle GbeerJeve G[CeeNee Me$etee efJeceeveebee
Heef jCeecekeejke JesO e IesCeemeeer kes uee peeT Mekelees. eele Me$etJej HeeUle
sJeCeeNee efJeceeveebJej j[ej yemeefJeuesues Demeleele. (Heene j[ej)
DeJekele Heue (FeqcHueefme HebkeMeve) pee Heueele SkeeHes#ee DeefO eke
eues esleele les. pemes 2y 2 + xy - x 2 = 0 JeeHekeHe, f(x, y) = 0
keOeerkeOeer f(x, y) = 0 ns y=f(x) eceeCes Jekele HeueHeele ceeb[lee esles.
DeMeveer (efceefDee@j eF) Gukeebv ee keejCeerYetl e jCeejs keener DeMce
Jepeveoej D emeleele. ns ceess DeMceKeb[ JeeleeJejCeele ef MejueeJej ve< ve
nesl ee HeL Jeeree He<YeeieeHee le Heesn eseleele. peefc eveerHeele Heesneset Mekeues uee
DeMee DeMceKe[ebv ee `DeMeveer' cnues peeles. keener DeMeveeRceOes ueesn efkebJee
ef meefuekee@ v e ns
cet ueJe
ceesee
eceeCeele
Dee{Ules.
keener DeMeveeRes
ueIegi en , eb
efk eb Jee ceb ieU
eeb eeMeer n er
jemeeeef v eke
meeOece& Dee{Ules. DeMeveeree DeeIeeleele eeb[ efJeOJebme Ie[tv e esT Mekelees.
F.me. 1908 meeueer jefMeeeleerue gbiegmkee veoerpeJeU Peeuesuee eeb[ mHees ne
megceejs 30 ceer j Deekeejeee DeMeveercegUs Peeuee DemeeJee. ee mHeesecegUs
peJeUpeJeU oesv e npeej eewj me efk eueesc eerj Fleke ee ceesee #es$eHeUeleues
pebieue ve< Peeues. Deepeee ceOe Deces efjkesee Heefjmejele mee[smene keeser
Je<eeHet Jeer& kees meUuesuee Skee HebO eje ef keueesceer j Deekeejeee DeMeveercegUs
[eeveesmee@me& ns HeL JeerleueeJeve HetCe&HeCes ve< Peeueees ceeveues peeles. (Heene :
efJeJejs, HeL JeerJejerue)
DeMceeJ ejCe (ef ueLeeseqm HeDej) He= L Jeer Jejerue oie[-ceeleeree Iekeeuee
DeMceeJejCe DeMeer meb% ee Deens . JeeleeJejCe DeeefCe peueeJejCe eeb ee
mebieleerle oie[ efPepeleele, ceeleer leeej nes les , peef ceveer eer Peerp e Je Yej
nesles . mepeer Jeebee meeefV eOeelener oie[eble yeoue Ie[lees, pemes Pee[ebee
cegU eb cegU s oie[eeer Peerp e nesl es D eeef Ce ceeleer leeej nes les. (Heene
JeeleeJejCe, peueeJejCe)
DeMceer YeJeve (Hesef ^ef H ek esMeve) JevemHeleer DeeefCe eeCeer eeb es ce=leosn
peefc ev eer Keeueer oer Ie&keeUHee le iee[uesu es jeefn ueeme les nUtnUt keg pele
peeleele DeeefC e keg peCeeNee Hes MeeReer peeiee ceeleeres keCe Iesl eele. mebH etC e&
keg pet v e veenerMee Peeues uee Pee[eeer Jee os neeer peeiee leee eceeCeele
DeeefCe leee Deekeejele ceeleer ee keCeebv eer Iesleueev es lee Pee[eee/
eeCeeee Deekeej lee ceeleer me eslees. peefc eveeree oeyeeKeeueer yejer e Je<ex
jeefnueeves ceeleer ee oie[ Peeuesuee Demelees , HeCe lees keesC elee peer Jeeee
DeMceerY etl e D eJeMes <e Deens ns DeesUKelee es les . D eMceer YeJeveeme ueeKees
Je<ex ueeieleele.
DeeMekeleer (ne@me& Hee@J ej) ns eebef$eke MeeqkeleceeHeveees Skeke Deens. HeeCeeee
HebHeeeer Meke leer ee Skekeele ceespeleele. ner meb% ee pescme Jee@ eebv eer GHeeesieele
DeeCeueer. eebieuee meMekele Iees[eebJej eeesie keve ns Skeke jefJeues iesues.
ns cetue meJe&meeOeejCe Iees[e efoJemeYejele ke MekeCeeNee keeee&ee mejemejer
JesieeHes#ee megceejs 50 kekes peemle Deens. Ske cesef^ke DeeMekeleer cnCepes oj
meskeboele 75 ceerj - efkeueese@ce Flekes nesCeejs keee& efkebJee 736 Jee@dme
Mekeleer.
Deke (Dee@k esJ n) DeCetee jevesleerue Ske cenJeees leJe. Fueske^e@v eee
YeceCeke#esleerue Dee Fueske^e@v meveer HetCe& nesCeejs Je cnCetv e DeCetbv ee mLewe& DeeCeCeejs
Deke. Goemeer v e JeeetbHewkeer efnefueece JeieUlee, Flej meJe& JeeegHe cetueJes
Goe. efv eee@v e, Pesv ee@v e Jeiewjbsee DeCetjevesle Dekeeves HetCe& Je efmLej Demeuesuee
ke#ee Demeleele.
Deke (Dee@k eB) ef$eefceleer keelexMeere efv eoxMeke Heleerle leerv e De#eebv eer
X, Y, Z axes DeJekeeMeees efJeYeepeve keve esCeejs eleske #es$e. X,
Y, Z De#e Oeve Demeleevee efceUlees lees Heefnuee Deke Fleeoer.
DeYegp eeke=leer / Dekeesve (Dee@k e@iee@ve) Dee yeepet Je Dee keesv e
DemeCeejer yengYegpeeke=leer. meJe& yeepet meejKee ueebyeeree DeeefCe meJe& keesv e meejKee
ceeHeees D emeleerue lej lees meg mece Dekeesv e neslees. leeee eleske keesv e 135
DebMe ceeHeeee Demelees.
24
De<sk ej, DeYee (1949- ) : Decesefjkesleer} `Feqv met Hee@j e@efJnsMeve
DeB[ oer kee@mecee@me' ee KeieesueYeeweflekeMeem$e DeeefCe ieglJeeke<e&CeemebyebO eer mebMeesO eve
kejCeeNee mebmLeses mebeeueke. ceneje<^eleer} efMejHetj esL es pevceuesuee DeYee
De<s kejeb es ceneefJeeeueeer v e efM e#eCe
cegbyeF&le Peeues. leebv eer DeeHeuee mebMeesO eveeuee
Decese fjkesleer ue efMeke@ iees ef Je eeHeer elet v e
megJeele kes ueer.
meeHes#eleeJeeo DeeefCe HegbpeJeeoeuee
Ske$e D eeCeCeeNee Heg bp ekeer e
ieglJeeke<e&Ceeee #es$eele DeYee De<skejebv eer
kesuesue r keeceefiejer ue#eCeere jueer Deens.
efpeL es JeeHeke meeHes #eleeJeeoeee ceee&oe
mHe< nesleele DeMee Deleble Iev e mJeHeeleuee HeoeLeeMeer efv eie[erle HeefjefmLeleerle
De<skejevb eer efJekemeerle kesuesuee efmeebleeee JeeHej kejlee eslees. efJeeevf eefce&leerv eblejee
keener #eCeeb ee keeUele DeMeer HeefjefmLeleer efv ecee&Ce Peeueer nesleer. ee efmeevleeejs
cenemHeeseee Deieesojee efmLeleereener efJeeej kejCes Mekee Peeues Deens. ee
efmeebleele JeeHejuee iesuesuee eue jeMeeRv ee De<skejebee veeJes DeesUKeues peeles.
De<skejebv eer ke=<CeefJeJejeee efv ekeee HeefjefmLeleerueener ne efmeevle ueeiet kesuee
Deens. efJeefJeO e Keeleveece mebmLeebletv e ceeveo Heos Yet<eJeCeejs De<skej ns Deveske
peievceev e efv eelekeeefuekeebee mebHeeoveeMeerner mebyebefO ele Deensle.
Demeb eceer yeoue (De@ef[eeye@efke eWpesme) : ceee&efole eCeeueerle G<Celee Glmepe&v e
efkeb Jee Mees<eCe ve neslee, Peeuesues yeoue. Goe. efepeee Deeleeur e Yeeieeleerue leebyeeee
ieesueekeej veeele, Ge oeyeecegUs JeHe Peeuesuee Jeeebt es, Deekeeqmceke emejCe jkeleHesM eeR eer Deefv eyeO e Jee{ nesles. ee
Peeueeme, lee Jeeetbes leeHeceeve KetHe keceer nesles DeeefCe efepeceOeerue HeoeLe& Leb[
nesleele. ee Gue Jeeetbee oeye SkeeSkeer Jee{Jeueeme, Jeeetes jsCet Skeceks eepeJeU
DeeCeues peeleele DeeefCe peemleereer G<Celee yeensj He[les. cnCetv ee meeekeueee
etyeceOes nJee Yejleevee HebHe leeHelees.
Demece egiceHeueve (Deefvemeesie@ceer) Demeceeve egicekeebee ceerueveeletv e nesCeejer
ueQefieke epeveveeefeee. MewJeeueebmeejKee eeLeefceke DeJemLesleerue JevemHeleeRceOeerue
ueQefieke epevev e efeesle oesv ner egiceke meceeve DeeefCe mJeebeue Demeleele. vejegiceke
Deeef Ce ceeoer egi ceke eebl e Hejke v emelees. eeme meceeg iceHeueve cnCepes
`Deeemeesie@ceer' cnCeleele.
Demecee (FveFkeJ e@euf eer) mececetue vemeCeeNee oesv e Heoeleerue mebyebO e meceevelee
efevneSs Jepeer, < cnCepes `eeHes#ee keceer' Deeef Ce >`ee Hes#ee peemle' ee
Demeceevelesee eeflekeebv eer oeKeefJeuee peelees. pemes 8<11 efkebJee 17> 9. keOeer
keOeer ieefCeleereexle x#a efkebJee x3a DeMeer eleerkesner esleele. leer Devegeces `eeHe#s ee
keceer efkebJee meceev e' DeeeCf e `eeHes#ee peemle efkebJee meceev e' DeMeer Jeeeueer peeleele.
Demet$eer HesMeerefJ eYeepeve (Deceeee@efmeme) : ceelee HesMeeree keWkeeleerue
pevegkeere Ieke Je iegCemet$es eebeer keveeHesMeeRceOes efYeVeeceeCeele JeeCeer kejCeejs
HesM eerefJ eYeepeve.
DeefmLeyebO eve (efueie@cesv) meebO eeleerue oesv e ne[ebv ee Ske$e pees[Ceejs leblegcee
HesMeerpeeue. ns Deefl eMee cepeyetle Demeles, lemese ueJeeerkener Demeles. leecegUs
meebO eeuee neueeeue Je mLewe& esles. eees leblet Skeceskeebv ee meceeblej Demeleele.
meebO eebJej Jes[eJeeke[e oeye He[ueeme efkebJee Jes[erJeeke[er neueeeue Peeueeme
ns leblet Keseues peeTve leeletv e eJe yeensj He[lees Je meebO eeme metpe esles. ee
HesMeeRv ee jkeleHegjJee lemee keceer DemeueecegUs ueeke Yejueeme Deefm LeyebO eve
HetJe&Jele nesCeemeeer KetHe JesU ueeielees.
DeefmLeYeJeve YetCeeee meneJee-meeleJee DeeJe[eeHeemetv e DeefmLeYeJeveeuee
megJeele nesTve eew{lJeele eeuet jenles. oesv e ekeej 1) DebleHeueer ne[ebee
peeieer Demeuesuee Heueele ke@ equMeeceefv e#esHe neslees. Goe. meHee Deefm Le-
[es keeeee keJeerleerue F. 2) Deblekeef mLe DeefmLeYeJeve kegee& es
Deefm LeYeJeve. eLece keeefmLepeveke Hes Meer keeMeeYekeg ee&eer efv eefce&l eer kejelele.
lee kegee&le DeefmLepeveke HesMeer ke@ equMeDee eketve Deefm LeYeJeve kejleele.
Goe. neleeHeeeeleerue ueebye ne[s. Jeeeee 18-20Jee Je<eeHeel e ne[eee
eskeeceOeerue DeefO eJeOe& Yeeieeletv e ne[eb eer Jee{ nesles. leeveblej Jee{ Leebyeles.
DeefmLeceppee (yeesvece@j es) jkeleeleerue
leebye[ee Je Heeb{ Nee HesMeeReer efv eefc e&leer
kejCeeje ne[eb ee Hees k eUerl eeru e
ueeHeMeermeejKeer Tleer. De@ef v eefceee jesieele
jkeleHesMeer efv ecee&Ce keeee&le De[LeUe eslees
lej jkeleeee keke&jesieeceOes (uegkesefceee)
jesi eebes Deetk e efv eoeve DeefmLeceppeebee
vecegv ee IesTve kejCeele esles. uegkesefceeeJej
DeefmLeceppeejesH eCeeee G Heeejner kes uee
peelees.
DeefmLejesie ef eefk elmee (DeeLeexH eeref[keme) ee Jewekeere Meem$eele ne[ebv ee
nesCeeNee peKecee, jesie Je Jebie eebes efv eoeve Je GHeeej kesues peeleele.
DemHeefkeer (De@cee@j Heme) : mHeefkecee vemeuesues keesCelesner mebegie efkebJee
HeoeLe&. Goe. cesCe efkebJee keee. DeMee mebeg ieebv ee jeJeer ke mJe He efkeb Jee
Deekeej vemelees. keener Yegkeerc ee meb egieebv ee DemHeefkeer mecepeleele. Hejbleg
Yegkeeres yeejerke keCe Deveske mHeefkeebv eer yeveuesues Demeleele. Goe. e@HeeF&eer
Yeg keer.
Dee (Jes H eve) #esHeCeeeeee Heg {erue eskeeee Yeeieeb le meeceevele Dee
yemeJeuesues Demeles. mHeeske jmeeeveebv eer Yejuesues Dee keeee&eqv Jele kejCeeeer
eb$eCee keeUpeerHet Je&ke neleeUeJeer ueeieles.
De#e (De@ekq ememe) efpeee YeesJeleer SKeeoer Deeke=leer meceefcele Demeles leer.
pee Skee js<esYeesJeleer SKeeoe Jee DeL eJee Jemlet Yec eCe kejles leer. DeeuesKe
kee{leev ee efk eb Jee eleue Yet efc eleerl e ef v eoxMeebk e jJeCeemeeer Skeceskeer me
25
keekeesv eele soCeeNee pee oesv e meboYe& js<ee Iesleuee peeleele lee leeleerue
Dee[Jeer leer X De#e, GYeer leer Y De#e. oesv e DeLeJee leerv e eleues pesL es soleele
lee js<esuee De#e cnCeleele. lemese Mebketee Heeeees keW Je efMejesefy ebot eebv ee
meebO eCeejer js<ee ner Mebketee De#ee Demeles. efJeJe= e efkebJee uebye Jele&gUees ye=noe#e
(cespej De@eqkememe), ueIegD e#e (ceeevej De@eqkememe) Demeleele.
De#eeb es HeeblejCe (eWp e Dee@H e De@eqk ememe - ^evmHee@cexMeve Dee@H e De@eqk ememe)
1) Deeefoefyebot 0 SsJepeer 0' (a,b) ne veJee Deeefoefyebot IesTve X'-Y' ns veJes
De#e pegv ee X-Y De#eebv ee meceeblej kee{tv e P(x,y) efyebot veJee De#eeee
meboYee&le (x', y') IesleueeJej x, y efv eoxMeke x', y', a, b ceOes lej x', y' ns
x, y, a, b ceOes Jekele ke ve cetUDe#e Heleerleerue efyebotHeLeees (js<ee, Jeeee)
meceerkejCe veJee De#e Heleerl e megueYe ke ve Heg{ erue ke=leeleerue iegbleeiegble
eUCes ne HeeblejCeeee nslet Deens.
DeeFvemeFve, Deuye& (1879-1955) : efJeKeele pece&v eDecesefjkeve
YeeweflekeMeem$e%e. DeeFvemeFve eebv eer DeeHeuee meJe&meeOeejCe (1905) DeeefCe
JeeHeke (19 16) meeHes# eleeJeeoeejs eeefu ele ieef leMeem$eeuee DeeefC e
ieglJeeke<e&Ceeee ef me ebl eeuee JesieUs
mJe He efo ues. meJe&m eeO eejCe
meeHes#eleeJeeoevegmeej Jemletes ieefleef Je<eeke
lemes e Jemlegc eev eef Je<eeke ieg CeO ece& ns
Jemleteer ef v eefj#ekeeee meeHes#e peer ieleer
Demesu e leeJej DeJeuebyet v e D emeueees
leebv eer oeKeJetv e efoues. eeletv ee HeoeLee&es
Jemlegc eeve Je T pee& ns Ieke
Deebl ej HeeblejCeer e Demeueees mHe<
Peeues . ne efv e<ke<e& DeCeg efJe%eeveeee efJekeemeeleerue DeefleMee cenJeeee HHee
juee. DeeFvemeFve eebv eer JeeHeke meeHes#eleeJeeoeejs ieg lJeeke<e&C eeee
ekeeMeefkejCeebJ ej nesl e D emeuesu ee Heef jCeeceees ieef Cele ceeb [ues lemes e
2) ogmeNee Heleerle Deeefoefyebot 0 YeesJeleer q keesv eele peg v ee De#eeMeer
keueuesuee veJee De#e kee{tv e x, y ns x', y', cosq, sinq ceOes lej x', y' ns
x, y, cosq, sinq ceOes Jekele kejlee esleele.
De#eebMe (ue@ efet[) He=L Jeeree ieesueeJej SKeeee efkeeCeeeer vescekeer
peeiee meebieCeemeeer JeeHejCeele esCeeNee keeuHeefv eke js<eebHewkeer Ske. efJe<egJeJe= eeuee
Metv e De#eebMe ceevetve leeuee meceeblej Demes Gejske[erue OegJeeHeelees De#eebMe 0
les 90 DebMe Gej, lej oef#eCeske[erue OegJeeHeelees De#eebMe 0 les 90 DebMe
oef#eCe ceeveues iesues Deensle. cegbyeF& Deboepes 19 DebMe Gejsuee Deens. 23.5
DebMe Gejsee De#eebMeeuee keke&Je= e cnCeleele. (Heene jsKeebMe)
De%eele (Deveveesve) peeeer efkebcele ceenerle veener Demes Heo. Goe. 3 #e + 5
17 meceerkejCeele `#e' ns De%eele Heo Deens.
ienieefCeleeleerue $egerner otj kesuee. DeeHeuee ee meeHes#eleeJeeoeJej DeeOeejuesueer
efJeMJeeeer ee Hesner DeeF&v meF&v e eebv eer megeJeueer nesleer. DeeFvemeFve eebes
veebJe cegKelJeskeve meeHes#eleeJeeoeMeer efv eie[erle Demeues lejer leebv eer ekeeMeefJeegle
HeefjCeece, HeoeLeeeer efJeefMe< T<Celee, Jeeleuee Jee Jeeegl euee jsCetbeer ieleer
DeMee Deveske #es$e bleJejner mee GceJeuee Deens. eeleuee F.me. 1905 meeueer
meeoj kesues uee ekeeMeefJeegle HeefjCeeceebJejerue MeesO eefv eyebO eeves HetbpeJeeoeee Heeee
cepeyetl e nesCeele cenJeeeer Yetefc ekee yepeeJeueer. ee keeee&meeer leebv ee F.me.
1921 meeueer veesyesue Heeefjleesef <eke osCeele Deeues. efJeefJ eOe ekeejee yeueebes
Skeef$ekejCe keve les leebes mHe<erkejCe Skeee eeHeeejs os Ceeeener
DeeF&v meF&v e eebv eer eelve kesuee neslee. (Heene: DeJekeeMe-keeU; meeHes#eleeJeeo,
meJe& meeOeejCe; meeHes #eleeJeeo, JeeHeke)
DeeF&k eceeve, ef eefmleDeeve (1858-1930) Fb[esv esefMeeeceOes mebMeesO eve
kejleevee Hee@e fueMe kesuesuee leebotU Keeuueeves `yesefjyesjer' ne jesie neslees DeeefCe
Hee@efueMe ve kesuesuee leeboUeee mesJeveeves leeJej ceele kejlee esles ns oeKeJetv e
26
osCeeNee veso jueB[ee DeeF&keceeve eebv ee es [efjke ne@Heefkevme eebeemeceJesle
1929 meeueee JewekeMeem$eeleuee veesyesue Hegjmkeej efouee iesuee neslee. Hee@efueMe
kejleevee leeboUeee yeee DeeJejCeele Demeuesuee yeer-1 peerJevemeJeeee veeMe
neslees ns veblej Flejebv eer oeKeJetv e efoueecegUs Deele#eHeCes lee peerJevemeJeeee
MeesO eeueener DeeF&k eceeve eebes mebMeesO eve keejCeerY etle Peeues nesles.
DeeF&vemeF&efveeced (Es) DeCegeceebke 99 es ceeveJeefv eefce&le cetueJe. efmeyeesie&,
efIej@mees Je Lee@cemeve eebv eer eeee MeesO e nee[^espeve yee@cyeee jeKeses efJeMues<eCe
keve ueeJeuee. Pu Je Cm eebeeJej DeCegYeerle vet^e@v eee ceeje keve
lemese meeekeuees^eveee JeeHej keve eeeer efv eefce&leer kejleele.
DeeF& vLees J eve, ef J euesce (1860-1927) mes ceejb ie, peeJee ee
Fv[es v es ef M eeeleer ue yes eJej pevceues u ee ves o ue [ee Meem$e% eeuee
Fueske^eskeeef[&D eese@ce (oeeee mHeboveebv es GlHeVe nesCeeNee efJeegleduenjeReer veeWo)
Fmeerpeereer eb$eCee MeesO etv e kee{Ceemeeer 19 24 meeuees Jew ekeereMeem$eeleerue
veesy esue Heeefjleesef <eke os Ceele Deeuee. Deepe oejesieeee GHeeejele Fmeerpeer
cenJeeee ceeveuee peelees.
DeekeeMe peefceveerJeve nJesle ceeje kejCeejs #esHeCeem$e. Yeejleere mebj#eCe
Jew% eeefv ekeebv eer ns efJekeefmele kesues Deens. (Heene Deiveer, He=L Jeer)
DeekeeMeiebiee (efceukeer Jes) DeeHeuee mete& efpeee Ieke Deens leer oerefIe&kee.
DeekeeMeiebiesleuee SketCe leeNeebeer mebKee MebYej Deypeebee DeemeHeeme DemeeJeer.
DeekeeMeiebies es SketCe Jemleg ceeve ns megceejs 200 D eype metee ee Skeef$ ele
JemlegceeveeSJe{s DemeeJes. DeekeeMeiebiee ner meefHe&ueeke=leer Demetv e efleee Jeeme
megceejs 1,00,000 ekeeMeJe<es& Flekee Deens. DeekeeMeiebies ee keWeMeer eeb[
Jemlegceeveees SKeeos ke=<CeefJeJej DemeCeeeer Mekeelee Meem$e%eebv eer Jekele kesueer
Deens. DeeHeuee DeekeeMeiebiesuee oesv e GHeoerefIe&keener Demetv e leebv ee `ce@iesueevees
cesI e' cnCetv e D eesUKeues peeles. D eekeeMeiebiee ner mJele: eflemeebntv e DeefO eke
oerefIe&keebee `mLeeefv eke mecetn' cnCet v e DeesUKeuee peeCeeNee Skee mecetneeer
meYeemeo Deens. DeekeeMeiebiesee kesbeHeemetv e megceejs 26 npeej 500 ekeeMeJe<e&s
Fleke ee DeblejeJej Demeuesuee DeeHeuee met e& ne DeekeeMeiebiesee kesbeYeesJeleer
meskeboeuee De[ereMes efkeueesceerj ee Jesieeves eoef#eCee Ieeueerle Deens. ner eoef#eCee
HetC e& kejCeeme metee&uee megceejs 25 keeser Je<eeee keeU ueeielees. (Heene :
oerefIe&k ee; ce@iesue@v ees cesIe)
Deekegbeke jkeleoeye (efmeme@efueke yue[ esMej) pesJne veeruee leke#eer
Deekeg beve HeeJeles, lesJne jkeleJeeefnveeble efv ecee&Ce nesCeeje meJeele peemle oeye
cnCepes Deekegbeke jkeleoeye. meeceeveHeCes leCeeble ne 110-120 efce.ceer. (Heeje)
Demelees. leCeerle Je efv ele Jeeeece kejCeeNeeble ne oeye 10 efce.ceer. keceer
Demelees. 100 les 140 efce.ceer. meeceeve mecepeleele. ceeveefmeke leeCeecegUs ne
oeye Jee{t Mekelees. (Heene [eeeme@e fueke yue[ esMej)
DeeIeeleer H ees Met U J e o eeJ ej Ceoen (^ es c e@e f ke
jsefke egueesH esejf kee[e& eefme) ieeeer-yewueebee Heesele DeveJeOeeveeves efieUuee
peeCeeNee efKeeemeejKee eskeoej JemletbcegUs GJeCeeje ne Ske Fpeeekeej
Deens. mebyebefO ele eskeoej Jemlet pejeee jsefkeeguece eYeeieeceOes De[ketve,
keeueeblejeves efYeef ekee sot v e, Heefnueeboe GojeJejCeoeneme keejCeerYetle nesles.
leeveblej leer eleerHeeseuee efJeYeeieCeeNee [eeeeceueener sotv e ueiele Demeuesuee
oeeHeelener Fpee kejle, pesL es peeF&ue lesL es eoen efv ecee&Ce kejles Je HeefjCeeceer
jesieemle peveeJej ce=letcegK eer He[les.
DeeIeejkej, Mebk ej Heg <eesece (1884-1960) Yeejleere JevemHeleer
Meem$e%e. leebv eer JevemHeefleMeem$eeyejesyej eeefCeMeem$e, YetieYe&Me m$e eebeener DeYeeme
kesuee. leebv eer cegbyeF& DeeefCe keesuekeelee esL es ceneefJeeeuee HeeleUerJej DeOeeHeve
kes ues . `Yeejleere keesj [Jeent Yeeieele
GieJeCeeNee JevemHeleeRee mJeemeej Je leebes
cetU mLeeve' ee efJe<eeeJej mebMeesO eve keve
leebv eer yeef ue&v e ef JeeeHeereeer [e@k ejs
efceUJeueer, lemese Deebyee, kesUer, Yeeleees
Heerke FleeoeRefJe<eeer meb MeesO evener kesues.
1946 meeueer JevemHeleer Meem$eeee efJeMes<e
DeOeeveemeeer leebv eer HegCes esL es `ceneje^
Demeesef meSMeve Hee@j keefuJnsMeve Dee@He
meeevmesme' ner mebm Lee mLeeHeve kesueer. Deelee ner mebmLee `DeeIeejkej efjmee&
Feqv met' ee veeJeev es DeesUKeueer peeles DeeefCe esL es Flej Meem$eebesner mebMeesO eve
eeueles.
Deeeejveerleer Meem$e (FLee@uee@p eer) : ceeveJeemen meJe& eeCeebleerue HejmHej
mebyebO e lemes e Jele&Cegkeer ee DeYeeme kejCeejer efJ e%eeveMeeKee. 19 73es
peerJeMeem$eeleerue v eesyesue Heeef jleesef<eke efceUefJeCeejs efv ekeesueeme efveyeiexv e DeeefCe
keesv ee[ uee@jsv Pe eebv eer ee efJe%eeveMeeKesuee cenJe eeHle keve efoues.
Deeeove (ceue) Gvneeele efHekeebee DeesUerleerue ceeskeee peeiesle
Gmeees Heee, HeeueeHeeeesUe, njYeje, ient, meeseeyeerv e Fleeoer efHekeebee Yetmee
eket ve peceerv e PeekeCeele esles. eeueee `Deeeove' cnCeleele. vewmeefi e&ke
DeeeoveeSsJepeer Hue@efm ke keeHe[eeener JeeHej kesuee peelees. Deeeove
JeeHejueecegUs peefceveerle Deesue efketve jenles. eeee HeefjCeece cnCetv e ef Hekeebv ee
HeeCeer keceer eeJes ueeieles. peefceveerletv e leCeees yeer GieJele veener. GieJeuese, lej
Debk egjeb v ee met e&ekeeMe v e efceUeueeves les cejleele. DeMee ekeejs, leCeeesner
efv eeb$eCe nesles.
DeepeieeJekej, eerO ej Meebleejece (1907-1994) ceOegcesnlep%e,
mebMeesO eke DeeefCe efJe%eeve emeejke. `[eeyesefke DemeesefmeSMeve Dee@He Fbef[ee'
DeeefCe `Fbef[eve [eeyesefke DemeesefmeSMeve' ee oesv e mebmLeebeer leebv eer mLeeHevee
kesueer. cegb yeF&le Keeme ceOeg cesneRmeeeres Yeejleeleerue SkecesJe jnsp ee ne@efm Heue
leebv eer meg kesues.
Dee%eeJeueer (eeseece) mebieCekeeuee efJ eefM e keeceefi ejer kejeJeeeuee
ueeJeCeemeeer eeJeeeee met eveebes SkemebO e mebkeueve. Skee D eLee&v es ns
27
leeuee efouesu es DeeosM ee Demeleele. mebi eCekeeee JeeHej kejCeeNeeves DeeHeuee
Gefebeer ceeefnleer ee meteveebejs efouesu eer Demeueer lejer eflees Heebl ej
mebieCekeeuee mecepesue D eeefCe meesHeJeuesueer keeceefiejer Heej Hee[Ces Mekee nesF&ue
DeMee Yee<esl e kejeJes ueeieles. DeMee Deves ke Yee<ee Deepe eeefu ele Deensle.
keener Dee% eeJeueer Deepe yeepeejele G HeueyOe Deensl e. meJe&m eeceeve
JeeHejkeleem eeer lee GHeeesi eer jleele. HeCe Ge opee& eer keener keeceef iejer
kejeJeeeeer Peeueeme DeMee Dee% eeJeueeReer Keeme efv eefce&l eer lep%eebke[tv e keve
IeeJeer ueeieles. (Heene ne[&Jes D ej)
DeeeqCJeke Ie[eeU (De@ e@efcek e keu ee@k e) efJ eefMe keeUevebl ej,
DeCetleer ue efk ebJee jsCetleer ue Ie[CeeNee Deetke Heefj Ceeceebee G oe. jeefJeke
Tpee& Mees<etv e Ges efpele nesCes D eeefCe jeJeerk e keeUeveblej eflelekeere T pee&
Glmeefpe&le keve Hejle cetU efmL eleerle esCes , ee iegCeOeceeee JeeHej keve
Deetke keeueceeHeve kejCeejs GHekejCe. (Heene D eceesefv eee Ie[eeU -
meerefP eece Ie[eeU)
DeeoMe& Jeeet (Deeeef[eue ie@me) JeeegbefJe<eeer mebMeesO eve keve eeume&,
yee@Fue, De@Jnesiee[^es Fleeoer Meem$e%eebv eer Jeeetbes keener efv eece jefJeues. ns efv eece
eLeeLe&HeCes HeeUCeeNee meJe& Jeeet bv ee `DeeoMe&Jeeet' (Deeeef[eue ie@me) Demes
cnCeleele. Jeeetbee DeCegjsC etbceOes DeeblejjsCJeer e DeJekeeMe Je, mLeeetH es#ee
peemle Demeles. lej Deeke<e&Ce yeue Metv e ceeveues peeles. leecegUse Jeeetes DeCet-
jsCet eleemLelee (Fue@efmke) iegCeOece& oMe& efJeleele.
Deeef okeWkeer peer efJeleeeer megJeele 3 Je<ee HetJeea ef v ecee&Ce Peeuesuee Skee
HesMeerH eemetv e Peeueer Demes ceeveues peeles. Gleeb leerleerue ee HesMeerle yeoue Peeues.
Deepe leebv ee DeeefokeWkeer Demes mebyeesO eues peeles. lee HesMeerieele meJe& leNnses
peerJeeCet (ye@kesefjee) cees[leele. ns peerJe ieesueekeej efkebJee ueebye Demeleele Je
HesMeer DeeJejCeeYeesJeleer Ceke efYeef ekee (mesue Jee@ue) Demeles. DeeefokeWkeereer
iegCemet$e keW keele Jemele veenerle. iegC emet$e, DeejSveS Je eefL eves HesMeerpeueele
lejb ieleele. Deeef okeW keer leb leg keef Cekee, iee@u ieer, ueekeeef ekee Fleeoer
HesMeerkeCeebee D eYeeJe Demelees. (Heene etke@efjmeesdme)
DeeefopeerJ emebIe (ees esPeesDee) keesC eleerner efJ eefMe jevee vemeues ues
DeefceyeemeejKes eeLeefceke DeJemLesleues DeeefomepeerJe. ns SkeHesMeere Demeues lejer
HesMeerpeueeee leelHegjlee efJemleej keve leeletv e les DeVeHeoeLe& HesMeerle Iesleele Je
HesMeeruee vekees Demeuesues Ieeleke HeoeLe& HesMeer-yeensj mees[leele. lemese meg[esHees[
- vekeueer - Heee, efmeefueee, keMeeefYeke (Heue@peue) eemeejKeer meeOeves JeeHeve
Deeef opeerJemeb Ie mLeueeblej kejleele.
Deeef oefyebot / DeejbYeefyebot (Deesefj peve) keelexMeere efv eoxM eke Heleerle
X-Y De#e efpeLes, mecepee O HeeMeer soleele lees efyebot. ee efyebotee eeer
efv eoxMekeebee efkeb celeer Met v e ceeveuee peeleele. cnCepes O (0, 0). Flej
efyebot ee x DeeefCe y efv eoxMekeeb eer lee efyebotHeemetv e De#eebee meceeblej efoMesv es
Deb lejs cees peueer peeleele.
Deeefoce peerJ eegie (He@efueDeesPeesFke) : YetieYeeae keeueKeb[eleerue DeepeHeemetv e
57 keeser les meeOeejCe 22.5 keeser Je<eeHetJeeaee keeueKeb[. (Heene YetieYeeae
keeueKeb [)
DeeefoceeveJe (nescees Fjsk eme) DeeOegefv eke ceeveJe DeeefCe Jeevej eeCeer eebee
ojceeveeer Gleebleereer Heeejer. Mejerj eMeer keekeesv eele Demeuesu ee HeeJeueeJej
mejU GYes jent MekeCeeje DeeefCe mejU, meceesj, otjJej Heent MekeCeeje Heefnuee
ceev eJe. eeeer GlHeeer megceejs one les yeeje ueeKe Je<eeHetJeea HetJe& Deeefekee-
ceeoeieemkej esL eerue ieJeleeU eosMeele Peeueer DemeeJeer Demes ceeveues peeles.
Deeos Me (meyeef metMeve) meceerkejCeeeer Gkeue D eLeJee meceekeueve
kejCeemeeer cetU euee SsJepeer leeeeMeer mebyebO e pees[Ceeje veJee eue IesTve
cetU meceerkejCe DeLeJee meceekeueve megueYe kejCeeee ke=leerme DeeosMe Heleer
cnCeleele. Goe. x + y = 3(i) Je 2x + y = 4 (ii) eebe r Gkeue kejCeemeeer
(i) Jeve y=3-x ne DeeosMe IesTve lees (ii) ceOes IeeleueeJej y ee ueesHe
nesTve x eer efkebcele efceUles.
2x dt
x 2+1 t
ns veJeerv e eueeleer ue meceekeueve eceeefC ele met$ eele Heeblejerl e Peeueeves meg ueYe
nesl es.
DeeosMe Heleerves meceekeue (Fbef esMeve yeee meyeefmetMeve) cetUeue
x keefjlee veJes eue t ceOes Demee DeeosMe IeeJeeeee keer t ceOes esCeejs Heue
eceeCe met$eele DeLeJee meceekeueeme meesHes nesF&ue.
pesCeskeve eewkeesv eer kebmeele t es Heue esF&ue.
Deee vecegvee (eeseseFHe) SKeeee Jemletes GlHeeove meg kejCeeHetJeea
ef leeer eeeCeer Ies Ceemeeer leeej kes uesu eer eef leke= leer . eeeCeebc eOeer ue
efv ejer#eCeebv egmeej efleeele DeeJeMeke megO eejCee keve lee Jemlet es cees ee
eceeCeeJejerue GlHeeove meg nesles.
DeeOeej meeceeer ([s e) He#e - efo uesueer ceeefnleer. mebKeeMeem$eele leer
mebKeelceke Demeles.
DeevegJ ebefMeke efk ebJee pevegk eer e Yee<ee (pesvesefke kees[) [erSveSee
jsCetbceOes meebkesefleke Heele meeJeuesuee DeevegJebefMeke iegCeOeceeee ceeefnleeres
DevegHe eefL eveebceOes Heeblej kejCeeee efv eeceebee mebe. [erSveSes Ieke
kesJeU eej lej eefL ev eebes Ieke Demeuesueer D eefcevees Deecues Jeerme Deensle.
leecegUs SkeeJesUer [erSveSee meeKeUerJejerue meueie leerv e Ieke efceUtv e Ske
kees[e@v e neslees. leees Heeblej Skee efJeefMe Deefcevees Deecueele eee efv eeceebv egmeej
nesles. D eMee Iekeebee pees[Ceerletv e eefL eveees GlHeeove nesTve DeevegJ ebefMeke
iegCeOecee es ekeerkejCe meeOe nesles.
28
Deeveep eer, ceeef j ee p eeSleevee
(Deeives meer ) (1718- 1799 )
ieef C eleer ef J eMues< eCeeJej oes v e Keb [
ef u eef n ueec eg U s ner Feu eer ev e
ieef C eleer eg j esH eele eefm e Peeueer .
Hecee& v es kee{ues u es ns
y 2 = 4a (2 a-x ) /x,
2
meceerk ejCe pee Jeeees lees `ef Jeed
D ee@ H e D eeiv es m eer ' ef l eee v eeJeeves
D ees UKeuee peelees .
DeeefH e JevemHeleer (SefH eHeeF) Flej JevemHeleeRee DeeOeejeves HeCe HejesHepeerJeer
vemeCeeNee JevemHeleer. ekeeMemebMues<eCeeee eefeesletv e lee mJelees DeVe-HeeCeer
eeyeeyeleer le mJeleb$e Demeleele. Dee@efke&[meejKee keener JevemHeleer Deeby ee efkebJee
lelmece ogmeNee ceesee Je=#eebee HeebeebJej Jee{leele. Heebeebee lee Hekele DeeOeej
Iesleele. yeekeer DeVe-HeeCeer eeyeeyeleerle lee mJeleb$ e Demeleele.
Deeyesue Heeefj leese<f eke vee@Jexee efJe%eeve DeeefCe Jee*dcee Dekeeoceerke[tv e
2003 meeueeHeemetv e Keeleveece ieefCelelep%e veerume D eeyesue (1802-1829)
eeee veeJeeves ieefCeleele efJeMes<e mebMeesO eve vewHetCe oeKeJeCeeNee ieefCelelep%eeme
efouee peeCeeje peeieefleke mJeHeeee Heg jmkeej. ee Hegjmkeejeee efJepesleeme
mevceeve efevn Je 8 ueeKe 16 npeej [e@ueme& cnCepes peJeUpeJeU 4 keeser
Heeebeer jesKe jkekece osTve ieewjJeues peeles.
DeeYeemeer Heo (meg[esH eesef[ece) HesMeeRceOes Skee peeiesHeemetv e ogmeNee peeieer
nueCes efk ebJee pebletbv ee efieUtv e leebee mebnej kejCes ee efeee kejCeemeeer
He=YeeieeJej ekeuesuee HesMeerpeueeee esemee HebKeemeejKee Keb[. HesMeerpeueeleerue
De@eqkeve ee eefL eveecegUs HesMeerpeueeee Yeeieeeer met#ce He[He[ nesles. ne Yeeie
mebm eie& kejCeeNee pebl etb v ee Deele Dees{ tv e Iesl ees Je lesL et v e Heg{ s leeb ee
ueeemeesmeescmeceOeerue efJekejebejs veeMe neslees.
DeeYeemeer eeflecee (Jne&gDeue Fcesp e) DeejMeeee efkebJee efYebieeee meneeeves
Jemletb ee eeflecee efv ecee&Ce nesT Mekeleele. eefleceeb Hewkeer pee eeflecee He[eeJej
IesCes Mekee nesle veener, DeMee eefleceebv ee DeeYeemeer eeflecee cnCeleele.
DeeYeemeer mele (Jne&gDeue efj e@efueer) : mebieCekeeee ceoleerv es efv ecee&Ce
kes ues uee mele
ef keb Jee keefu Hele
JeeleeJejCeeee
DeeYeemeer ogefv eesle
JeeJe os C eejs
leb $e% eev e. eele
ceg KelJes
meb i eCek eeee
He[eeJej meeoj
kesuesuee o=Me ceeOeceeletv e ne mebHeke& meeOeuee peelees. HeCe keener DeeYeemeer
meleeee Deeef Je<keejebceOes OJeveer efkeb Jee mHeMe& ee mebJesoveebejs ner ceeCemeeee
ceWotuee mebosMe HeeJeues peeleele. efJeceeve efkebJee DeblejeUeeve eeueJeCeees eefMe#eCe
osCeemeeer ee eCeeueeree ceesee eceeCeeJej JeeHej kesuee peelees. lemes eefMe#eCe
osCeeNee eb$emeeceeeruee efmeceguesj Demes cnCeleele. (Heene jbieerle efe$e)
DeeYeemeer Gvceeo (n@uegmeervesMeve) eeceOes SKeeee jesieeee Keese Yeeme neslees.
ner ceeveefmeke efJeke=leer Deens. eele ceeveefmeke Je Meejerefjke efevns efomeleele; HeCe leer
FbefeeMeer efv eieef[le vemeleele. eebee Giece jesieeee ceveeleerue megHle YeeJeveebMeer
Demelees; HeCe GsMe cee$e keenerlejer meeO eCeeke[s Demelees. eele keener JesUe mce=efleYebMe
neslees, lej keO eer SKeeoe nele-Heee SkeeSkeer uegUe He[lees; HeCe leeee esleemebmLesMeer
mebyebO e vemelees. efnHeesesermeves eees eLece efv ejer#eCe kesues; HeCe leeves ieYee&MeeeMeer
leeee mebyebO e pees[uee. keejCe, ne Gvceeo yeNeee JesUe eqm$eeelb e Dee{Ulees.
ceevemeesHeeej, Deew<eOes Je mebceesnve eebv e r eemeeer GHeeej kesuee peelees. vekekeer
keejCe Depetv e keUuesues veener. (Heene Yeeme)
DeeceebMe (ef[mesv^er) DeeceebMe ne jesie Deefceyee efkebJee efMeiesuee ef[meWsefjS
ee pebletbee mebmeiee&cegUs neslees. ee jesieele Deele[eebv ee metpe esl es Je Heesele
ogKetv e JeejbJeej Meeweeme nesles. Meeweele yegUyegUerle Mues<ce efkebJee jkele Demeles.
Jeweeqkeleke mJelee ve yeeUieueeme DeeceebMeeeer ueeieCe peJeUee Jekeleerme
nesT Mekeles.
Deecue (De@efme[) eJeCeeceOes efJejIeUleee peer jmeeeves DeeeveerYeJeve efeesv es
Oeve efJeegle eYeeefjle nee[^espevees Deeevme H+ efkebJee eese@v e efv ecee&Ce kejleele,
leebv ee Deecue Demes cnCeleele. Deecueees DeecueejercegUs GoeefmeveerkejCe nesTve
#eej leeej nesleele. Deecueeee DeeeveerYeJeveeee eceeCeevegmeej leeeer eyeuelee
jefJeleele. (Heene Deukeueer)
DeecueJe<ee& (De@efme[ jsve) HeeJemeees LeWye DeekeeMeeletv e peefceveerke[s esle
Demeleevee nJesleerue Jeeet Je OegefuekeCe leele efcemeUleele. meuHej DeeefCe veee^espeve
eebeer Dee@eqkemepeveyejesyejeer mebegies nJesle Demeueeme leer HeeJemeeee HeeCeele
efJejIeUleele DeeefC e les HeeCeer Deecueegke le nesles. D eecueJe<ee&JeecegUs peefceveeree
keme keceer neslees, Pee[ebee Heev eebleerue nefj leJeeee veeMe neslees, eeCeebee
Deejes ieeme yeeO ee nesles. DeecueJe<ee& veoer-leueeJeele HeesneseueeJej HeeCeeleerue
ceeMeebee peerJe peelees. meeOeejCe HeeJemeees Deecuecetue meeceg (HeerSe) meeleee
peJeUHeeme Demeles, lej DeecueJe<ee&Jeees cetue HeeeHes#eener keceer Demeles . ee
Jeeetb eer efv eef ce&leer kejCeejs Jeeet keejKeev eeb ee Heefjmejele peemle eceeCeele
Demeueeves, lee Yeeieele DeecueJe<ee& nesCeeeer Mekeelee peemle Demeles.
DeecueefJ ecuelee Heefj ceeCe / meeceg (HeerSe mkesue) : 0 les 14 ee cee$esle
HeoeLee&bc eOeeru e nw[^ espeve Deeeveebeer cee$ee Je leeejs leeeer DeecueefJecuelee
oeKeefJeCeejs HeefjceeCe. Meg HeeCeer Goemeerv e Demeueeves leeeer DeecueefJecuelee
7 Demeles. Keeueerue HeefjceeCe Deecuelee lej 7 Jejerue cee$ee efJecuelee oMe&efJeles.
DeeeDeeeSmeF&Deej (DeeePesj ) cetueYetle efJe%eeveees Ge efMe#eCe osCeeNee
29
opexoej mebmLee efv ecee&Ce kejCeeee GsMeeves kesv mejkeejves Heg{ekeej IesTve
mL eeHev e kes uesuee mebmL eebeer ceeef uekee. ee mebm LeeceOes Yeewef lekeMeem$e,
jmeeeveMeem$e, peerJeMeem$e DeeefCe ieefCele ee efJe<eeebceOes DeeeDeeeeree OeleeaJej
yeejeJeerv eblej Heee Je<eev eer Les SceSmemeer HeoJeerHeelees Skeef$ele Heleeres efMe#eCe
osCeele esles. lemese lee Heg{eru e HeoJeebmeeer meb MeesO ev e kejCeeeerner meese
mebmLeeb ceOes Deens. ee mJeeee mebmLee Demetv e leebv ee DeefYecele efJeeeHeerebee
opee& osCeele Deeuee Deens. meOee HegCes, keesuekeelee DeeefCe ceesneueer esL es DeMee
mebmLee keee&jle Deensle. Hejbleg 2008 meeueee DeLe&mebkeuHeele DeeCeKeer leerv e
mebmLee mLeeHeve kejCeeee efv eCe&e IesCeele Deeuee Deens.
Deeele (jsk eBieue) pee eewkeesv eeee eleske keesv e keekeesv e Demelees,
Demee eewkeesv e. Deeeleeee mebcegKe efMejesefyebotbv ee pees[CeeNee js<eebv ee `Deeeleees
keCe&' cnCeleele. D eeeleees keCe& Ske He Demetv e HejmHejebv ee ogYeeieleele.
Deeeleeee eejner yeepetbee ueeby eeree yesjpes uee `Deeeleeeer Heefjefceleer' Demes
cnCeleele. Deeeleeee keekeesv e kejCeeNee ueieleee oesv e yeepetbee ueebyeeree
iegCeekeejeves Deeeleees #es$eHeU efc eUles.
Deeeve (Deeeve) DeCetceOes $eCeeYeejerle Fueske^e@v eeer mebKee OeveeYeejerle
eese@v eee mebKesSJe{ere Demeueeves cetU DeCet efJeegledeYeejerle ee Goeefmeve
Demelees . Hejbleg Jeeet ceOes efJeegle efCeieer He[ueer efkebJee HeoeLee&letv e Tpee& egkele
efJeegledeYeejerle keCe Jeenle Demeleerue lej DeCet efJeegledeYeejerle nesleele. DeMee
efJeegledeYeejerle DeCet DeLeJee DeCegbee ieeuee Deeeve cnCeleele.
Deeeve efJ eefvecee (Deeeve SkemeeWp e) : keener Dekeeye&v eer DeeefCe keeye&v eer
Deeeefv eke mebegies, DeeefCe Deeeefv eke mebegies efJejIeUueer Deensle Demes eJeCe,
eebee mebHeke& Deeueeme, mLeeetleerue keener Deeeve efJemLeeefHele nesTve eJeCeele
peeleele DeeefCe eJeCeeleerue keener Deeeve mLeeetle efmLej nesleele. SketCe efJeegledYeej
cee$e keeece jenlees. Goe. efPeeesu eeF (De@u egef ceefv eece, meesef[ece efkeb Jee
ke@efuMeecees mebegk ele efmeefuekes) mlebYeeletv e og<Hesve HeeCeer HeeefJeueeme, lee
HeeCeeleerue ke@efuMeece DeeefCe ce@ivesefMeece Deeeve, efPeeesue FJej Mees<eues peeTve,
efPeeesueeFes meesef[ece Deeeve HeeCeele peeTve les megHesve nesles. peueeMeeebes
HeeCeer MegO oerkejCeemeeer ner eefeee cees ee eceeCeeJej JeeHejleele.
Deeeveebyej (DeeeveeseqmHeDej) He=L Jeeree JeeleeJejCeees mlej Hee[uesues Deensle.
ceOeebyejeee yeensjerue DeeJejCe cnCepese Deeeveebyej nese. eele cetueJes ner
Deeeve mJeHeele Demeleele. lemese leele cegkele Fueske ^e@v mener D emeleele.
mete&efkejCeeleerue pebyetHeej efkejCeebcegUs Deeeveebyejele DeeeveerYeJeve eefeee Ie[tv e
esles DeeefCe HeoeLee&es cegke le Deeevme DeeefC e Fueske^e @v me leeej nes leele.
Fueske^e@v mecegUs jse f[Dees lejbieees HejeJele&v e nesles. YetleueeJeve ee DeeJejCeele
jsef[Dees uenjeRes mebosMe HeeefJeues peeleele. leebes HejeJele&v e nesTve otjotjee
jsef[DeeskeWees keee&ece DeeHeCe Ssket Mekelees. ceeveJeefv eefce& le ke=ef$ece GHeen
ee DeeJejCeelee He=L JeerYeesJeleer efHejles sJeues peeleele efkebJee JesieJeis eee GbeerJej
efmLej sJeues peeleele. (Heene m^@ eseqmHeDej)
Deeeefveke yebO e (Deeeefveke yee@v[) : Skee DeCetes keener Fueske^e@v e ogmeNee
DeCetee ke#esle iesues lej Fueske^e@v e osCeeje DeCet OeveefJeegledYeeefjle neslees DeeefCe
IesC eeje D eCet
$eCeefJeegledYeeefjle
nesl ees. leeceg Us
Fuesk e ^e sm@e fke
yeue efv ecee& C e
nesTve Deeeefv eke
yebO e efv ecee&Ce neslees.
eJeCeele ns oesv e
Deeeve mJeleb$eHeCes jent Mekeleele. Deeeefv eke yebO e cegKele: Dekeeye&v eer #eejele
efv ecee&Ce neslees. (Heene jemeeeefv eke yebO e)
DeeeefvekeJee (Feqk eueeqH ke) HeL Jeer ner metee&YeesJeleer eoef#eCee Ieeueerle
Demeueer lejer HeL JeerJejee efv ejer#ekeeuee mete& ne He L Jeeruee eoef#eCee Ieeueerle
Demeueees Yeemeles. ee meeHes#e eoef#eCescegUs HeL JeerJeve Heenleevee Je<e&Yejeee
keeueKeb[ele met e& ne leeNeebee Heee&YetceerJ ej Jeleg&Uekeej ceeiee&v es mejkeleevee
efo melees. metee&ee DeekeeMeeleuee ne ceeie& oMe&JeCeeNee keeuHeefv eke js<es uee
`Deeeefv ekeJee' cnCeleele. Deeeefv ekeJe eees Jeleg&U ns Jew<egefJekeJe eeee Jeleg&UeMeer
23.5 DebMeebee keessv e kejles. (Heene : Jew<egefJekeJe e)
DeeeveerYeJeve (DeeeveeePesMeve) : keesCeleener ceewueeee Goemeerv e DeCet, leeleerue
Ske Fueske^e@ve ieceeJevt e efkebJee efceUJetve, Oeve ekf ebJee $eCe Jeepr eYeeefjle nesTve leeee
Deeev e efv ecee&Ce nesCeeeer efeee. jemeeeefv eke efeescegU,s Heesuej efJeeJeele efJeeJe
HeoeLe& efJejIeUueecegUs efkeb Jee eKej eejCeeee ceeje keve DeeeveeYr eJeve Ie[t Mekeles.
ee eef eesle Skee DeCetke[tv e ogmeNee DeCetke[s Fueskee^ @v eeer osJe CeIesJe Ce nesles.
DeeeveerYeJeve Jee&med (DeeeveeePesMeve HeesseqvMeeue) : ceewue ee DeCetletv e efkebJee
mebegieeleerue SKeeee DeCetletv e Ske Fueske^ev@ e yeensj {keuetv e OeveYeeefjle Deeev e evf ecee&Ce
kejCeemeeer ueeieCeejer efkeceev e Tpee& cnCepes lee DeCetes DeeeveerYeJeve Jee&med.
DeeeefJ e&ve, merH eve je@ye& (1962-2006) eek@ ee[s eeue nvj ee esHeCe
veeJeeves eefme Peeuesuee Dee@m^sefueeeleerue leCe efv emeie&j#eke. Jeeeee veJeJee
Je<ee&Heemetv e leeves megmejeRee MeesO e Ieeeuee megJeele kesueer nesleer. otjoMe&v eJejerue
leees efv emeie&, eeCeer Je leebes j#eCe eebefJe<eeeres keee&ece ueeskeef ee Peeues. ee
30
Oee[meer mebMeesO ekeees mecegeleerue Oeeskeeoeeke peerJeebJejee keee&eceees efe$eCe
kejle Demeleevee efmbie js ceeMeeee MesHeeree le[eKeeves efv eOeve Peeues.
Deeeuesdme Dee@H e ueBiejn@vme jkeleeleeru e meeKejses efv eeb$eCe kejCeeNee
Deblem$eeJeeb eer efv eefce&leer kejCeeNee mJeeogefHeb[ eleerue ieesueekeej HesMeeRee mecetn.
eeleerue DeuHee HesMeer iuegke@iee@v ees lej efyeeHesMeer Fvmegefuevees GlHeeove kejleele.
pece&v e Mejerjjevee Meem$e%e ueBiejn@v me eebv eer 1869 ceO es ee HesMeer MeesO etv e
kee{uee. (Heene mJeeogefHeb[)
Deeemeesesefveke meceeve jmeeke<e&Ce oeye Demeuesues eJeCe. meceeve jsCJeere
leerJelee Demeueeves Demes Dee{Ules. jmeeke<e&CeecegUs ner eJeCes keenerner DeefO eke
efceUJele v eenerle Deiej keener ner ieceeJele veener le. ceeveJeer jkele DeeefCe 0.9
kekes efceees eJeCe ner Gece GoenjCes. oesv nerceOes meceeve jmeeke<e&Ce Demeueeves
leer Skeceskeeble jmeeke<e&Ce efeesejs efcemeUle v eenerle.
Deeemeesesvme peebee DeCegieYee&leueer vet^e@v eeer mebKee meceeve Demeles Demes
JesieJesieee cetueJeebes mecemLeeefv eke. Goe. 14C, 15N, 16O keeye&v e, veee^espeve
DeeefCe Dee@ eqkemepeve ee leerv e JesieJesieee cetueJeebee ee mecemLeeefv ekeebceOes
8 vet^ev@ e Deensle.
Deeemeesyeej nJeeceeveMeem$e meceoeyejs<e . SKeeee eosMeeleerue vekeeMeeJej nJesee
meceeve oeye DemeCeeNee efyebotbvee pees[Ceejer js<ee. eeee GHeeeis e nJeeceev eeleerue yeoueebee
Deboepe kejCeemeeer neslees. efceefueyeej ns Skeke nJes e oeye ceespeCeekeefjlee JeeHejleele
Je mecegmeHeeerme meeceeveHeCes nJes ee oeye 760 ceer.yeej SJe{e Demelees.
YeeweflekeMeem$e : peebee DeCegYeejebeer cee$ee meejKeer Demeles Demes JesieJesieee
cetueJeebes mecemLeeefv eke. Goe. 14 C, 14N, 14 O keeye&v e, veee^es peve Je
Dee@eqkemepeve ee leerv e JesieJesieee cetueJeebee ee mecemLeeevf ekeebceOes DeCegYeej
SkemeejKeee cnCepes 14 Deens.
Deeeece (De@eqcHueet[) uebyekeeee Skee DeeboesueveeceOes ceOeefyebotHeemetvees
meJeele peemle Deblej. OJeefveuenjeRee Deeeeceeee eceeCeele OJeveereer leerJele Demeles.
Deeeece mebmkejCe / efJ eHeCe (De@eqcHueet[ cee@[eguesMeve) jsef[Dees
e#esH eCeeceOes OJeveeruenjer Jeenke-uenjeRJeve Jeentv e vesuee peeleele. Jeenke
uenjeRle oesv e Ieke Demeleele. uenjeReer Gbeer cnCepes leekeo DeeefCe uenjeReer
JeejbJeejlee. De@eqcHueeg[ (Gbeer) cee@[eguesMeveceOes uenjeRee GbeerJej mebmkejCe
keve leekeo Jee{Jeueer peeles. cee$e JeejbJeejlee yeouele veener.
Deeegk ee (Fbj egevf eJnefme&er meWj Hee@j De@m^evs ee@ceer DeB[ De@m^esefH eefp ekeme)
efJ e eeHeer D ev ego ev e D eeees ieev es Heg Ceele peebl e v eejUerk ejeb ee
meb eeuekeHeoeKeeueer 1988 meeueer mL eeHev e kesues ueer mJeeee mebm Lee.
KeieesueefJe%eeveeee meJe& MeeKeebceOes cetueYetle mebMeesO eve, DeO eeHeve kejCeemeeer
osMeeleerue efJeeeHeerebceOeerue mebMeesO ekeebv ee megefJeOee HegjefJeCeees keece ner mebmLee
kejles. mebmLesceOes Deeblejje^ere opee&es mJeleb$e mebMeesO evener nesles. meJe&meeceeve
pevelesc eOes KeieesueMeem$eeeer DeeJe[ efv ecee&Ce kejCeemeeern er efJeefJeOe GHeece
mebmLesceOes jeyeJeues peeleele.
DeeegJ es&o : jesieefv eoeve Je GHeeej eemeeer JeeHejueer peeCeejer eeeerv e HeejbHeefjke
Yeejleere Jewekeere eCeeueer. ne DeLeJe&Jesoeee Yeeie Demetv e ee Deejesie Heleeree
Giece Jesokeeueer v e Demeueees ceeveCeele esles. ee Heleerv egmeej jesi e efkeb Jee
JeeO eer eeb es Skee cetueYetle keejCe Mees O etv e leeJej GHeeej kejCeeSsJ epeer
mebHet Ce& Mejerjeleerue IekeebceOeeru e njJeuesues meblegueve leeme keejCeerYetle Deens
ee mebkeuHevesv egmeej GHeeej kejCeele esleele. ee GHeeej Heleerle JevemHeleer,
jemeeeefv eke cetueJes lemese eeef Cepe Iekeebee JeeHej kejCeele eslees. eeee
Deelee peieYej ceesee eceeCeeJej eeej nesle Deens.
Deeees [erve (I) 53 DeCegeceebkeees n@ueespeve ieeleues efJeefMe Jeemeees
cetueJe. ns keeUmej Je IeveHeele Dee{Ules. HeCe menpeHeCes nJesle G[tv e
peebY eee jbi eees JeeegHe OeejCe kejles. jbi e leeej kejCeemeeer, #eej Je
jmeeeves GlHeeefole kejCeemeeer, Deew <eOes yeveefJeCeemeeer les JeeHejleele.
DeejDeejSue (efj peveue ef j mee& ue@yeesj sjer) ee keeTeqv meue Dee@He
meeebefefHeke De@C[ Fb[eqm^D eue efjmee& (meerSmeDeeeDeej) ee ecegKe mebmLesee
MeeKee Deensle. peccetceOes 1957, peesjneceOes 1959, YegJevesejceOes 1964,
ef$eJeWceOes 1976 Je YeesHeeUceOes 1981 meeueer DeejDeejSueee MeeKee meg
31
Peeuee Deensle. ee mebmLeebv eer DeeHeeHeuee Yeeieele Meem$eere mebMeesO eve Je ceeefnleer
ieesUe kejCes ne GsMe sJeuee. peccet MeeKesv es megiebO eer Je Deew<eOeer JevemHeleeRee
Jee{erle yejere megO eejCee kes ueer. eeesi e MeeUsv es Hees@efM eDece Je yees j@kemeee
Deke& kee{Ceeee Heleer MeesO etv e kee{uee. peesjn MeeKesv es oie[er keesUmee,
keeye&v e, efmeceW DeeefCe keeieo eebee Deeweesefieke GlHeeoveeee Heleer efv ecee&Ce
kesuee. lemese ee MeeKes v es Deew<eOeer DeeefCe megiebO eer JevemHeleeRee Deke& DeeefCe
lesue kee{Ceeee Heleer MeesO etv e kee{uee. lee Gej-HetJe& eosMeele yeNeee
eceeCeele JeeHejuee peeleele. YegJevesej MeeKesv es MesleerMeem$e Je jmeeeveMeem$eeJej
DeeOeeefjle Deeweesefieke GlHeeoveele Heg{s HeeTue ekeues Deens. ef$eJeWce MeeKesv es
ef Hekeeb eer keeHeCeer PeeueeJej cemeeues lemes e Heeceles ue eeb ee Deeweese fieke
HeeleUerJejerue efv eefce&l eeree Heleer Jee{efJ euee. YeesHeeU MeeKes v es efc eeOeelet Je
eb$eebee efv ejefv ejeee Yeeieebee efv eefce&leeree Heleer Jee{efJeuee. yeebO ekeeceeuee
ueeieCeeNee Jemletbee efv eefce&leeree Heleer efv ecee& Ce kesuee.
DeejSveS (jeeyees veteqk eueke Deecue) HesMeerceOeerue ogmeNee eceebkeees
cenJe Demeuesues vete qkeueke Deecue. jeeyeespe Meke&je, Hee@ mHeses jsCet DeeefCe
iJeeefv eve, meeeesefmev e, De@[sefv eve Je egj@efmeue ee eej IekeebHewkeer Ske. eebee
meb eg ieelet v e ee
veteqkeueke Deecueeee
meeKeUer leer ue Ske
ke[er leeej nes les.
D eMee Dev esk e
ke[eeb ee
pees [Ceerl etv e
DeejSveSee cenejsCet
leeej neslees. leebee
keee& eCeeueer v egm eej
leebes leerv e ekeej
Deensle.
1) jeeyees Pees ceue
DeejSveS (rRNA)
jeeyeesPeesceee Ieke
Demeuesuee DeejSveSee jsCet. 2) cesmesv pej DeejSveS (mRNA) . HesMeerkeWeleerue
pevegk eebceOeer ue DeLee&l e [erSveSee meeKeUerJejerue mebosMe eefL eveebeer efv eefc e&leer
kejCeeNee jeeyeesPe sceHeele Jeentv e vesCeeje otle jsCet Je 3) ^evmeHej DeejSveS
(tRNA) ot le DeejSv eSJejerue mebo sMeev egmeej Ieke Deefc evees Deecueeb v ee
jeeyeesPeesc eHeele DeeCetv e leeb ee pees [Ceerme menee kejCeeje jsCet. eeHewk eer
eleskeeee jeveeyebO e JesieJesieUe Demelees. (Heene [erSveS)
DeejSveS FbjefH eDejvme / DeejSveS-Deee DeCegkeWeleerue pevegkeOeejer
[erSveSJejerue Iekeebee eceJeejeres eefleefyebye OeejCe kejCeejs otle. DeejSveSes
jsCet leer ceeefnleer eefL eveebes GlHeeove kejCeeNee DeCegkeW eyeensjerue jeeyeesPeesce
ee GHeebieeke[s HeesneseJeleele. lee DeejSveSee keeceele yeeOee DeeCetv e eefL eveebes
GlHeeov e yebo kev e pevegkeees keece yebo kejCeees leb$e. pej ke=ef$eceefjlee
oesv e Oeeieeee SceDeejSveSee jsCet yeveJetv e HesMeeRceOes Ieeleuee lej keener efJekejebee
ceoleerv es lees DeeHeuee meceeve DemeCeeNee Ske Oeeieeee SceD eejSveSee HetCe&HeCes
veeMe kejlees Je ee pevegkeees keece HHe kejlees. ns leb$e JeeHeve S[dme, lemese
ke@vmejmeejKes ogO e&j jesie yejs kejCeees mebMeesO eve peieYej eeuet Deens Je leeme
eMe efceUle Deens.
Deej.[er.Skeme. Deleble mHeeske HeoeLe&. Heeb{je, mHeefkecee mJeHeeee
jmeeeve er.Sve.er. (^eeveee^esesuJeerv e) Hes#ee oer[He peemle mHeeske. leees
jemeeeeefv eke veeJe meeekeueesv eeF& Demetv e ^eeveee^es^eecesefL eueerv e ^eeDeceeF&v e
ns leees jeveelceke mJeHe Deens.
Deejmee (efcejj) Gece, mJe, iegUiegUerle, HeejoMe&ke meHee keeesee
He=YeeieeJej ekeekeerle HejeJele&ke HeoeLee&ee Lej efoueeme lee He=YeeieeJeve
ekeeMeees HejeJele&v e nesles DeeefCe meHee Deejmee leeej neslees. (Heene DebleJe&e
Deejmee, yeefnJe&e D eejmee)
Deeefj eeve egjesefHeDeve DeJekeeMe mebmLee (egjesefHeeve mHesme Spev meer) ee JeeHeejer
DeJekeeMe kebHeveeres GHeen e#esHeCeeeve. Yeejleees Fvme@ ceeefuekesleerue Deveske
GHeen eee Deeefjeeve DeeqiveyeeCeebv e r ke#esle emLeeefHele kesues Deensle.
DeejesH eCe (^evmeHeueebsMeve) Tleer efkebJee DeJeeJe jesHeCe. lJeeses DeejesHeCe,
cet$eefHeb[ DeejesHeCe, lemese kee@efv e&ee DeejesHeCe ns Deepe mejmeke kesues peeCeejs
DeejesHeCe nese. Tleer/mveeet eebeer DeesUKe ns ee leb$eeleues cegKe Dem$e Deens.
leecegUs oesv e Jes ieJesieee Tleer/mveeet Skeceskeeb v ee meeceeJetv e Iesleele efkeb Jee
veener ns leeJeve keUles. DeesUKeosKe vemeCeejs mveeet/Tleer DeejesHeCe mJeerke=le
kejle veenerle, Mejerj leebv ee v eekeejles.
Deejesner (keueeecyej) veepetke Jesueer HeesL ee@memeejKee Deeieblegke cegUebee
meneeeves efkebJee ke=<CekeceUeee meg$eemeejKee efJeefMe DeJeeJeeves Deve JevemHeleer
/ Je=#e ef kebJee keg ueener DeeOeejeJej e{CeeNee JevemHeleer. keener JesueeR v ee
met$eemeejKes (sv [^erue) Debie vemeles. HeCe mebHetCe& Jesuee DeeOeej Je=#e efkeb Jee Heeboeruee
efmebiemeejKes JesesUs kejerle Jej e{les, DeMee JesueeRuee dJeeevej cnCeleele.
Deeefk e&efce[erp e (F.Het. 287-217) ieefCeleeee Meg Je GHeeesefpele MeeKee
lemese Yeewefl ekeMeem$eeleerue leeee eesieoeveecegUs leeme es Meem$e%e cnues
peeles. leev es p eer efkeb cele 3.1408
DeeefCe 3.1429 ojceev e kee{ueer nesleer.
ef meefmeueer ee neejes jepeeee meg JeCe&
cegkeg eleer ue YesmeUer ee Mees O e Iesl eevee,
leees `Jeele yeg [Jeuesuee HeoeLee& es
Deekeejceev e leev es yeepetme meejuesuee
Jeeee DeekeejceeveeFlekes Demeles,' ns
Deeefk e&efce[erp e leJe emLeeefHele Peeues.
lejHe, efJ eefnjerl etv e HeeCeer kee{Ceeee
Deeefke&efce[erpe met, Jew% eeefv eke keuet Hlee JeeHev e Me$etHeemet v e j#eCe kejeeeer
meeOeves ner leeeer JeJenejesH eeesieer eb$es. cesPejceW Dee@He meke&ume, Heueese fbie
32
yee@[erpe Dee@v e eqmHeD eme& DeB[ efmeueW[me& ner leebeer Hegmlekes Demeueees GuuesKe
meeHe[leele. Heeeeee JeemeeFlekeee Gbeeree Je= eefeeerle lesJe{eee Jeemeeee lee mebegieeceOeerue / jemeeeefv eke HeoeLee&leerue Dee&lee Mees<etv e IesCeemeeer sJeuesues
ieesue Deebleefue&efKele kes uesueer Deeke=leer leeee meceeO eerJej keesjuesueer Deens.
DeekeeMeeleues en, met e& Je eb eeb ee neueeeueer oeKeJeCeeNee
leejebieCeeee eefleke=leereer efv eefce&leer kes ueer.
Deeefk e&efceef[pees leJe (Deeefk e&efceef[pe ef eeqvmeHeue) Deeefke&efceef[peves
lebjieCeeNee HeoeLee&eJf e<eeer efv eece ceeb[uee. keesCeleener mLeeeHt eoeLe& Jeele DebMele
DeLeJee HetCe&le yeg[efJeueeme DeeHeuee DeekeejceeveeSJe{e Je efJemLeeefHele kejlees,
ee efJemLeeefHele Jeees Jepeve Jeele yeg[efJeuesuee HeoeLee&ee JepeveeSJe{s Demeles.
lemese HeoeLe& Jeele yeg[efJeleee leeee Jepeveele Ie esles. ner Ie leeves efJemLeeefHele
kesuesuee Jeeee JepeveeSJe{er Demeles . leeceg Use HeoeLe& Jeele yeg[sue kee
lejbiesue ns meebielee esles. HeoeLe& Jeele yeg[efJeleee leeee Jepeveele esCeejer ner
Ie HeoeLee& Jej Jeeves ueeJeuesuee HueeJeer yeueecegUs Demeles DeeefC e DeeYeemeer
Demeles.
Deeefk e&k e meke&ue : 66 DebMe Gej De#eebMeeHeueerke[erue Gej OegJeeHeeleee G<Celee, HebHeeejs Kesetv e IesCeeeer JeJemLeener kesuesueer Demeles.
eosMe. oef#eCeske[erue DeMeee eosMeeme Debeeqke&ke meke&ue cnCeleele. Gej
Oe=Jeere eosMe yeHee&eefole Demetv e eecegKeeves meeiejer Deens. vee@Jex, mJeer[ve,
efH eveueb[, [sv ceeke&,
Deueemkee, jefMeee,
eer v eueb [ Je
D eeF& m eueb [ ee
osMeeleerue YetYeeie ee
eosM eele D eb leYet &l e
nesl ees . ee eosM eele
D elebl e leg j Uke
uees keJemleer D emet v e
esL eerue meeiejele Jnsue, meerue Je Jee@uejme ns ceemes Dee{Uleele lej peefceveerJej
Deleble legjUke JevemHeleer Demetv e jsv eef[Dej ne nefjCeemeejKee eeCeer Dee{Ulees.
iueesyeue Jee@efc e&biecegUs O e=Jeer e eos Meeleer ue yeHe& efJ eleUueecegU s ee eosMeeee
DeefmlelJeeme Oeeskee efv ecee&Ce Peeuee Deens.
Dee&lee (egefceef[er) nJesleerue yee<Heeee eceeCeeme Dee&lee cnCeleele. Jee{lee
leeHeceeveeyejesyej nJeseer yee<He Oeve sJeCeeeer #eceleener Jee{les. G<Ce, oce
nJescegUs Ieece Je LekeJee peemle eslees. nJesleerue ele#e yee<He Dee&lee oMe&Jeles
DeeefCe leee nJesle peemleerle peemle ceeJet Mekesue Flekes yee<He eebee iegCees ejeme
meeHes #e Dee&lee cnCeleele. keesj[e ([^ee yeuye) DeeefCe Deesuee (Jes yeuye)
leeHeceeHeke Skeee JesUer JeeHev e meeHes#e D ee&les es ceeHeve kejleele DeeefCe
kek eeebceOes ceeb[leele.
Dee&lee Mees< eke ([sefmekesj) SKeeee HeoeLee&leerue efkebJee Jemletleerue Dee&lee
Mees<etv e IesTve lees HeoeLe& / Jemlet Dee&lee efJejnerle kejCeejs PeekeCe Demeuesues
keeeses Yeeb[s. ee Yeeb[ eele leUeuee ke@equMeDece keueesjeF&[ efkeb Jee lelmece
Dee&lee Mees<etv e IesC eeje jemeeeefv eke HeoeLe& sJeuesuee Demelees. efJeMes<ele keener
eb$eebes yeejerke megs Yeeie Dee&leecegkele DemeeJesle eemeeer ns keeeses Yeeb[s lee
Demeles. keener JesUsme les Yeeb[ s nJee efJejner le kejCeemeeer leeleueer nJee,
DeeyeexJ ne& ejme [eme Jeiewjs keer keeoer mebO eerHeeo eeCeebee ceeOeceeletv e
peebee emeej neslees Demes efJe<eeCet. HeerlepJej, [Wiet, ceWotpJej Fleeoer jesie ee
DeejyeesJne& ejmeceg Us nesleele.
Deece&m^Beie, veerue (1930- )
ebeJej HeeTue sJeCeeje Heefnuee ceeveJe.
`DeHeesuees-11' ee `veemee'ves DeeKeuesuee
Decesefjkeve ceesefncesejs efoveebke 20 peguew,
1969 jespeer veerue Deece&m^eB ie DeeefCe
S[Jeerv e Dee@fu[^v e ee oesIeebv eer eMemJeer
eb eJelejCe kesues . (Heene : D eHeesuees
keee& ece)
Deecex ej peefv e$eeceOeuee Ske cenJeeee Yeeie. egbyekeere #es$e DeeefCe peefv e$e
efHejCeeeer efoMee eeuee uebye jenerue Demee Deecexej ne Jeenke Demelees. cnCetv ee
Deecexej eg byekeer e #es$eeuee so tv e peeCeeje efJ eegleeJeen Jeentv e ves lees DeeefCe
efJe egleeYeeJeve yeue leeej kejlees. efHejCeeNee eb$eele D eeOegCe& (e@ke&) leeej
kejlees efkebJee ve efHejCeeNee eb$eele yeue ef v ecee&Ce kejlees.
Deee&Ye (476-550) Yeejleere KeieesueMeem$e%e, ieefCelelep%e. leebes
meJeele ceess eesieoev e cnCepes `Deee&Yeere' ne ebL e. Debkeebv ee Jekele kejCeemeeer
cegUe#ejebee JeeHej kejCeeeer Hele, Jeie&cetU DeeefCe IevecetU kee{Ceemeeeres
efv eece, ef$ekeesCeef celeerleerue meeF& v e lekeles DeeefCe enere eueveeeer (neueeeue)
DeveJemleekeej efkebJee DeHeJemleekeej eeHes Fleeoer mebkeuHevee lesJne leeves ee
ebL eele ceeb[uee. Yeejleere KeieesueMeem$eele meJe&eL ece leevese He= L Jeeree
HeefjJeueveeeer (mJeleYeesJ eleer efHejCeeeer) mebk euHevee ceeb[t v e DeekeeMeeleerue
leeNeebee eJeeme HetJexke[s kee neslees eees mHeefkejCe efoues. leeves Heeees (p)
33
peemleerlepeemle Deetke cetue 3.1416 efoues.
GHeen (mesueeF)
Yeejleer e yev eeJeer ee
Heef n uee G Heen. ne
jefMeeve Deiv eeryeeCeeee
meneeeves Sefeue 1975
meeueer DeJekeeMeele
e#esHeerle kejCeele Deeuee.
Deemexefveke (As ) 33 DeCegeceebkeees efHeJeUe, keeUe DeeefCe kej[e
DeMeer 3 mHeefke Hes Demeuesues cetueJe. kej[e ekeej meJee&le efmLej Deens.
Deemexefv eke, efJe<e cnCetv e FeflenemeeleosKeerue kegeefmeOo Deens. keerkeveeMekeeble
Deemexefv ekeeer mebegies efcemeUleele. DeOe&Jeenkeele [esefHebie Spev cnCetv e JeeHejleele.
DeeuesKe (eeHe) oesv e eueebee HejmHejebMeer Demeuesuee meby ebO e oeKeJeCeejs
efe$e. lees efeleejCeemeeer Skeces keebMeer keekeesv eele s oCeejs De#e IesTve
eueeb ee mebyebO eeJeve x-y ee efkebceleeres keeske leeej kejeJes ueeieles.
leeJeve Deeues Ke He$eeJej efyebot mLeeHetv e les mejU js< esv es DeLeJee cegke lenmle
Jeeeves pees[ues keer efceUlees lees DeeuesKe. Ske meeceeefeke meceerkejCes DeeuesKeeves
mees[JeCes cnCepes oesv e js<eebee sove efyebotee efveoxMeebkeeee - x, y ee -
efk ebceleer.
Deeu[sj , keg& (1902 les 1958) pece&v e meWefe jmeeevelep%e. [erume -
mebMues<eCe ee eefeesmeeer 1950 meeueer leebv eer Deeses [erumemen jmeeeveeleues
veesyesue Heeefjleesef<eke efceUefJeues nesles. ee eefeesuee `[erume-Deeu[sj'eer eefeee
Demesner mebyeesefO eues peeles. ee eefeesejs eeere mJeHeeee eqkeue jemeeeefv eke
mebeg ieeb eer ef v eef ce& leer kejlee esles . ef JeefJeO e ekeejes keeHetj, jbi e, Deew <eOes,
keerkeveeMekes , ke=ef$ece jyej, Hueeefmke leeej kejCeemeeer ner cetueJeeve
eefeee GHeeesieer He[les.
DeeUlesk ej, efJ eeveeLe Deveble (1925-1989) OeelegMeem$e% e. ve@Meveue
ces @u eef pe&keue ue@ yees js jer, peceMes oHet jes mebeeueke. `Fuecesv eeF meB[
keueesefjves Meve' DeeefCe `Fueske^ erkeue Lece&ue efPebke mcesefubie' ee oesv e efJe<eeeble
efJeMes<e mebMeesO eve. efJe%eeve emeejke.
DeeUMeer [esU e (DeBeqyueeesefH eee) [esUe JeeHejele ve Deeueeves nesCeeje
er Nneme. [eseees yeeeHe vesn ceereceeCese D emeles, HeCe lee [eseeves
Deieoer Yegjke efomeles efkebJee efomele veener. Skeee [eseeuee e<cee ueeieCes,
Skee [eseeee e<ceeee veby ej KetHe peemle DemeCes, [es eele eflejUsH eCee
DemeCes ner keejCes. efHeueeJej He[Ceejer eefl ecee DemHe DemeueecegUs ceWot
leer mJeerkeeefjle veener. meeleleeves Demes Ie[ueeves lees [esUe `DeeUMeer' neslees.
ef$eefceleer er nesle veener. efv ejesieer [eseeuee Heer ueeJetv e yebo kejCes Je `DeeUMeer'
[eseeuee `yeIeCeemeeer' G esefpele kejCes ne HeefjCeecekeejke GHeee Deens.
efv eoeve pesJe{s ueJekej nesF&u e lesJe{er megO eejCee ueJekej.
DeeJele& ieleer (efH eefj Dee@ef[ke ceesMeve) neueeeue kejCeeNee SKeeee uebyekeeuee
efkeb Jee efm ebieuee pej SKeeoe eW[ t De[keJeuee lej lees pemee efHejsue leeuee
efv eeefc ele keeueye neueeeue
cnCepese DeeJele& ieleer cnCelee
esF&ue. DeMeer neueeeue ner leeee
ceOeefyeb otYeesJeleer oes v ner yeepetu ee
meceeceeCeele D emeles . DeMeer
meceeceeCeeleerue neueeeue Skeee
efoMesv es nesCeejer DeLeJee oesv e efkebJee
leerv e SkeefoMeere neueeeueeReer Demet
Mekeles. Skeee efoMesv es nes CeeNee
neueeeueerleerue lJejCe, neueCeeNee
Jemlet b ee D eb lejeee eceeCeele
D emeles. DeMee neueeeueer uee
JeejbJeejlee cnCeleele.
DeeJele& meejCeer (efH eefj Dee@ef[ke syeue) : (HeefjefMe) jemeeeefv eke ceewueebeer,
e{lee DeCegeceebkeevegmeej (eese@v e vebyej) DeesUer DeeefCe mlebYeeee mJeHeele,
DeMeeefjleer v es ceeb[Ceer kesueer Deens keer, meeOeejCeHeCes efceUlespegUles iegCeO ece&
Demeuesueer cet ueJes Skeee mlebYeele esl eerue. DeMeeefjleerv es meJe& cetueJes, ie
(mlebYe) DeeefCe DeeJele&v es (DeesUer) Demeuesuee meejCeerle ceeb[lee esleele. meejCeereer
cetU mebkeuHevee, jefMeeve jmeeeveMeem$e%e efoefce$eer cesv [sue rJn eebv eer 1869 ee
megceejeme emLeeefHele kesueer. DeeJeleea meejCeereer 7 DeeJele&ves Deensle. Heefnueer 3
ueIegD eeJele&v es Deensle lej veblejeer 4 oerIe& DeeJele&v es Deensle keejCe leele ^eeqv PeMeve
cetueJeebee meceeJesMe Deens. Deeleeee megO eeefjle DeeJeleeameejCeerle 1 les 18
ie Deensle. 1 uee ie Deukeueer Oeeletbee, 17 Jee ie n@ueespeveee DeeefCe 18
Jee ie efv e<eere Jeeetbee Deens. (Heene jbieerle efe$e)
DeeJele&veer Heue (efH eefj De@ef[ke HebkeMeve) jeefJeke DeblejeUeveblej pee
Heueees cetue Hegv eHegv ne lese esle les. meJe& ef$ekeesCeefceleere Heues DeeJele&v eer Deensle.
DeeJeleea oMeebMe (efj keefj bie [sefmeceue) (Heene oMeebMe DeHetCeeke)
DeeJeepe / OJeveer : kegueener DeveeJeMeke OJeveerme DeeJeepe Demes cnCeleele.
OJeveer ner uenjeRee Heeves mebeefcele nesCeejer Ske ekeejeer Tpee& D eens.
DeefO eke cee$esleerue O Jeveeree DeeIeeleecegUs JekeleerJej leees og<HeefjCeece efometv e
esleele. DeefO eke cee$els eerue DeeJeepeecegUs Jekeleer efe[efe[er yevetv e leeee Mejerj,
ceppeemebmL ee lemes e eJeCe#eceles Jej Ieeleke HeefjCeece nesl ees. DeeJeepeecegUs
ceppeeHes MeeRJej nesC eeNee Heefj CeeceecegUs keeveeee He[eeJejner leeee JeeF&
HeefjCeece neslees. DeeJeepeecegU s Deele[eeleerue lJeee lemese cesbotme metpe esTve
jkeleJeeefnveener Deekegbef ele nesleele. ceeveJeer D eejesi eeme Ieeleke jCeeNee
HeeleUerJejerue OJeveerme OJeveer eot<eCe Demes cnCeleele. OJeveereer HeeleUer [sefmeyeue
ee cee$esle ceespeCeele esles. (Heene eot<eCe, [sefmeyeue)
owv ebefove peerJeveeleerue efJeefYeVe efeeebejs efv ecee&Ce nesCeeNee OJeveereer HeeleUer
KeeueerueHeeceeCes Demeles -
34
OJeveer DeeJeepeeeer HeeleUer ([sefmeyeumeceOes)
Debleefj#e je@ kes 200
efJ eceeve 100 les 200
jmlee KeesoCeees eb$e 100
jmleeJejerue @efHeke 90
jskee@[& Huesej 70
meb Yee<eCe 40 les 60
Iejeleerue JeeleeJejCe 30
kegpeyeg pe 20
Heeveebeer meUmeU 10
DeeJe=e DeblejeU (keueesp [ FbjJnue) efouesuee oesv e mebKee Je leebee
ojceeveee mebKee eebee mebe. Goe. 2 efkebJee 2 Hes#ee ceesee Je 5 efkebJee 5
Hes#ee ueneve JeemleJe mebKeebee mebe ne DeeJe= e DeblejeU. lees eewkeesv eer kebmeeves
[ 2, 5] oeKeJeuee peelees. mebKee js<esJej
0 1 23 4 5
2 Je 5 ee peeieer YejerJe ieesue keve ne DeblejeU oeKeJelee eslees.
DeeJe=eyeerpeer JevemHeleer (Debefp eDeesmHece&) meHeg<He JevemHeleeRe Ske Jeie&; HeCe eelb e yeer
ns HeUele Peekeuesues Demeles. Deebyee, Hes Jeiewj.s Hejbleg, efeveej, osJeoejmeejKee
Jev emHeleeRle yeer Me Demeles cnCetve leebv ee DeveeJe= e fyepeer Jev emHeleer cnCeleele.
DeeJesie (FcHeume) DeefleMee Lees[e JesU keee& kejCeeNee yeueeee mebkeuHeveus ee
`DeeJesie' Demes cnCeleele. yeueees HeefjceeCe DeeefCe JesU eebee ieCg eekeejeuee DeeJesie
cnCeleele. mebJesieeleerue yeoue eecegUs ceespelee eslees. ner Ske meefoMe jeMeer Deens.
leees Skeke vetve meskebo efkebJee efke.e@. ceerj / meskebo Demes Deens.
DeeefMeeeF& jeKee[er {ie (SefMeeve yeeTve keueeG[) Sjesme sume Heeleuee
met #ce eot <ekeebv eer yeveuesuee Fb[ esv esefM eeeHeemetv e YeejleeHee leee eosMeeleerue
JeeleeJejCeeleer ue Ske Ieveoe Lej. DeJekeeMeeletv e Heeefnueeme lees He=L JeerJej
He[uesuee SKeeee leHeefkejer jeKee[er [eieemeejKee efomelees. lees mJe mete&ekeeMe
peefceveerHeele HeesneCeeceOes yeeOee D eeCelees.
DeemeVe (Deee@eqk ePeces) pesJne Deetke efkebcele meebieCes DeMekee Demeles efkebJee
DeeJeMeke vemeles leeJesUer lee efkeceleeree peJeU peeCeejer efkebcele. Goe. V2es
oMeebMeHeele Gej meebieleev ee DeeJeMekelesvegmeej 1.4, 1.41, 1.414 ....
Demes DeefO ekeeeOf eke peJeU peeCeejs Gej efoues peeles. eeleueer keesCeleerner efkeb cele
Deetke cnCelee esCeej veener. ee meJe& DeemeVe efkeceleer Deensle.
Deemeece efJe%eeve uesKeke mebmLee (Deemeece meeevme jeeme& DemeesefmeSMeve)
Deemeeceer DeeefC e Fbepeer ee Yee<eeb ceOetv e efJe%eeve emeejees keee& kejCeejer
1999 meeueer peesjne esL es mLeeHeve Peeuesueer mJeebmesJeer mebmLee.
Deemeece efJ e%eeve mebmLee (Deemeece meeevme meesmeeeer) 1953 meeueer
ieesn eer esL es mLeeHeve Peeuesuee ee mebmL esee Deemeece jepeele 120 MeeKee
Demetv e MeeUe, ceneefJeeeuees DeeefCe meceepeele peeTve Fbepeer DeeefCe Deemeeceerle
leebeeleHex efJe%eeveefJe<eeeJej Yee<eCes, eee&, Heefjmeb Jeeo, Heefj<eoe, ekeuHe,
efMeefyejs, eoMe&v e, peeLee, eefMe#eCe efMeefyejs, DebO eee efv ece& tueveees keee&ece,
efJe%eeve ceb[Us, efJe%eeve ceeefmekes, Hegmlekes, efv eyebO e DeeefCe efJe%eeve keLee - mHeOee&
YejJetv e efJe%eeve - emeej kesuee peelees.
DeeefmeceesJ n, DeeePe@k e (1920-1992) Decesefjkesle mLeeefeke Peeuesues
cet U es jef M eeve efJ e%eev euesK eke.
yeeees kes efc eeqm^ es eeO eeHeke. ef Je% eeve
ueesk eef ee kejCeemeeer yeeueefJ e% eev e,
ef Je%eev eeee Fefl eneme, efJ e% eevekeL ee,
ceeefnleerHej ueefuele efJe%eeve, DeMee Deveske
ceeOeceebceOetv e YejIeesme uesKeve kesues. leebeer
300ntv e DeefO eke Hegmlekes ekeeefMele Peeueer
Deensle. vesyeguee Je egiees Hegjmkeej efJepesles.
`jesyees', `HeeGC[s Meve ef^ uee@p eer' DeeefCe
`oer iee@[ oscemesuJespe' ee leebee ieepeuesuee meeef nleke=leer nesle.
Deeblejkeesve (Fbefefj Dej DeBieue) eleueDeeke=leerle oesv e yeepetbv eer meceeefJe kesuesuee
keesv e. meceYegpe ef$ekeesCeeee Deeblejkeesve 600 lej megmece <ekeesv eeee 1200 .
Deeblej Keb[ (Fb jmesH )
Skee js <esv es og meNee js< es ee
souesuee Yeeie
pemes @ js <esv es x- De#eeJej
Deeefoefyebot O Heemetv e A Heele
so ues u es D eb l ej ne x -
DeeblejKeb[. lemese OB ne Y-
DeeblejKeb[
DeeblejKeb[er e #esHeCeem$es (Fbj keeBefveWue ye@ueeefmke efcePeeF&ume)
Skee Keb[eletv e ogmeNee Keb[eleuee mLeeveeHeele Heesnesetv e ceeje kejCeejs #esHeCeem$e.
ns mee[sHeee npeej efkeueesceerj DeblejeHeele peeT Mekeles. DeeeqCJeke Mem$eebmeeer
Keeme GHeegkele #esHeCeem$es peefceveerJ eve, HeeCeyeg[erJeve mees [lee esleele.
Deeblejpeeleer HeMet (FbjmHesmeerp e) oesv e JesieJesieee epeeleerleerue vej Je
ceeoeree mebkejeletv e pevceeuee Deeuesues HeMet. JeeIe Je ef mebn eebee mebk ejeletv e
`ueeeiej' efkeb Jee `eeiee@ v e' veeJeees Deebl ejepeeleer HeMet ef v ecee& Ce kes ues iesues
Deensle. iee{Je Je Iees[er eebee vewmeefie&ke mebkejeletv e Kesej efv ecee&Ce neslees.
Deeblejves$eer e efYebie (Fb ^eDee@k e etuej uesvme) ceesleerefyeboteer Mem$eefeee
kesueeJej ke=ef$ece efY ebie vewmeefie&ke efYebieeee efkeeCeer yemeJeleele. Hee@efueefceLeeFue
efceL eeFue De@eues ee HeoeLeeHeemetv e ns efYebie yeveJeues peeles. nuueer Flejner
HeoeLeeHeemetv e ner efYebies yeveJeueer peeleele. ner efYebies jemeeeefv ekeee Goemeerv e
35
Demeueeves Mejerj leebee leeie kejerle veener. (Heene ceesleerefyebot)
DeeblejHe=< (FbjHespe)
Fuesk e^e@efvekeme Skeee Fueskee^ @efv eke eCeeueerleerue oesv e YeeieebceOeerue meceeve
meerceejs<ee.
jmeeeveMeem$e jmeeev eeceOeerue oesv e eeJemLeebv ee (Hespe) Deueie kejCeeje
He=Yeeie. GoenjCeeLe& Ievelee efkebJee efJe<ebefolee (eqJnmkeee@ fmeer) DeMee SKeeee
iegCeOecee&ceOeerue HejkeecegUs Deueie nesCeeNee oesv e JeHeoeLeeceOeerue meercee. HeeCeer
Je lesue Ske$e kesueeme les SkeceskeebHeemetv e JesieJesieUse jenleele. leebeeceOeerue
meercee cnCepes DeeblejHe= <e.
DeeblejceMeeiele (Fbj efuesp e Dee@H ejsMeve) Mesleele Heerke GYes Demeleevee
leeee yeeueDeJemL esle jesHeeb ee cegUepeJeU nJee KesUleer jneJeer, ceg Uebee
eesie Jee{ermeeer peefceveerle DeesueeJee efketve jeneJee, leer YegmeYegMeerle, leCeefJejnerle
jneJeer DeeefCe cegUebv ee ceeleer ee DeeOeej efceUeJee cnCetv e Mesleereer peer keeces
kes ueer peeleele, leebv ee `Deeblej ceMeeiele' cnCeleele. efJejUCeer, keesUHeCeer,
efv eboCeer - KegjHeCeer, KeeboCeer F. keeceeee meceeJesMe eele neslees.
Deeblejje<^er e Jeej js< ee (Fbjve@Meveue [s ueeFve) Gej Je oef#eCe OegJeebv ee
pees[Ceejer, keeueceeHeveeee <erv es DeeJeMeke DemeCeejer, keeuHeefveke js<ee. ner
js<e He@efmeefHeke cenemeeiejelevt e peeles. ner js<ee peecf eveerJeve ve peelee, Hekele mecegele
D emeCeeeer JeeJeneef jke iejpe
YeeieJeCeemeeer ne ceeie&yeoue kesuee iesuee
Deens. ee js<esee Heef eceske[erue DeeefCe
HetJes&ke[erue Jeejele efkebJee efoveebkeele Skee
efoJemeeee Hejke Demelees. ner js<ee pej
HetJes&ke[tv e Heefeceske[s Deesueeb[ueer, lej
DeeHeueeuee DeeHeues Ie[eeU Ske efoJeme
Heg{s kejeJes ueeieles. eeGue, pej ner
js<ee Heefeceske[tv e HetJe&see efoMesv es Deesueeb[ueer, lej DeeHeues Ie[eeU Ske efoJeme
ceeies veeJes ueeieles. (Heene : jsKeeJe e eceeCeJesU)
Deeblejje^er e DeCegTpee& mebmLee (DeeeSFS) ns eqJnSVee ee Dee@eqm^eeleerue
Menjele Deens Je egveeses Ske Debie cnCetve les
keece kejles. eeeer mLeeHevee 1957 meeueer Peeueer.
Meeblelesmeeer DeCegTpex ee GHeeesie kejCeeNee
mebMeesO eveeme ceole kejCes lemese oesv e osMeeleerue
DeCegTpee& menkeej kejejebJej osKejsKe sJeCes
ns cenJeees keee& ee mebmLesejs kesues peeles.
Deeblejje^er e Skeke Heleer (Sme Deee egefve) Jew%eeefv eke SkekeebmebyebO eer
Deeblejje^er e mlejeJej meJe&$e meJe&ceeve Peeuesueer Heleer. ner ceerj - efkeueese@ce -
meskebo (ScekesSme) ceOetv e efJekeefmele Peeuesueer megO eeefjle DeeefCe megmebiele Skeke
Heleer Deens. ee Heleerle ceerj (m) , efkeueese@ce (Kg) , meskebo (s), De@efcHeDej
(A) , kesequJnve (K) , ceesue (mol) keB[sue (cd) DeMeer meele cetue Skekes efoueer
Deensle. keesv e ceeHeveemeeer jse[f Deve DeeefCe msjes f[Deve DeMeer oesv e Hetjke Skekes
efoueer Deensle. meeefO ele Skekeecb eOes JeeHejueer peeCeejer efJeMes<e veeces DeeefCe efevns
Heg{erueeceeCes Deensle. n&Pd e (Hz) , vetve (N) , petue (J), Jee@ (W), ketuee@cye
(C) , Jnesu (V) , He@j[ (F) , Deesnce (W) , Jesyej (Wb) , smuee (T ) , nsv jer
(H) , uegceve (lm), uekeme (lx), Heemkeue (Pa) , meercesvme (S) , yeskeJesjue
(Bq) , efmeJn& (Sv) DeeefCe es (Gr).
DeeblejJexMeve (FbjHeesuesMeve) efouesuee Deblejeueeojceeve Heueeeer Deboepes
efkecele kee{Ceeeer jerle. DeblejeUele He[Ceejer, HeCe ve eof uesueer, efkebcele Deeefo
efyebotHeemetv e Y De#eeJej ceespetv e, lesL etv e X De#eeuee meceeblej kee{uesueer js<ee DeeuesKeeme
soCeeNee efyebotletv e X De#eeJej uebye kee{tv e y eer efkebcele kee{Ceeeer eefeee.
Deebleefue&efKele Jele&gU (Fvemeke&ue) Deeke=leeree Deele kee{uesues Je efleee
meJe& yeepetbv ee mHeMe& kejCeejs Jele&gU. ef$ekeesCeeee eflevner Deeblekeexv eebee mebHeele
efyebot - DeeblekeX - keW Je leeHeemetv e yeepetJej kee{uesuee uebye ner ef$epee IesTve
kee{uesues Jele&gU ef $ekeesCeeme Deeb leefue&ef Kele kejles.
Deeb$eHeg oen (De@H eWef[meeeefme) De@HeWef[keme DeLeJee Deeb$eHeg ne Yeeie
uenev e D eele[s Je ceess Deele[s eebee pees[Ceer peJeU SKeeee esee
MesHeemeejKee Demelees. leeeer ueebyeer 10 les 15 mesb.ceer. Demeles. Skee yeepetv es les
ceesee Deele[eele GIe[les Je ogmejer yeepet yebo Demeles. ceeCemeele Deeb$eHeg ne
efv eHeeesieer Je DeJeMes<eelceke DeJeeJe Deens. Heesele GpeJee yeepetuee Keeueee
keesHeNeele Deeb$eHeg Demeles. eeee oen Peeuee keer leeJej metpe esles Je Heesele
SkeeSkeer ogKet ueeieles. Gueeener nesT ueeieleele. leele[erv es Mem$eefeee kesueer
veener lej Deeb$eHeg HegCeeeer Mekeelee Demeles.
DeebefMeke DeHetCeek e (heeMe&ue e@keMevme) pee DeHetCeekeeeer yesjerpe DeLeJee
Jepeeyeekeer Gefele DeHetCeeke esles lee eleskeeme DeebefMeke DeHetCeeke cnCeleele.
Goe. 1 /x-1 + 1 /x+1 = 2x /x 2-1
- -
DeebefMeke Gef ele
DeebefMeke efJ ekeuepe (HeeMe&ue [sefj JnsefJn) Deveske eueebes Heue Demeleebv ee
leeleerue Skeske eue mJeeue IesTve lee leeJesUer yeekeer eues efmL ej ceevetv e
efv eJe[uesuee eueemeby eOeeres kee{uesues Heueees efJekeuepe.
DeebefMeke efJekeueke meceerk ejCe (HeeMe&ue ef[HejseqvMeeue FkeJ esMeve)
pee efJ ekeueke meceer kejCeele Heueees efYeVe eueemebyebO eeres DeebefMeke efJ ekeuepe
esleele. les
6z 6z
6x 6y
DeebefMeke DeHetCeeke kee{tve meceekeue (Fbef esMeve yeee HeeMe&ue e@keMeve)
efouesuee DeHetCeekeeleerue soeme Devegmeve yeerpeieefCeleeves DeebefMeke DeHetCeeke
Hee[tv e meceekeueve kejCes.
36
F-keesu eee ueeby ees[ee D eekeejeee, neueeeue kejCeeje efpeJeeCet. eeble
1.3 efc e.efce.ueeby eeree Skee [erSveS DemeueecegUs cee@efuekeeguej pevegkeMeem$e
DeeefCe pevegk e-DeefYeeebef$ ekeer DeYeemeeble eeee melele JeeHej kesuee peelees.
Deele[eeb le efv eJeeme
D emeueev es , ne
efJ es J ees HeeCeele
efcemeUuee peelees DeeefCe
Deeefl emeej, kee@ ueje
eebm eejKee meeLeeR ee
eeog Yee& Je nes l ees .
HeeCeeee Meg les ee
l e H ee m e C e e r le e r u e
cen Jeeee efv eke<e. efHeCeeee HeeCeele eleske efceefueueer jceOes ns peerJeeCet
HeeeHes#ee peemle Demet veesle.
F-eewH eeU eewHeeU cnCepes ieeJekeNeebes Hegjmeleeree JesUer Skeef$ele YesCeees
efkeeCe. ceeefnleer Je leb$e%eeveeee egieele, MeslekeNeebv ee mebieCekeeejs ke=ef<eleb$e%eeve
Je yeepeejneemebyebO eer ceeefnleer GHeueyOe kev e osCeemeeer Deee.er.meer.efue.
ee kebHeveerv es F-eewHeeue veeJeeeer yesJemeeF GYeejueer Deens. eseceese GlHeeoke
DeeefCe GHeYeeskelee eebee mejU mebJeeo ee ceeOeceeejs Ie[t Mekelees. Mesleermeeer
ueeieCeejer meeceeer, ueeieJe[eres leb$e%eeve DeeefCe Mesleceeueeeer efJeeerner Meslekejer
ee keWeceeHe&le keesCeener ceOemLeebefMeJeee ke Mekelees.
F-cesu e Fueske^ e@efv eke cesue. mebieCekeeee JeeHej ke ve Flejebv ee mebo sMe
HeeJeCeeeer JeJemLee. DeMee ekeejes He$e cepeketj, efe$es, ef e$eHeerle DeeefCe
OJeefv eHeerle eebHewkeer Ske efkebJee DeefO eke ceeOeceebes efceUtv e yeveuesues Demet Mekeles.
peeuee Demes He$e HeeJeues peeles, leeee mebieCekeeJejerue He$eebee Heserle les
He[tv e jenles. leeee Fsv egmeej les leeee mebieCekeeee mce=eflekeesMeele meeJetv e
sJeues peeT Mekeles efkebJee leeeer keeieoeJej cegCeelener Iesleueer peeT Mekeles.
Skeee JesUer Deveskeebv ee Demes He$e HeeefJeCeeeer meesener GHeueyOe Deens. Deepekeeue
Heesmeletv e HeeJeCeeSsJepeer `F-cesue'ee JeeHej kejCeeeer eLee Jee{les Deens.
leee mebieCekeeCeeueeree GHeeesie keve DeMee He$eees Gejner lesL eueelesL ese
HeeJeues peeT Mekeles.
FDeesefmeveesefH eume Ske ekeejee Heeb{Nee HeMs eer. eele Ke[ye[erle (OeeveemeejKes)
oeCes FDeesmeerv eee jbieeves jbieleele cnCetv e leebv ee `FDeesefmeveeefHeume' cnCeleele.
meJem& eeceeve ceeCemeeee jkeleeleerue MebYej Heeb{Nee HesMeeRle 1 les 4 FDeesefmeveesefHeue.
Demeleele. eebes eceeCe eeHes#ee Jee{ueeme `FDeesefmeveesefHeefueDee' ner efmLeleer nesles,
eecegUs Jeeme Iesleebv ee oce ueeielees efkebJee ocee neslees. (Heene Heeb{Nee HesMeer)
FDeesmeerve keeueKeb[ (FDeesmeerve Fje) meeOeejCeHeCes 6.5 keeser Je<eeHetJeea
meg nesTve leerv e keeser Je<ex efkeuesuee keeueKeb[. egjesHe DeeefCe eerv eueB[Heele
G<Ce keefyebO eees nJeeceeve, oe pebieues, oef#eCe Yeejleele ueeJnees Lej HemejCes,
Deveske ekeejeer HeguePee[s DeeefCe DeepeeemeejKee keer keebeer GlHeeer ee
keeueKeb[ele Peeueer. meeiejebl e Jnsue ceemes lej peefceveerJej iegjs, Iees[s, ieW[e
eebeer efv eefce&leer Peeueer. [eeveesmee@jmeejKee eeb[ eeCeebee Demle Peeuee; HeCe
ceiej, keemeJes ns mejHeCeejs eeCeer DeefmlelJeele Deeues. ceeveceejee pebieueeble
efieyyeve ceeke[s eebeer GlHeeer Peeueer. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
FkeLee@uee@p eer eeCeerMeem$eeeer Ske MeeKee. eele Hekele celmeeoer Jeiee&leerue
eeCeebee DeYeeme kesuee peelees.
Feerme@ (Fbjve@Meveue ee@H e efj mee&
Feqvmet Hee@j efo mes ceer De@ef j [
^e@efH ekeme) cegKelJes keesj[Jeent peefceveerleerue
efH ekeeb ef J e<eeer meb M ees O ev e kejCeejer
DeebO eeosMeeleerue Hev ees esL eerue Keepeieer
meb mLee. leer Deeblejje^ ere ke= <eer mebM eesO eve
meb mL es eer meuueeieej Deens. D evebl eHet j
(DeebO e eosMe), YeJeeveermeeiej (leeefceUvee[t),
37
iJeeunsj (ceOeeosMe) DeeefCe efnmmeej (nefjeeCee) esL es mebmLeseer GHekeWs Deensle.
Heefece Deeefekesee meensefueeve#es$eelener Ske mebMeesO eve keW Deens. Fefeme@ves
MeW ieoeCee, pJeejer, yeepejer, lemese Devesk e ke[Oeeveebee megO eeefjle peeleer
efJekeefmele kesuee Deensle.
Fveece, Jnjvee@ve ceeef &ve (19 24-2006) pece& v eer le pevceuesu es
Decesefj keeef v eJeemeer peerJ eMeem$e%e. peveg keeb ceOes GlHeefjJele&v e Peeues keer, lee
peveg keeleeru e ceeefnleereceeCes leeej nesCeeNee eefL eveebee jevesle yeoue nes lees.
Deefc evees Deecueebee meeKeUerletv e les eefL eve leeej nesle Demeueev es leeleerue
Skee Deefcevees DeecueeSsJ epeer ogmejse meeKeUer le iegb Heues peeles D eeefCe D eMee
leNnsv es les eefL eve ote f<ele nesTve DeeHeues keece ke Mekele veener ns Fveece
eebv eere eLece oeKeJetv e efoues. efmekeue mesue De@efv eefceee ne Ske ekeejee Heeb[gjesie
nsceesiueesefyev e ee eefL ev eeee IekeebceOeerue iuegeef ceke De@efme[ ee Deefcevees
Deecueeee peeieer Jn@efueveeer mLeeHevee PeeueecegUs GodYeJelees nsner leebv eere eLece
oeKeJetv e efoues. ee mebMeesO eveecegUs JewekeMeem$eele Ske Jeweeefjke eebleere Ie[tv e
Deeueer.
Fef[Heme ceveesO eejCee (Fef[Heme meeekee@uee@p eer) ner Ske ceveesefJeke=leer
Deens. eele cegu eeuee DeeF&e fJe<eeer ueQefieke D eeke<e&Ce Je megHle Jeemevee efv ecee&Ce
nesleele. emebieer lees Jeef[ueebee s< ener kejlees. eerke Hegj eCeeleeru e Fef[Heme ee
DeeF&Meer ueive kesuesuee JeeqkelejsKesJeve ns veeJe He[ues.
FLesvee@ue (C2 H 5 OH) jbienerv e JeHe FLeeFue Deukeesnesue. HeeCeer,
cesL e@v ee@ue, keueesjesHeece& DeeefCe De@efmeesv e eeble les efJejIeUles. ceeoke Heses leeej
kejCeemeeer, efv epe&gblekeerkejCeemeeer lemese FbO eve cnCetv e leeee JeeHej neslees.
DeeflemesJeveeee eslee mebmLesJej efJeHeefjle HeefjCeece neslees. Deeweesefieke #es$eele eeee
eJeCe cnCetv e lemese meeQoe& emeeOeves, eefleyebO eke HeoeLe&, mHeeskes F. leeej
kejCeemeeer JeeHej neslees. (Heene Deukees nesue)
Fveme@ (Fbef[eve ve@Meveue me@sueeF efmeefmce) Debleefj#e efJeYeeie, otjmebeej
efJeYeeie, Yeejleere nJeeceeveMeem$e efJeYeeie, DeekeeMeJeeCeer, otjoMe&v e ee meJeeee
menYeeie Demeuesueer yengG sMeere eespevee. F.me. 1983 meeueeHeemetv e DeefmlelJeele
D eeues uee ee
e es p ev e s D e b l e ie& le
Yeejleer e D eb lejeU
mebMeesO eve mebI ev esv es
Yetef mL ej GHeie nebeer
ceeef uekee efJ ekeef mele
kes ueer D eens . ee
G Heie n eb eer ecegK e
G ef <s otj meb Heke& ,
otjefe$eJeeCeer e#esHeCe,
nJeeceev eef J e<eeke
ceeefnleer HegjJeCes ner Deensle. mebkekeeUele Oeeskeeeee metevee osCeeeer DeeefCe
DeeHeef eie mleeb ee megkes meeer GHeie neejs eesie leer ceole HegjJeCeeeer
peyeeyeoejerner ee GHeienebJej meesHeJeueer iesueer Deens. `Fveme@' GHeien ns Mew#eefCeke
#es$eelener ceesueeeer keeceefiejer yepeeJele Deensle. (Heene : YetefmLej GHeien)
Fve@eqvMeDeescej (Heene Dee@eqHkeue Deeemeescej)
FvjHesje@ve : Mejerjeee vewmeefie&ke jesieeeflekeejeCeeueereer #ecelee Jee{efJeCeeee
keeceele ceole kejCeeNee eefL eveebee Ske ekeej. Mejerjeleer ue efJe<eeCebteer
mebKeeJeO oer L eeby eef JeCeemeeer v ewmeefi e&k e ceejke Hes Meer bv ee G egk ele kejCes,
efuecHeHesMeeRceOes DeeJeMeke yeoue Ie[efJeCes eemeejKeer keeces ner eefL eves kejleele.
eebes ke=ef$ece GlHeeove keve leebee Deew<eOeebmeejKee JeeHejner Deelee nesle Deens.
FvHeuegSvPee Ske efJe<eeCetpev e jesie. eeceOes veeke, Iemee, HegHHegmes eeJej
efJeHejerle HeefjCeece nesTve jesieeme meoea, Keeskeuee, leeHe, [eskesogKeer DebieogKeer
Fleeoer ee $eeme neslees . efJ e<eeCetee emeej jesi eeee Kees keuee, efM ebke eeletv e
yeensj He[CeeNee met#ce LeWyeeletv e neslees. leecegU s ne jesie ekeve Hemejlees Je
leeeer meeLe peieYej Heme Mekeles. He#eeleerue Se5Sve1 ne efJe<eeCet yeouetv e lees
ceeCemeele peeTve DeefleMee neefv ekeejke Heueteer meeLe peieYej HemejJeCeeeer
Mekeelee meOee efv ecee&Ce Peeueeves ee efJe<eeeJej Deveske osMeele mebMeesO eve eeuet
Deens.
Fvmegueerve (oerHleer eJele&k e) jkel eeleerue meeKejses efv eeceve kejCeeje, mJeeogefHeb[ele
efv ecee&Ce nesCeeje Ske eefL eveHeer Deblem$eeJe. meeKejses Jee{uesues eceeCe lees keceer
kejlees. eees Mejerjeleerue eceeCe keceer Peeueeme ceOegcesneee $eeme nesle s. (Heene
ceO egcesn)
Feqvmet Dee@H e veteqk eueDej cesef[meve De@C[ DeueeF&[ meeevmesme
(DeeeSveSceSSme) ef[HeWme efjmee& DeB[ [sJnueHeceW Dee@ie&v eeePesMeveee
DeKeleeefjleerue ner mebmLee efouueer esL es 1958 meeueer mLeeHeve Peeueer. esL es jesie
efv eoeve DeeefCe Deew<eOeesHeeejele DeCegD eew<eOe efJe%eeve #es$eeleerue jsef[Dees DeeemeesesHme
DeeefCe efJeefkejCe leb $e%eeve JeeHejleele. efJeefkejCeeHeemetv e meb j#eCe efceUJeCeemeeer
ueeieCeejer GHekejCes, otjefv eeb$eke GHekejCes DeeefCe Flej meeOeves yeveJeCeees
eelvener mebmLesle nesleele.
Feq vmet Dee@H e efp evee@efc ekeme De@C [ Fbef ese fJn yeeee@uee@p eer
(DeeepeerDeeeyeer) keW mejkeejee meerSmeDeeeDeejves ns keW 1966
meeueer efouueeruee mLeeHeve kesues. peerJeMeem$eeleerue meb MeesO eveemeeer ueeieCeeNee
ceesee eceeCeeJejeru e jmeeeveebee GlHeeove Heleeres eceeef CekejCe ee mebmLesv es
kes ues. ns keW efJeMeg jmeeev es DeeefCe efJelebekes yeveJeles D eeefC e efJ ekeles.
eemeefJekeejebes efv eoeve kejCeemeeer eefle#ece #eceleseer GHeHeeer efJekeefmele kesueer.
Fveejs[ Dee@m^e@vee@efcekeue me@sueeF (Fjeme) mebHetCe& DeekeeMeeleuee
DeJejkele efkejCeebee mees leebes meJes &#eCe kejCeemeeer Decese fjkee, vesojueB[
DeeefC e Fbiueb[ ee osMeeb ee mebegk ele ekeuHeeDebleie&le DeblejeUele mees[ Ceele
Deeuesuee GHeien. one ceefnves keeueeJeO eer Demeuesuee ee ceesefncesle, Fjemeves
peJeUpeJeU DeeeCCeJe kekes DeekeeMe DeeHeuee vepejsKeeuetv e Ieeleues DeeefCe
38
megceejs mee[sleerv e ue#e DeJejkele eesleebeer veeWo kesueer. ee meJes&#eCeele Fjemeves
ienebes pevcemLeeve Demet MekeCeejs leeNeebYeesJeleeuees OegUeres {ie veeneUues,
DeekeeMeiebiesee kesbsees meefJemlej efv ejer#eCe kes ues, oesv e npeejebntv e DeefO eke
ueIegien DeYeemeues, lemese leeNeebv ee pevce osle Demeuesuee npeejes oerefIe&keebee
JessO e Iessleuee. eeyejesyej, ee GHeienev es mene Oetcekesletbee MeesO ener ueeJeuee.
Fcegvees meesMeve Mejerjeeer DebieYetle jesieeeflekeej#ecelee oeyetv e ekeCeeeer
eef eee. keener Deew <eOes , meb es jkes , #e-ef kejCe, ieecee-ef kejCe efk eb Jee
SeDeeeJnermeejKes efJe<eeCet ne HeefjCeece Ie[Jetv e DeeCeleele. leecegUs Mejerjele
oyee Oeve yemeuesues mebefO emeeOet jesiepeblet GmeUer IesT Mekeleele. DeJeeJeejesHeCeeeer
Mem$eefeee eMemJeer nesCeemeeer cee$e DeMee eefeeseer DeeJeMekelee Demeles.
DeveLee jesHeCe kesuesuee DeJeeJe Hejkeere Deens ns DeesUKetv e jesieeeflekeejMekeleer
lees veekeejles.
Fcegvees De@mes : Mejerj eee vewmeefie&ke jesi eeeflekeejeCeeueerleer ue De@efv peerv e Je
De@ efv yee@[er ee oesv e eef L eveebceOeerue Deefl eefJeefMe (mHesefmeefHeke) eefees ee
ieg CeOecee ee JeeHej ke ve kesueer peeCeejer Hejer#ee. keesC eleener eefL eveeee
GHeefmLeleereer efv eefJe&Jeeo DeesUKe HeJeCeeeer #ecelee ee Hejer#eeeCeeueerle Deens.
leeceg Us S[dmemeejKee jesieeeer ueeieCe Peeueer Deens keer veener eees ef v eoeve
kejlee esles.
1 les 100 Heelees meieUs HetCeeke efuentv e lee ceee&osle leeee efjleerle De)
eLece 2 mees[tv e meJe& mece mebKeebJej kee ceeje ye) Gjuesuee Hewkeer eleske
mebegkele meb KesJej keeceeje Demes meeb efieleues Deens. DeMee jerleerv es 1 les 100
ceOes Hekele 25 DeefJeYeepe mebKee esleele. keejCe leeletv e 1 JeieUuesuee Demelees.
Fefj ef[ece (Ir ) De. e. 77, ekeekeCeeje Deleble keerC e Heeb{je
Oeelet. eees iegCeOece& Hue@efvece OeeletMeer pegUleele. leecegUs efv emeiee&le Hue@efveceee
Keefv epeele Dee{Ules. Hue@efvece DeeefCe Dee@eqmceece Oeeletbyejesyej efceeOeelet nesleele.
Ge efJeleUefyebot DemeueecegUs Ge leeHeceeveeee JeerpeYeee Jee cegMeer, efJeceeveees
mHeeke& Hueie, Jeiewjsle JeeHejleele. HetJeea HeeTbveHesv eebee efv eHeebeer oerIe&keeU ve
efPepeCeejer eskes yeveefJeCeemeeer JeeHeefjle D emele.
Fjer (Fbve@Meveue jeFme efmemee& Feqvmet - DeeeDeejDeejDeee)
DeeefMeee Keb[eleer ue meJee le ceeser, efJev ee-veHee-le JeeJej keece kejCeejer,
meeJe&Yeewce Deeblejje^ere Yeele mebMeesO eve mebmLee. mebmLesee ueem@ eyesFveesme, ceefv euee
efHeefueefHevme esL eerue cegKeeueeele 252 nskej eeeesef ieke #es$eemen DeeeeJele

Feeerk ejCe (ke@efueyesMeve) Jepeve, Deekeejceeve, ueebyeer, boer, Gbeer,

leeHeceeve, Ievelee eebes ceeHeve kesues peeles. les ceeHeve Deetke JneJes Je leele $eger
Demet vees eemeeer ceeHeve kejCeemeeer JeeHejCeele esCeeNee GHekejCeees eceeefCele
GHekejCeemeesyele leguev eelceke ceespeceeHe kesues peeles. eceeefCele GHekejCe Je vecegv ee
GHekejCeele D emeuesuee Hejke ogmleer cnCetv e v eeWoefJeuee peelees DeeefCe lee eeesieMeeUe, eefMe#eCe megefJeOeebeer mees e Deens . Deeef Meee DeeefCe D eeefekee
GHekejCeeves JeemleefJ eke ceeHeve kejleele. Keb[eleerue 14 osMeebceOes mebmLeses keee& eeueles. ee efkeeCeer YeeleMesleermebyebO eer
mebMeesO eve Je eefMe#eCeees keee& kesues peeles. nefjleeebleeruee neleYeej ueeJeCeeNee
FjeesmLesveermeeer eeUCeer (efmeJn Dee@H e FjeesmLesefveme) FjeesmLesv eerme Yeeleeee yegkeee peeleeReer efv eefce&leer esL ese Peeueer.
eerke efJeeve, ieefCeleer leJe%e Je Yetieesuelep%e. DeLesv meceOes DeOeeve. Yetieesue,
ieefCele, leJe%eeve, keeueieCevee DeeefCe Jee*dcee eeJejerue leees yejsemes uesKeve Fefye& ece (Er) 68 DeCegeceebkeeee ue@v eLe@v ee@F[ (ogceeaU ce=oe) ieeleerue
keeueewIeele veenermes Peeues. leeuee He=L Jeer Je metee&eer ieleer eebeer DeesUKe nesleer. ekeekeCeeje ceT Oeelet. vet^e@v eMees<eke cnCetv e DeCegieYeea e leb$e%eeveele leeee
lejer leeves KeieesueMeem$eeee Heejmee DeYeeme kesuee veener. DeefJeYeepe mebKee JeeHej neslees. eeeeHeemetv e ues Pejner yeveefJ eleele.
kee{Ceemeeer leev es `FjeesmLesv eermeeer eeUCeer' leb$e MeesO eues les Demes.
Fuesk e^e@ve () F.me. 1897 ceOes mej pes. pes. Lee@cmeve eebv eer DeCetee leerv e
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
cetueYetle IekeebHewkeer efJeegledee $eCe eYeejerle Demeuesuee ne Ieke cnCepese
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Fueske^e@v e MeesO etv e kee{uee. Fueske^e@v e `' ee meb% esv es oMe&e fJeleele. DeeefCe les
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
$eCeeYeejebes cetueYetle Skeke ceeveues peeles. Fueske ^ev@ eJej 1.6 10-19 ketueesce
31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
SJe{e $eCeeYeej Demelees. es Jemlegceev e 0.00054859m (9.1091 10-
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 31 efkeueesece) cnCepese nee[^espeve DeCetee 1/1836 Jee YeeieeSJe{s Demeles.
51 52 53 54 55 56 57 58 59 60
DeCetceOes $eCe eYeejerle Fueske^e@v e Je O eveYeejerle ees^e@v e eebeer mebKee meceeve
61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
Demeueeves DeCet efJeegleeYeeefjleo=ee Goeefmeve Demelees. Fueske^e@v e efv ejefv ejeee
71 72 73 74 75 76 77 78 79 80
YeceCeke#eebceOes DeCet keWeYeesJeleer YeceCe kejleele.
81 82 83 84 85 86 87 88 89 90
91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
Fuesk e^e@ve Mees< eCe (Fuesk e^e@ve ke@Hej) efkejCeeslmeeefjlesee efyee Nneme
39
ee eefees es Ske He. ee eefeesleerue Deefm Lej mecemLeeefv ekeeee DeCeg ieYe&
leeee yeensjerue ke#esleer ue Fueske^e@v e Mees<etv e Ieslees . eese@v eMeer leeeer pees[
nesTve leees Heeblej vet ^e@v eceOes nesles. leecegUs eese@v eeer mebKee Skeeves
keceer lej vet ^e@v eeer Skeeves Jee{les. HeefjCeeceer lee mecemLeeefv ekeees Heeblej
leeeeHes# ee Skeeves peemle DeCegeceebke Demeuesuee HeCe lesJe{ee DeCeg Yeej
Demeuesuee ogmeNee cetueJeeee mecemLeeefv ekeeceOes nes les. Fueske^e@v e Mees<etv e
IesleueeJej lee mecemLeeefv ekeeletv e #e-ef kejCe yeensj He[leele. (Heene ef yee
Nneme)
Fuesk e^ev@ e Jnesu Deefle met#ce Tpexes ceeHeve kejCeemeeer JeeHejues peeCeejs
Skeke. pee JesUsme Ske Fueske^e@v e Ske Jnesu ee efJeegle oeyeecegUs eJesefiele
neslees, lee JesUsme leeuee efceUCeejer Tpee& ner Ske Fueske^e@v e Jnesu ceeveueer
peeles. 1 eV 1.6021 10-19 petue
Fuesk e^ev@ e met#ceoMe&k e
eb $ e (Fues k e ^ e @v e
cee eeesmk eesH e)
Fues ke ^e@ v eee G Heees ie
ke v e yeveJeues u ee
met# ceoMe& ke eb $eeceg Us
SKeeee Jemleteer eeflecee
npeej les leer v e ueeKe
Heer v es Jee{Jetv e Heenlee
es les. eecegUs HesMeerleerue
met#ce HeoeLe&osKeerue efomet
Mekeleele.
Fuesk e^e@ve De@efH eefveer DeCet efkebJee jsCeteer yeensve Fueske^e@v e mJeerkeejCeeeer
#ecelee. leecegUs $eCeYeeefjle Deeeveeer efv eefce&l eer nesT Mekeles.
Fuesk e^e@veee ke#ee (Fuesk e^e@ve Mesue) (Heene DeCet)
Fuesk e^ee@ fvekeme efJe%eeve Je leb$e%eeveeeer Ske MeeKee. efv eJee&le efmLeleer Jeeet
DeeefC e DeOe&megJ eenke (mes ceerkeb[keme&) HeoeL ee&letv e Fueske^e@v meee eJeen peele
Demeleevee nesCeeNee eefeeebee DeOeeveeMeer mebyebefO ele efJe%eeveMeeKee. meJe& efJeegled
GHekejCes JeeHejCeemeeer efJeegled Tpexeer iejpe Demeles. Hejbleg efv eJee&le ef mLeleer,
Jeeet Je DeOe&megJeenkeeceOetv e Fueske^e@v me kemes efHejleele eeJej DeJeuebyetv e Demeuesuee
GHekejCeeb v ee Fueske^e@efv eke GHekejCes Demes cnCeleele.
Fue@mescesj vewmeefie&ke efkebJee ke=ef$ece DeJemLesle DemeCeeje jyej. ne leeCetv e
mees[ueeJej HetJe& DeJemLesle jenlees. jyejemeejKes Hue@efmkemege Demese Demeles.
FucesveeF& : ee@efv eece ee Oeeletes Ske cenJeees Keefv epe. les FeTiO2 ee
mebegieeee Heele Demeles. Deeqivepe Ke[keebceOes les ceesee eceeCeele efceUles.
Yeejleele kesjUee meceg efkeveeNeeJejee JeeUtle les meeHe[les.
Fmeye (SeqkePecee) Ske ekeejee lJeeejesie. De@uepeea, ceeveefmeke leeCe ner
ecegKe keejCes. megJeeleerme lJeee ueeue nesles, HegjU Gles Je KeHeuee Oejleele.
keener Jes Ue keesj[ee lJees es Lej meeleele Je KetHe kebo megles. lJees eer
eeflekeejMekeleer keceer PeeueecegUs peblegmebmeie&, yegjMeermebmeie& neslees Je Fmeye efHekeles.
Fmceve, pee@p e& (1854-1932) Decesefjkeve mebMeesO eke Je Geespeke.
leeb v eer efe$eerkejCeemeeer ueeieCeeje ef Heucejesu e Je menpe JeeHejlee esCeepeesiee
ke@cesje leeej keve eeeekeeMeefe$eerkejCeele eebleer kesueer. 1880 ceOes
Fmceve kees[@ke kebHeveereer mLeeHevee keve leebv eer efeef$ekejCeemeeer keesj[ee
Huesd meeer efv eefce&leer kes ueer.
Fbjve@Meveue keeTeqvmeue Dee@H e meeebefefH eke egefveevme (DeeemeerSmeet)
1919 meeueer He@efjme, eevme esL es ee mebmLeseer mLeeHevee Peeueer. HeCe Deepees ee
mebmLes es ns veeJe efleuee 1931 meeueer
efc eUeues. efJe% eeveeee meJe& MeeKeeble
peieYej pes keece eeueles leees
mecevJeeve kejCeees keece ner mebmLee
kejles. 1957 meeueer ee mebmLesv es peenerj kesuesues Deebl ejje^ere Yet-Yeewefl ekeer
Je<e& peieYej meepejs kejCeele Deeues. ee mebmLesuee peieYejeleerue 17 Deeblejje^ere
Jew% eeefv eke mebmLee DeeefCe yeNeee je^ere efJe%eeve mebmLee pees[uee iesuee Deensle.
Fbjve@Meveue jeF&me efj mee& Feqvmet (DeeeDeejDeejDeee) leeboUeJej
mebMees O eve kejCeejer ner mebm Lee 1960 meeueer efHeefu eHeeF&v me os Meeleerue ceefv euee
esL es mLeeHeve Peeueer. Hees[& DeeefCe je@keHesuej HeeTb[sMeveves ner mebmLee mLeeHeve
kesueer. kevmeusefJn egHe Hee@j Fbjve@Meveue De@eerkeuej efjmee& ee mebmLesee
ceoleerv es vee veHee vee leese ee leJeeJej eeueCeeNee HebO eje mebmLeebHewkeer ner Ske
Deens. og< keeU D eeefCe leeboUeJej He[CeeNee jes ieeuee leeW[ osCeeNee peeleer
efv ecee&Ce kejCeeee eelve esL es nesle Deens . ner mebmL ee keer[ef v eeb$eCe D eeefCe
Yegm eYegMeerle peefceveerle ekeues uee Keleebeer keee&#ecelee Jee{JeCeemeby ebO eer ee
efJe<eeeJejerue mebMeesO eve neleer Iesles.
Fbjve@Meveue Dee@j ieeveeePesMeve Hee@j mB[[e& ePesMeve (DeeeSmeDees)
157 osMe menYeeieer Demeuesuee ee mebmLeses keeee&uee eqmJelPeue[ceOeerue efpevesJne
esL es Deens. 1947 meeueer mLeeHeve Peeuesuee ee mebmLes v es DeepeJej 16,500
ceev ekes leeej kesueer Deensl e. eele Mesleer, yeebO ekeeces FleeoerbH eemetv e ceeefn leer
leb$e%eeveeHeelees meJe& efJe<ee Deeues. efJekemeveMeerue osMeele JeeHejueer peeCeejer
ceevekes DeeefCe Deeweesefiekeee Heg{ejuesueer je^s eeleerue Hejke efv eIetv e peeJee
cnCetv e efJ ekemeveMeeru e je^eb meeer Skee Keeme meefceleer eer mLeeHevee kesueer.
DeeeSmeDeeseer ceevekes keesCeleener osMeeuee yebO evekeejke vemeleele HeCe ceeie&oMe&ke
Demeleele.
Fbjuegefk eve : Mejerjeleerue efJe fMe< jkeleHesMeeRejs efv ecee&Ce kesuee peeCeeNee
Meke&jeegkele eefL eve Iekeebv ee Fbjuegefkeve Demes cnCeleele. ceeveJeer Mejerjeleerue
jesi eeeflekeejke Mekeleer efkeJetv e sJeCeele Fbjuegefkeve cen Jeeeer Yetefcekee
efv eYeeJelees. Fbjuegefk eve eefleefHeb[ ebejs jkeleeleer ue ueefmekeeCetb eer efv eefce&leer nesles.
40
Fbjuegefkevme Ske ekeejs Jee{ermeeer GHeegkele DemeCeeNee meb esjkeebes keee&
kejleele.
Fbefess[ meefk e& (Deeemeer) Deveske ^eefv Pemj DeeefCe ke@He@efmejes efceUtv e
yeveuesues iegbleeiegbleer es Fueske^e@e fv eke ceb[ue (meefke&). Heesmeee efleefkeeHes#eener
ueneve Demeuesuee Deeeleeke=leer efmeefuekee@v e ekeleerJej les yemeJeCeele Deeuesues
Demeues. mebi eCekeebceOeerue met#ce Fueske^e@efv ekeer eebleereer ner iegefkeuueer Deens.
DeMee DeeemeeRee JeeHej mesueHeesv e, jsef[Dees mesdme, erJner mesdme, kee@cHegme&,
Deee Hee@[ DeMee Deveske DeleeOegef v eke GHekejCeeble kesuee peelees. (Heene
efmeef uekee@v e efeHe)
Fbsueme@ GHeienebceeHe&le otjmebHeke&mesJee osCeejer efJeefJeOe osMe bee menYeeieeletv e
F.me. 1964 meeueer meg Peeuesueer peieeleueer meJeele cees er mebIevee. Deepe
DeeHeuee HeVeemeebntv e DeefO eke GHeien DeeefCe meneMes YetmLeevekeebceeHe&le peJeUpeJeU
oer[Mes osMeebv ee ner mebIevee DeeHeueer mesJee HegjJeerle Deens.
Fb[eq m^ eue e@eqk emekee@uee@ p eer efj mee& meW j (DeeeerDeejmeer)
meer SmeDeeeDeejee D eKeleeefj leeru e meb MeesO eve mebm Lee. 1965 meeueer
ueKeveewuee mLeeHevee Peeueer. Deeweesef ieke keeceieejeb v ee DeeefCe Meslecepegjeb v ee
nes Ceejs pes meeLeer es DeeefCe JeeJemeeef eke jesie Deens le leees efv eeespeveye
meJex #eCe keve lemese Deew eesef ieke Deeef Ce Heee& JejCeele Dee{UCeeNee
jmeeev eeb eer leHeemeCeer kev e leeeelet v e mebYeeJeCeeNee Oeeske eees efv eoeve
kejCes ner keeces mebmLee kejles. ke= ef$ece jbie-jmeeeves, DeVe efJe<eejer Jneeuee
keejCeer Yetl e DemeCeejer jmeeeves, pe[ Oeelet (ef Memes , Heeje Fleeoer )
keer keveeMekes DeeefC e Keefv epe HeoeLee eer OetU DeMee pee ieeser GeesieOeb eele
JeeHejleele leeb ee D eYeeme ner mebmLee kejles. ee DeYeemeeletv e efJe<eyeeOee
keceer kejCes, leeJej efv eeb $eCe s JeCes D eeefCe Heee& JejCeees eot <eCe keceer
kejCes eemeeer keener GHekejCes yeveJeCes ne nslet Deens. iebiee MegerkejCe,
efHeCeemeeer mJe HeeCeer DeeefCe Kee e lesues DeMee keW mejkeejee leerv e
ees peveeble ner meb mLee keece kejles.
Fbef[eve jes[dme keeBesme (DeeeDeejmeer) YeejleYej ceneceeie& yeebO eCeemeeer
ner mebmLee ef [meWyej, 1934 ceOes mLeeHeve kejCeele Deeueer. jmles, Hetue ee
mebyebefO ees yeebO ekeece leb$e%eeve, leeee DeeefL e&ke yeeyeer, jmleeb eer osKeYeeue,
yeebO ekeeceemeeer ueeieCeejs efmeceW, Ke[er , [eb yej F. meejKes HeoeLe& DeeefCe
eb$emeeceeer, DeMee yeebO ekeeceemeeer DemeCeejs keeeos, OeesjCes, kejHeleer ee
meJeeJej mebMeesO eve, efJekeeme, eee&, ceeefnleeres Deeoeve eoeve Fleeoer kejCeejer
ner mebmLee Deens.
Fbef[eve Feqvmet Dee@H e Spegk esMeve (DeeeDeeeF) efMe#eCelep%e
pes. Heer. veeF& ke eebv eer leUeieeUeleer ue ceg ueebHeele efMe#eCe Heesn eseJeCeemeeer
1948 meeueer ee mebmLeseer mLeeHevee cegby eF&le kesueer. veblej ner mebmLee HegCeele
iesueer. mebmLee efMe#eCeeee meeceeefpeke, meebmke=efleke, jepekeere, DeeefL e&ke DeeefCe
Deejesie Flekeee efJeefJeOe MeeKeele keece kejles. DeYeemeece eeueefJeCes, eee&
HeefjmebJeeo Deeeesefpele kejCes, Hegmlekes eHeCes Demes efv ejefv ejeUs keee&ece mebmLee
jeyeJeles.
Fbef[eve jsDej DeLe&me (DeeeDeejF) 1950 meeueer mLeeHeve Peeuesueer DeCegTpee&
efJeYeeieeee DeKeleeefjleerue mJeeee mebm Lee. jsD ej DeLe& Keefv epeebee MeesO e
IesTve, leebes MegerkejCe kejCes Je leebee GHeeesieeJej mebMeesO eve keee& ee
mebmL esle eeueles. meg Jeeleer ee keeUele egjs efv eece Je Leesef jece eebes leebee
Keefv epeeletv e Meg kejCeeee jemeeeefv eke eef eeebes mebMeesO evener ee mebmLesle
kejCeele Deeues.
Fbef[eve Feqvmet Dee@H e kesefcekeue yeeee@uee@p eer (DeeeDeeemeeryeer)
Yeejle mejkeejee meerSmeDeeeDeej ee mebmLesee DeKeleejerleerue peerJejmeeeve
Meem$eeleerue mebMeesO eve mebmLee. 1956 meeueer keesuekeelee es L es mLeeHevee Peeueer.
met#cepeerJeMeem$e, peerJejmeeeve, Deew<eOeMeem$e, eleerj#eeef Je%eeve Meem$e DeeefCe
peerJeleb$e%eeve ee Meem$eeleerue mebMees O evener ee mebmLesle nesles. Hejes HepeerJeer peblet,
peerJeeCet DeeefCe efJe<eeCetbcegUs GodYeJeCeeNee jesie efv eoeveeeer GHekejCes ner mebmLee
efJekeefmele kejle Deens. ceuesefjee, keeUe Deepeej DeeefCe kee@ueje nesT vees
eemeeer leeW[eves IesCeeeer ueme yeveJeCeees eelve ee mebmLesle eeuet Deensle.
Fb ef[ eve Jnsve&j er efj mee& Feqvmet (DeeeJ ner DeejDeee)
DeeemeerSDeejee DeefO eHeleeKeeueerue ner mebmLee. 1889 meeueer FPeleveiejuee
mLeeHeve Peeueer. leeJesUer eflees veeJe FbHesefjDeue ye@kesefjDee@u ee@efpeke ue@yeesjsjer
Demes nesles. Yeejleeuee mJeeleb$e efceUeueeJej 1947 ceOes efleuee meOeees veeJe
41
efceUeues. ner mebmLee HeMegJewekeMeem$eele mebMeesO eve keve HeMegD eejesie megO eejCes, keWs Ke[keer, ieesneer DeeefCe Flej meele efkeeCeer meg Peeueer DeLeJee ueJekeje
leebeer Hewoeme Jee{JeCes DeeefCe mebj#eCe kejCes eeJej keece kejles. HeMetbmeeer
ueeieCeeNee meJe& HeoeL eees GlHeeove kejCes DeeefCe leebee ceev ekeele SkeJeekeelee
DeeCeCeees keece ner bmemLee kejles . ceW{ ee, keeWye[ee eebeemeeer keener
ueMeer mebmLesv es leeej kesuee Deensle.

Fbef[eve Demeesemf eSMeve Hee@j o keefuJesMeve Dee@H e meeevme (DeeeSmeerSme)

cenWueeue mejkeej eebv eer ner mebmLee 1867 meeueer keesuekeelee esL es mLeeHeve
kesueer. mejkeej eebveer ner Ske efMe#eCemebmLee cnCetv e efleeer mLeeHevee kesueer. Heg{s

meg nesCeej Deensle. ee mebmLesleerue Ge opee&ee mebMeesO eveecegUs mebmLesleerue

Jew% eeefv ekeebv e r peieYejele veeJe efceUJeues Deens. ee mebmLeses eleske keW ns DeefYecele
efJeeeHeereee opee&es Deens.

Fb ef[ eve meeevme jeeme& Demeese fmeSMeve (Dee eSme[yu etS -

FmJee) ef Je% eeve ueesk eeefY ecegK e kejCeemeeer ef v ejefv ejeee Yeejleer e
Yee<eebceOetv e lemes e Fb epeerceOetv e ues Kev e kejCeeNee uesKekeebeer ef ouueer
esL eer ue mebm Lee.
mej meer.Jner. jeceve eebv eer ef leuee mebMeesO eve mebm Leses mJeHe efoues. meer. Jner.
jeceve eebv eer ekeeMeeee efJeefkejCeeee MeesO e ee mebmLesle keece keve ueeJeuee Fbef[eve Feqvmet Dee@H e meeevme (DeeeDeeeSmemeer) yebieueesjee ee
DeeefCe leemeeer leebv eer 1930 meeueer YeeweflekeerceOeerue veesyesue Heeefjleesef<eke efceUeues. Deeblejje^ere Keeleeree efJe%eeve mebm Leseer mLeeHeve 1909 meeueer peceMesopeer
kes. Sme. ke=<Ceve, eevb eer mHeefke egbyekelJeeJejes cenJeees keece esL ese kesues. ee eebv eer kesueer. efleuee 199 0ee megceejeme ef JeeeHeereee opee& osCeele
Yeew eflekeer, jmeeeve, ieefCele DeeefCe egbyekeMeem$e eeJej esL es mebMees O eve kes ues Deeuee Demetv e mebmLesle meOee 37 efJeYeeie keee&jle Deensle. Yeeweflekeer, ieefCele,
peeles.

Fbef[eve efJ ecesve meeebefm DemeesefmeSMeve (FJemee) ner mebmLee 1973

meeueer cegbyeF&le mLeeHeve Peeueer. YeejleYej leebee Dekeje MeeKee Demetv e mebieCeke,
eefMe#eCe, efMe#ekeebes eefMe#eCe, efv eOe&tj egueer JeeHejCeemeeer eeceerCe ceefnueebes
eefMe#eCe, eew{ efMe#eCe, Jew% eeefv eke ef keesv eeee emeej, meJex#eCes, Jeeeveeuee
eeueefJeCes DeeefCe keece kejCeeNee eqm$eeebmeeer Jemeleerie=ns eeueefJeCes ner keeces
mebmLee kejles.

Fbef[eve DemeesefmeSMeve Dee@H e efH eefp ekeme efeme& (DeeeSHeerer) Yeeweflekeer

efJe<eeeleuee DeOeeHekeebeer mebIevee. cegbyeF& esL eerue nesceer YeeYee efJe%eeve efMe#eCe
keWeee menkeeee&v es ojJe<eea Yeeweflekeer Dee@efueefcHeee[ ee mHeOexmeeer efJeeeLeeeer
efv eJe[ Je leeejer keve Iesleele. 2005 ns Je<e& YeeweflekeerJe<e& peenerj kejCeele
Deeues nesles. ee Je<ee&le Deveske keee&ece Iesleues nesles.
Fbef[eve Feqvmet Dee@H e skevee@uee@p eer (DeeeDeeeer) 1951 les 61
ee keeUele ceg byeF&, keev eHetj, KejieHetj, esVeF& DeeefCe ef ouueer ee efkeeCeer
efJe%eeve DeeefCe leb$e% eeveeleerue HeoJeer, HeoJeg ej DeeefCe HeerSe.[er.es Ge efMe#eCe
osCeemeeer mebmLee mLeeHeve Peeuee. leeveblej Deefueke[ee keeUele mebmLeseer
nee Sv epeea efHeef pekeme, eeeespesefv eke leb$e%eeve, efv ejblej ef Me#eCe, SDejesmHesme
Fbefpeefv eDeefjbie, yeeeeskeesefcem^er, SveSceDeej efjmee& meWj, Fkeuee@efpekeue meeevme
F. efJeYeeie leele Deensle. HeoJeg ej efMe#eCe Je mebMeesO eveeeerner meese esL es Deens.
ee mebmLesee ceoleevr es Jet[ ef[eqmuesMeve, Fmeseqv MeDeue Dee@Fu& me, meeb[HeeCeeee
JeeHej, HeefjefmLeleerk eer DeeefCe Heee&JejCe F. Deveske efJe<eeebJej G eesieOebo s Jee
ekeuHe meg Peeues Deensle.
42
Fbef[ece (In) De. e. 49, ekeekeerle Heeb{je ogceeaU vejce Oeelet.
efPebke yueW[ ee Keefv epeele Dee{Ulees. ne nJesle efkebJee HeeCeele iebpele veener.
efJeegleefJeuesHeve DeeefCe obleJewekeele eeee JeeHej neslees. Oeelet es GHeeesie Heej
vemeues lejer les cenJeees Deensle. MegO o pecexefv eece DeeefCe efmeefuekee@v eceOes Fbef[ece
[esefHebie keve DeOe&Jeenke efv ecee&Ce nesleele.
Fbefoje ieebO eer DeCegmebMeesO eve keW (DeeepeermeerSDeej) Heem yeer[j
ekeejee DeCegYeer es leb$e% eev e efJekeefmele kejCeeee G sM eev es ceeme
MenjepeJeU keuHekece es L es mLeeHeve Peeuesueer DeCegT pee& ef JeYeeieeeer Ieke
mebmLee. mebHetCe& mJeosMeer leb$e%eeveeJej DeeOeeefjle eeeesefieke lemese Tpee& GlHeeove
kejCeeNee DeCegYeeebeer yeebO eCeer mebmLesv es kesueer Deens.
Fbefoje ieebO eer je^er e cegk ele efJ eeeHeer, veJeer efouueer (Fivet) HeejbHeefjke
Ge efMe#eCeeHeemetv e Jebef ele jeefnuesu ee Jeeqk el ebv ee G Heen oUCeJeUCe
leb$e%eeveeee, jsef[Dees, otjefe$eJeeCeer, Fbjvesee ceesee eceeCeele JeeHej keve
otjmLe Heleerv es efMe#eCe osCeejs, 1985 meeueer mLeeHeve Peeuesues je^ere mlejeJejes
efJeeeHeer. JeJemLeeHeveMeem$eeyejesyej Deveske ekeejes JeeJemeeefeke DeYeemeece
osKeerue efJ eeeHeereejs eeueef Jeues peeleele. ee efJ eeeHeereeer efJeeeLeea meb Kee
peieele DeMee ekeejeee veJns lej SketCee meJe& ekeejee efJeeeHeerele meJee&efO eke
Deens.
FbOeveg< e (jsveyees) mete&efkejCeebes DeekeeMeeleerue ueesuekeemeejKee HeeJemeeee
LeWyeeletv e peeleev ee He=L ekekejCe Peeueeves eke nesCeeje DeeefJe<keej. mete&efkejCeebceO es
meeceeJeueus ee meele jbieebes oMe&ve eeletv e Ie[les. JesieJeis eee jbieebee ekeeMeuenjeReer
lejbieueebyeer Jeis eJesieUer DemeueecegUs leebeer JeeerYeJeveeeer cee$eener JesieJesieUer nesles
Je leeHees ere les jbie JesieJesieUs efomeleele. (Heene DeHemkejCe)
FbO eve (He etDeue) DeefiveyeeCeeuee ieefle osCeemeeer JeeHejCeele esCeejs FbO eve.
ns FbO ev e pJeeueeieener DeeefCe Dee@ efkeme[erkeejke DeMee oesv e Iekeebes efceeCe
Demeles. ee oesv ner Ieke HeoeLeees mJeHe Je efkebJee Ieve eeHewkeer keesCelesner
Demet Mekeles. eefeee kesuesues kesjesefmeve, JeHe nee[^espeve efkebJee ceesv eescesefL eue
nee[^ePeeFve, [eecesefL eue nee[^ePeeFve ee meejKes HeoeLe& FbOeveeee efceeCeeleues
Je Heer pJeeueeie e ner Ieke cnCet v e JeeHejues peeleele.
nee[^e@ efkemeefce&v ess[Hee@efueyege[eF&v e, Hee@e fueyege[eF&v e De@efeueesv eee^eF&ue
efkebJee D e@uege fceveereceee Yegk eermeejKes HeoeLe& IevemJeHeeleues pJeeueeie ener
Ieke cnCetv e JeeHejues peeleele. JeHeer Dee@efkemeef[keejke Iekeeble JeHe
Dee@ef kem epev eee, lej Ieve He D ee@e fke meef[keejke Iekeebl e D e@uegef ceef v eece
Hejkeueesjs ee HeoeLeeee meceeJesMe neslees.
FbO eve mesue (He egSue mesue peefve$e) jemeeeefv eke Tpexes efJeegledTpexle HeefjJele&v e
kejCeeee leb$eeJej DeeOeejuesues GHekejCe. eeble FbO eveeee Dee@eq kemepev eMeer
pJeueveeefeesletv e efv ecee&Ce Peeuesuee Tpexes Les efJeegled Tpexle Heeblej nesles.
efJ eeg ledY eej efv eIetv e iesues uee efJeegl edIe (D e@keeg cegu esj) Hegv e efJ eeg ledY eeef jle
kejCeemeeer efJeegledTpee&eesleeuee pees[eJee ueeielees, lej FbO eve peefv e$e (HeegSue
mes ue) Yeeefj le kejCeeme
FbO eveeee HegjJee kejeJee
ueeielees. FbO eve peefv e$eees
Ske meeO es He cnCepes
`nee[^ e sp ev e' DeeefC e
`Dee@eqk emepeve' ee Jeeetbes
jemeeeef v eke meb egi e
yev eCeeee eef eee
keeee& eq v Jele kejCes .
eemeeer efJeefMe ekeejes
Fues ke ^e s [ JeeHev e
kesuesueer GHekejCeeeer jevee GHeegke le jles.
FbO eve Mesleer (yeeees He egDeue Heeefceie) DeKeee JevemHeleer lesueeHeemetv e
`FmjerefHekesMeve' Heleerv es JevemHeleerpe yeeeesef[Pesue leeej kejlee esles. Heee&eer
FbO eve cnCetv e yeeeese[f Pesueee GHeeesie meOee eeejele Deens. leecegUs Keefv epelesueeee
JeeHej keceer nesTve ef[Pesueee pJeueveeHeemetv e yeensj He[CeeNee JeeetcegUs nesCeejs
eot<eCener keceer nesF&ue. ee lesue efv eefce&leermeeer pee efyeee ueeieleele leemeeer
jlevepeesle (pe^esHee), kejbpe DeMee JevemHeleeRee ueeieJe[ereer pejer Deens.
ee ueeieJe[ermee `FbO eveMesleer' Demes mebyeesefO eues peeles. Yeejle mejkeejee 1430
keeser Heeeee ekeuHeebl eie&le 8 jepeeble, megc eejs 4 ueeKe nskej #es $eeJej
jlevepeesl eeer ueeieJe[ `HeLeoMeea ekeuHe' cnCetv e kesueer.
43
Gkeue (Heene cetU)
Gleebleer (FJ nesuegMeve) SkeHesMeere met#cepeerJeebHeemetv e megJeele nesTve
Deepe peieele ef omeCeejer efJ eue#eCe JewefJ eOeeves veuesueer mepeer Jeme=er keMeer
Giece HeeJeueer ns efJe<eo kejCeejs leJe. eeee efmeebl e eeume& [eefJe&v ev es
ceeb[uee. v eJeer v e efHe{er pevceeuee esl e Demeleevee leeHewkeer keener peerJ eeb ee
DeevegJ ebef Meke ieg CeOeceec eOes efv emeie&lee keener yeoue nesl e Demeleele. ee
pev egkeebceOeerue yeoueebHewkeer pes yeouelee Heee&JejCeele leie O eve jeneeuee
ceole kejleele leebeer Jee{ nes les Je DeMee leNns v es nUtnUt Ske veJeerv e epeeleer
Goeeuee esl es. efv emeie& kejle Demeuesu eer ner efv eJe[, vewmeef ie&k e ef v eJe[ ne
Gleebleeree Heeee Deens.
GlkeWlee (Skemesv^erefmeer) eleske Ieve HeoeLee&uee leerv e efoMeebee meboYee&le
Ske keWefyebot Demelees. keesCeleener yeensve ueeJeuesuee peesj ee keW efyebotletv e
peele vemesue lej lee efoMesv es Demeuesuee keW efyebotHeemetv eee Deblejeuee SkemeWef^efmeer
cnCeleele. ee leJeeee G Heeesie Jemlet keWefyebot YeesJeleer iees ue efHejefJeCeeme
GHeeesieele DeeCeleele.
Ge leeHeceeHeveeb$e (Heeejesceerj) meeceevele efv ejefv ejeee ekeejee
YeeebceOeeru e leeHeceeve KetHee Ge D emeles. G oe. ueesK eb[, Hees ueeo, leebyes,
efHeleU ef JeleUef JeCeemeeer JeeHejuesuee Yeee, mees v eejebk e[eru e cegMeer, keee
yeveef JeCeemeeeree Yeee. meeceeve leeHeceev e ceeHeve leeHeceeHeer ee meeneeeves
kejlee esles. leLeeefHe, Ge leeHeceeve (Goe. 500-700 DebMe mesequmeDemeHes#ee
peemle) ceeHeveekeefjlee efv ejeUs leb$e efJekeefmele kejeJes ueeieues. Ge leeHeceeefv ele
YeeebceOetv e ekeeMe Je ekeeMemeMe eejCe Glmeefpe&le nesles. ee eejCeebes ceespeceeHe
Ge leeHeceeve ceeHeve leb$eeves kesues peeles.
G[leer leyeke[er (etSHeDees) DeekeeMeele efomeCeeNee DeveesUKeer Jemletbv ee
(DeveD eee[WerH eeF&[ He ueeFbie Dee@ypeske) G[leer leyeke[er cnCeCeele esles.
ee jnmecee leyeke[ee ceeseuee Hegieeee, efkebJee {ieeee lemese eeb[
Jesieeves HeUCeeNee DeiveeryeeCeeee Heele efomeueeee oeJee Deens. Depetv ener ee
Ievee Meem$eeskeleefjlee efme Peeuesuee veenerle.
GlekeleeHeve ef eefk elmee ([eeeLeceea) Ge kebHevemebKesee efJeegledeJeeneves
Mejerjeleeru e DeJeeJeele Jee{erJe G <Celee GlHeVe kejCeeee GHeeej. Skee
ceMeerv eee meneeeves ns keece kesues peeles. ee ceMeerv euee oesv e Jeeeme& pees[uesuee
Demeleele Je ogmeNee eskeeuee Jeeeme&v ee He@[ pees [uesues Demeles. ee He@[ceOetv e
met#ceuenjer Mejerjeleerue HesMeerpeeueebv ee Tye osCeeme HegjsMeer, HeCe DeHeee nesCeej
veener Flekeer G<Celee osleele. meebO esogKeer, mveeegogKeer, Jesoveecegkeleermeeer [eeLeceea
GHeeesieer He[les.
Glkeueveebk e (yee@F&efuebie Hee@F) ne Ske leeHeceeveoMe&ke Debke Demetv e,
meeceeve JeeleeJejCeere oeyeele pee efmLej leeHeceeveeuee JeHeoeLe& GkeUlees lee
leeHeceeveeuee lee Jeeee Glkeueveefyebot cnCeleele. Jeeee He=YeeieeJejerue
oeyeeee GlkeueveebkeeJej Heefj Ceece neslees. JeHe= eJejerue oeye Jee{efJeleee
Glkeueveebke Jee{lees DeeefCe oeye keceer kejleee Glkeueveebke keceer neslees.
GlHeefj Jele&ve (cegsMeve) HesMeerleerue DevegJebefMeke efmLeleerleerue Deeeveke DeeefCe
DeefJeemeveere yeoueeuee GlHeefjJele&v e cnCeleele. lee yeoue Peeuesuee HesMeeree
Jele&v eele DeeefCe efomeCeele (yeee Deekeej) Flej meJe& meeOeejCe HesMeerHes#ee yeoue
peeCeJelees, JesieUsHeCe efometv e esles. GlHeefjJele&v e vew meefie&keefjlee Ie[t Mekeles,
cee$e leebee Jesie Ket He keceer Demelees. GlHeefjJele&v eeee Jesie, keener jemeeeefv eke
HeoeLee&cegUs efkebJee eejCeebv eer Jee{Jelee eslees efkebJee Jee{lees. yengleske GlHeefjJele&v es
Oeeskeeoeeke Demeleele. Deieoer keJeefele emebieer les HeeeosMeerj jueees Dee{Uues
Deens. HeeeosMeerj GlHeefjJele&v e lee mepeerJeeeer keee&#ecelee Jee{Jeles. HeeeosMeerj
GlHeefjJele&v e efv eJe[ Heleerv es efH ekeebeer Jee{ kejCeele efkeb Jee DeeJeMeke les
eeCeer efv ecee&Ce kejCeele kejlee esles.
GlHegueve (SHeueesj smesvme) nJesMeer mebyebO e DeeueeJej Debleie&le jemeeeefv eke
efeescegUs HeoeLee&leerue HeeCeeee veeMe nesTve HeoeLee&ee He=YeeieeJej mHeefkeHe
44
keCe pecee nes Ceeee eefeesuee `GlHegueve' D emes cnCeleele. yeebO ekeeceeee peeT Mekeles. Goe. DeCetee Deblejbieeleerue SKeeee Fueske^e@v euee DeMeer Jee{erJe
efJesee Hejer#eCeele He=YeeieeJej keener JesUe #eejkeCe pecee Peeuesues Dee{Uleele.
DeMeer Jeer efv e<ke= mecepeueer peeles.

GoieeJ ekej, Yeeueeb ceeO eJe (1927- ) : efJe% eeveefMe#eCe eCeeueerle

cetueYetle yeoue Ie[Jetv e DeeCeCeejs Yeejleere Yeew eflekeMeem$e%e. cegbyeF&ee ee
Feqv met Dee@ He Heb[eceW ue efj mee&
(er D eeeSHeD eej)ceO es cet u ekeCe
Yeewef lekeerle mebMeesO eve kesues. efJeeeHeerere
DeYeemeeceele leeb v eer yeoue kes ues.
Meeues e Deeef Ce Keeueee DeeefL e& ke
mlejeleer ue efJ eeeL eees efJ e%eeve efMe#eCe
meg O eejCeemeeer leeb ee es jCes v es nesc eer
YeeYee efJe%eeve efMe#eCe keWeeer mLeeHevee
Peeueer . cegby eF& efJ eeeHeerele Yeew ef lekeer
efJeYeeie mLeeHeve kejCeele leebv eer Heg{ekeej Iesleuee. peieele DeCegeg nesT
vees leemeeer mL eeHeve Peeuesuee HeiJeeMe meefceleer le 20 Je<ex keece kesues.
meefceleer es DeOe#e pees mesH e je@yue@ DeeefCe keee& keeefjCeer meef celeer eebv ee
19 95 meeueee Meeb leles ee veesy es ue Heg jmkeej efJ eYeeietv e efc eUeuee lesJ ne
GoieeJekej keee&keeefjCeeres meYeemeo nes les. Yeejle mejkeejee efv eeesp eve
ceb[UeJej DeeefCe efJeeeHeer Devegoeve ceb[UeJej efJe%eeve efMe#eCeees meuueeieej
cnCetv ener keece kesues.
Tpee& efceUeueer, lej lees Jejee ke#esle efHe ueeielees.
GOojCe (jsk euescesMeve) : JeeHejele vemeuesueer Jemlet JeeHejCeeeesie kejCeeeer
eef eee. meeceev ele: Heef [ke peef ceveer efk eb Jee ef kev eejHeer ee peef ceveer
YetceerG OojCeeejs JeeHejCeeeesie kesuee peeleele. HeCe leecegUs Heee&JejCe efJe<eeke
Deveske mecemee efv ecee&Ce nesT Mekeleele.
GjCe#ecelee (yee@ evmeer ) SKeeee JeceeOeceele lejbieCeeNee D eiej
yeg[euesuee HeoeLee&uee TOJe& efoMesuee GeueCeejs yeue cnCepese GjCe#ecelee.
ee yeueebee MeesO e Deeefke&efce[erpe ee Feflenemekeeueerv e eerke Jew% eeefv ekeeves ueeJeuee.
GjCe#eceles eer cee$ee Jeeleerue HeoeLee ee DeekeejceeveeSJe{ee Jeeee
JemlegceeveeFlekeer Demeles ne Deeefke&efce[erpeee efmeevle. leeee JeeHej keve
HeoeLeeeer Ievelee ceeHelee esles.

GoieeJekej, peeble Yeeueeb (1960- ) : Yeveeiej Hegjmkeej efceUefJeCeejs Gece ceeefmeke Gece ceeefmeke 1919 meeueer veeieHetjuee He$ekeej De@[Jneskes
yebieueesj esL eerue ve@Meveue meWj Dee@He yeeee@uee@efpekeue meeevmesmeceOes eeOeeHeke ceeOeJe HeeOes eebv eer mebHeeefole kesues. 1931 Heemetv e Heg{s eer. efJe. vee. Jee[sieeJekej
DemeCeejs DeeefCe mebMeesO eve kejCeejs Yeejleer e peerJeYeeweflekeMeem$e%e. DeeefCe leebee Helveer eerceleer Devemetee Jee[sieeJekej eebv eer les eeueefJeues. osMeele
ess DeeefCe ceess GeesieOebos Jee{eJesle, efJeeeLeea, ie=efnCeer, Meslekejer, veeieefjke
GojJes Ce (Hesejf esefveece) ns Mejerjeleerue meJeele ceess jmeHeue (meerjme ee meJeev ee GHeeesieer He[sue Demes Jew% eeefv eke Je JeeJeneefjke ceeie&oMe&veees GHeegkele
ceWyesv e) Demetv e ns GojHeeskeUeruee Deeletv e Demlej Je Deeleerue Fbefeebv ee DeeJejCe meeefnle eHetv e eeJes cnCetv e Geceves eelve kesues. 1945 Heemetv e Gece efnboer
ee ekeejs oesv e mlejebes Demeles. Yee<esletv ener eefme nesT ueeieuee. GeceleHex GHeegkele DeMee Deveske Hegmlekeebes
oesv e mlejeb le Lees [emee eJe ekeeMevener Peeues Deens. Gece ceeefmeke Deelee yebo He[uesues Deens.
Demelees; leeceg Us Deele[eebeer
neueeeue JeJeefm Lele nes les. GVele keesve (DeBieue Dee@H e FuesJ nsMeve) mecepee DeekeeMeeleerue `ye' ee
peueesojele ee mlejeceOes KetHe
`HeeCeer' meeles. G ojeleeru e
Fb ef eeb Jej mlej iegb [eUuesu ee
Demelees, leele jkeleJeeefnvee,
ueefm ekeeJeeef nvee Je esl eelebl et
D emeleele. cees ee
Deele[eebY eesJeleer ieg b[eUues uee
mlejele ejyeer KetHe Demeles. meJe& Fbefeebv ee DeeOeej osCes ne jmeHeueeee cegKe
GsMe Deens.

GerH eve (SkemeeesMeve) SKeeee eCeeueerleerue Tpexle Peeuesueer Jee{. leecegUs

HeefjCeecemJeHe eCeeueer cetU Tpexee ef mLeleeRletv e DeefO eke Tpex ee efmLeleerle
45
ef keeCeer D emeuesuee Pee[eee MeW[ eeke[s peefceveerJ ej `D e' ee ef keeCeer
Demeuesueer Jekeleer Heenle Demesue DeeefCe `Deke' ner `De' ee efyebotletv e peeCeejer
ef#eef lepe meceeb lej js<ee Demesue, lej lee Jekeleeruee DeeHeueer v epej PkeD eye
ceOetv e JeUJeeJeer ueeiesue. PkeDeye ne `De' Heemetv e Heenleevee `ye' ee efkeeCeer
Demeuesuee Pee[eee MeW[eeee GVele keesv e Deens, Demes cnues peeles. (Heene
DeJevele keesv e)
Gvceeo (efnmsefj ee) Ske ceeveefmeke efJeke=leer. eele Jekeleeree YeeJevee
GbeeJeleele. efJeeej Je ke=leer eebeer ieleer Jee{les. ceessHeCeeee Yeeceke keuHevee
cetU Oejleele. ner Ske ekeejeer GerHeveefJeke=leer Deens.
GvneUer / iejce HeeCeeee Jej G[Ceeje Peje (efiePeme&) G<Ceesokeeee
vewmeefie&ke HeJeeje. peJeUHeeme Skee efv eefele keeueeJeOeerv eblej, He=L Jeeree Heeseletv e
De[keuesues G<Ce HeeCeer DeLeJee JeeHe yeensj ekeCeeje vewmeefie&ke Peje Jee keejbpee.
GHeien - vewmeefie&k e SKeeee ceesee Deekeejeee Keieesueere JemletYeesJeleer
efHejCeejer ueneve Deekeejeeer Jemlet. ner Jemlet vewmeefie&ke Demet Mekeles ef kebJee
ke=ef$ecener Demet Mekeles. DeeHeuee ienceeuesle yegO e Je Mege JeieUlee Flej meJe&
ienebv ee mJele:es vewmeefie&ke GHeien Demetv e DeMee SketCe GHeienebeer mebKee ner
SkeMes meentv e DeefO eke Deens. (Heene : GHeien, ke=ef$ece; ueIegien)
GHeien - ke=ef$ece (me@sueeF - Deeef&efHeefMeeue) ke=ef$ece GHeien ns
ceeveJeefv eefce&le Demetv e les vewmeefie&k e GHeieneeceeCese lee ieneYeesJeleer eoef#eCee
Ieeueerl e D emeleele. ef JeefJeOe Gs Meeves mees[ ues uee ee ke= ef $ece G Heien eb es
DeblejeUYeceCe ns ceev eJemeefnle Jee ceeveJejefnle Demet Mekeles. Deepeee Ie[eruee
HeL JeerYeesJeleer DeeMesnt v e DeefO eke ke=ef$ece GHeien efHejle Deens. eeee JeeHej
oUCeJeUCe, nJeeceeveees Deboepe Jele&JeCes, vewmeefie&ke meeOeve mebHeeeree MeesO e,
Jeiewj s Deveske v eeiejer Je ue<kejer Gefebmeeer kesuee peelees.(Heene : GHeien,
vewm eefie& ke)
GHeeee (Hesvebyee) SKeeee ceesee Deekeejeee lespemJeer Jemletke[tv e esCeejs
ekeeMeefkejCe pej esee Deekeejeee Jemletv es De[Jeues, lej esee Jemletee
ie[o meeJeueerYeesJeleer (eeesYees Jeleer) efHeke meeJeueer He[uesueer efomeles. ee
efHeke meeJeueeruee `GHeeee' cnCeleele. eeesle GYee Demeuesuee efv ejer#ekeeme
ner lespemJeer Jemlet ee esee JemletcegUs HetCe&HeCes Peekeuesueer efomele Demeueer lejer
GHeeesle GYee Demeuesuee efv ejer#ekeeme lespemJeer Jemlet ner HetCe& Peekeueer iesuesueer
ve efomelee, DebMele: Peekeueer iesuesueer efomeles. (Heene : eeee)
GHeeces e (kejesuejer) - GHeefmeeble mJeleb$eHeCes efme kejCeeeer iejpe
veener, HeCe efme kesuesuee cetU eceseeJeve pes efv e<ke<e& kee{lee esleele les.
GHeYetmLeeve (Hesj erp eer) : ebeee efkebJee ke=ef$ece GHeieneee HeL JeerYeesJeleeueee
ke#esJejerue HeL JeerH eemetv eee meJee&le peJeUee efyebot. GHeYetm Leeveer eb Demeleevee
leees HeL JeerHeemet v ees Deblej meg ceejs 3,63,300 ef keueesceerj Flekes Demeles.
(Heene DeHeYetmLeeve)
GHeeesefp ele ieefCele (De@HueeF&[ ce@Lesce@efkeme) ieefCeleeleerue leJes, met$es,
eceses eebee GHeeesie efJe%eeveeee Yeeweflekeer , jmeeeve, pewefJeke, DeefYeeebef $ekeer
Fleeoer %eeveMeeKeebletv e ceesee eceeCeeJej kes uee peelees les , lemes e meJex# eCe,
efMeuHeMeem$e, veewkeeveeveMeem$e DeeefCe Flej Meem$es eele egeqkeue[ere Yetefceleeree
GHeeesie kesuee peelees les DeeefCe eeefcekeerle Jesie, lJejCe, ieleer, yeue esleele les
Heej keee DeLe&Meem$eele ee ieefCeleere jerleer JeeHejuee peeleele, les meieUs
GHeeesefpele ieefCele. (Heene Meg ieefCele)
GH emet e& mLeeve (Hesj ernse fueeve) : ien, ueIegi en ef keb Jee O etc ekes letee
metee&Y eesJeleeueee ke#esJejerue met ee&Heemetv eee meJee&le peJeUee efyebot. HeL Jeer ee
efyeb otJej 4 peevesJeejeree megceejeme esles. eeJesUer eflees met ee&Heemetv ees D eblej
megceejs 14.71 keeser efkeueesceerj Flekes Demeles. (Heene DeHemete&mLeeve)
GyeJeCeer eb$e (Fvke egyesj) : ke=ef$ece Heleerv es Deb[er TyeefJeCeemeeer JeeHejues
peeCeejs eb$e. ee eb$eele Lecees&m@ejs efJeefMe< leeHeceeve efkeJet v e sJelee esT
Mekeles. eeesieMeeUsle peerJeeCetbeer Jee{ kejCeemeeer lemese efJelebekeeee DeYeeme
kejCeemeeerner ee eb$eeee JeeHej eecegKeeves kesuee peelees. DeHegNee efoJemeebee
pevceuesuee lemese Jepeve keceer Demeuesuee yeeuekeebv ee FvkeegyesjceOes sJeCeele
esl es.
GyeJeCeeeer ef eee (n@ef ebie) vewmeefie&keefjlee efkebJee ke=ef$ece leNnsv es Hees<eke
JeeleeJejCe leeej keve mepeerJeebeer Jee{ kejCeeeer eefeee. Goe. eeesieMeeUsle
peerJeeCetbeer eesie Jee{ nesCeemeeer efJ eefMe leeHeceeve, D ee@eqkemepevees eceeCe,
Dee& lee eeb eer pej Demeles lej He#eeeer Deb[er HebKeebK eeueer Oeve keeW ye[er
leeb ee Jee{ermeeer ueeieCeejer G<Celee HegjJeles . eees ieMeeUs le peerJ eeCetbee
mebJeOe&v eemeeer efkebJee Deb[er GyeJeCeemeeer Fvekeegyesj ns GHekejCe JeeHejleele.
GYeeejJeie& (De@eqcHeefyeee) : Heeeree keCee Demeuesuee, peefceveerJej JeemleJe
kejCeeNee eeCeebee Jeie& Goe. yes[tke, mej[e. Heefnues He<JebMeer eeCeer les.
peefceveerJej mecetneves Demeleele DeeefCe HeeCeele, lemese peefc eveerJejHeCe peieleele.
ee eeCeebeer efHeuues yengleebMeer HetCe& Jee{ nesF&Hee&ble HeeCeele peieleele Je Jee{leele.
meJe& peuemLeueJeemeer eeCeer Leb[ jkeleees Demeleele Je leebv ee emeveemeeer nJee
ueeieles.
GYeepeerJ eer JevemHeleer (De@eqcHeyeeeesme) keener JevemHeleermege leeeee
keeer, HeeCeele Jee{leele, HeCe leeeleerue HeeCeer Deeues lejer peefceveerJej leie
Oeve jenleele. eebv ee GYeepeerJeer JevemHeleer Demes cnCeleele.
46

GYeeefuebieer (nscee& ees[eF) vej Je ceeoer ee oesv ner efuebieeee ebL eer
DemeCeejs mepeerJe. yengleske eeCeer Ske efuebieer - cnCepes vej DeLeJee ceeoer -
Demeleele. Hejbleg keener eeCeer Je Deveske JevemHeleeRc eOes oesv ner efuebieeb ee ebL eer
Demeleele. DeMee eeCeebceOes Deb[yeerpe Je Megeyeerpe JesieJesieee JesUsme efJekeefmele
nesle Demeueeves leebes Deelceceerueve, mesuHe Heef&ueeePesMeve nesle veener.
GYeeee, Me=beee efyebot (kemHe) Jeeeee DemeblelescegUs leer#Ce efyebot leeej
neslees lees. Goe.
GcejKeeece (F.me. 1100ee megceejeme) pees GcejKeeece yeeeekeej
cnCetv e peieeefme Peeuee leeves ieefCeleeee efJekeemeele cenJeees eesieoeve kesuesues
Dee{Ules. leeves DeeHeuee yeerpeieefCeleeee Hegmlekeele efHeo eceseeee efJeJeseveele
Ieeleebkeeee O eveHetCeeke efkeceleeree JeeHeke eceeCeele GHeeesie kes ueees efometv e
esles. lemese ee Hegmlekeele ef$eIeeleere (Ieve) meceerkejCeeeer JeeHeke eee& kejleevee
leeves lee meceerkejCeeeer Yete fceleere Gkeuener kesuesueer Deens. leeves Ske veJes
Hebeebie kesues nesles. HeCe les Heejmes eeueues veener. FmHeeveee megueleeveeves leeme
DeeHeuee meneeke cnCetv e efv eJe[tv e JesO eMeeUsle keece kejCeeeer mebO eer efoueer.
leecegUs leer JesO eMeeUe megO eejCeeme Je lesL es Jeeqkeleiele JesO ekeee& kejCeeme
leeuee JeeJe efceUeuee.
GOJe&ceb[ue (m^@ eseqmHeDej) : He=L Jeeree JeeleeJejCeeleerue GOJe&ceb[ueeJejerue
megceejs 50 efke.ceer. Heeleee JeeleeJejCeeee Lej. eeleerue leeHeceeve Metv e DebMe
mesequmeDeme Flekes keceer Demeles. (Heene JeeleeJejCe)
Guee eeflemeeo (efveiesefJn Heer[ye@k e) : `keejCe' DeeefCe `HeefjCeece' eebee
HejmHejeleerue efv eeb$eCeeletv e efv ecee&Ce Peeuesuee eeflemeeo. pesJne HeefjCeece, keejCeeJej
efv eeb$eCe sJelees leeJesUer Guee eeflemeeo efv ecee&Ce nes lees. pej Heefj Ceeceeb ee
eeflemeeoebceg Us keejCeeb ee eYeeJe keceer Peeuee lej lees $eCe cnCepes Guee
eeflemeeo, efv eiesefJn Heer[ye@ke neslees. Keesueerleerue leeHeceeveeves efv eoxefMele ceee&oe
ieeleee Jeeleevegketueve eb$e yebo kejCeejer eb$eCee eee leJeevegmeej keece kejles.
Gueer Debk eceesp eCeer (keeGC [eGve) SKeeoer HetJe&efv eeesefpele Ievee
Ie[CeeHetJeer& pees JesU Gjuee Demesue, leeeer ceespeCeer. pemee keeU Heg{s peeF&ue,
lemee Gjuesuee JesU keceer nesle DemeueecegUs ee ceespeCeerletve oMe&Jeuesuee JesUsle
Ie nesle Demeles. Deb lejeUeeveeee GeCeeDeieesojner ee Heleeree JeeHej
kes uee peelees.
Gefueefm eme : metee& eer efv ejer#eCes kejCeemeeer 6 Dee@keesyej, 1990 jespeer
veemee Deeef Ce egjesHeer e D eblejeU mebmLesee mebegk ele menYeeieeves mees [ues ues
DeblejeUeeve. metee&ee OegJeere eosMeebes efv ejer#eCe kejCeejs Gefueefmeme ns Heefnuese
eeve nesles.
Gukee (efc eef Dee@ j ) Debl ejeUeleuee D eMcekeCeeb ee HeL Jeer ee
JeeleeJejCeeleerue eJesMeecegUs je$eeree DeekeeMeele efomeCeejer lespemJeer js<ee. Gukeses
oMe&v e Ie[JeCeeje meJe&meeOeejCe DeMce ne keener efceefueie@ce Jepeveeee keCeeee
mJeHeele Demelees. He L Jeeree mete&eoef#eCesee ceeiee&le es Ceejs DeblejeUeleues ns
DeMcekeCe mes keboeuee 50-60 efkeueesceerj Jesieeves HeL Jeeree JeeleeJejCeele
efMejleele, JeeleeJejCeeMeer nesCeeNee Ie<e&CeecegUs leeHeleele DeeefCe ekeeefMele nesTve
DeeHeueeuee oMe&v e osleele. ee JesUer efv ecee&Ce Peeuesuee npeejes DebM eeb ee
leeHeceeveeceg Us meJe&m eeOeejCe keCe ns peefceveerHeemetv e megceejs meej efkeueesc eerj
Gb eerJej D emeleeveee ve< nesl eele. HeL Jeer ee JeeleeJejCeele efMejCeeNee
uenev eceesee meJe& D eekeejeee DeMceebeer jes peeer mebKee keener Deypeeble
DemeeJeer DeeefCe leeb es Skeef$ele Jepeve ns efkeleske veeble DemeeJes. (Heene :
GukeeJe<ee&Je, DeMeveer)
GukeeJe<ee&J e (efceefDee@j Mee@J ej) SKeeee je$eer vegmelee [eseebv ee efomeCeeNee
Gukeebeer mebKee leeMeer Heee-meneJeve efkeleske Heerbv eer Jee{les. DeMee Ievesuee
`GukeeJe<ee&Je' Demes mebyeesO eues peeles. leerJe mJeHeeee GukeeJe<ee&Jeele leemeeuee
MebYejentv e DeefO eke Gukeebes oMe&v e nesT Mekeles. GukeeJe<ee&Je ns yeNeee JesUe
Jesi eJesieee Oetcekesletb Meer efv eieef[le Demeleele. Oet cekeslet Heg{s efv eIetv e iesueeJej
DeeHeuee MesHeerejs leeves ceeies mees[uesues OetefuekeCe HeL Jeeree mebHekee&le DeeueeJej
GukeeJe<ee&Je Ie[tv e eslees. GoenjCeeLe&, ojJe<eer& efoveebke 12 Dee@iemee megceejeme
eeeleer leejkeemecetn elet v e nes Ceeje leer Je mJe Heeee G ukeeJe<ee&J e ne
`efmJeHetue' ee OetcekesletcegUs neslees. efoveebke 21 Dee@keesyejee megceejeme
ceie leejkeemecetneletv e nesC eeje ceOece leer Jelesee GukeeJe<ee&Je ne `n@ueer 'ee
OetcekesletcegUs neslees. `WHesuetue' ee OetcekesletcegUs oj lesnsleerme Je<eev eer efmebn
leejkeemecetneletv e meleje veesJns byejee megceejeme nes Ceeje GukeeJe<ee&Je Flekee
leerJe D emelees, keer keener JesUe Gukeebeer mebKee leeMeer npeejeeeHeg{s peeT
Mekeles.
G<Ce keefyebO eer e Jeweke mebmLee (mketue Dee@H e ^e@efH ekeue cesef[efmeve)
G<Ce keefyebO eere Jeweke mebmLee. 1921 meeueer keesuekeelee esL es mLeeHeve kejCeele
Deeueer. mej efueDeesv ee[& je@peme& eebv ee ee mebmLesee mLeeHeveses ese peeles. Deepener
mebmL ee Heefece yebieeue mejkeejee leeyeele Deens. G<Ce keefyebO eere jesieebes
mebMeesO eve FLes eeueles. efMeJeee HeoJeg ej efJeeeLeev ee FLes eefMe#eCe efoues peeles
DeeefCe keesuekeelee efJeeeHeereMeer leer mebueive Deens. ee mebmLesee cegKe GsMe
G<Ce keefyebO eer e eosMeeleerue jesieebMeer mebyebefO ele meb MeesO eve kejCes, lemes e ee
jesieeefJe<eeer Jewekelep%eebv ee meuuee osCes, les kejle Demeuesuee keeee&le ceole
kejCes ne nese.
G<Ce keefyebO eeee eosMe (^e@efH ekeme) He=L JeerJejerue efJe<egJeJe= eeee Gej-
47
oef#eCe yeepetme 23.5 DebMe jsK eebMeeee (Gejsme keke&Je= e DeeefCe oef#eCesme
cekejJe= e eebee) ojceeveee eos Me. ee eosM eees leeHeceeve 25 Deb Me
mesequmeDemeee DeemeHeeme Demeles. esL es peerJeJewefJeOe ceesee eceeCeeJej Demetv e
meJe& Oeeveekeejebe Giece esL ese Peeuesuee Deens. Yeejleele keke&Je= e Denceoeyeeo
les keesu ekeelee ee MenjebpeJeUt v e peeles, cnCepes e ee js<esee oef#eCes ee
efHekeuHeeee Yeeie ee eosMeele eslees.
G<Celee (ner) Tpexee Ske cenJeeee ekeej. jemeeeefv eke DeefYeefeee,
efJeegleOeeje, keWkeere DeefYeefeee eeHeemetv e G<Celeseer efv eefce&leer nesles. mete& ne
He=L Jeeruee efceUCeeNee G<Celesee meJee&le ceese eesle Deens. ee Jeefleefjkele Keefv epe
FbO eveees pJeueve keve efkebJee efJeegl eTpexes Heeblej keve G<Celee efv ecee&Ce
kejlee esles.
G<Celee Skeke (ke@uejer) ceeHeveeee meerpeerSme Heleerle G<Celee Tpee&
ceespeCeees Skeke. Ske Skeke JeeleeJejCeeee oeye Demeleevee Ske e@ce HeeCeees
leeHeceeve 14.5 DebMe mesequmeDeme les 15.5 DebMe mesequmeDeme ee D ebMeeletv e
Jee{efJeCeemeeer Hegjef Jeuee peeCeeNee G<Celesuee Ske ke@ uejer G<Celee Demes
cnCeleele. (1 ke@uejer 4.1868 petume)
G<CeleeceeHeke (Lecees&efcej) Mejerjeleerue, JeeleeJejCeeleerue efkebJee oJeeleerue
G<Celee ceespeCeees meeOeve. eele yengO ee HeeNeeee JeeHej kesuee peelees. HeCe,
Deelee Fueske ^e@e fv eke ceeHeeb$ esner efJekeefm ele Peeueer Deensle. ceesp eceeHe yeng O ee
mesequmeDeme efkebJee He@jvneF ee SkekeebceOes nesles.
G<Celes eer GueeHeeue (Lece&ue FvJnpe&ve) meeceevele iejce nJee nuekeer
Demeueeves Jej Geueueer peeles. He=L Jeeree He=YeeieepeJeU leeceeveeves Leb[ nJeses
DeeJejCe Demeles. iejce nJee Jej peeCes DeeefCe Leb[ nJee peefceveerJej esCes eecegUs
mLeeefv eke eceeCeeJej Jeejener efv ecee&Ce nes lees. keener DeHeJeeoelceke HeefjefmLeleerle
cee$e Gue Ie[les. Menjer Je Deeweesefieke #es$eebleerue iejce nJesJej GbeerJejerue
Leb[ nJeses DeeJejCe He[les DeeefCe iejce nJee Gbe peeT Mekele veener. DeMee
JesUer lee Yeeieeble Demee Gkee[e peeCeJelees. eot<eCeecegUs Oegjkes leeej nesles.
DeMeer iejce, oce, otef<ele nJee Deejesieeme Ieeleke jles.
G<Celes es yes (ner DeeeueB[) DeeweesefiekejCe DeeefCe veeiejerkejCe eebcegUs
keesCeleener peeieses vewmeefi e&ke He yeouetv e lesL es ceesee eceeCeeJej yeebO ekeece
DeeefCe Tpexee JeeHej efomelees. leecegUs mLeeefv eke leeHeceeve Jee{les. ceOeje$eeree
megceejeme mete&ekeeMeeyejesy ej esCeejer G<Celee Leeby eueer Demeueer lejer mLeeefv eke
leeHeceeve meYeesJeleeueee eosMeeHes#ee peemle Demeuesues peeCeJeles. DeMee peeiee
cnCepes G<Celeseer yess. Heg Ces Menjeleerue G <Celesee yeseb es iesu ee oMekeele
kesuesues DeeuesKeve ns ee osMeeleerue Ske GoenjCe oslee esFu& e.
G<cee keJee (ner Meeru[) He=L JeerJeve DeblejeUele peeleevee efk ebJee
DeblejeUeletv e He=L JeerJej HejleCeeeer GHeeneeer eefeee meg nesles, lesJne He=L Jeeree
JeeleeJejCeele efMejueeveblej Ie<e&CeeHeeser leebv ee ceesee eceeCeele G<Celee Tpexuee
leeW[ eeJes ueeieles. lee G<CelesHeemetv e mebj #eCe nesCeemeeer ner G<cee keJees
JeeHejueer peeleele. ner G<cee-keJees e@HeeF, efmej@efcekeme eebmeejKee G<CeleejesO eke
HeoeLeeHeemetv e leeej kesueer peeleele.
G<cee jemeeeefveke DeefYeef eee (Leceex kesefcekeue efj De@k eMeve) eleske
jemeeeefv eke yeoueele efk ebJee D eefY eef eesle Tpee&yeoue neslees. jemeeeefv eke
DeefYeefeee nesleevee DeefYeefeeekeejkeebceOeerue yebO e legleele DeeefCe GlHeeefoleebceOes
veJeerv e yebO e leeej nesleele. yebO e legCes DeeefCe yebO e leeej nesCes eele G<Celee
yeoue neslees. DeMee jemeeeefv eke DeefYeefeeebv ee `G<cee jemeeeefv eke DeefYeefeee'
Demes cnCeleele.
G<cee ieefleMeem$e (Leceex[eeve@efcekeme) Tpexes Heeblej Skee ekeejeletv e
ogmeNeele nesCeeMeer mebyebO eerle Meem$e. efJeMes<ele G<Celee DeeefCe eebef$eke Tpexes
Skeeletv e ogmeNeele Heeblej nesCeees Meem$e. G<ceeieefleMeem$eees leerv e cetueYetle
efv eece Deensle. Heefnuee efv eeceevegmeej Tpee& efv ecee&Ce Jee ve kejlee esle veener.
Hekele leer Skee ekeejeletv e ogmeNeele Heebleefjle kejlee esles. ogmeNee efv eeceevegmeej
G<Celee Meerle Jemletke[tv e G<Ce Jemletke[s menpeHeCes peeT Mekele veener. eflemeNee
efv eeceevegmeej Deieoer mecegeerle mHeerkepeve IeveHeoeLee&es leeHeceeve De@ymeesueg
efPejesuee Heesneleevee leeeer Sv ^esHeer Metv eepeJeU Heesneseles.
G<ceeeener DeefYeef eee (Sv[esLeefce&k e efj De@k eMeve) pee jemeeeefv eke
Deef Yeefeesee, yebO e lees[-pees [ eefeesle SketCe Mees<eueer peeCeejer G<Celee,
yeensj He[CeeNee G<CelesHes#ee peemle Demeles lesJne efleuee `G<ceeeener DeefYeefeee'
Demes cnCeleele.
Goe. Hees@efMeece keueesjsuee G<Celee efoueeme Dee@eqkemepeve cegkele neslees.
G<Celee peemle Mees<eueer peeles. (Heene G<ceeoeeer DeefYeefeee)
G<ceeIeele (mevem^esk e) JeeleeJejCeeleerue leeHeceeve Je meeHes#e Dee&lee pesJne
eceeCeeyeens j Jee{les, lesJ ne Mejerjees leeHeceeve Jee{t ueeieles. Mejerjeleer ue
Jeeleevegketueve eb$eCee efyeIe[les. lJeee keesj [er He[les , Yeeme nesT ueeieleele,
mveeet leejleele, yegy egUs boeJeleele. leeHeceeve Jee{les. yesMegeJemLee esl es Je
leeye[leesye GHeeeeespevee ve kesueeme ce=let Dees{Jelees.
jesieeuee leeye[leesye meeJeueerle nueJeeJes, Jeeje IeeueeJee, meeO eejCe ieej
HeeCeeves Debie Hegmetv e kee{eJes; HeeCeeee Ie[ee [es keeeJej, keHeeUeJej Je
meyebO e DebieeJej sJe Jeele. jesieer MegerJej Demeuee lej leeW[eJees ceer Je meeKej
Ieeleuesues ieej HeeCeer efHeCeeme eeJes. Mejerjees leeHeceeve 39 DebMe mesequmeDemeHeele
48
Keeueer DeeCeeJes.
pej jesieer yesMeg Demesue, lej efMejsJees meueeF&v e osleele. keener JesUe
G<ceeIeeleeee ceWotJej keeecemJeHeer HeefjCeece neslees. Je=ebv ee G<ceeIeele Hekeve
neslees. leCeebv ee DeMee nJesle Jeeeece kesueeme G<ceeIeele neslees.
G<ceeoeeer DeefYeef eee (SkemeesLeefce&k e efj De@k eMeve) pee jemeeeefv eke
DeefYeefeesee, yebOe lees[-pees[ eefeesle Mees<euee peeCeeNee G<CelesHes#ee SketCe
yeensj He[Ceejer, G<Celee peemle Demeles cnCepese G<Celee cegkele nesles leebv ee
`G<ceeoeeer' DeefYeefeee Demes cnCeleele. Goe. egv ekeUer HeeCeele ekeueer
Demelee HeeCeer iejce nesles. (Heene G<ceeeener DeefYeefeee)
G<ceeoen (meveyeve&) eKej mete&ekeeMeecegUs leeHeceeve Jee{les Je leeee lJeesJej
HeefjCeece neslees. mete& ekeeMeeleerue peby etHeej efk ejCeebceg Us ne oen nesl ees. ee
efkejCeebee ceeNeecegUs lJeesleerue HesMeeRee [erSveSJej og<HeefjCeece nesTve lJeesle
Tleer mebJ eOe& ve (efMet k euej) mepeer Jeebee HesMeer mJeebMeeefmele
JeeOe&keeees yeoue ueJekej nesleele, megjkeglee He[leele Je keeUs [eiener He[leele.
DeefleekeeMeoMe&v eeves lJeesee keke&jesie nesT Mekelees. ns eUCeemeeer [eskeeeJej
n@ IeeueeJeer. meyebO e Debie keHe[eeves Peeketve IeeJes. meveeerce ueeJeeJes. (Heene
G<ceeIeele)
Gmeeee Kees[Jee (jtve) cetU ueeieJe[eree Tme lees[leevee yeepetes keeWye
lemese jeKetv e Heg{ee nbieeceees veJeerv e Heerke peesHeemeCes. eecegUs Tme ueeieJe[erme
DeeJeMeke leer HetJe& ceMeeiele, yesCes-yesCes eefeee Je Keee&le yeele nesles. vesnceeree
efHekeeHes#ee 45 efoJeme ns Heerke leeej nesles.
Gng : DeblejeUeleerue #e-efkejCemeesleebes JeeleeJejCeeHeueerke[s peeTve efv ejer#eCe
kejCeemeeer HeeJeuesuee Heefnuee GHeien. efoveebke 12 ef[mesbyej 1970 jespeer
kesveeeleerue me@v e ceekees& esL eerue DeblejeUleUeJeve, veemeeee menYeeie Demeuesuee
ne GHeien F.me. 1973 meeueee ceee& ceefnveeHeele keee&jle neslee.
Demeueeves jeefJ eke JeeleeJejCe efv eef ce&l eer kes ueer lej ee Hes Meer Heemet v e
Het Ce& JevemHeleer leeej nes T Mekeles. ee cet ueYetl e leJeeee GHeeesi e
kejCeejer JevemHeleer meb JeO e&v eeeer eCeeueer . eele Jev emHeleer ee Hes Meer Tleer
DeLeJee DeJeeJe eeb eer keeeHee$eeleeru e efv epelegke JeeleeJejCeele ef JeefM e
DeVeJes Demeuesu ee ceeOeceeJej Jee{ kejCes cnCepese T leer mebJ eO e&v e.
ke=<eer efJe<eeke pew Jeleb $e% eeveeee GHeees ie kev e leeej kesues uee v eJeer v e
megO eeefjle efHekeeb eer peueo ieleerv es D eef YeJe= er kejCeemeeer ee leb$ eeee
JeeHej cegK elJes nes lees . ns leb $ e kes Uer , T me, yeeby et efH ekeeee
Deef YeJe= er meeer JeeHejues peeles.
Tleer DeefYeeebef$ekeer (efMet Fbefp eef veDeefj bie) : HesMeer lemese jemeeeef v eke
HeoeL ee&ee mecevJeeeletv e Deef Yeeebef$ ekeerleer ue mebkeuHeveebee peerJeMeem$eele JeeHej
kev e pewefJeke efeeele megO eejCee efkeb Jee yeoue Ie[Jetv e DeeCeCeeeer eefeee.
efJ eMes <eke ve Mejer jeleer ue D eJeeJeeb es jes HeCe kejleebv ee leele Tleer
D eefY eeeb e f$ ekeer ee meneeev es Heef jJele&v e Ie[Jeues peeles . D eefu eke[s
49

cet UHes MeeR Jejerue (msc e mesue) mebM eesO eveelener Tleer D eefY eeebef$ekeeree JeeHej
kejCeele eslees.
Tpee&H eefj Jele&k e (^evme[egmej) OJeveer, ekeeMe DeeefCe G<Celee ee efJeegle
Tpee& vemeuesuee Tpee&bes Heeblej efJeegle Tpes&le efkebJee mebosMeele kejCeemeeer
ns GHekejCe JeeHejleele. efJeegle Tpes&es Heeblej Flej leerv e ekeejele kejCeemeeerner
eeee GHeeesie neslees. OJev eer#esHekeebceOes efkeb Jee Hees esmesueceOes OJeveer DeeefCe
ekeeMeees Heeblej efJeegled Tpes&le nesles. OJeveerJeOe&keele ee GHekejCeecegUs efJeeggled
Tpes&es Heeblej OJeveerceOes nesles.
T& ee cesIe (T& keueeG[) DeeHeuee mete&ceeuesleues Oetcekesletbes JemeeflemLeeve.
oesv eMes Je<eeHes#ee ceese eoef#eCeekeeU Demeuesues Oetcekeslet ns meeOeejCeHeCes T&ee
cesIeeletv e Deeuesues Demeleele. `peeve T&' ee [e Meem$e%eeee veeJeeves DeesUKeuee
peeCeeje ne cesIe DeypeeJeOeer Oetcekesletbveer efceUtv e leeej Peeuesuee Deens. ne cesIe
metee&Heemetv e megceejs Ske ue#e KeieesueMeem$eere Skekes Flekeee DeblejeHeele Hemejuee
Deens. mete&ceeuespeJeUtv e peeCeeNee SKeeee leeNeeee ieglJeeke<e&CeecegUs efkebJee
peJeUee leeNeeJejee mHeeseee oCeke eecegUs ee cesIeeleues keener Oet cekeslet
mJele:eer peeiee mees[leele. DeMeeJesUer keOeerkeOeer les metee&ke[s {keueues peeleele
Je metee&peJeU DeeueeJej DeeHeueeuee leebes oMe&v e Ie[les. (Heene Oetcekeslet)
TOJe&H eeleve (ef[efmuesMeve) efJeefJeOe Je efJeefMe leeHeceeveeuee GkeUleele.
ee kemeeser ee JeeHej keve, Jeebee efceeCeeletv e leebl eerue Ieke Jesi eUs
kejCeemeeer TOJe&Heeleve eefeee JeeHejueer peeles. efJeefMe leeHeceeveeuee JeeHesle
Heeblej Peeuesuee Iekeees, Hegv ne mebIeveve keve Jeele Heeblej kesues peeles
Je leeuee JesieUs kejCeele esles. eJeCeeee efc eeCeeleer ue Ieke JesieUs
kejCeemeeer, lemese Hes^esefueece nee[^eskeeye&v e jmeeeves, FbO eves, eJeCes JesieUer
kejCeemeeer TOJe& Heeleveeee ceesee eceeCeele JeeHej neslees.
Tme efJ ekeeme keW, keesFcyeletj (Megiejkesve efyeef[bie Feqvmet) Yeejleere
ke=<eer mebMeesO eve Heefj<eoseer ner Debieerke=le mebmLee Demetv e 1912 meeueer leer mLeeHeve
Peeueer. Tmeeee veJeveJeerv e peeleer efJekeefmele kejCes ne cegKe GsMe ee mebmLesee
Deens. JevemHeleerMeem$eeleerue keener HeeeeYetle mebMeesO eve esL es kesues peeles. lemese
meeeespesv esefkeme ee MeeKesleerue mebMeesOeve neleer IesCeele esles. pewJejemeeeefv eke,
yegjMeerefO eefle, keerkeef Je<eeke DeeefCe HesMeer efJe<eeke mebMeesO eve kesues peeles.
lemese Tmeeee Deveske peeleeReer Hes{er FLes eeueJeueer peeles DeeefCe Tmeeee
veJeveJeerv e peeleeRes efMeMet jesHes Jee{Jeues peeleele.
50
$eCeee (ke@Lees[) efJeegle Ieele Oeveeeeee (De@v ees[ee) leguevesle keceer leeej nesleele. efJeegledIeele efkebJee efJeeg ledHe=L ekejCeele ns $eCeeeve De@ v ees[
efJeegleefJeYeJe ($eCe efJeYeJe) DemeCeeNee Deeeuee (Fueske^es[uee) ke@Lees[ ($eCeee) efkebJee Oeveeeeke[s Deekeef<e&ues peeleele. (Hene De@v ees[, ke@@eve)
cnCeleele. keesCeleener Fueskee@efv eke GHekejCeele ke@Lees[Heemetv e Fueske^e@ v eee
eJeen efJeegledceb[ueele (efJeegledHeefjHeLeele) Deeleerue yeepetv es Jeenlees. lej De@v ees[Heemetv e $elegceeveMeem$e (keueeecese@uee@p eer) JeeleeJejCeefJe%eeveeeer Ske GHeMeeKee.
nee eJeen efJeegledHeefjHeLeele yeensjerue yeepetm e Jeenlees. eele mL eeefv eke lemese peeieefl eke owv ebef ove nJesl eer ue yeoueeby ejesyej oerI e&
keeueeJeOeerleerue mejemejer nJeeceeveeefJe<eeeree mecee DeYeeme neslees. mete&ekeeMe,
$eCeeeve (De@veeeve) $eCe eYeeefjle Deeeveeuee De@v eeeve Demes cnCeleele. leeHeceeve, Dee&lee, nJesee oeye, HeeTme, ee meJeeee HejmHejmebyebO eeeener JesO e
mebegies leeej nesleevee DeCet efkebJee jsCet pesJne Fueske^e@v e Iesleele lesJne $eCeeeve Iesleuee peelees.

Skemeeceeef eke meceerk ejCes (meeeceusefveeme FkeJ esMevme) oesv e eues leguevee kejCeeme meesHes peeles.
efkebJee De%eeleebeer meceerkejCes mees[JeCeemeeer Skee De% eeleeee ueesH e keve
ogmeNeeeer efkebcele kee{lee esles. leer JeeHeve ueesHe kesuesuee De%eeleeeer efkebcele Skekeer DeeJetn (egefve ce@ef^k eme) pee eewjme DeeJetnees keCee&Jejerue
kee{lee esles. pemes 2x+y 1 Je 3x y 4 ceOetv e y ee ueesHe keve x 1 Ieke 1 Je yeekeer meJe& Ieke Metv e lees Skekeer DeLeJee DeefJekeejke DeeJent.
eslees. lees Skee meceerkejCeele Ieeleuee keer y 1 efceUlees. DeefO eke De%eeleebeer n eceeee Skekeer DeeJetn I n eleerkeeves oeKeJeleele.
DeMeer meceerkejCes eceeeceeves SkeskeDe%eeleeee ueesHe keve mees[Jelee esleele. Goe., 3 eceeee Skekeer DeeJetn
10 0
Skeke (egefve) JeJenejele ceeHeve-leb$e eeereeer JeeHejues peeles. Jepeve,
Deekeej, HeefjceeCe ceesp eCeemeeer `Skekee'eer iejpe Demeles D eeefCe leecegUs
I3 [ 0 10
00 1
]
51
Skekeer meefoMe (egefve Jnsk ej) keesCeleener meefoMe oMe&Jeleevee leeee
ceeHeeb ke IesTve leeeer efoMee oeKeefJeCeemeeer pee 1 ceeHeebk eeee meef oMeeves
iegCeleele lees. Goe. a = |a| pesL es |a| ne ee ceeHeebke lej ne ee
efoMesee Skeekeer meefoMe. X, Y, Z De#eebee efoMeebes Skekeer meefoMe ns
Devegeces i, j, k ee eleerkeebv eer oMe&JeCeeee eIeele Deens.
SkekeWer Jele&gU s (kee@vmeWef^k e meke&ume) ef$epee efYeVe HeCe Skee keW
Demeuesueer Jele&gUs.
SkeiegefCele DeJemLee (n@H uee@F&[ ms) pees[eroejefJejefnle Skeskeer iegCemet$es
DemeCeeNee HesMeer. uewbefieke epeveveHeleerv es epeeslHeeove kejCeeNee JevemHeleer Je
eeCeer eebee peveveHesMeer ee ekeejee Demeleele. Goe. ceeCemeeee MegeHesMeer
efkeb Jee m$eeryeerpeHesMeer . eebeeceOes 23 pees[eebSsJepeer kesJeU 23e Skes keer
iegCemet$es Demeleele. (Heene efiegefCele DeJemLee)
Skeeeer e (kee@vemeeeeqk eueke) Skeee Jele&gUeee HeefjIeeJejerue efyebot.
keesCeleener oesv e efyebotletv e Deveske Jele&gUs kee{lee esleele. leerv e vewkejs<eere efyebotletv e
Ske Jele&gU kee{lee esles, cnCetv e keceerle keceer eej efyebot efkebJee DeefO eke efyebot
Skeee Jele&gUeee HeefjIeeJej Demeleerue lej leebv ee Skeeeere efyebot cnCeleele.
Skeeekeer iee[er (Jner ueye@j es )
yeebO ekeeceemeeer, Jeer, keeB efe, Ke[er,
js leer Jeiew jW eer v es- DeeCe kejCeemeeer
JeeHejueer peeCeejer es erMeer Ske eekeer
iee[er.
SkeefoMekeejke (jseqk eHeeej) efYeVeefoke/HejeJeleea efJeegled eJeenees Heeblej
Skeefoke/efo eJeenele kejCeeeer efJeegled jevee. SkeOegJeere HejeJeleea eJeenees
kebHe HeeJeCeeNee efo eJeenele Heeblej kesues lej leeme DeO e&-uenjeRes Heeblej
cnCeleele lej efOegJ eere HejeJeleea eJeen meeleleev es efo eJeenele Heebleefjle
neslees lesJne leeme HetCe& -uenjer Heeblej cnCeleele.
SkeHesMeer e mepeerJ e (eesesPegDee) Deefceyee, nee[^e eemeejKes kesJeU Skeee
HesMe res yev euesues mepeerJe. ns meYeesJeleeuees DeVe efieUbke=le kejleele. DeVeees Heeve
keve leeHeemetv e Tpee& efvecee&Ce kejCeeeer Je Ieeleke HeoeL eeee efv eeje kejCeeeer
#ecelee osKeerue leebeele Demeles. HesMeerefJeYeepeveeletv e eebes Hegv elHeeove nesles.
Skeeleueer e (keesH uesvej) SKeeee eleueele DeJekeeMeeleerue eej efyebot He[le
Demeleerue lej leebv ee Skeeleueer e cnCeleele. cee$e leemeeer De.
x1 y1 z1 1
x2 y2 z2 1 Skeeme Ske mebieleer (Jeve t Jeve kejmHee@v[vme) pee Heueele Heefnuee
x3 y3 z3 1 =0
x4 y4 z4 1 mebiele Deens DeMeer efmLeleer. GoenjCeeLe&,
SkeHe (kee@vegDeb) oesv e efkebJee DeefO eke Deeke=lee Deekeejeves - ueebyeer,
Gbeer, #es$e Fleeoer ceeveele DeefYeVe Demeleele lee. Goe. js<e , ef$ekeesCe Fleeoer
DeMeer Deeke=leer Geuetv e ogmejerJej sJeueeme leer leeoelce efkebJee SkeHe nesles.
Skejs< eer e (keesefueefveDej) Skeee js<esJej He[Ceejs efyebot
Skeume, pee@ve ke@jerJ e (1903-1997) Dee@m^sefueeve DeejesieMeem$e%e.
esleeleblet mebJesoveees Jenve nesCeejs leb$e MeesO etv e kee{ueeyeue leebv ee Sueve uee@F[
ne@peefkeve DeeefCe De@C[^et nkemeues eebeemen 1963 meeuees Jewekeere #es$eeleues
Heeefjleesef<eke efceUeues nesles. esleelebletee efJeefJeOe JeeOeeRJej GHeeej kejCeemeeer
ns mebMeesO eve yengceesue jues.
SkemebH eeleer js< ee (kebkejb ueeFvme) Skeee efyebotletve peeCeeNee Deveske
js<eebv ee SkemebHeeleer js<ee Demes cnCeleele.
Skemegj er Hele / Ske efH ekeer ueeieJe[ (ceesveesk euej) Skeee peeleeree
Pee[ebeer efkebJee Skeee efH ekeeeer ueeieJe[ kejCeeeer Hele. DeMeer ueeieJe[
kesueeme efv emeiee&leerue efJeefJeOelesee DeeefCe efleee HejmHejmebyebO eebee ueeYeeHeemetv e
DeeHeCe Jebefele jenlees. efMeJeee DeMee ueeieJe[erJej SKeeoe jesie Deeueeme meJe&
efHekeeee veeMe nesTve ceese Hekee yemelees. lee SkecesJe efHekeeee peefceveerleerue
cegKe Hees<eke Iekeeeer cee$ee keceer nesTve GlHeeokelee Iemejles.
Skeeblej es{er (DeeujveseRie mesj erp e) pee es{erceOes SkeeDee[ Ske
Heos Oeve DeeefCe $eCe Demeleele DeMee es{eruee Skeeblej es{er Demes cnCeleele.
Goe. 1/1 - 1/2 + 1/3 - 1/4 + ..... ner es{er Skeeblej es{er nese.
Skeeeqlceke keer[efveeb$eCe (Fbefess[ Hesm ce@vesp eceW) eebef$eke, Yeewefleke,
jemeeeefv eke, peweJf eke DeeefCe Heee&JejCeere DeMee meJe& HeleeRee Skeef$ele DeJeuebye
keve eespeuesueer efHekeeJejerue keerkeebes efv eeb$eCe kejCeeeer eCeeueer. efJeefJeOe
efv eeb$eCe HeleebrceO es mecevJee meeOeueecegUs ner DeefleMee eYeeJeMeeueer eCeeueer
jles Je megJeeleerHeemetv ee keerkeebee mebKesJej eesie efv eeb$ eCe jenles.
SkeeeqlcekejCe (FbefesMeve)
ieefCele keueveMeem$e cnCepes ke@ueguemeceOes Deleble esee cetueeee DemebKe
mebKeebee yesjpeseer iejpe Demeuesuee mecemeebeer Gkeue kejCeemeeer JeeHejCeele
esCeejer Ske ieefCeleere eefeee. Jeeekeejebv eer yebefomle Peeuesuee #es$eees #es$eHeU
kee{Ceemeeer os Keerue eeee JeeHej kejCeele eslees.
peerJ eMeem$e eesie met evee eeHle nesTve ke= leer nesCeemeeer ceWo tuee DeeOeer
mebJ esoer metevee Hegj efJeCeeeer eefeee. esleeHesMeeRc eOeeru e Deleble iegbleeiegbleeR ee
peeeebcegUse SkeelceerkejCeeeer (FbsesMeve) eefeee Mekee nesles.
mebeeleerue eleske Ieke ogmeNee mebeeleerue Ske DeeefCe Hekele Skeee IekeeMeer
pej y . x 2 pesLes, A= {x/x = 2, 3, 4,} B= {x/x = 4, 9, 16}
A.B
52
Skees[ce& YetCeeHeemetv e Mejerj efJekeefmele nesle Demeleevee MejerjeJejes DeeJejCe
leeej kejCeeje HesMeer L ej. ef Heb[HesMeeRee yeensjerue HesMeeRHeemet v e Skees[ce& ne
HesMeer Lej leeej neslees. ee HesMeerL ejebHeemetv e lJeee Je esleemebmLeebeer efv eefce&leer
nesles. He=Jeb Meere eeCeebceOes yeee Skees[ce&, vetjue esm Je vetjue etye
Demes Skees[ce&es leerv e Lej Demeleele.
SkemeHueesj j1 HeL Jeeree ke#esle eMemJeerefjlee YeceCe kejCeeje Decesefjkesee
Heefnuee ke=ef$ece GHeien. megce js eewoe efkeueeis e@ce Jepeveeee ne GHeien efoveebke 31
peevesJeejer, 1958 jespeer DeblejeUele PesHeeJeuee. megceejs 115 efceefv eeble HeL Jeereoef#eCee
HetCe& kejCeeNee ee GHeieneves kesuesuee efv ejer#eCeebee DeeOeejs Jn@v e De@ueveee
efkejCeeslmeieer& Heeeb ee MeesO e ueeieuee. (Heene : Jn@v e De@uevees Hes)
SkemHuees j sjer cegueebee GHepele kegletnueeuee Gespeve osle leebv eer mJele
eeesie keve efJe%eev eeeer leJes efMekeeJeer le ee efJeeejmejCeerJej D eeOeeefjle
HegC eeleeru e Ske DeefYev eJe efMe#eCemeb mLee. HegCes ef JeeeHeerees ceepeer kegueieg
efJe. ie. ef Ye[s eebv eer ee mebmLeseer mLeeHevee kesueer nesleer. ee mebmLesle efJeeeLeea
efv ejef v ejeUer GHekejCes neleeUt Mekeleele, DeYeemeeceeJej DeeOeeefjle efk ebJee
Flejner keener eees ie ke Mekeleele, efv ejefv ejeee Meb keebes meceeOeeve
kejCeemeeerner keener eeesie ke Mekeleele. DeMee leNnsv es leebes efMe#eCe lej
neslese; HeCe leebeeceOeerue veJeefv eefce&leer#ecelesueener eeslmeenve efceUles. ee eCeeueerJej
DeeOeeefjle DeMee mebmLee peieele Flej$ener Deensle. ee eCeeueerue ner `SkemHueesjsjer'
Demes cnues peeles. (Heene efYe[s, efJe. ie.)
Se.Deee.Jner. (egceve Fcegvees[sefHeefMeDevmeer Jneejme) : S[dme ee jesie me
keejCeerYetle DemeCeeje Mejerjeeer vewmeefie&ke jesieeeflekeejeCeeueer ogye&ue kejCeeje
efj^ esJneejme peeleer ee efJe<eeCet. jkele, Jeere&, eesv eerm$eeJe, mlev e eemeejKee
MejerjjmeebceOetv ee eeee HewueeJe neslees. eeeer ueeieCe Peeuesu ee jesieeeflekeejele
keUer eer Yetefc ekee yepeeJeCeeNee meer[er4 peeleeree nsu Hej-er efu ecHe HesMeeReer
mebKee Ieles. jesieeeflekeejeb$eCee DeMee ekeejs ogyeUer PeeueecegUs mebe fO emeeOet
jesie peesj kejleele Je leebv eee jesieer yeUer He[lees. ueeieCe PeeueeHeemetv e ele#e
jesie HeesHeeJesHeele 10 les 15 Je<eeee keeueeJeOeerner peeT Mekelees. Deelee ee
jesieeJej keener HeefjCeecekeejke Deew<eOes GHeueyOe Deensle. (Heene S[dme)
Sef[bive, DeeLe& j (18821944) leeNeebee Debleie&le jevesmeb yebO eer
cenJeees mebMeesO eve kejCeeje efyeefMe KeieesueMeem$e%e. Sef[bive eebv eer leeNeebee
lesp eefmJeleseer Deeef Ce leebee Jemleg ceeveeeer meebie[ Ieeleueer, lemese efmeef He[
ekeejee Heef Jekeejer leeNeeb ee mHebo veeb ceeiees mHe<erkejCe efo ues.
D eeFv meFv eee JeeHeke meeHes# eleeJeeoev eg m eej ekeeMeeJej nes Ceeje
ieg lJeeke<e&C eeee Heefj Ceece Sef[b ive eebv eer F.me. 1919 meeueee Keie eme
met e&i enCeeee keeUele kesues uee efv ejer# eCeebejs oeKeJet v e ef ouee. (Heene :
Heef Jekeejer leejs; meeHes#eleeJeeo, JeeHeke)
Sef[meve efJ eegleIe (efvekesue-Deeeve& mesue) : efv ekesue Dee@kemeeF&[eer Hues
Oeveee, ueesKeb[eeer Hues $eCeee DeeefCe Hees@efMeece nw[^e@keme F&[ ns Fueske^esueeF
Hesmee mJeHeele JeeHeve Lee@ceme DeuJee Sef[meve (1847-1931) eeves ne
Ie yeveefJeuee. ner ye@jer eepe& kejleebv ee efJeegle Deeebeer Deoueeyeoue kejeJeer
ueeieles DeeefCe jemeeeefv eke efeee Gue efoMesv es nesles. efv ekesue-ke@[efceece mesue
nener Demeee ke@[efceece Oeeletee $eCeee DemeCeeje Ie Deens.
Sef[meve, Lee@ceme DeuJee (1847-1931) Sef[meve ns ceneve Decesefjkeve
mebMeesO eke Meem$e%e nesles. leebee veeJeeJej 1097 Decesefj keve Hesb Deensle.
efJeegled ekeeMe oerHe, Heesv eeseeHe, keeye&v e
sef ueHeesv e ^ evmeceerj, euele efe$eHe,
leejeeb$e - eFHe jeej megO eejCee Demes
Deveske MeesO e leeb ee veeJeeJej Deensle.
peieeleerue efJeegled ekeeMe DeeefCe Hee@Jej Geeis e
ns Sef[meve eebee mebMeesO eveeJej DeeOeeejf le
Deensle. mesjps e ye@jer, ef[kees fbie ceMeerv e,
efceceeseeHe [egeqHuekesefbie ceMeerv e eeceOesner
leebes mebMeesOeve Deens.
S[er eJeen (S[er kejb) HeeCeer, nJee, efJeegledeJeen JeiewjWee eJeenerHeCeecegUs
leeceOes ueneveuenev e YeesJejs DemeueemeejKeer neueeeue meg nesles. DeMee
ekeejee neueeeueeRv ee
`S[er eJeen' cnues
peeles. HetJeea veewkeebv ee ieleer
os Ceemeeer leeb eele
ceesejer yemeJetv e v eewk ee
eeueefJeCeeeer eLee meg
Peeueer . HeeCeeceO es
leeceg U s iees u eekeej
DeeJeleea eJeen ef v ecee&Ce
nesl ees. leebv ee `S[er eJeen' ner meb% ee efceUeueer. ef JeegledeJeenebee meboYee&le
SKeeee Oeeletee He$eeletv e efJeeg ledeJeen peele Demelee, lee megJeenke He$eele
Demes ieesueekeej efJeegledeJeen efv ecee&Ce nesT Mekeleele. efJeegled ceb[ueebee pees[Ceerle
ueeb ye leejebceOetv e efJ eegledeJeen Heeef Jeleev ee S[er eJeenebcegU s efJe egledMekeleeree
keener eceeCeele veeMener nesT Mekelees.
S[dme ee jesieele ceeCemeeeer vewmeefie&ke jesie-eefleyebO eke Mekeleer nUtnUt #eerCe
nesTve Debeflece efmLeleerle efleee Nneme neslees. cnCetv e ee jesieeuee `De@keJeee[&
Fceg v ees [sef HeefMeDev meer efmeb[^esce' cnCepes S[dme (SDeee[erSme), Je jesi eeee
Hew ueeJe kejCeeNee efJ e<eeCetu ee `etc eve Fcetv ees [se fH eefMeDevmeer Jneejme'
(SeDeeeJner) DeMeer veeJes efo ueer iesu eer. ee efJe<eeCeteer ueeieCe meceef uebi eer
53
meceeieceecegUs pees[er oejeme nesles. lemese, D eefv eyeO e m$eer-Heg<e mebyebO eebletv ener
pees[eroejeme S[dmeeer ueeieCe nesles. `SeDeeeJner'eer ueeieCe Peeuesueer Jekeleer
Fbpesk eMeveejs Gespeke HeoeLe& (Fv^eJnsv eme) Iesle D emeueeme, leee megF&ee
JeeHej veMee kejCeeNee (ieebpesKeesj) Flej ueeskeebv eer kesueecegUs jesieer Jeeqkeleleerue
efJe<eeCet ogmeNee Jekeleerle peeTve ee jesieeee HewueeJe neslees. (Mejerj Jeebee
DeoueeyeoueecegUs jkel e, Jeere& Jeiewjs.) `SeDeeeJner' eer ueeieCe Peeuesu ee
ceeleebee cegueebv ee `S[dm e' nesCeeeer oe Mekeelee Demeles. (Heene egc eve
Fvegv ees[sefHeefM eevmeer Jneejme)
SC[e@efH e&ve Mejerjev es mJelee efv ecee&Ce kesuesues ns JesoveeMeeceke. Jeeeece
kesueeJej SC[e@efHe&ve es leelebletee eskeeMeer leeej nesles. leeceg Us lejlejerle
Jeeles. ceWotee HesMeer SC[e@efHe&ve leeej kejleele.
SlesMeer e iees epeeefleJebMe / osMeer yeer[dme YeejleeceOes Deveske Je<ee&bee
HeMegHewoeMeerv eblej, keener efJeefMe ieesepeeefleJebMe kesues iesues. leele ogO eeU ieeeeRee
epeeefleJebMeeyejesyej, keener yewueeee yeer[ dme esleele. yewueebee ke<e&CeMekeleerceOes
Deef leJesieele OeeJeCeeNee yewu eebyejesyej ceess Jepeve JeenCeeeer #ecelee DemeCes
Demee JesieJesieUe ekeejner Demelees. keener yeer[dme ogO eeyejesyej ke<e&CeMekeleerke[sner
ue#e osTve efv eefce&uee peeleele. DeMee yeer[dmevee [egD eue HeHe&Pe yeer[dme cnCeleele.
SvekesHesefuevme ceWotle leeej nesCeejer JesoveeMeeceke vewmeefie&ke eefL eveHeeleerue
meb esjkes. ceeCemeeuee ogK eeHele PeeueeJej Jesoveseer mebJ esovee ces jppetceOetv e
(mHeeeveue kee@[&) ceWotuee Heeseles Je ceWot SvekesHesefuevmeee eeJe leeej kejlees.
lees esleeHesMeeRJejerue DeesefHeS efjmesHj v eeJeeee eefL eveebv ee efekelees. leecegUs
Jesovee keceer nesCeees mebosMe HeeJeues peeleele. (Heene Sv[e@efHeve)
Sve[erDeejDeee (ve@Meveue [sDejer efj mee& Feqvmet) kevee&ue esL eerue
DeeemeerSDeejee DeKeleeefjleerue ef Je%eevemeb mLee. iegjebes Heeuev eHees<eCe D eeefCe
ogiOeHeoeLe& GlHeeoveemebyebO eeres mebMeesO eve ee mebmLesle eeueles. mLeeefv eke JeeleeJejCeele
ceesee eceeCeele otO e osCeeNee ceW{ee-yekeNee, ieeF&, cnMeeRee peeleer efv ecee&Ce
kejCeele ner mebmLee eMemJeer jueer Deens. ee mebmLeseer keWs keueeCeer, yebieueesj
DeeefCe cegbyeF&uee Deensle.
Sveefmeef H eueeFefme ceWotuee eemeCeeje Ske peerJ eIesC ee jesie. pe@H eveerpe
SveefmeefHeueeFefme ee efJe<eeCetbee efkebJee efjkesefmeDee eebee ueeieCeercegUs ceWotuee
metpe esles. ee peeleeres efJ e<eeCet HeeUerJe [gkejele Demet Mekeleele. keegues keme
peeleeres [eme ne jesie ceeCemeeHeele HemejJeleele.
Sve@ceue : efnj[eeyeensj Demeuesuee oeleeee YeeieeJej Demeuesues meb j#eke
DeeJejCe. Sve@ceue ns Deleer iegUiegUerle, Heeb{Nee jbieees, DeefleMee Ceke DeeJejCe
Demeles. ceeMeebee KeJeueeJejner Sve@ceue Demeles. ueesKeb[ebee JemletbJej jbieeryesjbieer
keeeses Sve@ceue e{efJeueeme lee oerIeexHeeesieer DeeefCe MeesefYeJeble nesle le. Sve@ceueee
Lejele, 90 kekes, ke@efuMeece DeeefCe ce@ivesefMeece #eej Demeleele.
Svsj esJ neejme DeVeceeiee&ejs peebeer ueeieCe nesles Demes efJe<eeCet. eebee
pevegkeere ceeefnleeree meee [erSveSSsJepeer DeejSveSceOes meeefJeuesuee Demelees.
leecegUs leeb ee meceeJesMe js^e sJneejme ieelener kesuee peelees. ee peerJeeCetbes
Hees efueDeescee, keeskem eskeer Demes ie Deensle. eeleerue Heesef ueDeesc ee efJe<eeCetbc egUs
Hees efueDeesceeeueeFefme ne jesi e nesl ees. Ske ekeejee cese fv evpeeeef me lemese
n@v [, Het De@v [ ceeTLe ef[meerpe eebv ee keejCeerYetle DemeCeejs efJe<eeCetner eee
ieele cees[leele.
SHe Sce (ef ekeJ esvmeer cee@[eguesMeve) jsef[Dees emeejCeeeer Ske eCeeueer. eele
OJeveer uenjeRee kebeleses efv eeceve kesues peeles Jee leele yeoue kesuee peelees. OJeveeree
Deeboesueveeee Deblejees cnCepes De@eqcHueet[es efv eeceve kejCeeHes#ee ner Hele
JesieUer Demeles. ner Hele meOee KetHee ueeskeefee Demetv e mebieerleeee emeejCeemeeer
Gece DemeueecegUs Deveske Keemeieer emeejke eele Gjleues Deensle. De@eqcHueet[
cee@[eguesMeve efkebJee S Sce emeejCe cnCepes ceOece uenjer emeejCe HetJeea Deveske
DeekeeMeJeeCeer keWeejs nesle Demes. meOeeeer mebieerleecesceer leCeefHe{er cee$e SHe
Sce Jej ueyg Oe Deens. 88 cesiee n&Ped les 108 cesieen&dPe ne Hee SHe Sce DeeeCf e
otjefe$eJeeCeer emeejCeemeeer JeeHejleele. (Heene Sce S)
ScHeermescee Skee jesieeeer efmLeleer. eele nJee iesueecegUs HesMeerbee mecetn Hegielees.
eecegUs yejse JesUe efv eeefcele emeveeme $eeme nes lees. meJeele meeceeve ekeej
cnCepes Heueceesv ejer ScHemescee, Heg<keU efoJeme $eeme osCeeje DeeefCe DemeeOe
Demee jesie. eeceOes HegHHegmeebleerue nJesee keesMeeuee neveer Heesneseles.
Scyee@efuePece Deeblejkeerueve. Hejkeere Jemlet, nJesee yeg[ yeg[e, ejyeeree
legke[e efkebJee cetU mLeeveeHeemetv e meguesue r jkeleeeer iegUer eebeecegUs DeJeeJeebv ee
jkeleeee HegjJee kejCeeNee jesefnCeeRceOes Deeuesuee De[LeUe. menmee De[LeUe
kejCeejs Ieke cetUmL eeveeHeemetv e efJ enjle Mejerj eee og meNee Yeeieeleuee
jkeleJeeefnveereer keeW[er kejleele. oeeHeemetv e HegHHegmeebke[s DeMeg jkele Jeentv e
vesCeeNee jesefnCeerceO es Demee De[LeUe efv ecee&Ce nesCeeeer Mekeelee meJeele peemle
Demeles. (Heene keueLeve)
Sjb[ (pe$eesH ee) Jeve Sjb[, ceesieueer Sjb[, jeve Sjb[, ke[t Sjb[, ebpeesle,
ebe, pesHeeU ee efJe fJeOe veeJeebv eer DeesUKeueer peeCeejer Peg[HeemeejKeer JevemHeleer.
efleee efyeeebleerue les ueees `^ evmeF&mjer efHekesMeve' ee jemeeeefv eke eefeesejs
`efceLeeFue Fmj' ns pewefJeke FbO eve leeej kesues peeles. efneeleerue ke[t efJe<eejer
54
JeebcegUs iegjs{ esjs, MeseeceW{ee leeHeemetv e otj jenleele, cnCetv e Meslekejer
eflees kegbHeCe Mesleebv ee Ieeueleele.
Sefj LeesmeeF mesef[ceWsMeve js De@v erkeesD e@ieguev Ieeleuesues jkele meekeUle
veener. Demes jkele Jesmjesv e veefuekesle sJetv e leeleerue leebye[ee HesMeer Keeueer
He[Ceees eceeCe ceespeues peeles. leebee D eeke[e efce.ceer./leeme ee Heleerv es
cees peleele. pes Jne jesieeee ueeieCeer cegUs Mejerj ele oen (FvHeuesc esMeve) nesl ees
lesJne HesMeer Keeueer He[Ceees eceeCe Jee{les.
Sj@esmLesves me (efe.Het. 276efe.H et. 194) iee rke Yet ieesuelep%e,
ieefCelelep%e DeeefCe Keieesuelep%e. Sj@esmLesv esmeves Yetefceleeree meeneeeves efmeSve
DeeefCe DeueskePeebef[^ee ee oesv e efkeeCeebee metee&ee ceOeevneree mLeeveeJeve
HeL Jeeree HeefjIeees ieefCele ceeb[ues. ee ieefCeleevegmeej, HeL Jeeree HejerIe ne Deepeee
Skekeebv egmeej megceejs 47,000 efkeueesceerj Flekee Yejuee. (Deepeeer ieefCeles
ne Jeeme 40,074 efkeueesceerj Demeueees oMe&Jeleele.) Deeeefv ekeJee DeeefCe
Jew<egefJekeJee ner Skee eleueele vemetv e, ee Jeleg&Uebeer eleues SkeceskeebMeer mee[slesJeerme
DebMeebee keesv e kejerle Demeueeesner Sj@esmLesv esmeves oeKeJetv e efoues. (Heene :
Deeeefv ekeJe e; Jew<egefJekeJe e)
Sjesp esue JeHeoeLee&le DeuHe eceeCeele Ieve HeoeLee&es met#ce keCe lejbiele jenleele.
lesJne leeme `pesue' cnCeleele. efJeefJeOe ekeejee pesueer DeeefCe pe@cme ns KeeeHeoeLe&
eee ekeejes Demeleele. pesueceOeer ue Je Deb Meees HetC e&leee meg keJetv e ef v eeje
keve nuekesHeguekes efebkeerle IevekeCe efceUefJeleele, leeme Sjespesue cnCeleele.
Sjesmeesue met#ce IevekeCe efkebJee JekeCe Jeeetle lejbieleele, lesJne leebv ee
Sjesmeesue mebyeesefO eleele. Oetj ns Jeeetleerue met#ce IevekeCeebes lej De ej ns Jeeetleerue
JekeCe Demeuesueer Sjesmeesueeer GoenjCes nesle. ner efceeCes JesieUer kejCes KetHe
cegef< keue Demeleele.
Sieexvee@ef cekeme ceev eJeer Mekeleeree megeesie JeeHej kemee kejlee esF&ue, les
efMekeJeCeejs Meem$e.
S&ue, iesne&[& (1936- ) pece&v e jmeeeveMeem$e%e. yeefue&v eee efelPe neyej
Feqv met [sj ce@keme Hueebke iesPesueMeeHeceOes eeO eeHeke Deceesefv eeeefv eefce&leerleerue
neyej He leer, iebpeCes, DeesPeesv ees efJeIeve DeeefCe cees ejeRes eot<eCe jesKeCeejs
ke@@efueefke kevJn&j ns leebes DeYeeme eJf e<ee Deenls e. 1909 ceOes nJesleerue
veee^espev e DeeefCe nee[^espeve JeeHeve Deceesefv eeees GlHeeove kejCeeeer Hele
efedPe neyejs eebv eer MeesO etv e kee{uee.r leemeeer leebv ee 1918 meeueer veesyesue Hegjmkeej
efceUeuee. ee. De&ue eebv e r neyej Heleerue megO eeefjle ueesnYegkeermen Hees@efMeeceee
Glesjke JeeHeve lees DeeefL e&keee efkeHeeeleMeerj keve oeKeJeueeyeue leevb ee
2007 meeueee jmeeev eMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUeuee.
Svm&, efjee[& Deej. (1933- ) eqmJeme jmeeevelep%e. leebee Sve.Sce.Deej.
(veeg qkeueDej ce@ivesefke jsmeesv evme) ee efJeMues<eCe #e$s eeleerue cenJeHeCt e& mebMeesOeveemeeer
1991 meeuees jmeeeveMeem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke osCeele Deeues.
SueF& [er ueeF& Sefceefbi e [eees [. efJe egled Tpexes Heeblej o=Me DeeefCe
peJeUHeeme DeJejkele JeCe&ueebyeerJ ejerue efJeegledegbyekeere eejCeebceOes kejCeeje
DeOe&Jeenke [eees[. leeee JeeHej He[eeJejerue ekeeMeere D e#ejebmeeer efkebJee
erJner, ke@cesje Jeiew jWee He[eebmeeerner kesuee peelees.
SueSme[er (ueeemeefp e&k e De@efme[ [eeSefLeueDeceeF[) SueSme[er ne
DeefleMee Gespeke HeoeLe& Demetv e leeee mesJeveeves ceveeuee efv ejefv ejeUs DeeYeeme
nesleele. DeefmlelJeele vemeuesuee iees<er efomeleele, DeeJeepe Ssket els eele, Jeeme esle le.
yeeueea / ient eeJej esCeeNee Deie& ee yegjMeerHeemetv e eeeer efv eefce&leer nesles. DeeLe&j
mesue Je Deeuye& ne@Heceve eebveer 1938 meeueer eeeer efv eefce&leer kesueer.
Sue.Heer. peer. mJeebHeekeemeeer JeeHejuee peeCeeje pJeeueeeener Jeeet . cetU
JeeegHeeJej oeye osTve leees Deekeejceeve 240 HeeRv eer keceer kejleevee
leees Jeele Heeblej nesles. lee DeJemLesle ne peUt Mekele veener. lees meeJeuesuee
efmeefueb[jceOetve yeensj esleevee eees Hejle Jeeetle Heeblej nesles. ee Jeeetle eecegKeeves
eesHesv e DeeefCe yetsv e ns Ieke 3070 ee eceeCeele Demeleele. lees Jeemejefnle
Demelees; Hejbleg lees ieUlees lesJne leees DeefmlelJe keUeJes cnCetv e leele cekexeqHve
ns leerJe Jeemeees jmeeeve DeuHe eceeCeele efcemeUleele.
SefueDeve, ie^& et[ (1918-1999) Decesefjkeve mebMeesOeke. 1988 meeuees
JewekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke leevb e , pee@pe& efnefebpe DeeefCe pescme yue@ke eebee
meceJels e osCeele Deeues. leebv e r Deew<eOes leeej kejCeemebyebO eeree eeeb flekeejer MeesO e ueeJeuee.
Sefuemee SvPeeFce efuebke[ Fcegv ees mee@jyeW De@mes - jesieeeflekeejke iegCeOecee&Jej
DeeOeeefjle ner Ske Jewekeere eeeCeer Hele Deens. Keeme ekeejee De@efv yee@ef[ee
eeeCeermeeer ner Hele JeeHejleele. efJeMes<e keve SeDeeeJner De@efv yee@ef[ee
eeeCeermeeer ner Hele JeeHejueer peeles.
SmeSueJ ner me@sueeF ueeBe JnerFkeue (GHeien e#esHeke Jeenv e). GHeien
e#esHeCeemeeer Yeejleere DeblejeU mebIevesv es efJekeefmele kesuesues e#esHeke Jeenve.
F.me. 1979 les F.me. 1983 ee keeUele jesefnCeer ceeefu ekesleerue GHeien
DeblejeUele HeeefJeCeemeeer ee Jeenveeee GHeeesie kesuee iesuee.
Smeer[er leb$e%eeve (meyemeeeyej ^bk e [eeefuebie) Menjeyeensjerue ogmeNee
ieeJeer Heesv e kejCeemeeer HegjJeuesueer mesJee. pee efkeeCeer Heesv e kejeeee Deens
lee ieeJeeee Ske jeefJeke mebkesle eceebke Heesv e kejleevee JeeHejuee keer mLeeefv eke
keW otjee keWeMeer DeeHeuee Heesv e pees[tv e osles. ceie les keW DeeHeueeuee nJee
Demeuesuee eceebkeeuee pees[tv e osleele. ee pees[Ceeruee ^bke pees[Ceer cnCeleele.
^bke cnCepes neereer meesb[. meeW[smeejKee veUeceOetv e Deveske leeje peele Demeleele.
cnCetv e ee mesJesuee ^bke kee@ue Demes cnCeleele. HetJeer& yeves oeyeCeeSsJepeer leyeke[er
ef HejJeeJeer ueeies cnCetv e [eeue ne Meyo JeeHejleele. Heesv e kejCeeje lees
meyemeeeyej keejCe lees otjOJeveer kesbeuee ojcene Meguke osle Demelees.
Smeer[er (Jeweke) cnCepes meskeMegD eueer ^evmeefces[ ef[efmepesme, mebYeesie
efeesletv e Peeuesuee efkebJee Hemejuesuee jesie. iejceer, Hejcee, S[dme DeeefCe egjsL eeeefme
ner keener ee jesieebeer veeJes. leebv ee iegHlejesie Demesner cnCeleele.
55
Smescesme (Mee@& cesmesefp ebie meefJ n&me) 3 ef[meWyej, 1992 jespeer Fbiueb[ceOes
veerue He@HeJeLe& eebv e r Heefnuee Smescesme HeeJeuee. mesue Heesv eceO etv e DeeJeepeees Jenve
nesles. leeletv e efueefKele Meyo peeCeemeeer efJeMes<e Dee%eeJeueer efJekeefmele kesueer.
eleske De#ejeuee Jes ieUe mebk esleebke efouee. leees Fueske ^e@efv eke DeeefCe ceie
Hejle ef ueefKele mJeHeele Heeblej nesles. Smesces meee HetJe&pe Hespej. HeCe leeletv e
Hekele mebos Me HeeJelee eeeee. SmescesmeceO es mebos Meeeer osJeeCeIesJeeCe nesles.
jesceve efueefHeefMeJeee Flej Yee<eeletv ener Deelee Smescesme HeeJelee eslees. SmescesmecegUs
MeslekeNeebv ee yeepeejYeeJe, efekesesceeRvee mkeesD ej DeMeer Deveske ceeefnleer efceUles.
SmescesmecegUs Yee<esee veJee mebe#f eHle Deekeej pevceeuee esle Deens.
Smj : Deukeesnesue DeeefCe Deecues eebee jemeeeef v eke ef eesceg Us efv ecee&Ce
De@k e^sk e (De@[Jnevme[d meWj Hee@j ef^ ceW, efjmee& DeB[ Spegk esMeve Fve
ke@vmej) keke&jesie Jej ceewueerke mebMeesO ev e kejCes, veJeerv e efv eoeve Je GHeeej
Heleer MeesO etv e leebee eeeCee kejCes, keke&jesie eefleyebO eke GHeee MeesO eCes Je
keke&jesieees meJeeefieCe efMe#eCe osCes ee Gefebmeeer veJeer cegbyeF&, KeejIej esL es
2002 meeueeHeemetv e keee&jle Demeuesueer DeCegTpee& efJeYeeieeee DeKeleeefjleerue
ee mceejke keWeeer Ieke mebmLee. Yeejleere keke&jesie mebMeesO ev e keW ee 1952
ceOes mLeeefHele cetU mebmLeseer ner efJemleeejf le mebmLee Deens. pevegkejesHeCe, keke&jesie
efJe<eeCet mebMeesO eve eemeeer DeeeeJele GHekejCeebv eer megmeppe eeesieMeeUe Je eeefCeie=n,
veJeerv e GHeeej Heleer MeesO eCeemeeer DemLeerceppeejesHeCe, efkejCeeslmeejer GHeeej
kejCes eemeeer DeleeOegevf eke meeOeves mebmLesle GHeueyOe Deensle.
De@eqk eveeed[me DeCegeceebke 89 les 103 ee ojceeveeer eewoe cetueJes.
ee 14 cetueJeebv ee DeeJele& meejCeerle ue@v eLeeeeeer[dmemeejKese Skeef$ele mLeeve
efoues Deens. ner meJe& efkejCees lmeejer Demetv e, egjsefv eece DeCegeceebke 9 2ee
Heg{erue meJe& ceeveJeefv eefce&le Deensle.
De@eqk eefveece (Ac) DeCegeceebke 89es De@eqkeveee[ ceeefuekesleerue Heefnues
cetueJe, eeee MeesO e efHee yuesv [Heemet v e jsef[ece JesieUs kejleev ee jeefnuesuee
ieeUeletv e ueeieuee. ns egj sefv eeceee Keefv epeeletv e JesieUs kejleele.
Peeuesues keeye&v eer #eej. meJe&meeOeejCe met$e RCOOR HeeCeele yeJnbMeer DeefJeeJe,
HeUebv ee ceOegj Jeeme SmjebcegUs eslees. KeeeHeoeLeev ee megiebO eerle kejCeemeeer
JeeHejues peeleele. leerv e Smj ie Demeuesues HeoeLe&, efv emeiee&le lesues DeeefCe ceso
eebee mJeHeele Dee{Uleele. eeeHeeeele ee HeoeLeev ee Heej cenJe Deens.
Goe. ^ eeeqiuemejeF&[med.
Sm^ esp eve ef mje@F [ ieeleueer eecegKeeves eq m$eeebee Mejer jele keee& jle
DemeCeejer mebesjkes. cegKelJes Deb[keesMe Je Jeej eeceOes leeej nesCeejer Sm^espevme
eqm$eeebee mleveeeer Je ieYee&Meeeeer Jee{ efv eebef$ele kejleele. lemes e eqm$eeebee
ceeefmeke HeeUereer efv eeefcelelee Sm^espeveJej DeJeuebyetv e Demeles. Heesele Ieeeee
ieYe&efv ejesO eke ieeseebceOes Sm^espeve ne Ske Ieke Demelees.
De@kemesueje@[, pegefueeme (1912-2004) esleemebmLesmebyebO e r Deew<eOes efv ecee&Ce
kejCeejs Decesefjkeve Meem$e% e. 1970 meeueer leebv ee GuHe Hee@v e Deeeuej DeeefCe
yevee&[& keedPe eebee pee[s erv es Mejejr Meem$eeleerue veesyesue Heeefjleese<f eke yeneue kejCeele
Deeues nesles. ke@skeesueeceeF&v me ner jmeeev es esleelebletejs nesCeeNee mebosMeJeenveele
cenJeeeer Yetefcekee Heej Hee[leele. efmePees esefv eeeee JeeOeerle ceWotleerue HeeF&v eerue
ebL eerejs Mejerjebee efJeefJeOe eefeeeb ee leesue jeKeCeeme ceole nesles, eeefJe<eeer
leebv eer meKeesue DeYeeme kesuee. DeeHeuee cegueemeceJesle kes uesuee ogmeNee Skee
mebMeesO eve ekeuHeele, leebv eer [eeveesmejebeer peceele Skee Oect ekesletee He=L JeerJejerue
DeeIeeleecegUs veeceMes<e Peeueer, Demes oeKeJetv e efoues nesles.
De@ieceeke& Mesleer GlHeeoves Je leeJejerue eefeesejs leeej kesuesues HeoeLe& DeeefCe
eeCeerpe HeoeLe& eeb e opee& Je Meglee HeefJeCeejs
mejkeejer efevn (uesyeue). pee Jemletbe r eleJeejer
DeeefCe opee& `Mesleceeue GlHeeove DeeefCe efJeHeCev e
keeeoe 1937' (esef[bie DeeefCe ceekexefbie)
eceeCes Deens, leeJej `Dei@ eceeke&' efevn ueeJelee
esl es. uesy eueJej GlHeeokeebes veeJe, ceeue
Yejueeee efoveebke Je efkeeCe eeeer veeWo Demeles.
efv eeel& e rme er ns efev n mekeleeres Deens.
56
De@ieesye@k esefjece peerJ eeCet : JevemHeleerbceOes ieeer efv ecee&Ce kejCeejer Ske efJeefMe<
peerJ eeCet epeeleer. ee ieeerbcegUs De@ieesy e@kesef jece ef peJeeCetb v ee mebj#eCe efceUles.
peerJeeCetbeer pevegkes epeceeve JevemHeleeree pevegkeebceOes yeoue Ie[Jetv e DeeHeueeuee
DeeJeMeke Hees<eCeJes efv ecee&Ce kejleele. epeceeveHesMeeree pevegkeebceOes HesjHeej
Ie[Jetv e DeeCeCeeee peerJeeCetbee ee #ecelescegUs leebee JeeHej pevegke DeeYf eeebef$ekeer
leb$eele kesuee peelees. (Heene etcej)
De@PeesLeeeefceef [ve (SPes[er) ns Ske Se.Deee.Jner ee efJe<eeCetMeer
ue{Ceekeefjlee cegece leeej kesuesues Deew<eOe Deens. SeDeeeJnerkeefjlee eLece
MeesO euesues ns Deew<eO e Deens. eeuee efmeef[Jet[erv e Demesner cnCeleele. (Heene S[dme)
De@ef[veesJneejme ne Ske ekeejee efJe<eeCet Deens. leeeer DevegJeebefMekelee
[erSveSee jsCetle meeJeuesueer Demeles. De@ef[veesJneejmeeer yeeO ee DeeHeCeeb meJeev ee
keOeer vee keOeer Peeuesueer Demeles. meeOeejCeHeCes meoeameejKes jesie ee efJe<eeCetcegUs
nesleele. iesuee keener Je<eele ee efJe<eeCetee GHeeesie pevegke-Jeenke (Jnskej)
cnCetv e kesuee peele Deens.
De@ef[veesmeerve [ee Hee@mHes (S[erH eer) JevemHeleerle DeVeefv eefce&leeree eefeesle,
eemeesdJeemeeee eefeesle DeVe efkebJee mete&ekeeMeeleerue Tpee& S[erHeer Mees<eCe
keve SerHeer leeej kejles. S[erHeer Ske vegeqkeueDeesmeeF&[ Demetv e leeuee oesv e
Hee@mHes mecetn pees[uesues Demeleele. De@ef[veeF&v e jsCet efjyeespe meeKejsuee pees[uesuee
Demelees. lees vegeqkeu eDeesmeeF&[. leeuee oesv e Hee@mHes mecetn pegUues keer S[erHeer
leeej neslees. S[erHeeres cegKe keee& SerHeer - De@ef[veesmeerv e ^ee Hee@mHes leeej
kejCes. S[erHeer ne jsCet mepeerJe HesMeeRv ee Tpee& HegjJelees. (Heene SerHeer)
De@[sefv eve vetkeueerke Deecueebee veee^espeveegkele eej IekeebHewkeer Ske.
vetkeueerke Deecueebee jsCeteer pe[CeIe[Ce nesleevee eeeer pees[er vesnceer Leeeceerv e
ee IekeeMeer e pegUles . Tpee&mece= `SerH eer' ee jsCeteener ne Ske Ieke
Deens. (Heene meeeesefmev e DeeefCe iJeeefv eve)
De@[svee@efmeFve ^eeHee@mHes (SerHeer) jemeeeefv eke pees[ebee Heele Tpexee
meee kejCeeje mepeerJeebee Mejerjeleerue ecegKe jsCet . eleske peerJejemeeeefv eke
eefeesceOes eeee cenJeeee menYeeie Demelees. Skee jeeyees pe Meke&js ee
jsCetyejesyej Ske De@[ sv eeF&v eee jsC et Je leeuee pees[uesues leer v e Hee@mHeses jsCet
Demes leees mJeHe Demeles. Ske efkebJee DeefO eke Hee@mHes jsCet Deueie Peeues keer
meeuesueer Tpee& ceeskeUer nesTve lee eef eesmeeer leer JeeHejueer peeles. DeeefCe
Hee@mHes jsCet pees[uee iesuee keer Tpee& meeJeueer peeles. S[erHeer + Tpee&
SerHeer DeeefCe SerHe r Tpee& S[erHeer. (Heene S[erHeer)
De@[sefmeJn : oesv e Jemletb ee He=ebceOes ueeJeuesues DeeefCe les He=Yeeie Skeceskeeme
efekeJetve sJeCeejs HeoeL e&. ns, ef[bke efkebJee efMejmeemeejKes efeke, efkebJee ueeKe,
jeU, jsPeerv e Jeiewjs meejKes HeoeLe& Demeleele. ee HeoeLeees keCe efkebJee jsCet, Jemletb ee
He=eleerue HeeskeUerle efMeve Ie nesle le. leecegUs efekeefJeuesuee Jemlet Skeceskeeme
Hekekeee efekeleele. megHej iuet meejKes meebO eke keener efce fv eelee Ie nesleele.
De@veeyeesefuePece Mejerjeleeru e pewJejemeeeefv eke efeee. eecegUs meeOes efceeCe
efyeke efkebJee iegbl eeiegbleeres yeveles. (Heene ke@eyeesefuePece Je ces@yeese fuePece)
De@efveefue[e ieeb[gUemeejKes DeefmLe
efJejnerle eeCeer ee mecetnele esleele.
ee eeCeeb es Mejer j ueebye, ueb ye
ieesueekeej, mesieceW egkel e Demeles.
peUt, iees ce eemeejKes eeCeer ee
mecegn ele cees[leele.
De@vees[eeefPebie : De@uegefceefv eece Jemletbes iebpeCes jesKeCeemeeer leebee He=ebJej,
efJeegledefJesove leb$eeee JeeHej keve, De@uegefceefv eece Dee@kemeeF&[ee (De@uegefcevee)
HeeleU Lej ef v ecee& Ce kejCeeeer eef eee. efJ e eg lede fJ es e eJeCeele,
De@uegefc eefv eeceeer Jemlet De@v ees[uee pees [leele. leeJej ef eeeMeerue Dee@eqkemepeve
eslees DeeefCe De@uegefceveeee HeeleU Lej efv ecee&Ce neslees.
De@ver Dee@ekq eme[bdme Mejerjeleerue vewmeefie&ke Dee@eqkemepeveegkele pewJejemeeeefv eke
efeeebceOes leeej nesCeeNee DeHeeekeejke cegkelecetuekeebee (eer j@ef[keume)ee
veeMe kejCeejer jmeeeves cegkele cetuekeeleerue $eCeefJ eegled Yeejer le keCe DeB eqC
Dee@eqkeme[bdmevee efekeleele Je veeMe HeeJeleele. De@eqC Dee@ekq eme[bdme DeeHeueeuee
DeVeeletv ee efc eUleele. ieepej, efn jJee Yeepee, efHeJeUer HeUs, Deb[er, megkee
cesJee, HeeuesYeepee, meeseeyeerv e, [eefUbye, esce@es, keefuebie[ eeletv e ner efceUleele.
(Heene eer j@ef[keume)
De@verceveer (Sb) 51 DeCegeceeb keees cetueJe. eeeer yejere mHeefke
Hes Deensle. keceer leeHeceeveeJej efHeJeUs DeeefCe keeUs De@v erceveer, DeOeeletes
iegCeO ece& Demeuesues DeeefCe DeefmL ej Deensle. MegO o Oeelet nJesl e Heslees . ues[
De@k e eg ceg ues jee Hues , ceg CeefK eeeb es ef ceeO eelet, yee@ ueyes D eefj Wi ees
efceeOeelet, meesu[me& , Jeiewjslener De@v ercev eer JeeHejleele. De@v erceveereer keener
meb egies keeieo, keeHe[, ueeket [ JeiewjWJej HeJeejueeme leeb v ee D eeieer Heemetv e
meb j#eCe ef ceUles.
De@vsvee
De) peerJ eMeem$e mebefO eHeeo Jeieeae
eeCeeceOes kesmeemeejKee ueebye D emee
mHeMe&% eeve os Ceeje DeJeeJe. lee
eeCeebv ee ee DeJeeJeeejs mHeMe&% eeve lej
neslese, HeCe Jeemeees %eevener nesles.
ye) Fuesk e^e@efvekeme Ske efJeefMe
GHekejCe peeejs efJeegledegbyekeer e uenjeRes
enCe kesues peeles. eeee JeeHej jse[f Dees
Deeef Ce otjefe$eJeeCeer keee&eceeee
emeejCeemeeer kesuee peelees.
De@vLe@k eme ieeeer-yewu eebceOes DeeefCe efJeMes<ele: cesb{eebceOes jesieemle HeMetee,
57
HeeMeer efoueemeejKee le[keeHe[keer ce=let Ie[Jetv e DeeCeCeeje De@v Le@keme efJe<e peneue Demetv e DeVeOeeveeee HesMeerleerue DevegJeebefMeke iegCeOece& les yeoueles.
ne Ske DeCegpeerJeeefCele Je HeMegceeOecemebeejer jesie Deens. eefleJe<eer& YeejleeceOes eeCeele keke&jesie efv ecee&Ce ke Mekeles. MeWieoeCeeJej yegjMeer Jee{ueer keer lesL es
leeej nesCeeNee efJe<eHewkeer Ske De@Heuee@e@eqkeP eve Demeles.

De@ceer j efJe egledeJeenees ceeHeve kejeeuee JeeHejues peeCeejs GHekejCe. ns

GHekejCe efJeegled HeefjHeLeeceOes vesn ceer Skemejer Heleerv es pees[ues peeles.

De@cHeerDej, Deebs ceejer (1775-1836) eWe YeeweflekeMeem$e%e, lemese

leJe%e. YeeweflekeMeem$eeyejesyej ieefCele DeeefCe jmeeeveMeem$eelener Heejbiele. He@efjme
esL eeru e seqk e v ekeue Feq v met ceOes ieefC eleees , lej ceneefJ eeeueeele
Yeewe flekeMeem$eees DeOeeHeve kesues. eefleket ue Deeef L e&ke HeefjefmLeleerMeer Peie[le
leebv eer ueesneg byeke DeeefCe efJe egled eJeen eebmeb yebO eer ef JeMes <e mebMees O eve kesues.
efJe%eeveeleerue efJe egled egbyekeere MeeKes ee peveke. efJe egled eJeeneee Skekeeuee
leees veeJe osTve leeee mebMeesO eveeee ieewjJe kesuee Deens.

ee jesieeHeemetv e efv eJeejCe kejCeekeefjlee ueme esetv e IeeJeer ueeieles. ye@efmeueme De@cHegsMeve Mejerjeee SKeeoe Yeeie / DeJeeJe Mem$eefeesv es lees[tv e ekeCes.
De@v Le@efmemees DeCegpeerJe Heee&JejCeele oerIe&keeue leie Oeve jenCeemeeer mHeesD ej- DeHeIeeleecegUs yees,s nele, Heee Fleeoer DeJeeJe legleele. nuueer Demes leguesues
Hee@ce& efkebJee mHeesD ej-He OeejCe ke Mekeleele. leeejs ceeveJeeJej mebeceCe DeJeeJe leeye[leesye mJe He[keeele yeebO etv e leeJej meueeF&v e eket ve
nesT Mekeles. ne mebmeie& lJeesJejerue peKecesceOes Peeueeme keeUHegUer ne jesie ne@ef mHeueceOes vesueeme leeye[leesye Mem$eefeee keve pegUCeeeer Meke elee
neslees. ueeskej neleeUCeeNee ueesk eebv ee mHeesD ej-HeebcegUs vetceesefv eDee neslees. Demeles. keener JesU e SKeeee DeJeeJeeee jkeleHegjJee ceOegcesnecegUs Jee Deve
keener keejCeecegUs yebo neslees. leecegUs lees DeJeeJe me[lees Je lees kee{tv e ekeeJee
De@H eue D ees efj ev e ees pes ke Hesu ees [ Skem eHesef jceW eeleuee Meyoebee ueeielees. DeefleeceeCeeleerue pebletmebmeie&ner eeuee keejCeerYetle jlees.
Deeee#ejebHeemetv e leeej Peeuesuee veeJeeee Yeejleeves yeveJeuesuee Heefnuee YetefmLej
mebo sMeJenve GHeen. 1981 meeueer egjes efHeeve mHesme Spevmeer ee D eesefj eve De@ef j me@ ue (F.me.Het J e& 384-
Deeqiv eyeeCeeejs lees DeekeeMeele mees[ uee iesuee. peJeUpeJeU oesv e Je<e& eeee F.me.H etJ e& 322) Hegjeleve eerk e
GHeeesie YeejleYej se fueeqJnpeve keee&ece emeeefjle kejCeemeeer D eeef Ce leeJes ee. lee keeUele De@efjme@ue Ske
mebosM eJeenveeleues eees ie kejCeemeeer Peeuee. efMemleye, yegefceeve, efJeeejJeble cnCetv e
veeJeepeues uee nesl ee. D e@ efj me@ ueee
De@H eueve, S[Je[& eqJ nkej (1892-1965) efyeefMe Yeeweflekelep%e. e%esee ke#ee lee keeUee ceveg<eeee
leebv eer DeblejeUeleerue `DeeeveeseqmHeDej' Lejeee MeesO e ueeJeuee neslee. ee Lejeletv e % eeveeee meJe& MeeKee-G HeMeeKeeb v ee
jsef[Deesuenjer Hegv ee He=L Jeerke[s Hejleele. leecegUs, mebHekee&es oUCeJeUCe meesHes meeceeJeCeeNee nesl ee. DeMee yeNeee
Peeues Deens. ee MeesOeeyeue 1947es YeeweflekeMeem$eeleerue veesyeue Heeefjleesef<eke, yeeyeleeRle De@efj me@uees efm eevle ece
leebv eer efceUefJeues nesles. Demeues lejer keeueeJeeneee jseele cee$e les efket Mekeues veenerle.

De@H eueve Lej (De@H eueve uesDej) JeeleeJejCeeee Ske Jejee Lej. He=L Jeeree De@j esce@efke meb egies De@jescee cnCepes efJeefMe iees[mej Jeeme efkeb Jee iebO e.
He=YeeieeHeemetv e megceejs 250 efke.ceer. GbeerJej Demeuesuee DeeefCe DeeeveeJejCeeee
Yeeie Demeuesuee ne Lej He=L JeerJeve emeeefjle kejCeele Deeuesuee jsef[DeesuenjeRv ee
HejeJeefle&le keve oerIe& Deblejeee jsef[Dees mebeejeme (oUCeJeUCeeme) ceole
kejlees. mej S[Je[& eqJnkej De@Heueve eebv eer ee Lejeee MeesO e ueeJeuee. pemepemee
efoJeme Heg{s mejkelees lemeleMeer ee Lejeeer pee[er yeoueles DeeefCe ee LejeJej
meewj[eieebeener KetHee HeefjCeece neslees. leecegUs keener JesUe jsef[Dees emeejCeele
De[LeUs eslelee.

De@H euee@e@eqk ePeve efJeefM e keJeke efkebJee yegjMeer Keee HeoeLee&Jej Jee{les
leeJesUer pees efJe<eejer HeoeLe& efv ecee&Ce kejles leeuee ceeeeese@eqkemev e cnCeleele.
58
yesv Peerv emeejKeer nee[^eskeeye&v eer mebegies efJeefMe iebO eegkele Demetv e leeleerue keeye&v eee
DeCetbeer jevee Jeueeeke=leer Demeles. ee mebegieeleerue keeye&v e nee[^espev eee DeCetbee
jeves es kees[ s Deefueke[s keskeegues ee Meem$e%eeves MeesO etv e kee{ues. (Heene
De@ef ueHe@ef ke mebegies)
De@efueHe@efke meb egies pee meWefe efkebJee keeye&veer mebegieele kesJeU keeye&v e
DeeefCe nee[^esp eve nse Ieke Demeleele leebv ee nee[^e skeeye&v e cnCeleele.
nee[^esk eeye& v eceOeerue keeye&v e-nee[^ esp eve yeb O e, DeCetb eer jevee eevegmeej
De@efueHe@erke DeeefCe De@jesce@ efke DeMee ekeejele JeieeakejCe kesues peeles. pee
nee[^eskeeye&v eceOeerue keeye&v e DeCetbeer jevee mejU meeKeUerme jKeer efkebJee Hees
Heg uesuee meeKeUermeejKeer cnCepese efJeJe= e Me=b Keuee D emeles lee mebegieebv ee
De@efueHe@erke mebegies cnCeleele. Goe. efceLesv e, FLesv e (Heene De@jesce@ fke mebegies)
De@uegecf evee (Al2O3) : De@uegefceefv eece Deek@ eme F&[, keesjb[ce, HeeCeele DeefJeeJe,
Heeb{je Fbveerue, ueeue efkebJee iegueeyeer ceeefCeke, DeeeCf e efveUe Fbveerue ner De@uegefcev eeeere
Hes Deensle. Deukeesnesueee efv epe&ueerkejCeemeeer efv eosMeke cnCetve JeeHej. Deveske
efmej@efceke HeoeLe& DeeefCe Jemletbee Ske cenJeeee Ieke. G<Celesee DeeflejesO eke DemeueecegUs
ceesceesee Deeweq<Ceke Yeeebes Demlej cnCetv e GHeeesie.
De@ ueg efceefveDece (A l) D eeJele&meejCeer le ieCeeceeb ke 13 Demeuesu ee
De@uegefceefv eDece ne Oeelet cetueJe Deens. meb% ee Al , efJeueeefyebot 660 DebMe
mesequmeDeme, Glkeueveefyebot 245 DebMe mesequmeDeme Deens. De@uegefceefv eDeceeer
cenJeeeer Keefvepes eeeesueeF, yee@kemeeF. He=L JeerJej mebegkele efmLeleerle cegyeueke
Dee{UCeejs eceJeej eflemejs cetueJe F.me. 1825 meeueer Se. F. DeesD ejms[
eeves efJeegledHe=L ekejCeeves ne Oeelet eLece efceUefJeuee. ee Oeeleteer Keefv epes Yeejleele
keveer (ceOe eosMe), jebeer (efyenej), legbieejsej Je kees uneHetj (ceneje^),
yesUieeJe (kevee& ke), meeuesce (leeefceUvee[t) DeeefCe Deesefjmee esL es Dee{Utv e
esleele. efJeegleJeenke leeje, Iejiegleer Yeeb[er, Deeweesefieke GHekejCes, eeceOes
lemes e De@uegef ceefv eDeceeer mebefcees Jepeveev es nuekeer Hejbleg oCeke Demeueeves
efJeceeveeee He$ee Je DeJekeeMe G eesie eeceOes JeeHejueer peeleele.
De@J nesie@[^es efmLejebk e (De@Jnesie@[^es kee@vmb vebyej) keeCs eleener cetueJeeee
Ske e@ce SJe{ee JepeveeceOes Demeuesuee DeCetbeer mebKee. ner efmLej Demeles. ee
leJeeee MeesO e, De@efceef[Dees DeJnesie@[^es eeves ueeJeuee. leees cetue 6.0221023
SJe{s Deens. leekeefjlee `N' ner meb% ee JeeHejueer peeles.
De@mve, eeeqvmeme efJ euece (1877-1945) `ceeme mHeske^eseeHeer' ee
veJeerv e leb$eeee MeesO eeyeue 1922 meeuees jmeeeveMeem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke
efceUefJeCeejs efyeefMe YeeweflekeMeem$e%e. leebee leb$eeejs DeCetbee DeYeeme kejCes
meesHes Peeues. nee[^espeve ee cetueJeees Jemlegceevener leebv eer MeesO eues nesles.
De@efmHejerve SHeermeer cnCetv e eeejele Demeues uee Deew<eOeer ieesUerl eerue cegKe
Ieke De@efmeerue me@ ueermeeeueerke Deecue nese. lese De@efmHejerv e. De@efmHejerv e ns
jemeeeefv eke veeJe Demetv e Jeso veeMeeceke, met pe keceer kejCeejs DeeefCe pJej
GlejJeCeejs Deens. leeee DeefleJeeHej (Deumej) JeCe efv ecee&Ce kejles. jkeleeeer
iegUer efJejIeUJeCeemeeer [e@kej ns os leele.
De@myesme@me oie[emeejKese Ieke Demeuesues, Hejbleg Oeeies-lebletbv eer yev euesues Ske
GHeegkele Keefv epe. ns Keefv epe G<Celee DeeefCe JeerpeJeenke vemeles, eeeeJej jmeeeveeb ee
HeefjCeece nesle veener. leecegUs De@myesme@me efJepeseer GHekejCes, He$es, efYebleer, DeeqiveMeeceke
keeHe[ FleeoeRee efv eefce&leerceO es JeeHejleele. Hejbleg, eees leblet HegHHegmeele peele Demeueev es,
eeee cegkele JeeHejeJej KetHe efv eyeO e Deeues Deensle.
De@myesme@efmeme De@myesme@mees met#ce leblet DeLeJee Oeeies nJesle lejbiele jenleele.
les eemeeejs Mejerjele efM ejues lej emev eWef eeee Deesuemej DebleYee&ieeJej
efekeleele. melele DeeefCe oerIe&keeU efeketv e jeefnueeme eemeveefuekee DeeefCe
HegHHegmes #eerCe nesleele. emevejesieebee eeogYee&Je neslees, #ee neslees. De@myesme@mecegUs
nesCeeNee #eeeme `De@myesme@efmeme' Demes cnCeleele. De@myesme@meee keejKeeveele
Je keejKeeveeee Heefjmejele JeeJejCeeNeeb v ee ee jesieeeer yeeOee nesCeeeer Yeerleer
Demeles. #eeeeer HeefjCeleer keke&jesieele nesC eeeerner Mekeelee Demeles.
DeBiem^e@ce ueebyeer ceeHeveees Skeke; Ske DeBiem^e@ce 10-10 ceerj. eecegKeeves
ekeeMeefkejCeebeer lejbieueebyeer ceespeCeemeeer `DeBiem^ec@ e' ns Skeke HetJeea JeeHejle
Demele. `DeBiem^e@ce' ee Skekeees efevn A0
DeBefp eDeeseeHeer ceeveJeer Mejerjeleerue meJe& DeJeeJeebv ee jkeleJeeefnveebejs jkeleHegjJee
neslees. keener keejCeebcegUs jkeleHegjJee kejCeeNee Oeceveerle De[LeUe efv ecee&Ce
Peeueeme, lees keesCelee Jeeefnveerle Peeuee Deens eeee MeesO e `DeBefpeDeeseeHeer' ee
ef eefkelmeeHe leerv es kejleele. jke le Je
YeesJ eleeueeer Tleer eebeer Ievelee meejKeer
D emeueeceg Us jkel eele #e-ef kejCeeb v ee
DeHeejoMe&ke jsue D emee Je eseleele.
peebIespeJeUerue Jeeefnveerle Ske veefuekee mees[ueer
peeles. ner veefuekee #e-efkejCeebee eefleceebejs
oeeleerue Deekegbefele Peeuesuee OeceveerHeele
HeesneseJeueer peeles. pee efkeeCeer De[LeUe
efv ecee&Ce Peeuee Demesue lej lesL etv e jkeleeJeen
Heg {s peeCeeme De[L eUe neslees, ns #e-
efkejCeebee eeeefe$eeletv e keUles Je eesie
lees GHeeej kejCes Meke e nesles.
59
DeBefp eDeesH ueemer oe Dee@eqkemepeveegkele Meg jkele Oeceveerejs mebHetCe& Mejerjeme
HeeseJeles. keO eerk eOeer
oeeuee jkele HegjJee
kejCeejer Meg
jkeleJeeefnveer Deekegbeve
HeeJeueecegU s lee
Yeeieeleer ue mveeet bv ee
Fpee nes l es Je
o e ef Jek e ej e ee
Pekee es Ceeeer
Meke elee Jee{les .
DeBefpeDeesHueemer ns leb$e
O ecev eer ee Jeeme
DeesIe (Heuees) SKeeee veoerv eeueeletv e HeeCeer Jeenles. lesJne HeeCeeee JeenCeeuee
DeesIe Demelees. DeesIeeuee Ske ieleer Demeles.
DeesIeHe$e (Heuees ee&) SKeeee eMveeeer efkebJee JeeJeneefjke mecemes eer leke&Meem$eer e
HeeeNeebv eer Gkeue kejCeemeeer efue fnleele les. ee uesKeveele eleske Heeejer eewkeerle
oeKeJetv e, leeHeg{s keesCelee efoMesuee peeJeeees - Keeueer - [eJeerke[s - GpeJeerke[s
les yeeCeebv eer oeKeJetv e eleske Heeejeruee `nese' DeLeJee `veener' efJeeeve keesCelee
ceeie& mJeekr eejeeee les jJeues peeles. mebieCekeere keeeeJ& eueer efueefnCeeHeJt eea neleeleerue
eMvee(mecemee)es eLece DeesIeHe$e leeej kesues peeles.
Dees eesDee, mesJ esj es (1905 -1993) ke=ef $ece veteqkeueDeeseF&[ leeej
kejCeemeeer veeef JeveHetC e& leb$ e% eev eeee Mees O eemeeer 1959 meeuees
JewekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke DeeLe&j kee@v e&yeie& eebee meceJesle efceUefJeCeejs
mHesv eceOes pevceuesues Decesefjkeve peerJeMeem$e%e. leebv eer MeesO etv e kee{uesuee Skee
DeveesKee efJekejecegUs veteqkeueke Deecueebes Ieke meeKeUerceOes iegbHeues peeTve
leeHeemetv e ke=ef$ece DeejSveSeer yeebO eCeer Mekee Peeueer.
DeesPeesve : vesnceeree Dee@eqk emepeveee oesv e DeCetbHeemetv e yeveuesuee jsCetSsJepeer
Jee{Jetv e jkeleeJeen HetJe&Jele kejCeemeeer JeeHejleele. eemeeer peebIesleerue Oeceveerletv e
Ske yeeef jke veefuekee oeeleeru e D eekegbefele O ecev eer Heele #e-efkejCeebee
eeflecesv egmeej mejkeJeleele. eeeeceeCes, ogmejer Ske veefuekee (ke@Lesj) Heefnuee
veefuekesueiele Ieeueleele. ee veefuekesee eskeeuee Demeuesue Hegiee De[Leeeee
efkeeCeer HegieJeuee peelees. eecegUs oeeleerue jkeleJeeefn veeree Deekegbef ele Yeeie
bo neslees. veefuekee Mejerjeyeensj kee{CeeHetJeea Oeeletbee uenevemee ieesue (mW)
ee efkeeCeer yemeJeueeves oeeuee YejHet j jkeleHegjJee efceUCeeeer meese nesles.
DeBLeesmee eeefveve eeceg Us HegueeHeUebv ee jbie eslees. ns HeeCeele efJejIeUles.
leecegUs esce@es, HeHeee Jeiewj s HeUeb ee jbi e leeb ee jmeele Glejlees. ueeue,
efH eJeUe, efv eUe DeMee efJeefJeOe jbieele ner jbieJes D emeleele, HesMeerj meeblener
efJejIeUuesuee DeJemLesle Demeleele.
leerv e Dee@e qkemepev eee D eCetbH eemetv e yeveuesu ee jsCet. ne DeefmL ej D emelees.
JeeleeJejCeeee Jejee Lejele Demeuesuee D ee@eqkemepeveeer pebyeg Heej efkejCeebMeer
nesCeeNee eefeesHeeser leeeer efv eefce&leer nesles Je lees lesL ese meeetv e jenlees. leeee
ne Lej pebyegHeej efkejCeebv ee peefc eveerHeel e HeeseCeeHeemetv e jesKetv e mepeerJeme= eres
mebj#eCe kejlees. eot<eCeecegUs ne ve HeeJetv e Jejee JeeleeJejCeeleerue eeee Lej
efJejU Peeuee neslee. leecegUs Ske ceeser e Heee&JejCeere mecemee GYeer jeefnueer
nesleer. Demee ne mebj#eke Jeeet peefceveerpeJeU Demeueeme cee$e Ieeleke jlees Je
ekeeMeere jemeeeefv eke Oegkeeeee efv eefce&leeruee meneeYetle jlees.
DeesPeesve ef (DeesPeesve nesue) GbeerJejerue JeeleeJejCeeleerue Dee@eqkemepeveJej
metee&es pebyetHeej efkejCe He[ueeJej DeesPeesv e leeej neslees DeeefCe mleefjleeJejCeeceOes
15 les 50 efkeueesceerj GbeerJej leeee Lej Hemejlees. pebyetHeej efkejCe ee LejebJej
De[Jeues peeleele DeeefC e He=L JeerJejerue eeefCecee$eebes lee efkejCeebHeemetv e j#eCe
nesles. meerSHemeermeejKee ceeveJeefv eefce&le HeoeLee&ee meeefVeOeele DeesPeesv e efJejIeUlees.
meve 1987 ceOes Debeeqke&keeJejee Yeeieele DeesPeesv eee Lejeuee Yeeske He[ueees
Dee{Uues. DeMee ef ebletv e peby etHeej efkejCe He=L Jeer Jej Heesneseues lej peer Jeebv ee
Oeeskee mebYeJelees. (Heene jbieerle efe$e)
60
Dees[esceerj eeuee ceeeueesceerj Demesner cnCeleele. ns GHekejCe Jeenveeves
efkeleer eJeeme kesuee les ceespeCeemeeer JeeHejleele, ns GHekejCe eebef$ekeer efkebJee
Fueske^ e@efv eke Demet Mekeles.
Dees{Ces-Kes eCes (^@k eMeve) Deefm LeYebie Peeueeme leguesueer ne[s mveeetbv ee
Keseleele. ner ne[s Skeceskeeb peJeU DeeCeCeemeeer leeCetv e OejeJeer ueeieleele.
eemeeer leguesuee ne[eee Jejee Yeeieele SKeeoer efjbie ueeJetv e leer oesj erv es
Hegu eeRv ee ueeJet v e
Jepev eebee
m e en e e ev e s
Keseleele. mueerHe
ef [m ke ce O es
kecejs u ee Hee
yeebO etv e Heeeeuee
Hegu eer ee
meeneeeves Jepeves ueeJetv e Keseleele. eele kee@ ee Heeeeeer yeepet Jej Geuetv e
Mejerj eee Jepev eeee G Heeesi e kesuee peelees. ceeves es ceCekes SkeceskeebJ ej
oeye osleele (meJne&ekeue mHee@e fC[ueeeefmeme). lee JesUer ceevesueener Demeee
leeCe eeJee ueeielees . Mem$eef eee ve kejlee nJee D emeuesu ee Heef jCeece
meeOeCeemeeer ^^@ keM eve JeeHejleele.
Dees efH eS DeHetee Pee[eee Dekee& Heemetv e ef v ecee&Ce Peeues uee cee@e fHe& ve,
kees[erv emeejKee JesoveeMeeceke Deew<eOeeb ee ie.
DeesH esveneecej, pes. je@ye& (1904-1967) DeCetyee@cyeee peveke cnCetv e
DeesUKeuee peeCeeje Decesefjkeve YeeweflekeMeem$e%e. Decesefjkesee egkeeUeleerue
DeCetyee@cye yeveefJeCeeee ce@v en@ve ekeuHeeee ecegKe. Heefnuee eeeesefieke DeCegmHees
16 peguew, 1945 jespeer kejCeele Deeuee. Fueske^e@v meee Hegpb eJeeo ee efJe<eeele
leebv eer cetueYetle mebMeesO eve kesues. keWkeer e / DeCegieYe& jevee Je kee@eqmceke efkejCe
Deew< eOe cee$es ee Heefj Ceece ([esme efj ues[s FHeske) keesuesner Deew<eOe
cnues keer leeeer cee$ee, cee$eses eceeCe, Deew<eO e osCeeee ceeie&, cee$es ee
HeefjCeeceeee keeU lemese, SkeeHes#ee peemle Deew<eOes osleevee, leebeer Skeceskeebeer
ee efJe<eeeblener leebv eer cenJeees mebMeesO eve kesues.
Deesefj mee efJ e%eeve Dekeeoceer : Gef[ee Yee<esletv e meeceevepeveebHeele efJe%eeveeee
emeej kejCeemeeer PeCeejer Dees efjmee jepeeee efJe%eeve leb$e%eeve Keeleeeer
efM eKej mebmLee. efn es cegKeeuee YegJevesej esL es Deens. efJ e%eeve uesK ekeeb v ee
Heeefjleesef<ekes osCes, Gef[ee Yee<esleerue Skee wceeefmekeees ekeeMeve kejCes, Gef[ee
Yee<esle meJe&meeceeve pevelesmeeer efJeefJeOe efJe%eeveef Je<eeeJej JeeKeeves D eeeesefpele
kejCes eemeejKes GHeece mebmLee jeyeJeles.
DeesmJeeu[, es[efj Ke efJeunsuce (1853-1932) ee pece&v e jmeeeveMeem$e%eeuee
Glesjkeees (ke@ @efuem) keee& efme kejCeemeeer 1909 meeueee jmeeeveMeem$eeleerue
veesyesue Hegjmkeej efceUeuee. Glesjke SKeeee jemeeeefv eke efeesee Jesie Jee{Jelees. HeCe
leer efeee melb egefuele nesle veener ns mege leeves oeKeJetve efoues. Yeewefleke jmeeeveMeem$eeee
lees pev eke Deens. eqJnmkee@ce rjee MeesOe leeves ueeJeuee.
Deesnce (Skeke) (W) : efJeegledjesO e ee Skeke. Ske Jnesu efJeegledYeejeee
Hejkeeletv e Ske De@efcHeDej SJe{e efJe egledeJeen peeT osCeekeefj lee nesC eeje
jesO e cnCepes Ske Deesnce nese. eeeer KetCe W DeMeer oeKeJeleele.
Deesnce, pee@p e& meeeceve (1789-1854) : efJeegleeJeen, efJeeglejesO e DeeefCe
efJ eYeJeeblej eeleerue mebyebO e efv eeceeb ejs mHe kejCeejs pece&v e Yeew eflekelep%e.
efJeeglejesO eees SmeDeee Skeke Deesnce eee veeJeeves DeesUKeues peeles.
Deesn ce ceer j keesCeleener JeerpeJeenkeeleerue ef JeegleefJejes O eees ceeHeve ee
GHekejCeev es nesles.
Deesnceee efveece Jeenkeeeer Yeewefleke DeJemLee keeece Demeleev ee Jeenkeeletv e
peeCeejer efJeegleOeeje (I) ner lee Jeenkeeee oesv e eskeeceOeerue efJeYeJeeblejeee
(V) meceevegHeleer Demeles. pej efJeegleefJejesO e eqmLej Demesue lej I 5 V
eefeee - HeefjCeece Jee{JeCeejer Jee keceer kejCeejer, KeeCeeee nesCeeje HeefjCeece
eeb eener efJeeej kejeJee ueeielees. G oe. eeflepew efJekes pesJ eCeeveblej Iesleueeme
efkebJee ke@equMeDeceyejesyej Iesleueeme HeefjCeece keceer nes lees. mee@efye&^s (oe
61
efJekeejeee Pekee Deeueeme) efpeYesKeeueer sJeueeme leeye[leesye HeefjCeece neslees.
Deew< eOeer JevemHeleer ueeieJe[ (cesef[efmeveue Heueeb keefuJnsMeve) Yeejleele
DeeegJexo, egv eeveer Je nesefceDeesHe@L eer GHeeejHeleeRceOes JesieJesieee JevemHeleeRee
Deew<eOeebmeeer GHeeesie neslees. DeMee JevemHeleeReer peeCeerJeHetJe&ke ueeieJe[ keve
leebes mebieesHeve, mebj#eCe kejCes cnCepese Deew<eOeer JevemHeleer Mesleer nese. osMeeleerue
15 npeej Hegues esCe Nee JevemHeleeRHewkeer 9 npeej 500 JevemHeleeRceOes Deew<eOeer
iegCeOece& Dee{Uleele. meeOeejCeHeCes 627 JevemHeleeRee Deew<eOeeRee efv eefce&leermeeer
JeeHej kes uee peelees. leebleerue 557 JevemHeleer pebieueeletv e, lej Hekele 701
JevemHeleer ueeieJe[ kev e efceUefJeuee peeleele.
Deewe q< Ceke egiegue (Leceexk eHeue) Ske Keeme ekeejes leeHeceeveceeHeke
Dee@k esve eceebk e ceesejiee[eebee Fbefpeveele Hes^esue ns FbOeve peUle Demeleevee,
meewce mHeesees Oekekes yemeleele. lee Oekekeeeves Fbpeerv e Kejeye nesT vees cnCetv e
leele Oekekes keceer kejCeemeeer Hetjkes efcemeUueer peeleele. leecegUs Fb O eve
nUg JeejHeCes peUles. Hes^ esue FbO eveeeer Fbefpeveeleerue pJeueveMeeruelee Dee@ke sv e
eceebkeeves ceespeueer peeles. DeeePees Deeskesv e eJeCeeee Dee@kesv e eceebke 100
Demelees, lej Sve-nsHsv e eJeCeeee Metv e Demelees. ee oesv e eJeCeebee efceeCeebMeer
leguevee keve, vecegv eebeer leHeemeCeer kesueer peeles.
Dee@eqk emepeve ee (Dee@eqkemepeve meeekeue) nJesleerue Dee@eqkemepeve Je keeye&v e
[ee Dee@kemeeF&[ eebes eceeCe efmLej jeKeCeejs vewmeefie&ke ee. meJe& mepeerJe emeveemeeer
Dee@eqkemepeve Iesleele Je keeye&ve [ee Dee@kem eeF[ nJesle mees[leele. meJe& nefjle JevemHeleer
mete&ekeeMeele ekeeMemebMues<eCeemeeer nJesleerue keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[ Jeeet Mees<etv e
GHekejCe, leeb yes, Deeef Ce ueesKeb[eee oesv e leeje oesv ner eskeeuee Skeceskeebv ee
pees[ tv e leeb ee meebO ee yeveef Jeuee keer Deeweq< Ceke egi egue yeveles. DeMee egiegueeee
meebO eees leeHeceeve ef v ejefv ejeUs Demesue lej leeleerue leeHeceeveebleerue Hejkeeuee
Dev egmeve keceer Deef O eke ef Jeegled oeye efJ eeg ledc eb[Uele efv ecee& Ce nesles. ee
efJ eegledoeyeees ceeHeve Jnesu ceer jves (efJe egledo eye ceeHeke) keve leevegm eej
leeHeceeve ceesp elee esl es. efJeMes<ele meeOeejCe leeHeceev eceeHekeebee #ecelesHes #ee
DeefO eke leeHeceeve cees peCeekeef jlee Deeweq <Ceke egi egueebee GHeeesie cenJeeee
jlees. efv ejef v ejeee Oeeletb ee pees[ee JeeHeve G e leeHeceveees Deet ke
ceeHeve kejlee esl es.
Deeweq< CekeoerH leer (Leceexuegefceefvemevme) Ge leeHeceeveeJejerue Ieve HeoeLee&ee
G<Celee TpexkejJeer Ie[uesues ekeeMeees Glmepe&v e. Ieve HeoeLeele efv ejefv ejeee
mLeeveer Fueske^e@v e yebefomle efmLeleerle Demeleele. leeHewkeer keener Fueske^e@v e, G<Celee
Tpexee meneeeves ceeskeUs megueeme HeoeLee&leerue Flej keener mLeeveer yebefomle
nesT Mekeleele. DeMee peeiee ekeeMe Glmepe&v e eJeCe Demeueeme lee Fueske^e@v eeer
Tpee& ekeeMeeee mJeHeele yeensj Heskeueer peeles. ee leb$e ee JeeHej HeoeLee&uee
ef ceUeues uee eejCeeeer cee$ee ceespeCeemeeer lemes e Hegj eleJe meb MeesO ev eeb le
meeHe[uesuee vecegv eebes Jee ceespeCeemeeer kejleele.
Iesleele DeeefCe eefeesle efv ecee&Ce nesCeeje Dee@eqkemepeve yeensj mees[leele.
Dee@eqk emepeveeer pewefJ eke iejpe (yeeeesuee@efp ekeue Dee@eqk emepeve ef[ceeb[ -
yeerDees[er) yeerD ees[er ee leerve Meyoebee Deeee#ejebveer yeveuesue ueIegHe Meyo.
meJe& ekeejee peerJeebv ee emeveemeeer, cnCepese efJeefJeOe Meejerefjke efeeebmeeer
Tpee& ueeieles. ner Tpee& emeve efeesletv e efceUles. emev eemeeer Dee@eqkemepeve ueeielees.
Heefjmejeee Skee Skekeeme leebleerue meJe& peerJeebmeeer efceUtv e efkeleer Dee@ekq emepeve
ueeielees ns oMe&efJeCeemeeer ne Meyo JeeHejleele. HeeCeeee pewefJeke eot<eCeees
ceeHeke. HeeCeeleerue peweJf eke eot<eCeees efJeIeve kejleevee peerJe Cet HeeCeeble efJejIeUueus ee
Dee@eqkemepev e JeeHejleele. eot<ekes pee eceeCeele Demeleele lee eceeCeeble Dee@eqkemepeve
JeeHejuee peelees. DeMee ekeejs Dee@eqkemepeveee ceeieCeeree HeeleUerJeve HeeCeeleeur e
pewefJeke eot<eCeeeer leerJelee DeYeemeueer peeles.
62
Dee@eqk emepevemeefnle emeveef eee (Sjesefyeke jsefmHejsMeve) meWefe DeVeees
Dee@eqkemepeveyejesyej mebegie nesTve Tpee&efv eefce&leer nesles. ns nesle Demeleevee Deveske
eefeee Ie[le Demeleele. JeeleeJejCeeleerue Dee@eqkemepeve Iesleuee peeTve keeye&v e-
[ee-Dee@kemeeF[ Jeeet mees[uee peele Demeleeveee Tpexv es mebHeVe Demes SerHeer
Je leeej nesles. ee Jeeee JeeHej keve eeCeebeer, JevemHeleeReer Jee{ nesles.
Jeeetbee ee osJeeCeIesJeeCeerme emeveefeee cnCeleele. ner efeee HegHHegmeele nesles.
efleuee yeefne&meve cnCeleele. HesMeeRee Deele nesles efleuee Deblee&meve cnCeleele.
Dee@eqk emeef[kejCe (Dee@ekq eme[sMeve) ee jemeeeefv eke eefeesceOes SKeeos cetueJe
Dee@eqkemepeveyejesyej mebeesie HeeJeles DeLeJee DeeHeueeke[erue Fueske^e@v e ogmeNeeuee
osles. Goe. keeye&v e peeUCes ee eefeesle keeye&v eee DeCetbee Dee@eqkem epeveee DeCetMb eer
mebeesie neslees Je keeye&ve [ee Dee@kem eeF[ Jeeet leeej neslees. pee JesUms e meesef[ece
Je keueesjerv e eebee mebeesie neslees, lee JesUsme meesef[ece DeeHeuee Ske Fueske^e@v e
keue sjerv euee oslees Je meesef[ecees Dee@eqkeme[sMeve nesles.
Dee@efPece otef<ele Skeme iegCemet$eecegUs GJeCeeje Ske ceveesefJekeej. npeejele
3 les 4 cegueele ne Dee{Ulees. yeeefO ele iCeees Flejebyejesyejerue JeeieCes Demebye
Je efJeefe$e nesles. Demes cetue efe[efe[s nesTve emebieer efnbmekener nesT Mekeles.
meceepeeleerue Flejebyejesyej efv ejesieer mebb yebO e sJet Mekele veener. DeYeemeelener les
ceeies He[les. keJeefele emebi eer leeuee Deeke[erner esles.
ekeeefMekeer meef eelee (Dee@eqH keue Deeemeesceme&) keener meWefe mebegieebes
jsCet oesve ekeejes Demeleele. leebeer jemeeeefveke jevee pejer SkemeejKeere Demeueer,
lejer Debleie&le DeCetbeer jevee oesv e ekeejeer Demeles. ee oesve DeCetjevee Skeceks eebee
DeejMeeleerue eefleefyebyeemeejKee Demeleele. DeMee jsCetbv ee ekeeefMekeer Deeemeesceme&
cnCeleele. peCet DeeHeuee GpeJee Je [eJee neleebmeejKes cnCee vee! yengleske mebeig es
oesv ner Deeemeesceme&e r efceeCes Demeleele. (heene ekeeMekeere efeelee)
Dee@H emes ef eefvvie : HeeCeer DeeefCe eerpe ns oesv e HeoeLe& Skeceks eebceOes efcemeUle
veenerle. ee iegCeOeceeJej DeeOeeefjle Ske DeeOegefveke cegCeHeleer. ee ceOes eHeeeee
cepekegjeJej eepr e ueeJeuesues Demeles lej DeO eueeceOeuee ceeskeee peeieeJb ej HeeCeeee
nuekeemee Lej Demelees. leecegUs MeeF& kesJeU cepekegj Demeuesuee YeeieeJeje
efekeles. leeee mee eLece jyejeee efjUebJej Gcelees. ee ceOemLe efjUebv ee
yue@vkes Demes cnCeleele. leev eblej lee yue@v kesceOetve efHejCeeNee keeieoeJej ceie
lees nmleebleefjle kesuee peelees. eecegUs cepeketj D emeuesueer Heer DeeefCe keeieo
Skeceskeebee mebHekee&le esle veenerle. jyejebee efjUeJej HeeF&ee cepekegjeee
mee Gcele DemeueecegUs lee efjUebceOes keeieoeSsJepeer Hueeefmke, Hee@efuecej
eebeemeejKes Flej HeoeLe&ner efHejJeues lej leebeeJejner HeeF& nesT Mekeles. les
HeoeLe& keeieoemeejKes iegUiegUerle vemeues lejer HeeF& nesT Mekeles. Jesye Dee@Hemes
eCeeueerle lej megee keeieoebSsJepeer leeeer efjcesee efjces eb$eele Ieeleueer peeT
Mekeleele. leecegUs efkeleske eleeReer HeeF& Jesieeves nesT Mekeles.
Dee@ euej, efueDeesveeox (1707-1783) veeceJeble Meem$e%eebee menJeemeecegUs
leCe Jeeelee ieefCeleer efJeMues<eCe, DebkeMeem$e, eeefcekeer eele ecekeoej keeceefiejer
ke ve eqmJeme ieefCeleer Dee@ euejeer 55
ekeeMeves efv eIeeueer nesleer. leele eeefcekeer Jej
oes v e Keb [, ieefC eleer ef JeMues <eCeeJej,
Fb ^ es [keM ev e g De@v eeefu eefm eme D ee@H e
FvHeeeveeF& vebyeme&' eebee meceeJesMe Deens.
Gleej Jeeele Jeeebes eMve mees[JeCeemeeer
leeves keueveeeer ceole Iesl eueer. MesJeer
DebO elJe Deeues lejer ebeeer ieleer-efmLeleer
DeeefCe eb -mete& Je He=L Jeer eebeeleerue
ieglJeere mebyebO eeyeue mebMeesO eve eeuet nesles. ieefCeleeee eleks e MeeKesle
(i) V + F = E+2 ns yengHeuekeees lej exi = cos x + i sin x ceOes
x=p Ieeuetv e ep + 1 = 0 ns i, p, e, 1 Je 0 ee 5 mebKeebv ee pees[Ceejs,
DeMeer Dee@euejeer met$es Yesleele.
Dee@ euej, GuHe Hee@ve (1905-
1983) mJeeref[ Me Deew<eOelep%e.
1970 meeuees Jewekeere #es $eeleer ue
veesyesue Heeefj leesef<eke efJepesl es. leebv ee ns
Heeefjleesef <eke petefu eeme De@ kemesuejes[
D eeef Ce yev ee& [ & keedP e ee
mebM ees O ekeeb meesy ele efc eUeues. leebv ee
esl eeleb letb ee es keeMeer Demeues uee
meb o s MeJeenkeeb meb y eb O eer kes ues u ee
mebMeesO eveemeeer ns Heeefjleesef< eke efceUeues.
Dee@j ieb[er leuece DeeefCe Deefleleuece megleeHeemetv e efJeCeuesuee mee[eebceOeerue Ske
JewefMeeHetCe& ekeej. Jeeeue Heleeree megleeee JeeHej leeCee-yeeCeekeefjlee kesuee
peelees. leeCee-yeeCeeeer Iev elee yengO ee meejKeere Demeles DeeefCe megleebke 80-120
Heele Demelees. ee mee[erJej kesuee peeCeeNee mebHe=kele meuHeegefjke De@efme[ee
eefeescegUs keebpeer kesueemeejKee efkeeT ke[keHeCee mee[eruee eslees.
Dee@efke&[ Deebyee efkebJee leemeejKee keener Je=#eebee DeeOeejeves Jee{CeeNee HeCe
HejesHepeerJe r vemeCeeNee esee DeeefCe ceeee& of le Jee{eree JevemHelee.r nJesle lejbieCeeNee
eebee cegUebceOeerue ce=okt eee HesMeeReje nJesle rue yee<He Mees<eues peeles. lemese nJesle rue
OegueerkeCe DeeeCf e DeeO eej Je=#eeee Kee[s eJej peceuesue r OetU eeletv e eesie ner Keefv epes
Mees<eueer peeleele. Leb[ nJes ee efkeeCeer ee JevemHeleeRes eceeCe DeefO eke Demele.s
Dee@mx[, nevme ef eefmleeve (1777-1851) ee [@efv eMe jmeeeve
63
Meem$e%eeves efJeegle - egbyekeMeem$eele mebMeesO eve kes ues. SKeeee efJeegledYeejerle
leejspeJeU egbyeke megF& DeeCeueer lej eflees efJeeueve nesles ns leeves eLece oeKeJetv e
Jeerp e DeeefCe egbyekeJe meby ebO e emL eeefHele kesuee. leebee jmeeev eMeem$eeleerue
mebM eesO eveele ces@ efueke Deuege fceefv eece DeeefCe HeeF&Hesjer [erv e (efcejeree Jeemeees
Je) ee mebMeesO eveeee DebleYee&Je Deens.
Dee@efueieesefmeve He=L Jeeree Deeeg<eeleerue mee[sleerv e keeser les HeeJeCesleerv e keeser
Je<eeHet JeeaHeeleee keeueKeb [. ee keeUele He=L Jeer es JeeleeJejCe nUtnUt L eb[
Peeues. Deveske leNnses eeCeer Je JevemHeleer eebeer Jee{ Peeueer Je Gleebleer nesTve
Deveske memleve eeCeer efv ecee&Ce Peeues. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
Dee@efmDeesH eesj esefmeme ee ogKeCeele ne[eleerue ke@equMeDecees eceeCe keceer
PeeueecegUs, ne[ebee CekeHeCee keceer nesTve leer efmetU nesleele. ceeef meke
HeeUer iesueeveblej 50 Je<ee&ee Heg{erue eqm$eeeble Sm^eps eve ee mebesjkeeeer efv eefce&leer
Debk e (vebyeme&) HeefjceeCe DeLeJee mLeeveeble Skee ceeefuekesle oMe&efJeCeemeeer
JeeHej. les 1, 2, 3, 4 DeLeJee I, II, III, IV DeMee efevnebv eer oMe&efJeues
peeleele. leebv ee mebKeeJeeeke Deeke[s cnCeleele. Oeve, $eCe DeeefCe Metv e
DeMee meJe& HetCe& mebKeeb ee meceeJesMe Demeuesuee Debkeebv ee Skeef$eleHeCes HetCeeke
cnCeleele. DeHetCeeke cnCepes Ske oMeebM e efkebJee oesv e HebeceebM e ee mJeHeele
efJeYeeieuesues HetCeeke. HetCeekeees Jeieea kejCe cetU Debke DeeefCe mebegkele Debkeele
kesues peeles. Debkeebes JeieeakejCe Heefjcese DeeefCe DeHeefjcese Debkeele kejCeele
esl es. OeveHetC eekeeeer ceeefnleer npeejes Je<eeH etJeea Heemet v e Demeueer lejer Metv eeeer
mebkeuHevee cee$e Yeejleere ieefCeleeRv eer F.me.HetJeea MebYej Je<ex Demeleev ee efJekeefmele
kesueer Deens. DeHetCeekeeee JeeHej leeveblej eeueerle Peeuee. keoeefele FefpeeqHMeeve
ueeskeebv eer leebee JeeHej kesuee DemeeJee. HeCe eeeerv e Yeejleere ieefCeleeRv eer veJeJee
Melekeele meOeeeer DeHetCeeke efueefnCeeeer Heleer efJekeefmele kesueer. $eCe mebKeebeer
mebkeuHeveeosKeerue Yeemkejeeeee&meejKee Yeejleere ieefCeleeRv eere eeefuele kesueer
Deens.
Debk eieefCele (Deefj Lece@efke) ieefCeleeee ee MeeKesle 1, 2, 3,... meejKee
vewmeefie&ke mebKee Je DeHetCeeke eebee DeYeeme Demelees. eele mebKeeee ceoleerv es
DeefleMee keceer eceeCeele nesles. leecegUs ne[eleerue ke@equMeDece keceer nesles Je
DeefmLeYebie nesCeeeer Mekeelee Jee{les.
Dee@ ms uees efH eefL ek eme : ceev eJeer
Gleebleerojceeve Deoceemes 40 ueeKe
Je<eeHetJeea Jev eceeveJe Je ceeveJe ee DeJemLeeb ee
ojceev e DeefmlelJeele Demeuesuee; HeCe Deelee
uegHle Peeuesuee ceeveJeJebMe. ner epeeleer ceeveJe
meMe HetJe&peebHeemetv e Gleeble Peeueees
ceeveCeele esles. leer mebHetCe& Meekeenejer Demetv e
DeMceeg ieerv e nleejebee JeeHej kejle
Demeueees Deef MceYetle HegjeJes efc eUeues
Deensle. megceejs 20 ueeKe Je<ee&bHetJeea leer ueesHe
HeeJeueer. (Heene efv eDe@[Le&ue)
yesjerpe, Jepeeyeekeer, iegCeekeej, Yeeieekeej, Ieele Je IeelecegUs ee mene cetueYetle
efeee kejlee esleele. meJe& Lejeleuee JekeleeRv ee owv ebefove peerJeveele ieefCeleeee
eee MeeKesee meje&me GHeeesie kejeJee ueeielees.
Debk egjCe (peefce&vesMeve) efyeeeCeeee peCeeeer eefeee. kegueener yeeruee
eesie eceeCeele HeeCeer, nJee cegKele Dee@eqkemepeve DeeefCe eesie leeHeceeve efceUeues
keer yeer peles. eees oesv e ekeej Deensle. Sjb[, mete&Hetue eemeejKee JevemHeleeRceOes
efyepeoueHe$es peefceveeryeensj esleele. Gue cekeeemeejKee JevemHeleeRceOes yeerpeoueHe$es
peefceveerle leMeere jenleele DeeefCe Hekele Deeoer Kees[ yeensj esles.
Debieej emleejegie (keeyeexefveHesjme Sje) : He=L JeerJejerue mepeerJeme=<eree
keeueKeb[eleerue Deepe DeefmlelJeele Demeuesuee veJemepeerJe egieeee DeeOeer megceejs
36 les 28 keeser Je<eeHetJeeaee keeueKeb[. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
Debeeqk e&k ee Yetieesuelep%eebv ee veJeeves %eele Peeuesuee Keb[ cnCepes Debeeqke&kee.
He=LJeere leU cnCepese oef#eCeOegJe eee Keb[ele Deens. oef#eCe Decesefjkeses oef#eCe
eske DeeefekeeKe[b eee oef#eCe Yeeie, Deem@ ^seuf eee Keb[eee oef#eCe Yeeie ee leerv e
64
Keb[eceOeerue ef$ekeesCeele Debeeqke&kee Keb[ Demetv e les meJe&yeepetbv eer Debeeqke&ke
cenemeeiejeves Je{s uesues Deens. Debeeqke&kee Keb[ ns He=L JeerJejerue meJee&le Meerle, meJeel& e
JeeoUer nJeeceev eees DeeefCe mecegmeHeeerHeemetv e meJee&le Gbe Demes Keb[ Deens. ee
Keb[eeer mecegmeHeeerHeemet v e mejemejer Gb eer 1980 ceer j, #es$eHeU
137,26,470 eew. efke.ceer., efkeveeje 22540 efke.ceer. ueebyeeree Deens.
peieeleerue SketCe yeHeeH& ewkeer 90 yeHe& Skeee Debeeqke&keeJej Deens.
Deb[pe (DeesJnerH e@j me) keener eeCeele Deb[er Ieeleueer peeleele Je MegepebletMeer
mebeesie PeeueeJej Deb[eelee ieYe& Jee{lees. HeCe leebeer Jee{ Je efJekeeme ceelesee
Mejerjeyeens j neslees . HeCe leemeeer DeeJeMeke les Hees<eCe D eb[ eeleer ue
yeuekeeke[tv ee nesl es. Deveske peueej, Meeke&meejKes ceemes , mejHeCeejs eeCeer,
DeeefCe DeHe=JebMeere eeCeer ee epeveve Heleeree DeJeuebye kejleele.
Deb[eMee (DeesJ njer) :
JevemHeleerMeem$e HegueeceOes keWYeeieer Demeuesuee m$eerkesmejeee Heeeeke[ee
Lees[emee Hegieerj Yeeie. Deele m$eer yeerpes Demeleele. Heueveevebl ej ee m$eeryeerpeebes
Heeblej efyeeeble nesles DeeefCe mebHetCe& yeerpeeMeeees Heeblej HeUele nesles.
eeCeerMeem$e ceeeebee Mejerjeleerue epeveveDeJeeJe. esL es efyepeeb[s leeej nesleele
eeyejesyeje eespesmsje@v e, Fm^espesv emeejKeer mebesjkes efv ecee&Ce nesleele. Heueveeveblej
Heefueleeb[eHeemetv e ieYee& ee efJekeeme neslees. memleve eeCeeb le ieYee&ee efJekeeme
ieYee&Meeele neslees, Flej eeCeeble lees Deb[eelee neslees.
Deb lej (ef[mbme) Ske DeefoMe jeMeer. pesJne SKeeoer Jemlet SKeeee
efkeeCeeHeemetv e ogmeNee efkeeCeeHeele peeles les Jne lee oesv e efkeeCeebceOeerue
(peeCeeee ceeiee&v egmeej) ueebyeeruee Deblej Demes cnCeleele. Deblejees HeefjceeCe
ceerj Deens.
De) meceeblej eleueebceOeerue Deblej oesve meceeblej eleueebv ee meeceeFke DemeCeeNee
uebyeeee lee oesv e eleueebv eer lees[uesuee js<eeKeb[eeer ueebyeer. Skee eleueeleerue
keesCeleener efyebot og meNee meceeblej eleueeleerue keesCeleener efyebotMeer pees [CeeNee
meJe& mejU js<eebceOes uebye DemeCeeNee js<eseer ueebyeer meJee&le keceer Demeles.
ye) efyebot es meceeblej js< esH eemetve Deblej efouesuee efyebotHeemetv e ns lee js<esJej
kee{uesuee uebyeeee HeeeeHee leeer ueebyeer. efouesuee efyebot js<esJ ejerue keesCeleener
efyebotMeer pees[tv e efceUCeeNee meJe& js<eebceOes uebye DemeCeeNee js<eseer ueebyeer meJee&le
keceer Demeles.
ke) efyebot es eleueeHeemetve Deblej efouesuee efyebotHeemetv e eleueeJej kee{uesuee
uebyeeee HeeeeHeeleee js<eeKeb[ebeer ueebye r. efouesuee efyebot eleueeJejerue keesCeleener
efyebotMeer pees[tv e efceUCeeNee meJe& js<eebceOes uebye js<eseer ueebyeer meJee&le keceer Demeles.
Deblejeue (FbjJnue) Deblejeue ne Ske mebe Demetv e leees Ieke Skee
efJeefMe mebKeeHes#ee peemle efkebJee efleee Flekese Je ogmeNee efJeefMe mebKesntv e
keceer efkebJee eflelekese Demeleele. efJeefMe mebKee mecepee, a, b - pesL es a<b -
Iesleuee lej mebe, {x / a < x < b} peele x eskeeee a, b efkebceleer Iesle
veener DeeefCe {x / a # x # b} peele lees lee Ieslees les Devegeces DeveeJe= e Je
DeeJe= e Deblejeue. pes Devegeces (a, b) ieesue kebme DeeefCe [a, b] eewkeesv eer
kebmeeb v eer oMe&Jeues peeleele. HeCe pesL es x SKeeee eskeeeer efkebcele Iesl e veener
leebv ee DeOe& DeeJe= e efkeJebe DeOe& DeveeJe= e Deblejeue cnCeleele.
DeblejeU HeesM eeKe (mH esme met ) : DeblejeUGeCeeee Deeef Ce Hejleeree
keeUele efkeb Jee eeveeee yeensj He[Ceemeeer JeeHejues peeCeejs Deb lejeUJeerj ebes
Keeme HeesMeeKe. GeCeeee efkeb Jee Hejleeree keeUele JeeHejeeee HeesMeeKeele,
DeeCeeryeeCeer ee keeUele MejerjeYeesJeleeree nJes ee oeyeees ees ie ef v eeb$ eCe
kejCeeeer, lemese nJeeF&$eer eern er mees e D emeles. Debl ejeUele Demeleev ee
eeveeee yeensj He[Ceemeeer JeeHejuee peeCeeje HeesMeeKe ne Jesieee ekeejee
Demet v e oeyeefv eeb$eCeeyejesyeje, emeveemeeer DeeJeMeke Demeuesuee nJesHeemetv e
mebos MeJenveeHeele meJe& meeseer leele HegjJeues uee Demeleele. ne Keeme Hees MeeKe
DeblejeUeleuee TvemeeJeueerleeru e HeeJeCes leerv eMes DebMe mesequmeDeme Hejkeeee
Deeleebf leke leeHeceeveebv ee, lemese met#ce D eMeveeRee ceeNeeueener leesb[ osT
Mekelees.
DeblejeUeJeemeMeem$e (De@m^e@vee@efkeme) DeblejeUeJeemeeMeer mebyeebfOele Meem$e.
ee Meem$eele DeblejeUeeveeee yeebO eCeerHeemetv e eeveeee eJeemeeMeer mebyeebfO ele meJe&
efJe%eeve DeeefCe DeefYeeebef $ekeeree meceeJesM e neslees.
DeblejeUJeerj (De@m^e@vee@) DeblejeUeeveeletv e eJeeme kejCeejer Jekeleer.
65
peieeleuee Heefnuee DeblejeUJeerj nesCeeee ceeve meesef JnSle jefMeeeee eg jer
ieeieejerv eke[s peelees. (Heene : ieeieejerv e, egjer)
Debleefj #e peerJ eefJ e%eeve (SkePees yeeeeuee@p eer) : He=L JeerJeefleefjkele Debleefj#eele
mepeerJe me=<er kegs DeefmlelJeele Deens kee, eeee MeesO e IesCeejer DeeblejMeeKeere
efJe% eeveMeeKee. DeblejeUeletv e Deeuesuee ce=ef ekeeKeb[ ebJej keener met #cepeerJeebes
DeefmlelJe Dee{Utv e Deeues Deens. leeeener DeYeeme ee MeeKesle neslees.
DebleDee&JejCe (Fb[es[jefceme) yeeeeJejCeeee Deeleerue lJeee. (Heene lJeee)
Debleie&U (nefve& ee) Debl emLe Fbef e DeeHeuee DeeJejCeeletv e yeensj esles,
[eskeeJeles. leeuee D ebl eie&U ef keb Jee Deb leJe= er cnCeleele. meeO eejCeHeCes
Deele[eeee DeMee [eskeeJeCeeuee ne Meyo JeeHejleele. Deele[s DeeHeues DeeJejCe
lees[tv e peebIesleerue FvediJeeeve ke@veeueceOes efkebJee leeletv e Je=<eCeeke[s peeles. eeuee
Fbef[jske nefv e&ee cnCeleele. yeJnbMeer leCe Heg <eele ne efomelees. D eele[er ee
ke@veeueee leeW[eMeer Heeseee mveeetceOetv e yeensj esleele leeuee [eejske nefv e&ee
cnCeleele. ne Jeemkej ueeskeebeele peemle eceeCeele efomelees. DeVeveefuekesmeeer
ceOeHeueele pees ceeie& sJeuee Deens. leeletv e pej eleerle Jejleer esles - eeuee
[eeeeceeefke nefve&ee cnCeleele. ne peemle $eemeoeeke Demelees. ee Debleie&Uele
Skee Yeerleer Demeles. keOeerner Deele[er DeJeepeJeer eceeCeele yeensj Deeueer lej
leeee jkeleHegj Jee yebo nesT ve ieBi ejerv e neslees . Debleie&Uemeeer Mem$eefeee
nee GHeee. keener JesUe cemlekeeee DemLeerceOeerue Yesiesletve ceWot yeensj eslees.
Debleieexue (kee@vekesJn) ne Ske Jeeeee efyebot DeL eJee js<ee meeHes#e ekeej
Deens. Debleieexue DeejMeeJej He[Ceejs meceeblej efkejCe HejeJeleeale nesTve Skee
efyebotletv e peeleele. (Heene yeefnieexue)
Debleo&Meea (Sv[esmkeesH e) veUermeejKes GHekejCe. ekeeMeeee eesle Je leeKeeueer
Me mJe Heele HeenCeemeeer es veUermeejKes GHekejCe. DeMee DeeO egefv eke
GHekejCeeee meeneeev es ceveg<eeee Mejer jeee DebleYee&ieeleerue DeJeeJeebes
DeLeJee GeesieOebeeleerue GHekejCeebee Yeeieebes Deeletv e DeJeueeskeve kejCes Mekee
DeeefCe meesHes Peeues Deens. SJe{s e veJns lej met#ceoMeealetv e Meueefeefkelmeener
Deelee kejlee esT ueeieueer Deens.
Deblece&O e (Fvemesbj) ef$ekeesCeeee
ef levner yeepetbv ee DeblemHeMe& kejCeeNee
Jele&g Ueee keW efy ebot uee DeblejceO e
cnCeleele.
DebleJe& e (kee@vkesJn)
De) DebleJe& e Deejmee (kee@vkesJn efcejj) pee DeejMeeee He=Yeeie
Deeleuee yeepetuee ieesueekeej Demelees Demee ekeeMeees HejeJele&v e kejCeeje Deejmee.
DebleJe&e DeejMeeceOes efceUCeejer eeflecee, lee DeejMeeee veeYeere DeblejeHes#ee
keceer DeblejeJej Jemlet sJeueeme, DeeYeemeer, megue DeeefCe JemletHes#ee ceesee
Deekeejeeer efomeles. pej Jemletes DeejMeeHeemetv ees Deblej veeYeere DeblejeHes#ee
peemle Demesue lej cee$e DebleJe&e DeejMeeves JeemleJe Je Gueer eeflecee leeej
nesles. oe{eree Deejmee, KeeCeerle JeeHejues peeCeejs nsucesJej yemeJeuesues DeeefCe
peemle #es$eHeUeJej ekeeMe ekeCeemeeer GHeeesieele DeeCeues peeCeejs MeesO eoerHe
ee keeceer Deble&Jee Deejmee Demeuesuee efoJeebee GHeeesie kesuee peelees.
ye) DebleJe& e efYebie (kee@vkesJn uesvme) oesv ner eskeebv e ceOeYeeieeHes#ee
pee[ DemeCeejs efYebie. ee efYebieeletv e peeCeejs efkejCe SkeceskeebHeemetv e otj peeleele.
leeceg Us ee efY ebieeme
`DeHemeejer efY eb ie'
Demesn er cnCeleele.
`NnmJe o= er ' ne
ef oes < e ot j
kejCe em eeer
DebleJe& e efYebieeee
e<ceeee JeeHej
kejleele. Deelee eesie veeYeere Deblejees DebleJe&e efYebie mebHeke& efYebie (kee@v @ke
uesv me) cnCetv ener JeeHejues peeles.
DebleJe&ueve / GleceCe / Jeglece (FvJnMe&ve)
peerJ eMeem$e iegCemet$es oesv e efkeeCeer legueeveblej ceOeuee legke[e Guemegue
nes Tve Hejle pees[uee iesueeme GJeCeejer Heefjef mLeleer. eecegUs peveg keeb ee
DevegeceeceOes Hejke He[lees.
nJeeceeveMeem$e : peefc eveerHeemet v e DeefO ekeeefO eke Gb eerJej peeleevee nesC eeNee
leeHeceeveeleerue meeceev e yeoueeee efJeHeefjle DeJemLee. meeceevele peefceveerueieleeer
nJee iejce Demeles Je pemepemes G beeJej peeT lemelemes leeHeceeve Ieles. HeCe
DebleJe&ueveeee DeJemLesle eeee efJe DeJemLee nesTve peefcev eerueieleee nJeses
leeHeceeve Leb[ Demeles. efnJeeeeleerue je$eer peefceveerueiele ner efmLeleer vesnceer efomeles.
Oegkes Je Oegjkes efv ecee&Ce nesCeeme ner efmLeleer keejCeerYetle Demeles.
DeblemlJeee (Sb[es[ce&) lJeesee efkebJee DeJeeJeeee Deeleuee Lej. eeletv e
keener eeJe leeej nesleele. Sv[eseeFve iebL eeree eeJeebee (ne@cees&v meee) Lejeee
yeoueeJej HeefjCeece neslees. (Heene lJeee)
DeblemHees (FcHueesp eve) Deeleuee Deele keesmeUtv e efJeveeMe nesCeeeer
eefeee. pegv ee Fceejleer peceerv eoesmle kejCeemeeer ee eefeesee JeeHej kejleele.
mHeeseceOes Jemlet Flemlele efJeKegjuee peeleele. Hejbleg DeblemHeesele lemes nesle
veener. DeCetyee@cyeceOes oesv e ef kebJee peemle egjsef v eece Jee Hueg esefv eecees Yeeie
DeblemHeeseejs lJejsle Ske$e DeeCeCeeeer efeee JeeHejleele.
DebleeeJeMeem$e (Sv[es eeeveesuee@p eer) ne@cees&v me Je les leeej kejCeeNee
iebL eeree DeYeeme.
DebleeeJeer ebLeer (Sv[es eeF&ve iueeb[dme) DebleeeJeer ebL eerceOes leeej
Peeuesues m$eeJe veefuekeebceOetv e Mejerjeee Flej DeJeeJeebv ee HeeseJeCeeNee ebL eer.
eeceOes mleve, mJeeogefHeb[, ueeUebL eer, mJesoebL eer, (meyesefMeDeme) eebee meceeJesMe
66
neslees. ueeUebL eeRceOes leeej Peeuesueer ueeU Jeeefnveerejs cegKeele Heeseles, mleveeleerue
eeJe HesMeeRee Skee yeepetuee yeensj esTve ebL eeree HeeskeUerle pecee neslees lej
meyesefMeDeme iueB[dmeee HesMeer ve nesTve HesMeeregkele eeJe lJeesJej pecelees.
DebO eefyebot (yueeFb[ mHee@) eeueee ogmejs veeJe Deens mkeesescee. eeflecee
efv ecee&Ce kejCeeNee [eseeleerue He[eeJejeer (jsefveeJej) ekeeMeeee mJeerkeej
`ke' peerJ evemeJe (De@mkee@efye&k e De@efme[) : Deeuye& mesb pee@peea Je eeume&
iuesv e efkebie ee oesv e Meem$e%eebv eer 1928ceOes eeee MeesO e ueeJeuee. efuebyetJeieer&e
HeUs, esce@es, yeee lemese Deveske JevemHeleeRee Heeveele ns efJeHetue eceeCeele
Dee{Ules. eeee DeYeeJeer mkeJner& ne jesie neslees. (Heene peerJevemeJe)
keeje JeJemLeeHeve (Jesm ce@vesp eceW) ceeveJeefv eefce&le keeje DeeefCe ekeeT
HeoeLe& ceesee eceeCeeJej Heefjmejeble ekeues iesueeme Heee& JejCe eotef<ele nesTve
Deejesieeme Oeeskee efv ecee&Ce neslees. cnCet v e Demes HeoeLe& keceerle keceer eceeCeeble
ve nesCeejer peeiee. keejCe lee efkeeCeer ekeeMe Mees<eCe kejCeeNee HesMeeRee
DeYeeJe Demelees. leecegUs e ekeeMeees %eeve nesle veener, mebJesovee nesle veenerle.
DebO eeLoe efvecetu& eve meefceleer : Deefv e< {er, HejbHeje Je DebO eeOoebefJe<eeer
meceepeele peeie=leer efv ecee&Ce kejCes ns Gef jeyeefJeCeejer Ske mJeebmesJeer meeceeefpeke
mebIevee. eUJeUerejs meceepeele Jew% eeefv eke o=ef<keesv e peefJeCeees eelve ner
mebIevee kejles. efnes cegKe keeee&uee meeleeje esL es Deens. ceneje^ele DebO eee
efv ece&tueve keeeoe JneJee cnCetv e ner mebIevee eelveMeerue Deens.
DebMe (ef[eer) Skee keekeesv eees 90 meejKes Yeeie keve esCeeNee Skee
Skekeeme DebMe (KetCe 0) cnCeleele. pemes Ske keekeesv e 900 DebMe
Ieeleebk e (Fb[sk eme) eueeee Ieeleebke efkebJee keeser. pemes x 3 ceOes 3 ne x
ee Ieeleebke efkebJee keeser.
keeser (SkemHeesveb) x 2-3x+2 meejKeer HeoeJeueer Iesleueer lej leeleerue
meJee&le peemle Ieeleeee HeoeJeve lee HeoeJeueereer efkebJee meceerkejCeeeer keeser
jJeueer peeles.
meJee&le peemle eceeee efJekeuepeeeer peemleerlepeemle keeser leer efJekeueke
meceerkejCeeeer keeser. Goe. (d2y /dx 2)3 + dy /dx = 0 ns eflemeNee keeseres
lej d3y / dx 3 + 2 y(d2y /dx 2)2 = 0 ns Heefnuee kees eres efJekeueke
meceerk ejCe.
efv ecee&Ce nesleerue eeeer keeUpeer IesCes pejeres Deens. leeeceeCes, efv ecee&Ce Peeuesuee
keeNeeeer Meem$eeskele Heleerv es efJeunsJee ueeJeCes, peecegUs Heee&JejCeeme DeeefCe
eeefCecee$eebee Deejesieeme Oeeskee efv ecee&Ce nesT vees ns HeenCesner iejpeses Deens.
keeje JeJemLeeHeveeeer ner oesv e ecegKe Gefs Deensle.
ke[bj e (W[ve) keesue@peve ee eefL eveees Oeeies Ske$e esTve leeHeemetv e yeveuesueer
ueebye Heer cnCepes ke[bje. ke[bjeee Ceke Heee DeefmLe Je mveeet eebv ee
pees[leele.
67
keCe eJesieke (Heeef&keue Dee@eqk emeuejsj) DeuHee, efyee, eese@v e, jes O eer D eeJejCeeves ef Jeueie kes ues ues Demeleele. keHe@e fm ej JeeHejueeves
[eg sje@v e Jeiewjs DeeeqCJeke keCeebee Jesie Jee{ef JeCeekeefj lee yev eJeues ues eb$e. ef Jeegl edc eb [ueele ef Jeegled eYeej meeJet v e s JeCeeeer #ecelee eeHle nes les.
(Heene eJesieke) efJ eegl edceb [ueele keHe@e fmej Heg{ erue efev nebv eer oMe&ef Jeleele.

keCeeo keCeeoebv ee Deewuegkee DeeefCe keeMeHe Demesner DeesUKeues peeles. Jeso keHeeslmeejke (SkemeH esk eesj C) Heg HHegmeele meeuesuee keHe yeensj
keeUeleerue ns leJe%e efemleHetJe& meneJee Melekeele nesTve iesues. leebes jenCeees kee{Ceemeeer JeeHejeJeeees Deew< eO e. peb legmebm eie& Je ef Je<eeCet mebmeiee&c eg Us
ef keeCe D eepeee Deueeneyeeo eemeveefuekee, Jeeegkees<e eebee oen nesTve keHe efv eefce&leer nesles. Jeeegkees<eeleerue
MenjepeJeU eYeemee ns nese. efJeMesef<ekee keHe Ie DemeueecegUs lees HeeleU keve KeeskeueeJees yeensj kee{eJee ueeielees.
met$ eebeer leebv eer efv eefc e& leer kesueer. ee ner ef eee keHeeslmeejke D eew<eOes kejleele.
met$eebeceeCes ee efJeeeleerue meJe& Jemlet DeeefCe
Ieke DeCetHeemetv e yeveuesues Deensle. meJe& keceeve (Deee&) DeOe&J ele& gUekeej efk ebJee lelmece keceeve. ee Heleer ee
Jemlet DeeefC e Iekeebes ef JeYeepeve - yeebO ekeeceees keece kes ueeme Hetue ef keb Jee Iej yeeb O eCeer me GHeeesie nes lees.
DeeCeKeer ef JeYeepeve Deeef Ce leebesn er Hegj elevekeeUeleer ue
efJeYeepeve Peeueevelebj pes keCe efMeuueke Deves ke yeebO ekeeces
jenleele les DeCet nesle. DeCet es Heg{s efJeYeepeve nesle veener. Jemletee ueneveele eeeceeCes kes ues ueer
ueneve Ieke cnCepes DeCet. DeCet SkeceskeebMeer JesieJesieee Heleerv es pees[ues D ee{Uleele. ee
peeleele DeeefCe leeletv ee cnCepes leebee Skeef$ekejCeeletv e ee efJeeeleerue Jemlet keeceele oie[ Je
efkebJee Ieke leeej Peeues. keCeeoebee efmeeble cnCepese Deepeee DeeOegefv eke eg v ee JeeHe v e
efJe%eeveeleuee DeeeqCJeke efmeeble Demee Ske mecepe Deens. kes ues u eer peg v eer
keeces D epet v e
keLeerue (efve) (Sn) 50 DeCegeceebkeees cetueJe. eees Heeb{js DeeefCe Meeyetl e Deensl e.
Yegkeeree mJeHeeleerue kej[ee jbieees Demes oesv e ekeej Deensle. jemeeeefv eke
ee ns efeeeMeerue Demetv e DeukeueerceOes efJejIeUtv e m@v esmed leeej nesleele. kejCeer ef evn (j@ef[keue meeF&ve) V...., ner peer Jeie&cetU, IevecetU, n Jes
JeeleeJejCeeee HeefjCeece ueJekej nesle vemeueeves, Heesueeoer He$eebJej HeeleU Lej cetU oeKeJeCeejer efevns leebv ee kejCeer efevns cnCeleele.
yemeefJeleele. Hee@mHej yee@v Pe, ieve cesue, meesu[j, ye@efye cesue Jeiewjs OeelegefceeCeele
JeeHejleele. efHeleUsee Yeeb[eebJejeru e keunF&meeer eeee GHeeesie neslees. kejcejkej, vej W (1957- ) Yeejleere ieef Celelep%e. mebieCekeeee
D eefO eke Jes ieJeev e keeceemeeer Ske
keefH euee Jesokeeueeleerue Ske cen<eea. les megceejs efemleHetJe& 550 ee keeueKeb[ele DeveesKeer Dee% eeJeueer, Deuiee@e fjoce leebv eer
nesT ve iesues. mebK ee Meem$eees mebmLeeHeke cnCetv ener les D eesUKeues peeleele. efJekeefmele kesueer. ee cetueYetle mebMeesO eve
Jesefoke keeUeleerue mene leJe%eeveeHewkeer mebKee Meem$e Ske nese. mebKeeMeem$e, mebmL esl e leebv eer ee efJ e<eeele cetueYet le
efJee DeeefCe pe[Jemletee efv eefce&leeres JeCe&v e kejles. mebKeeMeem$eeee efmeebleevegmeej mebM ees O eve kes ues D eens. mebo sM e Jenve
ns efJee eke= leerHeemetv e efv ecee&Ce Peeues. eke=leer cnCepes, DeMe, Delet DeeefCe #es $eeleer ue ket mecemee Jes i eev es
DeefJeveeMeer. eke=leer pee cetueYetle iegCeOecee&Heemetv e yeveueer leebv ee iegCe cnCeleele. mees[ ef JeCeemeeer leeb ee He leer ee
eLece iegC eeuee leeceme efkebJee ce@ j cnCeleele. leeeele pe[lJeees iegCeO ece& G Heees i e nes l ees . leeb v ee D ev es k e
Deensle. ogmeje iegCe - jepeme (Tpee&) leeee iegCeOece& cnCepes keee& keve IesCes D eeb lejje^e r e Heg jmkeejeb v eer D eeefC e
efkebJee efJejesO eeJej ceele kejCes. eflemeje iegCe cnCepes meJe, leeee mebyebO e mebJesoveeMeer Heokeebv eer mevceeefv ele kesues Deens.
pees[ uee peelees.
kejmespeer, Deeoxmeerj (180 8-
keHe@efmej (keb[svmej) pee 1877) cejerv e Fbe fpeefv eDej. one
meeOev eeejs ef J e eg l eeYeej DeeMekel eer es Fbpeerv e yeeb O etv e Fb [me ns
meeef J euee peelees leeuee penepe cegb y eF& ee ieeso erl e yeeb O eues .
keHe@ e fm ej, keb [sv mej ef k eb Jee mJeleee HeeTb[^erle elesk e mege Yeeie
Fuese f k e ^ ke keb [s v mej Demes yeebO etv e 80 v eer yees yeebO eueer. cegbyeF&ee
cnCeleele. ee meeOeveele eecegKeeves jmleeJej leebv eer ie@ mees ef oJes leeej
oesv e efJeegleJeenke (keb [ke j) keve ueeJetv e ef oues . Heefn ues Yeejleer e
68
Hesuees Dee@He o je@eue meesmeeeer (SHeD eejSme) 1841 meeueer Peeues. keener
keeU les Sequ Hevmve kee@uespeele jmeeeveMeem$eees eeOeeHekener nesles. cegbyeF&c eOes
ef MeJeCeeb$e, eeeef e$eCe, lemese Fueske^ esHuese fbi eeer meg Jeelener leeb v eer e
kes ueer nesleer.
keke&jesie (ke@vmej) meJe&meeOeejCeHeCes Mejerjeleerue HesMeeReer Jee{ efJeefMe
eceeCeele PeeueeJej Leebyeles. pesJne HesMeeRes efJeYeepeve Deceee&efoleHeCes eeuet jenles,
lesJne lee efkeeCeer iee leeej nesles. veblej ieeerleerue HesMeer jkeleeJeen efkebJee
efuecHeJeeefnveebceOetv e ogmeNee DeJeeJeele Heesneseleele. efleLes leebeer peesceeves Jee{
nesles Je ogmejer iee leeej nesTve Tleeree keeee&le De[LeUe efv ecee&Ce neslees.
ee ekeejee ogmeNee DeJeeJeebJej DeeeceCe kejCeeeer #ecelee peebee HesMeeRceOes
Demeles D eMee ieeeR v ee `keke& jesi e' Demes cnCeleele. jkeleeee keke& jesieele
keke&jesieeee HesMeer jkeleele Je DeefmLeceppesle meeHe[leele.
keke&jesiepeve Ieke (keeefme&veesp eve) keke&jesieeeer GlHeeer cegKele
Heee&JejCeeleerue keener IekeebcegUs nesles. eeceOes efv ejefv ejeUer jmeeeves, pebyetHeej
efkejCe, efJeef kejCe DeeefCe efJeefMe efJe<eeCet eeb ee meceeJesMe neslees. ee ef levner
ekeejes keke&jesi epeve Ieke Hes Meerleeru e `[erSv eS'ceOes GlHeefjJele&v e G lHeVe
kejleele. eecegUs Hes Meer-efJeYeepeve pejerHes#ee JeejbJeej nesTv e Debeflece efmLeleerle
keke& jesie efv ecee&Ce neslees.
keCe& (ne eHeessv etme / [eeieesv eue) De) keekeesv e ef$ekeesCeele
keekeesv eemeceesjerue yeepet. keCee&ee ueebyeer ee Jeie& ne keekeesv e kejCeeNee
yeepetbee Jeieeee yesjpesyejesyej Demelees, eeee GuuesKe Deleble eeeerv e DeMee
Metuyemeg$eele Dee{Ulees.
ye) yengYeg peeke=leerle Ske mees[tv e Ske efyeb ot pees[CeeNee js <eeKeb[eme lee
yengYegpeeke=leer es keCe& Demes cnCeleele. Goe. eewkeesv eees meceesjemeceesjerue efMejesefyebot
pees [CeeNee js<eeKeb[ebv ee lee eewkeesv eees keCe& Demes cnCeleele. meceeblejYegpe
eewkeesv eees keCe& meceeve Demetv e Skecesk eebme ogYeeieleele. meceYegpe eewkeesv eees
keCe& Skeces keeb me keekeesv eele og Yeeieleele. eew jmeees keCe& meceeve Demetv e
Skeceskeebm e keekeesv eele ogYeeieleele.
keCee&k e=leer (De@ef^ ece) noeeee Jejee yeee keCee&meejKee keHHee (Heene
efv euee, noekees<e)
kelee& yeoueCes (eWp e Dee@H e meypesk e) oesv e eueebee mebyebO eeJeve Skee
eueeeer efkebcele %eele Demeleevee ogmeNee eueeeer efkebcele kee{Ceemeeer met$eele
pees yeoue kejeJee ueeielees lees. Goe. A = pr2 met$eele A %eele Demeleevee,
r = V( A/p)
kevee&ke jepe efJ e%eeve Heefj <eo kevee&ke jepeeee Heg{ekeejeves 1980
meeueer mLeeHev e Peeueer. Heefj <eos uee ueeieCeeje meJe& Hew mee jepe Meemev eeee
DeboepeHe$ekeele cebpetj kesuee peelees. jepeeleerue meJe& MeeUe Heefj<eosee meYeemeo
Deensle. meJe& efpeueele efJe% eeve keWs mLeeHeve kesueer.
keJex, Deevebo efovekej (1936- ) eeceerCe GHeeespeerle leb$e%eeveees Ske
iee{s DeYeemeke DeeefCe oesv eoe De@M[sv e HegjmkeejeeHle (2002 DeeefCe 2006)
Yeejleere Meem$e%e. efMe#eCe HegC es DeeefCe
pece&v eer esL es Peeues. D eves ke G Heeesefp ele
leb$e%eeveeleerue mebMeesOeveees ceevekejer DeeefCe
Mesleermeeer GHeegkele GHekejCeebes MeesO eke.
meb eg kel e je^ meb Ieeee DeVe D eeef Ce
ke=ef<eefJe<eeke mebmLeeJej lep%e cnCetv e keee&
kesues. efv eO e&gj egueerJejes leebes mebMeesO eve
ueesk eefee Peeues. leebv eer veJeer v e ekeejes
yeeeesi e@me mebeb$e efv ecee&Ce kes ues. Deves ke
Heeef jleesef< ekeebes ceevekejer lemese De@ eesefeS jue s kev ee@u ee@peer Feqv metes
meb mLeeHeke DeOe#e. cejeer efJe% eeve Heefj <eos ee 2003 meeueee Jeeef<e& ke
DeefO eJesMeveees DeOe#e.
keJex, efovekej OeeW[es (1899-1980) : Yeejleere jmeeeveMeem$e%e. HegCeeee
Heieg&m eve ceneefJ eeeueeele jmeeeveMeem$eees DeO eeHev e kes ues. veblej les lee
ceneefJeeeueeees eeeee& Peeues. efJe%eeve emeejemeeer cejeer letv e Yee<eCes efoueer,
cejeer Je= eHe$es DeeefCe ceeefmekeeletv e uesKe efueefnues. me=er% eeve ee efJe%eev e ceeefmekeeee
mebHeeoke ceb[UeJej keece kesues. D eekeeMeJeeCeer Jeve Yee<eCes efoueer.
keJex, ef ebleeceCe eerO ej (1915-1990) HegCeees me. He. ceneefJeeeuee,
ceg b y eF& es F& ee D eeef Ce Keeuemee
ceneef Jeeeuee esL es Yeewefl ekeMeem$eees
DeOeeHeke. efJ e% eeve emeejkeeb ee
Heefn uee ef He{erleeru e Ske eefleefv eOeer.
efJe%eeve emeej megueYeHeCes kejCeemeeer
ues K e, Heg mlekes , peenerj Yee<eCes ,
DeekeeMeJeeCeer eeJej keee&ece DeeefCe
cejeer ef Je%eev e Heef j<eosl e mebm Leelceke
keece kesues.
keueve (ke@ueke egueme) cetueYetle mene efeeebyejesyej `meercee efeesee' GHeeesie
keve Heueees efJekeueve, eefleefJekeueve Je meceekeueve kejlee esles leer ieefCeleeeer
MeeKee.
efJ ekeuepe keueveeee pee GHeMeeKesle Heueeee mJeebeueele nesCeeNee
Hejkeeyejesyej Heueele nesCeeNee HejkeeMeer leguevee kesueer peeles leer. efJeMes<eskeve
Hejeueeee (Heueeee) yeoueeee mJeeb eueemebyebO eer ee yeoueeee oj kee{uee
peelees leer. GoenjCeeL e&, IeveHeUele eefleSkeke yeoue nesle Demeleevee Jeeetee
oeyeeee yeoueeee oj. JeeHeke Yee<esle, eefleSkeke x ceOes yeoue nesleevee y
ceOeerue yeoueeee oj kee{Ces.
eefleefJ ekeuepe eele Gueer efeee kejeJeeeeer. cnCepes efouesuee
HeueeJeve D emes veJes Heue kee{eJeeees keer leeee efJekeuepe ef ouesues Heue
esF&ue. Goe. 2x Jeve x 2 kee{Ces efkebJee JesieeJeve keCeees Deblej kee{Ces.
meceekeueve (Fbefeue) ner ef eee kejCeeme efv eefele meceekeueve
69
cnCeleele. eele #es$eHeU, IeveHeU, ieg lJeceOe Fleeoer kee{CeeefJ e<eeeree
DeYeeme neslees. les.
ieefCeleeeer ner MeeKee DeeePe@ke vetve DeeefCe ieefCele%e ueeeyeveerpe eebv eer
melejeJee Melekeele mJeleb$eHeCes MeesO etv e kee{ueer.
keueyeeie, eerveeLe Mes< eefiejer (1926-2003) DeVe DeefYeeblee - mesb^ue
Het[ skev ee@uee@efpekeue efjmee& Feqv met, cewmetj, 1953-63, efnbogmLeeve efueJnj
efjmee& mesv j, 1963-82 esL es mebMeesO eve kesues, 1982-2003 HegCeepeJeUerue
HeeyeUuee, MeeUe mees[ uesu ee cegu eebv ee efJ eefJ eO e peer Jevees Heees ieer keuee
efMekeJeCeemeeer efJe%eeve Deeece mLeeHeve keve Deveske eeesie kesues.
keuece kejCes (eeeeqH ebie) Skee Pee[eee Kees[eJej ogmejs Pee[ Jee{JeCes
eeme keuece kejCes cnCeleele. eecegUs keuece kesuesuee Pee[euee Hees<eCe efceUCes
meesHes peeles. pee Pee[ebes efyeeeCes DeMekele Demeles lee Pee[ebv ee keuece kejCeeeer
pejer Demeles. iegueeye, efeket, Deebyee, ke@keme ee Pee[ebv ee keuece kejCes
pejeres Demeles. efKeCeeaee yegbO eeJej ef eketes keuece kesues peeles. keueceecegUs
iegueeyeeee ef v ejefv ejeee peeleer efceUJelee esles, Deebyeees Heerke Jee{Jelee esles,
leees iegCe ef keJelee esl eele. lep%e MeueefJ eMeejo eeCeer Je ceeveJeebceOesner
DeJeeJeebes keuece ke Mekeleele, peeuee DeeHeCe jesHeCe ner meb% ee JeeHejlees.
[eseebleerue Heueees jesHeCe, cet$eefHeb[ees jesHeCe, eebcegUs iCe yejs kesues peeleele.
keefuHele efk ebJee Demeled mebKee (Fce@efp evejer vebyeme&) i = V-1 cnCepes
-1es Jeie&cetU iegCeke Demeuesueer mebKee. pemes : 2i, 3i .... x2 + 1 = 0
meejKeer meceerkejCes mees[Jeleevee x = 1 V-1 = 1 i ee mebKee esleele.
keuues (efieue) peueejebee MejerjeJejerue eemeesdJeemeeee Ske DeJeeJe.
HeeCeeleerue Dee@eqke mepeve Mees<et v e, keeye&v e [ee Dee@kemeeF[ yeensj ekeCeeeer
eefeee eeejs Ie[les. ceess peueej DeeefCe KetHe ceesee neueeeueer kejCeeNee
peueejebv ee ne DeJeeJe DeleeJeMeke Demelees. keuues ns HeeleU, OeeieemeejKee
TleeRv eer yeveuesues Demeleele DeeefC e ns Oeeies KetHe Hemejuesues D emeleele - cee$e
esee peeiesle. ee keueele jkele KesUJeues peeles lemese keener HeeskeeebceOetv e
efJeefMe Jener KesUJeuee peelees. jkele DeeefCe Heeskeeebleerue Je Dee@eqkemepeve
- keeye&v e [ee Dee@kemeeF[eer osJeeCe-IesJeeCe kejleele DeeefCe Mejerjeee Flej
Yeeieebv ee Dee@eqkemepeve HegjJeleele. yengleske peueejele ceie les ceess eeCeer Demeesle
keer keerke leebeele keuues efkebJee keuues meMe DeJeeJe Demeleele. leebeeejs
emeveeeer efeee Heej Hee[ueer peeles.
keUer ee egvee (ke@efuMeece nw[^e@k emeeF&[) [Ca(OH)2] Heeb{je
mLeeegHe HeoeLe&. HeeCeele Lees[ee eceeCeele efJejIeUlees. ee eJeCeeuee egv eeeer
efv eJeUer (ueeFce Jee@j) Demes cnCeleele. ns eJeCe meewce DeukeOeceea Demeles.
keUeree egv ee, ceT Heeb{je DeukeOeceea mLeeet Deens. efJe[eeee Heeveeuee ueeJeleele
lees egv ee nee. jsleeryejesyej keUeree egv ee eebieuee efcemeUtv e yeebO ekeeceeee egv ee
(cee@&j) leeej kejleele DeeefCe lees, efJee, efejs efkebJee HejMee eebee meebO eele
Yeve yeebO ekeece kejleele. nJesleerue keeye&v e [ee Dee@kemeeF& [yejesyej mebeesie
nesTve, leees ke@efuMeece keeyeexv esee Ke[keele Heeblej nesTve, meebO es cepeyetle
nesl eele. efYebleeRv ee Heeb{jer jbiemeHeso er, eq yueefebie HeeJe[j, keee Jeiewj Wmeeerner
keUeree egv eeee JeeHej kejleele.
keUer es keejCe (ef^iej He@kej) keesCeleener HeefjmebmLesle SKeeos keejCe
Demes Demeles keer peecegUs lee HeefjmebmLesee Heefjee Demelees. pemes, HeeCeeee
ogef Ye&#eecegUs jslee[-Gpee[ HeefjmebmLee D eefmlelJeele esles . leee Heef jmebmL esme
HeeCeeee HegjJee Peeuee, lej leer HeefjmebmLee G pee[ ve jenlee lesL es efnjJeU
leeej nesF&ue. cnCepese, lee HeefjmebmLesee yeoueeme HeeCeer ns keUeres keejCe
jsu e.
keJeke / yegj Meer (Hegbieer) vee JevemHeleer vee eeCeer Demee Ske mepeerJeebee
ekeej. les ekeeMemebMues<eCe ke Mekele veenerle. DeeHeues DeVe les JeeleeJejCeeletv e
Mees<et v e Iesleele. eebee Deveske epeeleer Demetv e leeHewkeer keener ef Je<eejer efk ebJee
jes iecetu eke D emeleele. DeUbyeermeejKee keener yegjMeer KeeeHeoeLe& cnCetv ener
JeeHejuee peeleele. Hesefv eefmeefueecemeejKee yegjMeerHeemetv e eeflepewefJeke D eew<eOes
efceUleele. De@mHejpeerueme ee keJekeeHeemetv e meee^erke Deecue leeej kesues peeles.
keJekeefJe<e (ceeekeese@k emeerve) yegjMeer efkebJee keJeke eebv eer efv ecee&Ce kes uesuee
HeoeLe& - lees Flej mepeerJe Iekeebmeeer efJe<eejer Demelees. ns efJe<e ceveg<e DeeefCe
eeCeebv eener yeeOeke Demeles. (Heene De@Heu ee@e@eqkemeve)
keJee (ce@vue)
meJe&meeO eejCe ie@meee peesleerJej s Jeuesueer G<Celee jesO eke HeoeLee&Heemetv e
yeveuesueer peeUer. leer eoerHleercegUs eKej ekeeMe efceUJetv e osles.
YetMeem$e He=L Jeeree DebleYee& ie DeeefCe ieeYeeleerue #es$ eeuee keJee (ce@v ue)
cnCeleele. lees He=L Jeeree He=YeeieeHeemetv e 40 les 2900 efkeceer KeesueerJej Dee{Utv e
eslees. meJe& YetkebHeees GlHeeermLeeve nse #es$e Deens.
peerJ eMeem$e ce=otkeee eeCeebee Jejee He=YeeieebJej pes lJeesee Ie[eres
DeeJejCe Demeles leeuee keJee cnCeleele.
keMeeefYekee (Heue@p esuece) yeNeee peerJe CetbceOes efkebJee DeeefopeerJe Jeiee&leerue
mepeerJ eele HesM eerH eemet v e yeens j efv eIeCeeje met# ce, ueeb ye, HeeleU kes meemeejKee
eefL eveegk ele leblet . JevemHeeflebceO eer ue epeveveHes Meer Deeef Ce keener eeCeebee
70
yeerpeeCet bceO esn er keMeeef Yekee D ee{Utv e es leele. HesMeerb eer neueeeue D eeef Ce
neueeeueeR ceeHe&le mebj#eCe Je epeveve eemeeer keMeeefYekeseer ceole nesles.
keMeske oen (mHee@efC[ueeeefme) eeceOes keMeske meebO eeee oen
neslees. meebO eees DeHemeeceeve DeefmLekejCe nesles. Jesovee nesleele Je leejHeCee
eslees.
kemeyesk ej, ie. Meeb. (1909-1968) jmeeeve DeefYeeblee. efnbogmLeeve
DeBefyeeee@efkeme efueefces[, efHebHejeres D eeefCe efnbogmLeeve Dee@jie@efv eke kesefcekeume
ef ueefces[, jmeeeveeres JeJemLeeHekeere mebeeueke, kegMeue leb $e% e Deeef Ce
JeJemLeeHeke. ef Je%eeve emeejke.
kemlegj erj bieve, kes. (1940- ) : Yeejleere DeJekeeMeMeem$e%e. Yeejleere
DeJekeeMe mebMeesO eve mebmLeses (Fees) les 1994-2003 ee keeUele DeOe#e
nesles. lemese Yeejle mejkeejee DeJekeeMe
mebMeesO eve efJeYeeieees meefeJe nesles. Fveme@-
2 D eeefC e ot j meb J es ov e G Heeneee
DeJekeeMe e#esHeCeele leebv eer ceesueeeer
keeceef iejer kes ueer. He= L Jeer es meJex #eCe
kejCeeNee Yeemkej 1 DeeefCe 11 GHeenees
les peveke ceeveeeuee nJesle. `Deee& Ye'
ne Yeejleeee Heefnuee ke=ef$ece GHeen. leele
leeb v eer #e-ef kejCeeb Meer meby ebe f O ele
GHekejCeebeer pegU JeCeer DeeefCe pees[Ceer kesueer.
ke#ee (Dee@efye& ) metee&meejKee DeJekeeMemLe Jemlet ee Deepetyeepet ee
DeJekeeMeeletv e efleee YeesJeleer eoef#eCee IeeueCeeNee enemeejKee DeJekeeMemLe
Jemletee YeceCeeee Jeeekeej ceeie&. DeCegkeWkeeYeesJeleer efHejCeeNee Fueske^e@v eee
ceeie&. ke#ee Deekeejeves ieesue Jee DeHeemlekeej (neeHejyeesueerke) Demet Mekeleele.
keb veef uekee (He@ jsvk eme) ceeveJeer Mejerjeleerue cegKeeee ceeieerue Je
eemeveefuekesee ceO eerue HeeskeUerme kebveefu ekee Demes cnCeleele. yeesueCeeee
efeesceOes kebveefuekee cenJeHetCe& Yetefcekee efv eYeeJeles. kebveefuekesme metpe Deeueeme
yeesueCeele De[LeUe esT Mekelees.
kebHeve (JneeyesM eve) SKeeee Jemleteer LejLejCeejer neueeeue. Goe.
ceveg<eeee IeMeeb leerue mJejeb$e, osJeUebleerue Iebe Jeiewjs. kebHeveeeer Jeejb Jeejlee
eeflemeskebo 20Heemetv e eeflemeskebo 20 npeejHeeleeer kebHeves Peeueer lej keeveeuee
Ssket esleele, Je DeeJeepe Peeueeeer peeCeerJe nesles.
kebHeJeele (Heeefk e&vmeesefvePece) ee jesieele nele, Heee, esnje, ceeve F. DeJeeJeebes
mveeet keb Heve HeeJele Demeleele. leecegUs meJe& JeJenej DeefmLej nes leele. nele
LejLejle DemeueecegUs efueefnCes, pesJeCes keerCe nesles. ceeve SkemeejKeer [gie[giele
Demeles. eeueleevee DeeHeesD eeHe Jesie Jee{lees Je He[Ceeeer Yeerleer Jeeles. eees
keejCe, DeO eesceefm le<ke iegeqkesee (yesPeue v eteqke ueee Je ieBeqiueee) Nneme.
Deew<eOeeesp evee keve kebHeves keceer nesleele.
kebme / eeHe (Deeke&) Jele&gU
Heef jIeeee Yeeie. D eO e&J ele& gU
HeefjIeentv e peeeer ueeby eer De)
ueneve lees ueIeg keb me (ceeevej
Deeke&) ye) peemle lees oerIe& kebme
(cespej Deeke&). ueIegkebme Jele&gU
keWeMeer ueIegkeesv e kejlees. lej
oer I e& k eb me Jele& g U keW eMeer
eef J eMeeue kees v e (360-
ueIegkeesv e) kejlees.
kebme (ye@ k esdme) ieefCeleer HeoeJeueele pee eceeves efeee kejeeee les
oMe&JeCeemeeer JeeHejeeeer eleerkes. Goe. 9+(34) 9+1221;
(9+3) 4 12 4 48 DeJeeJe Hee[leeveener kebme JeeHejleele.
Goe. 6x 3y 2 - 15x 2y3 = 3x 2y 2 (2x-5y)
keekees[kej, Deefveue (1943- ) DeCegYeer DeefYeeblee. 1964Heemetv e
YeeYee DeCet mebMeesOeve keWele keece kesues. 1996-2000 YeeYee DeCet mebMeesO eve
mebmLeses mebeeueke nesles. 2000 les 2009
D eCeg Meke l eer D eeees i eees D eO e#e.
v et e qk e ueD ej efj D e@k e jceO eeru e
DeefY eeebef$ ekeer mebMeesO eve Deeef Ce efJekeeme
kes uee. 1974 Deeef Ce 19 98ee
HeesKejCe DeCet eeeCeeble menYeeie. leebv eer
Oeg Je efjD e@ ke jeer jevee Je Ie[Ce,
cesefj Deue He@efyekesMeve, ef JeefJeOe Oeeletbeer
Jes efu[bieves meebO es peg UCeer DeMeer v eJeerv e
leb$e%eeves efJekeefmele kesueer. keuHekeced DeeefCe jepemLeeveee efjDe@keme&v ee peerJeoeve
efoues. HeeefJeYet<eCe ef keleeyeeves mevceeefv ele.
keeKeeue, meebelf eeeiees jeceesve F. (1852-1934) MejerjefeeeMeem$eeleeur e
mHesv e esL eerue lep%e. ceppeemebm Lesee mebjeveseer Gkeue kesueeyeue ke@efceuees
ieesupeer eebeeyejesyej 1906 meeueee veesyesue Hegjmkeej leebv e efouee iesuee neslee.
keee (iueeme) HeejoMe&ke DemeCeeje Ske keerCe, efmetU, DemHeefkeer
HeoeLe&. ke@equMeDece, meesef[ece eebmeejKee Oeeletbee efmeefuekeses efceeCe cnCepese
keee. keee leeej kejleevee JeeUt (efmeef uekee) mees ef[ece keeyeexv es, egv ee
eebes eesie eceeCeele efceeCe IesTve les leeHeefJeleele.
keePejer - keesj [Jeent eosMeemeeer keWer e mebMeesO eve mebmLee, peesO eHetj
(meW^ue Deefj [ Peesve efj mee& Feqvmet) Yeejleere ke=ef<eefJe%eeve Heefj<eoseer
ner mebmLee 1959 meeueer mLeeHeve Peeueer. esL es Yeejleeleerue keceer Je efJeveeHepe&v e
#es$eebee peemleerle peemle eebieuee GHeeesie keve ke=<eer GlHeeove efceUefJeCeemeeer
71
mebMeesO eve eeueles. legHegbpee HeeCeeJej Mesleer kejCeemeeer eesie DeMee efHekeebee
peeleer MeesO eCes, peesHeemeCes, mebkeefjle kejCes, ceesee eceeCeeJej GHeueyOe Demeuesuee
meewjTpex ee JeeHej kejCes, OetU DeeefCe JeeUtes efmLejerkejCe kejCes, Fleeoer
efJe<eeebJej esL es mebMeesO eve eeueles.
keedP e, yevee&[& (1911-20 03) esleeleb letk e[tv e es Ceeje mebos Me
ceebmeHesMeeRke[s Heesneseles kejCeeee mebMeesO eveemeeer ee Fbepe Meem$e%eeuee 1970
meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke efceUeues. ns Jewekeere #es$eeleues Heeefjleesef<eke leebv ee,
pegefueeme De@kemesueje@[ Je GuHe Hee@ Deeeuej ee oesv e mebMeesO ekeebmeesyele efceUeues.
keeCes, ieesefJ ebo Heeb[gj bie (1911-1991) Sce.Smmeer. (cegyb eF&) HeerSe.[er.
(Fbiueb[). 1939-54 ceg byeF& egefv eJnefme&er Feq v met Dee@He kes efc ekeue
sk e v ee@u ee@p eerc eOes eeO eeHeke.
Sce.et.D eee.meer.er.leerue eeOeeHekeeb v ee
GeesieOebeebv ee meuuee osCeeeer cegYee leebv eer
efoueeves eeOeeHekeebes %eeve JeJenejer Peeues
DeeefCe GeesieOebeebes eMve megt ueeieues.
1954-69 Yeejle mejkeejes jmeeeve
Geesi e meuueeieej. leeb ee meuueecegUs
Yeejleele Dev esk e G eesie meg Peeues.
Yeejleele Hes ^esj meeeveebes G eesi e meg
kejCeeee meuuee leebv eer efouee.
keele ekeCes (Feqk eueefmeme) keele ekeCeeeer keerkeebee peerJeveeceeleerue
Ske DeJemLee. leebee MejerjeJejerue yeee DeeJejCe cnCepes ke egefkeueee
Deeleerue ce=o DeeJejCe Mees< eues peeles Je yeensjee peje keerCe DeeJejCeeuee
HeeerJej, ceOeYeeieer Skee js<esle He He[les. DeeefCe leeceOetv e keerke yeensj
He[lees. veblej MejerjeJej veJes keegefkeue leeej nesles. eeueee ceesefu[bie Demesner
cnCeleele.
keeve (eJeCeWefe) (FDej) SskeCeeeer mebJesovee ceWotHeele HeesneseJeCeejs
Fbefe. eJeCeWefeees leerv e Yeeie Deensle. yeeekeCe&, ceOekeCe& DeeefCe Debleke&Ce&
keeveeeer HeeUer OJeefv euenjer yeeekeCee&ee veefuekesle keWefle kejles. ee veefuekesee
es keeuee keev eeee ueJeeer ke He[oe Demelees. ne He[oe Deeleuee yeepetme
ceOekeCee&uee pees[uesuee Demelees. ceOekeCee&le esee esee leerv e ne[ebeer
meeKeUer Demeles. He[eeuee ueeietv e nelees[eemeejKes cegodiejeefmLekee (ce@efueDeme)
veeJeees ne[ Demeles. les Deeleerue yeepetme Fbkemeuee pees[uesues Demeles. SsjCeermeejKes
Fbkeme MesJeer efjkeery eeefmLe (msHeerm e), ee Iees[eeee veeueemeejKee ne[euee
pees[uesues Demeles. efjkeeryeeefmLe (msHeer me) Debleke&Cee&u ee pees[uesues Demeles. ee
Yeeieele MebKeeke=leer Je ieesieueieeeermeejKee keefCeMebyegke / keCee&Jele (keeBkeueeree)
Demelees Je leele DeeBef[jer esleses Ske eske Demeles. ogmejs eske ceW otee
Yeeieele Demeles. keeveeee He[eeJej DeeHeCeeNee OJeefv euenjer ceOekeCee&ee
leerv e ne[ele kebHeves efv ecee&Ce kejleele. leer kebHeves keCe&Mebyegkeeleerue (kee@keueereeleerue)
eJeele kebHev es efv ecee&Ce kejleele. leecegUs Dee@ ef[jer eslee Gese fpele nesl es Je
efv ecee&Ce Peeuesuee OJeveer mebJesovee ceWotke[s peeleele. ceWotle eees efJeMues<eCe nesles.
keeveefJ ebos, Deegle Heg <eesece (1913-2003) : Yeejleeleerue veeceebefkele
JeemlegMeem$e%e. Denceoeyeeoes nefjJeuueYeoeme neTme, keeveHetj DeeeDeeeer
DeeefCe Jeeeveeuee, ef ouueeres ve@Mev eue
meeevme meW j, vesn meeevme meW j,
eqmJeme ^s[ efceMeve, cesnmeeCeeeer ve@Meveue
[sD ejer yees[e&eer Fceejle, yeebieuee osMeeleerue
{eke eeeer ve@ Mev eue ueeeyejer Fleeoer
Fceejleer ee leebee Jeemlegkeueses vecetv es
D eens le. 19 79 meeueer les Fb ef [ev e
Feqv met Dee@He Deeefke&skees DeOe#e
nes les. 2006 meeueer leebv ee ceues efMeeve
mejkeejves cejCees ej Hegjmkeej efouee lej Yeejle mejkeejves Heeeer Hegjmkeej
efouee neslee.
keeHe (JesH ej) efmeefuekee@v e, pecexefv eece DeMeebmeejKee DeOe&Je nke Oeelegmeo=Me
HeoeLee&ee HeeleU He$eeee ceese keeHe. DeMee keeHeebJej efv ejefv ejeee ekeejee
eefeee keve Skeeeqlceke efJeegledceb[ues DebleYe&tle Demeuesu ee eerHe yeveJeleele.
keeHe[ efveefce&leer (keuee@Le ce@vegHe@ke eefjib e) efJe fJeOe lebletbHeemetv e keeHe[ efv ecee&Ce
kejCeeee Geesie. eele leb letbeer meHeeF&, keleeF&Heemetv e met leefv eefce&leer, les efJeCetv e
keeHe[eeer efv eefce&leer, les jbieJeCes Je leeuee eeJeeeee efJeefJeOe ieg CeOeceem eeer
kesuee peeCeeNee jemeeeef v eke eef eee eebee meceeJesM e neslees. ee meJe& ef eee
Skeee leeKeeueer kes uee peeleele efkebJee Jesi eJesieee efkeeCeermege nesleele.
DeLe&JeJemLesleerue Ske cenJeeee GeesieOeboe.
keeHe[eee Heesle (sk emej) keeHe[eee opee& kemee Deens, les keeHe[ pee
keeceekeefjlee JeeHejues peeCeej Deens, leemeeer eesie Deens kee, ns jefJeCeemeeer
pees efv eke<e JeeHejuee peelees, lees keeHe[eee Heesle. ye@v [s peHeemet v e yueB kesHeele
veeveeefJeOe ekeejeer keeHe[s DeeHeCe JesieJesieee keeceekeefjlee JeeHejlees, leecegUs
Heesle ne efv eke<e meJe& efkeeCeer meejKee vemelees. lee-lee keeHe[eee GHeeesieeeceeCes
lees yeouelees.
keeHe[eJejeer HeeF& (keuee@Le ef ebefbie) keeHe[eceOes efJeefJeOelee DeeCeCeeee
72
Ske ceeie&. Skeee jbieeeer efkebJee Deveske jbieeeer HeeF& kejlee esles. leeeeceeCes
ve#eer leere sJetv e JesieJesieUs jbiener JeeHejlee esleele. keeHe[eee efJeCeerletv e efJeefJeOelee
DeeCeCeeHes#ee HeeF&es leb$e GlHeeov eKee& IeJeles. yuee@ke efebe fbie, mseqv meue
efeefbie, eqmeve efebefbie, jesuej efebefbie DeMee JesieJesieee Heleerv es keeHe[eJej
HeeF& kejlee esles. Demes keeHe[ eeojer, He[os, [^sme cesefjeue, mee[ee DeMee
efv ejefv ejeee Jem$eeeJejCeebmeeer JeeHejues peeles.
keeHejsk ej, oee$ee jeceeb (1905-1986) efJe%eeve Je ieefCeleees DeOeeHev e
kejCeeNee keeHejskejebv ee yeeueHeCeeHeemetv ee ieefCeleeeer iees[er ueeieueecegUs les veevee
ekeejee kegletnuepeveke mebKee, leebes
iegCeO ece& - Deeke=efleyebO e MeesO eCeele keeece
ieke& Demele. [eWefyeJeueer-cegb yeF& eJeemeele
leebv ee 165, 2779, 259974 DeMee
[eJee-GpeJee yeepetee Debkeebeer yesjerpe
ceO euee ieele Jeejb Jeej esC eeNee
Deb keeFlekeer DemeCeejer `[scueesm ebKee'
meeHe[ueer. leebee 6174 ee `keeHejskej
efmLejbkee'Jej ceeef&v e iee[&v ejves Decesejf keve
cebL eueerle efueefnueecegUs leebeer keerleea meeleemecegeHeej iesueer. leebv eer efueefnuesuee
30-35 HegefmlekeebHewkeer `Leef&ve kedme' DeeefCe peeotes eewjme efe eJesO eke Deensle.
keeHejskejebee ee kejceCegkeeOeeve ieefCeleees De. Yee. ieefCeleer Heefj<eoeletv e eebieues
mJeeiele nesle Demes. (Heene [scuees mebKee)
keeefH elmee, Hees$e efueDeesveeF[ eqJ nveer (1894-1984) jefMeeve
Yeew eflekeer Jew% eeefv eke, F.me. 1978 es veesyesu e Heeef jleesef <eke D eveex HeWefPeeeme
DeeefCe je@y e& efJeumeve eebee meceJesle efceUeues. leebv eer vetv eleeHeceeve Yeeweflekeer
ee efJe<eeeceO es mebMeesO eve kesues. 2.2 kesequJeve leeHeceeveeKeeueer Je nsefueecees
JewefMeHetCe& iegCeOece& eebv eer DeYeemeues. meeceeve leeHeceeveeuee leebyes ne Oeelet Gece
megJeenke Demelees. Hejbleg ef nefueece-II ne DeefO eke Jes ieeves leeby eeHes#ee G <Celee
Jenve kejlees. ne Jeeet menpeHeCes Jeenlees cnCetv e ns Mekee nesles Demes keeefHelmee
eebv eer oeKeJetve efoues. Devexm ojHees[& eeb eeyejesyej keece keve leerJe egbyekeere peef ceveer Keeueer Dee{Utv e esCeeje keeece ieesuesuee L ej. ceeleer, jsleer DeeefCe
#es$eeee efv eefce&leeree Heeee Ieeleuee. leebv eer leeej kesuesuee GHekejCeecegUs 50
npeej iee@me #eceleses egbyekeere #es$e leeej nesT Mekeues. leeveblej 30 Je<ee&ee
keeueeJeOeerle eeHes#ee DeefO eke #eceleses egbyekeere #es$e efv ecee&C e Peeues veener.
keeHetj (ke@cHej) Heeb{ Nee ogO eeU jbieees , peesleerv es ekeve HesCeejs,
ue#eCeer e Jeeme DemeCeejs mHeef keer mebegie. eeeer meeHes#e Iev elee 0.99
Demeueeves lees HeeCeele pescelesce lejbielees. 179 DebMe mes equmeDeme leeHeceev eeJej
ef JeleUlees, 204 Deb Me mesequmeDeme leeHeceev eeJej Heslees. ke=ef$eceefj lee
Hes ^esjmeeev eebHeemetv e efceUefJeleele. yegjMeer DeeefCe keer ke, efJeMes<ele: kemej,
eebee v eeMe kejlees.
keeHetme (kee@ve) keeHetme JevemHeleepr e mJeHeeee vewmeefie&ke leblet Deens. lees
mesuegueespe ee yengJeeefjkeer meWefe jmeeeveeee yeveuesuee Demelees. mesuegueespe ne
meWefe HeoeLe& Meke&jeee Ske ekeej Demetv e keeHemeeee leblet mesuegue speee meeKeeeb ee
yeveuesuee Demelees. mesuegue speeer meeKeUer efpelekeer ceeser, eflelekeer keeHemeeeer iegCeJe ee
eebieueer Demeles. keeHemeeeer iegCeJe ee ner leeee lelb etbe r ueeyb eer, leueceHeCee, HeefjHekeJelee
Je cepeyegleer ee kemeeseebJej DeJeuebyetv e Demeles. keeHemeeee lelb etbleerue mesuegueespeee
meeKeeeble Ske HeeskeUer Demeles Je efleuee `uegcesv e' Demes cnCeleele. HeefjHekeJe
lebletleerue ner HeeskeUer Debo Demeles Je leecegUs keHe[eeuee cepeyegleer esles. keeHemeeee
lebletuee HeerU He[uesuee Demelees Je lees Ie[CemegueYe mJeHeeee Demelees. keeHemeeee
lebletbeer cepeyegleer HeeCeeceOes Jee{les.
keeceiebO e meeHeUs (Hesjeceesve ^@H me, uetj ) je$eer JeeJejCeeNee efke[eres vej,
ceerueveemeeer ceeoeree MeesO e efleee Debieeletv e eJeCeeNee efJeefMe iebO eeJeve
Iesleele. ee mJeYeeJeOecee&ee GHeeesie ns meeHeUs yeveefJeCeemeeer kesuee peelees.
peeeele jeJeerke efuebie eueesYeve (uetj), ceeoeree ke=ef$ece keeceiebO e Demeuesueer
veUer sJetv e les Mesleele GYeejleele. nJesee ceeOeceeletv e otjJej Hemejuesuee ee
keeceiebO eeke[s lee peeleeres vej Helebie Deekeef<e&le nesTve meeHeeele De[keleele.
ns Helebie efej[tv e ceejleele. leecegUs efke[eres Heg{es epeveve Leebyeles.
keecejefuebie-Deesvesme, neF&k es (1853-1926) DeefleMeerle leeHeceeveeuee
HeoeLee&es iegCeOece& keesCeles mJeHe OeejCe kejleele eeefJe<eeeres cetueYetle DeeefCe
meKeesue mebMeesO eve kejCeejs ne@ueb[es YeeweflekeMeem$e%e. ee mebMeesO eveeletv ee leebv ee
JeHe efnefueece yeveJeCeele eMe Deeues. lemese keener efJeefMe Heefj efmLeleerle
efJeegleJeenkeeb ceOetv e keesCeleener efJejesO e ve neslee efJeegleeJeen Jeenlees eeeener
MeesO e leebv ee ueeieuee. ee iegC eOecee&uee DeefleJeenkelee, megHejkev [eqkeeqJ ner,
Demes cnCeleele. leeb ee ee ceew efu eke mebM ees O ev eemeeer 1913 meeueee
YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeejeves leebv ee mevceeefv ele kejCeele Deeues.
keeeefve Kesk e[s, yeer ume, keesUer Je lelmece efk e[eebee yeeeebi eeee
eceg Ke Ieke. keeeef vees keJee ee eeCeeb es JeeleeJejCeeleer ue Ieeleke
HeoeLeeHeemetv e lemese eyeue eeCeebee nuueeHeemetv e mebj #eCe kejles.
keeece ieesuesuee Lej (Hecee& ee@m) Metv e DebMe mesequmeDemeHes#ee keJeefelede
DeefO eke leeHeceeve Jee{CeeNee Oe gJeere #es$e efkeb Jee Deleble GbeeJejerue Yeeieele
JeeUtee meceeJesMe Demeuesuee lemese yengO e leebv ee yeHee&v es yeebO etv e sJeuesuee Lej
eele Demelees.
73
keeef eke iegCemet$es (Dee@esmeescme) Heefece, Gej Je oef#eCe ee cenJeeee eej efoMee oMe&efJeCeeNee efyebotHewkeer
Hes Meerleerue SketCe iegCemet$eebHewkeer keesCeleener Ske efyebot cnCepes kee[eav eue Hee@F nese.
efuebieefv eOee&jke iegC emet$eebJeef leefjkele
Flej iegCemet$es. eebee pees[eebceOeerue keelexefMee iegCeekeej (keexefMeeve ee@[ke) A Je B mebeeleerue Devegeces
pees[eroej meceeveOeceea Demeleele. x DeeefCe y Ieke IesTve (x,y) eefcele pees[eebee pees mebe neslees. leeme A,
ceeCemeeee HesMeeRceOes DeMee 22 B mebeebee keelexefMee iegCeekeej cnCeleele. lees A B eeflekeeves oeKeJetv e
pees[ee D emeleele. A B = {(x, y) / x e A, y e B} Demee efueefnuee peelees.
mecepee, A={2, 3} DeeefCe B={1, 4 , 5} lej
A B = {(2, 1) (2, 4) (2, 5) (3, 1) (3, 4) (3, 5)}
keejbLe, efMeJejece keese : (1902-1997) : keVe[ Yee<esleerue efJe%eeve A mebeele m Je B le n Ieke lej A B ceOes mn Ieke esleele.
emeejke. keVe[ Yee<esletv e leebv eer cegueebmeeer
efJ e%eev e keesM e ef u eef nues. veeceJebl e keelexefMee efveoxMeebk e (keexefMeeve keesDee@ef&vesme) SkeceskeeRv ee keekeesv eele
meeefneq leke, meeceeefpeke eUJeUerleerue soCeeNee oesv e meboYe&js<e IesTve Dee[Jee js<esJej X De#e, GYee js<esJej Y De#e
Kebos keee& kelex, Heee&JejCeJeeoer, e#eieeve Je sove efyebot Deeefo efyebot IesTve DeeefoefyeboHt eemetv e X De#eeJej jeefJeke Deblej,
ve=l eees Hegv eppeerJeke, ef e$eHe efv ecee&les mecepee 3 Skeke ceespetv e lee efyebotletv e Y De#eeuee meceeblej js<ee kee{ueer Je DeMeere
D eeef C e ef JeeejJebl e nes les . %eev eHeer Deeefoefyebot Heemetv e 4 Skeke Delb ej ceespetv e X De#eeuee meceeblej kee{uesueer js<ee
Heg jmkeej, HeeYet<eCe Fleeoer Heg jmkeej Heefnuee js<esue pee efyebotle soles lee efyeboteer efmLeleer (3, 4) ee eceerle pees[erv es
leebv ee efceUeues nesles. leebv eer 350ee Jej oMe&Jeueer peeles, les e lee efyebot es keelexefMee efv eoxMeke, ef efceleerle JeeHekeHeCes (x ,
Hegm lekes efueefnueer. y) DeeefCe ef$eefceleerle (x, y, z) eeflekeebv eer efyebotes efv eoxMeke oMe&Jeues peeleele.
jsv esoskeelex ee mebMeesO ekeeee veeJeeves eevb ee keelexefMee efv eoxMeke cnCeleele.
keejsue, Deuesk emeer (1873-1944) peerJeMeem$e Je JewekeMeem$eeleerue 1912
meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke efceUJeCeejs ns esbe MeueeJf eMeejo, eebveer jkeleJeeefnvee keeye&ve (C) DeCegeceebke 6, DeCegYeejebke 12 DemeCeeje DeOeelet. efnje,
efMeJeCes DeeefCe DeJeeJe ogmejerke[s pees[Ces eeJej YejHetj keece kesues Deens. eeume& eeHeeF& Je keesUmee ee leerv e Heeble efv emeiee&le Dee{Ulees. leerv e HeebefMeJeee
efueb[yeie& eebeeyejesyej leebveer eeCeees oe DeeefCe cet$eefHeb[ ns ke=ef$ece jkeleeJej vegkelese MeesO e ueeieuesues keeye&v ees Ske He cnCepes Hegueefjvme. eele 70 les 82
Mejerjeyeensj efpeJeble sJelee esCeekeefjlee Keeme jevee (leb$e) leeej kesues. keeye&v e DeCetb ee Ske mecetn Demelees . yekeefcevmj Heguej ee Keeleveece
Jeemlegjeveekeejeves efv eefce&uesuee efpeDees[esefPeke [escemeejKeer leeeer jevee Demeles.
keexefMeeve HeeCeyeg[e Deeefke&efceef[peee lejbieCeeee leJeeJej DeeOeeefjle leecegUs leebv ee yeefkeyee@ume Demesner cnCeleele. keeye&v e DeCetb ee meeKeUerJej
Ske KesUCes. SKeeoe HeoeLe& HeeCeele yeg[Jeueeme leeJesUsuee lees HeeCeer yeepetuee meJe& mepeerJ e me= er D eJeueb yet v e Demeles . leecegUs keeye& v eee meb egi eebee
meejlees. lee HeeCeees Jepev e HeoeLeeJej keee& kejCeeNee GlHueJeer yeueeSJe{s jmeeeveMeem$eeuee meWefe jmeeeveMeem$e ner meb% ee efceUeueer Deens.
Demeles. yebo veUerceOes HeeCeele HeeskeU yeengueer lejbieles. veUerJej ueeJeuesuee
jyejer PeekeCeeJej yeeseves oeye efoueeJej yeengu eerle HeeCeer peeles Je yeengu eer keeye&ve keeueceeHeke (keeye&ve [sefbie) efvemeiee&le 14C ee efkejCeels meejer DeeefCe
yeg[les. jyejer PeekeCeeJejee oeye kee{ueeveblej yeengueerv es yeepetuee meejuesuee 12C ee efmLej mecemLeeefv ekeebee eceeCeebes HejmHejebM eer Ske jeJeerke iegCees ej

HeeCeees Jepeve yeengueer ee JepeveeHes#ee DeefO eke nesles Je yeengueer Jej esles. ns Demeles. efv emeie&eeeletv e yeensj Deeuesuee cnCepese ce=le Peeuesuee mepeerJe HeoeLeec eOeerue
KesUCes jsv es oskeele& eebv eer leeej kesues. 14C ee efkejCeeslmeejecegUs Nneme neslees lej 12C es eceeCe keeece jenles. HeefjCeeceer

leebee SkeceskeeMb eer Demeuesuee iegCees ejele yeoue neslees. 14C ee DeOe& Deeet
kee[eaveue Hee@F egbyekemeteer ceg keleHeCes ef Hejsue DeMeer ebietv e sJ eueeme keeU 5 npeej 780 Je<ex Deens. leecegUs lee iegCees ejele Peeuesuee yeoueeJeve
G ej-oef #eCe efo Mes uee efmL ej lees HeoeLe& efv emeie&eeeletv e yeensj Deeueeveblej efkeleer keeU ueesuee Deens, eees
jenles. leecegUs DeeHeueeuee HetJe&, ieefCele kesues peeT Mekeles. Hegjeleve Jemlet, keeleU eebes Jee ee Heleerv es kee{lee
Heef ece, G ej Je oef# eCe ee esles. Flej efkejCeeslmeejer DeeefCe efmLej mecemLeeevf ekeeb ee DeMee pees[eebee JeeHejner
eejner efo Meeb es %eev e nes les. Deelee ee eCeeueermeeer kesuee peele Deens.
nes keeeb$eeceO es
egby ekemet eeree JeeHej ke ve keeye&ve peHleer (keeye&ve mesk esm^sMeve) JeeleeJejCeeleerue DeJeepeJeer keeye&v e-
efoMeeoMe&ke leyeke[erJ ej efoMee [ee-Dee@k emeeF[ Jeeet Heke[tv e He=L Jeer ee Heesele Keesue keeW [tv e s JeCeeeer
oMe&e fJ eCeejs efyebot oMe& efJ euesu es eefeee. 199 6 meeueeHeemetv e ne eeesie v ee@JexceOes eMemJeerHeCes jeyeefJeuee peele
Demeleele. neskeeeb$eeJejer ue HetJe&, Deens. mecegeee Heeseleerue KeeCeerletv e vewmeefie&ke Jeeetee GHemee kejleevee leeleerue
74
ceesee eceeCeeleeru e keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[ Jeeet JesieUe keve Hegv ne lee
efjkeecee He[uesuee KeeCeerle IegmeefJeuee peelees. KeeCeerleerue Ke[keebv ee He[CeeNee
efebletv e efv emeCeeNee Jeeetes mecegleUeMeer meeuesuee #eejebMeer mebeesie nesTve
nee[^ses met#cekeCe leeej nesleele. les efebceOes Ie yemetv e leer yegpeJetv e ekeleele.
keeye&ve-[ee-Dee@k emeeF[ (CO2) nJesHes#ee oer[He pe[ Demeuesuee. jbie,
Jeeme, eJe v emeuesuee ne Jeeet mepeer Jeebmeeer cenJeeee Deens . mepeer Je
GdJeemeeJees ne Jeeet yeensj mees[leele lej JevemHeleer nJesle rue ne Jeeet JeeHeve
mepeerJeebmeeer DeVe leeej kejleele. ee JeeetJej oeye osleee mLeeetHe keeye&v e-
[ee-Dee@kemeeF[ leeej neslees. eeueee `keesj[e' Demes cnCeleele. eees leeHeceeve
KetHe keceer Demeueeves efMeeflekejCeemeeer eeee JeeHej kejleele. Hes ^esu e-
[erPesuemeejKee FbO eveeee pJeueveecegUs ee Jeeetes JeeleeJejCeeleerue eceeCe KetHe
Jesieeves Jee{le Deens. leeee HeefjHeeke cnCepes `nefjleie=n HeefjCeece'.
keeye&ve OeveHe$es (keeye&ve esef[) JeeleeJejCe leeHeefJeCeeNee keeye&v e [ee
Dee@kemeeF&[meejKee Jeeetbes eceeCe ceee&o sle s JeCeemeeeree Ske ekeejee
kej. pes Geesi eOebos Glmeefpe&le Jeeetes eceeCe ceee&osle sJeleele leebv ee keeye&v e
esef[ efceUleele. ueeieJe[er leerue ef Hekes Jee Jeveerk ejCeemeeer ueeJeuesueer Pee[s
JeeleeJejCeeleuee keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[ Mees<etv e `ekeeMe mebMues<eCe' eefeesejs
DeVe leeej kejleele. leecegUs D eMee Mesl ekeNeeb v ee Jee os Meebv eener keeye&v eeer
OeveHe$es efceUleele. leebeer efJeeer nesT Mekeles. eceeCeeyeensj Glmepe&v e kejCeeNee
GeesieOebeebv ee Flejebke[tv e leer Kejsoer kejeJeer ueeieleele.
keeye&ve ceesvee@k emeeF[ (CO) keeye&v eee DeHetCe& pJeueveeves ne jbie, Jeemejefnle
efJe<eejer Jeeet leeej neslees. YetHe=eKeeueer ue KeeCeerle, mJeebeefuele Jeenveeee
OegjeceO es eees eceeCe peemle Demeles. leecegU s nJeses eot <eCe nesles. ne Jeeet
mepeer Jeebv ee ef Je<ekeejke D eens . keejCe ne Jeeet Mejerj ele ies ueeme lees
Dee@eqkemepeveHes#ee Deleble peueo ieleerv es jkeleeleerue efnceesiueesyeerv eMeer mebeesie HeeJelees.
leecegUs mepeerJeebv ee Dee@eqkemepeve efceUCeeSsJepeer keeye&v e ceesv ee@kemeeF[ueee efceUlees.
Dee@eqkemepeveDeYeeJeer mepeerJe ce=letcegKeer He[leele.
keeye&veee (keeye&ve meeekeue) efv emeie&eeele keeye&v ees DeefmlelJe
efv ejefv ejeee mJeHeele Dee{Ules, JeeleeJejCeeleeru e keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[
ne Jev emHeleer Mees<et v e
Iesl eele Je leees
Heeb lej meW e f e
keeye&v eOes nessles. eeCeer
Je ceeCet m e eeb ee
GHeeesie kejleele Je
Deblele eemeesdJeeme
Je meWe fe HeoeLee& es
efJ eIev e nes Tv e
k e e y e & v e - [ e e -
Dee@kemeeF[ee Heele JeeleJejCeele peelees ee eeeme keeye&veee Demes cnCeleele.
keeye&veee HeeTue KegCee (keeye&ve Het ef ebmd e) JeeleeJejCeele mees[uesuee
keeye&v e [ee D ee@kemeeF&[ Jeeetes veeceOeerue ceespeceeHe. keeeses esL es Yejuesuee
Heee& JejCeemebyeb O eeree peeieefleke Heefj<eosleerue kejejev egmeej keejKeeves Je Jeenves
eebeeejs nJesle Glmeefpe&le nesCeeNee Jeeetes ele#e ceespeceeHe nesles. pee ceeveJeer
JeJenejebceO eer ue G lmepe&v eees D emes ele#e cees peceeHe nes T Mekele veener
leebeemeeer keeye&v eee HeeTueKegCee ns Deele#e Skeke JeeHejues peeles.
keeye&veer Oeelet (Dee@j ie@vees ces@efueke) pee jsCetbceOes SKeeee Oeeletes DeCet
Ske Jee DeefO eke keeye&v eee DeCetbMeer yeebO euesu es Demeleele Demes jsCet . Goe.
efnceesiuees efyeve, keuees jesefHeue. DeMee ekeejee DeCetb ee GHeeesie jemeeeefv eke
efJeMues<eCe, Jeweke, HeoeLe&Meem$e lemese eeefCeMeem$eeee mebMeesO eveele neslees.
keeyeexj b[ce (efmeefuekee@ve keeyee&F[) efmeefuekee@v e DeeefCe keeye&v ees ns mebegie
vewmeefie&ke cee@emeveeF&, meHeeej yeer ee mJeHeele DeuHe eceeCeele meeHe[les,
HeCe Deelee ke=ef$eceefjlee GlHeeefole nesles. Ge G<CeleeJeenkelee, Ge efJeegle#es$e
Yebi e kejCeeeer #ecelee, G e eJeener Ievelee, Ge efJeueeef yebot, keerCe,
G<CeleeemejCe iegCeke Deleble keceer, G<Celesv es DeJemLeeblej Hekeve ve nesCes,
HeejoMe&kelee DeeefCe DeO e&Jeenkelee ee leeee iegC eOecee& cegUs Fueske^ e@efv ekeme
#es$eele Je Flej Deveske GeesieebceOesner ns Ske Meeqkeleceeve meeOeve yeveues Deens.
Hewuet Hee[tv e leeee ke=ef$ece efn je cnCetv ener JeeHej kesuee peelees.
keeye&gj sj Hes^esueJej eeueCeeNee Fbefpeveeee Ske cenJeHetCe& Yeeie. Hes^esueee
ekeerletv e yeensj He[uesuee FbO eveeee LeWye Fbpeerv e eb$eCesle peUCeemeeer peeCeeHetJeea
keeyeg&js jceOetv e peeleevee LeWyeees leg<eejele Heeblej nesTve lesL eerue nJesee peesjoej
Peesleele meeHe[lees Je leecegUs leees yee<HeerYeJeve nesles. efmeef ueb[jceOes ceie les
mHeeke& Hueieee meneeeves menpe Hes Iesles.
keee&H eleer (Deuieesefj Lece) SKeeee peeleer ee meJe& leNnsee eMveebeer Gkeue
kejCeemeeer meeceeve Yee<els e HeCe HeeeNeebee leke&Meem$eere eceevegmeej JeCe&v e kejlee
eCs eepeeis e r keee&Heleer. Lees[keeele eMve mees[JeCeeeer HeleMeerj jerle. oesv e OeveHetCeekeebee
cenece meeOeejCe efJeYeepeke (cemeeeJf e) - o={Yeepeke - Yeeieekeej keve kee{Ceeeer
ekg eueer[ere keee&Heleer ns eees eefme GoenjCe cnCetv e meebielee esles.
keee&#ecelee (FefH eefMeevmeer) SKeeee eb$eeuee ef kebJee GHekejCeeuee
HegjefJeuesuee Tpexes efleeeHeemetv e efceUeuesuee GHeegkele keeee&ee cee$esMeer DemeCeejs
iegCees ej. Jeeee peeCeeNee Tpexes eceeCe eeJeve jJelee esles. MebYej kekes
keee&#ecelee Demeueeme Jeeee peeCeeNee Tpexes eceeCe Metv e Demeles. leecegUs
keee&#eceleseer keceeue ceee&oe Ske Deens. efv ejesieer meg{ Jekeleereer HeeeHeeveeeer
keee&#ecelee megceejs 40 kekes Demeles.
keeueeceefJ eHee&mle (De@vee@ ee@efveke) keeueieCevesv egmeej egkeeres.
keeueceeHeke efk ejCeeslmeejer mecemLeeefvekes (jse[f Dees DeeemeesesH e [sefbie)
efv emeiee&le meeHe[Ceejs keener efkejCeeslmeejer mecemLeeefv eke ns oerIe& DeOee&et keeU
Demeuesues Deensle. leebes Heeblej veJeerv e mecemLeeefv ekeele nesles. cetU Je Heebleefjle
75
mecemLeeefv ekeebee leewueefv eke eceeCeees ceeHeve keve keeueieCevee kejlee esles.
GlKeveveeletv e efceUeuesuee eeeerv e Jemlet efkebJee leebes DeJeMes<e, lemese Ke[ke
Je Keefv epe HeoeLe& eebeer keeueieCevee kejCeekeefjlee ee leb$eeee GHeeesie neslees.
Goe. 40K ee DeOe&eet keeU 1.25 109 bJe<ex Deens Je leees Heeblej 40AAr
ceOes nesles. Keefv epeeleerue ee oesv neRses ceeHeve kev e les Keefv epe efk eleer HetJeea
leeej Peeues nesles ns MeesO etv e kee{lee esles. (Heene keeye&v e [sefbie)
keeueceeHeve (eesveesceerj) Deetke JesU oMe&JeCeejs GHekejCe. eeee
ceoleerv es DeekeeMeleuee en leeNeebee efmLeleerJeve mecegeJejerue penepe DeeHeues
mLeeve efv eefele kejCeeNee jsKeebMeeeer DeesUKe HeJeles.
keeueefJ eYeeie (eFce Peesve) : keeueceeHeve meeseeres JneJes cnCetv e HeL JeerieesueeJej
Hee[uesues jsKeebMeebJej DeeOeeefjle SketCe 24 keeuHeefv eke efJeYeeie. eleske efJeYeeie
ne HebO eje jsKeebMeebFlekeee boeree Demetv e lees Gej OegJeeHeemetve oef#eCe OegJeeHeele
Hemejuesuee D eens. SKeeee ef keeCeeeer JesU ner ee eleske keeueefJeYeeieeMeer
efv eieef[le kesueer iesueer Deens. ieerefv eeee HetJes&ke[erue eleske keeueefJ eYeeieeleueer
JesU ner ieer efv ee esL eerue mLeeefv eke JesUsHes#ee Heg{ s Demeles , lej Heefeceske[erue
eleske keeueefJeYeeieeleueer JesU ieerefv ee esL eerue mLeeefv eke JesUsee ceeies Demeles.
(Heene: eceeCeJessU, Deeblejje^e re Jeej js<ee)
keeuee - Deepeej efueMeceeefv eee [esv eesJneveer veeJeeee pebletbcegUs ne jesie
neslees . ee Deepeejele nesCeeNee lJeesee jeKee[er jbieeJeve leeuee ns veeJe
eeHle Peeues . Heues yeeses ceme peeleeree ceeMeerc egUs ne jes ie Hemejlees. lemes e
jkeleeOeeveeJees (ogmeNeees jkele efoueeves) ee jesieees peblet-efueMeceeefv eee [esv ees
Jneveer - Hemejleele. Deeefekee, Yeejle, ceOe DeeefMeee ee osMeeble eeeer ueeieCe
KetHe Demeles. ueeieCekeeU keener efoJeme les keener Je<ex Demelees. eele leeHe eslees,
Heb[gjesie neslees, Hueerne Jee{les, eke=lener ceess nesles Je jkeleeeJe neslees. et.Sve.
yeeeejer ee Yeejleere Meem$e%eeves ee jesieeeer ue#eCes Je leeJejerue Fueepe
egefjee efmyeefceve 1922 meeueer MeesO etv e kee{ues. eefleyebOeelceke GHeee cnCepes
cejoeCeer JeeHejCes Je Mekeelees ee ceeMee pee ef JeYeeieele Demeleele, lee
efJeYeeieele je$eer ve efHejkeCes. keejCe, ee ceeMee efv eMeeej Demeleele.
keeJeerU (peeBef[me) ne jesie eke=leeuee metpe DeeueecegUs neslees. eeeer oesv e
ecegKe keejCes Demet Mekeleele. Ske cnCepes efnHe@eeef me `S', `yeer', `F'
eebmeejKee efJe<eeCetb ee otef<ele DeVe efkebJee Heseeejs nesCeeje eJesMe. ogmejs keejCe
cnCepes ce eHeeveecegUs Mejerjele efJe<eejer HeoeLe& leeej nesleele efkeb Jee SKeeee
jesieele GHeeej cnCetv e Iesleuesueer ke[ke Deew<eOes ee oesv ner keejCeebcegUs eke=leeleerue
HesMeeRee veeMe nesTve Mejerjeeer eeeHeee efeee #eerCe nesles. eecegUs jesieeeer
Yetke ceboeJeles. DeVeeeer efMemeejer esles Je jesieeme eeb[ LekeJee eslees. efyeefueefyevees
Mejerjeleerue eceeCe Jee{ueecegUs [esUs Je lJeee efHeJeUer efomeleele.
keeeqMcejer ieeefueee ieeefueee ne keueelceke efJeCekeeceeee Deepener ceeieCeer
Demeuesuee ne eeeerv e ekeej Deens. cegKelJes peefceveerJej DebL ejCeemeeer eeee
JeeHej neslees. ieeefueee efJeCeleevee ueebyeer boeryejesyej leeee iegyeiegyeerle pee[eres
eceeCe kemes DeeCeeJes, eeee MeesO e Yeejleele ueeieuee. eemeeer leeie, ueeskej
DeeefCe keeHetme eebee efcee Oeeieeee JeeHej keve efMeJeee Pegyekesoej ueeskejer
Heg bpeke eeb ee JeeHej kejleele. ieeefueeeceOes DeMee Hegbp eke eebee ieeer Skee
eew.meW.ceer. ceOes pesJe{ee peemle lesJe{e lees ieeefueee DeefO eke cetueJeeve mecepeleele.
megboj jbiemebieleer DeeefCe keueekegmejereer eceeCeyelee eecegUs Yeejleere ieeefuees
Deveske eiele osMeele efv eee&le kesues peeleele. eb$eeejs efv eefce&le ieeefuees HejosMeele
leeej nesT ueeieues lejerner keeeqMcejer ieeefueeebv ee Deepener ceeieCeer Deens.
keeeqMcejer Meeue Meeue ne m$eer Heg<e GYeeleebke[tv e JeeHejuee peeCeeje
MeesYeeoeeke, keueeHetCe& DebieeJej HeefjOeeve kejCeeee efkebJee ueHestv e IesCeeee
JewefM eeHetCe& Jem$eekeej. Meeueer vesnceer ueeskejerHeemetv e leeej kesuee peeleele.
lemese leeJej keefMeeeves ve#eer, Jesueyeger kee{ueer peeles. ueeskejereceeCese megleer,
jsMeceer DeeefCe ceeveJeefv eefce&le lebleteener Meeueer leeej kesuee peeleele. keeMceerj
ns Meeue GlHeeoveees Yeejleeleerue ecegKe keW D eens. efleLetv e iesueer oesv e-leerv e
Melekes Meeueer efv eee&le kesuee peele. leees keejCe leeceOeerue meeQoe&. efJeCeCeeeer
keuee, keeefMeoe keeceeeer keuee, JesieJesieee jeveeyebO eeeer pees[Ceer kejCeeeer
keuee ee meJeekeefjlee Geeleeres keewMeue DemeCeeNee m$eer-Heg<e keejeefiejebee
Ske ie ueeielees. ns keece leecegUs yejee JesU ueeieCeejs Deens. leee keejCeeves
Meeueeree efkebceleer peemle Demeleele. lejerner ee MeeueeRv ee ceeieCeer Demeles.
keemuej, Deeues[ (1902-1984) 1966 meeuees YeeweflekeMeem$eeleerue
veesyesue Heeefjleesef<eke efceUefJeCeejs eWe YeeweflekeMeem$e%e. leevb eer DeCetbceOeerue ekeeefMele
76
Dev egjCeveefJe<eeke Keeme leb$e efJekeemf ele kesues. leebveer kesueus ee DeCetbee Debleie&le jevesee
DeYeemeelevt e cesPej Je uesPej ekf ejCeeb ee efJekeemeele ceesue eer Yej Ieeleueer iesue r.
keeUs, eceeso Heg <eesece (1941- )
: Yeejle mejkeejee DeJekeeMe efJe%eeve
DeeefCe leb $e%eeve keW ele, Decese fjkesee
veemeeceOes, 1974-76ceOeerue meeF&
keee&eceele, Fees, me@ke DeMee DeJekeeMe
mebMeesO eveeee efJeefJeOe Keeleele mebeeueke
cnCetv e keee&jle DemeCeejs YeeweflekeMeem$e%e.
HegCeeee iuees yeue FvHecexM eve Deeef Ce
ske v ee@uee@p eer De@kes[ceeres mebeeueke.
keebp eer kejCes (meeeefPebie) JeeeHf eie veblejeer DeeefCe efJeCekeeceeee DeeOeereer
Ske eefeee. Hekele leeCeeee megleekeefjleee ner kejeJeer ueeieles; Skesjer metle
JeeHeve keeHe[ leeej kesues peele Demesue, lesJnee ner eefeee kesueer peeles. meJe&
metle jeefJeke eceeCeeleerue keebpeeree eJeCeele yeg[Jetv e megkeJeues peeles. keebpeeree
uesHe e{JeueeceUg s ns metle lee nesles. lemese leeeer cepeyetleer Lees[er Jee{les. ceeieeJej
keeHe[ efJeCeleevee ee OeeieeJej leeCe efouee peelees, leekeef jlee ee cepeyegleeree
GHeeesie neslees. keeHe[ leeej PeeueeJej leeJej DeeJeMeke eefeee kejleevee
eLecele ner keebpeer OegTve kee{ueer peeles. ee keebpeercegUs e ceeieeJej leeej Peeuesues
keeHe[ Heeb{Nee jbieees ve efomelee efHeJeUmej jbieees efomeles.
keebleesj , pee@p e& (1845-1918) pece&v e ieefCeleer keebleesjves emLeeefHele kesuesuee
meb e GHeHeeercegUs ieefCeleeee ef Jeeej eCeeueerle eebef lekeejke yeoue Peeuee.
veJeeegieeee DeejbYe juesuee leeee mebe efmeebleeee HeeeeJej Deepe meJe&
ieefCele GYes kesues peele Deens. efkebyengv ee meebefmLeleer ee cenJeHetCe& efJe<eeeee
efJekeemeele leeeer ceole Peeueer Deens. keesCeleener meb e lesJne DeeefCe lesJnee
Deveb le neslees pesJne lees DeeHeuee GHemebeeyejes yej legue neslees, DeMeer leeves
Devebleeeer veJeer HeefjYee<ee ceeb[tv e Heefjcese mebKee mebe Ske ieCeveere Deveble mebe
Deens, Hejbleg JeemleJe mebKeebee efkebJee js<e Keb[eJejerue Deveble efyebotbee mebe ieCeveere
veener Demee cenJeeee efv e<ke<e& kee{uee.
efkeesefmeme cesoees DeHetCe& Dee@eqkeme f[kejCe PeeueecegUs peemle eceeCeeleerue efkeesv e
jkeleele lemese ueIeJeerle meeeleele. GoenjCeeLe& ner eefeee ceOegcesnele efometv e esles.
efkeesmeermeceOes MJeemeeuee HeUemeejKee Jeeme eslees DeeefCe Meg<keHeCee eslees. lemese
DeMekelelee, [eskesogKeer, ceUceU DeeefCe Gueee ner ue#eCes HeCe efomeleele.
efk eCJeve / DeebyeefJeCes (HeceXsMeve) peerJejemeeeefv eke Dee@eqkemepeveefJejefnle
JeeleeJejCeeleerue Hes MeeRceOeerue Tpee&efv eefc e&leereer eefeee.
DeVeefJe<eeke DeVeeceOeerue Meke&js meejKee keyeexo keebes DeecueeceOes efkebJee
DeukeesnesueceOes nesCeejs HeefjJele&ve. eermmeejKee keJekeeee ceoleerv es ner eefeee
Jesieeves Heej Hee[ueer peele.s eeceOes keener eceeCeele keeye&v e [ee Dee@kemeeF&[meejKee
Jeeetbeerner efv eefce&leer neslees. F[ueer efkeb Jee HeeJe Hegielees lees eeceU
g se.
efk eveejer Heefj mebmLee (keesmue Fkeesefmeefmce) meeiej DeeefCe peceerv e eebee
ojceeve, Yejleer-Deesneser ee js<eebceOes Demeues uee HeefjmebmLeses les L es efJeMes<e
HeefjefmLeleerMeer Devegketueve Peeuesues Demeles. e{-Gleej nesCeeNee KeeNee HeeCeeee
leUeMeer KeeNee ceeleeree efeKeue Demelees. lee efeKeueele Jee{CeeNee JevemHeleer
KeeNee HeeCeele peieleele. Pee[ebeer cegUs ueeebceg Us IemejCeeje efeKeue Ie
Heke[tv e sJetv e peefceveer eer OetHe nesT osle v eenerle, ef MeJeee leer peefceveerJeve
HeeCeeke[s peeCeeje meWefe keeje De[Jeleele. kegpeCeeNee keeNeeHeemetv e lesL es
Jee{Ceejs eeCeer DeVe efceUJeleele. cegUebee DeemeNeeves ceemes, Keske[s, keesUyb eer
eebeer Hewoemener nesles. DeMeer ner HeefjmebmLee DeefleMee DemeeOeejCe DeeefCe Ge
eleeres GlHeeove osCeejer Deens.
efk ejCe Hejer#ee (jsef[Deesuee@p eer) Mejerjees efJesove ve kejlee Mejerjeleerue
DeJeeJeebee efmLeleeryeueeer ceeefnleer efceUJetv e jesieefv eoeve kejCeees leb$e. eemeeer
#e-efk ejCe, Deefleveer ue efkejCe ef keb Jee ef JeefkejCe, Deu^ e meeTb [ lemes e
SceD eejDeee ee leJeebee GHeeesie kesuee peelees. eeHewkeer keener eejCeebee
JeeHej GHeeejemeeer kejCeeee leb$eeeener ee efJe%eeveMeeKes le meceeJesMe neslees.
efk ejCeeslmeieea GHeeej (jsef[DeesLes j Heer) ef kejCeeslmeieea eejCeeb ee
me pee r J e v ee Mek e
iegCeOecee&ee efv eebef$ele
JeeHej kejCeejer
G Heeej He leer .
Mem$eef eee keve
keke& jes ieeeer cetU
iee kee{t v e
e ke u e ev eb le j
GJe&efj le Oeeskesyeepe
Hes M eeR ee v eeMe
k e j C ee m e e e r
jse f [ Dees L es j Heer ee
JeeHej cegK elJes
neslees . 60 DeCegYeejeee keesyeeuceOetv e Glmeefpe&le nesCeeNee ieeceeefkejCeebee
eemeeer eecegKeeves JeeHej kesuee peelees.
efk ejCeeslmeej (jsef[Dees De@eqk eeqJ ner) : efMeMeeHes#ee Yeejer DeCegeceebkeeee
DeefmLej cetueJeebee DeCegieYeeceOetv e D euHee, efyee efkebJee ie@cee eejCeebee
Glmepe& v eeeer vewmeefie&ke eef eee. efkejCeeslmeejelet v e ner cetueJes efmLej ef mLeleer
ieeCeeee eelve kejleele. Ieve, Je DeeefCe Jeeet ee keeefeke efmLeleer, leeHeceeve,
oeye, efkebJee keesCeleerner jemeeeefv eke efmLeleer eebee efkejCeeslmeejeJej keesCeleener
HeefjCeece nesle veener. eleske efk ejCeeslmeejer DeCegieYee& eer efkejCeeslmeejeeer
mebYeeJelee efv eefele Demeles. leevegmeej lee DeCegieYee&es DeOee&eg efv eefele nesles. ee
vewmeefie&ke DeeefJe<keejeee MeesO e Deeveer yeskesjsue Je efHeesj DeeefCe ceejer keegjer ee
esve Meem$e%eebv eer ueeJeuee.
efkejCeeslmeejemebyebO eereer Skekes (jse[f SMeve egevf emed): efkejCeeslmeej, eejCe,
77
eejCeeee Tpexes Deemecebleele nesCeejs Glmepe&v e DeeefCe Mees<eCe, Heee&JejCeeJej
nesCeejs HeefjCeece, Jeeet, Je, mL eeet D eeef Ce mepeerJ eeb ee HesMeerle nesCeejs
DeeeveerYeJeve, leees ceeveJeer MejerjeJej DeeefCe Mejerjelener nesCeeNee HeefjCeeceebes
ceespeceeHe kejCeemeeer ner Skekes jefJeCeele Deeueer. (Heene keetjer, jeWiesv e,
j@ [)
efk ejCeeslmeejer Glmeie& (Hee@ueDeeT) DeCegyee@cyeee mHees, lemese leerJe
mJeHeeee DeCegYeer DeHeIeeleele (esv eexefyeue 1986) efkejCeeslmeejer HeoeLe& yeensj
ekeues peeTve les Flej$e HemejCeeeer eefeee. yeefnHeeleees leerv e ekeej Deensle,
mLeeefv eke yeefnHeele ne mHeeseHeemetve 50 les 100 efkeceer ef$epesee #e$s eele Dee{Ulees,
ogmeNee ekeejele efkejCeeslmeejer keCe nJesee Jejerue Lejele peeTve JeeNeeee
efoMesv es otjJej Hemejleele, ne yeefnHeele mHeeseHeemetv e otj HeCe leee De#eebMeeJej
Demelees Je keener DeeJe[eeHb eele jent Mekelees. eflemeNee ekeejele efkejCeeslmeejer
keCe nJesleerue KetHe Gbe Lejele Heesneseleele Je leebee yeefnHeele peieYej Heme
Mekelees. ee ekeejs efkejCeeslmeejer cee$ee peceerv e Je HeeCeer eebeeceOes efcemeUtv e DeVe
eeeletv e ceeveJeer Mejerjele peeT Mekeles. (Heene efkejCeeslmeej)
efk ejCeeslmeejer mecemLeeefvekes (jsef[Dees Deeemeese@H me) cetueJeeee efkejCeeslmeejer
iegCeOece& DemeCeejs mecemLeeefv eke. leebleerue keener efv emeiee&le Dee{UCeejs Deensle,
pemes 232Th, 235U Je 238U efkebJee 14C, 40Tc, 87Sr Fleeoer. Flej peJeUpeJeU
5 npeej efkejCeeslmeejer mecemLeeefv ekes ner ceeveJeefv eefce&le Deensle. leebleerue keener
GHeeesieer cnCepes 60Co, 131 I, 90Sr Fleeoer. (Heene mecemLeeefv ekes, SkemLe)
efk eexH e, iegm leeJe je@ye& (1824-1887) pece&v e Yeew eflekelep%e.
JeCe&HeoMe&ke ee efJe%eev eeleerue cenJeHet Ce& efJeMues<eCeHeleeres les peveke nese.
efJeegledJeenkeeee peeeeejs leebv eer D eesncedee efv eeceeee megO eeefjle DeYeeme
keve efkeexHe efv eeceeee MeesO e ueeJeuee. lee ef v eeceeveg meej De) ef Jeeg led
peeeeleerue Skeee ef yebotke[s Jeenle peeCeeNee ef JeegledeJeenebeer yeerpeieef Celeere
yesjerpe Metv e D emeles . ye) SKeeee #eCeer, Skeee efyebot ke[s JeenCeeNee
efJeegledeJeeneb eer yesjpeseer efkebcele ner lee efyebotke[tv e yeensj He[CeeNee eJeeneee
yesjpesFlekeere Demeles. leebv eer DeeCeKeer Ske cenJeHetCe& efv eeceeJeueer ceeb[ueer leer
cnCepes, ef JeefMe leeHeceeveeuee Je efJeefMe eejCe uenjeRJej SKeeee Jemletes
eejCe-Glmepe&v e Je eejCe-Mees<eCe eebes iegCees ej meejKese Demeles. meJe& ekeejeer
eejCes Mees< etv e IesCeeNee HeefjHet Ce& ke=<CeJemleteer keuHevee leebv eer ceeb[ueer nesleer.
efk eueexmkej, Meblevet ue#ceCe (1903-1994) ceske@efv ekeue Fbefpeefv eDej
(Sce.Deee.er. - Decesefjkee), efkeueexmkej
yeo me& ne Jeef[ ueeb v eer meg kes uesu ee
keejKeevee DeeOegefv eke kesuee. meWef^Heegieue
HebH e, ef [Pesu e Fbe fp ev es, ceMeer v e t ume,
Fuesefke^keue ceesme&, keefcevme Fbefpevme
Demes 11 ekeejes JesieJesieUs keejKeeves
mLeeHeve keve Gece eeueefJeues. Heefece
pece&v eerle nByeie& esL es efkeueexmkej D ee@F&ue
Fbe fp ev meeer MeeKee kee{ueer. uenev e
Gees ieebv ee meuuee osCeees Keeles keejKeev eele meg kesues. 20 kebHeveebee
meb eeueke ceb[UeJej meuueeieej. Yeejleeleuee Deveske eWyej Dee@He kee@c eme&
DeeefCe Fb[m^e rpees DeOe#e.
efk eueeve (keesD e@ieguesMeve) : keueerue eJeCeeleerue keueerue keCeeb es,
keueerueere iegCeOece& veenermes nesTve, eJeCeeee leUeMeer efv e#esHe nesCeeeer efeee.
keueeru e eJeCeeeer meecet
yeoueCes efkebJee leeHeceeveeleerue
yeoueecegU s keueerueiegCeOece&
veenermes nesleele. legjerc egUs
HeeCeeleer ue Oegu eerk eCeeb es
efk eueeve nes Tv e HeeCeer
mJe nes l es . v e eeb ee
cegK eeJej eeb[ eceeCeele
ieeU meeelees. keejCe meceg
#eejeb ee Deeev eeb c egU s
veoeree HeeCeeleeru e met #ce
OegueerkeCeebes efkeueeve nesT ve ieeU efv ecee&Ce nesle Demelees.
efk ebleeje (keJ esmeej) : efkebleejs ns eeb[ eceeCeele Tpee& Glmeefpe&le kejCeeNee
DeMee DeeHeueeHeemetve Deefleotj DemeCeeNee leejkeemeoMe Jemlet Deensle. DeeHeuee
mete&ceeuesee Heej lej eewHe Deekeej DemeCeeNee ee efkebleeNebeke[tv e Glmeefpe&le
kesuee peele Demeuesuee Tpes&es eceeCe cee$e DeeHeuee DeekeeMeiebiesletv e Glmeefpe&le
nesCeeNee SketCe Tpes&ee npeej Heerbntv e DeefO eke Demeles . efkeb leejs cnCepes
yeeueeJemLesleerue oerefIe&kebees meefee kesbYeeie DemeeJesle Demes Meem$e%eebes cele
Deens. efkebleejs ns ceeseee eceeCeele #e-, Deefleveerue, oMe, DeJejkele, jsef[Dees
DeMee efJeefJeOe ekeejee Tpes&eer efv eefce&leer kejerle Demeueees Dee{Uues Deens.
efkebleeNeeee meieUeele Heefnuee MeesO e ne F.me. 1960 ee oMekeele ueeieuee.
DeepeHeele MeesO euee iesuesuee efkebleeNebeeer SketCe mebKee Ske ueeKeentv e DeefO eke
Deens.
efkebceleeree e{lee eceeves ceeb[Ceer (DemeWef[bie Dee@[j& Dee@H e ce@eqiveet[)
Goe. 2, 5, 7, 10, .....
keer keveeMekes (Fvmese qk emeeF[dme) efHekeebJejeru e efke[eR ee yeboes yemle
kejCeemeeer JeeHejCeele esCeejs efJe<eejer jmeeeve. efHekeebJej Deveske ekeejee
keerkeebee nuuee neslees - lees eUCeemeeer lemese efHekeebJej lee jmeeeveees
og<HeefjCeece nesCeej veenerle; DeMeer jmeeeves efHekeebJej HeJeejleele, leecegUs Heerke
megjef#ele jenles DeeefCe keer[/keerke ve nesleele. ce@ue@efL eDee@v e, Sv[^erv e, yees[ex
efceeCe, yeerSemeer, ie@ce@kePeerv e DeeefCe [ererer DeMeer ner jmeeeves Deensle. eebes
leerv e ekeej Deensle. keer keeee Heesele peeTve keer[ ceejles les Heesef Je<e,
jmeeeveeeer JeeHe nesTve HeefjCeece Ie[Jeles DeeefCe keerkeeme ceejles les OetjefJe<e,
lej keerkeeee Mejerjeme mHeMe& keve leeme ceejCeejs mHeMe&efJe<e.
keerkeveeMeke keeeoe (Fvmeseqk emeeF&[ De@k e) keerkeveeMekeeHeemetv e
78
ceveg<e Je eeCeercee$eeme DeHeee nesT Mekelees. cnCetv e leebeer efv eefce&leer, Deeeele,
ef Jeeer , Jeenletk e, ef JelejCe Je JeeHej ee yeeyeeRJ ej efv eeb $eCe s JeCeemeeer
keer keveeMeke keeeoe 1968 meeueer keWMeemeveev es cebp etj kes uee Je
DebceueyepeeJeCeer 1 Dee@iem, 1971 Heemetv e meg Peeueer.
keerkeYe#eer JevemHeleer (Fvemeseqk eJnesj me Hueev) (Heene ceebmeYe#eke
Jev emHeleer)
keeresve : keeyeexv eerue ie (>C=O) Demeuesueer keeye&v eer mebegies. Goe. De@meeresv e,
CH3COCH3. efleereke Deukeesnesueebes Dee@eqkemeef[kejCe Peeues cnCepes keeresv e
efv ecee&Ce nesleele. C-OH ieees Heeblej >C=O ieele nesles. keener keeresv e
mebegies megJeeefmeke Demeleele. leecegUs DeVeHeoeLe& DeeefCe megiebOeer Jeebee Geesieele
leeb ee JeeHej neslees.
keeresve yee@[er : eke=leele cesoecueebes Dee@eqkemeef[kejCe nesTve efv ecee&Ce nesCeeNee
mebegieebv ee keeresv e yee@[er Demes cnCeleele. eele eecegKeeves De@efmeesv eee meceeJesMe
Deens. ceOegcesneRee yeeyeleerle keeyeexnee[^sebeer kecelejlee Demeueer lej ee keeresv e
yee@[erpe, mveeet, jkele DeeefCe cet$e eele meetv e jenleele. leecegUs DeMee JekeleeRee
eemeeuee Ske ekeejee Jeeme eslees , leebv ee D eMeke leHeCee peeCeJelees DeeefCe
[eskesogKeer, ceUceU, Deeskeejer Jeiewjs, keere@efmeme ee jesieeeer ue#eCes efomeleele.
eeCeebefleke GHees<eCeeme yemeuesuee JekeleeRee Mejerjele keeresv e yee@[er nUtnUt
Jee{t ueeieleele.
keer[ (Fvmesk e Hesm) efHekeeme DeHeee HeesneseefJeCeeNee keerkeebeer DeLeJee
ueneve peerJeebeer efHekeeJej Demeuesu eer mebKee Heer ke KegjCeeme keejCeerYetle
jles, lesJne leeme `keer[' cnCeleele.
kegbleer veoer es Keesjs (meeeueW Jn@ueer) kesjUeleerue pewJeJewefJeOeeves veuesues
kegbleer veoeres Keesjs. kesjUeleeru e Skee OejCe ekeuHeeeer eesp evee leeej nesle
Demeleevee kesjU Meem$e-meeefnle Heefj<eo ee mJeebmesJeer mebmLesv es lee ekeuHeeuee
efJejesO e kesuee. keejCe ekeuHe Peeueeme efv emeiee&eer DeHeefjefcele nev eer Peeueer
Demeleer, `ueeevesue ce@k eeke'meejKes ogefce&U ceeke[ veeceMes<e Peeues Demeles,
Flejner Deveske eeCeer Je JevemHeleer ekeej Oeeskeeele Deeues Demeles. megceejer leerv e
keeser Je<eeHeemetv e meeleleeves Heesmeueer iesuesueer {ieeU Dee& HeefjmebmLee mebHeg<ele
Deeueer Demeleer. efv emeie& meb j#eCeemeeer pevelesv es GJeuesuee DeeJeepeeuee ceeve
osTve HebleeOeeveeee Dee%esJeve lees ekeuHe j kesuee iesuee.
kegkek egHeeueve (Heesu^er Heeefceie) Mesleeruee Hetjke Demee kegkekegHeeueveeee
JeJemeee Deb[er Je ceebmeemeeer kejleele. Deb[eebmeeer HeeUuesuee keeWye[eebHeemetv e
jespees GlHeVe efceUles. leemeeer JneF uesie ne@v e&, yue@ke efcev eekee&, Nnes[Deeeueb[
js[ Fleeoer peeleeRes Heeueve kejleele. ceebmeemeeer mebkeefjle peeleeRee keeWye[ee
(yeeeueme&) HeeUleele. oesv e ceefnveeee mebieesHeveeveblej leebeer ceebmeemeeer efJeeer
kesueer peeles. ceebmeeee GlHeeoveemeeer JeeHejuee peeCeeNee keeWye[eebee Deb[er
GlHeeoveeme Yeejle peieeleerue Heee lej ceebmeemeeer veJeJee osMe ieCeuee peelees.
keeWy e[eebHeemetv e Deb[eros Keerue efceUleele. leebes ceebm e eebieues Jee{sue eemeeer
leebv ee efJeefMe Demee 22 kekes eefL eveegkele Deenej eeJee ueeielees. keeWye[eebv ee
nesCeeNee ecegKe jesieele jeCeerKesle, osJeer, efHemes GHeueer peeCes ns jesie Deensle.
kegkek egHeeueve - eiele efH euues - GlHeeove JeJemeee (n@ ejerp ed) :
keg kekegHeeueveeleerue ceebmeeslHeeoveemeeer ueeieCeejer Ske ef oJemeeee yee@euej
peeleeree efHeueeb eer efv eefce&leer kejCeejs keW. eemeeer eeb[ Deb[er GyeJeCetke
mebeb$es JeeHeve ceesee eceeCeeJej Ske efoJemeeee efHeueebeer efv eefce&leer keve leer
efJekeueer peeleele. eeefMeJeee og meNee cnCepes kegkekeg Heeuev eeuee D eeJeMeke
Demeuesueer uesD ej-peeleeree efHeueebeerner FLes efv eefce&leer kesueer peeles. Ske efoJemeeee
Jeeelee leebes mesekq emebie keve mebyebefO ele JeeJemeeefekeebvee Ske efoJeme Jeeeee
ceeoer efHeueebeer efJeeer DeMee n@ejerpe ceOetv e kesueer peeles.
kegkek egHeeueve- eiele ceebmeeslHeeove JeJemeee (yee@ euej Heeefceie) : kesJeU
ceebmeeslHeeoveeee GsMeeves kesuesues kegkekegHeeueve. eele DeeOegefv eke pewJeleb$e%eeveeee
ceoleerv es mebkeefjle keeWye[ee leeej kesuee peeleele. leebeer Jee{ Jesieeves nesTve
leebee Debieer DeefO eke ceebme leeej nesles. vej DeeefCe ceeoer oesv ner peeleeRee
He#eeb es ceebme leeej kesues peeles . kee@efv e&Me je@ke peeleeree keeWye[ee eemeeer
cees ee eceeCeeJej JeeHejuee peeleele.
kegkek egHeeueve-eiele Deb[er-GlHeeove JeJemeee (uesDej Heeefceie) : kesJeU
Deb[er efceUefJeCeemeeer kesuesues kegkekegHeeueve. eele DeeOegefv eke pewJeleb$e%eeveeee
JeeHej keve Deb[eebes peemleer GlHeeove osCeeNee mebkeefjle keeWye[eebeer efv eefce&leer
kesueer peeles. Je<ee&keeer 250-300 Deb[er ee keeWye[eebHeemetv e efceUt Mekeleele.
eemeeer cegKelJes JneF& uesiene@v e& peeleeree keeWye[eeb ee JeeHej kesuee peelees.
keg$es efH emeeU Ceeee jesie (jsyeerp e) HeMetbv ee nes Ceeje Ske efJe<eeCetpeve
ceneYeeb kej jesie. eeee yeeO esc egUs ceppeemeb mLesuee neveer Heesnesetv e HeMet
efHemeeUlees. keg$eebv ee DeeefCe ceebpejeb v ee ne DeefO eke eceeCeele neslees. ne Ske
Ieeleke efJe<eeCetpeve HeMegceeO ecemebeejer jesie Deens. jesieemle keg$ee Ske lej
uekeJee ueeietv e efv eHeefele He[lees, veenerlej leeHe e{tv e, efnbe Je D eeeceke
yevelees. leeW[eceOet v e Ie ueeU ieUle jenles . keg$eeee eeJeCeeves ne jesie
ieeeer iegjs , Meseecesb {ee efkebJee ogmeNee keg $eeJej mebeceCe kejlees . Demee
keg$ee eeJeueeves ceeCemeeueener ne jesie neslees. leeHe, ceWot pJej Deeef Ce HeeCeeeere
Yeerleer efv ecee& Ce nesT ve jesi eer ceeCetm e cejlees. keg $ee eeJeCeeDeeO eer efk ebJee
leeye[leesye veblejner ueme osTve jesieees efv eJeejCe kejlee esles. ner ueme uegF&
Heeejves eLece leeej kesueer. eeCeer ef HemeeUueeJej eeJeuee Demeueeme DeeCeKeer
Fbp eskeM eves eeJeer ueeieleele.
kegefLele cege (egceme) peefceveerJej He[uesues meWef e HeoeLe& kegpetv e leeee
met#ce keCeebeer Het[ nesles. ceeleerle efcemeUCeejer ner Het[ peefcev eeree keme Jee{Jeles,
HeeCeer Oeve sJeCeeeer #eceleener Jee{Jeles. peefceveeree Jejee Lejebv ee keeUHe
jbie ee Heg[ercegUse eslees. Mesleeree <erv es ee meWefe HeoeLee&es cenJe ceess
Deens.
kegHees< eCe (ceeuevegef^Meve) eele cegKelJes, eefL eveebeer kecelejlee Demeles.
79
mebHetCe& Meekeenejer ueeskeeble eefL eveegkele HeoeLe& eebieuee eleeres vemeueeme kegHees<eCe
nesT Mekeles. Deenejeeer meJeeieerCe kecelejlee Demeueer lej Deenejeleerue eefL eves
Mejerjeee pe[CeIe[Ceermeeer JeeHejeeeeSsJepeer Tpee&ef v eefce&l eermeeer JeeHejueer
peeleele. kegHees<eCeele HeeseJej metpe esles, eke=le megpeles, jkeleoeye keceer neslees,
vee[er ceboieleereer nesles, Debie ieej He[les, Yetke ceboeJeles, lJeee keesj[er nesTve
jbie yeouelees, kesme leebyetme Je efmetU nesleele, mveeet yeejerke nesleele Je keener
JesUe yegermege ceboeJeles. Ge eleereer eefL eves Keeeuee efoueeme lJeefjle megO eejCee
nesles, DeveLee eeflekeejMekeleer keceer nesTve ce=let Dees{Jelees.
kegefj eve, Jeefie&me (19 21- ) OeJeueeebleeres eCesles. efceefMeiev e ms
efJeeeHeer eletv e ceske@efv ekeue Fbefpeefv eDeefjbieee HeoJeg ej DeYeeme HetCe& keve
1948 meeueer Yeejleele Hejle. 1949
ceOes Meemekeere efecejer efjmee&, Deevebo
esL es [sD ejer Fbefpeefv eDej cnCetv e efv eegkeleer.
Meemekeere veeskejer mees[tv e Heg{s Kes[e efpeune
menkeejer otO e GlHeeoke mebIeemeeer otO e
eefeee mebe GYeejCeer eer peyeeyeoejer
mJeerkeejueer. eeletv ee Deepees otO e eefeee
Je GlHeeoves leeej kejCeejs Decetue pevceues.
Yeejle mejkeejee je^e r e
[sD ejer efJekeeme yees[e&eer Oegje kegefjeve eebeeke[s Deeueer. leebv eer osMeYejeleerue
otO e DeeefCe ogO eeee GlHeeove ef Jeeerm eeer iegpejele menkeejer otO e efJeHeCeve
mebIeeeer mLeeHevee kesueer; leees DeOe#e yeveues. otO e GlHeeove Je ogiOeJeJemeee
Jee{eJee cnCetv e `Dee@HejsMeve Heue[' eespevee 1971 les 1996 ee keeueKeb[ele
Yeejle mejkeejv es jeyeJeueer. leees vesle=lJe kegefjeve eebeeke[s nes les. kegefjeve
eebv ee ee YejerJe eesieoeveeyeue Yeejle mejkeejves HeeefJeYet<eCe Hegjmkeej osTve
ieewjefJeues. ee Jeefl eefjkele leebv ee jceve ce@iemesmes Hegjmkeej, ke=<eerjlve Je `Jeu[&
Het[ DeJee@[&' DeMeer ceeveeeer Heeefjleesef<ekes efceUeueer.
kegee& (keeef&uesp e) ns yeUke mebeespeke HesMeerpeeue kee@C[^eeefve meuHes
ee ueJeeerk e jmeeeveele yeg[uesues Demeles. meebO eeee ne[ebJej Ie<e&Ce nesT
vees, leeCe He[t vees cnCetv e kegee& yemeJeuesueer Demeles. eele leerv e ekeej Deensle.
1) neeueerv e kegee& - pesueermeejKee ueJeeerke efv eUmej HeoeL e& ne Heeee Demelees
Je leele keesue@pesv ees leblet Demeleele. ieYee&JemLesle DeefmLebeer megJeele eeHeemetv e
nesles. 2) Heeeyees kegee& eele lebletbes eeyeue KetHe Demeles, leecegUs cepeyegleer
peemle Demeles, leMeere Meke leerHeCe peemle Demeles. ceCeke eeleerue ekelee Je
yejie[eebee kegee& ee ekeejele cees[leele. 3) ueJeeerke kegee& eele ueJeeerkelee
Je efm LeleermL eeHekelJe Demeles . Goe. keeveeeer HeeUer, veekeeleerue He[oe,
eemeveefuekesleer ue efjb iee.
kegjesie (ues emeer) esnje, Heee DeeefCe neleeee yeent eebee He=YeeieeJejerue
ceppeelebletle efyeIee[ efv ecee&Ce kejCeeje jesie. leebeeJejerue peer lJeee Demeles
lee lJeesleerue mebJesovee leecegUs ve nesles. mebJesovee ve PeeueecegUs kegjesieer
keO eer keOeer cees er Fpee
ke v e Ies l eele ef keb Jee
Yeepeueevebl ejner leeb v ee
peeCeerJe nesl e veener. ner
mebJes ovee cees ee eceeCeeJej
ve Peeueer lej He#eeIeeleeee
Pekeener esT Mekelees.
ceeekees ye@kesefjece ueseer ee
met#ce peerJeeCetcegUs ne jesie
nes l ees . v ee@ J ex e f peD ev e
Jew ekelep%e peer. Decee& ej
nevmeve eebee veeJeeJeve
ee jesi eeuee nevmeved me jesie
Demesner meb yeesO eues peeles.
nevmeveveer ne MeesO e 1877 ceOes ueeJeuee neslee. Demes cnCeleele keer, veekeeletv e
efkebJee lJees Jejerue peKecesletv e ne peblet Mejerjele eJesMe kejlees. kegjesie lemee
meebmeefie&k e jesie mecepeuee peelees. cee$e kegjesie PeeuesueeHeemetv e og meNeeuee ne
jesie menpeer nesle veener. peer Jekeleer Deveske Je<ee&Heemetv e kegjesieeee meeefVeOeele
JeeJejles Deens DeeefCe efleeer eeflekeej Mekeleer KetHee keceer Deens DeMee JekeleeRv ee
mebmeiee&ejs ne jesie nesT Mekelees. keener keener iCeele, neleebee yeesebee
ne[ele efJeke=leer efv ecee&Ce nesTve leer Jeeke[s nesleele. DeMee yeOeerj iCeeHeemetv e
jesieeee mebmeie& neslees Demee Ske mecepe Deens. Hejbleg lees eflelekeemee Keje veener.
kegjesie Dev egJeebefMeke veener. kegjesieees oesv e ekeej Deens le. Ske Deens
egyej keeguee@F&[. eeble iCeeee lJeesJej Heeb{js es He[leele. Hejbleg meieUse
Heeb{js es kegjesie es Demele veenerle. pee eeele keesCeleerner mebJesovee veener
les kegjesieees Demeleele. og meje ekeej cnCepes ueseesce@me. eebl e iCeeeer
lJeee pee[ DeeefCe leej yeveles. Keemekeve esnsje DeeefCe keeveeee HeeUereer
lJeee pee[mej yeveles. les jesie peemle HemejJet Mekeleele.
kegbHeCe (Hesvme) Mesleeeer meercee efv eef ele mecepeCeemeeer keesjer leejseer,
efkebJee JevemHeleeReer (Goe. meeiejieese, [egjee) emLeeefHele kesues ueer leyeboer,
peecegU efHekeees iegjebHeemetv e mebj#eCe nesles Je ceeCemeebeer espee eUlee esles.
ketueesce ketueesce ns efJeegledeYeejees mebKeelceke SI Skeke Deens. ns Skeke
`C' ee efevneves oMe&eJf eues peeles. meceevecetue Demeuesues oesv e mepeeleere efyeboteYeej
efv eJee&l eele HejmHejeHeemetv e Ske ceerj D eblejeJej sJeues Demelee ee eYeejeleerue
eefleke<e&Ce yeue 9 109 vetve SJe{s Demeues lej eleske eYeejeleerue cetue
Ske ketueesce Deens Demes ceeveues peeles.
80
 Meem$e%e eeume& ketueesce eebv eer kesuesuee mebMeesO eveecegUs efJeegled eYeejeee eqm$eeebmeeerosKeerue ieYe&O eejCesmeeer JeeHejlee esl es. pej Heleerc eOes keener oes<e
ee Skekeeuee ketueesce eebes veeJe efoues Deens. SKeeee efJeegledJeenkeeletv e Skee Demesue lej leees mebJeefO e&le kesuesues efkebJee ogmeNee Heg<eees Jeere& DeMee ekeejs
meskeboele Ske De@cHeerD ej SJe{er efJeegledO eeje Jeenle Demes ue lej Jeenkeeleerue eesv eerc eeiee&le mees[lee esles.
efJeegledeYeej Ske ketueesce Deens Demes cnCeleele.
ke=ef< eHeefj mebmLee (De@ees-Fkeesefmeefmce) MesleermebyebefO ele eeefCecee$e, peceerv e,
ke=ef$ece efk ejCeeslmeej (Deeef&efHeefMeeue jsef[Dees De@ekq eeqJ ner) : DeCegYeerle HeeCeer, nJeeceeve FleeoeRee Skeef$ ele efJeeej ke= ef<eHeefjmebmL esle DeefYeesl e Deens.
vet^e@v eeb ee efkebJee meeekeuees^e@v eceOes Flej cetuekeCeebee, keener ceew ueebJej ceeje Heerk e, efHekeebJej nesCeejs keerke, keerke KeeCeemeeer esC eejs He#eer, eebl eerue
keve efkejCeels meej efv ecee&Ce kejlee esle s. leeme ke=ef$ece efkejCeeslmeej Demes cnCeleele. veelesmebyebO e Jee HejmHejeJeuebyeve eebee MeesO e ee efJe<eeeble Iesleuee peelees.
Goe. iebO ekeeJej vet^e@v eeee ceeje kesueeme, Hee@mHeesjme-32 ne 14 efoJeme DeOee& et
DemeCeeje DeeefCe efv emeiee&le ve Dee{UCeeje yeere keCeeslmeejer mecemLeeefv eke efv ecee&Ce ke=ef< eefJ e%eeve (De@ee@vee@ceer) MesleerefJe<eeke JesieJesi eee ekeejeer ceeefnleer
neslees. ke=ef$ece Demeuee lejer ne efkejCeeslmeej Demmeuee Demelees. (Heene efkejCeeslmeej) ke=ef<eefJe%eeveeejs efceUles. eele yeer-efyeeeCes, peefceveeree Heesle DeeefCe keme leHeemeCes,
yeer peJeCeeHeemetv e Heerke kee{CeeHeeleee ceMeeieleer ee Heleer, FleeoeRee
ke=ef$ece Oeeies (Hee@euf eSmj) : Hee@efueneeef[^ke (SkeeHes#ee peemle --OH ie meceeJesMe neslees.
Demeuesues) Deukeesnesue DeeefCe Hee@efueyesefmeke (SkeeHes#ee peemle -COOH ie
Demeuesueer) keeye&v eer Deecues eebeer jemeeeefv eke ef eee nesTve Deveske Smj ie ke=<CeKegp ee leeje ([dJ eeHe& - yue@k e) `esleKegpee' leeNeeke[ee Tpes&es
Demeuesueer Hee@efueSmjs efv ecee&Ce nesleele. leebes keeHemeeeceeCes metle kee{tv e ke=ef$ece nUtnUt yeensj Glmepe&v e nesle DemeueecegUs leees leeHeceeve keceer nesle peeles.
Oeeieebes keeHe[ efJeCelee esles. sjerueerv e ne Hee@efueSmj keeHe[eeee ekeej Deens. keener Deype Je<eev eblej ee leeNeees Heeblej efv emlespe DeMee Leb[ ieeseele nesles.
ee leeNeeuee `ke=<CeKegpee' leeje Demes cnues peeles. (Heene : esleKegpee leeje)
ke= ef $ece H eeTme (Deeef & ef H eefM eDeue js ve) : {ieeb Jej efm euJnj
Deeees [eF&[meejKee efJeefMe< jmeeeveebeer HeJeejCeer keve leeleerue yee<Heees ke=<Ceve, kes Sme. (1898-1961) veesyesue Hegjmkeej efJepesles meer Jner
HeeJemeele Heebl ej kejCeees leb$e. og<keeUer Yeeieele D eJe<e&Ceiemle efmLeleerJej jeceve eebes meneOeeeer Demeuesues Yeejleere YeeweflekeMeem$e%e. jeceveeYeeJeeee
ceele kejCeemeeer ke=ef$ece HeeTme Hee[Ceele eslees. (Heene {ie HeJeejCeer) meb M ees O ev eeleues jeceve eeb es ecegK e
meneO eeeer D emeues uee ke= <Ceve eebv eer
ke=ef$ece yegefceee (Deeef&efH eefMeeue Fbefuepevme) ceeveJeer ceveeeceeCes mHeefke Yeew eflekeer, DeOe& Jeenke DeeefCe
efJeeej ke MekeCeejer ngMeej eb$es leeej kejCeees leb$e%eeve cnCepes ke=ef$ece Iev eeJemL es l eer u e HeoeL ee ee
yegefceee. eele OJeveer DeeefCe DeeJeepeeme eeflemeeo osCeejer eb$es DebleYe&tle Demetv e YeeweflekeMeem$eeceOes ceesueees mebMeesO eve kesues
leer leebv eer mJelee kesuesu ee egkee megO ee Mekeleele. leemeeer keesCeleener Deens. keesuekeelee, {ekee, Deueeneyeeo
keee& eeuekeeee ceoleereer DeHes #ee sJeeJeer ueeieCes DeHes# eerle veener. yegefyeU Je efouueer efJeeeHeerele les eeOeeHeke nesles.
KesU t MekeCeejs kee@cHeg j ceeveJeer ceW otuee HejeYetle kejCeele eMemJeer Peeues efo uueer es L eer ue je^ er e Yeew e f lekeer
Deensle. eees i eMeeUe (v e@M eveue efH eef p ekeue
ue@y eesjs jer) ee mebmL eses les Heefnues mebeeueke nesles. Meebefl emJeHe Yeveeiej
ke=ef$ece jsleve (Deeef&efH eefMeeue FvmesefcevesMeve) Gece opee&ee mebJeefO e&le Heeef jleesef< ekeees ner les Heefnues ceevekejer nes les. SHeDeejSme ne mevceeve leebv ee
Jeeree& ee ieesJeuesuee cee$ee cnCepes js le-keeb[ee, ke= ef$ece jslev e kesb eceO es 1940 meeueere ueeYeuee neslee.
JeeHej kejleevee DeeO eer nUgnUt Tye osTve (Lee@ keve), leeleerue MegeeCetbv ee,
Heg v ne eueveJeueve#ece ke=<Ceceb[U - Heefj leeefj kee (Deeeefj me) Heefjleeefjkee ne [eseeee Heg{ee
yeveJeues peeles. ceie les Yeeieeleerue jbieerle Yeeie. ne oesv e Lejebee mveeetbv eer yeveuesuee Demelees. yegyetU
Meg eeCet Skee ueeb ye ueneve-cees s keve
keees ee veUer ee [eseele efM ejCeejs
ceoleer v es, ceepeeJej ek e e Me ef k e jC e
Demeuesuee ieeeer ee, ef v eebe f$ ele kejeees
L es ieYee& Meeeee keece Heefj leeef jkee
ceg K eeMeer e mees [ ues kejleele. ieesueekeej
peeleele. les L et v e les mveeet D eekegb ev e
mJeeb eefu ele nesT ve HeeJeues keer yegy et U
efy epeeb [-Heueveees D eeHeues F& eqHmele keee& HetCe& ke Mekeleele. ner eefeee uenev e nesT v e
81
keHeueeJej ekeeMe keceer neslees Je mejU mveeet Deekegbeve HeeJeues keer yegyetU
ceess nesTve ekeeMe peemle eslees. ner efeee mJeee e esle mebmLescegUs nesles. (Heene
ves$e)
kesHeuej, eesneVeme (15711630) ienieleeres leerv e cetueYetle efmeevle
ceeb [Ceeje pece& v e Meem$e%e. eekees yeens ee leeee DeKesj ee keeUeleuee
ef JeeeL eer& -menkeejer . eekees ye ensv es
kes uesu ee ef v ejer# eCeeb J ej DeeOeeef jle
efv e<ke<ee ejs ceb i eUeeer ke#ee ner
Jeleg&U ekeej v emet v e leer ueby eJeleg&U ekeej
Demeueees kes Heuejves oeKeJetv e efoues.
Keieesu eMeem$eeyejes yeje kes Heuejves
ekeeMeefk ejCeeb Jej og ef ye& Ceer eeDeele
nesCeeNee HeefjCeeceees mJeHe mHe< kesues.
F.me. 1601 meeueer, kesHeuejuee ogmeNee
[e@uHeee ojyeejele cegKe Keieesue%eeee ceeve efceUeuee. (Heene : eekees
yeens; kesHeuejes efv eece)
kesHeuejes efveece (k esHeuejme& uee@p ed) eesneVeme kesHeuejves ceeb[uesues
ienieleerefJ e<eeke leerv e cetueYet le efv eece. 1) ien ns metee&YeesJeleer uebyeJeleg&Uekeej
ke#esle efHejleele DeeefCe ee uebyeJeleg&Uekeej ke#esee Skee kesbeMeer mete& Demelees.
2) metee&YeesJ eleer eoef#eCee Ieeueleevee, ien Deeef Ce mete& eebv ee pees[Ceejer js<ee
jeJeerke JesUele jeJeer ke #es$eHeU Heej kejles. 3) eneee metee&YeesJ eleeree
eoef #eCeekeeUeee Jeie& ne lee eneee metee&H eemetv eee mejemejer Deblejeee
IeveeMeer meceeceeCeele Demelees. (Heene : lekelee mete&ceeuee, kesHeuej)
kesyeue erJ ner GHeenebejs kejCeele esCeejs otjefe$eJeeCeer e#esHeCe. efe$eJeeCeer
e#esH ekeeHeemetv e efv eIeeuesues mebosM e GHeeneceeHe&le otjotjJej Hees eJelee esleele Je
lesL etv e kes yeueee peeeebceOetv e IejesIejer Heeseleele. Deveske Jeeefnveeb es e#esHeCe
eeceg Us Mekee Peeues Deens. lemese Kes Uebee mHeO ee& efkebJee Flej cenJeeee
peeieefleke Ieveebes Les e#esHeCener Mekee Peeues Deens. Skee peeiesJeve efe$eHe
efkeb Jee Me Jnermeer D eej/Jner meerHeerJ eve leejebceeHe&le efJeefJ eOe peeieer peeles lees
kesyeue erJner. ueneve DeblejeHeele mebosMeJenve eeejs nesles.
keseqcyek e megleer, Hee@efuemj lemese efceeleblet eeb eer meeOeer JeerCe Demeuesuee
ceesee eceeCeele JeeHejuee peeCeeje keeHe[eee Ske ekeej. eeceOes leeCeeee
efkebJee yeeCeeee megleebke 30 les 60 ee ojceeve Demelees. HeCe leeCeeeer Ievelee
yeeCeeee IevelesHes#ee 8 ves peemle Demeles. 80 DeeefCe 72 lemese 96 DeeefCe
88 ee Ieveles ee efJeHegue eceeCeele JeeHej, keseqcyeke keeHe[ GlHeeoveele neslees.
meJe& ekeejes Mee&es keeHe[ ee ieele cees[les.
kesjU Meem$e meeefnle Heefj <eo 1964 meeueer kesjUele ner efJe%eeve emeejke
mebmL ee mLeeHeve Peeueer. jepeeee meJe& MeeUebl eerue efM e#eke meYeemeo Peeues.
kesjUele 100 kekes mee#ejlee Ie[Jetv e DeeCeueer. meeeueW Jn@ueer ve keve
Flej Deeweesefieke ekeuHe DeeCeeeuee Heefj<eosv es efJejesO e keve Heee&JejCe mebj#eCe
kesues. Deveske efJe<eeebJej eser eser Heg mlekes eHetv e kesjUele Ske Jeeeve
mebmke=leer peJeueer. leecegUs kesjUceOes Jeeef<e&ke Ske keesereer Hegmlekes KeHeJeleele.
efJe%eev e emeejemeeer HeLeveee ueeskeefee kesues.
kesjUer e ieefCeleer meb eoee ceOeegieerv e keeUele (1350-1750) efJeMes<ele F.me.
1400-1600 Ssve yenjele mebieceeeceee ceeOeJe, Hejcesej, veeruekeb meesceeepee,r pe s osJe
Fleeoer kesjUer DeYeemekeebv eer ieefCele Je KeieesueMeem$eele ue#eCeere eieleer kesueees
eeume& Sce.efJeMe eebee efv eyebO eeJeve (1835) mecepetve esles.
ceeOeJe (1340-1425) ne leeleerue Ske ecegKe mebMeesOeke Demetv e leeme
ee mebeoeeeee mebmLeeHeke ceeveues peeles. `JesCeJejesn', `ebJeekedmHeg ebeeqHle'
ns leees ebL e Demetv e ieesueeee HeefjHetCe& %eelee cnCetv e `ieesueefJeo' HeoJeerv es Heg{erue
mebMeesO ekeebv eer leeee mevceeveHetJe&ke GuuesKe kesuesu ee Dee{Ulees.
ee mebMeesO ekeebv eer meeble es{eree Deveble HeoebHeele efJemleej kesuee. Flekese
veJns lej esiejeree JemlemHeMe& Heueeee es{erle x 1 Ieeuetv e esCeejer ueeeeqyvePeeer
es{er ee mebmeesO ekeebee ebL eele meeHe[les. lemese x 1V3 ves efceUCeejer DeeCeKeer
Ske es{er. ee oesv nerJeve p eer efkebcele kee{lee esles. Heej keee sin x,
cos x ee Deveblees{er kee{uesuee Dee{Uleele. leees ese ceeOeJeeme efoues
peeles. cenJeeeer yeeye cnCepes melejeJee Melekeele egjesHeele emLeeefHele Peeuesuee
ee es{er lelHetJeea efkeceeve 200 Je<ex DeeOeer ee ceb[UeRv eer kee{ueees leebee
ebL eele Dee{Ules.
kesjesmeerve (Ieemeues) Keefv epe lesueees GOJe&Heeleve kesueeJej efceUCeejs Iejiegleer
JeeHejees FbO eve. efoJeeye eermeeer, Mesie[erle ee FbO ev eeee JeeHej nes lees. eeee
Meg mJeHeeleuee Yeeie pes Fbpeerv e Je je@kesmeeer JeeHejleele. leeuee SeqJnSMeve
yee&Fve HeegSue (SerSHe) Demes cnCeleele. keerkeveeMekeeceOes eJeCe cnCetv ener
leeee JeeHej neslees.
kesJeue mebKee / cetue (De@yemeesuet vebyej / Jn@uet) Hekele Deeke[eebv eer
oMe& Jeuesu eer mebKee. Goe. 3, 2, ... Lees[ke eele yewefpekeeleerkeebv eer efkeb Jee
De#ejebv eer oeKeJeuesueer vemeles leer.
kesJeue cetue cnCepes efevn efv ejHes# e efkebcele. pemes ~-5~5 mebKeebee
yeepetee GYee jsIee kesJeue cetue efv eoMe&ke.
kesMej (me@ eve) Leb[ eosMeele Jee{Ceejer ner eserMeer JevemHeleer. meJeele
ceneie[e cemeeueeee HeoeLe& cnCepes kesMej. efneer efHeke peebYeee jbieeeer
82
Hegues peefc eveeruee ueeietv e esleele. Hegueebee m$eerkesmejeeer OeeieemeejKeer keg #eer
cnCepes yeepeejele efceUCeejs kesmej. Deeke<e& ke jbie D eeefCe cebo -ceOegj megiebO e
Demeuesues kesMej eerKeb[ , yeemegboer, Hes{s, yeHeea, Keerj DeMee iees[ HeoeL eev ee
jbie-Jeeme osCeemeeer JeeHejleele. Yeejleele keeMceer j jepeeble kesMejeeer Mesles
Deensle.
kesMeeke<e&Ce ef eee (ke@efH euejer De@k eMeve) megleer efkebJee ueeskejer Oeeieele,
yeejerke veeele efkebJee yeejerke Keeeele, He=<ere leeCeebcegUs, JeHeoeL e&, He=L Jeeree
ieglJeeke<e&C eeef JeOo
Jej e{Ceeeer efeee.
Jeeleer es ef o Jes ,
er H ekeeieo, meg l eer
keHe[s, efkebJee meeq
Ieve HeoeLe& eele lesue
efkebJee JeHeoeLe& Mees<etv e
IesCeemeeer ee iegCeOecee&ee GHeeesie neslees.
kesme / jesce (nsDej) mepeerJe bee MejerjeJejerue met#ce leblet. Deveske JevemHeleeRceOes
ueneve Kees[ ebJej, HeeveebJ ej, lemese Heg uee-HeUebee Mejerj eJej ns efomeleele.
memleve eeCeebceOes lJeesJej kesme Demeleele. DemJeue, ceW{ermeejKee eeCeebceOes
les ueebye DeeefCe oe Demeleele. Heefjmejeleeru e leeHeceeveeleeru e HejkeeHeemetv e les
Mejer jees j#eCe kejleele. eebceOes HeejJee-keeee jbieees cesue@ v eerv e jbi eJe
Demeles, leeeer efv eefce&leer Leebyeueeme kesme Heeb{js nesleele.
kesefmeve ns eefL eve ogO eele Demeles. kesefmeve ne[ebee cepeyegleermeeer Je Flej
Deveske eefeeebmeeer DeeJeMeke Demeuesuee ke@equMeDeceMeer efv eieef[le Demeles.
kesUkej, Heg <eesece keeMeerveeLe (1909-1990) Sce.F&. (Fueske^e@ fvekeme)
yebieueesj, HeerSe.[er. (Fbiueb[). 1936-42 Fbef[eve Feqv met Dee@He meeevme
(yebieueesj), 1943-58 Jnerpeser D eee (cegbyeF&) esL es eeOeeHeke. 1959-70
DeeeDeeeer (keev eHetj) DeeefCe 1970-
74 DeeeDeeeer (HeJeF&)es mebeeueke.
DeeeDeeeer keev eHetj DeeefCe HeJeF& ee
oesv ner meb mLeeb es Het Ce& efv eees pev e [e@.
kes Ukejebv eer kesues. eejner mebmLeebleerue
eeOeeHekeebee GeesieOebeebMeer meslet yeebO etv e
efo uee. Deeb lejje^e r e mlejeJej
eeO eeHekeeb eer os JeeCe-IesJ eeCe kesueer.
Deee.Deee.er.ceOes DeefYeeebef$ekeeryejesyej
ieefCele, Yeeweflekeer, jmeeeve, meceepeMeem$e, efJe%eeveees le Je%eeve DeMee efJe<eeebes
DeYeemeece meg kesues.
kesUkej, Yeeueeb Jeeceve THe& Yeeueyee (1920-1987) HegCeeee
Heieg&meve DeeefCe Jeeef[ee ceneefJeeeueeele jmeeeveMeem$eees eeOeeHeke. keeLee
DeiveerefJejesO eke yeveJeCeeJej mebMeesO eve. efJe%eeve emeejemeeer cejeerlet v e efJeHegue
DeeefCe megyeesO e uesKeve. efJe%eeve uesKeveeuee meeefnleeeer [tye Demeueeves les ueeskeefee
Peeues. peenerj Yee<eCes, DeekeeMeJeeCeerJej Yee<eCes, efJe%eeveegie DeeefCe me=er% eeve
ceeefmekeele uesKeve, mebHeeove. veee eUJeUerleeru e DeeCeer.
keWkeer e Deecue (veteqk eueFke De@efme[) mepeerJeebee HesMeerleerue keWkeele
meeHe[Ceejs Hee@u eerc esef jke meWef e mebegie vegeqk eu eDeeseF[ee ueeby ee ueeb ye
meeKeUerHeemetv e yeveuesues Demeleele. les oesv e ekeejes Demeleele. [erSveS DeeefCe
DeejSveS eeble mepeerJeebee D evegJeebefMeke vekeeMee o[uesuee Demelees DeeefCe
mepeer Jeebeer Jee{ efv eeb ef$ele kejleele.
keWieeceer Jee DeefYeceOe yeue (meWefH^ esue Heesme&) SKeeoe HeoeLe& JelegU & ekeej
efHejle Demeleevee lee HeoeLee&uee Jele&g UkeWeee Jee YeceCeDe#eeee efoMesv es
KeseCeeNee yeueeuee `keWieeceer' Jee `DeefYeceOe yeue' Demes cnCeleele. HeoeLee&uee
Jele&gUekeej ieleerv es peeCeemeeer ee yeueeeer DeeJeMekelee Demeles. Skee oesjeree
eskeeuee Ske oie[ yeebO euee Je lees Jele&gUekeej efHejefJeuee, lej oesjeree leeCe
ns keWieeceer Jee DeefYeceOe yeueees GoenjCe nese. He=L JeerYeesJeleer Jele&gUekeej
ke#esle efHejCeeje GHeen Je He=L Jeer eebc eOeerue ieglJeeke<e&Ce ns keW ieeceer Jee
DeefYeceOe yeueees GoenjCe nese.
keWer e efJ eKeb[ve (vegeqk eueDej efH eMeve)
eeCeerMeem$e Skee HesMeeree efJeYeepeveeletv e peveke HesMeerme jKee DemeCeeNee
oesv e efkebJee DeefO eke veJepeele HesMeeReer efv eefce&leer cnCepes efJeKeb[ve. ns efefJeKeb[ve
efkebJee yengefJeKeb[ve ekeejs nesles. DeeefokeWkeere peerJeeCet DeeefCe MekeWkeere
(eesesPegD ee) DeeefopeerJe eebeer Hegv elHe eer ee Heleerv es nesles.
efefJ eKeb[ve Hes Meer DeeJejCeeee mebk eesev eecegUs nesCeeNee peerJeJeeee
efJeYeepeveeletv e oesv e Skemeceeve veJepeele HesMeeReer efv eefce&leer cnCepes efefJeKeb[ve.
keW ke
efJeYe epeve
HesM eerHeue
mebke eseve
Deefceyee - efefJ eKeb[ve
Heger
He@j@ces efM eDece - efef JeKeb[ve
Deefceyee - yengefJ eKeb[ve
yengefJ eKeb[ve keWkeeee efkebJee peveefv eke leJeebee Hegv eJe&= eere efJeYeeieCeerv eblej
83
Hes Meer Jeeee ef JeYeeieCeerl etv e Dev eske veJepeele HesM eeR eer efv eefce&leer cnCepese
yengefJeKeb[ve nese. Deceeryeeee Heg er (meerke) ceOes eefleket ue HeefjefmLeleerceOes
yengefJeKeb[ve Heleerv es Deveske DeceeryeeUs leeej nesleele. (Heene DeCet efJeYeepeve)
keWer e veee meneeke efJ e%eeve eeesieMeeUe (meW^ue Heesjseqvmeke meeevme
ue@ yeesj sjer veJeer efouueerle Demeuesueer DeeefCe efouueer Meemeveeuee ieg v ns
MeesO eCeemeeer ceole kejCeeme meneeYetle jCeejer ner mebmLee 1968 meeueer
meg kejCeele Deeueer. meW^ue yegjes Dee@He FveJnsefmiesMeveee DeefO eHeleeKeeueer
keee& kejCeejer mebmLee keWere ie=nceb$ eeueeeee DeOeerv e Deens. Deefueke[s leer
YeejleYejee iegveebee mebMeesO ev eemeeer JeeHejueer peeles. Yeew eflekeer, jmeeeve,
peerJeMeem$e, jkel eJe (efmeje@uee@peer), Mem$emebyebO eer (ye@ef uemerke), keeieoHe$es
([e@keegcesbdme), yeesebes mes, ueee ef[skej, eeeefe$e efJeYeeie DeeefCe Meem$eere
GHekejCe meppe eeesi eMeeUe, mebieCekeere efJeYeeie DeeefCe [erSv eS eesHeeFue
(DeLee&le [erSveS eeeCeer) Demes veT efJeYeeie ee eeesieMeeUsle keee&jle Deensle.
DeepeHeele cenJeeee DeMee osMeYejeleuee 340 KeueebceOes ee eeesieMeeUsv es
eesieoeve efoues Deens.
keWer e DeVeleb$e%eeve mebMeesO eve mebm Lee (meW^ue Het[ sk evee@uee@p eerk eue
efj mee& Feqvmet - meerSHeerDeejDee e) cnwm etj esL es 1950 meeueer
mLeeHeve Peeues ueer ner meerSmeDeeeDeejeer Ske Ieke mebMeesO eve mebm Lee. Yeejleere
DeVe G ees ieeuee eeuevee osC es, DeeefCe DeVe leb $e%eeve eefeeeb ee efJekeeme
kejCes DeMeer ognsjer Yetefcekee ner mebmLee Heej Hee[les. DeVe Geesieeuee ueeieCeeNee
keee ceeueeee megeesie JeeHej kemee kejeJee, veJeerv e DeVe eef eee Mees O etv e
kee{tv e v eJeerv e DeVeHeoeLe& efv ecee&Ce kejCeees ceeie&oMe&v e ner mebmLee kejles.
cnMeeree ogO eeHeemetv e yesyeerH et[ leeej kejCeees keee&, 77 keesuee Heseebes
leb$ e%eeve eee meb mLesv es kesues . Decetu e ogiOe Geesie mecetneuee leb$ e%eeve eee
meb mLesv es Hegj Jeues . Yeejleere mewe fv ekeebv ee ogie&c e Yeeieele DeVe Heeefk es HegjJeueer
peeleele, leeeer mebk euHevee DeeefCe ef v eefce& leer eee mebmLes eer.
keWer e celme efMe#eCe mebmLee (meW^ue Feqvmet Dee@H e efH eMejerp e
Spegk esMeve - meerDeeeSHeF) Yeejle mejkeejee celme efJeYeeieele keee&jle
DemeCeeNee kece&eeNeebv ee eefMe#eCe osCeejer mebmLee cnCetv e 1961 ceOes Deefmle Jeele
Deeueer. cegbyeF&le DebO esjer GHeveiejele Demeuesueer ner mebmLee DeeHeuee eefMe#eCeeee
opee&yeue Keeleveece Deens. eflees Heeblej ceOeJeleea mebmLesle 1979 meeueer
Peeues DeeefCe leer Yeejleere ke=<eer mebMeesO eve Heefj<eosMeer mebueive kejCeele Deeueer.
lesL es HeoJeg ej DeYeemeece efv ecee&Ce kesues iesues Deensle. efJeMes<e ekeuHe IesTve
efJeeeLeea mebMees O eve ke ueeieues. opexoej efMe#eCe DeeefCe eefMe#eCe eeee
yeUeJej ee mebmLesv es osMeelee veJns lej HejosMeelener eefmeer efceUJeueer. HeefjCeece
Demee Peeuee keer, ee mebmLesee DeeJeekee Jee{uee DeeefCe efleuee 1989 ceOes
DeefYecele efJeeeHeereee opee& osCeele Deeuee. efMe#eCe, eefMe#eCe DeeefCe mebMeesO eve
ee leerv e efJeYeeieele efleee veeJeueewefkeke Jee{uee. meerD eeeSHeF&ee efJeeeLeea Deepe
peeieefleke mlejeJej veeJeepeuee peelees. celme mebMeesO eve DeeefCe efMe#eCe eefMe#eCeele
peieele ner mebmLee Deesmej Deens. `iueesyeue HuesD ej Fve efHeMejerpe De@ke@[efcekeme
De@C[ efjmee&' Demee veeJeueewefkeke meerD eeeSHeFves efceUJeuee Deens.
keWer e keeHetme mebMeesO eve mebmLee (meW^ue Feqvmet Dee@H e kee@ve efj mee&)
Yeejleere ke=<eer mebMeesO eve Heefj<eosee $eeKeeueer, veeieHetj esL es 1967 meeueer
mLeeHeve Peeuesueer ke=ef<eJew% eeef v eke mebmLee. keeHetme Mesleer ee meJe& HewuetbJej esL es
mebMeesO eve nesles. jesie DeeefCe keer[mebmeie& eebv ee eeflekeej kejCeeNee keeHemeeee
15 peeleer mebmLesv es efJekeefmele kesuee Deensle. lemese keeHemeees yegkes JeeCe Je
ueJekej leeej nesCeejs JeeCe osKeerue efJ ekeefmele keve MeslekeNeebv ee efoues.
keWeslmeejer yeue / DeHeceOe
yeue (meWef^H e egieue Heesme&)
SKeeoe HeoeLe& Jele&gUekeej
efH ejle D emeleev ee, lee
HeoeLee&uee Jele& gUkeW eHeemetv e
Jee Ye ceCeDe#eeHeemetv e otj
uees CeeNee yeueeuee
`keWeslmeejer' Jee `DeHeceOe
84
yeue' Demes cnCeleele. ns Ske keeuHeefv eke yeue Deens. ns keWieeceer Jee DeefYeceOe
yeueeSJe{s Demet v e leeee efJe efoMesv es keee& kejles. SKeeoer ceesejiee[er
Jee ceeiee&Jeve peeleevee Skee efoMesv es JeUle Demelee Deeleerue eJeeMeeuee DeeHeCe
efJe efoMesv es Heskeues peele Demeueeee DevegYeJe eslees. efkebJee oeeHeemetv e leeke
ke ve ueesC eer efceUJeleev ee keWeslmeejer DeHeceOe yeue kemes keece kejles les
ue#eele esles.
keWeslmeejer HebH e(mesv^erH e egieue HebH e) ieesue keej efHejCeeNee Jemletee Jele&gUere
keWeHeemetv e efJe efoMesv es pes yeue efv ecee&Ce nesles, leeme Jele&gUyeee keWeslmeejer
yeue (mesv ^erHeegieue Heesme&) cnCeleele. jemeeeefv eke mebeb$eeceOes JeHeoeLee&eer ves-
DeeCe kejCeemeeer pes eebef$eke meeOeve JeeHejues peeles, leeme keWeslmeejer HebHe
cnCeleele Je lees eee yeueeJej DeJeuebyetv e Demelees.
keWefyep e efJeeeHeer (keWefyep e egefveJnefme&er) lesjeJee Melekeele mLeeHeve
Peeuesuee ee efJeeeHeerele Deveske efJe<eeebes ^eeHee@me DeYeemeece Demeues lejer
eiele ieefCeleees DeOeeve keW cnCetv e les eefme Deens. HetJeea `efHeuee@mee@Heer'Debleie&le
Demeuesuee ieefCeleees 1663 meeueer `uegkesefMeeve eesHesmej' DeOeemeve efv eIeeueeJej
vetvees ieg DeeePe@ke yesjer, mJele vetve Je Deelee merHeve ne@efkebie ee
efoiiepeebv eer ns Heo Yet<eefJeues Deens. vetveee keeUele esL es ieef Celeees cenJe
Jee{ues. ieefCeleele yeer.S. (Dee@) ceOes Heefnuee Jeiee&le Heeme nesCeeNee GcesoJeejeme
ee efJeeeHeerele jBiuej cnCeleele. cee$e jBiuej HejebpeHes Heefnues Deeues cnCetv e les
`efmeveerej jBiuej' Peeues. 1948 Heele ee efJeeeHeerele cegueeRv ee DeefO eke=leHeCes
eJesMe Je HeoJeer efceUle vemes.
ke@ mke@ve Mejerjeleerue SKeeee DeJeeJeees mebHetCe& ef$eef celeer eeeef e$e
efc eUefJeCeees leb$ e. eemeeer SkeeJesUer lee DeJeeJeeee DeefleMee HeeleU
ekeleeres eeeefe$e IesCeele esles. leeveblej leeee Heg{ee ekeleeres. DeMee
jerleerv es lee DeJeeJeeee Deveske ekeleebeer meeefJeuesueer efe$es mebieCekeekejJeer
mebk eefuele kev e mebHetCe& ef $eefceleer ef e$e efc eUefJeues peeles. eemeeer #e-efkejCe
efkeb Jee HejeOJeefv euenjer JeeHejuee peeleele. mebHetCe& Mejerjees efe$eCe kejCeeeer
meggefJeOeener Deelee GHeueyOe Deens. (Heene esceeseeHeer)
ke@efvefueJnj Skee eskeeuee Keebye vemeuesuee yeerce. yeebO ekeece Meem$eeleerue
yeerc euee Jepev e HesueCeemeeer ef mLej kejCeeee ne Ske GHeee Deens. pesJne
SKee ee yeerceuee Skee eskeeuee sk et osC es Meke e v emeles lesJne efe$eele
oeKeefJeueeeceeCes yeer ce efm Lej kejleele. ee Heleeru ee ke@efv efueJnj jevee
cnCeleele. efJeMes<e keve ee Heleeree veoerJejerue Hegueeee yeebO eCeeruee GHeeesie
neslees.
ke@efH eve ne HeoeLe& Deeukeuee@F[ ee ieele cees[lees. ene, kee@Heer, keeskee-
keesuee ee HeoeLeeceOes ke@efHeve Demeles. efJeMes<ele kee@Heeree efyeeebceOes ke@efHeve
YejHetj eceeCeele Demeles. ke@efHevecegUs ceWot Gesefpele neslees Je cnCetv e kee@Heereer
eke ueeieles.
ke@ce (meerSce) `kee@cHegj S[s[ ce@v egHe@keej' ee meb% esee Deeee#ejebJeve
leeej kesuee iesuesuee `meerSSce' Demee ne Meyo. mebieCekeeee ceoleerv eb kesuesuee
GlHeeoveJeJemLesuee ne ueeiet He[lees. Deepekeeue ceesej GeesieemeejKee Deveske
Geesi eebceOes Skemetjer cnCetv e keb eUJeeCee JeeCeeNee keeceeb eer peyeeyeoejer
mebieCekeeJej meesHeJetv e Deetke DeeefCe opexoej GlHeeove kesues peeles.
ke@eqcye eve He=L Jeeree Feflenemeeleerue, 57 keeser les 50 keeser Je<eeHetJeeaee
keeueKeb[. ee keeueKeb [eleerue DeHe=Jeb Meer e eeCeebes DemebKe peerJeeMce
meeHe[leele. eeHetJeeaee ke@eqcyeeveHetJe& keeueKeb[eleues cee$e keesC elesner peer JeeMce
meeHe[le veenerle. leecegUs ee keeueKeb[ees cenJe Jee{erme ueeieles. (Heene
Yeti eYeeae keeueKeb[)
ke@j : ceeCekes lemese ceewueJeeve Oeeletb es Jepeve kejCeemeeer JeeHejCeele
esCeejs Skeke. Ske ke@j cnCepes Ske ie@ ceee 5Jee Yeeie cnCepes e 200
efceefueie@ce. (mees v es)
ke@jvee@ Fbp eerve ns Fbpeerv e 1824 meeueer efv ekeesueme efueDeesv ee[& meeoer ke@jvee@
eeves MeesO etv e kee{ueeves leeese veeJe ee Fbefpeveeuee efceUeues. ns Fbpeerv e G<Celesee
pee leJeeJej eeueles leeuee ke@jvee@ meeekeue cnCeleele DeeefCe leer ogleHeea
eeueles. Fbefpeveeee MeesO eeveblej Heg{erue keeUele mewebefleke Heeee mecepetv e Deeuee.
leeletv ee G<Celesleerue DeJeececeeHe (Sv^eH@ eer) keuHevee Goeeme Deeueer. HeoeLee&eer
G<Celee JeeHev e pemes Fbef peveele eeb ef$eke keece kesues peeles , lemese eebef$eke
keeceeee ceoleerv es HeoeL ee&ceOet v e G<Celee kee{tv ener Ieslee esle Demeueeves ner
meeekeue ogleHeea eeueles Demes cnCeleele.
ke@jvee@ meeekeue JeeetJej DeeOeeefjle Fbpeerv eeceOes eej mebHetCe&le Gue
efjleerv es Ie[t MekeCeeNee eeekeej emejCe-Deekegbeve efeee. peeceOes HeoeLe&
pee ef mLeleerl et v e
efv eIeeuee leee
e f k e e Ce e r
Heesnelees, DeMee
eeeee MeesO e
ke@ jv ee@ ee
M eem $e% eev es
ueeJeuee Je lee
ef meevleeeceeCes
emejCe Je
Deekegbeve efeee Ie<e&Ce efJejnerle #es$eele kesueer lej DeMee Fbpeerv eeeer efeeeMeerueleener
peemleerle peemle Demeles.
ke@efueHeesefve& ece (Cf) 98 DeCegeceebkeees ceeveJeefv eefce&le Je DeuHeeet DemeCeejs
DeefmLej cetueJe.
ke@ equJnve, cesefuJ eve (19 11-1997) JevemHeleerleerue keeye&v e-[ee-
Dee@kem eeF[Jeeet es Mees< eCe Je leeee Heeblejeeer eef eee mHe kejCeeNee
cenJeHetCe& MeesO eemeeer 1961ee jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs
85
Decesefjkeve Meem$e%e. ekeeMe mebMues<eCe efeesle keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[ Jeeet
JevemHeleerle Mees<etv e IesCeeee eefees es meefJ emlej efJ eJejCe leebv eer kesues. lee
eefeesleerue jemeeeefv eke DeefYeefeeebee meeKeUerme `keseq uJeve ee' Demes
cnCeleele. (Heene ke@equJnve ee)
ke@equJnve ee (ke@equJnve meeekeue) ekeeMe mebMues<eCe efeesleerue ner
ogmejer Heeejer. Heefnuee Yeeieele metee&eer Tpee& keueesjesH eerueeje Mees<eueer peeles
DeeefCe leer Heg{ee ef ees le cnCepes De@ef [vees meeF& v e [eeHee@mHes es Heelebj
De@[sv eemeeF&v e ^eeHeemHesceOes JeeHejueer peeles DeeefCe Hee@mHesee Heeble mebenerle
kesueer peeles. cesueJeerv e kesequJnveveves ee meJe& eeekeej jemeeeef v eke efeeebee
Mees O e ueeJeueecegU s
eeuee kes eq u Jnv e
meeekeue cnCeleele.
SerHeeres Heeblej Hegv ne
S[erHeerceOes Peeues keer
Hee@m Hes egH eee
mJe Heele T pee&
ceesk eUer nesl es. Heg {er ue
eef ee eef eesl e
nJesl eer ue keeye&v e [ee
D ee@k em eeF[ Mees <euee
peelees. D eeCeKeer Skee
SerHeer jsCet es S[erHeer ceOes Heeblej nesles DeeefCe DeeCeKeer Skee Hee@mHesee
Heeble ner Tpee& efceUles, keeye&v e [ee Dee@kemeeF[ DeeefCe HeeCeer eebeeHeemetv e
Skee HeeejerJej eefL eve DeeefCe eqmveiOe (lewues) HeoeLe& yeveleele. lej Heg{s Meke&je
yeveles. ee efeesl e Hee@mHeseer osJeeCe-IesJeeCe melele eeuet Demeles. ner Ske
eef ee jemeeeef v eke efeee Deens. eele efjyegueespe Hee@mHes ee jmeeeveeee meeevemesme cnCeleele. eecegUs ne[ebes Jepeve keceer nesles Je DeeJeepe IegceJeeeuee
ceese Jeee Deens.
ke@equMeDece (Ca) 20 DeCegeceebkeees cetueJe. eeboermeejKee ecekeCeeje
Oeelet. He=L JeerJej meeHe[CeeNee cetueJeeb ee eceeCeevegmeej eeee HeeeJee eceebke
ueeielees. ueeFcemesv e, efp eHmece, DeHeeF Je ke@ uemeeF ee Keefv epeeble les
Dee{Ules. leeee GHeeesie egv eKe[er Je egv ee yeveefJeCeekeefjlee neslees. ueeFcemesv e
ns Keefv epe ceesee eceeCeele leeceerUvee[t , ceOeeosMe, iegpejele, jepemL eeve,
Hebpeeye Je efnceeueeeee HeeeLeeHeeMeer meeHe[les. ceeCemeeee ne[ebceOeuee cenJeeee
Ieke, leeee DeYeeJeer ne[s efmetU yeveleele.
efJepesee yeeyeleerlener yejse eeesie kesues. efMe#eCe ve Ieslee, SkeuekeeW[e jentv e
leeves DeeHeues mebMeesO eve kesues.
ke@me (kebef[Meveue De@k emesme efmemerce) pee erJner Jeeefnveebmeeer ceeefmeke
Meguke YejeJes ueeieles DeMeeHewkeer DeeHeueeuee nJee leee Jeeefnvee HeenCeeeer
meese G HeueyOe keve osCeejer eCeeueer. eemeeer erJner meb eeJeefleefjkele mes
e@He yee@kemeeer iejpe Demeles. leeletv e peebes Meguke Yejues Deens DeMeee Jeeefnvee
DeeHeuee mebeeJej yeIeeJeeeme efceUleele. osMeeleer ue keener Yeeieele ner eCeeueer
Deefv eJeee& kesueer iesueer Deens
keeWye[eeb ee jeefCeKesle jesie (vet ke@meue ef[meerPe) keesbye[eebceO es cesbotpJej
Je vegceesefv eeecegUs le[keeHe[keer 95 les 100 kekesner ce=let Ie[Jet v e DeeCet
MekeCeeje ne Ske efJe<eeCetpev e (Jneejue) jesie nese. Yeejleele jeefCeKesle
esL es, lej efyeveceOes vet ke@meue esL es peJeUHeeme Skeee JesUer ee jesi eees
efv eoeve Peeues. Skes keeUer kegkekegHeeueve Oebeeee keo&v ekeeU juesuee ee
jesieeee efv eJeejCeemeeer D eelee 100 kekes iegCekeejer ueme leeej kejCeele
Deeueer Deens.
keeWye[eeceOeerue jkeleer nieJeCe (kee@eqk emeef[Deesefmeme) keesbye[eree
efHeueeb ee Deele[eeb ceOes Jee{CeeNee Deeecesef jee efvesuuee veeJeeee SkeHesMeer
HejesH epeerJ eebc egU s nesCeeje jes ie. Deele[eeletv e cees ee eceeCeeJej nesC eeNee
jkeleeeJeecegUs efHeues cejleele. leeye[leesye meuHee-Deew<eOes osTve jesie Deeeskeeele
esT Mekelees.
keesj (meeeveme) keHeeUeee, esnNeeee ne[eleerue Heeskeee cnCepes
meeeveme. ner meeevemesme veekeeMeer mebyebe fO ele DemeueecegU s eeb v ee He@jeves Peue
ceole nesles. ee HeeskeUeree Deeleerue mlej-Mues<ceue Heue Mues<ce leeej kejles.
lee Mues<ceecegUs peblet Je Deve keCe De[ketve yeensj Heskeues peeleele.
keener JesUe SKeeoer Keesue peKece Deeletv e Yejle veener. leeee yeensjee
Yeeie DebMele Yejlees. leecegUs Deeletv e efv ecee&Ce Peeuesuee eeJe ee ceeiee&v es eslee
jenlees. DeMee ceeiee&ueener meeeveme cnCeleele.
keeser (Dee@ef[&v es) keelexMeere ef v eoxMeke Heleerle SKeeee efyebo tes x -
De#eeHeemet v ees uebyeeb lej efk ebJee lee efyebot ee y- efv eoxMeke. Lees [keeele y -
efv eoxMekeeeer Heee&eer meb% ee.

ke@JnWef[Me, nsvjer (1731-1810) kees ejer, oew wueleef meb ie (190 5-

eevmeceOes pevceuesuee efye efMe jmeeeve 1993) Yeejleere efMe#eCeHeleer leerue
DeeefCe JeemleJeMeem$e%e. nee[^espeve DeeefCe Decetueee meg O eejCeebes peveke D emeues ues
keeye&v e [ee D ee@ kem eeF[ Jeeet JesieUs Yeew e fl ekeMeem$e% e. D eueeneyeeo
Deensle ns 1766 meeueer leeves efmeOo kesues. efJ eeeHeer eletv e Yeew ef l ekeMeem$eeleeru e
lemese nee[^es peve Jeeetes Dee@eqkemepeve HeoJeg ej efMe#eCeeveb lej leebv eer cesIeveeo
Jeeetl e pJeuev e kev e, eLecee, meene eebeeyejesyej mebMeesO eve kejeJeeeme
ke= ef$eceefj lee HeeCeees meb Mues< eCe kesues. meg Jeele kes ueer . m@ e f ef mkeue
86
Leceex[eeve@efcekeme ee #es$eeleerue leebee ceewefueke mebMeesO eveecegUs leebv ee peievceevelee
efceUeueer. esleyet leeNeebmebyebO eeres leebes mebMeesO evener Demese KeeleHetCe& Deens.
efouueer ef JeeeHeerele les Yeew efleke Meem$eees eeOeeHeke nesles lemese 1948-61
ee keeueeJeOeerle mebj#eCe ceb$eebes Jew% eeefv eke meuueeieej cnCetv ener leebv eer keece
Heeefnues. leeveblej les efJeeeHeer Devegoeve ceb[Uees DeOe#e Peeues. yeeje Je<eeee
leebee keejefkeoeale leebv eer ceeOeefceke efMe#eCeeee jeveeyebO ee yeouetv e ekeuee
lemese G e efMe#eCeeee Heeeener cepeyetle keve lees DeeeeJele kejCeeee
efoMesv es Deveske OeesjCes DeeKeueer. Fbef[eve ve@Meveue meeevme Dekeeoceeres les DeOe#e
nesles. HeeYet<eCe Je HeeefJeYet<eCe ee je^ere mevceeveebes les ceevekejer nesles.
kees[ (uegkees[cee&) : kees[ ee veeJeeves DeesUKeuee peeCeeje Ske ekeejee
lJeee jesie. eele keele[eruee jbie osCeeNee cesue@v eesmeeF&dme HesMeer ve PeeueecegUs
nele, Heee, leeW[ ee DeJeeJeebJej Heeb{js [eie Gleele. jbi eebcegUs keele[eruee
mete&ekeeMeeHeemetv e efceUCeejs mebj#eCe ee [eieebcegUs ve nesTve lee efkeeCeer keele[er
Yeepeueer peeCeeeer Mekeelee Demeles. eees keejCe lemese leeJejeer GHeeeeespevee
eeefJe<eeer Depetv ener ceeefnleer efceUeuesueer veener. HeCe Mejerjeeer jesieeeflekeejeb$eCee
DeefleGlmeener Peeueeves keener JesUe DeelceIeelekeer Heeeer eefleefeee Jekele kejles.
cesue@v eesmeeF&dmeefJe DeMeer eefleefeee GceCeeeer Mekeelee DepeceeJeueer peele
Deens. ne jesie DeevegJebefMeke DemeCeeeer Mekeelee veener.
kees[e@ve pevegkeebleerue [erD ee@eqkemejeeyeesv egeqkeueDeeseF[ee Devegeceevegmeej
efJeefMe eefL eves leeej nesleele. meJe& eLece pevegkeeee Skee OeeieeHeemetv e (keesef[bie
mB[ ) ces meW pej D eejSv eS leeej kes ues peeles. ee ef ees uee eef leues Keve
(^evmeerHeMeve) Demes cnCeleele. pevegkeeleerue metevesv egmeej SceDeejSveleerue eleske
leer v e jeeyeesv egeqkeueDeeseF[medee ieele efkeb Jee Skekeele keesCeles Deefcevees
De@efme[ eefL eve efv eefce&leerle JeeHejeJes eeee mebkesle Demelees. DeMee Skekeeme kees[esv e
Demes cnCeleele. Goe. uuu ne kees[esv e efHeveeFue De@ueefv eve Deefcev ees De@efme[es
HetJe&-eefL eveeee ceeefuekesleerue mLeeve oMe&efJelees lej uuG ne kees[esv e uegefmeve ee
Deefcevees De@efme[ee eesleke Deens.
keesve (DeBieue) oesv e js<ee SkeceskeeRHeemetv e efkeleer keueuesuee efkebJee Heekeuesuee
D eens leees ceev e -
ef$ ekees Ceef celeerl e, SKeeoe
efk ejCe leeee D eef o
efy ebotY eesJeleer YeceCe keve
og mejer peeiee Ieslees, lesJ ne
efk ejCeeee ee oesv e
peeieeb ceO eeru e Ye ceCeeee
ceev eeme keesv e cnCeleele,
DeMeer keesv eeeer JeeHeke JeeKee kesueer peeles.
keesveer e lJejCe (DeBieguej Dee@eqk emeuejsMeve) eeekeej ieleerceOes oj
meskeboeme nesCe je keesv eere Jesieeleerue yeoue eleerkeele ne dw/dt = d2q/dt 2
.. .
= q = w Demee oMe&JeCeeee mebkesle Deens.
keesveer e Jesie (DeBieguej Jnsuee@efmeer) eeekeej ieleerceOes oj meskeboeuee
.
nesCeeje keesv eeee DebMeelceke yeoue. eleerkeele ne dq/dt = q = w ee
eerke De#ejeves oeKeJeCeeee mebkesle Deens.
keesveer e efJ emLeeHeve (DeBieguej ef[mHuesmeceW) SKeeee De#eeYeesJeleer YeceCe
keve Jemletes Peeuesues efJemLeeHeve. Goe. O HeeMeer uebye Demeuesuee De#eeYeesJeleer
OP 1 ves YeceCe keve Iesleuesueer OP 2 ner ogmejer peeiee cnCepes OP 1 es
keesv eere efJemLeeHeve q.
keesH eefve&k eme, efvekeesueme (1473-1543) ienceeueses mete&kesbefle eeHe
ceeb[Ceeje Heesueb[ee KeieesueMeem$e%e Je ieefCelelep%e. ns eeHe keesHeefv e&kemeee
`[er ef j Jnes uegM ev ejery eme D ee@e f ye& ece
efm eues efmece' (D eJekeeMemLe Jemletb ee
eoef#eCeebmebyebO eer) ee iebL eeejs eefme Peeues.
e@uesceer ee HeL Jeerk esb ef le ef me evleeuee
efJejesO e kejerle mete& HeL JeerYeesJeleer veJns,
lej HeL Jeer ner metee&YeesJeleer efHejle Demeueees
cele leeves eef leHeeoues. mew ebe fl eke
celeebl ejecegU s F.me. 1616 meeueer
kees Heef v e&k emeee ee ie bL eeee jesc ev e
ke@Lee@efueke ee&ee yeboer Ieeleuesuee Hegmlekeebee eeoerle meceeJesMe kesuee iesuee.
keesHeefv e&kemev es DeeHeuee efmeevleeejs eeefuele mebkeuHeveebv ee otj meeve Jew% eeefv eke
eebleereer cegntle&ces{ jesJeueees ceeveues peeles. (Heene : e@uesceer, keuee@ef[eme)
keesyeeu (Co) DeeJele&meejCeerle 9Jee ieCeeleerue Oeelet. eeee efJeuee efyebot
1495 DebMe mesequmeDeme, Glkeueveebke 2870 DebMe mesequmeDeme Deens.
F.me. 1735 ceOes pee@pe& yee@efv [ eeves eeee eLece MeesO e Iesleuee. keesyeeuee
eeceg Keeves efceeOeelet JeeHej kejleele. keesyeeu (60Co ) ne ie@cee efkejCeebee
Meeqkeleceeve eesle Demeueeves ke@vmej GHeeej Heleerl e eeee JeeHej kejleele.
keesyeeu cesef[keue DeeefCe Deeweesefieke #es$eeee erv es GHeegkele Deens. Yeejleele
`meeejme' ee DeCegYeerletv e mecemLeeefv eke GlHeeefole kesues peeles. Yeejleele Kes$eer,
peeHetj esL es efv ekesueee Keefv epeeyejesyej keesyeeueer Keefv epes meeHe[leele.
keesj [e yeHe& ([^ee DeeFme) Metv eeKeeueer 70 DebMe leeHeceeve Demeuesuee
IeveHe keeye&v e [ee Dee@kemeeF[. ceebme, ceemes efkebJee DeeF&emq ecemeejKes veeMeJeble
HeoeLe& otjJej Jeentv e vesleevee Leb[ sJeCeemeeer leeee JeeHej neslees.
keesj [er efJ epesj er ([^ee mesue) : ee, eeLeefceke efkebJee ogece efJeegleIeeleerue
Fueske^esueeF eJeener vemelees. e@e&, jsef[Dees, ke@ukeeguesj, Heesxyeue sHejskee@[&j,
ke@cesjs, erJneres efjcees kev^esue Jeiewjsle Heseqv meue mesue JeeHejleele. $eCeee Demeuesues
DeeefCe Hue@efmke DeeJejCeele sJeuesues pemleees veUkeeb[s, Hesmee mJeHeeleerue
Deceesefv eece keueesjeF&[ Fueske^esueeF, Oeveee cnCetv e, efHeleUer esHeer Demeuesuee
keeye&v eee ob[ ns meeefnle JeeHeve ee efJepesNee leeej kes uesuee Demeleele.
leJele: ns ueskeueebe efJeegleIee Demeleele.
87
keesefj ee, eeume& (1930- )
Yeejleer e Jeemlegj ev eekeej, veeiejer
mecemeeb es efv ejekejCe DeeefC e keceer
Keee&leerue Iej yeebO eCeer eeefJe<eeer cetueYetle
keece kesues D eens . leeb v eer veJeer cegbyeF&
Menjeee veiejjevesee DeejeKe[e keve
efme[keeses cegKe Jeemlegjeveekeej cnCetv e
leeeer DebceueyepeeJeCeer kes ueer.
keesj er, Fefueeeme pescme (1928- ) meWefe HeoeLeees mebMues<eCe kejCeeee
veJeerv e Heleer DeeefCe leeyeeyeleeer meweefv leke leJes eebee efJekeeme kesueeyeue
1990 meeuees jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke efceUefJeCeejs Decesefjkeve
Meem$e%e.
keesj er, keeue& Heef[&veb[ (1896-1984) Mejerjeleerue iueeekeespesv ees
efJelebekeebejs Heeblej nesCeeeer eef eee MeesO etv e kee{ueeyeue Helveer iesea
keesjer Je yevee& [es ngm es eeb eemeceJesle 1947 meeuees peerJeMeem$eees veesy esue
Hegjmkeej efceUefJeCeejs Peske JebMeere Decesefjkeve jmeeev eMeem$e%e.
keesnuej, pee@pe& (1946-1995) jesieeeflekeejke efJeefMe eefL eveebeer,
DeBef yee@ [er eer , efv eefce& leer kejCeeNee efuecHeHesM eer DeeefCe leeb eemeejKeee
DemeCeeNee ceeeueesce ee keke&jesieeee Decej HesMeer eebee mebkej keve Skeee
cegMeerletv e kee{ueemeejKee DemeCeeNee ceesv e skeueesv eue DeBefyee@[er efv ecee&Ce kejCeees
leb$e efJekeefmele kesueeyeue mesPeej efceuemeF&v e Je veerume keepe eveea eebeemeceJesle
1984 meeueee peerJeMeem$eeleuee veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs pece&v e Meem$e%e.
leebv eer leeej kesuesuee mebkeef jle HesMeerme neeefye[ escee cnCeleele. ceesv eeskeueesv eue
DeBe fyee@[eree GHeeesie jesieefv eoeve Je GHeeej oesv neR meeer efJemle=l e eceeCeele
nesle Deens.
keesuesmsj e@ue meJe& HesMeeRee DeeJejCeele DemeCeeje ejyeer egkele HeoeLe&.
keesuesmsje@uees Se[erSue efkebJee Sme[erSue ee jkeleeleerue cesoegkele eefL eveebMeer
mebeesie PeeueeJej ne jkeleeleerue JeeceOes lees efJejIeUlees. jkeleeleerue Sue[erSue
keesuesms je@ueeer HeeleUer Jee{ueeme oeeuee jke leHegjJee kejCeeNee Oeceveele
leeee meee neslees. leecegUs lee eeW oleele Je oeeee mveeet uee jkel eeee
Heee& Hle HegjJee nesle veener. Heefj Ceeceer oeefJekeejeee Pekee esT Mekelees.
(Heene oe efJekeej)
keesue@p esve memleve eeCeebceOes SketCe eefL eveebee 25 kekes DemeCeejs cenJeees
eefL eve. eeeer jevee efleHes[er Demeles. eeee MeesO e Yeejleere peerJeYeeweflekeMeem$e%e
peer. Sve. jeceebve eebv eer ueeJeuee. DeeHeuee lJeesKeeueer Demeuesuee keesue@peve
lebletbee peg[ee, lJeesuee DeeOeej esleele. ne[ebes meebO es efueie@ceW ee oesjKeb[ecegUs
yeUke jenleele; lej W[vecegUs ne[s Je mveeet Skeceskeebv e pees[ueer peeleele.
(Heene eflensjer ieesHe)
keesU mee (keesue) ue#eeJeOeer Je<eeHetJeea YetHe=eee neueeeeueerle pebieuesee
pebieues peefceveerKeeueer iee[ueer iesueer. ee pebieueeleerue Je=#eebJej eeb[ oeye DeeefCe
YetieYee&leerue G<Celee eebee HeefjCeece nesTve DebMele pJeueveev es keeUe oie[emeejKee
pees HeoeLe& leeej neslees leeuee keesUmee Demes cnCeleele. keesUmee leeej nesleevee
leeJejerue oeye, G<Celee leeleerue DeMeger eevegmeej keesUMeees oie[er keesUmee,
ueesCeejer keesUmee, keeske Demes ef JeefJ eOe ekeej He[leele. keesUmee peeUtv e
eecegKeeves G<Celee Tpee& efv ecee&Ce kesueer peeles.
keesJ eeuesJ emkeeee, meesefH eee (1850-1891) `{Jemletee keesCeleener
Skee efmLej efyebotYeesJeleer eejer efoMeebv ee nesCeeNee YeceCeeee efmeeble' ee efJe<eeeJej
ee jefMeeve ceefnuese eyebO e meJeexece jueeves eWe Dekeeoceerv es efleuee `efeyeeoex'
Hegjmkeej efouee. efleee ee leJeeJej DeeO eejuesues ieeejesmkeesHe, ieeejeskebHeeme
Deeieyeeser, efJeceeves DeeefCe Deebl eefj#e eeveele JeeHejues peeleele. pece&v e ieefCeleer
Jeeejm^emeske[tv e Ge-ieefCeleees Oe[s IesTve leele leer Heejbiele Peeueer. keesMeeree
efJekeueke meceerkejCeees JeeHekeerkejCe, Deeyesueere Heueeee efJekeeme Je Meveeree
ke[eeee jeveses efJeJeseve ee efleee eyebO eeme iee@efbiesv e efJeeeHeereves HeerSe.[er.
eoeve kesueer.
keesefMekee otj OJeveer (mesue Heesve) esee esee efJeYeeieele mebosMeJenve
JeJemLee mLeeefHele keve lee eb$eCee DeeHeeHemeele Je cegKe otjOJeveer peeeeMeer
(vesJeke&Meer) pees[leele. ee eleske efJeYeeieeuee keesMe (mesue) cnCeleele. DeMee
eCeeueermeeer GHeegkele mebosMeJenve kejCeeNee esee otjOJeveerenCe / e#esHeCe
kejCeeNee eb$eeuee mesueHeesv e efkebJee ceesyeeF&ue Heesv e cnCeleele. Skee mesueceOetv e
Jekeleer ogmeNee mesueceOes peeleevee keesMeele mLeeefHele kesuesuee eb$eCesee GHeeesie
mesueHeesv e JeeHejleevee neslees. cnCetv e ee eb$eCesu ee efHejleer mebosM eJenve eCeeueer
(jes efcebie He@efmeefueer ) cnCeleele.
keesmebyeer, oeceesoj Oecee&vebo (1907-1966) cesO eeJeer e%eses keesmebyeer
kees Celeener Skee efJe<eeeJej eYeglJe ef ceUJeCeeSsJepeer yengYee<ee, eeeefJeee,
ieefCele, mebKeeMeem$e, Yeeweflekeer, mebmke=le,
Fef l eneme, v eeCekeMeem$e Fleeoer es
DeOeev e-ef eb lev e-mebM ees O ev e Je uesKeve
kejCeele Jee jeef n ues .
er.Deee.SHe.Deej.men yeNeee mebmLeeletv e
leebv eer keece kesues. veeCekeMeem$eeee
DeYeemeeme ieef Cele Je mebKeeMeem$eer e
HeleeReer pees[ osTv e leeb v eer Heg jeleve
keeUeleerue veeCeebee Deblejbieeee MeesO e
IesTve DeYeemeHetCe& efv e<ke<e& kee{ues.
kee@ eesH e, pee@ve [iueme (1897-1967) eese@v e ee cetuekeCeebee Jesie
Je lee eesies leebee eeer Demeuesueer T pee& Jee{efJeCeejs GHekejCe efv ecee&Ce
kes ueeyeue Sv ex m e@c eme Jee@ uve eeb ee meceJes le 1951 meeueee
Yeew eflekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efc eUefJeCeejs efy eefMe Meem$e% e. leeb ee
ee GHekejCeeuee kee@keee@He -Jee@uve pevejsj Demese v eeJe efceUeues Deens.
ee JesieJeeve eese@veee ceeje keve Skee cetueJeees Heeblej ogmeNee cetueJeele
88
kejCeees lemese ke=ef$ ece efkejCeeslmeejer HeoeLe& efv ecee&Ce kejCeees leb$e leebv eer
efJekeefmele kesues nesles.
kee@Ke, je@ye& (1843-1910) er yeer cnCepese #eejesieeee pebletbee
MeesO e ueeJeueeyeue 1905 meeueee peerJeMeem$eeee veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs
pece&v e JewekeMeem$e%e. leebv eer De@v Le@keme ee
jesi eeee peb letb eener MeesO e ueeJeuee.
keesuekeeleeleerue Huesi eee meeLeerle leebv eer
Huesiees peblet Gbojebejs mebeefcele nesleele
ns oeKeJetv e efoues. efmueefHebie efmekevesme ne
jesie lmes - lmes ceeMeebleHex mebeefcele nesle
Demeueeesner leebv eer oeKeefJeues . SKeeoe
peerJeeCet KejesKeje jesiekeejke Deens keer
keee ns eeesieMeeUsle leHeemetv e HeenCeeeer
Hele leebv eer efJekeefm ele kesueer. kee@K me Heesmeguesdme ee veeJeebv es DeesU Keueer
peeCeejer leebeer ner ceeie&oMe&ke leJes Deepener meJe&ceeve Deensle.
kee@veefnce, pegefueDeme (1839-1884) ee pece&v e Meem$e%eeves DeeOegefv eke
eeeese fieke efJ eke= efleMeem$eeee Heeee Ieeuetv e efo uee. Skee peer Jeble yes[ keeee
Deele[eeee leesuekeeJej (efcemesb^erJej) De@mesefke Deecueeee Lesbye eketve nesCeeNee
eefleef eeelceke yeoueeb ee leeves SKeeee eef ueled efe$eHeemeejKee DeeuesK ee
yeveJeuee. eeef MeJeee leeves keke&jesie-peveveeefJe<eeer DeeHeueer mesu e-jsm efL eDejer
ceeb[ueer, peer veblej peievceeve Peeueer.
kee@c Heke ef[mke (meer[ er) OJev eer, ef e$e efkebJee efu eefKele cepeket j ee
ceeOeceeb ceOeerue ceesee eceeCeeleerue ceeefn leer efJeegledegb yekeere mJeHeele meeJetv e
sJ eCeejer es erMeer leyeke[er. eeJejerue mebieerle efkebJee eueledef e$e HejleHejle
Sskelee esles efkebJee Heenlee esles. leemeeer uesPej Peesleeee JeeHej neslees. Debkeere
eCeeueeree JeeHej keve ceeefnleer meeJeueer peeles. leyeke[eree JeeHej mebieCeke,
keeeJe cegke eebeeceOes neslees.
kee@cHve eef eee (kee@cHve FHeske) `#e' efkebJee ie@cee efkejCe pee keW er Jele&g U eojceev eee Yeeie
JesUsme SKeeee HeoeLee&Jeve HejeJeleeale nesleele lee JesUsme leeeer Tpee& keceer
nesles, cnCepese lejb ieueebyeer Jee{les Je veeMe HeeJeuesueer Tpee& lee HeoeLee& letv e
Fues ke^e @v e yeensj ekeCeemeeer JeeHejueer peeles , ner kee@cHve eebv eer MeesO etv e
kee{uesu eer eefeee.
kee@cHve, DeeLe&j ne@ueer (1892-1962) eeume& er Deej efJeumeve
eebeemeceJesle 1927 meeueee YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej eeHle kejCeejs
Decesef jkev e Yeewef lekeMeem$e%e. keeye&v eee legke[eeJej #e-efk ejCeebee ceeje
kes ueeJej efJeKegjuee peeCeeNee #e- efkejCeebee lejbieueebyeerl e Jee{ nesles ns
leebv eer oeKeJetv e efoues nesles. leecegUs #e-efkejCeebes ekeeMekeCe DeeHeueeke[erue
Tpee& keeye&v eceOeerue Fueske^e @v euee osT Mekeleele ns efme Peeues . keJeevce
efmeevleeuee leecegUs Heger efceUeueer. lemese, ekeeMe ne Skeee JesUer keCe
DeeefCe lejbie DeMee oesv neResner iegCeOece& OeejCe kejlees ee mebkeuHevesuee yeUkeer
Deeueer . peieeleueer Heefn ueer eeeese fieke DeCegYeer yeebO eCeeee Heceea eeb ee
ekeuHeelener leebv eer cenJeeeer Yetefc ekee yepeeJeueer.
kee@[xe kees[xe ee eeCeer Jeiee&le Heeeree keCee Demeuesues meJe& eeCeer esleele.
kees[e&e Jeiee&leerue eeCeebv ee Heeeree keCeeefM eJeee Mejerjeee Deele meebiee[e
Je Je=efbiele He=ere esleemebmLee Demeles.
kee@j [^e@ e GYee efoMesv es GbeJeeeee mJeHeele Demeuesuee Heeees keeHe[.
JesueJns keeHe[emeejKese ns keeHe[ Deens. Ske Keeuees meeOes keeHe[ DeeefCe
leeceOes yejesyej iegbHeJeuesu es Jejes GbeJeeeee Heeees keeHe[ DeMee oesv e
ekeejee keeHe[eeer efv eefce&leer Skeee JesUer ee ekeejekeefjlee kesueer peeles.
kee@j ce@k e, De@ueve (1924- ) : ke@mke@veee MeesO eemeeer iee@[es newv meHeeru[
eebeeyejesyej peerJeMeem$eeleerue 1979 meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke efceUefJeCeejs
oef#eCe Deeefekesle pevceuesues Decesefjkeve YeeweflekeMeem$e%e.
kee@ve&yeie&, DeeLe&j (1918-2007) [erSveS jsCetee eefleHe efv eefce&leereer
peerJejemeeeef v eke eefeee mHe keve HesMeeryeee JeeleeJejCeele [erSveS jsCeteer
eefleHes efv ecee&Ce kejCeees leb$e efJekeefmele kesueeyeue mesJnsjes DeeseesJee eebee
meceJesle 1959 meeueee peerJeMeem$eeee veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs Decesefjkeve
JewekeMeem$e%e. leebveer ke=ef$ece Heleerv es efJe<eeCetleerue peweJf ekeee me#ece [erSveS
jsCet yeveefJeCeelener eMe mebHeeove kesues.
kee@ve&yeie&, je@p ej [sefJ n[ (1947- ) [erSveSceOeerue pevegkeere ceeefnleeres
otl e. DeejSveSceOeerue ceeefnleerle Heebl ej kejCeeNee peveg keere eefees ee
DeCegmlejeJejerue efJeJejCeeyeue 2006ee jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej
efceUefJeCeejs Decesefjkev e peerJejmeeeveMeem$e%e. leebes Je[erue DeeLe&j kee@v e&yeie&
eebbv eener veesyesue Heg jmkeej efceUeuee neslee.
kebkeCeeke=leer (De@veume) oesv e Ske
kebkeCeeke=leer #es$e p(R2-r2)
kebpeke eFJne [eseeb ee oesv ner HeeHeCee Je [eseebl euee meHes o
HeoeLeeJejerue HeeleU
Je HeejoMe&ke HeeHege.
met#ce jkeleJeeefnvee
eeuee ueeieCeejer
Hees< eke Jes
HegjJeleele.
keb peke eFJnebc egU s
[es eeb le eqm v eiO e
HeoeLe& HeePejlees .
89
leecegUs [es Us ceT Je HeeCeer oej jenleele. DeeJet nee ece jlees.
Goe. 2 3 eeee ece 32 lej 2 3 5 eeee ece 23
ke egefj ece (Cm) 93 DeCegeceebkeees ceeveJeefv eefce&le efkejCeeslmeejer cetueJe. 1 -2 1 2 3 23
4 1 32
ke egj er (Skeke) efkejCeeslmeejer cetueJeeeer efkejCeeslmeejer Nneme #ecelee
efkeb Jee efeeeefMeuelee ceespeCeees keegjer Skeke. jse f[ece eceeCe ceevetv e `Ske 3) efJ ekeuepe ([sefjJnsef Jn) efp elekeee JesUe Heueeee efJekeueeb ke kee{uee
keegjer' eeeer JeeKee kesueer peeles. Ske e@ce 226Ra Jemlegceeveeee jsef[ececeOetv e lees.
Skee meskeboele 3.7 1010 SJe{ee DeCet bee Nneme neslees eeueee `Ske dy
keegjer' Nneme Demes cnCeleele. JeJenejele Ske keegjerHes#ee efceefuekeegjer DeeefCe dx
ceeeeeskeegjer ner ueneve Skekes JeeHejueer peeleele. 2
dy

ke egj er, efH eSj (1859-1906) 1903 meeuees YeeweflekeMeem$eees veesyesue dx 2

Heeefjleesef< eke DeeHeueer Helveer (ceejer keegjer) DeeefCe Deebjer yeskesjsue eebeeyejesyej
efJeYeeietv e efceUJeCeejs eWe YeeweflekeMeem$e%e. leebv eer egbyekelJe, mHeefkeerYeJeve, 4) efJekeueke meceerkejCes ef Jekeuepeeee peemleer peemle keese fkesJeve
efHePees Fueske^erefmeer eele mebMeesO eve kesues. meceerkejCeeee ece jJeuee peelees.
Oeeletbee egbyekeere iegCeOecee&ee DeYeeme dy
keve leebv eer Demes oeKeJetv e efoues keer dx
efJeefMe leeHeceeveeee Jej, Oeeletbes egbyekeere 3
dy dy
ieg CeOece& v eenermes lejer nesleele veener lej
veieCe nesCeeSJe{s keceer nesleele. lee dx 3 dx
efJ eefMe< leeHeceeveeuee `keeg jer leeHeceeve'
Demes cnCeleele. leebv e r Demes oeKeJetv e efoues eceiegefCele (He@keesefj Deue) 1, 2, 3,.... n ee Heefnuee mJeeYeeefJeke
keer SKeeee mHeefkeeJej oeye ef oueeme Oeve HetCeekeeee iegCeekeejeme eceiegefCele cnCeleele DeeefCe les n! efkebJee >n ee
leele efJeegl ed efJeYeJe efv ecee&Ce nesles. ee Ievesueee efHePees- Fuesefke ^efmeer Demes mebef#eHle Heele efueefnleele. pemes 1! efkebJee >11;2! efkebJee >212 2, 3!
cnCeleele. efHePees Fueske ^erke mHeefke ns Fueske ^e@ef v ekem e GHekejCeebee Ske efkebJee >31236;..... 5! efkebJee >512345120 Fleeoer.
cenJeeee Ieke Deens. mecepee 789101112 ee eleerkeele efueneeee Peeueeme ee iegCeekeejeuee
123456 ves iegCetv e efMeJeee leevese Yeeefieues Heeefnpes. cnCepes ceie
ke egj er, ceejer mkeuees[esJ emkee (1867-1934) YeeweflekeMeem$e (1903) (123456)789101112
Je jmeeeveMeem$e (1911) DeMeer oesv e veesyesue Heeefjleesef<ekes efceUefJeCeejer Heesueb[ceOes
123456
pevce Peeuesueer eevmeefv eJeemeer ceefnuee Meem$e%e. YeeweflekeMeem$eeleues Heeefjleesef<eke
efkejCeeslmeeefjles ee MeesO eekeefjlee Heleer efHeSj keeg jer Je Deebjer yeskesjsue eebee 12!/6! Demee Jekele kejlee esF&ue.
meceJesle efceUeues nesles. lej egjes fv eeceee Keefv epeeHeemetv e Heesueesefv eece (Po) lemese
jsef[ece ee oesv e veJeerv e cetueJeebee MeesO eekeefjlee jmeeeveMeem$eeleues Heeefjleesef<eke eceee (HejcegsMeve) Jemletbee mebe efkebJee lee mebeeleerue keener Iekeebeer
mJeleb$eefjlee efceUeues nesles. ee mebMeesO eveeceOes efleuee efceUeuesuee efkejCeeslmeejeee eefcele leNnsv es ceeb[Ceer kejlee esles leer. pemes a, b, c JemletbHewkeer Skee JesUer 2
cee$escegUs jkeleeee keke&jesieeeer yeeOee efleuee Peeueer Je leelee efleee Deble Jemlet IesTve ab, ba, ac, ca, bc, cb DeMee 6 ekeejs jev ee nesleele. lemese
Peeuee. eflevner Jemlet IesTve abc, acb, bca, bac, cab, cba ee 6 jevee efceUleele.

ece (Dee@[&j ) eceoMe&k eebk e (Dee@ef[&veue vebyeme&) ece oeKeJeCeeNee HetCe& mebKee 1, 2,
1) efv eOee&jke (ef[efce&v eb) jebiee Je mlebYeele Demeuesuee meceeve Ieke mebKee 3, ...
efv eO ee&jkeeee ece jJeleele.
Goe. 2 3 4 ee efv eOee&jkeeee ece 3 Deens. eceefvejHes#e (kee@cegsefJn) mebKeebee DeLeJee Heoebee keesCeleener ece
4 2 5 Iesleuee lejer efeee DeefJ ekeejer . pemes De, ye ee keesCeleener efkeb celeerm eeer
1 6 2 De+ye ye + De; Deye yeDe. yesjerpe Je iegCeekeej ee efeee eceefv ejHes#e
keejCe Gej lese jenles. 3+5 5+3 8 DeeefCe 35 53 15
2) DeeJetn (ce@ef^keme) eele jebiee Je mlebYe eebeele esCeeNee mebKeebJeve
90
eefcele pees[er (Dee@[&[& HesDej) efJeefMe< eceeves esCeeNee oesv e eueebee Gleebleerme Jesie Deeuee. ebHeke, efHebHeU Fleeoer Je=#e DeefmlelJeele Deeues. ceOeOeejer
efkebceleer. pemes eleueeleerue efyebotee x, y efv eoxMekeebeer pees[er (x, y) Hegues DeeefCe keerke eebee meceeblej Gleebleereer megJeele Peeueer. meeiejer eeCeer
pevceues. He=L JeerJej mejHeCeejs eeCeer DeeefCe [eeveesmee@jes jepe, lej HebKejefnle
eeeesp esefveke Fbp eerve YetefmLej GHeen DeJekeeMeele mLeeefHele kejCeemeeer HeesnCeejs He#eer DeefmlelJeele Deeues. HebKe, efHemes-kesme DemeCeejs He#eer Deeues DeeefCe
JeeHejuee peeCeeNee D eeqiveyeeCeeleerue Fbpeer v e. eeleerue FbO eve Deefl eMee Leb[ leebee Gleebleereer megJeele Peeueer. ee keeueKeb[eee MesJeerM esJeer memleve
leeHeceeveeuee meeJeuesues Demeles. leeJevee ee Fbefpeveeuee ns veeJe He[ues Deens. eeCeebee pevce Peeuee. (Heene FDees efmeve keeueKeb[, YetieYeea e keeueKeb[)
eeceOes meeOeejCele JeHeeleerue veee^espeve Jeeetee FbO eve cnCetv e JeeHej neslees.
eees leeHeceeve Metv eeKeeueer 196 D ebMe meseq umeDeme Demeles . lee JeHe esyme, n@vme De@[e@uHe (1900-1981) Meke&je eeeHeee efeesleerue
veee^esp evees JeeetceOes Heeblej kesues keer lees emejCe HeeJelees DeeefC e leeee meeeef ke Deecueeeeee MeesO e ueeJeueeyeue SHe. efueHeceve eebee meceJesle
eeb[ oeyeeHeeser Fbefpeveeleerue oee efHe ueeielees. Yeejleere DeblejeU mebMeesO eve 1953ee peer JeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUef JeCeejs Fbiueb[efv eJeemeer pece&v e
mebmLesv es DeMeer Fbefpeves efJekeefmele kesuesueer Deensle. Meem$e%e. ee eeeme Deelee `esyme ee' Demes cnCeleele. Meke&je, eefL eves ee
jemeeeef v eke HeoeLee&bH eemetv e eeefCeoerkejCeeefeesejs efv ecee&C e nesCeejs jemeeeefv eke
ef eue ceemes : Debeeqke&kee ee yeHee&eefole Keb[eYeesJeleeueee ieejuesuee Ieke Je Glmeefpe&le nesCeeje keeye&v e-[ee-Dee@k emeeF[ Jeeet lemese HeeCeees
meceg ele cees ee jsCet ee Iekeeb es mHeerkejCe esye eeeejs kejCeele Deeues.
eceeCeeJej efc eUCeejs
keesUb yeerm eejKes ceemes. e@ce, [esveeu[ pes. (1919-2001) ceeveJeer Mejerjeleerue, neceexv e DeeefCe
eebeer ueebyeer 10 les 500 lelmece jmeeeveebes keee& ke Mekeleerue Demes jsCet ke=ef$eceefjlee mebMuese f<ele
efceceer Flekeer Demetv e ee kesueeyeue 1987 meeuees jmeeeveMeem$eees veesyesue Heeefjleesef<eke efc eUefJeCeejs
ceeMeeb ee Mejer jeletv e Decesefjkeve jmeeeveMeem$e%e,. Mejerjeleerue, pewJejemeeeefv eke efeeele Yeeie IesCeeNee
DeVe MeesO eleebv ee lemese jmeeeveebes ef$eefceleere jsCet peemle keee&#ece Demeleele. ner mebkeuHevee { kejCeees
Hegv elHeeoveeee keeUele esener eeb v eee peeles.
ekeeMe yeensj Hee[lees.
Debeeq ke&ke Keb[eJejerue eesvee@ceerj DeefleMee Deetke keeueceeHeve kejCeejs eb$e. DeeeqCJeke Ie[eeUs
He#eer lemes e es L es GHeueyOe nes CeeHetJeeaee keeUele eesv ee@ ceer j cnCetv e Dees UKeueer peeCeejer
D ee{UCeeNee Ie[eeUs DeefleMee Deetk e
os JeceeMeeb es ef eue ns keeueceeHeve ke ve Jes U
ecegKe Keee Deens. oeKeJeer le Demele. eele
yeensj er ue nJeeceeveebl e
eerk e, e@eqvmeme (1916-2004) efyeefMe Meem$e%e. [erSveSeer jev ee pescme (Jewe f Meeev es leeHeceev eele)
Jee@meveyejesyej MeesO etv e kee{ueer. leeyeue leebv ee 1962 es Jewekeeleues veesyesue nes C eeNee Hejkeeb c egU s
Heeefjleesef <eke efJeYeeietv e osCeele Ie[eeeeee keeueoMe&k e
Deeues. eerk e eebv eer pesv esef ke #ecelesceOes yeoue efkebJee Hejke
kees[efJe<eeer cet ueYetle mebMees O eve He[t ve osCeeeer keeUpeer IesTve
kes ues . leeeyejes y ej eefL ev e Keeme efceeOeeletb eer efv ejefv ejeUer
cnCepese efnme@v eeer jevee DeeefCe ees yeveefJeueer peele Demele. eesv ee@c eerj Ie[eeeebee GHeeesie eecegKeeves
keee& eeefJe<eeer leebv eer mebMeesO eve penepeebJej kesuee peele Demes. (Heene De@e@ef ceke keuee@ke)
kesues. 1976 Heemetv e leebv e r meeuke
Feqvmet Dee@He yeeeesuee@efpekeue eesceer ece (Cr ) DeeJele&meejCeerle meneJee ieCeeleerue ns cetueJe. eeee
m[erpe ee mebmLesle eeOeeHeke cnCetve keee& kesues. efleLes leebv eer ceWot mebyebO e rle mebMeesO eve efJeuee efyebot 1900 DebMe mesequmeDeme, Glkeueveefyebot 2642 DebMe mesequmeDeme
neleer Iesleues. eevmeerme eerke eebv eer 1966 les 1994 ee keeUee eej cenJeeeer ecegKe Keefv epe eesceeF. efv eUmej Heeb{je, keerCe HeCe efmetU Oeelet. msv euesme
Hegmlekes efue fnuee.r (Heene Jee@meve, pescme) efmuemeejKeer mebefcees leeej kejCeeme, Huesefbie kejCeele eesefceeceee JeeHej
kejleele. F.me. 1797 ceOes eWe jmeeev eMeem$e%e uegF&me Jeeekeegueerv e eeves
essefMeDeme mee[slesje keeser Je<eeHetJeea meg nesTve megceejs meele keeser Je<ex eesceeF ee Keefv epeebletv e eLece eesceerece efceUefJeues.
efkeuesuee keeueKeb[. ee keeUele Deeefekee DeeefCe Gej Decesefjkee JesieUs
Peeues, Yeejle Gejske[s mejket ueeieuee. nJeeceeveele megO eejCee Peeueeves pewefJeke eesc@eiveve ceeveJe : kee@kesefMeeve JebMeere Gbe, lee, ieesNee keele[eree DeeefCe
91
keJeeree Deekeej ceese DemeCeeje ceeveJeJebMe. ne egjesHeele F.me. HetJe& megceejs
35000 les 8000 ee keeueKeb[ele Deefm lelJeele Demeueees HegjeJes Dee{Utv e
esleele. ee JebMeees peerJeeMce eevme esL es meJe&eLece Dee{Utve Deeues. DeeOegefv eke
ceeveJepeeleereceeCes SkeceskeebMeer mebYee<eCeeejs mebJeeo meeOet MekeCeeje ne Heefnuee
ceeveJe JebMepe Demeueees ceeveCeele esles . (Heene efv eD eB[jL e&ue, Dee@m ^@
ueesefH eLes keme)
keueLeer (Lee@eqcyeve) jkele meekeUCeeee Debeflece DeJemLesle Heeeefyev eespesv ees
Heeeefyev eceOes Heeblej kejCeeje efJekej. leecegUs jkele meekeUles Je jkeleeeJe
Leebyelees. (Heene Jeeefnveer keueLeve)
keueeT[, Deueye& (18991983) yesefupeececeOeerue HesMeerMeem$e%e.
eeuee 1974 meeuees peerJeMeem$e DeeefCe Jew ekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjlees<eke
efeefmDeeve os ogJe DeeefCe pee@pe& He@uee[ eebeeyejesyej efceUeues. leebv eer HesMeereer
jevee Je keee&Heleer eebee MeesO e Iesleuee. efJeegle HejceeCet met#ceoMe&ke MeesO ekeeee&le
les Deiesmej nesles DeeefCe leebv eer keener ekeejee keke&jesieebyeueosKeerue mebMeesO eve
kesues.
keueeke&, DeeLe&j eeume& (1917-2008) Fbiue[ceOes pevceuesues HeCe
1956 meeueeHeemetv e eeruebkesle mLeeefv eke Peeuesues peieeefme Fbepe efJe%eeveuesKeke.
kesJeU leerv e GHeenebe JeeHej keve mebHetCe&
peieYej mebo sMeeb es oUCeJeUCe kejlee
es F&ue ner leebeer mebkeuHevee Deepeee
otjmebeej eCeeueerHeeeer ele#eele Glejueer
Deens. efJe%eevekeLeebmeeereer vesyeguee DeeefCe
egiees Heeefj leesef<ekes leebv ee efceUeueer nesleer.
YeefJe<eeleerue DeblejeUeleerue peerJeveMewueeres
JeCe&v e kejCeejer leebeer mHesme Deesef[ meer
ner keeob yejer ceeefuekee ieepeueer nesleer. leeJej DeeOeeefjle efe$eHener ueeskeefee
Peeues nesles.
keueerve [sJ nueHeceW cesk e@efvePece (meer[erSce) keeye&v eegkele Tpee&-eesleecegUs
JeeleeJejCeeleerue keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[es eceeCe Jee{les. lesJne, keeye&v ejefnle
FbO eves JeeHeve JeeleeJejCeees keceerlekeceer eot<eCe JneJes, eemeeer eelve peejer
Deensle. keueerv e [sJnueHeceW ceske@efv ePece (meer[erS ce) ee leb$e%eeveeejs Ieeleke
Jeeet bee Glmepe&v eeuee DeeJej Ieeleuee peele Deens. pew efJeke Fb O eveeee Jee{lee
JeeHej ne leeeee Yeeie Deens. lemese efJeegledMekeleer, meewjTpee&, Je peueMekeleer
eebee JeeHej ee DeefYeveJe leb$e%eeveele DebleYe&tle Deens.
keuegie, De@jve (1926- ) veteqkeueke Deecues DeeefCe eefL eves eebee efceUtv e
yeveuesuee mecetneee ef$eefceleer jevesee MeesO e IesCeejs Fbepe peerJeYeeweflekeMeem$e%e.
leebee pevce efueL egD eeefv eeele Peeuee neslee. veteqke ueDeesPeesc me ee HesM eerleerue
DeJeeJeeee jevese MeesO ener leebv eer Iesleuee. 1982 meeueee jmeeeveMeem$eeleuee
veesyesue Hegjmkeej leebv ee osCeele Deeuee neslee.
keuesH esce@efveee : Ske ekeejee ceveesefJekeej. eeeer yeeOee Peeueeme Jemlet,
ceie lee cetueJeeve Demeesle Jee vemeesle, eesjCeeeer DeveeJej Fe nesles. DeeHeCe
ns kee kejlees Deenesle efkebJee eesjer kesJne kesueer nsner iCeeuee mecepele veener.
eesjer kejCeeHetJeea leebeer ceveefmLeleer DeefleMee leCeeJeemle Demeles. HeCe eesjer
keve PeeueeJej leebeer lee leeCeeletv e megkee nesles.
keueesj erve (Cl) 17 DeCegeceebkeeee n@ueespeve ieeleuee efnjJe efHeJeee
jbieeee, [eseebv ee PeeWyeCeeje, Jeeme Demeuesuee Jeeet. HeeCeeee MegerkejCeemeeer
lemese Hue@efmkeee efv eefce&leermeeer leeee GHeeesie neslees. ne mJele peUle
veener; HeCe pJeueveeme ceole kejlees.
keueesj esH euegj es keeye&ve (meerSHemeer ) keueesefjve, He ueesefjve DeeefCe keeye&v e
eeb es meWefe mebegi e. ns Meerleie=ns D eeefCe MeerleHesee eeble nJee Leb[ sJeCeemeeer
ceesee eceeCeeJej JeeHejues peeles. Fueske ^e @efv eke G eesi e D eeef Ce Sjes mees ue
(HeJeejs) eeb meeerner les JeeHejues peeles. meeOeejCeHeCes ns Je Heejmes GHeJeer
veener; Hejb leg #eesYeeJejCeeJej D emeuesu ee D ees Peesv eee L ejeuee peb yet Heej
ef kejCeeb ee npesj erl e ee meb egi eeee GHeJe neslees. meer SHemeer ee leerJ e
HeeleUercegUs DeesPeesv eee L ej efJeleUtv e OegJ eeosMeele DeesPeesv euee ef He[ues
Deens Demes cnCeleele. ee efeletv e pebyetHeej efkejCe He=L JeerHeele Hees nesetv e
peerJ eme=erme Oeeskee efv ecee&C e kejleele. leecegUs 1979 meeueeHeemetv e leeb eeJej
yeboer IeeueCeele Deeueer. 1987 meeueer ceeBef^eue esL es Yejuesuee je^kegueeee
Heef j<eosl e ee ieeleerue mebegi eebJej HetCe&HeCes yeboer IeeueCeeee efv eCe&e IesCeele
Deeuee nes lee.
keJ eeve&j er meOeeee keeUeHeemetv e 20 ueeKe Je<eeHetJeeaee YetieYeeae keeueKeb[.
ceeveJeeeCeeee Goe ee keeueKeb[ele Peeuee. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
keJ eeverefHekesMeve SKeeee HeoeLee&es efkebJee leeleerue Iekeeb es ceespeceeHe.
keJ eejbeF&ve osMeeyeensve DeeCeuesuee Jemlet, mepeerJe lemese mepeerJepeve
HeoeL e& efv epe legke Deensle eeeer Kee$eer keve IesCeemeeer leebv ee FlejebHeemetv e
mebHetCe& Deueie sJeCeeeer JeJemLee. jesiepebletbee GHemeiee&v eblej leebv e GyeJeCeermeeer
ueeieCeeje keeU. ee Deueie DeJemLes le IeeueJeueeveblej jesieeeer ue#eCes ve
efomeueeme De[keJetv e sJeuesuee Jemletme efkebJee mepeerJeeme juesuee keeceemeeer
JeeHejleele.
keJ eekeme& meJe& HeoeLeees Deeefoce cetuekeCe. keJeekeme& Je leebv ee SkeceskeebMeer
pees[ Ceejs iuegD ee@v me eebes efceUt v e ees e@v e, vet^e@v e eebmeejKes DeCetbes Ieke
leeej nesleele. ner mebkeuHevee 1963 meeueer cejs pesueceeve eebv eer ceeb[ueer. megJeeleerme
oesv e ekeejes keJee@keme& ie=nerle OejCeele Deeues. leebleerue U keJeekeme&Jej 2/3 e
Flekee efJeegledY eej Demelees, lej d keJeeke&Jej -1/3 e Flekee efJe egledY eej
Demelees Ske eese@v e ne oesv e U Je Ske d keJeekeme& Ske$e esTve yevelees Je
cnCetv e leeJej Skeboj efJeegledYeej +1 e lej vet^e@v e yeveCeekeefjlee oesv e d Je
Ske U Demes leerv e keJeekeme& Ske$e esleele Je cnCetv e leeJejerue efJeegledYeej Metv e.
ee oesv ner keJeekeme&es Jemlegceeve eese@v eee 1/3 SJe{s Demeles. meOee Skeboj
92
18 keJeekeme& Je lesJe{se cnCepes 18 DeBe fkeJeekeme& %eele Deensle. eebv ee jbie,
mJeeo eebmeejKes Flej Decetle& iegCeOece&ner Deensle.
keJ ee&Pe ueeJnejmeeee leeHeceeveeJej SiO2 efmeefuekee@v e [ee Dee@kemeeF&[
efJeleUtv e, efv emeiee&le keJee&Pees mHeefke efJeHegue eceeCeele leeej Peeuesle. MegO o
SiO2 efJeleUJetv e Deleg ece ekeejes keJee& Pe mHeefke efkebJee efmeefuekee keee
leeej kejlee esles. ceesnmeee Cekelesee HeerJej, keJee&Peeer Cekelee 7
Deens . ekeeMekeere GHekejCes, keee G eesie, De@ yesefmeJnmed Jeiew jsle keJee&Pe
mHeefke JeeHejleele. keJee&Pe mHeefkeeble efHePeesFuesefke^ke iegCeOece& DemeueecegUs
Fueske^e@efv eke GHekejCes, jsef[Dees, j[ej DeeefCe keJee&Pe Ie[eeUs eele leebee
JeeHej neslees.
keJ ee&Pe Ie[eeUs (keJ ee&Pe Jee@ esme) : keJee&Pe mHeefkeebee eHf ePeesFuesekf e^ke
iegCeOecee&ee JeeHej keve keJee&Pe Ie[eeUs leeej kejleele. keJee&Peee eleske
mHeef keeeer, keb Heve HeeJeCeeeer v ewm eef ie&k e JeejbJeeefj lee Demeles. eeb ieuee
KeieesueoMe& k e leyeke[er (De@m^ esuesye) DeJekeeMemLe Jemletbeer mLeeves
ceesspeCeemeeer ceOeegieele JeeHejues peeCeejs leyeke[eree mJeHeeleues meeOeve.
ner leyeke[er cnCepes veblejee keeUele efJekeefmele Peeuesuee <e[ebMeeb$eees Hegjeleve
He Deens. ee leyeke[eree JeeHej keve JesU meebieCesner Mekee Jneees. (Heene
: <e[ebM eeb$e)
KeieesueYeeweflekeMeem$e (De@m^esefH eefp ekeme) KeieesueMeem$eeMeer mebyeebfO ele
Demeuesuee YeeweflekeMeem$eeee DeYeeme kejCeejer KeieesueMeem$eeeer MeeKee. eele
ieg lJeeke<e& Ce, JeCe&H eMeem$e, meeHes #eleeJeeo, D eCeg Meem$e eebm eejKee
YeeweflekeMeem$eeleuee efJeefJeOe MeeKee DeeefCe GHeMeeKeebee GHeeesie kesuee peelees.
KeieesueMeem$e (De@m^e@vee@ceer) efJeeeleuee ien, ueIegien, Oetcekeslet, leejs,
ke=<CeefJeJejs, lespeescesIe, oerefIe&kee eebmeejKee meJe& ekeejee DeJekeeMemLe JemletbJej
mebMeesO ev e kejCeejs Meem$e. eele efJeeefv eefc e&leer DeeefCe leemebyebO eerle efJe<eeebeener
DeYeeme neslees. Keiees ueMeem$eele DeJekeeMemLe Jemletbke[tv e esCeeNee vegm elee
m H ee fk e e ee
JeejbJeeefjlesle, Je<e&Yejele
Ske oMeebM e
mesk eb oeHes #eener keceer
Hejke He[t Mekelees.
keJee&Pe Ie[eeUebc egUs
D eet k e keeueceeHev e
Heeje meeseeres Peeues
Demetv e peieYejee Ie[eeUeble DeeefCe keeueceeHeveeee GHekejCeele keceeueereer
megmet$elee D eeueer Deens.
eqk eJ ebue Jemlegceeve ceeHeveemeeer efkeueese@ce ns Skeke cenJeees Deens. Oeeve,
Yeepeer Je Flej GlHeeove JeiewjWes ceespeceeHe kejCeemeeer ns Skeke JeeHejleele.
100 efkeueese@ce cnCepese Ske eqkeJebue ns Skekener meeseermkej jles. DeLee&le,
10 eqkeJebue 1 ve (cesef^ke)
[eseebv ee efo meCeeNee ekeeMeefkejCeeby ejesyeje jsef[Dees , DeJejke le, pebyet Heej,
#e D eeefCe ieecee efkejCeebee lemese v et^er v eesmeejKee keCeebeener Jes O e Iesl euee
peelees . ns JesO e HeL JeerJejee efJeefJeOe JesO eMeeUebletv e Je DeblejeUeletv ener Iesleues
peeleele. (Heene : DeblejeUefJe%eeve)
KeieesueMeem$eer e Skeke (De@m^e@vee@efcekeue egefve) HeL Jeer DeeefCe metee& ee
ojceevees mejemejer Deblej. mete&ceeuesleerue Deblejs oMe&JeCeeme ns Skeke GHeegkele
jles . Ske Keieesueer e Skeke ns megceejs 1.496 keeser efkeuees ceerj Flekes
Yejles.
Keeerk ejCe (ke@m^sMeve) ner Ske Mem$eefeee D eens. ner Mem$eefeee
eeCeebes Je=<eCe kee{tv e leebv ee veHegbmeke kejCeemeeer kesuee peeles. ner Mem$eefeee
yewue, keg $es, Iees[s Fleeoer peveeJejebJej kesueer peeles.
Ke[t (ee@k e) : Deefl eMee yeejer ke keCeer Demeuesuee ceT Ke[ke, ecegKe
93
Ieke egv eKe[er. tL eHesm, meeQoe&emeeOeves JeiewjWle ee Ke[keeeer Deleer yeejerke
Het [ JeeHejleele. MeeUsleerue keeee HeeeJej Heeb{jer De#ejs GceefJeCeeje
Ke[t lees ne veJns. ke@efuMeece meuHes JeeHeve, HeeebJej efueefnCeeNee Ke[tee
keeb[ee leeej kejleele. (Heene Jeer yeebO ekeece)
Keles (Heef&ueePeej) Pee[ebv ee peceerv e, HeeCeer Je JeeleeJejCe eebeeceOetv e ve
efceUCeeNee Hees<eke Jeeb ee m$eesle. Pee[ebee lemese efHekeebee Jee{erkeefjlee
Keleebee GHeeesie neslees. meWefe Keles DeeefCe jemeeeefv eke Keles Demes Keleebes oesv e
cegKe ekeej Deensl e. pewef Jeke ee efJeIeveMeerue HeoeLee&ee JeeHej keve
meWefe Keles leeej kejleele. keejKeeveebceOetv e jemeeeefv eke eefeeebejs jemeeeefv eke
Keles efceUleele. leer yengO ee DemeWefe D emeleele. nefjleeebleerHeemet v e Yeejleele
jemeeeefv eke Keleebee JeeHej KetHe Jee{uee.
Keefvepe lesue (et[ Dee@F&ue) peecf eveerKeeueer Hegjuee iesuesuee meWefe HeoeLeeee
kegpeCeeee eefeesletve leeej Peeuesues JeHe FbO eve. Deepeee egieeleuee ne meJee&le
cenJeeee Tpee&m$eesle Deens. les Ke[keecb eOetv e efceUles ee mecepegle rv es leeuee Hese^ sefueece
ns veeJe efoues iesues (Hes ^ems e cnCepes Ke[ke). eeeeHeemetv e JeeegHe FbO eves, eJeCes,
meWefe jmeeeves, JebieCelesues, Keles, Hue@emf ke, jbie, MeeF&, [ebyej, cesCe Demes megceejs
meele npeej GHeegkele HeoeL e& leeej kejlee esle le.
Keefvepe (efcevejue) YetieYee&le meeHe[Ceejs Deveske Oeeletbes cetueeesle. Keefv epes
Oeelet bee mebegieebee Heele Demeleele. leeef MeJeee Skeentv e Deef O eke Oeeletbeer
mebegies Skeee Keefv epeele Ske$e Dee{Uleele.
Keefvepe HeoeLe& (efcevej ume) : YetieYeeae DeefYeefeeebletv e ef v ecee&Ce nesTve
vewmeefie&keefjlee Dee{UCeeNee Je efJeefMe< jemeeeefv eke iegCeOece& lemese efJeJeef#ele
DeeefCJeke mebjevee DemeCeejs HeoeLe&. cetueJes MegO o mJeHeele lemese Keefv epeebee
mJeHeele KeeCeerle D ee{Utv e esleele. Keefv epes yeens j kee{t v e leeJej eef eee
keve cetueJes MegO o mJeHeele eeHle kesueer peeleele.
Kejer eeflecee / JeemleJe eeflecee (efj Deue Fcesp e) efpeLes DeejMeeJeve
HejeJeefl e&le Peeuesu es efk ebJee efYeb ieelet v e keWerY etle Peeuesu es efk ejCe Ske$e esleele
efleLese Yeemeceeve Peeuesueer eeflecee efomeles. lee efkeeCeer SKeeoe He[oe Oejueeme
ner eefl ecee leeJej Gceles. yengO ee ner Gueer Demeles . DeeHeuee [es eebee
He[eeJej GceCeejer eeflecee ee ekeejeer Demeles.
KejerH e nbieece (KejerH e meerPeve) HeeJemeeUe meg nesCeeDeieesoj efkebJee
HeeJemeeee megJeeleerv eblej ces-petv e ceefnveeble pee ef Hekeebeer HesjCeer kes ueer peeles,
efHekes HeeJemeeeelee leeej nesleele DeMee efHekeebv ee Keefj Heeeer efHekes DeeefCe
nbieeceeme `KejerHe nbie ce' cnCeleele. efHekes Hekele HeeJemeeee HeeCeeJej DeJeuebyetv e
Demeleele. meeOeejCele ieUerle Oeeves (YegFc& etie, leerU) DeeefCe ke[Oeeves (G[ero,
cetie, letj), le=CeOeeves (cekee, yeepejer, Yeele, veeeCeer) ee nbieeceele Iesl eueer
peeleele. (Heene DeeYeemeer eeflecee/Jneg& D eue Fcespe)
Kepe (mke@efyepe) ceeleerleues ceeF&peeleeres meekeexHsme mke@efyepe ns efke[s
eeJeueev es nes Ceeje Ske lJeeejesie. eeeer ueeieCe yengO ee nele Je Heee ee
YeeieebJej nesles. ueeuemej, lJeee KeepeJeueeme veKeeleer ue Je yees ebJejerue peblet
ee FpesceOes eJesMe kejleele Je leeefkeeCeer HetJeeves Yejuesues Hees[ leeej nesleele.
ee Hees[ebletv e yeensj esCeeje Het Kepe MejerjYej HemejJelees.
Keb[ (mesieceW) (i) js<esJejerue oesv e
efyebot ojceeveee Yeeie lees js<eeKeb[.
(ii) Jele&gUpeerJee Je mebiele kebme eeceOeerue
#es$ e.
(iii) Ieve, Mebket eebee Heeeeuee meceeblej
eleueeves keeHeuesu ee Yeeie ne emLeeee
(Ieveeee) Keb[.
Keb[ees mLeueeblej (keeBefveWue [^erH e) Jesiesv esj (1880-1930) ee
Meem$e%eeves Keb[ebee meOeeee Deekeej DeeefCe mLeeves eeyeue Demes eefleHeeove
kesues keer, He=L Jeer Jej eLece Skee ceneeeb[ Yetceer nesleer, eflees legke[s He[tv e
Deelee efomeCeejer Keb[s efv ecee&Ce Peeueer. [glJee ee Meem$e%eeves ee efJeeejeble megO eejCee
ke ve Gejses uee@jeefmeee Deeef Ce oef #eCes es ieeW[Jeve Heee kees er Je<eeHet Jeea
DeefmlelJeele nesles, leebceOes sefL eme cenemeeiej neslee Demes eefleHeeoues. pegjeefmeke
keeUele ee oesv e ceneKeb[ebeer Mekeues nesTve leer otjJej Hemejueer. uee@jeefmeeeHeemetv e
Gej Decesefjkee, egjesHe DeeefCe yengleeb Me DeeefMeee lej ieeW[JeveHeemetv e oef#eCe
Decesefjkee, Deeefekee, ceeoeieemkej, Dee@m^sefueee, Debeeqk e&kee DeeefCe Yeejle
erHekeuHe leeej Peeueer . sefL eme cenemeeiej Deekegbeve nesTve YetceOe meceg
Peeuee. Yeejle GHeKeb[ DeeefekesHeemetv e one keeser Je<eeHetJeea otj Peeuee. Hues
skeesefv ekeme DeeefCe DeMceegbyekelJeeee DeYeemeeceOetv e ee eefleHeeoveeme ogpeesje
efceUlees. (Heene Hues skee@e fv ekeme, He@v eieeF&ee)
Kebef[le jkeleHegj Jee (Fmedef eefceee) SKeeee Tleeree DeLeJee DeJeeJeeee
jke le-Heg jJee keener JesU e Lees [emee Jee mebHetCe&HeCes yebo neslees. ee Yeeieeuee
HegjJee kejCeejer jkeleJeeefnveer yeensve oeye DeeueecegUs, Goe. DeeJeUHeer
Ie yeeb O eueeceg Us, D eye& goecegUs nesT Mekelees. Dev egkeb Heer e esleemebmL escegUs
jke leJeeefn veer es mveeet D eekegb eve HeeJeues efk eb Jee O ecev eer keeef Ceeceg Us
jkeleJeeefnveeee Deele Lej meeuee, lej jkeleHegjJee Kebef[le nesTve Heg{ee
Tleer / DeJeeJe cejCe HeeJeleele. (ieBeerv e). ne oes<e oeeee jkeleJeeefnveeryeeyele
Peeueeme oeMetU nesT Mekelees. (Heene Jeeefnveer keueLeve)
KeeCe (ceeFve) eeuee oesv e Meem$eere DeLe& Deensle. 1) meceg efkebJee peefceveerJej
Hesve sJeuesuee megbie 2) vewmeefie&keefjlee He=L Jeeree YetieYee&ee Ie[Ceerletv e Keefv epe
Oeeletbee KeeCeer yeveuesuee Demeleele. Keefv epes kee{Ceemeeer GlKeveve kesuesueebv ee
KeeCe cnCeleele. meesv es, ueesKeb[, DeYek e, et[ lesue DeMee ieeseRee KeeCeer
Demeleele. et[ lesueeee KeeCeeruee lesu eeeer efJeefnj cnCeleele.
Keeelesues (Sef[yeue Dee@Fue) : owv ebefove peerJeveele KeeeHeoeLee&le JeeHejCeele
esCeejer cegKeJes Jev emHeleerpeve lesues. veejU, MeWieoeCee, leerU, ceesnjer, kej[F&,
Sjb[sue, keHeeMeeree efyeee, meeseeyeerv e lemese mete&Hetue ee ecegKe Jev emHeleerHeemetv e
94
lesue kee{Ceele esles. Yeejle ne Keeelesueebeer efv eefce&leer kejCeeje Ske ecegKe leeje, Hetue yeebO eCeermeeer yeerc eeer #ecelee Jee{JeCeemeeer JeeHejues uee leejebeer
osMe Deens. SketCe Keeelesueebee efv eefce&leerHewkeer 85 kekes GlHeeove MesbieoeCeees Heke[.
iees[s lesue, meeseeyeerv e lemese jeF&ee lesueees Deens.
Ketj Jeeues HeMet (Devieguesdme) Mejerjees meJe& Jepeve eejner HeeeebJej leesuetv e
Keeveesuekej, Jemeble jecepeer (1895-1978) Yeejleeleerue DeeOegefv eke eeueCes Jee HeUCes meeseeres JneJes cnCetv e Heeeeuee veKeebSsJepeer Ketj Demeleele.
JewekeMeem$eeee Heeee IeeueCeejs efJeke=efleMeem$e%e DeeefCe peerJeeCetMeem$e%e. osMeeee DeYebie Ketj DemeCeejs SkeKegjer HeMet lej Kegjebes oesv e Yeeie DemeCeejs ogYebieKegjer
efv ejefv ejeee eebleeleerue uees keebee Deenejeee Je Flej mebJeeer lemes e lesL eerue HeMet. Iees[e, iee{Je, Pesyee ns SkeKegjer lej ieee, cnwme, Mesee-cesb{ee ns Peeues
keke& jesieees eceeCe eebee mebyebO e leHeemeCeeee eelv e leeb v eer kes uee. ee ogYebieKegjer HeMet. veekeeJej efMebie Demeuesuee iesb[e ne ef$eYebieKegjer HeMet lej [gkejees
meJex#eCeeletv ee lebyeeKet, Heeve DeeefCe megHeejer Ketj eewYebieer. yengleske meJe& ogYebieKegjer HeMet jJebL e ke MekeCeejs HeMet Demeleele.
melele eIeUCes DeeefCe leeW[eee keke&jesie
eebee efv ekeee mebyebO e leebee Oeeveele Kes eCes ([^e@Fbie) efJeefHebpeCe efkebJee efJebejCe efeesv eblejee pees HesUt Demesue,
Deeuee. DeMee ekeejs efv ejef v ejeee leeee Jeeme KetHe ceese Demelees. leecegUs HesUtes metle leeej kejleevee ceOeuee
keke& jes ieebv ee keejCeerYetl e D emeCeeNee HHeeJej peer
HeoeLeeee MeesO eeuee eeuevee efceUeueer. eef eee kes ueer
Fbe f[eve ke@v mej ef jmee& mesv j (Deelee peeles , leer Kes eCes
De@[Jnevm[ mesv j Hee@j ^ercesv , efjmee& cnCetv e DeesUKeueer
De@v [ SpegkesMeve Fve ke@vmej, De@ke^ske peeles . ner Devesk e
) ee mebmLeseer mLeeHeveener leeveer kes ueer. kegjesieeefJe<eeer ner leeb v eer cetueYetle HHeele kejleele.
mebMeesO eve kesues. leeletv ee kegjesieeme keejCeerYetle jCeeje DeeefCe eeesieMeeUsle eles ke HHeees
peeeer Jee{ kesueer peeT Mekeles DeMee Skee peerJeeCetee MeesO e leebv ee ueeieuee. le Je Skee les
JewekeMeem$eeee efMe#eCeele DeeOegefv ekelee DeeCeCeemeeerner leebv eer ceesueees eelve cnCepes Jeeme keceer
kesues. cegbyeF& efJeeeHeerees les kegueiegner nesles. kejCes. D emes
kejleevee nuekeemee HeerU efouee peelees. Jeeme pemee keceer, leMeer leeeer ueebyeer
KeejHeger (ce@ueesH eserme) KeeNee HeeCeele cnCepes mecegefkeveejer efkebJee Jee{le peeles. meJe&meeOeejCeHeCes eej les Heee HHeele ns keece nesles. eeveblej
Kee[eebceOes GieJeCeeNee JevemHeleer. Goe. efleJej (ce@v eesJn) efceUCeeje HesUt meceF&ceOeuee JeeleerSJe{e yeejerke Jeemeeee Demelees. DeeOegefv ekelece
Heleerle ee meJe& keeceemeeer Skee ceeser eb$eeeer meeKeUer JeeHejueer peeles.
KeejH eger peceerve (Keej ueB[ ) Yeejer ef ekeCe ceeleeree peef ceveer le,
efmebeveemeeer Deefle HeeCeer JeeHejues Demelee `Keej peefceveer' efv ecee&C e nesleele. Keesj evee, njieesefJ ebo (1922- ) Yeejleele pevceuesuee, HeCe Heg{s Decesefjkeve
peef ceveerl etv e pesJne HeeCeer efPejHeles les Jne ceeleerleerue #eej leele efJ ejIeUleele. veeieefjkelJe Iesleuesuee njieesefJebo Keesjevee eebv ee MejerjMeem$e / JewekeMeem$eeleerue
ceeleeree keCeeme efekeuesuee egv ee yeensj He[tv e KeejHeger peceerv e leeej nesles. v ees y es u e Hegj mkeej 19 68 meeueer ,
peefceveeree meecet (HeerSe.) 8.5 Hes#ee peemle. cegkele meesef[ecees eceeCe 10 Decesefjkesee je@ye& ne@ueer DeeefCe ceeMe&ue
Hes#ee peemle. HeeCeeee efv eeje keceer. meesef[ecees #eej yee<HeerYeJeveecegUs peefceveeree [yuet efv ejsv eyeie& eeb eeyejes yej
Jejee L ejele pecee nesT ve peceerv e veeHeerke yeveJeleele. DeMee peefceveer meceg mebegk eleefjlee efJeYeeietv e efceUeuee. leebv eer
efkev eejHeer ueiele efkebJee keeueJeeee Yeeieele eecegK eeves Dee{Uleele. ke= ef $eceef jlee veteqk e ueke Deecueeb ee
meeKeee leeej kesuee. leebee JeeHej
Kegb er (DeBk ej) ke ve [er Sv eS Je DeejSv eSHeemet v e
keesCeleerner Jemlet Skee peeieer eef L eveeb eer efv eefce&leer kejleevee GHeeesi eele
efmL ej jeKeCeejs GHekejCe. DeeCeuee peeCeeNee meebk esef leke Yee<es ee
eeuee v eeb i ej D emes ner Gueie[e leebv ee Peeuee. leee leb$eeee JeeHej keve leebv eer Heefnues ceeveJeefv eefce&le
cnCeleele (yees HeeCeeJej pevegk ener yeveef Jeues.
efm L ej sJ eCeemeeer )
efJ epes ee leeje GbeerJeve egeeeseqJ nece / ojHeesef[& ece (Rf) 104 DeCet eceebkeees Ske
peemle ueeWyekeUt vees cnCetv e ceeveJeefv eefce&le cetu eJe. uHeje@Jn ee jefMeeve Meem$e%eeee ecet lemese efIemeesjer
leebv ee JejeeJej Heke[t v e eebee Decesefjkeve Meem$e%eebee ecet ee oesv ner ieebv eer eeee MeesO e Skeee JesUer
sJ eCeeNee ueesK eb[ eee ueeJeuee.
95
ieeerJ ejerue Mesleer (sj sme iee[&efvebie) ieeerJejerue Mesleer cnCepes Fceejleeree
ieeerJejerue ceeskeee peeiesle efkebJee yeeukeveerle GHeueyOe mete&ekeeMeeee GHeeesie
keve keggbyeemeeer Iejiegleer mlejeJej YeepeerHeeuee leeej kejCes. eemeeer yeebyetee
esHeuee, Hee@efueLeerv eee efHeMeJee, ueeke[er Keeskeer, efJeebes JeeHes , ceeleeree
kegb[ee, ueesKeb[er DeLeJee Hue@efmkees ekeeT efHecHe JevemHeleeRee ueeieJe[ermeeer
JeeHejleele. leeble cegUebee eesie Jee{ermeeer ceeleer DeeefCe Menjer kebHeesm eebes
efceeCe Yejues peeles. iejpesv egmeej Yeepeeres os, HeUebee meeueer, efMeUs DeVe
eees Kele, lebyeeKetes HeeCeer F. keer [veeMekeebee GHeeesie kesuee peelees.
iesveyeie&, eesneveme (1400-1468) pegUJelee esCeeNee efKeeebeer-
De#ejebeer eespevee keve HeeF&es leb$e efJekeefmele kejCeeje pece&v e cegCeMeem$e%e.
yeeeyeueeer Heefnueer eHeerue ele lemes e Heefnuee ue@efv e MeyokeesMe ns oesv ner
leeeee eb$eeJej eHeues iesues.
ie{tU HeCee (efye&[er er) : Jeele lejbieCeeNee es ee keCeebejs Jeeeer
HeejoMe&k elee oMe&JeCeejer efmL eleer. HeeCeele lejbieCeeNee ceeleeree keCeebcegUs
lemese peerJeeCetbeer cee$ee Jee{ueecegUs ner HeeCeer ie{tU nesles. ie{tUHeCee ns Ske
ekeejes eot<eCe Deens, Demes HeeCeer JeeHejCeeme Deeesie Demeles. ie{tUHeCeeeer
cee$ee ceespeCeemeeer yees&c eerj ns GHekejCe JeeHejleele.
ieefCele (ce@Lesce@efkeme) mebKee, leebes iegCeOece&, jevee efkebJee jeMeer eebee
leke&Meg efjleerv es pee Meem$eele DeYeeme kesuee peelees leer %eev eMeeKee. ee MeeKesee
Debleie&le yeerpeieefCele, Yetefceleer, keueve DeeefCe Heg{s eiele Peeuesues Deveske efJe<ee
esleele. ieefCeleeee leeeqlJeke Yeeieeuee DeLeJee GHeeesieeuee cenJe efouesues Demesue
leevegmeej leees Devegeces Meg (Heg D ej) Je GHeeesefpele (D eHueeF&[) ieefCele
Demes mLetueceeveeves Yeso kesues peeleele.
ieefCele Dee@efuebefH eee[ 1884 meeueeHeemetv e ieefCeleer mHeOee& nesT ueeieuee
lejer leekeeUer SKeeee osM eeHegjleee ceee&efole neslee. v eblej 1959 meeueer
ceeef v eeele lee Yejuee les Jne leebv ee ieleer es T ueeieueer. keejCe lee Flej
osMeebv ee Keguee Peeuee. 1989 ceOes pece&v eerle iesuesuee Heefnuee Yeejleere mebIeeves
eej keebme Heokes efpebkeueer.
osMeeleerue eeosefMeke efJeYeeieebke[tv e Heg{s Deeuesuee 500 Gceso JeejebHewkeer
30 GcesoJeej je^ere HeeleUerJej efv eJe[tv e leebes mejeJe-eeeCeer efMeefyej cegbyeF&ee
nesceer YeeYee efJe%eeve efMe#eCe keWele Iesleues peeles. leele kee#eeves peueo eMve
mees[efJeCeees kemeye Je yegereeHeue Heentv e Deeblejje^ere mHeOexmeeer 5 les 6
peCeebee Debeflece mebIeeeer efv eJe[ kesueer peeles. ee efv eJe[erJej `ve@Meveue yees[&
Hee@j neejce@L esce@efkeme'es efv eeb$eCe D emeles.
Heokes HekeeJeCeeNee Gces oJeejeb v ee keW mejkeej Deeke<e&ke yeef#emes,
efJe%eeve/DeefYeeebef$ekeer efMe#eCe mebHesHee le ojcene efMe<eJe= eer efkebJee yeejeJeerv eblej
ieefCeleele HeoJeg ej efMe#eCe Je mebMeesO eveeme efJeeeJe= eer osles.
ieefCeleceOe, YetefceleerceOe, njelceke ceOe (Deefj Lece@efke ceerve, pee@cesef^ke
ceerve, neceexevf eke ceerve) keesCeleener oesv e mebKeebee ojceeve Ske mebKee
DeMeer efueefnueer keer ee leerv e mebKee efceUtv e ieefCelees{er efkebJee Yetefceleer es{er
DeLeJee njelceke es{er leeej kejle Demeleerue lej DeMee, ojceeve efueefnuesuee
mebKesme lee oesv e mebKeebee Devegeces ieefCeleceOe, YetefceleerceOe efkebJee njelceke
ceOe cnCeleele.
pemes a Je b ee efouesuee oesv e mebKee Demeleevee, a, A, b pej ieefCele
es{er Demesue lej, A=a+b/2. cnCepes a DeeefCe b eebeer mejemejer DeLeJee
leeb ee ieefCeleceOe.
YetefceleerceOe a DeeefCe b ojceeve G DeMeer mebKee efueefnueer keer a, G, b
Yetefceleeres{er lej G = Vab uee Yetefceleer ceOe cnCeleele.
ieef Celeer e efJ e%eeve meb mLee (o
Feqvmet Dee@H e ce@Lesce@efkeue
meeevmesme), esV eF& ieefCele #es$eele
Ge mebMeesO eve Je mebieCeke Meem$e DeeefCe
mew ebe fl eke Yeewe flekeMeem$eebe fJe<eeer es
efMe#eCe osCeemeeer 1962 meeueer esVeF&
96
esL es mLeeHeve Peeues ueer D eCegTpee& ef JeYeeieeeer IekemebmL ee. vebyej efL eDejer,
De@v eeefueefmeme eemeejKee Dev eske ieefCeleMeeKeeble mebMeesO eve kejCeemeeer esL es
Gece meeseer GHeueyOe Deensle. efJeefJeOe efJe<eeele HeoJeg ej efk ebJee [e@k ejs
mlejeJej efMe#eCe IesCeeNeebv ee efMe<eJe= eer / mebMeesO eveJe= eer efoueer peeles.
ieefleke ([eeve@efceke) ner eeefcekeereer (eebef$ekeer) Ske MeeKee Deens. ieefleceeve
HeoeLeeJej keee& kejCeeNee yeueebee DeYeeme eele kesuee peelees. kesJeU HeoeLeeee
ieleereee efJeeej peele kes uee peelees leeuee Meg ieeflekeer (keeevesce@ef ke)
cnCeleele. lej HeoeLeeee ieefleefJeMes< eeMeer D emeuesu ee yeueebee mebyebO e, Goe.
F=ma meejKes meceerkejCe peele DeYeemeues peeles, leeuee Meg ieeflekeer
(keeeve@efke) cnues peeles.
ieeflekeer / ieefleMeem$e ([eeveeefcekeme) pee ieefCeleeee MeeKesle {Jemlet efkebJee
efJekeej#ece HeoeL eeJej yeueeves kesuesuee Heejf Ceeceeee DeYeeme kesuee peelees leer.
ieefleHeeue ee (HeueeeJnerue) SKeeee eb$eeuee, les eb$e eeuet sJeCeemeeer
efc eUCeejer T pee& Skeee HeeleUerle
efceUle vemesue, keceer peemle Demesue lej
les eb$e Skeee ieleerv es eeuet sJeCeemeeer
pe[lJeeee leJeeJej DeeOeeefjle peer
jevee JeeHejleele leeuee ieefleHeeue ee
cnCeleele. ns Ske efHejCeejs eeke Demetv e
leeeecegUs eb$ e ieleer ee efJ eefM e
ceee&osle efHejle jenles.
ieefleceeie& (^@p esk ejer) efmLejefyebotHeemetv e SKeeoe keCe keesCeleener efoMesuee
e#es efHele kes uee Demeleevee leeJej Heke le ieglJeere yeue keee& kejerle Demesue
lesJne leeme eef#eHleke (eespeskeeF&ue) cnCeleele; lej lee keCeeves DevegjsefKele
kesuesuee ceeie& lees ieleerceeie&
ieeflejesO eke (yesk e) Jeenveebeer ieleer jesKeCeemeeer yeske ner eb$eCee JeeHejueer
peeles. leemeeer leeuee
eqkeue< efieDejeer pees[Ceer
kesuesueer Demeles. YejOeeJe
OeeJeCeejs Jeenve keceer
efieDejee JeeHej kejerle,
cebo ieleerl e DeeCet v e, ye ske
ueeJeuee peelees Je leeee
Jeenv eeee eekeeb ee
DeemeeMeer efv eie[erle Demeuesuee Yeeieeee Jesie Ie<e&CeecegUs ceboeJelees. yeske eb$eCesee
megj#esmeeer yeske-Heueg F&[ ns efJeefMe JebieCe JeeHejeJes ueeieles.
ieleerp e Tpee& (keeevesefke Svepeea) SKeeee ieefleceeve HeoeLee&le leeee
ieleercegUs eeHle Peeuesuee Tpexuee lee HeoeLee&eer ieleerpe Tpee& Demes cnCeleele.
JesieJeeve Deeieiee[er efkebJee otjoMe&v e mebeeleerue Fueske^e@v e etyeceOeerue JesieJeeve
Fueske^e@v e eeceOes ieleerpe Tpee& Demeles.
ieve cesue : 88 les 90 kekes leebyes, 8 les 10 kekes keLeerue DeeefCe 4
kek eeebHeele pemle Demes efceeCe DemeCeeje Ske efceeO eelet. eeb[ oeye Je
leeHeceeve menve kejCeeeer #ecelee leele Demeles. HetJeea leesHee yeveefJeCeemeeer Je
Deelee penepeyeebO eCeer, yesD eefjbieped DeeefCe eb$eebes Yeeie yeveefJeCeemeeer JeeHejleele.
ieveeeefbie efmeceW , jsleer ns efceeCe eJeener kejCeemeeer Je jemeeeefv eke
eefeesmeeer HeeCeeee GHeeesie kesuee peelees. keeB eer es yeebO ekeece eeleerue
ueesKeb[eee meee iebpeueecegUs kecepeesj Peeues Demeueeme yeebO ekeeceeeer #ecelee
keceer nesles . ueesKeb[eJejer ue ieb pe kee{tv e, pe j He[ueeme keceer Peeuesu ee
ueesKeb[eee ceesyeoueele 10 kekes ueesKeb[ Jee{Jetv e eesieefjlee pees[ues peeles.
Jejerue efceeCe efJeefM e peesjeves eesie peeieer HebHeeee meneeeves ceejues peeles Je
leeef keeCeer les efekeles Je Heee&eeves peesj Heke[les. Deef ueke[s , veJeer v e
DeleeOegefv eke efceeCes yeepeejele DeeueecegUs Je leeee JeeHejeee Heleer
yeoueueecegUs ieveeeefbieee JeeHej keceer Peeuee Deens
iejJeejs, Yeeueeb efoiebyej (1903-
1990) GeesieHeleer. Metv eeletv e Geesie
meg ke ve iejJeejs cees me&, iejJeejs
veeeuee@v me, iejJeejs Hue@efmkeme, iejJeejs
HeWdm e, iejJeejs efHeueeceW kee@H eexj sMev e,
iejJeejs Jee@ue jesHme DeMee Deveske kebHevee
leebv eer mLeeHeve kesuee. leecegUs Hue@efmkeme,
veeeuee@v e efyemeume F. ieeseReer Deeeele yebo
kejlee Deeueer.
ie[&j yeebO ekeeceeceOes mue@ye, yeerce, ie[& j Je Keebye Jeiewjs JeeHejues peeleele.
ceesee ueebyeeree Dee[Jee Keebyeeuee cnCepese yeerceuee ie[&j cnCeleele. ie[&j
keeBeer efkebJee ueesKeb[ees yeveJeleele. efJeMes<e keve jsuJesee efkebJee jmleebee
Hegueebmeeer eeb eer iejpe Demeles.
ieYe& (Heerdme) eeryeerpe Heefuele PeeueeHeemetv e DeeJee DeeJe[eeHeeleee
Jee{eruee YetCe cnCeleele. veJeJee DeeJe[eeHeemetv e emetleer nesF&Heeleee yeeUeuee
ieYe& cnCeleele. eflemeNee ceefnveele meeOeejCeHeCes ieYee&eer ueebyeer 7.5 meW.ceer. Je
Jepeve 30 e@ce Demeles. les nUtnUt Jee{les Je veJeJee ceef nveele 50 meW.ceer.
ueebyeer Je 3200-3400 e@ce (7 HeeQ[) Flekes Jepeve Yejles.
ieYe&OeejCes ee keeU efk ebJee ieYee&j HeCe (iesmsMeve Heerefj De[) ieYe&O eejCesHeemetv e
cetue pevceeuee esF&Heeleee keeU. memleve eeCeebceOes lee keeUele ieYe& ieYee&Meeele
Jee{lees. pee eeCeebceOes SkeeHe#s ee peemle ye[er pevceeuee esleele, leebee emeteflekeeU
DeuHe Demelees, lej ceeCemeeble ne keeU 275 efoJemeebee Demelees.
ieYe&efveoeve Hejer#ee (De@eqcveDeesmeWsefmeme) Ske Jewekeere eeeCeer. eecegUs
ieYee& leerue Jebi eeyeue ceeefnleer nes les. eemeeer ieYee&YeesJeleeree oJeeee JeeHej
97
kesuee peelees. ee eeeCeerv es DeYe&keees efuebieosKeerue mecepeles.
ieYe& H eele (De@yee@Me&v e) ieYe&O eejCesv eblej Heefnuee 20 DeeJe[eele ieYe&
Mejerjeyeensj ekeCeeeer vewmeefie&ke efkebJee Devewmeefie&ke eefeee. keener eqm$eeebceOes
keener keejCeebHeeser vewmeefie&kejerlee GlmHetle& ieYe&Heele neslees. mebleleer vekees Demeueeme
keeeeeves Heefnuee DeJemLesle ieYe&Heele lep%eebkejJeer keve Ieslee eslees.
ieYe&H eeleer jesie (yegmesuueesefmeme) ieeYeCe ieeeerbceOes yegmesuuee Deyee@&dme veeJeees
peer JeeCet efleee HueemesbeceOes (JeejsceOes) Jee{leele Je lesL eeru e HesMeerpeeueeee
veeMe kejleele. leecegUs ieYee&ee ce=let neslees Je ieYe&Heele nesle s. He[uesuee ieYee&ee
meeefVeOeecegUs Deve ieeF&-Jeemejs-keeueJe[erbceOesner ne jesie HewueeJelees. leeee
mebmeiee& v es ceeveJeeceOes ner efJe<ecepJejmeMe efeJe leeHeeee jesie nesT Mekelees.
Meseebee DeeeUebv ee eemeCeeje yegmesuueesefmeme yegmesuuee ceseuf eseqv memecegUs neslees.
leebee keee ogO e ee mesJeveeves leeHe eslees. ceeue yeseJej lees eLece Dee{Utv e
Deeuesuee cnCetv e leeme `ceeue-pJej' Demes cnCeleele.
ieYe&Yebie (Seqcye eese@ceer) ieee Jee cnMeeree peJeUpeJeU HetCe& Jee{uesuee
ieYe& ieYee&Meeelee cejCe HeeJeueeme leees yeensj He[Ces cegMkeerue nesTve yemeles.
leeJesUer yeee ceoleerefMeJeee ceelesee peerJener peeCeeee Oeeskee efv ecee&C e neslees.
DeMee Jes Uer GojMem$eefeee kejeJeeeeer, lej leelener peerJ eeCet efkebJee
efJe<eeCetm ebmeiee&ee Oeeskee Demelees. lees eUCeeee Ske ceeie& cnCetv e DeKesj
ce=leieYee&es ueneve-ueneve legke[s keve lees yeensj kee{eJee ueeielees. ee eefeesuee
ieYe&Yebie THe& ieYee&es legke[s kejCes (Seqcyeeese@ceer), Demes cnues peeles.
ieYeek egj jesH eCe (FcHueebsMeve) MegeeCetkejJeer Heefuele Peeuesueer m$eeryeerpe
ieYee&Meeele leeej Peeuesuee DemlejeceOes peCeeeer eefeee. ieYe&O eejCeseer
ner megJeele Demeles. cegueieer Jeeele Deeueer keer efleee yeerpeeb[keesMeeleerue Ske
yeerp eeb[ yeerp eJeeefn veerletv e ieYee& Meeele G lejles. leeeJes Usm e meb esj keebee
GespeveecegUs ieYee&Meeele leuece Demlej leeej Peeuesues Demeles. yeerpeeb[ Heefuele
ve PeeueecegUs ns Demlej ceeefmeke HeeUerleeru e jkel eeeJeeejs yeensj Heskeues
peeles. (heene Fve eqJn^es Heef&ueeePesMeve)
ieYee&Mee (egsj me) Gojeee Keeueee yeepetuee Demeuesuee, ceeoeree epev eve
eCeeueerleerue cenJeeee efHeMeJeermeejKee DeJeeJe. ieYee&eer peJeele Je Jee{ eee
DeJeeJeele nesles. meJe&meeceevele:, ne cegerSJe{e DeeefCe Gueee HesD ejee Deekeejeee
Demelees. $elegeeHleerv eblej ojceefnveeuee ieYee&Meeele Ske Demlej leeej nesles. m$eeryeerpe es
MegeeCetke[tv e Heuev e Peeueeme leeej Peeuesuee YetCe ee Demlejeuee efekelees Je
ieYee&Meeele leeeer Jee{ nesles. eLeeJekeeMe, cnCepes veT ceefnveebv eer cetue pevceeuee
esles. pej ieYe&O eejCee Peeueer veener, lej ns Demlej ceeefmeke HeeUeree JesUer Mejerjeyeensj
ekeues peeles. eeuee `jpeeseeJe' Demes cnCeleele. iejeso jHeCeer ieYee&Meeeee
Deekeejceeveele peJeUpeJeU 24 He Jee{ nesles.
ieYee&Mee veefuekee (He@ueesefH eeve etye) ceeoerceOes vejmeeeemeejKes leeW[
Demeuesu eer Deb[eMeeepeJeUerue veef uekee ner one meWerceerj ueebyeereer veefuekee
ieYee& Meeeuee ef ceUles. efn ee mveeetbee Deeketbeve-emejCe DeeefCe (HesMeeree)
kesMelebletee nueCeeee
ef ees c eg Us D eb [ s
D eb[ eMeeelet v e ee
veefuekes le D ees{ues peeles
D eeef Ce ieYee& Meeeee
efo Mesv es {keueues peeles,
lemes e Meg epeb let
Deb[ eMeeeke[s
D eekeef <e& ues peeleele.
ie@e fye eue He@ ueese fHeDeme
(15231563) ee Feefueeve MejerjMeem$e%eeee veeJeeves ner veefuekee DeesUKeueer
peeles. efleuee `ieYee&Meeveefuekee' DemesosKeerue cnCeleele (Heene veefuekee yeboer)
ieYee&Mee efvece&tueve (efnmsj sk e esceer ) : ieYee&Mee kee{tv e ekeCeeeer
Mem$eefeee. ieYee&Meeeleeru e ieeer, melele nesCeeje jkelem$eeJe, ieYee&Meeeee
keke&jesie eemeejKee keejCeecegUs m$eer ee Deejesieeme Oeeskee G lHeVe Peeueeme
ner Mem$eefeee kejleele. ee Mem$eefeesv eblej eej-mene DeeJe[eele m$eer erke
nesles. HeCe eele jke lem$eeJe DeeefCe mebmeie&oes<e nesCeeeer Mekeelee DemeueecegUs
keeUpeer IeeJeer ueeieles.
ieYee&Me eeyeensj ieYe&J ee{ (SkeesefH ek e esives vmeer) ieYee&eer Jee{
ieYee&Meeeyeensj, yengO ee Deb[eMee Je ieYee&Meeeuee pees[CeeNee veefuekesle nesles.
leeuee `veefuekeeieYe&'osKeerue cnCeleele.
ieueieb[ (iee@ ej) kebmLe ebL eer (Leeeje@F&[) ner ieeeee Heg{ee Yeeieele
HegueHeeKejeee Deekeejeeer Demeles. Deeeesef[veeer Deenejele kecelejlee Demeueer
lej ner ebL eer Jee{les. ee ebL eerletv e efv eIeCeeje mebesjke Leeeje@eqkePeve eeeHeeeees
efv eeb$eCe kejlees . Deeeesef[veeer kecelejlee Peeueeme ee mebesjkeebeer efv eefce& leer
keceer nes les. HeefjCeeceer yegefceebe esles. ns eUCeemeeer efceele D eeeese f[ve
ekeleele. efn ceeueeerv e eosMeele ner kecelejlee peemle ef omeles . keener JesUe
iee@ejeer efevns keenere vemeleele. (Heene DeJeg)
ieueMeesLe (De@vpeeevee) DeHegNee jkeleHegjJeeecegUs nesCeejer Jesovee. SKeeee
Yeeieeeer D eLeJee DeJeeJeeeer jkeleJeeefnveer keener keejCeeves Deekegbeve HeeJeueer
lej lee Yeeieeee jkeleHegjJee keceer nesTve lee Yeeieeee HesMeeRv ee Dee@eqkemepeve
keceer efceUlees efkebJee yeboner neslees Je Jesovee nesT ueeieles. oeeeer jkeleJeeefnveer
(kee@jesv ejer) DeMeer Deekegbeve HeeJeueer lej oeefJekeejeee Pekee eslees. Heeeeee
jkel eJeeefnvee Deekegb eve HeeJeuee lej Heee ogKet ueeieleele. jkeleJeeefnveerl eerue
De[LeUe Mekee lesJe{ee ueJekej otj kejCes ne eeJejerue GHeee Deens.
ieUerle Oeeve / lesueefyeee (Dee@F &ue ef me[med ) Keeelesueeeer iejpe
YeeieefJeCeemeeer YegF&cetie, mete&Hetue, meeseeyeerv e, kej[F&, ceesnjer, peJeme, keejUs,
leerU F. efHekeebee efyeeebes lesue ieeUues peeles. ee efHekeebv ee ieUerleeeer efHekes
cnCeleele. Sjb[eres Heerkener ee meojele esles Hejbleg lesueeee G Heeesie Deew<eOeer
DeeefCe Fbefpeveees lesue cnCetv e neslees. lesue ieeUtv e jeefnuesuee eesL ee (HeW[) iegjebmeeer
98
Deveske ekeejes Heewefke KeeeHeoeLe& yeveefJeCeemeeer JeeHejleele. Deens. ceesee eceeCeeJej iebO ekeecue DeeefCe iebO ekeeeer Flej meb egies leeej
kejCeemeeer ieb O eke JeeHejleele.
ieJeleeU eosMe (eeme ueB[) He=L JeerJej pesL es Hepe&v eceeve DeuHe, Hejbleg Je<e&Yej
Demeles, DeMee efkeeCeer ieJeleeU eosMe leeej nesleele. G<Ce DeeefCe meceMeerlees<Ce iebOekeerk ejCe (JnukeveeePesMeve) Deeqiveee meneeeves jyejeee iegCeOecee&le
keefyebO eele Demes eosMe Deensle. ceesee eceeCeele DeVeefv eefce&leer nesle Demeueeves eesie yeoue Ie[Jetv e DeeCeCeeeer eefeee. vewmeefie&ke kees jyej iebO ekeeyejesyej
lesL es ejeT kegjCes Demeleele. Gbe ieJele, Peg[Hes efkebJee eser Pee[s Demeuesuee efJeefMe leeHeceev eeme eesie keeueeJeOeerbmeeer leeHeJeleee ce=o t, efeJe jyejees
eosMeebl e Jevepeer Je cees ee eceeCeele jenleele. HetJe& Deeef ekee (kes ef v eee, Heeblej keerCe, Ceke, efkeeT, DeefO eke leeHeceeve meesmeCeejs DeMee jyejele
ebP eeefv eee), ceseqkemekees, ke@ ve[e, Dee@m^sefueee ee osMeeble ceesee eceeCeele nesles. Jeenveebes eej, eb$eees megs Yeeie, jyej yeB[, eW[t, jyejer KesUCeer F.
ieJeleeU eosMe Deens le. Yeejleeleerue ieJeleeU eosMe cee$e vewmeefie&ke vemetv e Jemlet JnukeveeFp[ jyejeHeemetv e yeveefJeleele.
Je=#elees[ercegUs leeej Peeuesu es Deensle.
ieeG Mejer jeleer ue eg ef jke
ieJesMeveer ieesJeeee je^ere meceg efJe%eeve mebmLes es meJex#eCe Je mebMeesO eve De@e fm e[es eceeCe Jee{ueeceg Us
kejCeejs osMeeleues Heefnues penepe. megceejs 69 ceerj ueebyeer Demeuesues ns penepe nesCeeje Ske jesi e. ee ogKeCeele
1976 meeueer keeee&eqv Jele Peeues. lesue Jeentv e vesCeejs HeeCeeKeeueee peefceveerle eg e f jke D e@e f me[es mHeef ke
Hegj uesues HeeFHe, leeee ceeie&, Dee@ Fue efjipe eemeeer eesie peeiee efv eJe[Ces, ne[eb ee meeb O eele, keg ee& Je
peJeUeru e Tleerc eOes meeleele.
eecegUs meebO eebv ee metpe esTve Jesovee
nesles. jesieeee megJeeleerme yengoe
Heeeeee Debieeeuee met pe esTve
Debiee ogKet ueeielees.

ieeTme, keeue& es[^erk e (1777-1855) efJeue#eCe mcejCeMekeleer Je

Keefv epeebee MeesO e DeeefCe eot<eCe ceespeoeo ner keeces ee penepeeves eMemJeerefjlee
Heej He[uesu eer Deensle. meceg ele Kees ueJej meeHe[Ceejs Keefv epeeb es iees Us
Mees O eCeemeeer lemese ceesv eskem e 79 ee ceevmetv e eeesieemeeer les JeeHejCeele
Deeues nesles.
iebO e (Dees[j ) : yee<HeerYetle keeye&v eer efkebJee D ekeeye&v eer jemeeeefv eke meb egie,
ceeveJeeee efkebJee eeCeeee v eekeeleeru e kes meueeJej eefeee kejlees DeeefCe
leecegUs efv ecee&Ce Peeuesueer mebJesovee ceWotH eele HeesneseueeJej leebv ee iebO e, megiebO e
efkebJee ogieO eeeer peeCeerJe nesles. Jeemeeeer mebJesovee mebegieeee mebjevesleerue keener
jemeeeefv eke ieebcegUs es les. mebegieebes jbiener Demese ef v ecee&Ce nesleele. eebieuee
Jeemeeueee megiebO e, megJeeme, meW, e@evme, De@jescee, HejHeetce Jeiewjs veeJes Deensle.
efv ejefv ejeUs Jeeme ceWotle meeefJeues peeleele D eeefCe leebeer DeesUKener ekeve
nesles. JeemeeJeve eebieues efkebJee Kejeye Peeuesues DeVe DeesUKelee esles, mebkeeeer
peeCeerJe nesles efkebJee YeeJevee GerefHele nesleele.
iebO ek e (meuHej) (S) 16 DeCegeceeb keees ef HeJeee jbieeee DeOeelet
Demeuesues cetueJe. efJeleUefyebot Hes#ee Lees[ee Deef O eke leeHeceeveeJej les efHeJeee
JeHeele Demeles. Hue@ef mke iebO eke ueeuemej leHeef kejer jbi eees DeeefCe ueJeef eke
Demeles. Glkeueve efyebb otJej GkeUt ueeieles. JeeHe Leb[ kes ueer keer, iebO ekeeee
Je v e efceUlee Skeocee efHeJeee jbieeeer Het[ efceUles. leer Heu ee@Jej Dee@He
meuHej ee veeJeeves DeesUKeueer peeles. ner Het[ , JevemHeleerJejerue yegj MeeR ee
veeMe kejCeemeeer JeeHejleele. meuHej [ee D ee@kemeeF&[ Jeeet cenJeeee
Demeeceeve yegefceesee ee pece&Meem$e%eeves efJemeeJee Je<ee&ee Deelee ieefCele Je
YeeweflekeMeem$eele efJeJe= eere Heues , efJ ekeueke Yetef celeer, DeefJeYeepemebKee,
DeuHeeb lej Jee (efpeDees[meer) , efIeeleer meceerkejCeeeer Devees v elee, efHeoeree
OeveHetCeekesej Ieeleebmeeer efJemleej, DevebleesCeereer DeefYemeeefjlee Je DeHemeeefjlee
meebefmLeleer, meebeqKekeerleerue efkeceeve Jeie& Heleer Je efv ejer#eCeeleerue $egeRee meboYee&le
Iebeke=leeree GHeeesie, peueieleer, efJeegle, Jeeegieleerle GHeeesieer He[Ceejer JewMuesef<eke
Heues ns mege GHeeesefpele ieefCeleeleerue mebMeesO eve kesues. efMeJeee DebkeMeem$eeJej
`ef[ efmJkePeerM eve DejLecese fkee', `mete&keg ueeleerue YeceCe ke#ee' ner Hegmlekes
DeeefCe nsefueeesm^eHs e, egbyekeceeHeke DeeefCe efJeegle egbyekelJe ns ieefCeleer Yeeweflekeerle
leees keee& Deens. ee eeb [ mebMeesO eve keeee&cegU s lees egjesHeeleerue DeeieCe
Meem$e%e juee.
ieeieeef j ve, egj er Deuesk ePes esefJ ee
(1934-1967) jefM eeve Jeeet
oueeleerue ee peJeeveeves 12 Sefeue 1961
jespeer Jnesmee@ke DeblejeUeeveeletv e Heefnuee
DeblejeUeJeeme kesuee. DeblejeUeeve leeMeer
27,400 efkeceer Jesieeves peele nesles. leeee
SketCe eJeeme Ske leeme 48 efceefv eebee
nes lee. efJeceeve DeHeIeeleele leeee ce=l et
Peeuee.
iee (iesue) JevemHeleeRee GHeebieebJejerue keke&jesieemeejKeer Jee{. HesMeeRee
99
 D eef v eeef c ele DeeefC e Decesefjkeve JewekeMeem$e%e. keg ne jesie ee jesieeeer ueeieCe Peeuesuee Jekeleeree
Deefv eyeO e efJeYeepeveeHees er ceWotes Ye#eCe kesueeves neslees. ns leebv eer eLece oeKeJetv e efoues.
ee GlHeVe nesleele. eeleerue
keener keerke, keJeke Jee ieeevesk eescesefmDee Deeesie leNnsv es cnCepes vesnceerHes#ee peemle eceeCeele nesCeejer
peerJeeCetbee G Hemeiee&cegUs Heg<eebee mleveebeer Jee{ . eecegUs leebes mleve eqm$eeebmeejKes efomet ueeieleele. ee
nes l eele. ee Heev eeb Jej Devewmeefie&k e Jee{erme meesjkeebes Demeblegueve keejCeerY etle Demeles.
D emeueeme menmee
DeHeeekeejke vemeleele. ieeeer-cnMeeRceOeerue jkeleoes< eer IemeHe& (efnceesNnsefp eke mesH ermeerefceDee -
HeCe Flej YeeieebJ ejeru e SeSme) ne ieesJebMeer e HeMetb ee Ske mebmeie&pev e vetceesefv eeeee ekeejele
keener ieeer eeCeIeelekener cees[Ceeje jesie Deens. eele leeHe eslees , lemese jkelener otef <ele nesT Mekeles.
Mekeleele. keener Heeegjsuuee ceuesefme[e veeJeees jesiekeejke DeCegpeerJe Iemee megpeCeeme keejCeerYetle
G Heees i eer ieeeR ceO etv e nesl eele. ojJe<eer& HeeJemeeeeDeeOeer ueme esetv e, nee jesi eeHeemetv e efv eJeejCe
@efv evemeejKeer GHeegkele jmeeevesner efceUleele. (Heene etcej) kejlee esles. ueeieCe Peeueeveblej cee$e Keef e&ke eeflepewefJekes osTvener efkebJee leer
osCeeDeeOeer e iegjs le[keeHe[keer ce Mekeleele.
iee[ieerU , ceeOeJe Oevebp ee (1942- ) peeieefleke keerleeaes Heee&JejCe
Meem$e%e. cegbyeF&ee efJe%eeve mebmLesceOetv e 1965 ceOes Sce.Smmeer. DeeefCe neJe&[& ieeeeR ee osJ eerj esie (keeT Hee@k eme) ogYelee ieeeerbee DeeeUebJej osJeeres
efJeeeHeer eeer 1969 ceO es HeerSe.[er . Heef ece Iee, jepemLeeve, efnceeuee, ueneve-ueneve Hees[ efv ecee&Ce kejCeeje ne efJe<eeCetpeve jesie. leeHeeeer ceecegueer
Heveecee, HetJe& Deeef ekee, Decesefjkee FL euee Heee& JejCeeee ele#e DeYeeme. vegkemeevee nesles. HeCe, S[Je[& pesVejves leee Hees[ebc eOeerue JeHeoeLee&ceOeerue
Yeejleebleerue yeeeeseqm HeDej efjPeJn& eebee ef Je<eeCet JeeHeve ceeveJeer osJeerb efJ e eYeeJeer ueme leeej kesueer Deeef Ce
ke#ee jJetv e leebes efv eece kejCeemeeer ueMeerkejCeeefeese r HeeeeYejCeer kesueer. eeeere DeeJeCe cnCetv e ceeveJeer osJeeruee
Je efv eueefiejer yeeeeseqmHeDej efjPeJn& ee keejke DemeCeeNee ef Je<eeCetuee `Jn@eqkemeefv eee JnsefjDeesuee' Demes veeJe osCeele
Ieeerl e ele#e ef He ve Oees jCe Deeues D eens. leee leb$eeee efJekeeme keve Je DeefO ekeeef O eke eYeeJeer ueMeer
D eeKeCeemeeer keW er e Heee& J ejCe efv ecee&Ce kejlee DeeueecegUs Deepe peieeletv e osJeer jesieees mecetU Geeve Peeues
ceb$eeueeeuee leebv eer cenJeees eesieoeve efoues Deens.
Deens. memleve eeCeebeer JeeieCetke Heleer,
Deeef oJeemeer peceeleeR ee Heee&JejCeeuee ieeeercnMeeRceOeerue Leeveoen (cemeeerme) : ieeeercnMeerbee otO eebL eer efkebJee
Devegketue peer JeveHeleer DeeefC e Jee. o. mleve ef kebJee LeeveeceOes cegK eJes m@ Heeeuees kee@ kemed Je m^sH eskee@kemed ee
Jele&ke eebesyejesyej DeYeemeuesues osJejeeebes cenJe, ns leebes mebMeesO eve peieeefme peer JeeCet b ee mebm eiee&c egU s ef v ecee&C e nesC eeje eoen. ke J eef eled emeb i eer
Deens. ceeOeJe iee[ieerU eebv ee Yeveeiej Hegjmkeej, Yeejleeleerue Jew% eeefv eke mebmLeebes keesjeevesye@kesefjeced, er.yeer efkebJee yegmesuuee ns peerJeeCetner keejCeeYr etle Demeleele.
meomelJe, Yeejle mejkeejeer Heeeer Fleeoer mevceeveeeHle Peeuesues Deensle. jesieemle ieeF&es Jee cnMeeres otO e cegUeletv ee Heeuesues -lej keOeer jkeleefceefele
yebieueesjee Fb ef[eve Feqv met D ee@He meeevme esL et v e efv eJe= e PeeueeJej les Peeuesu es Dee{Utv e esles. ees ie cee$esle eefl epewe fJekeeb ee JeeHej kes ueeme jesie
HegCeele mLeeefeke Peeues Deensle. 1983 meeueer ueeletj efpeueeleerue Goieerj esL es Deees keeele eslees.
Yejuesuee cejeer efJe%eeve mebcesueveees les DeOe#e nessles.
ieeje (nsue) Leb[ercegUs {ieebleerue yee<He ieestv e leees yeHe&ieesUs nesleele. ns
ieeeiej cetuuej ceeHeke efkejCeeslmeejer efkejCeebee ceeHeveekeefjlee JeeHejele ieesUs keebeemeejKes yeHee&ee HeeHegeeb bes yeveuesues Demetv e oie[emeejKes keerCe
es Ceejs eb$e. #e-ef kejCe, ie@c ee efk ejCe lemes e DeuHee ef yee eemeejKes keCe Demeleele. HeeTme JeeNeeyejesyej Jesieeves peefceveerJej esleevee, ieejebee HekeeecegUs
peeJesUsme SKeeee Jeeetletv e peeleele, leeJesUsme Jeeetleerue jsCetbes DeeeveerkejCe Fpee Peeueeeer Deveske GoenjCes Deensle. ieejefHeercegUs efHekeebes ceesee eceeCeeJej
nesles; ee DeeeveerkejCeees ceeHeve keve efkejCeeslmeejer efkejCeeb ee ceeHeveeee vegkemeeve nesles.
MeesO e nevme ieeeiej ee pece&v e Meem$e%eeves ueeJeuee Je leele keener megO eejCee
cegu uej eeves 1828 meeueer kesuee. cnCetv ee ne ceeHeke oesIeebee veeJeeves ieeuve, e@eqvmeme (1822-1911) efyeefMe Meem$e%e. eeume& [eefJe&v eee
DeesU Keuee peelees. veelesJeeF&ke, nJeeceeve DevegJeeb efMekelee DeeefCe ceeveJeMeem$e eeleer ue mebMees O eve.
nJeses DeeuesKe kee{Ces DeeefCe JeeoUs eeJejerue leees keece veeefJeveHetCe& nesles.
ieee[gmesk e, [er keeuexve (1923- ) jesiepebletbee GHemeiee&v es nesCeeNee Deb ieeees mes, mebK eeMeem$eere mebyeb O e eefeee eeJej mebM eesO eve. ceeveJeer
jesieebee emeejeee keener veJee ekeejebee MeesO eeyeue yeeKe yuegceyeie& eebee Hegv elHeeoveeuee egefpeefv ekeme ns veeJe leeves efoues.
meceJes le 1976 meeuees peer JeMeem$eeleer ue v eesy esue Heeefjleesef <eke efc eUef JeCeejs
100
ieeuJee, FJnejerme (1811-1832) efJeJe= eere Heues Je leebes meceekeueve,
meblele (!) DeHetCeeke, yewefp eke meceerkejCes Keeme keve HebeceIeeleer. ns eWe
ieefCeleer ieeuJeees mebMeesO eve efJe<ee nesles. DeuHeeeg<eele leeves kesuesuee ecekeoej
keeceefiejerle leeves ieefmeebl eeee pees Heeee Ieeleuee leeee GHeeesie efJekeueke
meceerkejCeebee iegCeO eceeee MeesO e IesCeele, Yetefceleeree DeYeemeele yeoue nesCeele,
ieefCeleeee efJeefJeOe Debieer mebMeesO eveele lemese mewebefleke Yeeweflekeeree mebMeesO eveees
ecegKe meeOeve yeveCeele Peeuesuee Deens.
ieeUeee oie[ - DeJemeeoer (mesef[ceWjer je@k eme) nJee, HeeTme, efnceJe<ee&Je,
Jeenles HeeCeer eeb eeleerue ieeU ieglJeeke<e&Ceeee Dees{erH eeeer meceg leUeMeer
peeTve meeetv e jeef nueeJej Jejee Lejebee oeyeecegUs Ie Je { nes lees Je
mesef [ceWjer Ke[keebeer efv eef ce& leer nesles. yengleske peer JeeMce Yet Meem$eee
Deefu eke[ee keeUele leeej Peeuesuee ieeUebee - DeJemeeoer Ke[keelee
efceUleele. He=L Jeeree He=YeeieeHewkeer ceese eosMe pejer ee Ke[keebv eer JeeHeuesuee
Demeuee lejer SketCe Ke[keebceOes leebes eceeCe 5 kekese Deens. leecegUs
He=L Jeeree keJeeeee kesJeU Jejee keener eosMe (Leje) leebee yeveuesuee Deens.
keejCe efnceeueeemeejKee efJemleerCe& YetYeeie mesef[ceWjer Ke[keebv eer leeej Peeuesuee
Deens.
efieDeme& FbO eveeee JeeHejele Jee{ ve kejlee JesieeceOes Jee{ kejCeeme ceole
kejCeejer mJeebeefuele JeenveebceOeerue eb$eCee. Skeceskeeble iegbleuesueer efieDej eb$eeeer
keesjer eekes Jeenveeee ieleerJej efv eeb$eCe sJeleele.
efieDeesce, Meeue& SgDeeo& (1861-1938) pevceeves eerke Demeuesues mJeerme
YeeweflekeMeem$e%e Je ceeHevelep%e. efv ekesue DeeefCe merue ee efceeOeeletmebyebO eeree
mebMeesO ev eeyeue leebv ee 1920 meeuees Yeewef lekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke
yeneue kejCeele Deeues nesles. ee DeYeemeeletv e leeHeceeveele yeoue nesTve osKeerue
Deekeejceeve ve yeoueCeeNee `FvJeej' ee efcee Oeeletee MeesOe ueeieuee. ee efcee
Oeeletee emejCe meniegCeke DeleuHe DemeueecegUs lees ceeHeveMeem$eele eceeCe
cnCetv e JeeHejCeemeeer KetHe GHeeesieer jlees.
efieeeke, efJ euece eeeqvmeme (1895-1982) pev ceeves ke@v es[ereve Demeuesues
Decesefjkeve jmeeeMeem$e%e. DeefleLeb[ leeHeceeveeuee HeoeLeeceOes kemes yeoue Ie[tv e
esleele, ee `jemeeeefv eke Leceex[eeceesefcekem e' efJe<eeemebyebO eeree MeesO eeyeue leebv ee
1949 meeuees jmeeeveMeem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke osCeele Deeues nesles.
egbyekeere Heleerv es efv ejHes#e Ske DebMe leeHeceeveeKeeueer JeeleeJejCe leeej keve,
les efmLej sJeCeeeer Hele leebv eer MeesO eueer.
efieueeJee (Hueemj ) ef Yebleeree He= YeeieeJejerue Lej. ee efieueeJeeves
yeebO ekeeceeuee JeeleeJejCeeHeemetv e mebj#eCe efceUles. ogmeje DeLe& ceese yee@cye Je<ee&Je.
efieuye&, Jee@uj (1932- ) Decesefjkeve peerJejmeeevelep%e. HesMeeRleerue
veteq keu ee Deecueeleerue Iekeebee ece jefJeCeees cen JeHetCe& mebMeesO eve
kesueeyeue leebv ee, es[efjke me@iej DeeefCe Hee@ue yeie& eebee meceJesle 1980es
jmeeeveMeem$eeleues veesyesue Heeefjleese f<eke efc eUeues nesles. leebee meb MeesO eveecegUs
[er SveS jsCetl eerue vete qkeueDees eF[ee jeveseer Gkeue nesle iesueer DeeefCe
`efjkee@cyeerv ev [erSveS' ee veJee leb$e%eeveeee Giece Peeuee.
efiemuesj HebH e HeeCeeee eJeeneee JeeHej ke ve efv eJee&le HeeskeUer efv ecee&Ce
kejCeeje ne meeOeemegO e keeesee HebHe nese. eeesieMeeUebceOes ee efv eJee&le HebHeeee
JeeHej ieeUCeefeee peueojerleerv es JneJeer cnCetv e meje&me kesuee peelees.
iegieue Fbjvesee peeeeceOes Deepe peieeleueer eeb[ ceeefnleer meeJeuesueer
Deens. leeleueer vescekeer DeeHeuee GHeeesieeeer ceeefnleer MeesO etv e kee{Ceemeeer
MeesO eeb$eebeer, mee& Seqv peve, iejpe Demeles. Deepeefceleeruee meJeele peemle JeeHejues
peeCeejs DeeefCe vescekeer ceeefnleer keceerlekeceer JesUele MeesO etv e kee{Ceejer eCeeueer
`iegieue'eer Deens. HeCe ietieue ns kesJeU MeesO eeb$e veener; lee eCeeueercegUs Fbjvesee
GHeeesie DeefO eke efJemle= le #es$eebceOes kejCes Mekee Peeues Deens. eees yeesuekes
GoenjCe cnCepes ee eCeeueeree JeeHejeletv ee efJekeefmele Peeuesueer `F-cesue'eer
eYeeJeer megefJeOee ns nese.
iegiegefueHeer[ iegiiegUeee Pee[eHeemet v e efv ecee& Ce nesCeeNee ieeWoeHeemetv e eeeer
efv eefce&leer nesles. meW^ue [^ie De@C [ efjmee& Feqv met ee mebmLes v es ns leeej
kes ues Deens. ee Deew<eOeecegUs jkeleeleeru e keesuesmsje@ue Je Deve ceso keceer
nesleele.
iegp ej ele keeTeq vmeue Dee@H e meeevme efmeer pevemeeceeveeb ceOes
efJe%eeveeefJe<eeereer DeeJe[ efv ecee&Ce kejCeemeeer iegpejele jepe Meemeveeves keW
Meemev eeee Heeefbyeeves ee meefceleereer mLeeHevee 30 ces, 2001 ceOes kes ueer.
Denceoeyeeo esL es meeevme efmeer leeej Peeueer Demetv e leeceOes cetueYetle efJe%eeve
eoMe&v es, Debleefj#e Je mebosMeJenve keW, leejebieCe, YetkeW - mebosMeJeenveemeeer,
Tpee& Geeve, pewJeefJe% eeve Geeve, cegueebmeeer keee&-ke=leer keW, es#eeie=n, DeMee
meeseer Deensle.
iegUer (DeiuegefvesMeve) : oJeeceOes ueeWyele Demeuesuee keCeebeer iegUer
nes Ceeeer ef eee. ner meb% ee meeOeejCele: jkeleHesM eer efkeb Jee met #ce pebl etb ee
ieg Uerkeefjlee JeeHejueer peeles. jkel eeleer ue iee MeesO eCeekeefjlee jke leeleerue
HesMeerbeer iegUer nesCes ner Ske Hejer#eeHele JeeHejueer peeles.
ieg[eue, pesve (1934- ) Deeefekesleerue Ieveoe pebieueele JeemleJe keve
ef ecHeevPeeree meeceeef peke peerJev eeee DeYeeme kejCeejer ef v emeie&esceer Fb epe
101
peerJeMeem$e%e. efecHeebPeer nleejs JeeHejleele Je ceebme Keeleele, ns mele leebee
oerIe& efv ejer# eCeees Heefuele nese. pes. Hee@ue ieser JeeFu[ ueeFHe kevPeJnxMeve
Heeefjleesef<eke, eeelPej ces[ue, ve@Meveue efpeDeeseeefHeke meesmeeeer mesv sefv eDeue
DeJee@[&, keeeses eeFPe Fve yesefmeke meeevmesme Fleeoer peeieefleke mlejeJejerue
ceevemevceeve leebv ee efceUeues nesles. egv eesv es leebv ee Meebefleotle ner HeoJeer yeneue
kesueer nesl eer.
iegCeveef eee / iegCeekeej (ceefueqH uekesMeve) yesjpeseer Hegv ejeJe= eer. SKeeee
mebKesceOes leere mebKee ve JesUe efceUefJeueer lej lee mebKesuee ve ves iegCeues Demes
cnCeleele. Goe. 37 27 cnCepes 37 ner mebKee 27 JesUe ceeb[tv e kesuesueer
yesjerpe. peeuee iegCeeJeeees leeuee iegCe DeeefCe peeves iegCeeJeeees leeuee iegCeke
Demes cnCeleele. Goe. 37 27 999 eele 37 iegCe, 27 iegCeke DeeefCe
999 iegCeekeej Deens.
iegCemet$es (eesceePeesc e) mepeerJeebee HesMeerkeW keele D emeCeeje D eevegJebef Meke
iegC eOece& Jeentv e vesCeeje Ieke. lees cegKelJes vet eqkeueke Deecueebee yeveuesuee
Demelees Je Hes Meer efJeYeepeveeee Jes Uer mHeHeCes efo metv e eslees. D eevegJeb efMeke
iegCeOecee ee DeejeKe[e meeb kes ef leke Heele OeejCe kejCeeNee peveg keeb es
JeemleJe eee IekeebJej Demeles. eleske mepeerJ eeee ieg Cemet$eeb eer mebK ee
efJeefMe Demeles. ceeCemeeee Hes MeeRceOes iegCemet $eeee lesJeerme pees[ee (SketCe
46) D emeleele. eeHewkeer 22 pees [ee keeefeke Je Ske pees[er efuebieefv eOee&jke
Demeles. eleske pees [erleerue Ske iegCemet$e ceeleske[tv e Je Ske ef Heleeke[tv e
efceUeuesues D emeles. eebee Deekeej SKeeee [byesuemeejKee Demelees HeCe leees
oesv e Yegpe Skeee ueeb yeer es vemeleele. Yegp eeb ceO eer ue efeceues uee ef yeb otu ee
mes v ^es efceD ej cnCeleele.
iegCeesej (jsMees) Skee Heoees ogmeNee HeoeMeer Demeuesues veeles. Heefnuee
Heoeuee ogmeNee Heoeves Yeeietv e ns efceUles. ueebyeer boer ee ogHHe Demeueeme
ueebyeeres boerMeer iegCees ej 2 Deens cnCeleele. ueebyeer/boer 2.
iegH lee, DejefJebo (1953- ) keeveHetj
Deee.Deee.er . ceOet v e Fueseq ke ^k eue
Fbefpeefv eDeefjbiees efMe#eCe Iesleuesuee iegHleebv eer
Deeeg<eYej ekeeT Jemletletv e yeveefJeuesuee
KesUCeebejs efJe%eeve efMe#eCeees keece kesues
Deens. efJe%eeve KesUCeeJej efnb oer DeeefCe
Fbepeerletv e leebv eer leermeske Hegmlekes efueefnueer.
meOee Deeegkee, Heg Ces esL es keee&jle.
iegj eb ee yegU keeb[ee jesie (yeesJ neF&ve efj b[jHesm) : iegjebee Ske ceneIeeleke,
efJeefMe efJe<eeCetpeve Deeflemeejeee ekeej. uemeerkejCeeves ne SkeskeeUer peerJeIesCee
Demeuesuee jesie HetCe&HeCes Deeeskeeele Deeuee Deens.
iegj eb ee leeW[Kegj er jesie (Het De@v[ ceeTLe ef[meerpe) ieeF&, cnMeer, yekeNee,
ceW{ee eemeejKee ogY elee peveeJejebv ee nesCeeje iebYeerj DeeefCe emebieer peerJeIesCee
efJe<eeCetpeve jesie. eeeer yeeOee Peeuesuee leeW[eee Deele DeeefCe KegjebJej Hees[
esTve JeCe nesleele Je leecegUs leeW[eletv e melele HesmeeU ueeU ieUle jenles. leer
ueeU mebmeiee&uee keejCeerYetle nesles. iegjebv ee yejee leeHe esTve leer megmle nesleele.
ieeF& cnMeeRee me[eJej HegjU DeLeJee es He[leele. leecegUs JeUtee Megepeblet
Jee{erJej HeefjCeece neslees. ieeF&-cnMeer le yeerpeeb[kees<eebJej Heef jCeece Peeueeves
JeebPeHeCee es lees. eesie JesUer GHeeej kesueeme peveeJej yejs nesles . ee jesieeuee
DekeeJe kejCeejer eefleyebO eke ueme GHeueyOe Deens.
iegj eb ee HeNee jesie (yue@k e keJ ee&me&) ne leCe JeUt-keeueJe[eRee Ske
mebmeie&peve jesie Deens. eeHeeeer leeHe eslees, lemese ceeb[eree mveeetbee efJeveeMe
neslees. keuee@eqm^ef[ece MeesJnee veeJeees jesiekeejke DeCegpeerJe ceeb[eree mveeetbceOes
Jee{tv e lesL es JeeegefJeveeMe cnCepes ie@me-ieBeerv e Ie[Jetv e DeeCeleele. leecegUs ceeb[erJej
esHetv e Heeefnues D emelee, kejkej Demee, Deele nJee DemeueemeejKee D eeJeepe
eslees. ojJe<eer& ueme esetv e IesTve ee jesieeHeemetv e efv eJeejCe kejeJes ueeieles.
iegj ebceOeerue iees eer[-leeHe (yesefyeefmeDeesefmeme) ieeeer-yewueebee DebieeJejerue
ieesefe[ebcegUs HewueeJeCeeje Je jesieer ieg jebceOes peyejomle jkelekecelejlee cnCepes
De@e fv eefceee efv ecee&Ce kejCeeje ne Ske Hejes HepeerJ eer (He@ jeefmeefke) jesie Deens.
yesefyeefmeDee yeeedpesefcevee veeJeees SkeHesMeer DeeefopeerJe jkeleeleerue ueeue HesMeerbee
cees ee eceeCeeJej efJ eveeMe kejleele Je leeleerue ef nceesi ueesefy eve ns jkeleJe
ueIeJeerejs yeensj He[les. leeHe Jee{tv e GHeeejeDeYeeJeer iegjs Dee-one efoJemeeble
cejleele.
iegj ebceOeerue eeeHeeepeve efkeesvelee (yeesJneF&ve ces@yeesefueke efkeesefmeme)
: jJebL eer HeMetbv ee keceer eceeCeeleerue eesefHeDeesefv eke Deecue efv eefce&leercegUs jkeleele
efkeesv ees eceeCe Jee{tv e nesCeejer eeeHeeeeeer JeeOeer.
ieg lJeeke<e&Ce (e@eqJ nsMeve) efJeeeleerue meJe& JemletbceOes HejmHejebojceeve
DemeCeejs Deeke<e&Ce cnCepes ieglJeeke<e&C e. ieglJeeke<e& CeecegUs efJeeeee Hemeeje
Skeef$ele mJeHeele Deens. eeee DeefmlelJeeee MeesO e vetve eebv eer ueeJeuee
102
DeeefCe leeee yeueeeer cee$ee Je Jemletbes Jemlegceeve DeeefCe leebeeceOeerue Deblej
eebee HejmHejmebyebOe efJe<eo kejCeeje efmeevlener ceeb[uee. Deuye& DeeF&v emeFve
eebv eer 19 15 meeueer ieglJeeke<e&Ceees Ske JesieUs mHeerkejCe efoues. Jemlegceeve
Demeuesuee HeoeLee&ee DeefmlelJeeHeeser DeJekeeMe DeeefCe keeU eebee Skeef$ele
ceneJem$eeuee yeeke eslees. leeeere eefeleer iegJeeke<e&C eeletv e efceUles D emee,
leebee efmeevle Deens.
ieg lJeer e uenjer (e@eq J nsMeveue JesJ ndp e) DeeFvmeFveee JeeHeke
meeHes# eleeJeeoeveg meej SKeeee Jemlet es ieglJeeke<e&Ce cnCepes lee Jemlet ee
YeesJeleeueee DeJekeeMe-keeueeJej ee Jemlet cegU s nes Ceeje HeefjCeece Deens.
pesJ ne keener keejCeecegU s ee Jemlet ee mL eeveele yeoue nesl ees, lesJ ne
Deepet yeepet ee DeJekeeMe-keeueeee jeves lener yeoue Ie[lees. ne yeoue
ekeeMeeee Jes ieeves Deepet yeepet ee Jemletbke[s peeTve Heesneselees DeeefCe lee
JemletbJej ee yeoueuesuee efmLeleeree HeefjCeece Ie[tv e esl ees. DeJekeeMekeeueele
nesCeeNee ee yeoueeeb ceeie&eceCe cnCepes cnCepes ieg lJeere uenjer . ee
uenjerbee Jes O e Ies Ceeee eelve Devesk e os Meebl eues Meem$e%e kejerle Deens le.
Depetv eHeele lejer ee keeceer leebv ee eMe Deeuesu es vemeues lejer YeefJ e<eele ee
uenjer bee MeesO e ueeieCeeeer leeb v ee Het Ce& Kee$eer Jeeles. (Heene : JeeHeke
meeHes #eleeJeeo; D eJekeeMekeeue)
ieg lJeer e efYeb ie (e@eq J nsM eveue ues vme) DeeFvmeFveee JeeHeke
meeHes#eleeJeeoev egmeej ieglJeeke<e&Ceeee HeefjCeece ekeeMeeJejner neslees. DeeHeCe
DeeefC e SKeeoe ot jee
leeje, oer efI e&k ee ef kebJee
efk eb leeje eeb o jceev e
SKeeoer eeb [
Jemlegc eeveeeer Jemlet
Demeueer lej leeNeeke[tv e,
oer e f Ie& k es ke[tv e Jee
efkebleeNeeke[tv e esCeeNee
ekeeMeeJej ee Jemletee
ie g lJ eek e <e& Ce e ee
efY eb ieeeceeCes Heefj Ceece
nes lees. leecegUs keener JesUe lee leeNeeee, oeref Ie&kes ee Jee ef kebleeNeeee
Skeentv e DeefO eke eeflecee efv ecee&Ce Peeuesuee efomeleele, lej keener JesUe cetUeer
eeflecee efJeefHele Peeueees efometv e esles. keener JesUe DeMee ekeejee efYebieemeejKee
HeefjCeece Ie[Jetv e DeeCeCeejer Jepeveoej Jemlet ner o<erme ve He[Ceejs ke=<CeefJeJej
Demet Mekeles. leecegUs ne HeefjCeece ke=<CeefJeJejeee JesO e IesCeeme GHeegkele
Mekelees. (Heene ke=<Ceef JeJej)
ieg (pege fH ej) ienceeuesleuee met ee&Heemetv eee HeeeJee D eeefCe Deekeejeves
meJeele ceese ien. ne ien Jepeveeves HeL Jeeree 318 He DeeefCe Deekeejceeveeves
HeL Jeeree 1,320 He Yejlees. ee ienees metee& Heemetv ees mejemejer Deblej 5.2
KeieesueMeem$eere Skeke Flekes Demetv e leeeer metee&YeesJeleereer eoef#eCee 11.9
Je<eele HetCe& nesles. Jeeegcee mJeHeeee ee ieneeer mejemejer Ievelee HeeCeeee
Ievelesee 1.33 He Flekeer Deens. iegeer mJele:YeesJeleereer eoef#eCee megceejs
one leemeeble HetCe& nesles. mJele:es leerJe egbyekelJe Demeuesuee ne ien jsef[Deesuenjer
G lmeef p e& le kejlees .
ieg uee meeent v e
DeefO eke eb Demetv e
eebleues Deeees, egjesHee,
iee@ f v eceer [ DeeefC e
ke@efuemes ns eej eb
es ee og efye&Ceerletv ener
menpe efomet Mekeleele.
iegeeYeesJ eleer ke[er
D emeueees F.me.
1979 meeueer `Jne@espej' eeveeves oeKeJetv e efouesues Deens. (Heene : ien, Jeeegcee)
iegj s DeeefCe keeWye[eebceOeerue #eejesie (De@efveceue egyejke egueesefmeme)
ceeekeesye@kees fjDece egyekee&gueesefmeme veeJeeee peerJeeCetbcegUs iegjebceOe,s ceeveJeebceOes
DeeefCe He#eebceOesner meJee&bv ee Heefjefele D emeues uee, #eejesi e nesl ees. mebyebef O ele
peerJeeCetee ieesJebMe re Je ceeveJeer GHepeeleercegUs iegjebv ee; ceev eJeer DeeefCe SeqJneve
GHepeeleerbcegUs ceev eJeeceOes, lej SeqJnev e GHepeeleercegU s He#eebbv ee ee jesieeeer
yeeOee nesT Mekeles. SeqJneve Je iegjebv ee nesCeeNee ceeveJeer GhepeeleercegUs ceeveJeer
#eejesieeeer yeeO ee nesT Mekele Demeueeves, #eejes ieeuee Ske HeMegceeOece-
mebeejer jesie Demes cnues peeles.
iegne, efyejsmeeb (1904-1962) Yeejleere jmeeevelep%e. `eqJn@efceve
meer'es pewefJeke mebMues<eCe Je leeee GleebleerMeer Demeuesuee mebyebO e, ee efJe<eeeJej
leebv eer cenJeHetCe& mebM eesO eve kesues. leebv eer
efJ eefJ eO e peer J eeb ee Gleeb l eer ee
efv ejefv ejeee HHeebJej, ee peerJevemeJeees
mebMues<eCe nesleevee kegueer peerJejemeeeefv eke
eefeee Ie[les, eemebyebO eer mebMeesO eve kesues.
eeef MeJeee, Keefv epe keesUMeeHeemetv e Jeeet
efc eUef J eCes , keeje JeJemL eeHeve,
leeieeHeemetv e GHeegkele HeoeLe& leeej kejCes,
meeeef ^k e Je iuegkeese fv eke Deecueees
efJekejCe F. MeesO ekeeex leebee veeJeeJej Deensle. les Fvmeees Hesuees nesles.
iegb[ eUCes (JeeFbef[bie) keeHe[ efJeCeCeeee eefeesl e ceeieeJej metle keceer
Jes Ue legeJes eekeefjlee, lemes e metlekeleeF&ke[tv e DeeHeuee megleees Heg{erue
eefeesmeeer eesie ekeejele Heeblej kejeeuee iegb[eUCes ner eef eee JeeHejueer
peeles. esL es meg leeleerue oes< e kee{tv e ekeues peeleele. lelee, megceejs Ske
efk euees Jepeveeee megleeee keesv e leeej kesuee peelees. eee eb$ eeJej Lees [er
JesieUer jevee keve oesv e Oeeies Ske$e keve og nsjer metl e leeej kesues peeles.
Demes og nsjer metl e neleceeieeee eeojer , e@ Jesue Jeiewjsmeeer JeeHejues peeles.
melejbpeebkeefjlee og nsjerSsJepeer eflensjer metl e JeeHejleele, leeJesUer eee eb$ eeee
JeeHej neslees. Skesjer megleeee JeeHej ceeieeJej leeCee cnCetv e kejeeuee DeeCeKeer
103

keener eefeee kejeJee ueeieleele. yeeCeekeefjlee ns Skes jer metle Les JeeHejues
peeT Mekeles.
iegbH eebF& (efveefbie) Jem$e efv ecee&Ceeeer Ske Hele. ee Heleerv es Oeeies Skeceskeeble
iegbHeJeues peeleele. megleer, ueeskejer efkebJee ceeveJeefv eefce&le keesCeleener OeeieeHeemetv e
ee Heleerv es keeHe[ eJf eCelee esles. ns keece metF& IesTve neleeves kejlee esles. lemese
eb $eeJejmege kejlee esles. ee Heleer ee JeeHej mJes j, ceHeuej, yeefv eeeve,
Deble&J em$es, neleceespes, Heeeceespes Fleeoer GlHeeoveemeeer kesuee peelees.
ie=nerleke (neeHee@efLeefmeme) SKeeee vewmeefie&ke DeeefJe<keejees leke&mebiele
efJeJejCe kejCeemeeer GHeueyOe leLeelceke HegjeJeeee DeeOeejs meeoj kesuesues
pegpeyeer mHeerkejCe. keesCeleener ie=nerlekeeeer Jew% eeefv eke Heleerv egmeej kes uesueer
eeeCeer, eeesieeb letv e Iesleuesuee He[leeUe eebee efv eke<eeJej les ie= nerleke Kejs
jueeme leeuee ceevelee efceUtv e leees Jew% eeefv eke efmeevleele Heeblej nesles.
cetueYetle ie=nerleke (Heb[eceWue neeHee@efLeefmeme) efJe<ee ceeb[Ceemeeer
keener cetueYetle efv eece ie=nerle Oeve leeDeeOeejs Heg{erue efv e<ke<e& kee{Ces megueYe
peeles Je leebeee meneeeves efJe<eeeeer Heg{erue eieleer kejlee esl es. G oe.
yeerpeieefCeleele meneesie (DemeesefmeSefJn) Je eceefv ejHes#e (keecegsefJn) efv eece
cetueYetle Deensle. keener ie=nerlekes DevegYeJeefme Demeleele.
ies-uegme@k e, peesmesHe uegF& (1778-1850) eWe jmeeev eMeem$e%e. Jeeetbee
mebeesieeves efv ecee&Ce nesCeeNee mebegieele, lee Jeeetbes eceeCe meeOee efv eefele HeefjceeCeele
Dee{Ules, ne efv eece leeves efme kesuee. Goe. HeeCeer H2O. nee[^espev e Jeeetes
2 Deekeejceeve Yeeie DeeefCe Dee@eqkemepeveee 1 Deekeejceeve Yeeie eebee mebeesie
nesTve HeeCeer efv ecee&Ce nesles. (uee@ Dee@He kee@cyeerefv ebie).
iesdme, efyeue (1955- ) : mebieCekeees keee& megefJeefnlejerlee eeueCeemeeer
Deveske D eeeeJele eb$emeeceeer, mee@HeJesD ej, efJekemeer le kejCeejer DeeIee[ereer
ceeeeesmee@He ner kebHeveer mLeeHeve kejCeejs,
peieeleerue meJee&le eerceble Jekeleer. ne ceeve
HekeeefJeCeejs mebieCekelep%e Je Geespeke.
Hejb Hejeiele efM e#eCeeeer keeme mees [t v e
mJeleee eefleYesee peesjeJej leebv eer ns
mLeeve efceUefJeues Deens. DeeHeuee mebHeeeree
efJ eef v eees ie peeieef l eke meceepeemeeer
kejCeelener iesdme DeeefCe leebee Helveer
cesef ueb[e DeeIee[erJ ej Deens le. leebv eer
mLeeHev e kes ues uee HeeTv[sM eveejs S[dme peeie=leer, yeeuekeeb es uemeerkejCe
eemeejKee Deveske meeceeefpeke ekeuHeebv ee YejIeesme Devegoeve efoues peeles.
iesefbieve efJ eeeHeer eieuYe ieefCeleees DeOeeve Je mebMeesO eve keW cnCetv e
pece& v eerle 1736 meeueer mLeeHev e Peeuesuee ee ef JeeeHeer ele Scceer veesSL ej Je
efleee eYeeJeUerleerue mebMeesO eke efJeeeLeecegUs esL es DeeOegefv eke yeerpeieefC eleees
veJes-eJeen pemes Deeues lemese keeue& es[efjke ieeTme, ueesyeesesJemkeer, efjceeve
eebeecegUs De-egeqke ue[ere Yetefceleereer esL es efv eefce&leer Je efJekeeme nesTv e efleuee
leeefke& ke DeeOeej efceUeuee. [sJner[ efnuye&, ef[efjKues, [sef[efkeb [, S[ceb[
ueBye, Hesefueke me keJeeF&v e Fleeoer Leesj ieefCeleer esL es efv eHepeues . efjceeveeer De-
egeqkeue[er e Yetefceleer DeeefCe efcebkeesJemkeerv es efokekeeueeee elegefce&leeres efJekeefmele
kesuesu es mJeHe eeee DeeFvemeFv euee meeHes#eleeJeeoeee mebMeesO eveele G Heeesie
Peeuee.
iesue ceeve, cejs (1929- ) ee Decesefjkeve HeoeLe&efJe%eeve Meem$e%eeuee 1969
meeueer leeves cegueYetle keCeebee kesuesuee mebMeesO eveekeefjlee Yeewef lekeerceOeerue
vees yesue Heeefjlees ef<eke osCeele Deeues . ee cegueYetle keCeebHeemetv e veg^ e@v e DeeefCe
eese@v me yeveJeues Demelee ee DeOeele keCeebv ee leeves keJee@ke&me Demes veeJe efoues.
leeJejerue efJeegledYeej ne DeHetCeekeerener Demet Mekelees Je leeHeemetv ee eese@v me
Je vet^e@v me cnCepese meJe& HeoeLe& yeveuesues Demeleele.
iew ee - mebk euHevee : He=L JeerJejerue meJe& mepeerJe Skeef$eleHeCes efceUtv e Ske cenekeee
mepeerJe Demeueeeer Heee&JejCeere mebkeuHevee. pesc me ueJnuee@ke ee `veemee'leerue
Jew% eeefv ekeebv eer 1960 meeueer ceeb[ueer. ee mebkeuHeevesv egmeej meJe& mepeerJe Heee&JejCe
efv eebe f$ele kejleele Je mepeerJeeb ee He=L Jeeree Heee&JejCeeJej HeefjCeece neslees.
ie@yeesj , [sefveme (1900-1979) nesueeseeHeer ns efYebieeefMeJeee ef$eefcele Heeses
kee{Ceees leb$ e efJekeefmele kes ueeyeue 1971 meeueee Yeewefl ekeMeem$eeleerue
veesyesue Hegjmkeej efceUef JeCeejs Fbi ueb[efv eJeemeer nbiese fjeve Meem$e%e. Ge ieleer
Dee@e fmeueesm keesHe, mebJeeove, GHeHeeer, sefueeqJ npeve, D ee@eqHkeme eeMeem$eeleerue
leebes keecener eefme Deens. nesueeseeceee JeeHej Deelee esef[ kee[& efkebJee
104
eueveer vees e DeefO eke=le kejCeemeeer neslees.
ie@cee efkejCe (ie@cee jsp e) efJeegledegbyekeere eejCeHeeleerue Deleble met#ce lejbieueebyeer
Demeuesues lejbie. ee efkejCeebe r / lejbieebeer efv eefce&leer DeCegkeWeee GerefHele efmLeleerletv e
keceer Tpexee efmLeleerle HejleCeeee eefeesle nesles. ie@cee efkejCeebeer Tpee&Heer
eKejlee Deboepes 10 npeej Fueks ee^ @v e Jnesu les 1 keeser Fueske ^ev@ e Jnesu Flekeer
Demeles. ie@cee efkejCeebee JeeHej Deveske #es$eebceOes kesuee peelees. Goe. Jewekeere
#es$eele jesieefv eoeve kejCes, DeVeHeoeLe& oerIe&keeueHeele efkeJeCes, JevemHeleer efv eefce&leer
Je Deeweesefieke jsef [DeeseeHeer Jeiewjs. `keesyeeu' ee cetu eJeeee 60 DeCegYeej
Demeuesuee SkemLe Co 60 ceesee eceeCeeJej ie@cee efkejCeebee eesle cnCetv e JeeHejuee
peelees. (Heene efkejCeeslmeej, DeuHee, efyee)
ie@ceeJe, pee@p e& (1904-1968) DeefleMee eefleYeeMeeueer DeeefCe lejerner veesyesue
HegjmkeejeHeemetv e Jebefele jeefnuesues cetUes jefMeeve, HeCe veblej Decesefjkesle mLeeefeke
Peeuesues meweefv leke YeeweflekeMeem$e%e. efJe%eeveeee Deveske #es$e bceOes leebv eer cenJeees
eesieoev e efouesues Deens. DeCegkeWeceOetv e DeuHee keCeebes Glmepe&v e kemes nesles ns
leevb eere efJe<eo kesues. lemese, eJf eeeee pev ceeveblej `nee[^espeve' DeeefCe `nsefueece'
ee cetueleJeebeer efveefce&leer keMeer Peeueer nsner leebveer mHe kesues. leecegUs ceneefJemHees eletv e,
`efyeie yeBie'ceO etv e, efJeeeee pev ce Peeuee ee efmeevleeuee yeUkeer efceUeueer. leeveblej
pevegkeebceOes meebkes efleke mJeHeele Demeueus ee DeejeKe[eeee JeeHej keve eefL eveebeer
efv eefce&leer keMeer nesles ns kees[s Gueie[leevee `[erSveS'ee jsCetceOeerue leerv e Ieke
efceUtv e ee mebkesleeee Ske Meyo leeej neslees nsner leebv eere ieefCele keve oeKeJetv e
efoues. meJe&meeceev e Jeeekeemb eeer megyeesO e, ueeskeeefYecegKe efJe%eeveueKs eve kejCeelener
leebee neleKeb[e neslee. ee leebee eesieoeveemeeer leebv ee keefuebie Heeefjleese<f ekeeves
mevceeefv ele kesues nesles.
ie@ueve, keuee@e[q Deme (131-206) jesceve JewekeMeem$e%e. leeves ceeveJeer
MejerjefeeeMeem$eeee eeb[ DeYeeme kesuee. lemese, HeMet bee ce=leMejerjebes
efJesove keve MeJeleHeemeCeeree Heeee Ieeuetv e efouee. mesumeme keevexefueDemeves
meebefieleuesuee eoen eefeesee eej ue#eCeebceOes HeeeJee ue#eCeeeer Yej ekeueer.
leevegmeej, eleeree efkebJee Heeseee HeeskeUerleuee DeJeeJeebee eoeneefeesle,
mebyebefO ele DeJeeJeeee keeee&le efyeIee[ ef v ecee&Ce neslees.
ie@efueueer, ie@efueef ueDees (15641642) F@efueeve KeieesueMeem$e%e,
YeeweflekeMeem$e%e DeeefC e ieefCelelep%e. Keieesu eMeem$eemeeer ogef ye&Ceeree JeeHej
ie@efueef ueDeesv es meJeel e eLece kesuee. leeves
ogefye&Ceerletv e ebeJejeer efJeJejs, ieges eb,
Meg eeee keuee, meewj [eie,
DeekeeMeiebiesleues leejs DeMee Deveske iees<er
v eeneUuee. ee efv ejer # eCeeb J ev e
kee{ues ues efv e<ke<e& les Jneee eeefuele
efm e ev leeb v ee so osC eejs DeeefC e
keesH eefv e&kemeee met e&keWefle efmeevleeuee
Heg<er osCeejs jues. ieefleMeem$eele cetueYetle
mJeHeees eesieoeve kesuesuee ie@efueueerD eesv es SKeeee JemletJejerue ieglJeeke<e&Ceere
lJejCe ns lee Jemletee Jemlegc eeveeJej DeJeuebyetv e vemeueees oeKeJetv e ef oues.
De@efjme@ueee leJeebefJe celeeoMe&v e kesueecegUs jesceve ke@Leefueke ee&ke[tv e
ee iebL eeJej yeboer lej Ieeleueer iesueere; HeCe leeyejesyej ie@ef ueefueDeesuee DeeHeueer
celes ceeies Ieeeuee Yeeie Hee[ues iesues DeeefCe Deeeg<ener vepejkew osle kee{eJes
ueeieues. ie@ efueefueDeesJej sJeues iesuesues DeejesHe egkeeres Demeueees HeesHe pee@v e
Hee@ue ogmejs eebeeke[tv e 1992 meeueer DeefO eke=lejerlee peenerj kejCeele Deeues.
ie@ue@k eesp e ogiOeMeke&jsHeemetv e leeej Peeuesueer (iuegkeespe + ue@keespe) efJeeJe
Meke&je. ef nes eke=leele efHeMeke&jsceOes Heeblej nesles. ieeW o, cege fmeuesp e Je
Heseqkeve ee JevemHeleerpeve HeoeLee&lener ner Meke&je Demeles.
ie@ue@k eesefmeefceDee ne eeeHeeeeee Ske GHepele oes<e. eele ie@ue@keespees
iueg keesp eceOes Heeblej nesT Mekele v eener, keejCe lemes Heeblej kejCeeNee
efJekejeeer vetv elee Demeles. eecegUs jke leele ie@ue@keespe meeles. leeee ceWot Je
eke=leeJej efJeHeefjle HeefjCeece neslees. eecegUs ceeveefmeke efJekeeme ceboieleerv es neslees.
otO e Jepe& kesueeme megO eejCee nesles. keejCe Hekele ogO eeletv ee ner Meke&je peeles.
ie@uJnveeeefPebie ueesKeb[ efkebJee merueee Jemlet iebpet veesle cnCetv e leeJej
pemleeee cegueecee osCeeeer eefeee. ne cegueecee osCeemeeer leHle JeHe pemleeceOes
ueesKeb[er Jemlet yeg[Jetv e yeensj kee{leele Je veblej Leb[ kejleele. efkebJee ueesKeb[er
JemletJ ej pemleees efJeegledef JeuesHeve kejleele.
ie@uJn@veer efJ eegledIe (mesue) : efJeegledeJeen efv ecee&Ce kejCeeje jemeeeefv eke
efJeegledIe. eele oesv e JesieJesieee Oeeletbes efJeegleee, Deecue, Deukeueer, #eejebes
eJeCe efkebJee Hesm DeMee efJeegledJeenke ceeOeceele yeg[efJeuesues Demeleele. $eCeee
SKeeee Oeeletee (yeJnbMeer pemleeee) Demelees DeeefCe Oeveee keeye&v ekeeb[er efkebJee
$eCeeeeee Oeeletee Dee@kemeeF&[ efkebJee #eejeee ob[ Demelees. ceesyeeF&ue, mebieerle
GHekejCes, Jewekeere GHekejCes, mebieCeke, efjcees kev^esue Jeiewjsbmeeerr ueeieCeeje
mejue efJeegledeJeen HegjefJeCeees ns meeseermkej meeOeve Deens. (Heene : Jnesueee
Jeer peIe, kees j[er efJepes jer)
ie@uJn@veer, uegFpeer (1737-1798) Feefueeve MejerjefJe%eev e DeeefCe
efHeefpeee@uee@ efpem. mepeerJe DeeefCe Jeerpe eebee HejmHej mebyebO eeefJe<eeer mebMeesO eve
kejCeeje Deee mebMeesO eke, yeen s ve efouesuee efJeegledYe jeefMeJeee mveeet Deekegbeve
HeeJeleele ns leevb es efmeOo kesue,s oesv e efYeVe Oeelet, efJeegledefJese eJeCeele yeg[efJeueeme
efJeegledeJeen efv ecee&Ce neslees nsner efmeOo kesue.s leecegUs ee ekeejee efJepesue `ie@uJn@efveke
Jeerpe' DeeefCe ee ekeejs leeej Peeuesuee Ieeme, `ie@uJn@efv eke efJeegleIe' DeMeer
veeJes { Peeueer. ie@uJn@efv eke ueesn DeeefCe ie@uJn@v e @ceerjee peveke.
ie@mej, nye&& mHesvmej (1888-1963) ceppeelebletbceOeerue mebosMeJenveeleerue
efJeegledjemeeeevf eke uenjeReJf e<eeer meKeesue DeeeCf e ceewefueke mebMeesO eve keve Jesovesee
GieceeefJe<eeeree %eeveele Yej Ieeleueeyeue peesmesHe Sueev& iesj eebeemeceJesle 1944
meeuees peerJeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke efceUeJf eCeejs Decesefjkeve MejerjMeem$e%e.
ie@mkes eb$eeleerue Oeeletbes HeeF&He efkebJee leemeejKes Yeeie Skeceskeeme HeueBpeee
105
meneeeves meebO eelet v e pees[leevee HeeCeer, lesue efkebJee Jeeet eebeer ieUleer nesT
Mekeles. yegeeee Pee[eeer meeue efkebJee jyej efkebJee jyejemeejKes oeyeues peeCeejs
efkeeT Hegs, D e@meyesmee@me, efv eD eesefeve eebee HeeleU ekelee pees[Ceeree
peeieer JeeHejuee lej Jej cnueeeceeCes ieUleer nesle veener.
ieeWoCe (@t) jbieJe JeeHeve lJeesJej kesuesues ieeWoCe. les keeece mJeHeees
Demeles Je HegmeCes DeMekeeeee jles.
ieesKeues, Mebk ej ue#ceCe (1869-1962) mebMeesO eke. Decesefjkesee pevejue
Fuesefke^ke kebHeveermeeer Heesueeoer He$eees egbyekeere iegCeOece& DeesUKeCeees GHekejCe
yeveJeues. HeesWefMeDee@ceerj, efPejes mesef bie Fb[kej, me@ egjsMeve Hejceer D e@ceerj,
efemeerpeve HejceerD e@ceerj ns leebes MeesO e; DeeefCe leemeeer leeb v ee `SkemJes'
efceUeueer. Yeeweflekeerleerue `iees Keues uee@' leeee veeJeeves Deens.
ieesies, ceOegk ej veejeeCe (1932- ) JeJemeeeeves mLeeHele DeefYeeblee.
40 Je<ex Jeemlegef JeMeejo, Jn@uegD ej, m^keejue Fbe fpeefv eD ej cnCetv e keece.
efyeefu[bie e@eqkeme veeJeees Fbepeer Deefv eelekeeefueke 12 Je<ex eeueefJeues. 1966
meeueer cejeer efJ e%eeve Heefj <eoseer mLeeHevee kev e keee&Jeen, DeOe#e D eeefCe
efJeemle ee HeoebJeve Heefj<eoseer Yekekece pegUCeer keve efoueer. Deveske MeeKee
mLeeHeve kesuee. Jeeef<e&k e meb cesuev es, cejeer efJe%eeve Heefj<eo Heef$ ekee, efJe% eeve
YeJeve eebeer megJeele keve efoueer. Yeejleele Deveske Yee<ee yeesueuee peeleele,
leebee Skeceskeeble mebHeke& jeneJee cnCetv e jesceve efueHeer JeeHejeJeer DeMee efJeeejeletv e
jesce efueHeer Heefj<eo meg kesueer DeeefCe leer eUJeU eeueJeueer.
ieesCe efceeCes (ef eefp ebie efcekemeeme&) efJeefMe DeMee oesve efkebJee DeefO eke
HeoeL eees eesie eceeCeele efceeCe kesueeme efc eeCeees ieesCe leeHeceeve Ieke
HeoeLeeee ieesCe leeHeceeveeHes#eener keceer nesles. DeMee efceeCeebv ee ieesCeefceeCes
Demes cnCeleele. HeoeL e& Leb[ kejCeemeeer ieesCeefceeCes JeeHejleele G oe.
DeeF&meerce leeej kejleevee yeHe& DeeefCe ceer eebes efceeCe JeeHejleele. leecegUs
ee efceeCeees leeHeceeve -22 DebMe mesequmeDeme SJe{s keceer nesles.
ieesCeebk e - ieesCeefyebot (ef eefp ebie Hee@F&b) meJe&meeceeve efmLeleerle SKeeee
Je HeoeLeeeer G<Celee kee{tv e Iesleueeme pee efmLejleeHeceeveeme leees mLeeet
DeJemLesle Heeblej nesles lee leeHeceev eeme lee Jeeee iees Ceebke cnCeleele.
jeefJeke oeyeeuee Je HeoeLeeee ieesCeebke DeeefCe leee HeoeLee&ee mLeeetee
JeCeebke meejKeee Demelees. Goe. JeHe HeeCeeee ieesCeebke Je mLeeetHe
yeHee&ee JeCeebke oesv ner Metv e DebMe mesequmeDeme Deensle. ieesCeebke HeoeLee&Jejerue
oeye DeeefCe HeoeLee&leerue efJejIeUuesues #eej eeJej DeJeuebyetv e Demelees.
iees[Jee efvecee&Ce kejCeejs jemeeeefveke HeoeLe& (mJeerveme&) meeKejsue Heee&e
cnCevt e iees[Jee evf ecee&Ce kejCeejs egkeespe, @ieespe, Deueer sce eemeejKes jemeeeefveke
HeoeLe&. les eeeHeee eefeesle Yeeie Iesle veenerle. leecegUs G<ceebkeeeer Yej He[le veener.
Hejbleg leebes Flej Deefv e HeefjCeece Demeueees Deelee efv eoMe&v eeme Deeues Deens.
iees[ebyes, efJ eeeOej (1926- ) ke@ve[eee Jee@ ue&t efJeeeHeereleerue Deeblejje^ere
keerleeaes mebKeeMeem$e%e. iees[ebyes eebee mebMe sO eveeee DeejbYe cegbyeF&le Peeuee (1950-
1956). leebee vecegv eeefv eJe[ HeenCeerleerue
cetu eYetle lelJeebmeby ebO eer ee mebMees O eveecegUs
mebKeeMeem$eeleeur e Deveske yeeyeeRee Gueie[e
Peeuee. DeboepeyeebO eCeeree GHeHeeerle leeb ee
efmebneee Jeee Demetv e leer veJes GHeece meg
kejCeejer D eens . D eekeueveer Heueeee
HeleerMe m$eeeer leebv e r ceeb[Ceer kesueecegUs
ee GHeHeeereer Jee{ nesCeeme Je veeveeefJeOe
#es$eele efleee GHeeesie kejCeeme Gespeve
efceUeues. leebes ieepeuesues efv eyebOe 1955 les
1966 meeueeleerue Deensle. leebee veeJeeJej 75 MeesO eefv eyebO e Je 3 ebL e Demetv e
ke@ve[eee je@eue meesmeeeeres les Hesuees Deensle.
ieesyej ie@me (yeeeesie@m e) meWe fe HeoeLeeee nJeeefJ ejefnle D eJemLesl eerue
efJeIeveeveblej ef v ecee&Ce nesC eeNee Jeeet me `yeeeesi e@me' Demes cnCeleele. ne Jeeet
efv ecee&C e kejCeemeeer Je meeefJeCeemeeer leeej kesuesu ee meeOeveeme yeeeesie@me
mebeb$e cnCeleele. iegjebes
MesC e, ceeveJeer efJ ee,
mJeeb HeekeIejeleer u e
ekeeT meWefe HeoeLe&
JeeHeve yeeeesi e@meeer
efv eefce&leer kejlee esl es.
Demes mebeb$e emLeeefHele
kes ueev es, eot <eCeeme
DeeUe yemetv e Heee&JejCeees j#eCe nesles. yeeeesie@meceOes DemeCeeje 60 les 70
ke kes ef ceLesv e Jeeet pJeuev eMeerue Demeueeves, leeee GHeeesie FbO eve cnCetv e
mJeeb Heekeemeeer, lemes e Iejiegleer efJeegl ed fv eefce& leermeeer kesuee peelees.
ieesue (eqmHeDej) Skee efmL ejefyebotHeemetv e jeefJeke DeblejeJej DemeCeeNee
meJe& efyebo tbv ee pees[CeeNee JeeHe=euee ieesue cnCeleele. efmLejefyebotme ieesueees
keW cnCeleele - lej, ee kesbeHeemetv eee jeefJeke Deblejeme ieesu eeeer ef$epee
cnCeleele. ne Ske ef$eefceleere Yeewefceefleke Deekeej Deens. Goe. eW[t. He=L Jeeree
ieesueekeej OegJeeHeeMeer eHee Deens. leecegUs leeuee efJeJe= eere ieesue (FefueHerkeue
eqmHeDej) cnCeleele.
ieesueke=ceer (jeGC[Jece&) Deele[eeleerue met$eke=ceer peeleeree meJeele ceese
peble. 40 meW.ceer. ueebyeeree peble Deele[eele jenlees. ceeoer 2,40,000 Deb[er
ekeles. efJesejs ner Deb[er yeensj He[leele. eefleketue HeefjefmLeleerle ner Deb[er
leMeere jent Mekeleele. Yeepeer, HeeCeer F. ceeieev eer Deeuesueer ner Deb[er Deele[eele
Jee{leele. lesL etv e jkeleeceOetv e leer HegHHegmeele peeleele. eemeveefu ekesJees IeMeele
esTve ueneve Deele[eele Jee{leele. eemeeer 2-3 ceefnves ueeieleele.
pebleebes Deeeg<e 1 les 2 Je<ex Demeles. Keeskeuee, vetceesefv eee, Gueee,
pegueeye ee pebleebcegUs nesT Mekeleele. efJeseer leHeemeCeer keve efv eoeve nesles.
106
ieesueekeej leej (Jeeej) Jeeme DeeefCe keesoees #es$eHeU meJe& efkeeCeer
meejKes DemeCeeNee jesO eer DeeJejCeeves Jeserle kesuesuee ieesueekeej, ueebye leejsee
legke[e. jyejer Jes<veeee, efMemes (ues[), DeeJejCeeee, HeerJnermeer DeeJejCeeee,
ceuer m^@C[, JeeleeJejCemebj ef#ele, ueJeefeke, DeeqivejesO eke (SHeDeejSueSme)
DeMee efJeef JeOe ekeejee leeje Jeerpe Jenveemeeer JeeHejleele.
ieesu[meF&ve, peesmesH e (1940-) ee Decesefjkeve Meem$e%eeuee. 1985
meeuees JewekeMeem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke efceUeues. ns Heeefjleesef<eke ceeekesue
yeeTve meesyele leebv e efJeYeeietv e osCeele Deeues nesles. leebv eer keceer Ievelesee ceso
eefL eveebee Mees<eke Iekeebee MeesO e ueeJeueecegUs jkeleeleues keesuesmsjesue HesMeerle
kemes peeles, ns mecepeCeeme meesHes Peeues. keesuesmsjesueee Jeenke Demeuesuee ee
Iekeeee MeesO eecegU s, kees uesmsjes uees eeeHeee Je ojesi eebleeru e mebyebO eeJej
ekeeMe He[uee. leecegUs DeeHeCe efJ eefMe D eVeHeoeL ee&ee JeeHejeJej efv eeb$eCe
Ieeuetv e oe efJekeejeee Oeeskee eUt Mekelees.
ieesJ ej (efcePeume) ieesJej ne DeefleMee memb eie&peve jeis e efJe<eeCetbcegUs neslees Je
Hemejlees. ueeieCekeeue one les eewoe efoJeme. mebmeie&keeue leeHe esCeeDeieesoj
Ske les oesv e efoJeme Je HegjU Gueeveblej eej efoJeme. eele leeHe eslees, veeke
Jeenles, eMf ebkee esleele, Debie ogKeles. veblej DebieeJej HegjU Gles. leeW[ele oe{sMespe jer
ieeueeee Deele ueeue jbieeee Heee&YetceerJej efv eUs efHekes efomeleele. eecegUs efv eoeve
Hekek es nesles. JesUer e GHeee ve kesueeme vetceesefv eee, cesefv evedpeeeemr e, keeveees ogKeCes
nesT Mekeles. eefleyebO eke GHeee jesieeee eemeeJees, efMebkesJees jesie ee emeej
neslees cnCetv e jesieeuee JesieUs sJeeJes. uemeerkejCe yeeje les HebO eje ceefnveebee
yeeUeuee Sce.Sce.Deej. (ieesJej, ieeueiegb[, yesuee) ner ueme ese Jeer. DeeJeMeke
Demeueeme HeeeJee Je<eea Hegv ne eeJeer. (Heene pece&ve ieesJej)
ieesJ eejerk ej, Jemeble (1933- ) : HebleeOeeveebes Jew% eeefv eke meuueeieej, efJe%eeve-
leb $ e% eev e ef JeYeeieees meef eJe, Heg Ces
efJeeeHeerees kegueieg, efJeece meejeYeeF&
mHesme mesv jes mebeeueke DeMeer Deveske
Heos Yet <eef JeCeejs cetU es jemeeeefv eke
D eef Y eeb lee D emeues ues Yeejleer e
DeblejeUMeem$e%e. GHeenemeeer ueeieCeejs
Fb O eve leebv eer efJekeefmele kesues. leebv eer
Keleebee Deeblejje^ere keesMe peieele eLece
yeveefJeuee. ueeskemebKesJej leebee DeYeeme
Deens. leebv ee Deee&Ye Je HeeYet<eCe ns Hegjmkeej efceUeuesues Deensle.
iees J eejerk ej, Mebk ej (19 31- ) Yeejleer e Yeewef lekeMeem$e% e.
efJ e% eev emeb M eesO ev eemeeer ueeieCeeNee ef v ejef v ejeee D eeef C e Dev eesK ee
GHekejCeebee efv eefce& leerceOes leebes cenJeees eesieoev e Deens. `ee cetueYetle
mebMeesO eve meb mLee' DeeefCe `YeeYee DeCegMekeleer mebMeesO eve keW' ee mebmLeebc eOes
Ge HeoeJej keee&jle Demeleevee leebv eer `Jnsefj Syeue Svepeea meeekeuees^ e@v e'
ee D eelee keesuekeelee esL es D emeuesuee ieefleJeO e&ke GHekejCeeee emLeeHevesle
keUereer Yet efc ekee yepeeJeueer nes leer. leev ebl ej les `meer SmeDeeeD eej'ee
D eKeleejer l eeru e ebo eri e{ es L eeru e `mes v ^ ue meeeb ef efH eke Fvm cesv
Dee@ ie&v eeePesMeve' (meerSmeD eeeDees)ee mebmLes es mebeeueke nes les.
ieeW[JeveYetceer keeseJeOeer Je<eeHetJeeaee efJe<egJeJe= eeee oef#eCeske[erue ceneKeb[.
Deboepes one keeser Je<eeHetJeea ns ceneKeb[ Hegtv e leebeer Mekeues Peeueer. veblej
Heee keeser Je<eeHeele leeeer Keb[s-GHeKeb[s leeej Peeueer. ner Keb[s Deepe oef#eCe
Decesefj kee, Deeefekee, Dee@m^se fueee, Debeeqke&kee DeeefCe Yeejle GHeKeb[ ee
veeJeeves DeeHeCe DeesUKelees. ner Keb[s Depetv ener mejkele Deensle Demes efnceeueeeee
DeYeemeeJeve mecepeles. Yeejle GHeKeb[ DeeefMeee Keb[eee oef#eCe YeeieeJej
DeeHeueeves efnceeuee HeJe&lejepeer DeefmlelJeele Deeueer. (Heene Keb[ebes mLeueeblej,
He@ v eieeF& ee)
iee@p e peKecesJej Deew<eOe ueeJeueeveblej ueeJeeees efJejU Ieveleses Jem$e. les
keeHemeeeceeCes peKecesuee efekele veener. eeee efv eefce&leerkeefjlee menmee 20
megleebkeeee megleeee JeeHej kesuee peelees. eeeeJej yeB [speHeer yeebO eueer peeles.
iee@p e, eesneve keeue& es[efj Ke (1777-1875) Debkeefmeeble (vebyej
efL eDejer), Yetefceleer DeeefCe KeieesueMeem$eeleerue eesieoeveeyejesyeje eleske yeepr eieefCeleer
meceerkejCeeuee cetU Demelese Demee cetueYetle efmeeble efme keve oeKeefJeCeemeeer
eefme Demeuesuee pece&v e ieefCelelep%e. eeveer sefueeeHeee MeesO e ueeJeuee DeeefCe
efJeegledegbyekelJeeee ieefCeleere efmeebleele cenJeees eesieoeve efoues.
iee@ uieer Debieke (iee@ uieer yee@[er ) mepeerJeebee HesMeerleerue Ske ueneve
efHeMeJeermeejKes efomeCeejs GHeebie. DeeJeMeke efJelebekes efv ecee&Ce kejCeees lemese
keyeexokes Jee eefL eves eemeejKes DeVeHeoeL e& HesMeeRceOetv e Jeentv e vesCeees keece les
kejleele. ke@efceefueDees iee@uieer ee Meem$e%eeves eeee MeesO e ueeJeuee.
iee@efmeeve efJ elejCe (iee@efmeeve ef[eqm^yegMeve) Hene emeeceeve efJelejCe
ieBiejerve keener keejCeemleJe Mejerjeee SKeeee Yeeieeee jkeleHegjJee Kebe[f le
Peeuee lej lee Yeeieeleerue meJe& HesMeer efv epeeaJe nesleele.
ieBiejerv ees leerv e ekeej Deensle. 1) ie@me ieBiejerv e efJevee@eqkemepeerJeer peblet
peKecesle efMejueeme ne ekeej neslees. keuee@eqm^ef[ece JewuMeee eeuee keejCeerYetle
nesl eele. ns pebl et ieg jebeeDeele[eele Jee{leele keejCe ieeseele, jkeleeleerue
107
IeeCeerle Demeleele. eele lJeee oeyeueeme kegjketj DeeJeepe eslees.
2) keesj[e-[^ee ieBiejerv e. jkeleJeeefnveer keener keejCeemleJe yebo Peeueeme
ne neslees. otef<ele Yeeie ogKelees, Deeie nesles, eLece lees efHeke He[lees Je veblej
keeUe nesl ees.
3) Deesuee ieBiejerv e (Jes ieBiejerv e) eele otef<ele Yeeie Heglees, leeJej Hees[
esleele Je jbie yeouelees. leeHe eslees, Yece neslees, jkeleele peblegmebmeie& neslees. otef<ele
Yeeie Mem$eefeesv es keeHeCes ne Skee Fueepe.
ie n (H ue@ves) : metee&YeesJeleer efkebJee SKeeee leeNeeYeesJeleer efH ejCeeNee
mJeebekeeefMele vemeCeeNee ceesee Deekeejeee Jemlet. ienebes mJeHe DeeHeuee
mete&ceeuesleuee yegOe, Mege, HeL Jeer, cebieU ee ienebeceeCes Ke[keeU Demet Mekeles
efkebJee ieg, Meefv e, egjsv eme, vesHeetv e ee ienebeceeCes Jeeegceener Demet Mekeles.
ienCe (Seqk eueHme) DeJekeeMemLe Jemletes Peekeues peeCes. met e&ienCeele
HeL JeerJejee efv ejer#ekeeuee mete&efyeb ye ns eb efyebyeecegUs Peekeues iesu esues efomeles,
lej ebienCeele HeL Jeereer meeJeueer ebeJej He[tv e HeL JeerJejee ef v ejer#ekeeuee
ebefyebye Peekeues iesuesues efomeles. (Heene : ebienCe; mete&ienCe)
enCeer ([egDeesef[vece) ueneve Deele[eeee megJeeleeree 20 les 25 meW.ceer.
ueeb yeer ee Je Fb epeer `meer ' De#ejemeejKee ef omeCeeje Yeeie. pejeee
HeeeueesjmeHeemetv e ueneve Deele[eeee pespegv ece ee ogmeNee YeeieeHeele ns Hemejuesues
Deens. mebegkele efHeeeMeeveefuekee Je mJeeogefHeb[veefuekee ee Yeeieele efHeejme (yeeF&ue)
Je ueeeHespe efJekej mees[leele. ceso Je cesoecueebee Heeveemeeer ns DeeJeMeke
Demeleele. ee efJekejebcegUs cesoecueebes efJeIeve nesTve met#ce Hesme leeej neslees
Je cesoecues Mejerjele Mees<eueer peeleele.
eeTefbie keeBeeree yeebOekeeceele kegsner HeeskeUer jeefnueeme cepeyegleermeeer
efkebJee D eeleeru e meee iebp et vees cnCet v e efmeceW, jsleer, HeeCeer eeb es efceeCe
JeeHejues peeles. eeee JeeHej kesueeJej keener efoJeme leeJej HeeCeer ceejeJes ueeieles.
keejCe efmeceWee jemeeeefv eke eefeescegUs G<Celee efv ecee&Ce nesles Je Leb[ nesleevee
He=YeeieeJej le[s peeT Mekeleele.
eeveeF Ske efcee mJeHeeleerue oie[. leele ceesee eceeCeele keJee&Pe,
Lees[ s HesumHeej DeeefCe Deleble D euHe ceeekee D emeles. lees oCeke DeeefCe
efkeeT D eens. leeleerue HesumHeejee eceeCeevegm eej leeee jbie JesieJes ieUe
neslees. ceveesjs, mlebYe, HeeF&es oie[, Hejmeyeboer, efMeueeuesKe, mceejkes eebee
yeebO eCeer meeer leeee JeeHej neslees.
eeHeeF keeye&v ees Ske cenJeees DeHeHe. leele keeye&v e DeCetbee meeKeee
meHee LejebceOes jeuesu ee Demeleele. les mHeMee&uee iegUiegUerl e HeCe keerCe,
efJ eegl emegJ eenke lemese bG <CeleeJeenke Deens . les peUle veener. Fuesk e^e s[,
Yeeebee ef Yebleer, G e leeHeceeveeleuee cegMeer, mebnle Deecues meeJeCeeee
ekeee lemese DeCegYeeebceOes vet^e@v eee Jesie keceer kejCeemeeer leeee JeeHej
neslees.
eece msve peerJ eeCetbes JeieeakejCe kejCeemeeer efJ eefM e jbieJeebee
leebeeyejesyej nesCeeNee eefeesee GHeeesie kejCeeeer [@v eerMe Meem$e%e nevme
efeeve eece eebv eer MeesO etv e kee{uesueer Hele. eeleerue jemeeeef v eke eefeeebHeeser
OeejCe kesuee peeCeeNee Debeflece jbieevegmeej peerJeeCetbes eece Hee@efPeefJn Je
eece efv eiesefJn Demes JeieeakejCe kejCeele esles. peerJeeCetbee pewefJeke iegCeOecee&Meer
keener eceeCeele ee JeieeakejCeeeer meebie[ yemeles.
ieenkejsC et (ef j mesH j) Hes Meeree DeeJejCeeceO es leuesu ee ef keb Jee
Hes Meer jmeeceOes D emeuesuee eefL ev eeb ee js Cet. eeeeMeer efJeefMe< mebos MeJenve
jmeeeveeee mebeesie Peeueeme lee HesMeerceO es lee mebosMeeeer Debc eueyepeeJeCeer
kejCeeNee eef eeebv ee eeuevee efceUles. eenkejsCet Je mebosMejmeeev eee jsCet
eeb eeceOeeru e veeles Skeefv e Demeles. mebesjkeebee eYeeJe DeMeee ekeejee
eefeesletv e God YeJelees.
efevee[&, eevmeJee Dee@iemle efJ ekeleesj (1871-1935) eWe jmeeevelep%e.
1912 meeuees jmeeeveMeem$eeleues veesyesu e Heeefjleesef< eke leeb v ee D eeefC e Hee@ue
meyeeefleSJe eebv ee efJeYeeietv e efceUeues nesles. meWe fe jmeeeveeb ee mebMues<eCeele
ceole kejCeejer jemeeeefv eke mebegies leebv eer MeesO eueer. FLej eJeCeele ce@ivesefMeece
Oeelet DeeefCe Deefukeue n@ueeF&[dme eebeele eefeee nesTve Deefukeue ce@ivesefMeece
n@ueeF&[ jmeeeves leeej nesleele Je ner jmeeeves meWefe HeoeLeeee efv eefce& leerle
neleYeej ueeJeleele.
eerefvee jsKeeJee (eerefvee cesjsef[Deve) eerefv ee esL euee `je@eue Dee@yPeJnxjer'
ee JesO eMeeUsl etv e peeCeejs Metv e jsKeebMe oMe&JeCeejs jsKeeJe e. HeL JeerJejerue meJe&
mLeeveebes jsKeebM e oMe&JeCeemeeer eeref v ee jsKeeJe e ns meboYe& cnCetv e JeeHejues
peeles. F.me. 1884 meeueer Decesefjkesle Jee@efMebive esL es Yejuesuee Deeblejje<^ere
Heefj<eosleerue efv eCe&eevegmeej ee Metv e jsK eebMe oMe&JeCeeNee jsKeeJe eeeer efv eefeleer
kejCeele Deeueer. (Heene : jsKeeb Me; jsKeeJe e)
es (Gy) efkejCeeslmeejer efkejCe ceeOeceeletv e peeleevee leeleerue jsC etb es
DeeeveerkejCe kejleele. Je cnCet v ee efk ejCees lmeejerl ee cees peCeees Skeke ns
DeeeveerkejCeeee cee$esJej DeeOeeefjle Deens. Ske efkeueese@ce Jepeveeee HeoeLee&le
108
Ske petue SJe{er Tpee& leeej kejCeekeefjlee ueeieCeeNee ef kejCeeslmeejeee
cee$esme Ske es Demes ceeveCeele Deeues Deens.
iesieesefj Deve efoveoefMe&k ee (esieesefj Deve ke@ueW[j) HeesHe iesiejer (lesjeJee)
eeves F.me. 1582 meeueer Deceueele DeeCeuesueer megO eeefj le efoveoefMe&kee. nere
efoveoefMe&kee Deepe peieYej JeeHejueer peeles. eeDeieesoj DeefmlelJeele Demeuesuee
petefu eeve efoveoefMe&kesveg meejee 365.2500 efoJemeebee Je<e&k eeue ne $eletbJej
DeeOeeefjle Demeuesuee 365.2422 efoJemeebee Je<e&keeueeMeer (meebHeeefleke Je<ee&Meer)
DeetkeHeCes efv eieef[le kesuee iesuee veJnlee. ee petefueeve efoveoefMe&kesee Je<e&keeue
DeeefCe meebHeeefleke Je<e&keeue eeble oj 128 Je<eev eer Ske efoJemeeeer $eger efv ecee&Ce
nesle nesleer. ee $egercegUs GejeeCe meg nesCeeee petefueDeve efoveoefMe&kesvegmeejee
efoJeme DeeefC e ele#e efoJeme eeble one efoJemeebee Hejke He[uee neslee. ne
Hejke ve< kejCeemeeer HeesHe iesiejer eeves F.me. 1582 meeueee efoveoefMe&kesleues
one efoJeme keceer kesues. eemeeer lee Je<eea efo veebke 4 Dee@ keesy ejveblejee
efoJeme 15 Dee@keesyej Demeueees ceeveues iesues. leeeyejesyej, YeefJe<eele He[Ceeje
Hejke keceer kejCeemeeer leeHeg {s F.me. 1600, 2000, 2400 eebmeejKeer
eejMesv es Yeeie peeCeejer Je<es& pejer ueerHeJe<ex Demeueer, lejer 1700, 1800, 1900
eebm eejKeer eejMesv es Yeeie ve peeCeeNee Je<eev ee ueerHeJe<ex ve ceev eCeees jues.
(Heene : petefueDeve efoveoef Me&kee; meebHeeefleke Je<e&)
iuee ekeesp eve iueg keespe ee meeOee meeKejs es DeCet pees[ues ueer Meb Keuee
iueeekeespeveceOes Demeles. ns jeKeerJe Devve Gjuesuee keebpeer efkebJee meeKejsHeemetv e
Mejerjele leeej nesles DeeefCe eke=le Je mveeetbceOes meeJeues peeles. eeuee eeCeeleerue
keebpeer Demesmege cnCeleele.
iueeekee@efuemeerme Meke&jsee Dee@eqkemeef[kejCeeletv e efleee eeer Demeuesueer
jemeeeefv eke Tpee& cegkele kejCeejer peerJejemeeeefv eke eefeee. iuegkeespe, egkeespe,
lemese mee&, iueeekees peve eebes Heeblej (Dee@eq kemeef[kejCeeves) ue@ eqke ke
Deecueele nesles DeeefCe Tpee& cegkele nesles.
iueee[j megkeeCetJej eeueCeejs, FbO eve ve oslee nJesceOes G[t MekeCeejs efJeceeve.
nJesee Peesle DeeefCe efoMee eebee eesie GHeeesie keve eeueke efJeceeveees nJesceOes
He#eebeceeCes YeceCe kejJetv e DeeCelees.
DeeOegefv eke iueee[jceOes JesUemebieer GHeeesieer He[eJes cnCetv e Fbefp eve
yemeJeuesues Demeles. iueee[j G[Jeeeee Deieesoj peefceveerJej eebef$eke Heleerv es
leeuee Kes etv e Jesie osl eele. nJesee PeesleeJej mJeej nesT ve les Jej peeeuee
ueeieues keer eebef$eke yeue kee{tv e Iesleele Je iueee[j DeekeeMeele Jewceeefv ekeees
keewMeue Je nJee eeJej lejbiele jenles.
iuegk eeiee@ve ne eeserv eegkele mebesjke jkeleeleerue meeKejsee meceleesue jeKeeeuee
Fvmegueerv eeceeCese cenJeeee Deens. mJeeogefHeb[eleerue Deeeuesdme Dee@He ueBiejn@v me
eeleerue HesMeer eeeer efv eefce&leer kejleele. eke=leeleerue iueeekeespesv eJej eeeer eefeee
nesTve Meke&je efv ecee&Ce nesles Je leer leeye[leesye jkel eele efcemeUles. Jeeeece,
vegmelee eefL eveebee Deenej Je jkeleeleerue Meke&jseer HeeleUer eecegUs ee mebesjkeeee
eeJe nesTve jkeleeleerue Meke&jsee meceleesue jeKeuee peelees. ceOegcesneRee jkeleeleerue
Meke&je Deew<eO eebcegUs SkeeSkeer keceer Peeueeme eees FbpeskeMeve efoueeme jesieer
yeje neslees. (Heene FvMegeuf eve, ceOegcesn)
iuegk eesp e jemeeeefv eke efmeevle C6 H12 O6 ner mene keye&egkele Demeuesueer
meeKej efnjJee JevemHeleeRle ekeeMe mebMues<eCeeves leeej nesles. eeuee oe#eeleerue
meeKej efbkebJee jkeleeleerue meeKej Demes osKeerue cnCeleele. ner meeKej eeCeebee
lemese ceeCemeebee Mejerj eleerue cegKe Tpee& Deens.
iueesyeue Jee@efceie JeeleeJejCeeleeru e keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[ mete&ekeeMeeves
iejce neslees. He=L JeerJej Jee{lee eceeCeele ueeket[, keesUmee, lesue peeUueeves
keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[es eceeCener Jee{les; HeefjCeeceer JeeleeJejCeees leeHeceeve
Jee{les. meWefe HeoeLeees efJeIev e nesleevee ef ceLesv e Jeeet leeej neslees, leesner
mete&ekeeMeeves leeHelees DeeefCe JeeleeJejCeeee leeHeceeveele Jee{ nesles. He=L Jeeree
JeeleeJejCeees leeHeceeve meve 1870 les 1990 ee ojceev e DeOee& DebMeeves
Jee{ues; HeCe meve 1990 les 2025 ee ojceeve Ske DebMeeves Jee{sue Demee
Deboepe Deens. lemese, 2025 les 2100 Heele leerv e DebMeebv eer Jee{sue DeMeer Yeerleer
Deens. G<Celee Jee{le iesueeme HeJe&le Je OegJeeosMeebleerue yeHe& efJeleUtv e les HeeCeer
mecegele esF&u e, mecegeeer HeeleUer e{sue D eeefCe meeiejleerjeJejeru e Menjeble
HeeCeer efMejsue, DeMeer Yeerleer Meem$e%e Jekele kejle Deensle.
iue@Mee@, Mesu[ve Sue. (1932- ) Decesefjkeve Yeeweflekelep%e. 1979
meeuees Yeew ef lekeMeem$eeleues v ees yesu e
Heeefjleesef <eke leebv ee efmJnve JeeF&v eyeie&
DeeefCe Deyogme meueece eebeemen osCeele
Deeues nesles. leebv eer eeLeefceke keCeebleerue
D eMekel e yeue Je efJ eeg led egb y ekeer e
Deeb lejeef eeemebyebO eer mebM eesO eve kesues Je
leecegUs efyee keCe yeensj He[tv e HeoeLee&eer
nesCeejer Peerpe ceespeCeeme mees Hes Peeues.
iuee@k eescee HeejHeue (kee@efve&ee) Je efYebie eebeeceOes HeejoMe&ke eJe efHejle
Demelees. ne Je met#ce veefuekeebJees Hegv ne jkeleJeeefnveele peelees. ee eJeeee
ceeiee&le De[LeUe Deeueeme [eseeleerue oeye Jee{lees. vesn ceer ne oeye 16
efce.ceer.ee Hes#ee keceer Demelees. ne oeye eeHes#ee melele peemle jeefnueeme [eseeuee
DeHeee nesTve keeueeblejeves er peeles . ne oeye SkeeSkeer Jee{uee lej [eskes
ogKet ueeieles, [esUe ueeue neslees Je DeeskeeNeener nesleele. JeeOe&keeele ne oeye
nUtnUt Jee{lees Je les mecepelener veener. eecegUs er cebo nesles Je keener keeUeves
DebO elJe esles. (Heene ves$e)
iJeeHe&-ceeesj , ceeefj Dee (1906-1972) pevceeves pece&v e Demeuesueer
Decesefjkeve Yeeweflekelep%e. Deeeiesv e efJeivesj DeeefCe nevme [er. esv meve eebeemen
leebv eer 1963 meeuees YeeweflekeMeem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke HekeeefJeues nesles.
DeCegkeWeleerue jevesmebyebO eer DeeefCe eese@v e Je veg^e@v e keCeebmebyebO eer leebv eer cenJeHetCe&
mebMeesO eve kesues.
109
Ieke, meome (SefueceW) mebe, efv eOee&jke, DeeJetn eeleerue Ske.
IemeHe& (ef[HeLesefj ee) kee@efjvesye@ke sefjece ef[HeL ese fjee ee iees HeCeer ee
Deekeejeee pebletcegUs nesCeeje jes ie. HeefjHekeJekeeue 2 les 5 efoJeme. Leb[erle
eeogYee&Je peemle. pebletbes DeeeemLeeve Je Jeenke ceeCetme. DeYe&keebv ee DeeF&ke[tv e
Deeuesuee eeflekeejMekeleercegUs mene ceefnveeHeele IemeHe& nesle veener. cnCetv e
leee keeUele ueme esetv e eeflekeejMekeleer efv ecee&Ce kejeJeer. peblet bee efJe<eeee
oeeJej Je esleelebletJej og<HeefjCeece neslees. leeHe eslees, IeMeele ogKetv e efieUeeuee
$eeme neslees. IeMeele Heeb{js [eie efomeleele. lee [eieeleerue pebletbeer leHeemeCeer
keve ef v eoeve Hekekes kejlee esles, leeye[leesye ueme esetv e jesie Deeeskeeele
DeeCelee eslees.
IeefJele (keuee@k eJeeF&p e) Ie[eeUeee keeeebee efoMesv es (YeceCe) Goe.
efYebleerle efkebJee ueeke[ele Ie yemeJeCeemeeer vesnceeree met IeefJele efHeUuee
peelees.
Ieve (ke etye) SKeeee eueeee efkebJee mebKesee eflemeje Ieele. pemes. 8 23
Yetefceleerle mene eewjme Heueke Demeuesueer Deeke=leer.
Ievelee ([seqvmeer) keesCeleener HeoeLee&ee Skee Skeke IeveHeUees Jemlegceeve.
HeoebL ee&ee Skeke Deekeejceeveele meeceeJeuesuee Jemlegceeveeme HeoeLee&eer `Ievelee'
cnCeleele. Ske efceefueueerj HeoeLee&es Jepeve.
IeveHeU (Jne@uegce) emLeeves JeeHeuesuee DeJekeeMeeee Yeeieees ceespeceeHe.
leeee Deeke[scees[erle ueebyeer, boer, Gbeer efkebJee Keesueer DeMeer leerv e HeefjceeCes
es leele.
Goe. meceeblej <eHeuekeees IeveHeU ueebyeer boer Gbeer.
oesv ee HeefjceeCes Demeleerue lej Skeeee Jeie& eslees.
pemes Je= eefeeeres IeveHeU p(ef$epee)2 Gbeer pr2h
IevecetU (ke etye) efouesueer mebKee pee mebKesee Ieve Demeles leer mebKee.
8 ner mebKee 2 ee Ieve DemeueecegUs (822223) 2 ns 8 es IevecetU
Deens. 3V ns IevecetUees efevn Deens.
IeveefmLeleer meb e$e (mee@efue[ms FvmceW ) HetJeea efv eJee&le veeeble
efv ejefv ejeee efJeegledoeyeeeer ceeb[Ceer keve leele Fueske^e@v e eJeeneJej leeyee
sJetv e efJeefJeOe keeces meeOe kesueer peele. leMeee meJe& keeceebmeeer ^eeqv PemjmeejKeer
meJe&mJeer IeveefmLeleerleerue - Jeenke, jesO eke, DeOe&Jeenke Ieke - GHekejCes.
Ie<e&Ce (efekeMeve) pesJne oesv e Jemletbes He=<Yeeie HejmHejebMeer mebueive Demeleele
DeeefCe lee Jemlet SkeceskeebmeeHes#e ieefleceeve nesle Demeleele, lee JesUer lee oesv e
He=Yeeieebojceeve ieleeru ee nesCeeje efJejesO e cnCepes Ie<e&Ce. Jemletee ieleeree
efJe keee&jle nes CeeNee ee yeueeuee `Ie<e& Ceyeue' Demes cnCeleele. He=Yeeie
iegUiegUerle keve oesv e IeveHeoeLeeee He=Yeeieebes Ie<e&Ce keceer kejlee esles.
eb$eebceOeerue Ie<e&Ce keceer kejCeemeeer JebieCe JeeHejleele. Jeenve LeebyeefJeCeemeeer
jyejees yete eekeeee Deeleerue He=YeeieeJej Ieemetv e eekeeeer ieleer keceer nesless
Je Jeenve Leebyeles. DeeHeCe pesJne eeuelees lesJne DeeHeuee Heeeeee DeeefCe peefceveeree
ojceeve Ie<e&Ceyeue keee&jle Demeles cnCetv e eeueCes Mekee nesles. veenerlej Heee
Iemeve eeueCes DeMekee Peeues Demeles.
Ie<e&Cepeve efJ eegle (m@efke Fuesefk e^efmeer) oesv e efJeefMe HeoeLeeee
Ie<e&Ceeves efv ecee&Ce Peeuesuee efJeegleeYeej. ne lee Ie<e&Cepeve HeoeLeeJeje jenlees.
leeee eJeen efv ecee&Ce nesle veener. Goe. keeekeeb[er jsMeceer keeHe[eJej Ieemeueeme
keeekeeb[erJej Oeve lej jsMeceer keeHe[eJej $eCe efJeegledeYeej efv ecee&Ce neslees. ne
eYeej Fueske^e@v eee neueeeueerv ese efv ecee&Ce neslees.
Ieeies, efJ e<Cet ceneosJ e (1908-1991) efJeceeve jev eelep%e, 1946
meeueer yebieueesjuee Se.er.24, Heg<Heke DeeefCe pes Heeej efkejCe ee efJeceeveebee
DeefYekeuHe leeb eee. eemeeer leebee Heeeer Hegjmkeej osT ve ieewjJe Peeuee.
1965 ee Yeejle Heeke egele Yeejleeves pee ve@ efJeceeveeee DeeOeejs efJepee
110
efceUJeuee leele Ieeies eebv eer kesuesuee megO eejCeeb cegUs ns Mekee Peeues. efceie Ieece esCes (mJesef bie) Mejerjees leeHeceeve keeece s JeCeemeeer kesuesueer
efJeceev eeee keejKeeveebes les meuueeieejner nesles. vewmeef ie&ke eCeeueer. eeHees er Mejerjeleerue Jee{erJe G<Celee yeensj ekeueer peeles.
lJeesKeeueer ue Iece& ebL eeReer efs lJeesJ ej met#ce efeJees GIe[leele DeeefCe
Ieele (Fv[sk eme / SkemeHeesveb) SKeeee mebKesuee leee mebKesv es efkeleer leeletv e #eejegkele HeeCeees LeWye yeensj ekeues peeleele. megceejs 20 les 30 ue#e
JesU e iegCeues Demelee efo uesueer mebKee efceUles ns oMe&efJeCeejer mebKee. Goe. Iece&ebL eer lJeesle Demeleele. Iece&ebL eerHeemetv e Ske eser / DeefleMee yeejerke JesesUs
`32' es Gej esCeemeeer `2' uee `2' ves `5' JesUe iegCeeJes ueeiesue cnCepes DemeCeejer veUer efeejs lJeesJej GIe[les. ee HeeCeees yee<HeerYeJeve nesleevee
`32' ner mebKee `2' ee HebeceIeele Deens. `2'ee [eskeeeJej Lees[s GpeJeerke[s Mejerjeleerue G<Celee yeensj ekeueer peeles.
Ieeleebke efueefnuee peelees. pemes 25 32 (Heene Ieve, Jeie&)
IegCeea Heefj yeue (e@k e&) SKee ee JemletJ ej ueeJeuesuee yeueecegUs otjJej
IeelekelJe (ce@efueivevmeer) : Skee DeJeeJeeee HesMeereer ogmeNee mebHetCe& Jesieee Demeuesuee De#eeYeesJeleer lee Jemletuee efHejeJeeeme ueeJeCeejs Heefjyeue ner meefoMe
DeJeeJeele mebeefcele nesCeeeer #ecelee. meeceevele efv ejesieer HesMeerke[s ner #ecelee jeMeer Deens. vetve ceerj ns leees HeefjceeCe Deens. ojJeepee GIe[Ceemeeer
vemeles. HeCe keke&jes ieeee HesMeer leer eeHle ke Mekeleele. lemes Peeueeme efyepeeiejerHeemetv e keener DeblejeJej Demeuesuee ojJeepeeee cegerJej DeeHeCe yeue
keke& jesieeee Hew ueeJe Mejer jYej nesT Mekelees. ueeJelees, lesJne efv ecee&Ce Peeuesuee IetCeea HeefjyeueecegUs ojJeepee efyepeeiejer ee
De#eeYeesJeleer efHejlees DeeefC e GIe[uee peelees. ueneve cegueebee KesUCeeleerue
Ieeleebk eer Heue (SkemHeesveseqvMeDeue HebkeMeve) Ieeleebkeeee peeieer Deeuesuee YeesJeje leeee De#eeYeesJeleer IetCeea HeefjyeueecegUs efHejlees.
x eueele nesCeeNee yeoueevegmeej y eue yeouele Demesue lej les Ieeleebkeer Heue.
pemes y=2 x, ex Heueele vewmeefie&ke uee@ieefjLeceee Heeee e lesner Ieeleebkeer Heue Iegbiegj s ([^em@ eesefH euee) : HeUebJej meeceevele: Dee{UCeejer Iebgiegjs ceeMeer. ns
keerke kegpeCeejer HeUs Je DeVeHeoeLee& bJej IeeWIeeJeleevee Dee{Utv e esleele. ee
Ieeleebk eer e (SkemeHeesveseqvMeDeue) eeefCecee$eebeer mJeeYeeefJekeHeCes mebKee Skee keerkeebes epeveve menpelesv es
vewm eefie&k e eespevesv egmeej Jee{les . ner Jee{ megJeeleeruee cebo, veblej PeHeeeeves kejlee es C es Meke e
DeeefCe leener veblej Hegv ne ceboHeCes nesles, keOeerkeOeer efmLejeJeles. mebKee PeHeeeeves D emeueeceg Us lemes e ee
Jee{Ceeee pees Yeeie Demelees , leeuee mebKeeJee{er ee DeeuesKeeee Ieeleeb keere keerkeebes Deeegcee& v e oesv e
Yeeie cnCeleele. D eeJe[s SJe{s D euHe
Demeueeceg Us eeesieMeeUsle
Ieeleer e efveece (uee@pe Dee@H e Fb[eemesme) Skeee jeMeeres Ieele HetCeeke ee keer keeb ee Devesk e
Demeleevee leeb ee ieefCeleer efeeemeb yebO eer ee efv eeceebv ee Ieeleer e efv eece D emes ef He{eeJej keceer
cnCeleele. les Heg{erueeceeCes Deensle. keeueeJeOeerle mebMeesO eve kejCes
1) Skeee jeMeeree oesv e mebK eebee iegC eekeej kejleevee leeb ee Ieeleebk eeeer Meke e nes les . cnCet v e ee
yesjerpe kejeJeer. Goe. 23 24 23+4 27 keer keeb ee eeesi eMeeUs le
2) Skeee jeMeeree oesv e meb Keebee Yeeieekeej kejleevee DebM ejeMeer ee epeveveMeem$eeJejerue mebMeesO eveemeeer JeeHej kejCeele eslees.
Ieeleebk eeHeemetv e so jeMeeree Ieeleebke Jepee kejeJee.
Goe. 26 22 26-2 24 (26/2224) IetCeea (peeejesmkeesH e) Jesieeves mJeleee DeemeeYeesJeleer efHejCeejs pe[ Je
3) IeelemebKesee Ieele kejleevee Ieeleebkeeee ieg Ceekeej kejeJee. pee[ eeke yemeefJeuesues Ske GHekejCe. ee Jesieeves efHejCeeNee eekeeeeeesies,
Goe. (23)4 234 212. eekeeee Deemeeee
4) oesv e mebKeebee iegCeekeejeee Ieele kejleevee lee oesv e IeelemebKeebee iegCeekeej efmLeleerle yeoue nesCeeme
kejeJee Demes (34)2 32 42 efJejesO e nesle Demeueeves,
DeJekeeMeele ner efmLeleer
Ieece (HeefmHe&j sMeve) lJeesceOes ece& Lejele Jes eseebmeejKee veefuekeekeej keeece Skee
Iece&ebL eer Demeleele. eebee veeefuekee lJeesJej GIe[leele Je ebLeeRv eer leeej kesuesuee sJ eCeemeeer DeMee
HeeCeemeejKee mJe eeJe lJeesJej Hemejlees DeeefCe Mejerjees leeHeceev e keceer GHekejCeeee GHeeesie
kejlees. HeeCeer, keener Deeevme - meesef[ece + ke ueesjeF[, eg efjee, egef jke kesuee peelees. ceesee
De@efm e[, Deceeevees D eecues, Decees efv eee, iuegk eespe, ue@eqk e ke Deecue Je penepeeb c eO es Je
De@mkee@jefyeke Deecue Ieeceele Dee{Uleele. Ieeceeletv e Mejerjeyeensj keener leepe DeblejeUeeveebceOes DeMee GHekejCeebee KetHe Heeeoe neslees.
HeoeLe&ner yeensj He[leele.
IetCe&ve ef$epee (jsef[Deme Dee@H e peeejsMeve) HeoeLee&ee pe[lee HeefjyeU
111
I=em i r 2i efouee peelees. ee met$eele r i ns m i keCeees efv eefele js<esHeemetv ees (efyebot leeee Keeeele Hee@m Hejmees eceeCe Jee{s. Heefj Ceeceer, D eenejeleer ue
efkebJee eleueeHeemetv ees) Deblej Demeles. em i = M IesTve MK2 = em ir2i ke@ equMeDeceee DeefYeMees<eCeele ef yeIee[ efv ecee&Ce nesF&. ne[eceOeerue kegee&b eer
Demesue lej Kuee lee js<esmebyebO e reer (efyebot efkebJee eleueemebyebO eereer) IetCe&v e ef$epee DeefleeceeCeele Jee{ nesTve keHeeUeee D eekeej ceese neslees. Flekee keer,
cnCeleele. keHeeUeceOes meeOee neleevesner eeCeer eseueer peeT Mekeles.

Iees[eeb ee DeefleYeJe keHeeUjesie (efyeie ns[ ef[meerPe) Iees[eeee ee IeeCeWefe mebyeefO ele (DeesueHe@kejer) eeCeebceOes efv ejefv ejeUs Jeeme DeesUKet
jesi eeuee, ceerueme& ef[meer Pe cnCepes eke keerJeeueeee Iees[eeee jesie Demesner esCeeee iegCeOecee&cegUs les JeeleeJejCe, JeHeoeLe&, Pee[s, Hegues, Heeves FleeoeRes
cnues peeles . keejCe, DeMee ekekeerJeeueebee Iees[eebee KeeCeele efkebJee JesieUsHeCe Je DeefmlelJe DeesUKet Mekeleele. eemeeer JeeHejuee peeCeeNee efeee
Deenejele ceesee eceeCeele ieJneee keeW[eeee JeeHej nesF&. mJeeYeeefJekee, DeJeeJe, Tleer eebme IeeCeWef e mebyebefO ele Demes cnCeleele.

ekeekeCes (uegefcevesmevme) SKeeee HeoeLee&ee met#ce keCeebv eer yeensve eeJee{ Jeepe (keecHeeTC[ Fbjsm) cegueele 1 Je<ee&es mejU Jeepe
Tpee& Mees<etv e Iesleueeveblej les keCe Ge Tpee& efmLeleerle iesueeves lee keCeebletv e efceUJetv e ogmeNee Je<ee&ee megJeeleerme les cegue IesTve leeJej kee{uesues Jeepe.
ekeeMeHeeves T pee& yeensj ekeueer peeT Mekeles; DeMee ekeeMe-Tpexee cegole mebHesHeele meeueesmeeue ee efjleerv es kee{ues peeles les eeJee{ Jeepe. keOeer
eejCeeuee `uegefcevesmevme' cnCeleele. yeensjerue Tpexee eesle kee{tv e Iesleueeveblejner keOeer Je<ee&SsJepeer oj 6 ceefnves efkebJee 3 ceefnveebee keeueeJeOeerv eblejner lesJe{ee
oerIe&keeUHeele ekeeMe-Tpexes eejCe nesle Demeueeme, ee eefeesuee mHegjoerHleer ceefnv eebes Jeepe cegueele efceUJetv e Heg{erue keeUemeeer (6ce Jee 3ce) Demes
(Hee@mHeesjsmevme) cnCeleele. yeNeee Keefv epeJeebceOes ne iegCeOece& D ee{Ulees. Jeepe kee{ues peeles.
yeee Tpee& eesle efeeeMeerue Demeleeveee efometv e esCeeNee uegefcevesmevme eefeesuee
`HeuegD eesjsmevme' cnCeleele. IejeIejebletv e JeeHejuee peeCeeNee veUeree efoJeebceOes eeer e eewkeesve (meeeeqk eueke keJ ee[^erue@jue) peees eejner efMejesefyebot
HeuegD eesjsmevme - uegefcevesmevme - eefeee Ie[le Demeles. `^eeyeesuegefcevesmevme', Jele&gUeJej He[leele lees. leees mecees je meceesjes keesv e Hetjke Demeleele.
`kesefceuegefc evesmevme', `yeeees uegef cevesmevme', D eMee efv ejefv ejeee veeJeebv eer
uegefcevesmevme ee cetU eefeeses Flej ekeejner D eesUKeues peeleele. eeer e efyebot (meeeeqk eueke Hee@Fb) Skeee Jele&gUeee HeefjIeeJej DemeCeeNee
efy eb o tb v ee `eeer e ef y eb ot '
eeJeleea Deevebo (1938- ) pevegke cnCeleele. kees Celeener oesv e
DeefYeeebef$ekeeree leb$eeee JeeHej keve efyebotbletv e peeCeejs Jele&Ug kee{lee
Skee lesueYe#eer peerJe Ceteer - megHejyeieeer esle DemeueecegUs les eeere
GlHeeer kejCeejs D eces efj keeefv eJeemeer efyebot nesleele. lemese, keeCs elesner
Yeejleer e peer JeMeem$e% e. leeb v ee ee leerv e Skeee js<esle vemeuesues efyebot
peerJeeCetes Hesbner efceUeues nesles. eeer e Demeleele. pee
eewkeesv eees eejner efMejesefyebot
eeere efyebot Demeleerue, lee
112
eewkeesv eeuee eeer e eewkeesv e cnCeleele. eeere eewkeesv eees mebcegKe keesv e HejmHejebes
Hetjke keesv e Demeleele, cnCepes lee oesv e keevs eebe r yesjerpe 180 DebMe Demeles.
eeerJ eeoU (meeekeueesve) nJesle keceer oeyeeee Hee efv ecee&Ce PeeueecegUs
Jeejs DeeefCe {ie eeekeej efHe ueeieleele. ee HesNeebv ee DeefleMee Jesie Demelees.
eeerJeeoUele Jeejs-HeeTme eebv ee peesj Demelees. eeerJeeoUeee ceOeeJej
cee$e Yeerefleoeeke Meeblelee Demeles. Yeejleele DeMeer JeeoUs menmee yeb ieeueee
GHemeeiejele meg nesTve JeeeJe efoMesv es mejkeleele DeeefCe HetJe& efkeveeNeeJej
Demeuesuee DeebO e jepeeee YeeieeJej DeeoUleele. (Heene letHeeve)
e{-Gleej (ese[f Deb-mueesH e) 1) js<esee Gleej efouesuee js<esv es Deeejs<esMeer
(X - De#e) eefleIeefJele efoMesv es kesuesuee keesv eees mHeMe& (Bpeb ) iegCees ej.
DeLeJee Deeeleekeej keelexMeere De#eebee meboYee&le (x 1, y1) DeeefCe (x 2, y 2)
efyebotbv ee meebO eCeeNee js<eeKeb[eee Gleej y 1-y 2/x 1-x 2
2) Jeeeee Gleej Jeeeyeeyele Gleej melele yeouele peele Demeueeves SKeeee
efyebotee eeeree leeee Gleej cnCepes lee efyebotuee (P) Jeeeme mHeMe& kejCeeNee
mHeMe& js<esee Gleej. mecepee, y=f(x) Heueeves Jee Jekele nesle Demesue lej lee
efyebotbee eeeree leeee Gleej =(dy /dx )P = [f '(x)]P
eeeHeee ef ees ee Jesie (yesmeue ces@yeesefueke js) DeeHeues Mejerj cnCepes
Ske Yeer Deens. Keeuuesuee DeVeees pJeueve nes les. eemeeyejesyej Iesleuesuee
Dee@e qkemepevees Je GdJeemeeletv e mees[ uesuee D ee@kemeeF&[es ceespeceeHe keve
Deele#eHeCes ne Jesie ceespelee eslees. Mejerjeuee DeeJeMeke DemeCeeNee G<ceebkeebes
efv eoeve eeJe ve kejlee esles. Leeeje@F[ ebL eer ee keeee&ee leHeemeCeerl e ner
eeeCeer cenJeeeer Demeles.
eeeHeeeeee pevcepeele oes< e (kevpesefveue ces@yeesefueke ef[meDee@[&j)
eeeHeeeeee pevegkeere oes<e. eele eeeHeeeeeer eefeee efJemkeUelr e nesles. Goe.
Hesefv eue efkeesv eegefjee. eele Hesefv eueDeueeefv evees eejesmeerv eceOes Heeblej kejCeeje
efJekej efv ecee&Ce nesle veener. keejCe, Hesefv eueDeueeefv ev e nee[^esuespe efv ecee&Ce kejCeeje
pevegke ee cegue bceOes vemelees. HeefjCeeceer, Hesefv eueD eueeefv eve Deceeevees Deecue jkeleele
meele peeles Je leeee HeefjCeece ceWotee Jee{erJej nesTve yegefceebe esles. pev ceueeJej
keener efoJemeeble ne oes<e ue#eele Deeueeme yegeree ceboHeCee keceer nesT Mekelees.
cegueeee DeenejeceOes Hesefv eueDeueeefv eve keceer Demeuesues HeoeLe& sJeeJesle cnCepes
Meejerefjke Jee{ermeeer DeeJeMeke lesJe{se Hesefv eueDeueeefveve efceUsue. HeoeLee&le ke=ef$ece
iees[Jee DeeCeCeejs De@mHejsv emeejKes HeoeLe& Jepe& kejeJesle.
ejke (F.me.HetJ e& 1500 Deboepes)
Yeejleere DeeegJexefoke Deew<eOe eCeeueerleues
Ske cenJeees veeJe. ejke cegv eeRveer ee eCeeueer
efJe<eeereer ceeefnleer pee Hegmlekeeletv e peieeuee
ef oueer leer ejke-meb efn lee-ieYe& O eejCee,
ieYee&eer Jee{, leeble nesCeejs Meejerefj ke
yeoue, DeJeeJeebeer efv e fce&leer DeeefCe leebes
keee& ee efJe<eeereer ceeefnleer leeble Deens.
Jeele, efHee, keHe eke=leer cnCepes keee? ceeveJeer Mejerjeuee nesCeejs efJeefJeO e Deepeej
DeeefCe leeJejeur e DeeegJexefoke GHeeej eeb eer ceeefnleer ejke cegv eeRveer ejke mebefnlesle
efoueer.
eue (Jnsefj Syeue) SKeeee mebeeleerue keesCeleener Iekeeeer efkebcele OeejCe
kejCeejer jeMeer. Goe. x pej (a, b) DeblejeUeleerue meJe& JeemleJe mebKee Iesle
Demesue lej x uee eue Heo cnCeleele. Heueeee meboYee&le DeMee x uee mJeeue
efkebJee mJeebeue cnCeleele. lej Heue y ves mebyeesO eueeme leele x ee efkebceleer
Ieeuetv e ceie y ee efkebceleer efceUleele, cnCetv e y uee Hejeue cnCeleele. Goe.
y=2x+3 ceOes x=1 Ieeuetv e esCeejer 5 ner Heueeeer efkebcele, y Hejeueeeer
esl es.
eue Heefj Jele&ve Heleer (mesH ejsyeue Jnsefj Syeue cesLe[d) x eer mebiele Heos
dx uee lej y eer mebi ele Heos dy uee pees[tv e eueHeos JesieUer PeeueeJej
meceekeueveeves Heefnuee eceees meeOes efJekeueke meceerkejCe mees[Jelee esles leer.
Goe. x(1+y 2)dx + y (1+x 2) dy = 0 x, y eer eueHeos JesieUer keve
meceekeueve keve mejU He efoueeJej (1+y 2) (1+x 2) = C, ner Gkeue
e<ceeee vebyej (vebyej Dee@H e uesvmesme) SKeeeeuee veer efomele vemesue lej
eesie vebyejee e<cee osTve leeeer er megO eejlee esles. oerIe& <er, NnmJe er
Je De@efmiedce@ef Pece ee efoes<eemeeer ner leHeemeCeer Demeles.
eb (cetve) HeL Jeeree vewmeefie&ke GHeien. HeL Jeeree megceejs Ske elegL eeMe Jeeme
DemeCeeNee eb ees Deekeejceeve HeL Jeer ee DeJeIes oesv e kekes Yejles. ebeeer
Iev elee HeeCeeee 3.33 He Demetv e leees SketCe Jemlegc eeve ns He L Jeer ee
Jemlegceeveeee meJJee kekee Flekes Deens. ebeee He<YeeieeJejes ieglJeeke<e&Ce
ns HeL Jeer ee He<YeeieeJejer ue ieg lJeeke<e&Ceeee Ske <e<eb Me Deens. eb ees
HeL JeerHeemetv ees mejemejer Deblej 3,84,400 efkeueesceerj Flekes Demetv e leeee
HeL JeerYeesJeleeree eoef#eCesee keeU 27 efoJeme, 7 leeme, 43 efceefv es DeeefCe
12 meskebo Flekee Deens. ebeuee mJele:YeesJeleeree eoef#eCesueener Flekeee
keeU ueeiele DemeueecegUs ebeeer Skee yeepet melele DeeHeueemeceesj Demeles.
ebeJej JeeleeJejCe veieCe Deens. ebeJej pesL es efoJeme Demelees lesL eues leeHeceeve
113
meJJeeMes DebMeebHeele Heesneseles, lej pesL es je$e D eens, lee eosMeeleues leeHeceeve
GCes HeeJeCesoesv eMes DebMe mesequmeDeme Flekes keceer Demet Mekeles. ebeeer efv eefce&leer
ner HeL Jeereer efv eefce&leer nesle Demeleeveee, efleeeJej DeeoUuesuee SKeeee cebieUeee
Deekeejeee JemletcegUs Peeueer DemeCeeeer Mekeelee Jekele kesueer peeles.
ebeeve-1 ceesefnce : eebmebMeesO eveeee efv eefceeeves Yeejleere DeblejeU mebMeesO eve
mebIevesv es DeeKeues ueer eebceesnerce. ee ceesefn cesejs efoveebk e 22 Dee@kees yej,
2008 jespeer eernjerkeese esL etv e mees[uesues ebeeve-1 ns DeblejeUeeve efoveebke
8 veesJnWyej, 2008 jespeer ebeYeesJeleeueee ke#esle eMemJeeer fjlee efmLejeJeues.
ebees ef$eefc eleerleerue vekeeMes kee{Ces, eebHe<YeeieeJejerue cetueJ eebee DeeefCe
Keefv epeebee efJelejCeeeer veeWo kejCes, lemese ebeee OegJeere eosMeele HeeCeeee
MeesO e IesCes DeeefCe Flejner Deveske Jew% eeefv eke Gef<s ebeeve-1 ee eeveemeceesj
Deensle. ee eeveeejs eb eJej DeeIeelekener (FcHe@kej) mees[Ceele Deeuee.
ebeee He<YeeieeHeemetv e MebYej efkeueesceerj DeblejeJeve eb eYeesJeleer HesNee
IeeueCeeNee ee eeveeee SketCe keee&keeU ne oesv e Je<eeee Deens.
ebeeve-1 ee eeveeveblej F.me. 2012 meeueer Yeejleere DeblejeU mebMeesO eve
mebIevesleHes& ebeev e-2 ner ceesnerce D eceueele D eeCeueer peeF&ue. ee ceesefn cesle
ebeJej eueeb$ener GlejJeCeele esCeej Deens.
ebMesKej ceee&oe (ebMesKej efueefce) `esleKegpee' leeNeees keceeue
Jemlegceeve. [e@. ebMesKej eebee ieefCeleevegmeej esleKegpee leeNeebes Jemlegceeve ns
peemleerle peemle metee& ee 1.44 He D emet Mekeles. leeNeeee ieeYeeleueer
DeCegT pes&eer efv eefce&leer L eebyeueer keer ieeYeees ieglJeeke<e&Ceere Deekegbev e meg
nesTve ieeYeeuee Deleble Ieve efmLeleer eeHle nesles. pej ieeYeees Jepeve `ebMesKej
ceee&os'Hes#ee keceer Demeues lej ne ieeYee eeveblej `esleKegpee' leeje cnCetv e JeeJejlees.
DeveLee, mJele:eee DeefleleerJe ieglJeeke<e&Ceere DeekegbeveecegUs ieeYeees Heeblej
vet^e@v e leeNeele efkebJee ke=<CeefJeJejele nesles. (Heene : esleKegpee leeje, vet^e@v e)
ebMesKej, megyeeCeved (1910-1995) pevceeves Yeejleere DemeCeejs veesyesue
Heeef jleesef<eke efJepesles Decesefjkeve KeieesueYeeweflekeMeem$e%e. eeb[ Jemlegceeveeee
leeNeebeer jevee DeeefCe Gleebleer eebeemebyebO eer kesuesuee mebMeesO eveemeeer leebv ee
F.me. 1983 meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke
os Ceele D eeues. [e@. ebMesKej eebv eer
leeNeebee Gleebleer yejesy eje leeNeeb ee
JeeleeJejCeeleuee Tpes& s ee
mL eeveeb lejCeeJejner meb Mees O eve kes ues .
eeefMeJeee leebv eer ieef CeleeJej DeeOeeefjle
D emeues u es ke= <CeefJ eJejees eeHe
ceeb [Ceeeener eelve kes uee. veesy es ue
Heeef jleesef<eke efceUCeeeeDeieesoj je@eue
De@m^e@v ee@efcekeue meesmeeeeres megJeCe&Heoke, lemese je@eue meesmeeeeres jepeHeoke
osTve leebee efJeMes<e ieewjJener kejCeele D eeuee ness lee. (Heene : ebMes Kej
ceee&o e)
ebe #eefkejCe JesOeMeeUe (ebe - Skeme js Dee@yPeJnxjer) F.me. 1999
meeueeHeemetv e keee&jle Demeuesueer #e-efkejCeebe JesO e IesCeejer DeblejeU JesO eMeeUe.
`v eemee'ee eej cenJeekeeb#eer D eblejeU JesO eMeeUeb Hewk eer Ske. efJeKeele
KeieesueMeem$e%e [e@. megyeeCeved ebMesKej eebes veeJe ueeYeuesueer ner JesO eMeeUe
ele#eele one ceerj ueebyeereer ogyeeaCe Demetv e leeJej #e-efkejCe Skeef$ele ke
Mekeleerue Demes efJeefMe< ekeejes eej Deejmes yemeJeuesues Deensle. ke=<CeefJeJejs,
DeefleveJeleejs lemese oerefIe&keebee ieeYeebke[tv e esCeeNee #e-efkejCeebee JesO e IesCeeeer
keeceefiejer ee ogefye&CeerJej meesHeJeueer iesueer Deens. ner JesO eMeeUe megceejs eewme<
leemeeble HeLJeerYeesJeleeueeer eoef#eCee HetCe& kejles. (Heene : DeblejeU JesO eMeeUe)
eeceKeerU (Jee@&) ner lJeesJejerue yeejerke Jee{. Heg<keUoe ner efHebie jbieeeer
Demeles. ece&L ejeee Dekegbjeeer DeefleJe=er Je efJe<eeCegmebmeie& ee keejCeebv eer nesles.
Heeeeee efkeb Jee neleeee leUJeebv ee Peeueeme Heej $eemeoeeke nesles. keener
JesUe peveveWefeeJejner ner Jee{ nesles. ner Jee{ keke&jesiepeve vemeles.
eece[s keceefJ eCes (@efvebie) peveeJejebee yeeelJeesHeemetv e (keele[eeHeemetv e)
jemeeeefveke Jee JevemHeleerpeve HeoeLeeee JeeHej keve eece[s keceeJf eCeeeer eefeee.
eeume& ee efveece Jeeetes leeHeceeve, oeye, Deekeejceeve ns HejmHejebJej DeJeuebyetv e
Demeleele. ee mebyebO eer JesieJesieUs efv eece ceeb[ues iesues. eeleerue eeume& ee Meem$e%eeves
ceeb[ uesuee efv eece Heg{ erueeceeCes ``efmLej Jemlegc eeveeee JeeetJejerue oeye efmLej
Demeleevee Jeeetes leeHeceeve Ske DebMeeves yeoueueeme Jeeetes Deekeejceeve leeee
efv ejHes#e Metv e leeHeceeveeee meceeceeCeele yeoueles.'' eeJej Heg{s iesuegme@ke DeeefCe
j@ivee@u eebee eelveeves Jeeetes Deekeejceeve efkeleer yeoueles les Mees O eues iesues
leevegmeej ``efmLej Jemlegceeveeee JeeetJejerue oeye efmLej Demeleev ee Jeeetes leeHeceeve
Ske DebMeeves yeoueueeme Jeeetes Deekeejceeve Metv e DebMe mesequmeDeme leeHeceeveeuee
Demeuesuee Deekeejceeveeee 1/273 Heerv es yeoueles.
eeboer (Ag) 47 DeCegeceebkeeee ve iebpeCeeje ceT, MegYe, ceewueJeeve
Oeelet. Meg DeLeJee Keveerpe mJeHeele Dee{Ulees. veeCeer, Yeeb[er, oeefieves, cetleea,
pe[ peJeenerj yeveef JeCeemeeer JeeHejleele. eeboereer meb egies, Heeses efH euce,
Heeseskeeee yev eefJ eCeeme, ke= ef$ ece HeeTme Hee[Ceeme, oeleeee Hees keee
YejCeemeeer JeeHejleele.
ef eleUs, ceeOeJe Deelceejece (1934- ) ceneje^ jepeeleerue HeeCeer HegjJee
eespev ee, HeeyebO eejs, peueeJf eegle ekeuHe FleeoeRee GYeejCeerle eeb ee ceese Jeee
Deens. cegUe, Yeelemee, DeMee ekeuHeebe r mebMeesO ev eHetCe& HeenCeer, jevee Je keee&Je ner
kejCes eecegUs efeleUs eefme Deensle. leebv eer
Hejekek ee, yes Jee, mejoej mejes Jej
ekeuHeebJej ue#e HegjJeues. Heg{s peuemebHeeer
efJ ekeemeeeer efM eKej mebm Lee keW er e
peueDeeeesie efnes DeO e#e Peeues. veblej les
oef#eCe DeeefMeeeee HeeCeer HegjJee DeeefCe
meeb[ HeeCeer efJeYeeieees D eOe#e Peeues.
yeebO ekeece keeceieejebes eMve, eb$eyeebO eCeer,
OejCe megj#ee, DeYeemeece eeble les Jemle
114
Demeleele. je@eue mJeeref[Me Dekee[ceer Dee@He meeevmesmees me@kenecs e Jee@ j eeFP& e vesTve osMeYej leeee emeej kesuee. peb ieue DeeHeueeuee keee os les? peceerv e,
efeleUs eebv ee osCeele Deeues. ne mevceev e HeeCeeee veesyesue Hegjmkeej mecepeuee HeeCeer DeeefCe Meg nJee. ner ee eUJeUereer Iees<eCee Deens. Heee&JejCe mebJeOe&v eeleerue
peelees. 1990 meeueee cejeer efJe%eeve Heefj<eosee mebcesueveees les DeOe#e nesles. ne Ske cenJeeee keee&ece ceeveuee peelees.

ef e$es, MeMeerk egceej ceOegmetove (1936- ) Yeejleere KeieesueMeem$e%e. ee egvekeUer (ke@efuMeece Dee@k emeeF&[) : (CaO) Heeb{je mLeeet. egv eKe[er
cetueYetle mebMeesO eve mebmLesle GHeeesefpele ieefCele DeeefCe meweefv leke YeeweflekeMeem$e leeHeefJeueer keer keeye&v e [ee Dee@kemeeF&[ Jeeet efv eIetv e, egv ekeUer efMeuueke jenles.
ee efJe<eeeb ceO es mebMeesO eve. efJeeeHeer Deeweesefieke eceeCeeJej egv ekeUer leeej kejleebv ee, Gbe Yeerle, 550 DebMe
D ev eg oev e D eeeesi eeke[tv e mes. Hes#ee peemle leeHeceeveeJej egv eKe[er leeHeJeleele. keeye&v e [ee D ee@kemeeF&[
Yeew eflekeMeem$eekeefjlee je^ere eeOeeHeke GheHeue cntC eve Deueie kee{leele. cees ee eceeCeeJej GlHeeove kejleebv ee,
cnCetv e leebeer efv eJe[ Peeueer Deens. . lemese mecegefkeveejer efkebJee veoeree JeeUtle meeHe[CeeNee MebKeefMebHeueebeener JeeHejleele.
keW efy ep e, ef ev mev e, memesk e me, egv ekeUeres Ke[s HeeCeele ekeues Demelee, HeeCeeyejesyej jemeeeefv eke efeee
D e@ c emj[@ c e, kees ueb e fy eee DeeefC e nesTve KetHe G<Celee efvecee&Ce nesles DeeefCe keUeree egv ee leeej neslees. ee efeesuee
Jnefpe&ef v eee efJe eeHeer ebc eOes D eYeeiele mue@e fk eb ie Demes cnCeleele. O eelegM eem$eele O eelegH ee<eeCeeyejes yej egv ekeUer
eeOeeHeke cnCet v e keece kesues D eens. efcemeUefJeueeme, mue@ie leeej nesles DeeefCe MegO o Oeelet efceUleele.
2007 meeueeHeemetv e cegby eF& efJeeeHeer ele
meg Peeuesuee meWj Hee@j Skemueb me Fve yes efmeke meeevmesme (meeryeerSme) ee egveKe[er (ke@equMeDece keeyeexves) (CaCO3) : Heeb{je mLeeet, HeeCeele
efJeYeeieele les keece kejle Deensle. Deieoer Lees[ee eceeCeele efJeeJe, leeHeefJeueeme egv ekeUer CaO DeeefCe CO2
efv ecee&Ce nesleele. egv eKe[eres Ke[ke, HeeJemeeee HeeCeele meeJekeeMe efJejIeUleele.
ef evn (meeFvme) yesjerpe efkebJee Jepeeyeekeer ee efeee oMe&JeCeemeeer JeeHejueer leecegUs peefceveerKeeueer Demeuesues egv eKe[eres mlej, Meske[esJe<ee ee keeUele
peeCeejer eeflekes cnCepes efevn. yesjpesmeeer `+' ns efevn lej Jepeeyeekeermeeer efJejIeUleele DeeefCe efkeleske efkeueesceer j ueebyeerboeree iegne efv ecee&Ce nesleele.
`' ns efevn JeeHejleele. mebKee Oeve Jee $eCe oMe&efJeCeemeeerner ee efevnebee egv ekeUer cees ee eceeCeeJej leeej kejCeemeeer egv eKe[er JeeHejleele.
GHeeesie kejleele. `+' ns efevn Oeve mebKee lej `-' ns efevn $eCe mebKee
oMe&Jeles. ns efevn mebKesee DeeOeer efueefnleele. egbyekelJe (ce@ivesefPece) egbyekeere #es$e DeeefCe leeee HeoeLee&Jej nesCeeje
HeefjCeece. ieglJe DeeefCe efJeegled eeeceeCes egbyekeere yeue ns ef v emeiee&leues Ske
ef eHe Deveske iegbleeiegbleereer Fueske ^e@efv eke peeUer Demeuesueer DeeefCe leeHeeeer cetueYetle yeue Deens. keesCeleener neueeeue kejCeeje efJeegledYeej egbyekeere #es$e
Deveske ekeejeer keeces Heej Hee[Ceeeer #ecelee Demeuesues GHekejCe. Skee efv ecee&Ce kejlees. HeoeLee&Jej egbyekeere HeefjCeeceees cetU DeCetbceOeuee Fueske^e@v eee
efeHeJej DemebKe ^eeqv Pemj Demet Mekeleele. `efeHe' ne mebieCekeeee cetueYetle neueeeueeRceOes Deens. DeCetceOes Fueskee^ @v eee oesv e ekeejee ieleer (Heefjyeues)
Ieke Deens. Ske efkebJee DeefO eke efeHe efJeefMe jeveeyebO eele pees[uee peeTve Demeleele. DeCet keWkeeee YeesJeleeree mJeleee ke#es le Fueske ^e@v e efH ejle
mebieCeke leeej neslees. yengleebMe efeHe Meg efmeefuekee@v eHeemetv e leeej kes uesuee Demelees leer Ske ieleer. Fueske^e@v eee mJeleee De#eeYeesJeleer leer efHejle Demelees.
Demeleele. `Deefueke[s ie@efueece Deemexv eeF[' ee HeoeLee&Heemet v ener efeHe leeej leer ogmejer ieleer - efleuee HeefjJeueve (efmHeve) cnCeleele. Fueske^e@v e ne $eCe Yeeefjle
kesuee peeleele. keCe Demeueev es Jele&gUekeej YeceCeeceg Us eg byekeere #es$eeeer efv eef ce&leer oesv ner
ekeejee ieleercegUs nesle Demeles. mJeleee ke#es leuee YeceCeecegUs Fueske^e@v e
ef eH ek ees Deeb oes u eve DeMekele egbyekeere #es$eeeer efv eefce&leer kejlees. leeuee eefleegbyekeere ([eece@iveserPece)
(ef eH ekees cetJ ncesv) Demes cnCeleele. ee ekeejes egbyekelJe peJeUHeeme meJe&e HeoeLeeceOes Demeles.
Je=#elees[eruee Je pebieuelees[eruee Fueske^e@v eee HeefjJeueveecegUs ogmejs leerJe - meMekele egbyekeere #es$e efv ecee&Ce nesles
efJejesO e kejCeemeeer cenelcee leeuee meceegbyekeere (He@jece@ivesefPece) Demes cnCeleele. pee DeCegceOes Fueske^e@v e
ieebO eeRee efMe<ee mejueeyesv e pees[eroej efJejnerle Demelees DeMee meJe& JemletbceOes meceegby eke Dee{Ules. Hejbleg
eebv eer meg kesuesues Deeboesueve. DeCetceOeues pees[erpees[erv es DemeCeejs Fueske^e@v me mJeleee HeefjJeueveecegUs efv ecee&Ce
leebv eer lesL eeru e D eefMeef #ele Peeuesues egbyekeere #es$es Skeceskeebv ee efv e<eYe kejleele cnCetv e ele#eele egbyekeere
ceef n ueebv ee Pee[eb v ee #es$e peeCeJele veener.
lees [CeeHeemet v e Jeeeef Je- HeoeLee&Jej egbyekeere #es$e ueeJeues Demelee les DeCetceOeuee egbyekeere ieleeRv ee
Ceemeeer leeb v ee efeket v e Ske$e DeeCeCeeee eelve kejles. eefleeg byekeere Jemlegcee$eebyeeyeleerle Skeef $ele
jenCeeeer esjCee efoueer. Heg{s eg byekeer e ieleer eg byekeer e #es$eeee efJ e efoMesuee Demeles . meceegbyekeere
meg bo jueeue yengi eg Ceeb v eer ns Jemlegc ee$eebyeeyeleerle Skeef $ele egbyekeere ieleer Je egbyekeere #es$e Skeee efo Mesuee
Deeboesueve JeeHeke mJeHeeJej (mecejs<esle) Demeleele. eecegUs egbyekelJe peeCeJeles. eleeregbyekeere Jemlegcee$eebceOes
115
Deele#e (efv eiesefJn) lej meceeg byekeere Jemlegcee$eebceOes ele#e (Hee@efPeef Jn).
Hejbleg egbyekeer e #es$e kee{tv e Iesleues lej egbyekelJe veenermes nesles. leebv ee meceegbyekeere
ueesnegbyekeere Jemlet cnCeleele. ueesKeb[, efv ekesue, keesyeeu DeeefCe leebes efcee
Oeelet Hesjesce@ivesefke ieeleues Deensle. vewmeefie&keefjlee efceUCeejs ce@iveseFmeejKes
egbyekeere Jemleg ceev e eee ieele Deensl e. Hes jesc e@iv ese fke Jemlegcee$eeleuee
DeCetceOeuee Fueskee^ @v meee neueeeueeRcegUs pes ess `DeeeqCJeke' egbyeke leeej
nesleele leebeer ieleer DeeHeesD eeHee Deens lee efoMesueee, pejer egbyekeere #es$e
kee{tv e Iesleues lejer jenles. esee egbyekeere yeueebcegUs ns Ie[tv e esles. ner yeues
SkeceskeebM eer Deieoer meceerHe Demeleele Je leeb eeleeru e DeeHeeHemeeleerue efeee
eef leefeeebcegU s ns Ie[tv e es les. Jemlegcee$eeleuee ieeYeeceOes DeMee ekeejee
DeeeqCJeke menkeeee&ee Deveske peeiee Demeleele. leebv ee ef JeYeeie (ueIeg#es$e)
cnCepese [escesv e cnCeleele.
egbyekeer e Heerle (ce@ivesefke sH e) : Skee yeepetuee egbyekeere ieCg eOece& Demeuesuee
HeoeL ee&ee uesHe Demeuesueer Hueeefm keeer Heerle. efnee JeeHej eqJnef[D ees efe$es,
OJeefv eKeb[ efkebJee mebieCekeeleer ue ceeefnleer cegefle kejCeemeeer neslees. egbyekeere
uesHeele met#ce egbyekekeCe Demeleele. efJeegledegbyekeeee meneeeves ne uesHe efouee
peelees. pee OJeefv euenjeR es efkebJee ekeeMeuenjeRes ceg Ce kejeees Demeles lee
uenjeR ee jeveeyebO eevegmeej ee efJe egledegbyekeees iegC eOece&ner yeoueleele. leees
eefleefyebye ceie lee egbyeke keCeebee jev esle He[les. DeMee leNnsv es leer ceeefnleer lee
efHeleerl e meeJeueer peeles . leer Heerle Hejle pesJne sHejskee@[&jceOetv e efHejles lesJne
lee egbyeke keCeebee jev esv egmeej OJeefv euenjer efkebJee ekeeMeuenjer efv ecee&Ce
kesuee peeleele Je les metj SskeJeues peeleele, les efe$e He[eeJej Gceles. efHeleerceOeerue
egbyeke keCeebeer jevee JejesJej yeouelee esle DemeueecegUs leere Heerle Hejle
Hejle JeeHejueer peeT Mekeles.

egbyekeeJejCe (ce@iveseseqmHeDej) ieneYeesJeleeueee mJele:ee egbyekelJeeee eg b y ek eer e # es$ eceeH eke

eYeeJeeKeeueerue eosMe. egbyekeeJejCeeee Deekeej ne lee ienees mJele:es egbyekelJe (ce@ives e@ceerj ) SKee ee
DeeefCe lee ieneJej nesCeeNee meewjJeeNeebee ceeje ee oesnesbJej DeJeuebyetv e Demelees. eg byekeer e #es $eeeer cee$ee DeeefCe
(Heene : Jn@v e De@uevees Hes) efo Mee eeb es ceesp eceeHe kejCeejs
GHekejCe. DeMee GHekejCeeb es
egbyekeer e YetceOejs< ee (ce@ivesefke FkeJ esj) Yeewieesefueke YetceOejs<esuee ecegKe leerv e ekeej Deensle
meceeblej peeCeejer keeuHeveerke js<ee. pee pee efyebotee peeieer ebieuesueer egbyekeere 1) JneeyesMeve ce@ives esceerj,
megF& peefceveeruee meceeblej Dee[Jeer jentv e keesCeleener keue (veeles) oeKeJele veener 2) ef[He ueskeMeve ce@ives esceerj
lee lee efyebotletv e peeCeejer ner js<ee Demeles. Je
3) vegeqkeueDej ce@ivesesc eerj.
egbyekeer e DeefYeJeen (ce@ivesefke Heuekeme) egbyekelJeees ceeHeve kejCeejer
meb% ee. Skeke Deens Jesy ej. eees efevn Deens F. egbyekeere #es$eeceOes Jemlet
Demelee lee Jemletletv e egbyekeere yeuejs<ee peele Demeleele. egbyekeere yeuejs<eebeer egbyekeer e OegJ e (ce@ivesefke Heesue) SKeeoe ueesnegbyeke Heeefnuee Demelee,
leekeo ee meb% escegUs mecepeles. lee eg byekeeJejerue ef JeefMe mLeeveebl etv e egb yekeer e yeuejs< ee efv ecee& Ce nes le
DemeueemeejKes DevegYeJeeuee
egbyekeere efYebie (ce@ivesefke uesvme) egbyekeere #es$eebletv e Fueske^e@v emeejKes es l es. DeMee mLeeveeb v ee
efJeelg edYeeefjle keCe ceeie&eceCe kejerle Demelee, egyb ekeere #es$eeee leebee ke#esJej `egbyekeere Oeg Je' (ce@ives efke
HeefjCeece neslees. ekeeMeefkejCeebJej nesCeeNee keeesee efYebieebeceeCese ne HeefjCeece Heesume) cnCeleele. Gej Je
Demelees. leeHeeeer Fueske^e@v ees keWerkejCe efkebJee efJekeWerkejCe nesT Mekeles. oef#eCe Demes oesv e ekeejes
Fueske^e@v e met#ceoMek& eemeejKee GHekejCeeble DeMee efYebieebe JeeHej kesuesuee Demelees. Hees u me D emeleele.
He=L Jeerl eueeJejerue kees Celeener
egbyekeer e ieleer / Heefj yeue (ce@ivesefke ceesceW) egbyekeeeer leekeo ceespeCeejer efkeeCeer sJeuesuee egbyekeees
meb% ee, ceie leer eg byekeHeer Demees Jee ef Jeegled eJeeneuee Jeentv e vesC eejs leejses Ske eske oef#eCeske[s Je
JesesUs Demees. egbyeke Heereer egbyekeere ieleer cnCepes Oeg Jeeeer leekeo DeeefCe ogmejs Gejske[s efmLejeJeles.
oesv e OegJeebceOeues Deblej eebee iegCeekeej. eeee mebyebO e egbyekeere #es$eeMeer DeeefCe G ejsk e[eru e eg b yekeer e
egbyekeeJej DeLeJee efJeegled eJeenkeleejsee JeseseeJej #es$eeves efv ecee&Ce kesuesuee OegJeeuee `Gej OegJe' Je oef#eCeske[erue OegJeeuee `oef#eCe OegJe' Demes cnCeleele.
OetCeea Heefjyeue Demelees.
egbyekeere JeeoU (ce@ivesefke me@ce&) SKeeee efkeeCeee ebgyekeere leerJelesle
egbyekeer e eJele&ve (ce@ivesefke Fb[keMeve) meJe&meeceev eHeCes egbyekeere #es$eeceO es nesCeejs ue#eCeere yeoue. (Heene : Yetegb yekeere JeeoU)
ueesKeb[eee legke[e sJeuee Demelee leeceOes egbyekelJe efv ecee&Ce nesles lee eefeesuee
egbyekeere eJele&v e cnCeleele. esk e, Lee@ceme je@ye& (1947- ) Decesefjkeve jmeeeveMeem$e%e. eebv ee efme[veer
Deuce@v e eebeeyejesyej 1989 meeueee jmeeeveMeem$eeleuee veesyesue Hegjmkeej
116
efceUeuee neslee. efJekejs ner meeceevele eefL eveebeer yev euesueer Demeleele; HeCe
keener JesUe `DeejSveS' ns vetkeueerke Deecuener efJekejeeer Yetefcekee Heej Hee[les
ns leebes ecegKe mebMeesO eve nesles. ee MeesO eecegUs He=L JeerJejerue mepeerJe me= eree
Gieceele ee jmeeeveeves keUereer Yetefcekee Heej Hee[ueer DemeeJeer Demee keeeme
yeebO euee peeT ueeieuee.
esleeHesMeer (vetj e@ve) efJeelg emHeboeejs Gesefpele nesle mebosMeenCe Je mebosMeJeenve
kejCeejer ceppeemeb mLeseer cetueYetle Ieke HesMeer. efnee Heg ieerj ceOe Yeeieele
keWke, Tpee&keWke, leblegkeefC ekee Fleeoer Demeleele. Hes MeerceOeeee Jejee
yeepetme HesMeerpeueees HeeleU Heebos cnCepes Je=ef#ekee, [sv [^eF, Demeleele. ogmeNee
peeeeke[tv e kes ues peeles. eees ceOeJeleea es leemeb mL ee Je Heef jIeer e
esl eemeb mL ee Demes oes v e Yeeie He[leele. ceWo t D eeef Ce He=ceppeejppet ee
meceeJesMe ceOeJeleea esleemeb mLesl e Je Flejeb ee meceeJesMe HeefjIeere esl eemebmLesle
nesl ees.
esve, Svm& yeesejf me (1906-1979) pece&v eerle pevceuesues, HeCe Fbiueb[es
jefn Jeemeer Demeuesues peerJejmeeev eMeem$e%e. Deueskem eeb[j Heuese fcebie Je Jee@uj
Heu eesjer eebeeyejesyej Hesefv eefmeefu eve ee eeflepewefJekeemebyeb O eeree mebMeesO eveemeeer
1945 meeueee veesyesue Hegjmkeej eebv ee osCeele Deeuee. Hesefv eefmeefueveee Debieer
Deves ke jesi eebv ee D ekeeJe kejCeeeer #ecelee Demeles ns efme kejCeemeeer
iCeebJej leeeer Heefnueeboe eeeCeer eebv eere Iesleueer nesleer. Hesefv eefmeefuevees cenJe
leeHeeeere DeOeesjsefKele Peeues.

esveexy eer ue peieeleeru e DeeleeHeel eee meJee& le neefv ekeejke DeCeg Yeer
DeHeIeele efp eL es Peeuee les Het Jeea ee mebegk e le jefM eeeleer ue Ske Menj.
DeCegYeerl eerue meeKeUer eefeesJ ejeru e ef v eeb $eCe keener eceeCeele megueecegUs
Peeues uee ee D eHeIeeleeHeeeer efkejCeesl meejer HeoeLe& Heej ceesee eceeCeele
yeensj Hes keues iesues . ee ef kejCeesl meejeeer PeU eg jesH eceO eeru e yeNeee os Meeb v ee
ueeieueer nes leer.

eskeeuee ueebyeueeke HeeleU veefuekesmeceeve De#eleblet, De@kemeesv e Demelees. De@kemeesv ees eWyeuexve, DeesJ esve (1920-2006) eefleeese@v eee MeesO eekeefjlee SefceefueDees
eske Je ueieleee els eeHesMeeres [sv [^eF eeceOes met#ce ojer, meeeve@Hme, Demeles. meses eebee meceJesle 1959 meeuees Yeeweflekeerleerue veesyesue Heeefjleesef<eke efceUefJeCeeje
Mejerj eleer ue ef v ejefv ejeee HesM eeR ke[tv e enCe kes uesues mebos Me ceWo tk e[s Decesefjkeve YeeweflekeMeem$e%e. DeCegyee@cye efv eefce&leeree ce@v en@ve ekeuHeelener leeee
Heesnes eefJeCeeNee mebJesoer esleeHesMeer lej mveeetbv ee mebosM e HeesneseefJeCeeNee esjke menYeeie neslee.
esleeHesM eer Demeleele. Je=ef #ekeseje enCe kes uesuee mebos Me efJ eegl edu enjer
HesMeerceOeeke[s peeleele. lesL etv e lee De#eleblet ee esk eeMeer Heeseleele. les L etv e e@[efJ eke, pescme (1891-1974) veg^e@v e ee cetuekeCeeee DeefmlelJeeee
Keeme mebo sMeJeenke, vetjes^evmeceerj, jsCetbke[tv e lee Heg{ erue esleeHesMeer ee MeesO e ueeJeueeyeue 1935 meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke efceUefJ eCeeje Fbepe
Je=e f#ekeske[s HeesneseJeuee peeleele. DeMeer meeKeUer, meb osMe Feqle mL eUer YeeweflekeMeem$e%e. yesefjefueece ee OeeletJej DeuHee efkejCeebee ceeje kesuee Demelee
HeesesHeele keee&jle Demeles. (Heene ceWot) eese@ v eFlekeeee Jemlegceeveees HeCe efJeegledYeejef Jejefnle keCe yeensj He[leele Je
leebes DeefmlelJe eleske DeCegieYee&le Demeles ns leebv es eeesieeejs efme kesues.
esleemebmLee (veJ e&me efmemerce)
ceppeeHes M eeR ee iegb l eeieg b leer ee e@ueWp ej Decesefj kesee eej Meue DeblejeU efJeceeveebHewkeer Ske. 1986
peeeeee yeveues uee Mejerj eee meeueer eeuee Peeuesuee DeHeIeeleele meele DeblejeUJeerjebee ce=let Peeuee neslee.
meJe& efeeeb es efv eeb$eCe kejCeeje
D eJeeJe. eele ces b o t , eewk emeHeCee (keJ esm) MeesOe. kees s efceUles les HeenCes efJeMes<ele Meem$eere MeesOe.
He= ceppeejppet lemes e Mejer jYej
Hemejues u ee ceppeejppet b ee eewieg ues, MeecejeJe Me@cHesv e FC[sp e ee yengje^er e kebHeveer es ceeueke
meceeJes M e nes lees . ef v ejef v ejeee Demeuesues eewieg ues keesuneHet jes . 25 Je<ee HetJ eea JeeFve yeveJeeeuee meg Jeele
D eJeeJeeb M eer pees [ ues u ee keve 49 D eebl ejje^er e Hegjmkeej efceUJeues. js[ Deeef Ce JneF JeeF&v ees
ceppeejppetb ke[tv e Deeuesues mebos Me 36 ekeej les yeveJeleele. v eejeeCeieeJe, veeefM eke DeeefCe efnceeeue eosMeele
ceW otHeele Heesnes eJet v e, efleL es leeb es Jeeevejer es keejKeeves kee{ues. osMeeee JeeF&v e GlHeeoveeleerue 70 kek es
ef JeMues <eCe ke v e leev egm eej Jeee ee kebHeveeree D eens. peieYejele 10 keeee&uees Deensl e. efy ev eeer
kejeJeeeee neueeeueeRe fJe<eeer es [eef uei v e D eeef Ce D ee@ m^s ef ueeeleer ue oes v e Jeeev ejerp e leebv eer leeyeele
D eeos M e Hejle D eJeeJeeke[s Ies leuee.
Hees n es eJeCeees keece ee
117
eewleeUb / eewk e[er (keJ ee[d Huesdme) : SkeeeJesUer pevce Peeuesuee eej
DeHeleebee mecetn. SkeeeJesUer pevceuesuee oesv e DeHeleebv ee pegUb Je leerv e DeHeleebv ee
efleUb cnCeleele.
eewj meees Jele&gUerk ejCe / Jele&gUees eewjmeerk ejCe (mkeJesDeefjbie De meke&ue)
ieefCeleele DeeeHe Deveg ejerle DemeCeeNee Deveske eMveebHewkeer Ske. Hekele kebHeeme
$es, efJeveeeke ue#ceCe THe& kes veevee (1824-1884) iegcegKeeletv e
efc eUJeuesu ee ieef Cele-Keieesu e-HeoeLe& ef Je%eeve Meem$eeb ee %eeveele DeeHeuee
Jeemebieeeer Yej Ieeuetv e kesveevee leele Heejbiele Peeues. kegueeyeeee JesO eMeeUsle
10 Je<ex vees kejer kes ueeJej Heg{s leebv eer
Fb epeer MeeUe Je [s ke kev e kee@ uesp eele
ieefCele-efJe%eeveees DeOeeHeve kesues. ieefCele,
HeoeL e&efJe%eeve, keeuemeeOeveebeer keeskes,
enmeeOev eebeer keeskes , kegYeceefv eCe&e ner
Heg mlekes DeeefCe nJee, Yejleer-Deesnes er,
metee&Jejerue [eie Je HeeTme Jeiewjs Meem$eere
efv eyebO e leebv eer efueefnues nesles. HebeebieeJeve
keelee esCeemeeer leebv eer Meg Hebeebie
kee{ues nesles. eqm$eeebee meeceeefpeke megO eejCeebes les Hegjmkelex nesles. Meem$eere
mebieerle Je veekeebeer leebv ee DeeJe[ nesleer.
eleer (Leesj @k eme) ceeCemeeceOes eleeres ne[, eleeree Yeeieeleerue ceCekes
Je yejie[ee ee meJeeeer efceUtv e eleer leeej nesles. eleeree HeeskeUerle Demeuesueer
HegHHegmes Je oe eleeree yejie[eebee meeHeeecegU s megjef#ele jenles.
eeeef e$eCe / ekeeMe ef e$eCe (HeeseseeHeer) ekeeMeeee JeeHej keve kejlee es les. mebieCekeeJeve F-cesuener Demeee HeeJeleele.
efJeefMe uesHe ueeJeuesuee Hueeefmke efHeuceJej eef lecee veeWo kejCeees leb$e. ner
eeflecee efceUJeleevee ke@cesNeeee JeeHej kejleele. leer efHeuce jeefJeke jmeeeveebv eer
OegTve eLece Ske eeflecee efc eUles. leeJej Hegv ne eefeee keve D eeHeueeuee
ekeeMeefe$e efceUles . HetJeea Hekele ke=<CeO eJeue ekeeMeefe$es efceUle HeCe D eelee
Je Heer ee ceoleerv es Jele&gUeee #es$eHeUeFleke ee #es$eeee eewjme jeCes efkebJee
Gue jevee kejCes ns oesv nerner DeMekee. keejCe
Jele&gUees #es$eHeHeU A = pr2 = a2, a eewjmeeeer yeepet
\eewjmeeeer yeepet a = rVp , esL es yeerpeeleerue mebKee p es Jeie&cetU efv eefele
mebKee efceUle veener. cnCetv e eewjme DeMekee.
jbieerle ekeeMe efe$esner efceUleele. efMeJeee ef[efpeue efe$eCeeejs DeefO eke mHe
DeeefCe jsKeerJe eeflecee efceUefJelee esles.
eeeekeeMe ele (Heesesk ee@H eerDej) eeeekeeMeeee GHeeesie keve
omleeJespe efk ebJee ef e$eeeer ele kee{CeeNee eb$eeeer efJeeer Pesje@keme kebHeveerv es
kes ueer cnCetv e ele kee{CeeNee eb$eeuee Pesje@ keme ns veeJe He[ues. peeeer ele
kee{eeeer leeJej Deleble eKej ekeeMe ekeuee peelees . efJeefMe efYebies Je
Deejmes eebee meneeeves lee keeieoeJejerue js <esee eefleceebes mebkeueve Skee
efHejCeeNee UeJej kes ues peeles. ee Ueee He= Yeeie efmLej efJeeg ledYeeefjle
Demelees. U efHejleevee Heeb{Nee YeeieeJejee cnCepes js<ee Je efHekes mees[tv e
efpeLes keener cepeketj veener, DeMee YeeieeJejee efJeegle Yeej ve neslees. ie[o
YeeieeJejee Yeej lemeee jenlees. U Heg {s mejkelees lemee Yeeefjle Yeeieeke[s
esv ej veeJeees keeUs keCe Dees{ues peeleele. leebeer Ske eefl eceee UeJej
leeej nes les. Ueuee ueeietv e Ske kees je keeieo sJeuesu ee Demelees. eefl ecee
peMeeree leMeer keeieoeJej Gceles. eKej Gpes[ecegUs efv ecee&Ce Peeuesueer G<Celee
#eCeeOee&le esv ejeer eeflecee keeieoeJej Hekekeer kev e ekelees Je peMeer ee
leMeer omleeJespeeeer eeflecee efceUles. eleeree Deekeej ueneve ceese kejlee eslees.
eeflecee jbieer lener efceUt Mekeles . He@keme Je He@efm eceerue leb$e%eeveele eee leb $eeee
JeeHej kesuesuee Demelees. eefl eceses Jenve otjOJeveerk eWeceeHe&le otjJejee peeieer
so (ef[vee@efcevesj) DeHetCeekeeee jsIesKeeueeer mebKee. pemes 4/5 ceOes 5
ne so efkebJee 4 ee Yeepeke Deens.
118
sove (Fbjmesk eMeve) 1) oesv e efkebJee DeefO eke js<ee pee efyebolt e soleele leer
efeee. 2) mebe GHeHeeerle, oesv e mebeele meceeF&ke DemeCeeNee Iekeebee mebe.
pemes A = {1, 2, 3, 4, 5}, B={3, 4, 5, 6, 7, 8}
lej AGB = {3, 4, 5}
peieefp eleefmebie (1911-2002) Yeejleere jsuJesle veeskejer. ieefCeleeeer DeeJe[
Demeueeves lee %eeveeee GHeeesie veeskejerle kesuee. efv eJe= eerv eblej uesKeve, Yee<eCeeejs
efJ e%eeve emeej kesuee. es D eeeef[eepe Dee@ He cee@ [ve& ce@L esce@ef kem e, es
Deeeef[eepe DeB[ efL eDeef jpe Dee@He cee@[ve& kee@mcee@u ee@peer, es Deeeef [eepe
Fve FvHecexMeve efL eDejer, ueBiJespe DeB[ meeeyejvesefkeme eemeejKeer Hegmlekes efueefnueer.
1963 meeueer leebv ee egv esmkees leHex efJe%eeve emeejemeeer efouee peeCeeje keefuebie
Hegj mkeej efceUeuee.
pejeb$eoen (ie@m^esSbsj eeefme) peblet efkebJee efJe<eeCetbee mebmeiee&cegUs ne
neslees. eele Hees KetHe ogKeles. DeeskeeNee Je Deeflemeej neslees. leecegUs Mejerjeleerue
HeeCeer Je #eej KetHe eceeCeele keceer nesleele. jesieeuee LekeJee eslees. DeenejeMeer
ne mebmeie& mebyeb efO ele Deens. leeye[leesye GHeeej kejCes cen Jeees. jesieeuee
Meneeees HeeCeer JeejbJeej eeJes.
pe[ HeeCeer (D2O) nee[^espevees 1 H Je 2D oesv e mecemL eeefv eke efv emeiee&le
Dee{Uleele. ee oesv neRee Dee@eqke mepeveyejesyej mebeesie nesTv e Devegeces H2O
Je D2O ns oesv e ekeejes js Cet leeej nesleele. leeleerue H2O ns DeeHeuee
Dees UKeer es HeeCeer Je peeleerue jsCetbes Jepeve Lees [s peemle Demeles les D2 O
DeLeJee pe[ HeeCeer. eeee MeesO e uesJeerv e ee pece&v e Meem$e%eeves 1932 meeueer
ueeJeuee. ee pe[ HeeCeeee GHeeesie DeCegYeerceOes vet ^e@v meeer ieleer keceer
kejCeekeefjlee (Meeceke) nesles. He=L JeerJej meeHe[CeeNee HeeCeele leees eceeCe
(D/H 1/676) SJe{s Deens.
pe[ O eelet (nsJ eer cesue) Heee efkeb Jee peemle Ievelee Demeues ues Oeelet.
ke@[efceDece, eesefceDece, leebyes, efM emes, Heeje, efv ekesue ns Jejerue JeeKeseceeCes
pe[ Oeelet Deensle. Heejb Heefj ke efJeeejmejCeereceeCes mees v es, eeboer ns Oeelet ner
sefokee (efmekeB) Jeeeme soCeeNee Deceee&o ueebyeeree js<esuee sefokee
Demes cnCeleele. Jele& gUeeer sefokee Jele&gUeuee oesv e efyebotl e soles. (Jele&gUeuee
Skeee efyebotme mHeMe& kejCeeNee js<esuee mHeefM e&kee cnCeleele.)
pe[ Deensle. De@ uegefceDece DeeefCe pemle eebv eener keener Meem$e%e pe[ O eelet
cnCeleele. D eVeHeeCeebl etv e Hees ele iesu eeme ns O eelet Mejerjeme ef Je<eejer,
Oeesk eeoeeke jleele - HeeNeecegUs ceWotJ ej HeefjCeece neslees, lej efM emes efJe<eejer
jles, ke@ [efceDececegUs oeeme Fpee nesles lej eesefceDececegUs keke& jesieeeer
Yeerl eer Demeles.
pe[lJe (FveefMe& ee) efJ ejece DeJemL esle Demeuesu eer Jemlet pesJne yeeeyeue
keee& jle vemeles lesJne efm Leje jenles, lemese Skemeceeve ieleerv es eeueCeejer
Jemlet leee ieleer v es eeuele jenles. eles ke Jemlet ef leee ef mLej Jee ieef leceeve
D eJemL es leeru e yeoueeuee cnCepes lJejCeeuee ef Jejes O e kejles . efJ ejesO e
kejCeeee ee Je= eer uee `pe[lJe' cnCeleele. Jemlet es Jemlegceeve ns Jemlet ee
pe[lJeees iegC eelceke ceeHe D emeles. pee Jes Uer DeeHeCe SKeee Jeenveele
yemeues ues Demelees DeeefCe DeeHeuee vekeUle Skeoce les Jeenve meg nesl es,
lee JesUer DeeHeuee Mejerjeee pees Yeeie Jeenv eeMeer mebueive Demelees , lees
ieefleceeve nesl ees; HeCe Mejerjeee Jejee Yeeie nueeeuee leeej vemelees ns
pe[lJeees GoenjCe nes e. lemese, ieef leceev e Demeuesues Jeenve Skeoce
Leebyeues keer leeee G ue Dev egY eJe es lees. DeeHeCe Heg {s Hes keues peelees;
nsn er pe[lJeees GoenjCe nes e.
pe[lJe DeeIetCe& (ceesceW Dee@H e FveefMe& ee) m 1, m 2, ..... Demes He=L eked
Jemlegceeve keCe De#eeHeemetv e r1, r2, .... uebye DeblejeJej Demeleerue lej, m 1r12
+m 2r 22 + ..... = em i r i 2 ee Jemlegceeve iegefCeues Deblejeee Jeie& keve Deeuesuee
yesjpesme pe[lJe DeeIetCe& cnCeleele.
{ Jemletmeeer em iri2 es x 2dm
efkebJee x 2rdx = rx 2dx ee efv eefele meceekeuev eeceOes Heeblej nesles.
119
peveveebLeer (ieesvee[) ee DeJeeJeele epeeslHeeove HesM eer Demeleele DeeefCe
keener eeCeebl e neceexv memeg e leeej nesl eele. ceeoer ceO eer ue yeerpekees< eeuee
`Deb[eMee', lej vejeleerue yeerp ekees<eeme `Je<eCe' cnCeleele.
peefve$e (pevejsj) ns eb$e Jeerpe efveefce&leer kejles. Jeerpeefv eefce&leer oesv e ekeejeer,
HejeJeleea eJeen (Deujv esefbie kejb,Smeer) Je efo eJeen ([eejske kejb,
[ermeer) Demeles . Smeer kejb otjJej leejsejs HeeefJeCeeme peemle meeseer es Je
keceer Keee&es Demeles. ueesnegbyeke #es$eele leejebeer YeW[esUer eeekeej ieleerv es
yee&Fveejs efHejefJeueeme Jeerpeefv eefce&leer nesles. yee&Fve HeeCeeeer JeeHe efkeb Jee
keesC eleener Jeeet Jee HeeCeer eebee SkeefoMeer eJeenecegUs efHejleele Je yee&Fve
MeeHeee ogmeNee eskeeJej yemeJeuesues peefv e$e efHejueecegUs Jeerpeefv ece&leer nesles.
(Heene [eeveecees)
pevegk e (peerve) DeevegJebefMeke iegCeOeceeee keejke Demeuesuee [erSveSee
meeKeUeree legke[e. mepeerJeebes yeee Je Deebleefjke iegCeOece& pevegkeebke[tv e efv eefele
kesues peeleele. Skee efHe{erHeemetv e Heg{ee efHe{erke[s D eevegJebe fMeke iegCeOeceeee
Jeejmee pevegkeebceeHe&lee HeeseJeuee peelees. ns iegCemet$eebJej JeemleJe keve Demeleele.
keesCeleener HesMeerleerue meJe&e pevegkes Skeee JesUer keeee&eqv Jele kesuesueer vemeleele.
pejerv egmeej leer ef eeeMeerue nesleele.
pevegke DeefYeeebef$ekeer (pesvesefke Fbefp eefveDeefjib e) GHepele iegCeOeceeceOes Sseqke
yeoue Ie[efJ eCeeme ceole kejCeejer eCeeueer . eele SKeeee eeCeer efk ebJee
JevemHeeflepeerJ eeeer pevegkeere jevee keener Keeme keejCeekeefjlee yeoueueer peeles.
DeMee ekeejs Meem$e%eebv eer pej eeCeer efkebJee JevemHeleeree pev egkeecb eOes yeoue Ie[Jeuee,
lej leebee, lemese leebee Heg{ee efHe{erlemege ne yeoue DeevegJeb fMekelescegUs eeuet
jenlees. 197080 ee oMekeeee megceejeme Jew% eeefvekeebv e r keener pevegkes JesieUer
kesueer Je les eeCeer, JevemHeleer efkeb Jee ekf eeCet eeb ee HesMeerle Ieeleues. leecegUs leebeele
DeevegJebefMeke yeoue Ie[ues. pevegkeere Meem$eeee GHeeesie JewekeMeem$eele, Mesleer,
lemese GeesieOebeele neslees. eees Ske GoenjCe cnCepes FvMegefueve, les Deelee ceesee
eceeCeeble pevegkeere DeefYeeebef$ekeerv es leeej kejlee esles Je leeee GHeeesie yeNeee
ceOegcesner JekeleeRv ee neslees.
pevegk e jesieefveJeejCe (peerve Lesj Heer) (Heene pevegke DeefYeeebef$ekeer)
pevegk emegO eeefj le efyeeeCes (peer.Sce. meer[dme) SKeeee efJeeMf e iegCeOecee&meeer
keejke DemeCeeNee pevegkeeee DebleYee&Je kejCeemeeer pevegke DeefYeeebef$ekeeree
JeeHej keve leeej kesuesues efyeeeCes. ne Deeieblegke pevegke leee epeeleeree
ogm eNee JeeCeeHeemet v e, og meNeee epeeleer ee JevemHeleer Heemet v e ef keb Jee
met# cepeerJ eeHeemet v ener efceUefJ euesuee Demelees. yeeW [ DeeUeruee eefleyebO e kejCeejs
efJe<e efv ecee&Ce kejCeeNee yeerer ee met#cepeer Jeeletv e vescekes lese pev egke kee{tv e
leeee Debl eYee&Je keve yeerer kee@ve ns keeHemeees pevegk e megO eeefjle JeeCe
leeej kejCeele Deeues Deens.
pevegk eeesle (pesvese fke efj meesm exme) eleske peerJepeeleeres iegCeOece& leebleerue
peveg kes jJeleele. peveg keeb ee mece= er eceeCes peerJ eJewe fJeOe jles. G<Ce
keef yebO eeleerue Deesuee-oce eosMeeble peerJeJewef JeOe cees ee eceeCeeJej Demeles,
cnCepese ns eosMe cenJeees pev egkeeesl e Demeleele. peerJeJewefJeOe peHeCeemeeer
ns peveg keeesle peHeCes cenJeees Deens. efJeMes<ele DeVeOeev eeee peeleeR eer
Meeeleer efkeJeCeemeeer O eeveebee pevegkeeesleebes D eeiej pesL es Deens lee
G<Ce keef yebO eeleerue eosM eebes j#eCe kejCes pejeres Deens. egv eesee DeVe
Je ke=<eer meb Ievesv es Oeeveeb es pevegk eeesle peHeCes DeeefCe leebes mebJ eOe&v e kejCes,
eemeeer Deves ke peveg keHes{ee mLeeHeve kesuee Deensle. Yeejleele DeMee Hes{ee
efo uueer Je nweyeeo esL es Deensle. peieebleerue cenJeees pevegkeeesl e Yeejle
GHeKeb[, ceuesefMeee, yeeef Peue, cese qkemekees , Yet ceOe meceger e eos Me, keeBi ees
ee ef keeCeer D eens le.
pevegk eer e (pesvesefke) DeevegJeebefMekelee. eele DeeF&-Jeef[ueebes Meejerefjke
Je Mejerjeef Je<eeke iegCeO ece& ceg ueebceOes kemes Glejleele, eeyeueee Meem$eere
DeYeeme. esieesj ceW[sue eebv eer ee efJe<eeele HeeeeYetle mebMeesO eve kesues.
pevegkeer e HegveyeeO eCeer (pesvesefke efj kee@eqcyevesMeve) : epeveve eefeesojceeve
Heeuekeeb ke[tv e eeHle pevegk eer e
mebeeeer veJeeves ceeb[Ceer nesCeeeer
eef eee. yeerp eHeueveeee JesU er
ceelee Je ef H elee eeb eeke[tv e
D eeues u ee pev eg k eer e meb eees
Skeces keele Deeoeveeoev e nes le
cegueeee pevegkemebeeeeer veJeerv e ele
jevee leeej nesles. leecegUs cegues
ner DeeF& ef kebJee Je[erue eeb eer
Pesje@keme ele ve yevelee keener iegCeOece&
Skeees lej keener ogmeNeees Demes
mJeHe eeHle kejleele. eelet v e
G leeb leeru ee eeuev ee ef ceUles .
pewJeleb$e%eeveeceOes DeMee ekeejeer
pev egkeebeer Hegv ej& evee Fsv egm eej
kejCeees leb$e efJekeefmele kejCeele Deeues Deens.
pevegk eer e kees< e mJeHe (ke@efj eeseFHe) : mepeerJeebleerue HesMeerle DemeCeeNee
ieg Cemet $eeb eer efJeef Me< Heleerv es kes uesu eer ceeb[Ceer. efJeefYeV e eeCeer JevemHeleerle
mepeerJeebleerue iegCemet$eebeer mebKee Je Deekeej efYeVe Demeleele. HeCe Skeee epeeleeree
eeCeebleer ue iegCebmet$eebceOes yeNeee DebMeer meece Demeles . efJeefYeVe eeCeebleerue
120
pevegkeere kee<s e mJeHeeeer ceeb[Ceer keve iegCemet$eebceOeerue Je leeeesies DeevegJebefMeke
oes<e peeCetv e Ieslee esleele. HesMeerefJeYeepeveeee ceOeeJemLesle iegCemet$es mHe nesleele
[eWi ejeU peceerv e, 7) peemle Gleejeeer Deef O eke eceeCeele Oeg Heuesueer, Deefle
GLeU, GIe[er , [eWiejeU peceerv e, 8) peemle OegHeuesueer, peemle Gleejeeer,
DeesIeUereer, GIe[er [eWiejeU efk ebJee HeeCeLeU Deesmee[ peceerv e.
peefceveeree D eMee JeieeakejCeecegUs leer keesCelee efHekeeme eesie Deens,
efkeHeeeleMeerj Mesleer GlHeeoveemeeer peef ceveereer eesie ceMeeiele keMeer kejeJeer,
peefceveerle keesCelee megO eejCee DeeJeMeke Deensle, FleeoeRes ceeie&oMe&v e efceUles.

peeHetj Het - ke=ef$ece Heee : peeHetj esL eerue [e@kej eceeso kejCe meser
eebv eer efJekeefmele kesuesuee Je D eHebieebmeeer Jejoeve juesuee ke=ef$ece Heee. Flej
eeefuele ke=ef$ece Heeeebee leguevesle neueeeue kejCeeme ne Heee DeefO eke ueJeefeke
Demelees Je efJeMes<eskeve Yeejleere
peerJev eHeleerMeer megmebiele Deens.
peeHet j Het yemeJeuesueer Jekeleer
Heeeele keenerner ve Ieeuelee eeuet
Mekeles, efpevee e{t Mekeles,
Je leebee pees [eener leeej nesleele. jemeeeefv eke eefeee keve HesMeer lee peefcev eerJej ceeb[er Ieeuetv e yemetner
DeJemLeslee sJelee esles Je pevegkeere kees<e mJeHeees eeeefe$e efceUefJelee esles. Mekeles. eeee yev eeJeerl e
ueeket[ lemese jyej eebee JeeHej
pevegk eer e efJe%eeve meuuee (pesvesefke keeTeqvmeefuebie) meuueecemeuele kes uee peelees . D eef ueke[s
DeevegJebefMeke Meejerefjke Jebie efkebJee ceeveefmeke Demeblegueveeyeue eMve Demeuesuee Heg Ceeleerue je< ere jemeeeefv eke
Jeke leeRyejesy ej leebv ee GHekeejke jCeejer meuueecemeuele, nes CeeNee yeeUeee eeesi eMeeUs ejs Hee@ef ueegj se fL eve
pevce Je Jee{ ee meboYee&leerue Mebkeebes efv ejekejCe eele kesues peeles. ceeCemeebee HeoeLee&eer efv eefce&leer kes ueer Deens.
DeevegJebefMekelesyeue yejere ceeefnleer HegjJeueer peeles. cegKelJes, pee DeeF&Jeef[ueebee lees JeeHejueecegUs Jepeve keceer
SKeeee cegueeceOes keener oes<e efkebJee Jebie Demesue, lej leebeeMeer meuueecemeuele nesTve leees GlHeeove keceer Keee&le ceesee eceeCeeJej nesle Deens. cegbyeF&ee
keve leebv ee ceeie&oMe&v e kejCes ns cenJeees keece meuueeieej kejlees, eecegUs DeeeDeeeerle veJeerv e peeHetj Het eceeefCele keve leeeer efv eefce&leer kejCeele
nesCeeNee yeeUeyeue keeUpeer Iesleueer peeles. Deeueer Demetv e leeeer ebeeCeer peeHetjee Sme[erSce ne@efmHeueceOes eMemJeerHeCes
IesCeele Deeueer Deens.
pevegk eer e pe[CeIe[Ce (pesvesefke mes DeHe) : mepeerJe epeeleeres eeeeJele
Meejerefjke DeeeCf e MejerjefeeeeJf e<eeke iegCeOece& efveefele kejCeeNee pevegkeebe r jev ee. peeefmebie, ogmeje (1688-1743)
jepemLeeveeleuee Debyejee (Deeleeee
peefceveer eer GlHeeokelee (mee@Fu& e ee@[keeqJ ner) efveefele Heerke eespevesv egmeej peeHetjee) DeefO eHeleer. KeieesueMeem$eeee
jeJeerke Heerkeeeebleie&le, eefle nskej, Heerke GlHeeove osCeeeer peefceveere r #ecelee. DeYeemeke. jepee peeef mebieeves F.me.
1730 meeueee megceejeme ef ouueer,
peefceveer eer megefH ekelee (mee@F&ue Heef&efueer) Devegketue nJeeceeveele, ceeleeree peeHet j , ceLeg je, G ppew v e DeeefC e
ees ie Yeew efleke efmLeleerle efH ekeebv ee DeeJeMeke D emeCeejer DeVeJes GHeueyOe JeejeCemeer ee Heee efkeeCeer JesO eMeeUe
mJeHeele efHekeeme HegjefJeCeeeer peefceveereer Mekeleer. yeebO euee. ee JesO eMeeUe peblej-ceblej
(eb$e-ceb$e) ee veeJeeves DeesU Keuee
peefceveeres Jeieeak ejCe (mee@Fue keueeefmeHeskesMeve) peefceveereer GHeeesefielee peeT ueeieuee. (Heene : peblej-ceblej)
DeeefCe eesieleseceeCes Dee Jeie& He[leele 1) meceHeeleUerle rue meeOeejCe Keesue,
eebieuee efv eeje, Gece Heesle Demeuesueer megHeerke peceerv e, 2) DeuHe Gleejeeer, pejeegp e (eqJneqJ nHesj me) memleve eeCeeble ieYee&eer Jee{ DeeF&ee ieYee&Meeele
DeuHeeceeCeele OetHe nesCeejer, meeO eejCe efv eeNeeeer ceOece Yeejer peceer v e, 3) nesles. Flej meJe& eeCeer DeeefCe He#eer Deb[er Ieeueleele DeeefCe ieYee&eer Jee{ Deb[eele
meeOeejCe Gleejeeer OetHe nesle Demeuesueer, keceer efv eeNeeeer, nuekeee Heesleeeer, nesles. ceveg<eemeejKee memleve eeCeeble Heefueleeb[ ieYee&Meeeblee Jee{les DeeefCe
meeOeejCe peceerv e, 4) peemle Gleejeeer, OegHeses eceeCe peemle, Keesueer ceee&efole ee ef Jekeefmele nesCeeNee ieYee&uee DeVe DeeefCe meJe& Hees<eCe veeUsejs DeeF&ee
DemeCeejer nuekeer peceerv e, 5) meceHeeleUerleerue efkebJee DeuHeGleejeeer HeeCeLeU jkeleeletv ee efceUles. (JevemHeleerceOes efyeee Pee[eJeve peefcev eerle He[leele DeeefCe
efkebJee Ke[keeU peceerv e, 6) peemle e{G leejeeer DeefO eke eceeCeele OegHeuesueer peleele HeCe efleJejemeejKee KeeNee HeeCeeble Jee{CeeNee JevemHeleeRceOes efyeeebes
121
Debket jCe HeU Pee[eJej D emeleeveee nesles. eemeeer pejeegpe (eqJneqJnHesjme)
DebkegjCe cnues peeles.
pece&ve ieesJ ej (yesuee) pece&v e ieesJej efJe<eeCetc egUs neslees. ne mHeMe&peve
efJe<eeCet nJesletv e Hemejlees. jesieeee efMebkesJees, G[CeeNee LegbkeerJe s ne Hemejlees.
eeceOes Lees[e leeHe eslees, DebieeJej HegjU Gles, ceevesleerue jmeebL eeRv ee metpe esles.
ieYee&JemLesleerue ceeleebv ee efJeMes<ele megJeeleeree leerv e ceefnveele ne jesie Peeueeme
ieYee&Jej og< HeefjCeece nesCeeeer Mekeelee Demeles. pevcele e oeeleerue oes<e,
ceesleer efyebot, ceeveefmeke ceboHeCee Demes oes<e ef v ecee&Ce nesleele. eeeer ueme ueneve
cegueebv ee 15 ceefnveeveblej osleele. ne lemee iebYeerj Deepeej veener.
peueDeHeIeve (nee[^e@euf eefmeme) Deleble iegble ieglb eeree mebeMq ue DeMee jemeeeevf eke
HeoeLeees HeeCeeee meneeeves DeHeIeve keve leebes meeOee meesHee, megmegerle
DeMee HeoeLee&le Heeblej kejCeeeer eefeee cnCepes peueDeHeIeve nese. Goe.
DeVeHeeve efeesle eqkeue iegbleeiegbleeree mee&es efJeefMe efJekejebee GHeefmLeleerle
HeeCeeee meneeev es meesHee iuegkeespeceOes Heeblej nesles.
peues< eer (nee[^esH eesefyeke) : HeeCeeee jsCetyeue eefleke<e&Ce DemeCeejs HeoeLe&.
eJekes<eer jsCetbv ee efkebJee mebegieebv ee ueeeesHeesefyeke mebegies Demes cnCeleele. eJeke
pej HeeCeer Demesue lej leebv ee peues<eer mebegies cnCeleele.
peueesceer (nee[^esefH eefueke) : HeeCeeee jsCetyeue Deeke<e&Ce DemeCeejs HeoeLe&.
HeeCeeee jsCetyejesyej #eerCe yeueeves yeebO etv e jenCeejs HeoeLe& efkebJee mebegies. eJekeesceer
jsCetbv ee efkebJee mebegieebv ee ueeeesefHeueerke mebegies cnCeleele. eJeke pej HeeCeer Demesue
lej lebevee peueesceer mebegies cnCeleele.
peueYeeieb[ (nee[^esH eesefyeDee) cnCepese jsyeerpe. ne jesie efHemeeUuesuee
keg$ee eeJeueecegUs neslees. jsyeerpe ee jesieeeer ueeieCe Peeuesuee keg$ee eeJeueeJej
leeee ueeUsl eeru e ef Je<eeCet ceeCemeeee Mejerjele eJesM e kejleele. efJ e<eeCet
jke leeJeeneletv e ceWot Je ceppeejppet ee efkeeCeer Heesnetv e efl eLes leebeer Jee{
nesles. jsyeerpeee efJe<eeCetbee Jee{ercegUs ceWotuee metp e esles, jesieeuee Hes Hejs esles
Je mveeetbee vesceuesuee keeee&le De[LeUe eslees. jsyeerpees Ske ue#eCe cnCepes
jesieeme HeeCeer osKeerue efieUlee ve esCes. ee ue#eCeeJeve jesie me nee[^esHeesefyeee
cnCepes HeeCeeeer Yeerleer ns veeJe He[ues. efHemeeUuesuee keg$ee eeJeueeme jsyeerpe
jesieeeer eeflekeej Mekeleer GlHeVe kejCeejer ueme eseCes ne SkecesJe Kee$eeree
eefleyebO eke GHeee Deens.
peueJeeet (Jee@j ie@me) DeefleMee leeHeuesuee keeskeHeeleerue keesUMeeJeve
HeeCeeeer JeeHe peeT efoueeme keeye&v e-ceesv ee@kemeeF[ Jeeet Je nee[^espeve Jeeet
eebes efceeCe efceUles efkebJee efv ekesue Glesjke JeeHeve efceLesv e Je HeeCeeeer JeeHe
leeHeefJeueeme (CO+H2 ) eebes mHeeske efceeCe efceUles. leeueee peueJeeet
cnCeleele. esv eexefyeue esL eerue DeCegYeerle eee Jeeetee mHeeseves ceese DeHeIeele
Peeuee neslee.
peueJeeefnveer (Peeeuece) cegUebv eer Mees<etv e Iesleuesues HeeCeer JevemHeleeree meJe&
DeJeeJeebHeele Jeentve vesCeeNee veefuekee. ee ueebyeueeke Demet Mekeleele. leebee
efYeef ekee efueiv eerv e ee keerCe HeoeLee&ee yeveuesuee Demeleele.
peueMeem$eer e ee (nee[^e@uee@efp ekeue meeekeue) : He=L Jeer ee JeeleeJejCeele,
He=YeeieeJej DeeefC e Yeti eYee&l e Ieve, Je efkeJee Jeeet ee Heele jent v e
efv elevegleveer kejCe nes Ceejs HeeCeees vew meefie&ke eeekeej DeeJele&v e. peueeMee,
Deesuee YetYeeie, JevemHeleer, eeCeer JeiewjWle meeceeJeuesuee HeeCeeeer JeeHe vesnceere
Glmeefpe&le nesles. leer JeeleeJejCeele, iejce nJesy ejesyej, Jejee mlejele peeTve
Leb[ nesles DeeefCe {ie leeej nesleele. ns HeeCeer, leeHeceeveevegmeej, HeeTme, ieeje,
efnceJe<ee&Je JeiewjWee mJeHeele, He=L Jeeree He=YeeieeJej Glejles. ns ee DeJeenle
eeuet Demeles. (Heene peueee - Jee@j meeekeue)
peueeJejCe (nee[^eseqmHeDej) He=L JeerJej pesL es-pesL es HeeCeer Deens les peueeJejCeele
meeceeJeuesu es Demetv e He=L Jeeree megceejs leerv e-elegL eeMe He=Yeeie leeves JeeHeuesuee
Deens. He= L Jeeree efv ejefv ejeee Yeeieeb leerue nJeeceeveeJej peueeJejCeeee ceese
HeefjCeece nesle Demelees. leeeeceeCes, peceerv e DeeefCe HeeCeer pesL es efceUleele, DeMee
efkeeCeer oesneWee SkeceskeebJejee He-iegCeebJej HeefjCeece nesTve lesL es Jesieee
ekeejee HeefjmebmLeebeer efv eefce&leer nesles. (Heene peerJeJejCe, JeeleeJejCe)
peueer e (nee[^esH eserme) HeeCeeee DeeOeejeves Jee{CeeNee JevemHeleer. eebes
leerv e ekeej Deensle De) ele#e HeeCeele yeg[euesu ee. Goe. neeef[ ^uee,
JesefuemevesefjDee. ye) cetU HeeCeeceOes, HeCe Heeves yeensj - lejbieleer Goe. efMebiee[s,
Deeekeesefv e&D ee ke) leeeee keeer - efeKeueele - ef eKeue JeeUuee lejer
keener efoJeme leie OejCeeNee. Goe. cejeb[e, leeueerceKeevee.
pemle (efPebk e) (Zn) 30 DeCegeceebkeees cetueJe. OeeletbJej nesCeeNee
JeeleeJejCeeee iebpeCeeee Heefj Ceeceeme jesO eke DemeueecegUs, uees Keb[eee
He$eebJej, veyeesumed DeeefCe met eeJejosKeerue pemleeee Lej e{efJ eleele. ee
efeesuee ie@uJnveeeefPeb ie Demes cnCeleele. HetJ eeaee HeeCeeee yeeueeceOeerue
He$eeJej eeee Lej Demes . ceev eJeer Mejer jeuee Lees[ ee eceeCeele DeeJeMeke
DemeCeeNee pemleeee HegjJee Yeepee DeeefCe HeUs eebeeceOetv e neslees.
122
peblejceblej peeHetjee jepee peeefmebie (ogmeje) eeves efouueer, peeHetj, ceLegje,
Gppewv e DeeefCe JeejeCemeer esL es yeebO euesuee KeieesueMeeUe. ee JesO eMeeUe F.me.
1727 les F.me. 1734 ee keeUele yeebO euee iesuee. ogefye&Ce refMeJeee vegmelee
[eseeb v eer ef v ejer# eCes kejCeeee meeO eveebv eer eg ke le Demeuesuee ee Heee
JesO eMeeUebHewkeer efouueer eer JesO eMeeUe ner meJeele eLece yeebO eueer iesueer Deens.
ceLegjseer JesO eMeeUe ner Deepe Feflenemepecee Peeueer Deens. esee Deekeejeee
eb $eebc egUs efv ejer#eCeebee DeetkelesJej esCeeNee ceee&oe ue#eele IesT ve jepee
peeefmebieeves DeeHeuee JesO eMeeUebletv e oie[ DeeefCe yeebO ekeeceeee Flej meeefnleeee
JeeHejeejs eeb[ Deekeejeeer DeefO eke Deetke DeMeer meeOeves ee JesO eMeeUebletv e
GYeejueer. ee meJe& JesO eMeeUeble peeHetjeer JesO eMeeUe ner meJeele ceeser Deens.
efleLeuee 27.44 ceer j Gbeeree mecee eb$eeejs lee efkeeCeeer mLeeefv eke
JesU keener meskebobeHeeleee Deetkelesves keUt Mekeles. ee mecee eb$eeyejesyeje
keeueceeHeveemeeer, lemese DeJekeeMemLe Jemletbeer mLeev es ceesp eCeemeeer ef cee
eb$e, peeekeeMe eb$e efkebJee jece eb$eemeejKeer efJeefJeOe meeOevesmege esL es Dee{Uleele.
(Heene peeefmebie ogmeje)
peblet (pece&) yengleebMe jesieees keejCe peblet Demeleele. peblet nJesletv e, HeeCeeletv e,
mHeMee&ejs Je Jeenkeecb egUs Hemejleele. peblet met#ce DemeueecegUs vegmelee [eseebv eer
efomele veenerle. leemeeer met#ceoMe&ke ueeielees. nJesletv e m^sHeskee@keme - e@eqv meumevee
Je IeMeeuee metp e DeeCeCeejs, IemeHee&es peb let, #eejesi eees peblet Hemejleele,
ef Je<ecepJej, nieJeCe, Deefc eyee Jeiewj s HeeCeeletv e Hemejleele. keener pebl et
efJevee@eqkemepeerJ eer Demeleele. Goe. OevegJee&leees, ie@me ieBiejerv ees.
pebletveeMekes (HesefmmeeF[dme) ke=<eer GlHeeoveeble yeeOee DeeCeCeeNee meJe&
peerJeeb ee veeevee kejCeejer efk ebJee leebeeJej ef v eeb$ eCe sJeCeejer jmeeev es.
keener pewefJeke Jeebeener JeeHej Deelee eemeeer kesuee peelees. lee Heleerme
pewefJ eke efv eeb$eCe cnCeleele.
pebyet H eej efk ejCe (Deu^ eJneeesues) ceev eJeer vepejsuee efomet MekeCeeNee
ekeeMeuenjer meeOeejCele eejMes ve@v eesceerj SJe{ee lejbi eueebyeeree peebYeUe
ekeeMe les mee[smeeleMes ve@v eesceerj lejbi eueebyeer ee leebye[e ekeeMe ee Heeelee
meeHe[leele. efJeegl eeg byekeere uenjeR ee JeCe& He cee$e ee Heeeee oesv ner
yeepetuee Hemejuesu ee Demelees. eeHewkeer peebYeeeHes#eener keceer lejb ieueeb yeer ee
ekeeMeeuee peb yet Heej efkejCe cnCeleele. eeeer lejb ieueeb yeer D e[er eMes les
mee[sleerv eMes ve@v eesceerj SJe{er D emeles. leeb ee Deb ieeer Tpee& leecegU se
eKej Demeles. mepeerJeebc eOeer ue eefL eves DeeefCe veteqk eueke Deecue eemeejKee
DeeflecenJeeee jsCet bke[tv e leees Mees<eCe nesle DemeueecegU s ner ef kejCes
mepeerJ eeb v ee ceejke jleele. JeeleeJejCeeleer u e Dees P eesv eee L ejecegU s
mete&ekeeMeeleerue pebyetHeej efkejCe LeesHeJeues peeTve He=L JeerJ ejerue mepeerJeme= eres
meb j#eCe nesl es. Mem$eefeeeoeueve lemese lesL eerue GHekejCes Jeiewjs efv epeleg ke
kejCeemeeer ee ef kejCeeb ee JeeHej kes uee peelees.
peekees, eevmJee (1920- ) es ve peerJeMeem$e%e. pevegkes ner [erSveSeer
yeveuesu eer D emeleele Deeef Ce leeb eeceOes meeb kes ef leke Heele D emeuesuee
DeejeKe[eevegm eej eefL eveebeer yeebO eCeer nesles ns Oeeveele DeeueeJej pevegkeebee
ee keeceees efv eeb$ eCe kemes nes les eeke[s ue#e ueeiet v e jeef nues. leeJesU er
peekees eebv eer DeeHeues menkeejer peeke ceesv ees eebee yejesyejerv es keener keuHeke
eeesie kesues. leeletv ee leebv eer pevegkes iegCemet$eebJej SkeeHeeesHee Ske D eMeer
iegbH euesueer Demeleele ns oeKeJetv e efoues. lemese, eleske pevegk eeceOes efv ecee&lee
DeeefCe efv eeb$eke D emes oesv e Yeeie Demeleele nsn er oeKeJet v e efoues . efv ecee& lee
eefL ev eeb ee pegUCeer es DeejeKe[s yeeUielees lej leeee keeceees efv eeb$ eCe
efv eeb$ekeeke[tv e nesles nsner leebee eeesieebceOetv e mHe< Peeues. ns oesv e Yeeie
efc eUtv e keee&keejer pev egke, D ee@H esje@v e, yev elees ne leebee cenJeeee ceg e
neslee. leebee ee ceewefueke mebMeesO eveeyeue 1965 meeueee JewekeMeem$eeleuee
vees yesue Hegjmkeej leebv ee peeke ceesv ees DeeefC e Deeb[ ^s uJeesuHe eebee meceJesle
osC eele Deeuee.
peeieefleke mLeeveoMe&k e Heleer (peerH eerSme) HeL JeerJejerue DeeHeuee
mLeev eeeer GHeieneejs efv eefele ceeefn leer osCeejer mege fJeOee. Decesefjkes ee meb j#eCe
Keeleev es G Yeejuesuee ee mege fJeO esmeeer SketCe eesJeerme ke=ef $ece GHeieneb ee
JeeHej nes lees. HeL JeerJeve kegg v ener Heeefnueeme eebleues efv eoeve eej GHeien
lejer `o < er m e`
He[eJesle DeMee ekeejs
ee GHeienebee ke#ee
D eeef C e mL eev es
ef v eJe[Ceele Deeueer
D eens l e. D eeHeues
mJele:es mLeeve efv eefele
kejCeemeeer es ee
ieenke DeBsv eeejs ee
GHeie nebke[tv e esCeeNee mebosMeebes ienCe kesues peeles. ee mebosMeebJeve leebeer
HeeJeueeeer JesU lemese les mebosMe keesCelee G HeieneJe ve Deeues ner ceeef nleer
ef ceUt Mekeles . ne meb os Me HeeJeueeeer Jes U D eeefC e D eeHeueeHee le lees
Heesn eseueeeer JesU eebleuee HejkeeJeve meoj GHeienees DeeHeueeHeemet v ees
Debl ej keUt Mekeles.
peeieefleke JevepeerJ e mebj #eCe efveOeer (Jeu[& JeeF[ Heb[ Hee@j ves ej
kevPeJexMeve) peieebleerue meJeele pegv eer DeeefCe ceeser, JevepeerJeeb ee mebj#eCeemeeer
123
 PeCeejer DeMeemekeere mebmLee. He=L Jeeree
meeOevemebHeeerle meJee v ee Jeee Deens
Deeef Ce meJee ceOes JevepeerJ ener esl eele,
DeMeer ee mebmL eseer cetueYetle OeejCee
Deens. ee mebmLesleHex efv emeiee&es mebj#eCe,
Heg v elL eeHev e, og c eea U DeeefC e
OeeskeeHeeleUerJej Deeuesuee peerJepeeleeRes
mebj#eCe, JevepeerJeeb ee JemeleermLeUebes
meb j#eCe Je pees Heemev ee FleeoeR Jej
mebMeesO eve kesues peeles.
peeieefleke Heee&J ejCe (iueesyeue SvJneejesveceW) Deeweesefieke eeble rv eblej
He=L JeerJejerue Heee&J ejCeele PeHeeeeves yeoue nesle Deensl e. ceesee eceeCeeJej
vewmeefi e&ke mebHeeer JeeHejueer peele Deens, Jev emebnej nesle Deens, eot<eCe Jee{le
Deens. YetieYee&letv e Keefv epes kee{ueer peele Deensle, Tpexmeeer keesUmee Je lesue
eebee pJeueveecegUs nJesleeru e keeye&v e-[ee-Dee@k emeeF[es eceeCe Jee{le Deens,
JeeleeJejCeees leeHeceeve Jee{le Deens. meceg eeer HeeleUer Jee{tv e HeJe&l eeJejerue
DeeefCe OegJ eeos Meebleerue yeHe& efJ eleUle Deens. peeieefleke Heee&JejCeeleerue ee
yeoueebcegUs meeiejleer jeJejeru e ceeveJeJemleebv ee (Menjebv ee) Oeeskee ef v ecee&Ce nesle
Deens.
peeieefleke JeeHeejer mebIevee (Jeu[& ^s[ Dee@ie&veeePesMeve) 1986 les
1994 ojceeve efJekeefmele osMeebee efMeKej Heefj<eosee Debleie&le eee&me$eebee
Deveske HesNeebee MesJeer GiJes esL es (1995) `peeieefleke JeeHeej mebIeves'eer
mLeeHevee Peeueer. MesleerefJe<eeke Deeblejje^ere kejej nesTve, DebceueyepeeJeCeermeeer
1995 les 2004 Heeleee keeueeJeOeer efv eefele kejCeele Deeuee. os Meebleie&le
ke= <eer GlHeeokeebv ee Hegjsmes mebj#eCe ef ceUeJes cnCetv e Mesleceeueeee JeeHeejele
DeeeeleerJejer ue mebKeelceke efv eyeO e, HejJeevee Heleer, DeMee yebO eveees Heeblej
DeeeeleMegukeele keve meJe& osMeeb v eer leele HHeeHHeeves keHeele kejCeees
jues. ee kejejecegUs DeeHeuee osMe DeeefL e&keee keee&#ece yevet v e GlHeeove
Keee&le Ie DeeefCe ke=<eerefJe<eeke efv eee&le Jee{sue Demes DeHesef#ele Deens. [yuegerD ees
ee mebIev eses cegKeeuee ef peefv eJne esL es Demetv e Yeejleemen 151 osMe meome
Deensle.
peeieefleke JesU (egefveJnme&ue eFce) : eerefv ee ee Metv e jsKeebMe Demeuesuee
efkeeCeeeer mLeeefv eke JesU . efJeefJeOe efkeeCeebeer mLeeef v eke JesU JesieJesi eUer
DemeueecegUs Skee Ievee ner Jesi eJesieee efkeeCeebee o <erv es JesieJesieee
JesUer Ie[les. ee Ieveseer JesU oMe&Jeleevee efv ecee&Ce nesCeeje ieesbO eU eUCeemeeer
peeieefleke Jes Usee JeeHej kesuee peelees. Yeejleere eceeCeJesUsle DeeefCe peeieefleke
JesUsle +5.5 leemeebee Hejke Deens. (Heene eceeCeJesU)
peeieefleke peue efoJeme (Jeu[& Jee@j [s) Deeblejje^ere Heee&JejCe keee&ece
ee je^mecetneee Jeleerv es keee& kejCeeNee mebmLesv es 22 ceee& ne efoJeme peieYej
peueefoJeme cnCetv e HeeUCeees DeeJeenve kesues Deens. peieeleer ue, ef JeMes< ele
DeeefM eee He@efmeefHeke eosMeebleeru e, DeypeeJeO eer ueeskeebv ee efHeCeemeeerner mJe
HeeCeer efceUt Mekele veener, eeke[s meJeees ue#e JesO eCes DeeefCe G HeueyOe HeeCeer
eesie efjleerv es keekemejerv es JeeHejCeemeeer DeeJeenve kejCes, efMe#eCe osCes, ne
ee peue efoJemeeee GsMe Deens.
peeieefleke Deejesie mebIevee (Jeu[& nsuLe Dee@ie&veeePesMeve) mebegkele
je^ mebIeeee Ieke jepeele DeejesieefJe<eeke ekeuHe jeyeJeCes, les mecevJeefele
kejCes ns ee mebmLes es cegK e keee&. peeieefleke mlejeJej Deejesie mebkeuHevee
Debceueele DeeCeCeemeeer Heg{ekeej IesCeejer ner mebmLee peeieefleke Deejesieeee
cetu eYetle iejpee elesk e je^ euee eeHle JneJeele eemeeer eelveMeerue Deens.
meeLeeres Deepeej lemese HeesefueDees, S[dme, #ee DeeefCe kegHees<eCe eemeejKes efJekeej
Deeeskeeele DeeCeCeemeeer ner mebmLee leebef$eke menee DeeefCe DeeefL e&ke ceole
osle Demeles. Skee Keb[eletv e ogmeNee Keb[ele efkebJee GHeKeb[ele emeeefjle nesCeeNee
jesi eebJej ef v eeb $eCe ef ceUJeCeemeeer peeieef leke mlejeJej eelve kejles.
Deeef L e& keee iejerye Je ceeieemeuesu ee osM eeb leerue keg <eesH eCe Deees ke eele
DeeCeCeemeeer ner mebmLee meJe&leesH ejer mebIeerleHeCes menee kejles.
peeieefleke JemegbO eje efove (Jeu[& DeLe& [s) He=L Jeeree Heee&JejCeeefJe<eeer meJe&
pevelesle peeCeer Je efv ecee& Ce kejCeeee GsMeeves Deeblejje^ere efv emeie& mebj#eCe
mecet neves keener efoJeme meepejs kejCeees jJeues. leeeceeCes 22 Sefeue ee
efo JeMeer peeieefleke JemegbO eje efoJeme meepeje kejleevee peefcev eereer OetH e keceer
keve vewmeef ie&ke GlHeeove#ecelee jeKeCeemeeer ee G HeeeebJej eee& nesl es,
efMe#eCeeee emeej-eeej kesuee peelees. Heee&J ejCeere o= erv es He=L Jeereer keeUpeer
kejCeemeeer DeeJeenve kesues peeles.
peeefleJeble HeMegH ewoeme (De@efveceue yeeref[bie) YejHetj otO e osCeemeejKes Gece
iegCeOece& DemeCeeNee ogYelee peveeJejebeer Hewoeme kejCeemeeer JeeHejues peeCeejs
leb$e. eele ieeeercnMeeRes Gece peeleeree JeUtbMeer efceueve Ie[Jetv e DeeCeues peeles.
lemese, ee ieeeercnMeecR eOes Gece peeleeree JeUtbes jsle esetv e efkebJee Mejerjyeee
Heueveeee leb$eevesner ieYe& leeej kes ues peeleele.
peeleer (mHesefMepe) efueveereeme ee Meem$e%eeves meJe& peerJeebes JevemHeleer Je eeCeer
- leebee iegCeO ecee&eceeCes JeieeakejCe kejCeeeer eespevee kesueer. ee JeieeakejCeebleerue
meJee&le MesJeeer Heeejer peeleer - Skee peeleerceOeerue peerJeerleele cetueYetle Mejerjjevee
Je keee&HeleerceOes meece Demeuesues peerJe efv ecee&Ce nesleele. peeleerceOeerue peerJeebee
cegKe iegCeOece& cnCepes leeee Skeceskeebv eer mebkej nesTve efv ecee&Ce nesCeejs peerJe
HeefjHetCe& Demeleele. Goe. JesieJesieee leNnses keg$es ns Skeee peeleeres Demeleele
Je leeee SkeceskeebMeer mebkej nesT Mekelees.
peevmkeer, keeue& iegLe (19051950) Decesefjkeve jse[f DeesD eefYeeblee.
jsef[DeesuenjeRejs kesuee peeCeeNee otjmebHekee&le esCeeNee efJeefJeOe De[Leeebee
MeesO e Iesleevee eebv ee DeekeeMeiebiesletv e Oevet leejkeemecetneee efoMeske[tv e esCeeNee
jse f[Dees uenjerbee MeesO e ueeieuee. jsef[ Deesu enjer bee DeblejeU meesleeee ee
HeefnueeJeefnuee MeesO eeves jsef[DeesKeieesueMeem$eeee Heeee Ieeleuee iesuee. (Heene :
jse f[DeesKeieesueMeem$e)
124
peeeb ceerjJesJ n jsef[Dees sefuemkeesH e (peerSceDeejer) ee cetueYetle
meb MeesO eve meb mLesv es Heg Ces efpeueeleuee veejeeCeieebJ epeJeU GYeejuesueer eeb[
jsef[DeesogyeeaCe. keener ceerj ueebyeer Demeuesuee jsef[Deesuenjerbes efv ejer#eCe kejCeejer
ner ogy eeaCe DeMee ekeejeer peieeleueer meJeele cees er ogyeeaCe Demetv e leer F.me.
1999 meeueeHeemetv e keee&jle D eens. DeblejeUeleuee efJeefJeOe jsef[Deeseesleebee
JesO e IesCeejer ner og yeeaCe ele#eele yeMeeree Deekeejeee eleskeer 45 ceerj
Jeemeeee SketCe leerme DeBsv ee efceUtv e leeej Peeuesueer Deens. oerefIe&keebe r efv eefce&leer,
leeb eer jev ee, DeefleveJeleejs , efkebleejs, lemese efJeepevceeMeer mebyeebfO ele keener
Hewuet ee meJeeee meefJemlej DeYeeme ee ogefye&Ceerke[tv e kesuee peele Demeuesuee
mebMeesO eveeee keee&#es$eele eslees. (Heene jsef[ Dees ogyeeaCe)
peeUer (eerue) ueesKeb[eee Heeebeer peeUer efkeb Jee keeBeerceOes yeveefJeuesueer
peeUer IejeceOeerue nJee KesUleer jenCeemeeer yev eefJeleele. lemese ie@uejerletv e ueneve
cegues He[t veels e efkebJee eesjebv ee eJesMe efceUt vees cnCetv emege JeeHej neslees. DeMee
leejebee peeUeree JeeHej KeeCeees HeoeLe& YeepeCeemeeermege GHeeesieer He[leele.
leeJeUs er mesJnee peesleereer G<Celee DeMee peeUercegUs meJe&$e meejKeer jenles.
peeJee ce@ve : Heee ueeKe Je<eeHetJeea ee eqHuemesmeerv e keeueKeb[ele JeeJejCeeje
ceeveJeeee Ske HetJ e&pe. leeee peye[eees ne[, keJeeres DebMe Je ceeb[eres
ne[ peerJeeMceebee Heele 1891 meeueer peeJee yeseJej [e Hegj eleJeJes ee
egpeerv e egyJee eebv ee efceUeueer nesleer. leebv eer ee ceeveJeepeeleer es efHeLeske@v Lee@Heme
Fjskeme Demes veecekejCe kesues nesles. HeCe Heg{s leeueee nescees Fjskeme Demes
veeJe efoues iesues. 1936 -39 ee keeUeleerue GlKeveveele ee ceeveJeeeer mebHetCe&
keJeer Je Flej yejere ne[s meeHe[ueer. ceeveJeer GleebleerceOeerue ne Ske cenJeeee
ogJee ceeveuee peelees.
peebYesk ej, yeeU iebieeOej (yeeUMeem$eer) (1812-1846) cegbyeF&ee
SequHemve ceneefJ eeeueeele ieefCele efJ e<eeees DeOeeHeve kes ues. 1832 meeueer
`oHe&Ce' veeJeees cejeerleerue Heefnues Fbepeer-cejeer wYeeef<eke Jele&ceeveHe$e meg
keve Dee Je<ex eeueefJeues. 1840 les 1846 DeMeer mene Je<ex `efoioMe&v e'
veeJeees ceeefmeke eeueefJ eues. leele Flej meeceeefpeke efJ e<eeeyejes yej efJe%eeve
efJe<eeeJejner uesKe eHetv e esle. Deepe eeefuele Demeuesueer jeMeer DeeefCe ve#e$eebeer
cejeer veeJes 170 Je<eeH etJeea leebv eer leeej keve { kesueer. leekeeUer leebv eer
keueveeJej cejeer le Hegmleke efueefnues nesles.
efp eDees eesveesces^er efueyeer eebv eer MeesO etv e kee{uesuee keeye&v e [sefbieee leJeevegmeej
Keefv epeeb ceOes Demeuesuee efkejCeeslmeejer mecemLeeefv ekeeb ee efJeKeb[ve nesCeeee
eefeesJej DeeOeeefjle Ke[keebee efv eJJeU Jeeees Devegceeve yeebO eCeejer leb$eeCeeueer.
ee ekeejs kes uesuee Devegceeveevegmeej He=L JeerJejerue Ke[keebes Deeegceeve leerv eMes
keeser Je<e Demeueees Dee{Utv e Deeues Deens.
efp eDees[sefmeke [esce ef$ekeesCeeke=leer DeeefCe <edkeesv eeke=leer jevesceOes efJeefJeOe
ekeejee m^keejue Iekeeb eer GYeejCeer keve leeCe DeeefCe Jepeve keceer
kejle GYeejuesuee Iegce. yekeefcevmj Heguej eebv eer ner jevee kesueer Demetv e leer
Deleble efmLej DeeefCe cepeyetle Demeles. (Heene Heguesjerv me)
efp evemeWie HetJe& DeeefMeee
Deeef Ce Gej D ecesefjkesle
meeHe[Ceejs Deew< eO eer
iegCeOece& DemeCeejs ueneve
Peg[t He. leeee Deekeej
ceeveJeer Mejerj emeejKee
Demeueeceg Us leeuee ns
efeveer veeJe efceUeues. eees
cet U JeeUJet v e leeeer
HeeJe[j/Yegkeer keve leer
JeeHejleele.
efp eveesce mepeerJeeee kees Celeener epeeleerleer ue eeeeJele D eevegJ ebefMeke
iegCeOeceees efv eoxMev e kejCeeje meb HetCe& pevegkemecetn. ceeveJeer peerv eesce Jeeeveeee
cees e ekeuHe jeyeef Jeuee peele Deens. eleske pevegkeees Mejerj eleeru e mLeeve,
leeves ef v eoxefMele kesues peeCeejs iegCeOece& , leeee JesieJes ieee eefleke=leer DeeefCe
keee&He le ee meJeeeer mebHetCe& ceeefnleer efJe<eo kejCeees ee ekeuHeees Gef
Deens. (Heene jbieerle efe$e)
efp eHmece : ke@equMeecees Ske #eej. ke@equMeece meuHes. yeeb O ekeece, efmeceW,
keeieo, jyej Jeiewjs Geesieele DeeefCe Hue@mj Dee@He He@efjme kejCeemeeer efpeHmece
JeeHejleele.
efp ejeeleer Mesleer ([^ee ueB[ Heeefceie) ner Mesle r HetCe&le HeeJemeeJej DeJeuebyetv e
Demeles. Je<ee&keeer 500 les 700 efce.ceer. HeeTme He[lees. veee, efJeenf jer, leUer Jee
OejCeees HeeCeer efHekeebmeeer GHeueyOe nesle veener, DeMee efJeYeeieeble HeeJemeeee HeeCeeee
DeeefCe peefceveerleerue DeesueeJeeee keee&#ece GHeeesie keve pJeejer, yeepejer, veeeCeer,
ke[Oeeves eemeejKeer Ske DeLeJee oesv e efHekes Iesleueer peeleele. ueeieJe[ermeeer efHekeebee
ueJekej leeej nesCeeNee JeeCeeeer efv eJe[ kesueer peeles. Yeejleeleerue 68 #e$s e ns
efpejeeleer Deens lej ceneje^ele nse eceeCe 84 Deens.
125
efp euese fve peveeJejebee ne[s, lJeee, Tleer Jeiewjs IekeebHeemetv e eef eee
keve yeveefJeuesuee Ske HeejoMe&ke HeoeLe&. eeee JeeHej Heesele Iesleuee peeCeeNee
Deew <eOeeb eer kegHeer meejKeer DeeJejCes (ke@Hmegue) yeveefJeCeemeeer , pesu eermeejKee
Keee HeoeLe& yeveefJeCeemeeer ekeeMeefe$es yeveefJeCeemeeer (HeeseseeHeme) ueeieCeeNee
jesuemeeer kesuee peelees. ne HeoeLe& pJeeueeeener Deens.
peer (G) keesCeleener oesv e HeoeLeeceOes DemeCeejs ieglJeeke<e& Ce yeue lee
HeoeLee&ee Jemlegceeveeee iegC eekeejeee meceeceeCeele Je lee HeoeLeeceOeerue
Deblejeee Jeiee&ee Jemle eceeCeele Demeles.
pej Je1 , DeeefCe Je2 ner lee oesv e HeoeLeeeer Jemlegceeves Demeleerue DeeefCe
lee oesv ner HeoeLeeceOeues Deblej [ Demesue lej
yeue F 5 Je1 Je2 / [2
F = G (Je1 Je2)/ [2
peer (G) ne eueveeee efmLejebke Demetv e leees cetue 6.67910-11 Nm 2/
Kg2 Deens.
peerSmeSce iueesyeue efmemce Dee@He ceesyeeF&ue kecegefv ekesme&. 900 les 1000
cesieen&dPeee ojceeveee uenjeRJejerue mebo sMeebes JeeHej kejCeejs meJee&ef O eke
ueeskeefee ceesyeeF&ue Heesv ees leb$e%eeve. eemeeer eenkeebv ee Ske Keeme efmece kee[&
cnCepes meyemeeFyej Deee[sefv er cee@[egue kee[& efoues peeles. leeejs meebkesefleke
Heeblej kesuesues mebosMe enCe keve eenkeebHeele HeesneseefJeues peeleele. peieYejele
eees 2 Deypeebntv e DeefO eke eenke Deensle.
peerDeeses DeblejeUeeve (peerDeeses mHesmeeeHe) egjesHeere DeblejeU mebIevesv es
n@ueeree Oetcekesletee peJeUtv e JesO e IesCeemeeer HeeJeuesues DeblejeUeeve. n@ueeree
OetcekesletpeJeUtv e peeleevee ee eeveeves n@ueer ee kesbkeeeer eeeefe$es lej kee{ueere,
HeCe leeeyejesyej Flejner yengceesue ceeefnleer efceUJeueer.
peerie ne Ske ekeejee meeee
D emelees. Skeee leNns ee
Deveske Jemlet leeej kejeeee
Demeleerue lej lee ee meeeeJej
sT ve leebes keeHeCes, Yeesk es
Hee[Ces Jeiewj s iees er
kejCeemeeer GHeeesieer He[Ceejs
meeO eve.
peerveesecf ekemed : SKeeee eeCeeee HetCe& pevegkeebee DeYeeme. eeeeJele pevegkeebes
iegCemet$eebJejerue vescekes mLeeve DeeefCe leebes keee& eeeer mecee ceeefnleer efceUJetv e
pevegkeebee vekeeMee leeej kesuee peelees. lemese pevegkeebee efJeefJeOe eefleke=leeReer
ceeefnleerner Ske$e kesueer peeles. lee eeCeeee meJe& DeevegJebefMeke iegCeOeceeeer Je
leebee Gieceeeer DeMeer ceeefnleer efceUeueeves leebeeceOeerue leebee efJekeemeees
eelve kejCeeme ceole efceUles. (Heene eesef jDeesefiekeme)
peerY e (bie) leesb[ eleerue Ske DeJeeJe. leeJej DemeCeeNee JesieJes ieee
mJeeoHeerkeebcegUs Devveeeer eJe keUles. leesb[eleerue Devve IeesUJeCes; IeMeeke[s
DeeefCe IeMeeke[tv e Devveveefuekeske[s {keueCes, lemese yeesueCeeme ceole kejCes
ner cenJeeeer keeces peerYe kejles.
peerJ evemelJes (eqJ n@efceve) mepeerJeebee meJe&meeOeejCe Jee{ermeeer Deeflemegeesie
Hees<eCeemeeer DeleeJeMeke Demeuesues pewJejemeeeefv eke Ieke. Hees<eCeele YejHetj
keyeexokes, HeeCeer , ejyeer, Keefv epes DeeefCe eef L eves Deensle. Hejbleg peerJevemeJes
vemeleerue lej mepeerJe kegHeesef<ele jenleerue DeeefCe les peerJevemeJeeDeYeeJeer Deveske
jesieeuee yeUer He[leerue megceejs 20 peerJevemeJes Deepe ceenerle Deensle. ns meejs
pewJ ejemeeeefv eke Ieke Demetv e `De', `ye', `ke', `[' DeMee Deee#ejeb v eer
DeesU Keues peeleele. eleskeees efJeefMe keee& Deens, efJeefMe Yete fcekee Deens
DeeefCe leebv ee Heee&e veener. `ye3', `Se' DeeefCe `kes' ner peerJevemeJes mepeerJeebee
ueneve Deele[eeble efJeefM e peerJeeCet YejHetj eceeCeele efv ecee&Ce kejleele DeeefCe
Mejerjeeer iejpe YeeieJeleele. cee$e yeekeer eer peerJevemeJes Hees<eCeeletv e DeVeeletv ee
eeJeer ueeieleele. 1896 ceOes efeeve DeeFkeceveves peerJevemeJeebee DeefmlelJeeee
MeesO e ueeJeuee. leeboUeee legmeeble efJe fMe ekeejes DeeJeMeke Ieke Deensle
DeeefCe leebee DeYeeJeeves yesjeryesjer (Ske ekeejee He#eeIeele) jesie neslees Demes
DeeFkeceveuee peeCeJeues. eLece eLece Demee mecepe neslee keer ns Hees<eCe Ieke
DeceeFve mJeHeees Deensle. cnCetv e leebv ee DeleeJeMeke DeceeFvme efkebJee
Jnee@ceeFvme Demes mebyeesO eues iesues. cee$e veblej, Demes ele#eele efometv e Deeues
keer meJe&e Jnee@ceeFvme ns DeceeFve veenerle cnCetv e vitamine ceOet v e e
kee{tv e ekeCeele Deeuee DeeefCe les Peeues eqJn@ceerv e, vitamin.
peerJ eYeeweflekeMeem$e (yeeeesefH eefp ekeme) : YeeweflekeMeem$eeleerue mebkeuHeveebee
Je GHekejCeebee JeeHej keve peerJeMeem$eemebyebO eer cetueYetle meles efJe<eo kejCeejer
DeeblejMeeKeere efJ e%eev eMeeKee. peer JeYeewefl ekeMeem$eeejs js CJeere mlejeJejerue
peerJeMeem$eere mebMeesO eve kejCeele esles. [ersSveSee jeveses iet{ GkeueCeemeeer
#e-efkejCe efJekejCeeee leb$eeee JeeHej kev e efceUeuesuee ceeefnleeree Heej
ceese GHeeesie Peeuee neslee.
peerJ eceeefnleerMeem$e (yeeeesFvHeesce&sefkeme) : FvHece&sMeve leb $e%eeve efkebJee
ceeefnleerMeem$e Je peerJ eMeem$eeee Skeef$eleHeCes JeeHej kejCeejer DeleeO egefv eke
ef Je%eeveMeeKee. ee v eJee %eeveMeeKesle GHeees efpele ieefC ele, ceeefnleerM eem$e,
mebKeeMeem$e Je mebieCeke Meem$eeee Skeef$eleHeCes JeeHej keve ceeveJeer pevegke
DeejeKe[eeejs GHeueyOe ceeefnleeres eesie JeJemLeeHeve lemese efJeMues<eCe kejCeele
esles. mebieCekeeejs veJeerv e Deew<eOes efJekeefmele kejCeemeeer eiele mebMe sO eve kejCeele
esl es.
peerJ ejmeeeveMeem$e (yeeeesk esefcem^er) mepeerJeebee Mejerjeleerue efJeefJeOe
jemeeeefv eke eef eeebes DeOeeve kejCeejer efJe%eeveMeeKee.
peerJ eefJ eeees mebj ef#ele #es$e (yeeeeseqmHeDej efj PeJe&) efv emeie& mebJeOe&v eeee
Ske efJeeemeen& ceeie& cnCepes pee eeCeebes mebJeOe&v e kejeees leees jenCeees
#es$e HetCe&HeCes mebjef#ele sJeeees. ner mebjef# ele #es$es yejere cees er Demetv e leele
keener DeeefoJeemeer Kes[eebeener meceeJes Me Demet Mekelees. cee$e DeMee #es$eeblener
126
ieeYeeNeeee Yeeieeble ceveg<eJemleer vemeles. Yeejleele JeeIe, neer, ieW[e, efebkeeje meWefo e jmeeeves yeveJet Mekeleele. leeb ee GHeeesie Heee&JejCeeleerue jemeeeefv eke
Fleeoer eeCeebee j#eCeemeeer DeMeer 14 #es$es peenerj kes uesueer D eens le. DeJeMes<eees efv ece&tuev e kejCeemeeer efkebJee GeesieOebeeleerue Keeme jmeeeves leeej
ceneje^eb leerue cesUIee, ceO e eosMeebleerue keevne, yebieeueceO eerue megbojyeve, kejCeemeeer nesl ees. keener peerJeeCet iejce HeeCeees Pejs DeeefCe ieer Peme&ceOes
kesjU - kevee&ke - leeefceUvee[tleerue efv eueefiejer, ner leebleerue keener GoenjCes Dee{Uleele; keejCe les peemle leeHeceeve menve ke Mekeleele.
Deensle.
peerJ eeCet (ye@efmeueee) ye@efmeuesmeer keg Ueleerue ns peerJeeCet uebye efkebJee Jele&gUekeej
peerJ emebj #eCe (yeeeesmesH eer) JesieJesieee peblet Je efJe<eeCetbee DeYeeme Je Demeleele. YejHetj Dee@eqkemepeve efpeLes Deens efleLes les meeHe[leele DeeefCe Jee{leele.
eeeCeer kejCeeNee eeesi eMeeUsleerue kece&eeNeebv ee pebletbee GHemeie& nesCeeeer
Mekeelee Demeles. lemese ns peblet eeesieMeeUsee yeensjerue Heee&JejCeele iesueeme
Deepegyeepetee jefnJeeMeebv eemege mebYeeJe Oeeskee Heesneset Mekelees. ns eUCeemeeer
kejeJeeeeer leyeboereer GHeeeeespevee. Decesefjkesleerue meWj Hee@j ef[meerpe keb^esue
(meer[ermeer) Je ve@Meveue Feqv met Dee@He nsuLe eebv eer eeyeeyelees efv eke<e efoues
Deensle.

peerJ emebj #eCe ceee&oe (yeeeesmesH eer uesJ nue) peerJemebj#eCe meboYee&leerue
efv eke<e. yeerSmeSuees efv eke<e 4 HeeeNeeble Deensle. ee efv eke<eebceOes kejCeeee
Heleer, eeesieMeeUs eer ceeb[Ceer Je megjef#elelesmeeer ueeieCeejer GHekejCes eebee
meceeJesMe nesl ees Je meJe& efv eke<e HeeUues peeleele eeeer Kee$eer kejeJeer ueeieles.
yeer SmeSue-1 ee efv eke<eeKeeueer { Je efv ekeesH e eke= leeree Jekeleer me Oees kee
vemesue Demes peblet/ef Je<eeCet esleele. Goe. keeb [eCeeee efJe<eeCet, F.kees ueee ne
peblet. pebletee mebYeeJe O eeskeeeeceeCes ns efv eke<e DeefO ekeeefO eke keerCe nesle
meJee&le Jejeer Heeejer cnCepes yeerSmeSue-4 ee efv eke<eevegme j Fyeesuee, S[dmeee
efJe<eeCetbee DeYeeme kesuee peelees.

peerJ emebnleer (yeeeesce) SKeeee efJeefMe nJeeceeveeee #es$eele keeUevegHe
pej JevemHeleer epeeleeRes eceeCe yeouele Demes ue, lej lee keeUeleerue eYeeJeer
cnCepes cegKe JevemHeleeres eceeCe oMe&efJeCeemeeer ne Meyo JeeHejleele.
peerJ eeCet (ye@k esefj ee) met#ce, HeCe meeO ee pebletbee Ske Jeie&. eebHewkeer yejsemes
peer JeeCet jesie HemejJeleele. Goe. keener peer JeIeeleke jesie - kee@u eje, #ee,
eeHee@F[ F. ns eeCeebv ee lemese
ceeCemeeb v ee nesleele. peerJeeCetle Ske
HesMeer meUer, mJeuHeefJejece, ieesueekeej
Jeiewj s Jes ieJes i eee D eekeejele
Demeleele. HesMeeree Deele keWefyebot
vemetv e ueebye Deev egJeebefM eke met $eeb es
Jeuee Demeles. peer JeeCet le ueeby e
DeevegJeebefM eke iegC emet$eeby ejesyej ess
mJeleb$ e ([erS v eS)es legk e[sH eCe
D emeleele. leebv ee `Hueepeefc e['
cnCeleele. keener peer JeeCet b v ee
Dee@e qkemepev e ueeielees , lej keebn er
Dee@e qkemepeveefMeJeee peiet Mekeleele.
yengleske peerJe Cet cesuesuee efkebJee kegpeuesuee eeCeeJebj efkebJee HejeJeuebyeer eeCeeJej
efkebJee JevemHeleerJej peieleele. Hejbleg, keener jemeeeefv eke Tpes&ee JeeHej keve
keener peerJeeCet Dee@e qkemepeve efMeJeee peieleele. efJeHejerle DeJemLesle les yeerpeeCetle
Heebleefjle nesleele, megefmLeleer Deeueer keer, Hegv ne cetU efmLeleerle keee&jle nesleele.
peerJ eeCet mebJ eOe&ves / peerJ eeCet Keles (yeeees Heef&ueeePeme&) peefceveerle
Dee{UCeeNee GHeegkele peerJeeCetbeer eeesie MeeUsle ke=ef$eceef jlee Jee{ keve
leeej kes uesueer Keles . jeePeesefyeeced, De@Pees mHeerjuece, DePeesesye@ke j, veerue-
nefj le MesJ eeU DeeefCe DePeesuee ve$eeee Je ye@meerueme Hee@ efueefc ekeme mHegjoeee
HegjJee kejleele. ceeeees jeF&PeemeejKee yeg jMeer mHegjo, HeeueeMe, ve$e,
ke@equMeDece, meesef[ece, pemle, leebyes eemeejKee DeVeJeebes peefceveerletv e Mees<eCe
kejCeeme ceole kejleele. Skeoue JevemHeleebrmeeer De@Pe@esye@kej lej efoueemeeer
jeePeesefyeece GHeeesieees Demeleele.
peerJ eeJejCe (yeeeeseqmHeDej) He=L JeerJejerue peerJe DeefmlelJeele Demeuesuee Yeeie.
peceerv e, pesL eHeele peerJeeCet Demeleele Demee peefceveerleerue Keesue Yeeie (megceejs 20
ceerj Keesue, pesL eHeele Pee[eeer cegUs Heesneseueer Demeueees ceespeues iesues Deens.)
mecegeleerue KeesueerHeele eeCeer Demeueeeer veeWo D eens (megceejs 5 efkeueesceerj
Keesue). Gbe HeJe&leeJej (megceejs 700 ceer j Gb eerH eel e) DeeefCe He=L Jeer ee
JeeleeJejCeele (megceejs 16,000 ceerj Gb e) pewJeeJejCe Hemejuesues Deens. eeble
ke=ef$ecejerlee (HeeCeyeg[ee, efJeceeves Fleeoer) kejCeele esCeeNee eJeemeeee DebleYee&Je
kesuesuee veener. (Heene JeeleeJejCe, peueeJejCe)
127
peerJ ee<ceMeem$e (He@ueWDee@esuee@p eer) YetlekeeUeleerue mepeerJeebee DeYeeme
ee Meem$eele kesuee peelees. eele lee mepeerJ eebee Deekeej, leeb eer Peeuesu eer
Gleebleer DeeefCe efJeeele Peeuesuee leeb ee emeej eebeer ceeefnleer - leeb ee
efceUeuesuee peerJee<ceeHeemetv e ef ceUJeueer peeles. YetieYee&leerue Ke[keele peerJebleHeCeer
- eeCeer efkebJee leebes DeJeeJe iee[ues iesueeveblej peer eHe lee Ke[keele efkebJee
YetieYee&l eerue ceeleerle SkemebIe efceUles leeuee efpeJee<ce cnCeleele.
pegves DeMceegie (He@efueDeesefueefLeke keeueKeb[) meOeeee keeUeHetJeeaee
25 ue#e les 9 npeej Je<eeHetJeeaee keeueKeb[. megJeeleeree DeJemLesleerue ceeveJeeves
keener efv eJe[ke oie[ DeeefCe ieejieeserHeemetv e leeej kesuesuee oie[er DeJepeejebee
JeeHej ee keeueKeb[ele kesuee. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
pegj eve, peesmesH e (1904-2008)
iegCeJeee efv eeb$eCeees cenJe HeJetv e osCeejs
lep%e. mebKeeMeem$eere efJ eMues<eCe D eeefCe
ieg CeJeee efJekeeme eeb eer meebie[ Ieeuetv e
leeeer JeJemLeeHeveeleerue Yetefcekee leebv eer
efJ e<eo kesueer. ceeCetme keesCeleener yeoue
menpeemenpeer Deelcemeele ve kejlee leeuee
efJejesO e kejlees, nse meJe& mecemeebes keejCe
Deens, Demes les cnCele.
pegU s (eqdJ evme) meJe&meeOeejCeHeCes iejesoj m$eer SkeeJesUer Skeee cegueeuee
pevce osles. keJeefele pegUer cnCepes oesv e cegueies, oesv e cegueer efkebJee Ske cegueiee Je
Ske cegueieer pevceleele. pegU er cegues nes Ceees keejCe cnCepes oesv e yeerpeeb[ees
MegepebletMeer ceeruev e nesTve oesv e JesieUs Debketj ieYee&Meeele Jee{Ces. keOeerkeOeer
Skee Heefuele yeerpeeb[eleerue efJeYeeefpele HesMeer mJeleb$eHeCes ieYe& cnCetv e Jee{t ueeieleele.
ner mebHetCe& le meceeveOeceea Je SkemeejKeer pegUer D emeleele. ee oes v ner leNnsv es
Skeee ieYee&Meeele oesv e peerJe Jee{tv e pegUer cegues pevceleele. (Heene efHele=ke)
cnCeleele. Iejiegleer JeeHejeee kes jesmeerv eceO es iebO eke Demeles.
pes ue@ie efJeceeve eJeeme kejleevee legueveelcekeee keceer JesUsle DeefO eke
keeue#es$es Deesueeb[ueecegUs eJeeMeebv ee peeCeJeCeejer DemJemLelee DeeefCe LekeJee.
Yeewieesefueke Ie[eeU DeeefCe Mejerjees Ie[eeU eebeeceOeerue efJemebieleercegUs ner
efmLeleer GodYeJeles. HetJe& Heefece efoMesv es eJeeme kejleeveee eeee DevegYeJe eslees.
keejCe G ejoef #eCe efoMesv es eJeeme kejleevee Yeewiees efueke keeue#es$ e yeouele
veener. eesie efJeeebleer ne ee efmLeleerletv e yeensj esCeeee SkecesJe Kee$eeree GHeee
Deens.
pes eJeen (pes Heuees) He=L Jeeree He=YeeieeHeemetv e6 les 12 efkeceer. Gbe rJeve
JeenCeeNee eeb[ Jesie bee ieesueeOeeae ekeejee JeeNeebee eJeen. Gej ieesueeOee&le
OegJeere DeeefCe GHeefJe<egJeJe= eere Demes oesv e eJeen Deensle. pes eJeenebee GHeeesie
meO ee yengleebMe efJeceeveeeueke (Heeeue) DeeefCe nJeeceeveMeem$e%e GeCe
efv eees peveemeeer DeeefCe nJeeceeveeee Deboepe yeeb O eCeemeeer kejleele.
pesV ej, S[Je[& (1749-1823) uemeerkejCeeeer Hele { kejCeeje
efye efMe [e@kej. ieeFv ee nesCeeNee osJeeR ee (keeTHee@kem e) GHemeie& Peeuesuee
ieJeUCeeRv ee osJeeree jesieeeer yeeO ee nesle
vemeueees O eeveele DeeueeJej leev es
ieeF&ee mleveebJejerue osJeeree Hees [eleerue
Je kee{tv e lees Skee Dee Je<eeee cegueeuee
eseuee. oesv e ceefnveebv eer leeves lee cegueeuee
peerJeble osJeer efJe<eeCet eseues. lejerner leeuee
osJ eeR ee jesie Peeuee veener . keesCeleener
jesieeuee eefleyebO e kejCeemeeer JeeHejCeele
Deeuesueer ner Heefnueer eMemJeer uemeerkejCe
eefeee nesleer. Deepe uemeerkejCeecegUs osJeeRes ee YetleueeJeve mecetU Geeve
Peeuesues Deens.

pes Fbp eerv e efeee DeeefCe eefleefeee meceeve cee$esee HeCe Skeceskeebe fJe
efoMes v es keee& kejCeeNee Demeleele. ee v etveee ieleeree eflemeNee efv eeceeJej
DeeOeeefjle eb$ e. Heg{ee yeepetv es Dees{tv e Iesleuesu eer nJee Fbefpeveeleerue peUCeeNee
FbO ev eeyejesy ejee eefeesHeeser emejCe HeeJeles . efleee Peesle MesHeeee efoMesv es
pesefceveer keee& ece (pesefceveer ee@p esk e) F.me. 1962 les F.me. 1966 ee
keeUele `veemee'ke[tv e Heej Hee[uee iesuesuee Decesefjkeve DeblejeU keee& ece.
ee keee&eceeee Debleie&le SketCe yeeje eeves DeblejeUele HeeJeCeele Deeueer.
eebleueer Heefnueer oesv e ceeveJeefJejefnle eeves JeieUlee, GJe&efjle one eeveb eleskeer
oesv e DeblejeUJeerjebv ee IesTve DeblejeUele mees[ueer iesueer nesleer. efJeefJeOe leebef$eke
Gef<s yeeUieCeeNee ee keee&eceeke[s `DeHeesuees' ceesefnceebeer HetJe&leeejer cnCetv e
Heeefnues peele nesles. ee ceeefuekesleuee `pesefceveer4' ee eeveeee HeL Jeereoef#eCesee
ojceeve (F.me. 1965) S[Je[& JneF ne DeblejeUJeerj lesJeerme efceefv eebmeeer
eeveeyeensjner Deeuee. DebblejeU eueveees ns Heefnuese GoenjCe nesles. (Heene :
DeHeesu ees keee&ece, DeblejeU eueve)

Jesi eeves yeensj He[tv e Fbe fpeveeuee eflelekeeee Jesieeves Heg {ee ef oMesv es {keuelees.
Deef leJesi eJeev e efJ eceev eeb ceO es ee Fb efp ev eeb ee JeeHej neslees . eeleerue Fb O eve
iebO ekejefnle kesjesefm eve Demeles. leeme `SeqJnSMeve yee&F &v e Heet Sue' (Ser SHe)
pesj ceer, meesH eer (1776-1831) eeruesyueeB ee Heg<eer esHeCe veeJeeves ieeTme,
uespeW[j, ueeeebpe ee mecekeeueerv e Leesj ieefCeleerlep%eebke[tv e DeeHeuee keeceeyeue
He$eeejs JeenJee efceUJeCeeNee meesHeeres OJeveer, eleemLelee, mebKeeefmeeble ns
mebMeesO ev e efJe<ee nesles. efleves vetveee efeeqv meefHeeees eWeceOes Yee<eebl ej kesues
128
nes les. `ueJeefeke meceleueeee kebHeveeee ieefCeleer ef meeb le ceeb[tv e eeesieeves
kee{uesuee efv e<ke<eeMeer leguevee kejCes' ee eyebO eeuee eWe Dekeeoceeree `eeeer'
Hegj mkeej efceUeueeves egjesHeele efleeer keerleea Peeueer. D eeeHes ue ceveesNeemeeer
JeeHejuesuee Jemlet beer ueJeef ekele ef leee efme ebleeJev e He[leeUueer . lejer
ceveesNeeKeeueer keesjuesuee veeJeele, leer `m$eer' cnCetv e eflees veeJe JeieUues iesues.
pewJ e jemeeeefveke Dee@eqk emepeve DeeJeMekelee (yeeeesuee@p eerkeue Dee@eqkemepeve
ef[ceeb[ - yeerDees[er) HeeCeer jemeeeefv eke HeoeLee&cegUs efkeleer eotef<ele Peeues
Deens leees ceespeceeHe cnCepes yeerD ees[er. HeeCeeleerue pewJe jemeeeefv eke Iekeebes
DeHeIeve kejCeemeeer met#cepeerJeebv eer JeeHejuesuee Dee@eqkemepeve cnCepes yeerD ees[er.
Dee@eqkemepeveeer DeeJeMekelee pesJe{er peemle, lesJe{s HeeCeeleerue eot<eCe peemle.
eees ogmejs Meem$eere veeJe - yeeees kesefcekeue Dee@eqkemepeve ef[ceeb[.
pewJ eleb$e%eeve (yeeeessk evee@uee@p eer) mepeerJeebee Mejerjeleerue pevegkeefv eOee&efjle
pewJejemeeeefv eke eefeeebee JeeHej keve IesCeejs leb$e%eeve. ee eefeeeb ejs GHeYeesie
HeoeLeees GlHeeove kesues peeles. lemese mepeerJeebee peerJeveeceele FeqHmele yeoue
kejCeemeeerner eeee JeeHej neslees. vewmeefi e&ke iegCeOeceeJeefleefjkele DeevegJebefMeke
iegCeOece& OeejCe kejCeeNee JevemHeleer lemese eeCeer eebeer GlHe eer ee leb$e%eeveeee
ceoleerv es Peeueer Deens. ceeveJeer epeveve eef eeslener ee leb$e%eeveeHees er Deveske
veJeerv e D eeefJe<keej kesues iesues Deensle. pevegkeebceOeerue oes<eebcegUs GodY eJeCeeNee
keener jesieebJej GHeeej kejCeeee Heleerner eeee ceoleerv es efJekeefmele kejCeele
esle Deensle.
pewJ eekeeMeceevelee (yeeeeuee@efp ekeue uegefceefvemevme) G<Celee efv ecee&Ce ve
neslee mepeer Jeebv eer jemeeeefv eke eefeesejs ekeeMe yeensj ekeeeee efeesuee
pewJe ekeeMeceevelee cnCeleele. eemeesdJeeme eefeesmeejKeere ner Demeles. keener
keerke leebeele DemeCeejs uegefmeHesjerv e pewJe jmeeeve, uegefmeHesjsp e veeJeeee
efJelebekeeejs Dee@e qkemeef[kejCe keve ekeeMe yeensj ekeleele. HeeejHeueee,
Keesuemecegeleerue keener ceemes, keener peble (Jece&), keerke, Deefle MewJ eeue ner
keener G oenjCes.
pewJ eJemlegceeve (yeeeesceeme) Skee efJeefMe peeiesceOes Demeuesues meJe& mepeerJe
eeCeer, lemese JevemHeleeRes Jepeve / Jemlegceeve. mepeerJeebee lee peeiesleerue, Goe.
leUs, Mesle efkebJee pebieue, GlHeeove#ecelesee efv eoMe&ke efkebJee lee peeiels e mepeerJeebv ee
efketve jenCeeme Dev egketuelee oMe&efJeCeeje Ieke cnCepes `pewJeJemlegceeve' Demes
mHeerk ejCe oslee esF&ue.
pewJ eJewefJ eOe (yeeees[eeJnefme&er) kegueener Heefjmejeleerue mepeerJeebeer
efv emeie& efv eef ce&le efJeefJeOelee. lee Heefjmejeleeru e Heee&JejCeele efket ve jenCeeeer
#ecelee osCeejer pevegkes eebee eeer Demeueeves ee efJeefJeOeleses mebJeOe&v e kejCes
SketCe mepeerJeme=eree efketve jenCeeuee ceole kejles.
pewefJ eke DeeJejCe (ceequebie) ceeleerleerue HeeCeeee yee<HeerYeJeveeme DekeeJe
kejCeeje DeeefCe peefcev eeres leeHeceeve ceee&efole sJeCeeje DeefleMee meesHee Je meJee&le
GHeeg kele ceeie&. ueeieJe[eree #es $eeJej ceeleeree He=YeeieeJej DeveLee Jeeee
peeCeeNee pewefJekeee efJeIeveMeerue HeoeLeeee Lej Hemejuee peelees. eeceOes
ieJele, Heeves , keekeeebeceeCes Yeepeer, HeUebeer meeues, os eebeener meceeJesMe
neslees. ee pewefJeke HeoeLeees efJeIeve nesTve JevemHeleer Jee{eres Ieke nUtnUt
lee Pee[euee / efHekeeuee efceUleele. eecegUs peefceveereer OetHe LeebyeJeueer peeles.
eeeyejesyej leCeebv ee mete&ekeeMe ve ef ceUeueeves leebeer Jee{ jesKelee esles.
pewefJ eke HeejKe (yeeeesDe@m es) JevemHeleer ef kebJee eeCeer eeb ee ceoleerv es
Deejesieeee efmLeleereer HeejKe Jee Hejer#ee kejCes. Heee&JejCeees Deejesie mecepetv e
IesCeemeeer ee Hejer#ee Heleeree JeeHej nuueer ceesee eceeCeeJeej kesuee peelees.
HeeCeebleerue eot<ekeebeer HeeleUer leeleerue ceeMeebee neueeeueerJeve DeYeemeCes,
nJes leerue eot<ekeebeer peeCe, Pee[ebee Jee{er ee JesieeJe ve efkebJee Heeveeb ee
[eieeUuesH eCeeJeve kejCes, peefc eveerl eerue Oeelet bes D eefmlelJe lee peefceveerJej
Jee{CeeNee JevemHeleerpeeleerJeve DeesU KeCes, Fleeoer ee Heleereer GoenjCes
Deensle.
pewefJ eke keer[ efveeb$eCe (yeeee@uee@efp ekeue Fvmesk e keb^esue) pewefJeke
keer[ efv eeb$eCe cnCepes Skee peerJeeeer ogmeNee peerJeeee veeMeemeeer kesuesueer
eespevee. GHeJeer efke[eree efv eeb$ eCeemeeer, leebee v ewmeefie&ke Me$et efke[eree
jes ie, peerJeeCetbee Je He#eebee JeeHej. HejesHepeerJeer keerkeebee Deeee, Me$et
efke[eReer Deb[er, Deeee, eew{keerke Hemle keve mJeleeer G HeefpeefJ ekee
kejleele. keener efk e[er Me$etefke[eree Deb[eeceOes DeeHeueer Deb[er Ieeueleele.
leeletv e efv eIeeuesuee DeUercegUs Deb[s veeMe HeeJeles, leecegUs Me$etefke[ereer Heg{eer
efHe{er leeej nesle veener.
pewefJ eke DeHeIeve (yeeeeuee@efp ekeue ef[kee@cHeesefPeMeve) met#ce peerJeebv eer
meWe fe Iekeeb es kesuesues efJeYeepeve. iegbleeiegbleer ee meW efe Iekeeb es Heeblej
met#ce peerJe meeOee pewJeIekeele kejleele leecegUs veee^espeve, keeye&v e [ee
Dee@kemeeF[ eebes Hetv ee&eerkejCe nesles. meJe&e ke=ef$ece meWefe Ieke DeHeIeerle
nesle v eenerle. keejCe leebeer ke=ef$ece efv eefce&leer kejleevee Skeceskeebv ee pees[Ceejs
yebO e menpe legt veesle eeeer keeUpeer Iesleuesueer Demeles. Goe. Hue@emf ke Jeiewj.s
pewefJ eke GHeeejHeleer (yeeees jsefceef[ SMeve) mepeerJeebee ceoleerv es
Heefj mebmLesleerue eotef<ele Ieke mJe kejCeeeer Hele. HeeCeebleerue eot< ekes
HeeCeleCeemeejKee JevemHeleeRee ceoleerv es ieeUtv e JesieUer kejlee esleele, leeeeceeCes
ceeleerleerue eot<eke Oeelet JevemHeleeree ceoleerv es Mees<etv e IesTve ceeleer mJe kejlee
esles . eot<eCe efv eJeejCeeee ee HeleeRJej ceesee eceeCeeJej mebMeesO eve eeuet
Demetv e keener eceeCeeble GeesieOebosner ee Heleeres DeJeuebyeve kejerle Deensle.
pewefJ eke Ie[eeU (yeeeesuee@efp ekeue keuee@k e) Mejerjefeee, Mejerjeleerue
peerJejemeeeef v eke eefeee lemes e D eves ke JeJenej eeb es efv eecev e kejCeejs
Mejerjeleerue keeueye ee. PeesHe, peeie=leer, Yetke, lemese jkeleoeye, leeHeceeve,
mebesjkeebes eeJe eebes Ske efv eefele ee Mejerjele keee&jle Demeles. ns owefv eke,
ceeefmeke, Jeeef <e&ke efkebJee $eletmebyebefO ele Demet Mekeles. mete&ekeeMe, Heefjmejeleerue
leeHeceev e, $eletyeoue eemeejKee keener yeee DeeefJe<keejebcegUsner ns keeueee
eYeeefJele nesles. efoJemeeee jeJeerke JesUer Hegueebes GceueCes efkebJee efv ejefv ejeee
129
eeCeebes DeejJe ns ee keeueeeees eke DeeefJe<keej Deensle.
pe@H eveerp e SvekesHesueeFerme ne jesie pe@Heveerme SvekesHesueeFerme veeJeeee
ef Je<eeCetc egU s nes lees . ns efJ e<eeCet [gkejebc eO es D emet Mekeleele. pe@H eveer pe
SvekesHesueeFerme efJe<eeCeteer ueeieCe Peeuesuee [gkejebv ee keegueskeme peeleeres [eme
eeJeues keer efJe<eeCet [emeeble eJesMe kejleele. ns [eme eeJeueeHeemetv e 5-15
efoJemeebv eer lee Jekeleereer Yetke ceboeJeles, leeHe eslees Je keeJeerU nesles.
pe@efcebie keesCeleener Jemletuee peeCeerJeHetJe&ke nuet ve osCes. Goe. yeNeee JesUsuee
keener #es$eele ceesyeeF&ue Heesv e eeuele veener. keejCe, lee #es$eeletv e yeensj keesCeeMeer
mebHeke& meeOeCeeme yeboer Demeles. DeMee efkeeCeer yegefHegjmmej ns ceesyeeF&ueJejerue
oUCeJeUCe Yebie kejCeeeer meese kesuesueer Demeles. ceesejeruee neleeves ueeJeeeee
yeske Demelees. nB[ yeske cnCepese pe@ecf ebie.
pees[ keuece (eeeqH ebie) Skee JevemHeleeree Jejee DeJeeJe ogmeNee cegUs
Hegues uee JevemHeleerJej yemeJetv e keuece kejCeees leb$e. eeletv e oesv e Jev emHeleer
Skeef$ele DeeCetv e leebeer Skeef$ele Jee{ kesueer peeles. eeleuee cegUs Demeuesuee
Yeeieeme cetUKegb (me@ke/ me@ke) lej Jejee Hegues-HeUs esCeeNee Yeeieeme
keuece DeLeJee meeeve cnCeleele.
peesefueDees-ke egj er, Fjsve (1897-1956) veesyesue Heeefjleesef<eke efJepesles.
efHeSj DeeefCe ceejer keegj er eebeer kevee. egjsefv eeceee DeCegkeWeJej cebo ieleer
veg ^ e@ v eee ceeje kes ueeme nesC eeNee
DeefYeefeesee DeYeeme leebv eer kesuee. Fjsv e
DeeefCe Heer. meefJee eebv eer 1938 meeueer
egj se fv eece efJ eKeb [ve D eefY eefees leer ue
GlHeeoveeb es ef JeMues <eCe keve leeb ee
iegCeOecee&ee DeYeeme keve GlHeeoveees
iegCeOece& ue@v Le@efv eeceee iegCeOecee&Meer efceUles
peg Ules D emeueees efme kes ues. leebv eer
egjsefv eecemeejKee pe[ cetueJeees (peemle
Jemleg ceeveeee) keWke Yeso tv e leeHeemet v e legu eves v es nuekeer keWkes (keceer
Jemlegceeveeeer) yeveJeCeele eMe efceUefJ eues. leeeee GHeeesie Heg {s Dee@es ne@v e
DeeefCe m^Bmeceve Je efu emes ceWv ej eebv ee keWere efJeKeb[ve eefees ee MeesO e
ueeJeCeemeeer Peeuee. peesefueDees Fjsv e eebv ee 1935 meeuees jmeeeveMeem$eeleerue
veesyesue Heeefjleesef<eke leebes Heleer es[efjke peesefueDees-keegjer eebeemeceJesle efceUeues.
peesefueDees- ke egj er, es [jer k e (1900- 1958) 1935 meeuees
jmeeeveMeem$eees veesyes ue Heeefjleese f<eke DeeHeuee Helveer yejesyej (Fjsv e keegj er)
efceUJeCeejs Ske eWe Meem$e%e. ke=ef$eceefjlee efkejCeeslmeejer mecemLeeefv ekes leeej
kejCeejs ns Heefnuese Meem$e%e. 1934 meeueer De@uegefceefv eDeceee keW keeJej
DeuHee keCeeb ee ceeje ke ve eLecee
leeb v eer Hee@ m Hejes ef k ejCees lmeejer
mecemL eeef v eke leeej kejCeele eMe
efc eUJeues. leeeeceeCes yees j e@ v eee
keW keeHeemetv e efkejCeeslmeejer veee^esp eve
DeeefCe ce@iv esef MeeceHeemetv e efkejCeeslmeejer
efm eef u ekee@ v e leeej kejCeele eMe
efceUefJeues. kesJeU egjsefv eecemeejKeer pe[e
cetueJes veener lej keesCelesner cetueJe Demes
ke=ef$eceefjlee efkejCeeslmeejer yeveefJelee esles ns efme kesues. peeseuf eDees eebv eer Dee@es
ne@v e eebee keW ere efJeKeb[veeves nesCeeNee Deefv eebef$ele Me=bKeuee DeefYeefeesee
DeYeeme keve D emes efme kesues keer vet^e @v eJej ees ie efv eeb$ekeeee JeeHej
kesuee lej DeefYeefeesJej efv eeb$eCe sJetv e efv ecee&Ce nesCeejer Tpee& eesie keejCeemeeer
JeeHejlee es les.
pees Meer , Deelceej ece Yewj Je (19 16- ) Jev emHeleer Meem$eeleeru e
D ev eg Jeb ef Mekeles es lep% e, Fb ef [eve Feq v met es (D eeeSDeejD eee)
De@eerkeuejue efjmee& mebeeueke. jengjer
ke=<eer efJe eeHeerees keg ueieg. keHeeMeer
DeeefC e ef leUeee veJeerv e peeleer leebv eer
efv ecee&Ce kesuee. cegUe, Heevekeesyeer eebee
DeevegJebefMekelesJej keece keve leebv eer
Ske veJeerv e efoMee efo ueer. peeieefleke, DeVe
mebm LesJej meuueeieej, je@keHesuej Hesuees,
Hees[& HeeTb[sM eve Hes uees cnCetv e leeb eer
ves ceCetk e Peeueer nesleer.
peesMeer, Sme. Sme. (efJ emeeJes Meleke) : Jeeet efkebJee yee<He eeb eeJej
ekeeMeefkejCeebee ceeje kesueeme leebeeceOetv e JeenCeeNee efJeegleeJeenele yeoue
nesleele ns efme kejCeejs Yeejleere Meem$e%e. Deelee ne eYeeJe leebeee veeJeeves,
cnCepes peesMeer FHeske cnCetv e DeesUKeuee peelees. yeveejme efnbot efJeeeHeerele les
yejere Je<ex Yeewefl ekeMeem$eees eeOeeHeke nesles.
peesmesH emeve Heefj Ceece oesv e Deefl eJeenke HeoeLe& SKeeee ogJee&nke
HeoeLee&ee met #ce HeeHegeeves pees[ues ies ues Demeleeru e, lej D eMee pees [Ceerle
yeee efJeegledo eye v e osleener Fuesk e ^e @v eee eyeU eJeenos Keeru e efv ecee& Ce
nesT Mekelees ee pees mesHemeveee efm e evleeuee `peesmesHemeve Heef jCeece'
130
Demes veeJe ef ceUeues Deens. eeleer ue og Jee& nke D eeOeeefj le HeeHeg eeuee
`peesm es Hemeve peb keM ev e' cnCeleele. eeJej D eeOeeef jle keener keee& #ece
GHekejCeeb Hewkeer Skeeuee `meg Hej keb[eqkebie ke Jeeb dce FbjHejsv me ef[JneFme'
ee Fb epeer veeJeeleer ue Deeee#ejebJeve eqmkeJ e[ (Smeke et eg D eee[er ) ns
veeJe efoues Deens. eeee G Heeesie He= L Jeer ee eg byekeer e #es$eeleer ue D eefl emet #ce
yeoueeb ee, lemes e ceeveJeer ceW ot leerue met# ce Hejke cees peCeemeeer kes uee
peele D eens . ee Jeefleefjkele pees mesH emeve pebke Meveee JeeHej mebieCekeeleerue
Ge ieleer pees[ CeebceOes ner kes uee peelees.
peesmesH emeve, yeeeve [seqJ n[ (1940- ) Fbiueb[ceOeerue YeeweflekeMeem$e%e.
1973 meeuees YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke efueDees Fmeekeer Je FJeej
efi eDeeeJesj eebeemeceJesle leebv ee efo ues iesues. Glke= meg Jeenkelesee meg Hej
keb[eqkeeqJner #es$eeble keee& keve leeves vesue ye@e fjDejceOetv e efJeegled eJeen
Jenv eeyeueee meweef v leke iegCeO eceees eLeeeesie Yeekeerle kesues. (Heene
peesm esHemev e HeefjCeece)
pee@p ex Jepeveeves nuekee, HeejoMe&ke DeeefCe meeOee efJeCeeree keeHe[eee
ekeej. Oeeieebeer jevee kejleevee Heefnues oesv e Oeeies, Fbepeerleerue Sme De#ejeee
ceOeYeeieeee efoMesv es, HeerU efo uesues lej Heg{ es oesv e Oeeies Fbepeerleerue Pes[
De#ejeee ceOeYeeieeee efoMesv es HeerU efouesues Demeleele. leeCee DeeefCe yeeCee
pee oes v ner ekeejee OeeieeceOes ner jevee kesueer peeles . cetu ele jsMeceer
OeeieeHeemetv e ns keeHe[ efJeCeues peeees. HeCe Deelee megleer, ueeskejer DeeefCe veeeuee@v e
OeeieeHeemetv emege ns efJeCeues peeles.
pegj @efmeke keeueKeb[ (pegj eefmeke Sje) cesmeesPeesFke keeueKeb[eleerue
meeOeejCe ceOeuee Yeeie, 20.5 keeser Je<eeHetJeea meg Peeuesuee ne keeueKeb[ 7
keeser Je<ex eeuet neslee. ee keeUele nJeeceeve meceMeerlees<Ce nesles, HeeTme Hegjsmee
nesl ee. leecegUs HetuePee[eb ee Gleebefl eHetJeeaee JevemHeleer ceesee eceeCeeJej
HeesHeeJeuee. eeCeebceOes [eeveesmeejes Jee&mJe nesles. (Heene FDeesemf eve keeueKeb[,
Yeti eYeeae keeueKeb[)
pege fueDeve ef oveoefMe& k ee (pegefueDeve ke@ueW[j ) F.me.HetJe& 45 meeueer
pegef ueDeme meerPejves ef JeefJeOe jesceve efo veoefMe&keeble SkeJeekeelee DeeCeCeeee
o< erv es D eceueele DeeCeuesueer ef oveoefMe&kee. ee efoveoefM e&kesvegmeej Je<ee& ee
keeueeJeO eer ne 365.25 Flekee ceev euee ies uee nes lee. yeeje ceefn veeb le
efJ eYeeieuesues pegefu eDev e ef oveoefMe&kes es meJe&meeOeejCe Je<e& ns Sket Ce 365
efo Jemeebes Demet v e oj eJeLes Je<e& ns DeefO eJe<e& (ueerHe Je<e&) ceev eCeele esle
nesles. ee DeefO eJe<ee& leuee ef oJemeebeer mebKee ner 366 Demetv e eebleuee Deefleefj kele
efo Jeme ne D eepeee efov eoefM e&keseceeCese HesyegJ eejer ceefnveele esle Demes.
meesU eJee Melekeele Deceueele Deeuesu eer `ie sieesefjD eve efov eoefMe&kee' ner eee
efoveoefMe&kes eer meg gO eeefjle DeeJe= eer nesleer. (Heene : iesieesefjDeve efoveoefMe& kee;
DeefO eJe<e&)
petu e Sme.D eee. ceeHeveHeleer ceOeerue keee& ef kebJee Tpee&ceeHeveees ns Skeke
Deens . Ske vetve yeueeee efeescegUs Ske efkeueese@ce Jemlegceev eees yeueeee
efo Mesv es Ske ceerj efJemLeeHeve nes le Demeueeme Ie[tv e Deeuesu es keee& Ske
petu e nese. efyeefMe YeeweflekeMeem$e%e pescme es mkee@ petue eeb ee veeJeeJeve
ee Skekeees veeJe sJ eues Deens . eees efevn Fbepeer De#ejeleerue `pes' (J)
Deens.
petue, pescme esmkee@ (1818-1889) Fbiueb[ceOeerue YeeweflekeMeem$e%e.
HeoeLeeee Deeflemet# ce keCeekeCeebleerue ieleer G<Celee ee mJeHeele Heefj Cele
nesles. efv ejefv ejeee mJeHeeleerue Tpee& - Goe. jemeeeefv eke, ieeflepe, efmLeeflepe,
efJeegled Jeiewjs Skee mJeHeeletv e ogmeNee Tpee& mJeHeele yeoueueer peeT Mekeles
ns leevese eLece oeKeJetv e efoues. ne efmeevle G<Celesee mJeHeeleuee Tpexuee
ueeiet kesuee keer Leceex[eeve@efcekeme ee efJe%eeveMeeKesee Heefn uee efmeevle eeHle
neslees. petueves JeeegHeHeoeLeemeeer keeev esefke efL eDejer Dee@He ie@mesme Jeeetbee
ieefleefmeevle - emleeefJele kesuee. Tpexee ceespeceeHeemeeeree Skekeeuee `petue'
ner meb% ee efouesueer Deens.
p et u e- Lee @ c e me ve
H eefj Ceece cees ee
oeyeeKeeueer Demeues uee
Yeeieebleerue Jeeet SKeeee
met# ce ef eletv e keceer
oeyeeee Yeeieele
D eejHeej {keueuee
D emelee lee Jeeet es
leeHeceeve Heg <keU Glejles,
keceer nesles. ee Jew% eeefv eke
efm eev leeee
keee&Jeenerv es keesCeleener
Jeeet Je He kejlee
esl ees.
pesosJ e (meesU eJes Meleke) veeruekebeee keefv e mecekeeueerv e. ceueeUce
ee mL eeefv eke Yee<esle `eg eqkeleYee<ee' ne ebL e efueefnuee. meceekeueveeee efjleerv es
ieesueees IeveHeU Je efmelee.
pJeueve (kecyeMMeve) FbO eveeeer Dee@eqkemepeveyejesyej DeefYeefeee nesTve
jemeeeefv eke Tpexes G<Celesle Heeblej kejCeejer eefeee. keesUmee, ueeket[,
pJeueveMeerue Jeeet ee Keefv epe FbO eveebes pJeueve vesnceeree Heefjeeees Deens. ee
eef eesletv e Geq cnCetv e keeye&v e [ee Dee@kemeeF&[, keeye&v e ceesv ee@kem eeF&[
eemeejKee efJe<eejer Jeeetb eerner efv eefce&leer nesles.
pJeueve efyebot (FiveerMeve Hee@F) HeoeLe& leeHeefJeuee keer leees JeeHesle Heeblej
nesles. ee JeeHeses mJeebHeer[erle eefeesves efkebJee yeee efCeieerejs pJeueve nesCeeme
megJeele nesles. pee leeHeceeveeuee ns Jeeet-nJeses efceeCe peUles lee leeHeceeveeuee
lee HeoeLeeee pJeueveefyebot cnCeleele.
131
pJeueveebk e (FeqiveMeve Hee@F) pee leeHeceeveeuee pe[ Jemlet Hes Iesles lee ef v ecee&Ce nesl eele.
leeHeceeveeuee ner meb% ee Deens. s k e e@ e f v e ke
Huesd mees YetKeb[
pJeeueeeener HeoeLe& (SkemHueesepf eJn) Hes IesT MekeCeeje keesCeleener HeoeLe&. efpeLes Skeceskeebv ee
G<Celee efceUeueeJej DeMee HeoeLeeHeemetv e leeej Peeuesuee Jeeetbes nJesyejesyejes efY e[leele ef leLes
efceeCe peesleeree Jee efCeieeree mebHekee&le DeeueeJej menpe Hes Iesles. p Je eu e ec e g K ee r
D ee { Ul e e le .
pJeeueecegKeer (Jnesuke@vees) YetieYee&le keeW[tv e He[uesuee Je leeHeeeer eeb[ (Heene Hues
oeyeeKeeueer Demeuesue leHle efMeueejme (ueeJne), Jeeet DeeefCe Ke[keebes DeJeMes<e sk ee@e fv eke me)
eebv ee Jesieeves Hegmeeb[le yeensj He[Ceeeer Jee keve osCeejs peefceveeres cegKe
efkebJee He. DeMee ekeejes Gske melele Peeueeves keener keeUeveblej ee cegKeeuee
HeJe&leemeejKee Iee eeHle nesl ees. YetHe=eee kecekegJele Yeeieele D eMee Heer

Pe[He (Mej) ekeeMe esT vees cnCetv e ef Ke[keerJej ueeJeues ueer Pe[He.
ke@ cesNeeee ef YebieeceOetv e Deele efMejCeeNee ekeeMeees ef v eeb$ eCe kejCeemeeer
yemeJeuesu eer Pe[He
PebPeeJeeleer JeeJeU / eeJeele (Leb[jme@ce&) keceer oeyeeee eosMeeleerue
keWeJeleea DeeefCe Jesieev es efHejCeejs eeekeej Jeejs. Gej ieesueeOee&leerue Demes
DeeJele& Jeejs Ie[eeeeee keeeeee efJe efoMesv es DeeefCe oef#eCe ieesueeOee&leerue
DeeJele&Jeejs Ie[eeeeee keeeeee efoMesv es Jeenleele. JeeJeUeree mJeHeele
Deieoer DeuHekeeU esCeejs eeJeele Yeejleeleerue keesj[Jeent eosMeele eecegKeeves
Dee{Uleele. (Heene JeeJeU, legHeeve)
efPeieyeenve, keeF& Sce. (1918-2007) eqmJeef[Me YeeweflekeMeem$e%e,
leebv eer 1981 meeueeleues Yeewefleke Meem$eeleues DeOex veesyesue Heeefjleesef<eke HekeeefJeues
nesles. leebv eer Ge He=L LekejCeere Fueske^evs e mHeske^esmkeesHeer leb$eeee MeesO e ueeJeuee.
leebv ee ns Heeefjleesef<eke efv ekeesueeme yueesSceyeiexv e DeeefCe DeeLe&j Mee@uees eebeeyejesyej
ef ceUeues.
keuesme efPeveesieeHeer Demes cnCeleele.
efPeveesyee eesefke efv emeie&le Mejerjele vemeuesues Hejbl eg eemeesdJeemeeejs,
DeVeenCeeejs efkebJee keener Jemeveebee meJeeercegUs Mejerjele efMejCeejs jemeeeefv eke
HeoeLe&. lebyeeKet Keeueeves efv ekeeserv e ne meJe& mJeer DeHeefjef ele HeoeLe& leeW[eejs
jkeleHesMeer le peelees. efJe[er-efmeieejsee OetceHeeveecegUs yesv PeesSHeeeefjve HegHHegmeele
efMejlees. meJe& efPeveesyeeeesefke HeoeLeeeer Mejerjeuee keesCeleerner D eeJeMekelee
vemeles.
efPejHeCes (HekeexuesMeve) : meeq IeveHeoeLee&ee yeNeee pee[ LejeceOetv e,
keesCeleener JeHeoeLe& HeeefJeueeme, lees efPejHeCeeee efeesme HekeexuesMeve Demes
cnCeleele. JeHeoeLe& MegO oerkejCeeeer, JeeleeJejCeeee leeHeceeveeJejerue ner Ske
HeOole Deens. meeq IeveHeoeLee&ee efekeejeHes#ee ueneve Demeuesues IeveHeoeLee&es
keCe, Jeeyejesyej Heg{s mejkeleele lej ceess keCe ceeies De[keleele. HeeJemeees
HeeCeer peefceveerle cegj les, peefceveerKeeuetv e, Ke[keebletv e Jeenles leerner efPejHeCeeeere
efeee Deens.

efPeveesieeHeer : DeeHeCe ve efMekeuesueer Yee<ee efueefnlee efkebJee Jeeelee esCeeee Peerp e ([sveg[sMeve) efv euebyeveeee efJe ekeejeer eefeee. veoeree eJeen
132
/ ieleer peueo DemeueecegUs peefceveereer nesCeejer OetHe efkebJee Peerpe. efv euebyeve Je
[sv eg[sMeve ns oesv e Meyo pees[erv es JeeHejCeeeer Hele Deens.
Peerceeve Heefj Ceece : ebgyekeere #es$eecegUs cetueJeebee JeCe&Heere js<eebes nesCeejs
efJeYeepeve. ns efJeYeepev e egbyekeere #es$ eeee leerJelesJej DeJeuebyetv e Demeles. ne
MeesO e Heerj Peerceev e ee [e Meem$e% eeves F.me. 1896 meeueer ueeJeuee. ee
MeesO eemeeer Peerceeve eebv ee F.me. 1902 meeuees veesyesue Heeef jleesef<eke efceUeues.
Petce Pees kee IesCeemeejKeer ke=leer . eeeef e$eCe kejleevee ot jJeve Peeskee
IesT ve efe$eerkejCeemeejKeer ke=leer. nJes ee lebjieebJ ej Dee{ PeeueemeejKeer
ke=leer. ee ke=leerceOes eHeUeF& (eqmJeHevesme) D eHesef#ele Demeles.
ve ns cesef^ke ceespeceeHe Heleerle Jepeve ceespeCeees ceeHe Deens. Ske ve
cnCepes Ske npeej efkeueese@ce.
efk e&Me e@J esue oesv e yeerce JeeHeve efJeCeeJeeeee ognsjer keeHe[eee Ske
ekeej. Skee yeerceceOeeru e leeCeeHeemetv e HeeeeYetle keeHe[ efJeCeues peeles. lej
ogmeNee yeerceceOeerue leeCeeHeemetv e HeeeeYetle keeHe[eee He=YeeieeJej uetHe esCeejer
JeerCe Iesleueer peeles. ns uetHe Demeuesues keeHe[ HeeeeYetle keeHe[ele yeebO etv e IesTve
efJeCeues peeles. ognsjer keHe[eecegUs pee[er Jee{ueeves ne e@Jesue ueJekej JeeUle
veener. ee e@Jesue / ve@Hekeerv eeer Yeejleeletv e ceesee eceeCeele efv eee&le nesles.
yee&Fve HeeCeer, JeeHe
Deeef Ce Jeeet eeceO euee
Tpes &eb Heeb lej jes jer
ieleerceOes kejCeejs eb $e.
eeee GHeeesie eb$emeecegeer
eeueJeCeemeeer nes lees.
JeeHes eer DeeefCe HeeCeeeer
yee&Fvme JeeHejtv e peieele 95
kekes Jeerpeefv eefce&leer kesueer
Petce uesvme ke@cesje efkebJee met#ceoMe&keele efYebie yemeJeCeeeer DeMeer JeJemLee
Demeles keer, leecegUs efYebieebeer veeYeere Deblejs DeeefCe eefleceebee Deekeej Jee{Jelee
eslees. oesv e efkebJee DeefO eke efYebieebv ee ceeies-Heg{s keve Deblejs yeouelee esleele.
eebv ee yeoueleer veeYeere Deblejebeer efYebies Demesner cnCeleele.
Pesvee@ ve (Xe) 54 DeCeg eceebkeeee Metv e mebegpee Demeuesuee jb ienerv e,
Jeemenerv e Jeeet. DeCegYeerle, nesCeeNee egjes fv eeceee DeCegefJeYeepeveele ne efv ecee&Ce
nesl ees. lees eeb[ eceeCeele vet^e@ v e Mees <etv e Iesle DemeueecegU s DeCegYeer ee
efkeesv eeletv e eeuee efJe<eJeeet (Hee@FPeve ie@me) cnCeleele. Heuegjmeb efoJeele DeeefCe
efJeefM e ekeejes uesPej leeej kejCeemeeer JeeHejleele.
peeles. pes efJeceeveele Jeeet yee&Fve JeeHeve Tpee&HegjJeueer peeles. DeeJesie DeeefCe
eefleefeee yee&Fvme ner oesv e ekeejeb eer yee&Fvme Deensle. nerjes Dee@He DeueskePeebef[^eeee
keeUHeemetv e cnCepes Heefnuee MelekeeHeemetv e pejer leJe ceenerle nesles lejer Heefnues
eMemJeer yee&Fve eeume& Heeme&v e eebv eer leeej kesues. (1854-1931).
yees&p es Fbefp eve (heene pes Fbefpeve)
biemve (W) 74 DeCegeceebkeeee Oeelet. keesCeleener OeeletHes#ee biemveee
G<cee emejCe iegCeke meJee&le keceer Deens. JesieJeeve OeeletefceeCeebmeeer DeeefCe
keeHeCeeNee nleejebmeeer JeeHejleele. ekeeMe osCeejs efJepeses yeuye, sefueeqJnpeve
DeeefCe #e-efkejCe etyeceOes efH eue@ ceW ee mJeHeele JeeHejleele. biemve
keeyee&F[ ne Deleer keerCe HeoeLe& Deens.
eTveme, eeume& ne[& (1915- ) : uesPej leJeeJej DeeOeejuesueer cesPej
(ceeeeesJesJn De@eqcueefH ekesMeve yeee efmceguess[ FefceMeve Dee@He jsef[ SMeve)
GHekejCes yeveJeCeeme GHeegkele DeMee Hetb pe Fueske ^e@efv ekemeceOeeru e keeee& meeer
efv ekeesueeF& yeemesHe DeeefCe Deueskemeeb eesKeesjesHe eebee meceJesle 1964 meeueee
YeeweflekeMeem$eeleerue vees yesue Hegjmkeej ef ceUefJeCeejs Deces efjkeve YeeweflekeMeem$e%e.
133
ee, p eceMespeer vemejJ eevepeer (1839-19 04) Deee Yeejleere
G ees ieHeleer. os Meele DeeOeg efv eke mJeosM eer G ees ieebeer HeeeeYejCeer leebv eer
kesueer. 1874 meeueeceOes v eeieHetj esL es keeHe[ efi ejCeer meg ke ve
vebl ej meru e Gees ie GYeejCeeeer,
peueefJ eegl e ef v ecee&Ce kejCeeeer DeeefCe
efJ e%eeve efMe#eCe osCeejer Deeb lejje^e re
opee& eer meb mL ee mLeeHeve kejCeeeer
ees p ev ee D eeKeueer . ee meJee eer
Debc eueyepeeJeCeer leeb ee neeleerl e
peceueer veener, lejer leeb eer otj o= er
eeceO es efo meles . leeeceg Us Heg{ er ue
keeUele ee Gees ie mecet neves ee
#es $eele ue#eCeer e keeceef iejer kes ueer. yeb i eueesj ee Feq v met Dee@ He
meeevmeeer ceg ntle&ces { leebv eer jesJeueer. lemese leepecenue ne@s ueeer GYeejCeer
leebee keejefkeoeal e Peeueer . ee mecetn eee Heg{eru e eieleereer HeeeeYejCeer
peceMes peeR ee neleeves Peeueer.
ee, peneb ieerj jlevepeer oeoeYee@ e (pesDeej[er) (1904-1993) :
osM eeleer u e DeeO eg ef v eke D eew ees ef ieke eCeeueer eer HeeeeYejCeer kejCeejs
D eeeG ees peke. les ee mecet nees
19 38Heemetv e $esH eVe Je<ex ecegKe nesles.
Heesueeo, Fbe fpeves DeeefCe ceesejG eesi e,
jmeeeveef v eef ce&l eer, ceeef nleer leb$ e% eeve,
ne@su e Geesie D eMee Deves ke Geesieebeer
mLeeHevee leebv eer kes ueer. Yeejleere nJeeF&
mes Jes ee Heeeener leeb v eer e Ieeleuee.
erD eeeSHeDeejee mL eeHevesmeeer leebv eer
[e@. nesceer YeeYeebv ee yengceesue ceole efo ueer.
les DeCegTpee& Deeeesieees meome nesl es. Yeejlejlve ne os Meeleerue meJeex e
mevceeve leebv ee eeHle Peeuee neslee.
ee cetueYetle mebMeesO eve mebmLee (er.Deee.SHe.Deej.) er. Deee. SHe.
Deej. ee Fbiep eer Deeee#ejebv eer Dees UKeueer peeCeejer DeCegT pee& Keeleeee
D eKeleejer leeru e D eie i eCe ef J e% eev e meb Mees O ev e meb m Lee. Yeejleeleeru e
DeCegTpee&keee&eceemeeer lep%e ceveg<eyeU efv ecee&Ce kejCeemeeer mej oesjeyepeer
ee v eemeeejs lelkeeueer v e cegbyeF& mejkeejee meneeeves nesceer YeeYee eebv eer
cegbyeF&le 1945 meeueer mLeeHeve kesueer. ee mebmLesle eecegKeeves Yeewefleke Meem$e,
ieefCele, jmeeeveMeem$e lemese peerJeMeem$eeleerue efJ eefJeOe MeeKeebleie&le DeeeeJele
cetueYetle mebMeesO ev e kejCeele es les. Ger esL eerue jsef [Dees De@me@v ee@ceer keW,
nweyeeo esL eerue yeuetv e GHeece, yebieueesj esL eerue peerJeleb$e%eev e keW lemese cegbyeF&
esL eeru e nesceer YeeYee efJe%eeve efMe#eCe keW ee mebmLee er.Deee.SHe.D eej.Meer
mebueive Deensle. ee mebmLesuee Deelee DeefYecele efJeeeHeereee opee& osCeele Deeuee
Deens.
ee@efveece : (Ti ) Dee. 22, Heeb{js, JeOe&v eere, leve, Oeelet ^eeqv PeMeve
cetueJe, DeeJeleeameejCeeree 4 Lee DeeJele&v eeleer ue 4 Lee ieeee meome,
DeCegY eej 47.9, meeIe. 4.5 efJeefyeb. 1660 DebM e mes. Gef yebb. 3287 DebMe
mes. ee@efv eeceeer OeeletefceeCes Jepeveele nuekeer, cepeyetle DeeefC e iebpejes O eke
Deensl e leecegU s DeJekeeMeeeves , efJeceev es, penepes , jemeeeefv eke meb eb$ eeb es
He$es DeeefCe Yeeie eemeeer JeeHej, cetu eJeeve O eelet. Dee@kemeeF[ mJe Heeb{je
DemeueecegUs jbie, Hue@ efmke, jyej Jeiew js Geesi eele JeeHej. efv emeiee&le 5 efmLej
mecemL eeef v ekes Dee{Uleele. les vet^ e@v eMees <eke D eens le. 11 efkejCeesl meejer
mecemLeeef v ekes Deens le.
ee^sMeve : jemeeeefv eke Fbef[kesj JeeHeve oesv e jmeeeveebeer jemeeeefv eke
efeee HetCe& kejCeeee HeOoleerme ee^sMeve cnCeleele. cegKele: Deecue efkebJee
Deukeueer eebeer meb nleer kee{Ceemeeer ner HeOole JeeHejleele. efceefL eue Dee@jsv pe
efkebJee Heerv ee@ueL e@ueer v e ns Fbef[kesj JeeHev e Deecue-Deukeueer jemeeeefv eke
efeee HetCe& Peeueees mecepeles
eecej : ns Ske Keeme ekeejes Ie[eeUe Demeles. iepejees Ie[eeUosKeerue
eeceje Deens. eecejcegUs Ieveebee ece efv eebef$ele kejlee eslees efkebJee jeJeerke
keeUeveblej Skeeoer Ievee Ie[efJeCeejer eb$eCee keeee&eqv Jele kejlee esles. ke@cesjees
Mej, mesk eb oeee jeefJeke YeeieeFlekeee keeU GIe[s jenCes eebe f$eke
eecejceg Us Meke e nesles. Jeerp eeebe f$ eke eecejceOes ke Jee& Pe mHeefke
JeeHejueecegUs Deegkelee esles. ef[efpeue DeeefCe mebieCekeeMeer mebueive DemeCeejsner
eecej Demeleele. leecegUs ceeeeesm eskeb oeHes# eener ueneve keeUees efv eeb $eCe
kejlee esles.
efUke, yeeU iebieeOej (18561920) : ieefCelelep%e, leJe%e DeeefCe
mJeeleb$eeUJeUerleerue DeieieCe jepekeere
vesl es. Yeejleere leJe%eeveees DeYeemeke
DemeCeeNee efUkeebv eer KeieesueMeem$eeejs
Jes oeb ee keeU D eeefC e G ejsk e[eru e
Deeefke& ke eosMeeMeer Demeuesuee Jewef oke
mebmke=leeree mebyebO e DeeHeuee `Deesj eeve'
DeeefCe `Deeefke&ke nesce Fve Jesoepe' ee
iebL eebletv e mHe< kesuee.
134
efUke, yeeU oee$ee (19181999) Deeblejje^ere Keeleer es Yeejleere
jmeeev eMeem$e%e. ceg by eF& ee ege fv eJnefm e& er ef[ Hee& ceW Dee@H e kes ef cekeue
skev ee@uee@peerc eOes D eOeeHeve kes ueeveblej
1966 les 1978 ee keeUele les HegCeeee
ve@Meveue kesefcekeue ue@yeesjsjeres mebeeueke
nes l es. Keepeieer D eeefC e mejkeejer
GeesieOebeeuee GHeeesieer He[Ceejs leb$e%eeve
HegjefJeCeeke[s leebv eer eeesieMeeUsee keue
JeUJeuee. je^ e r e eees i eMeeUeb v eer
meeceeefp eke yeebe fO euekeer ceev et v e keece
kejCeemeeer ebHetj efpeune oeke IesTve
efUkeebv eer Deveske meeceeefpeke keeces meg keve efoueer.
efbk e ej DeukeesnesueceOes DeLeJee HeeCeer + Deukeesnesue eebceO es leeej kesuesues
SKeeee Deew<eOeer HeoeLee&es eJeCe. eele lee HeoeLee&ee Deke& Glejlees. vegmelee
HeeCeele ve efJ ejIeUCeeNee HeoeLee&meeer Deukeesnes ueee JeeHej kesuee peelees.
efJeMes<ele, ceso D emeuesu es HeoeL e&. Goe. efbkeej kee[&cece. eele Jesueeeree
Deke& Demelees. Heev eemeeer Je Heeseleerue Jeeetmeeer eeee GHeeesie neslees.
efbyejieve, efvekeesueeme (1907-1988) 1973 meeuees JewekeMeem$eeleerue
veesyesue Heeefjleesef<eke Flej oesv e Meem$e%eebyejesyej efJeYeeietv e eeHle Peeuesues, pevceeves
[e D emeuesues efyeef Me Meem$e%e. eeCeebceO eerue mebIeve, SKeeee Jekeleereer
JeeieCetke DeeefCe SketCee leebee meeceeefpeke JeJenej kemee Deens eeefJ e<eeer
leebv eer kesuesuee keeee&meeer ns Heeefjleesef<eke os Ceele Deeues . leebv eer efJeef JeOe
eeCeebee leebee vewmeefie&ke Heee&JejCeele DeYeeme kesuee. Hejbleg leebv e efmkeueye@ke
cnCet v e DeesU Keuee peeCeeNee ceeMeeee efeeejeOevesefJe<eeeree D eeefCe meceg
He#eebee meeceeefpeke JeJenejeefJe<eeeree keeceemeeer eecegKeeves eefmeer ueeYeueer
Deens.
erSue[er (Leceex u egefceefvemesv me [esmeerceerj) efkejCeeslmeejeeer cee$ee
ceespeCeees GHekejCe. efkejCeeslmeejer HeoeLeeMeer efv eieef[le keece kejleevee, lemese
#e-ef kejCe eb $e neleeUleevee, keener eceeCeele ef kejCeesl meejeee ceeje les
JeeHejCeeNee Jeke leeR Jej nesle Demelees. leeeer cee$ee Oeeske eeee js<es Keeueer
sJeCeekeefjlee Demes ceespeceeHeve pejer Demeles.
erueesH espe HesMeer efJeYeepeveeleerue Debeflece efmLeleerme erueesHeespe Demes cnCeleele.
ee efmLeleerle oesv ner efJe OegJeebke[s peceuesuee iegCemet$eebYees Jeleer ognsjer ceWyesv e
leeej nesTve keW yeveles, leeeyejesyej HesMeerpeueees efJeYeepeve nesTve lebleesleble
meejKeer pevegkeere ceeefnleer Demeuesuee oesv e HesMeer efv ecee&Ce nesleele. (Heene HesMeer
efJ eYeepeve)
erueesefceDej iegCemet$eebeer oesv ner eskes. ner iegCemet$eebv ee cees[t ve oslee leebes
mebj#eCe kejleele. eleske HesMeerefJeYeepeveebv ebl ej eruees efceDej DeeKet[ nesl eele.
Jeemkej Hes MeeRceOeerue er ueesefceDejeer ueebyeer leCe HesMeeRee erueesefceDejee
ueebyeerHes#ee keceer Demeles Demes Dee{Utv e Deeues Deens. Hejbleg keke&jesieeee HesMeerle
erueescejspe ns efJekej erueesefceDejeer ueebyeer HetJe&Jele kejles. leecegUs keke&jesieeee
HesMeer Decej nesleele, Demes ceeveues peeles.
t yeee t leeCeees DeeefCe yeeCeees metle ns oesv e Oeeies Ske$e keve meeOeer
JeerCe JeeHeve leeej kejleele. yueeTpeHeermeceOes meJee&le eeOeeve Demeuesuee
leuece keeHe[eee ekeej. oesv ner megleebee megleebke menmee 100 efkebJee leeHes#ee
DeefO eke Demelees. leeCee-yeeCeeeer Ievelee 72 efkebJee leeHes#ee peemle Demeles.
ns keeHe[ eecegKeeves megleer Oeeieeves efJeCeues peeles.
sk et (efH eJn, Heuece) eseeceesee eebef$eke GHekejCeele sket Demelees
Je eb$eYeeie lee YeesJeleer efHejleele. eecegUs keceer yeueele peemle keee& nesles.
meeekeuees n@v [ue, ojJeepeeee efyepeeefiejer, efecee, lejepet, met-[^eeJnj
FleeoeRceOes sket Demelees Je leecegUs leebes keee& megueYe nesles.
sk ee@evf ekeme : Heene Hues skee@efv ekeme
sk evesefMeece (Tc) 43 DeCeg eceebkeees efv emeiee&le Deleble DeuHe eceeCeele
meeHe[Ceejs cetueJe. eeee 99m Tc ee efkejCeeslmeejer mecemLeeefv ekeeee (DeOe&
Jeeet 6 leeme) JeeHej Jewekeere Hejer#eeHeleerle Heej ceesee eceeCeele neslees.
sce, S[Je[& uee@j er (1909-1975) eeeHeee eefeesleerue eleske
HeeejerJ ejerue peerJejemeeeefv eke DeefY eefeee pevegkeebkejJeer efv eebef$ele kesueer peeles.
ee MeesO eemeeer pee@pe& yeer[ue Je peesMegD ee ues[jyeie& eebeemeceJesle 1958 meeueee
peerJeMeem$eeleerue veesy esue Hegjmkeej efceUefJeCeejs D ecese fjkev e epeveveMeem$e%e.
vetjesmHeesje e@mee ee keJekeeJejerue eeesie ejs peerJeDeefYeeebef$ekeer efeesle Glesjke
cnCetv e keee& kejCeeNee efJelebekeebee pe[CeIe[Ceerle pevegkeebee menYeeie Demelees.
ns ssce Je leebee menkeeNeebv eer efme kesues.
sH euee@ve eees HetCe& veeJe Hee@ueers^eHeuegjesefL euesv e. mebeesieeefeesv es Deveske keCeebee
ke=ef$eceefjlee yeveefJeuesuee Jemlet. Goe. Hue@emf ke, jyej Jeiewjs JemletbJej jmeeeveeee
Je G<Celesee HeefjCeece nesle veener. ns leejebee DeeJejCeemeeer JeeHejleele. eeee
MeesO e 1938 ceO es ueeieuee.
sefceve, ne@J e[& Sce (1934-1994) pevegkeere ceeefnleeree DeejeKe[e
[erSveSSsJepeer DeejSv eSceOes DemeCeeNee js^esJ neejme peeleeree efJe<eeCetbee
Hegv elHeeoveele keUereer Yetefcekee yepeeJeCeeNee efjJnme& ^eeqv meHspe ee efJekejeee
Mees O eeyeue [sef Je[ yeeefuceesj Je jsv eeb es oueyeskees eebee meceJesle 1975
meeuees peer JeMeem$eeleues v eesy es ue Heeefj leese f< eke ef ceUefJ eCeejs Deces ef jkeve
epeveveMeem$e% e. leebee ee eebe flekeejke MeesO eecegU s Hekele [erSveSHeemetv e
DeejSveS Je leeHeemetv e eeserv e yeveles ee efJeeejeme Oekekee yemeuee. ee efJekejeee
ceoleerv es DeeHeueer DeejSveSceOeerue pevegkeere ceeefnleer [erSveSle mebenerle keve,
ns efJe<eeCet epeceeve HesMeerleerue pevegkeere ceeefnleeree Yeeie yeveleele Je jesieemeej
kejleele ns efme Peeues.
s j er efueve ceev eJeefv eef ce& le Hee@ef uemj leb let es Ske JeeJemeeef eke v eeJe.
135
eeee JeeHej keeHe[ leeej kejCeemeeer kesuee peelees. ns keeHe[ jb ieJelee smuee kegb[ue (smuee kee@Fue)
es les, les yee<He Mees <etv e Iesle veener lemes e leeceOes nJesee ef MejkeeJe nesle Ge JeejbJeejles ee Deeef Ce Ge
veener. DeeefCe leeuee meg jkegleener He[le veener le. ee lebl etb es Flej lebl et oeyeeee efJeegled eJeen efv ecee&Ce kejCeejs
yejes yej ef ceeCe kejlee es les Deeef Ce leeHeemetv e ef cee ekeejes keeHe[ner meeOeve. eeceOes efCeieer He[Ceemeeer
leeej kejlee esl es. sj er kee@ , s j er Jetu e ner DeMee ekeejee efc ee sJeuesueer He DeeefC e keHe@efmejmen
keeHe[eeer G oenjCes nesl e. nJes ee ieeYee Demeuesuee ^@v meHee@ ce&j
Demelees. ns meeOeve efv ekeesuee s muee
suej , S[Je[& (1908-200 3) nw[^e speve yee@ cyees pev eke Demeuesues eebv eer MeesO etv e kee{ues. ee meeOeveeletv e
nbi esef jeve JebM eees Decesef jkev e Yeewefl ekeMeem$e%e. Leceexv eteqkeueej eefees eer ekeeMeceev e efCeiee yeensj He[leele
mebkeuHevee leebv eer e eLece ceeb[ueer DeeefCe efleee D eeOeejeJej 1952 meeueer DeeefCe leeee G Heeesie keees ee
He@ efmeef Heke cenemeeiejele peeeer eeeCeer kesueer iesueer. lee HeefnueeJeefnuee efv eJee&le GHekejCeebc eOeueer efs efkebJee
nw [^e speve yee@cyeeer yeebO eCeer kes ueer . ee eeeCeebceOet v e yeensj He[CeeNee Heer MeesO eCeemeeer neslees.
efk ejCeeslmeiee& eer cee$ee keceer kejCeees ceeie& MeesO eCeeeener leebv eer eelve
kes uee. DeCetyee@ cyeee efv eef ce&leer meeer jeyeefJeuee iesuesuee ce@v en@ve ekeuHeees @k eesceerj eeekeej ieleeree Jesie ceespeCeees meeOeve. ne Jesie Skee efceefv eele
DeOJee& g Dees Hesv eneecej eeb eeJej eeueJeuee iesu es uee osM ees neee nesCeeNee D eeJele&v eebee Heele ceespeuee peelees. eeuelee ceesejer ee Jes ie
Deef Yeees ieele leebv eer DeesHesv eneecej eebee efJejesO eele mee#e osTve DeefK eue ceespeCeemeeer eee meeOeveeee JeeHej neslees.
Jew% eeefv eke peieleeee jes< e Dees {Jetv e Iesleuee nes lee.
@ve iegCeesej (@ve jsMees) keekeesv eele ef$ekeesCeeee Ske keesv e ceevetv e
suemej : oUCeJeUCeemeeer JeeHejuee iesuesuee Heefnuee ke=ef$ece GHeienebeer leees @v e iegCees ej
ceeefuekee. eebleuee Heef nuee GHeien ne Decesef jkee, Fbiueb[ DeeefCe eevme ee
keesv ee meceesjeer yeepet
osMeebee menYeeieelet v e otjOJeveer, otjefe$eJeeCeer Je lelmece ceeefnleeree osJeeCe-
IesJeeCeermeeer DeblejeUele mees[uee iesuee. mebueive yeepet

sefuekee@vHejvme : SkeceskeebHeemetv e Yeewieesefueke ee otj DemeCeeNee JekeleeRceOes @v@uece (Ta) 73 DeCegeceebkeees efv eUmej-kej[s, ekeekeer Demeuesues
ceeefn leereer ele#e osJ eeCeIesJeeCe efkebJee SKeeee efJeJeef# ele cegeeJej HeefjmebJeeo OeeeqlJeke ^eeqv PeMeve cetueJe. eeeeJej nJesee keenerner HeefjCeece nesle veener.
eeb eer meese keve os Ceejer eCeeueer. eeceOes menYeeieer DemeCeeNee Jeke leer Fueske^e@efv eke GHekejCeebes keener Yeeie DeeefCe OeeletefceeCes leeej kejCeemeeer
SkeceskeebMeer sefueHeesv e, sefueeeHe, sefueeF&He, jsef[Dees, erJner efkebJee mebieCeke JeeHej neslees. jemeeeeefv eke ee efv e<eere DemeueecegUs Meueefeeele, ne[ebes
eebee ceeOeceeletv e pees[uee peeleele. keeeJe lemese efueefKele cepeketj eeHewkeer Yeeie meebO eCeemeeer @v @ueceee efHevee JeeHejleele.
keesCeleener ceeOeceeleerue ceeefnleeres Deeoeveeoeve ke Mekeleele. peCet Skee
Keesueerle Skee cespeeYeesJeleer yemetv e eee& kejeJeer leMeer e eee& SkeceskeebHeemetv e @v[sce Skee Heeerceeies Ske pees[uesueer eb$es. eebee neueeeueer SkemeeLe
otjotjJej yemetv e ee eCeeueerejs kejlee esles. nesle Demeleele. Goe. pees[ ogeekeer peebv ee oesv e meerdme DeeefCe Hes[ume Demeleele.
DeLeJee Ske keece kejCeemeeer oesv e eeNee (esvme) JeeHejuee peeleele lesJne
suesk eme leej HeeJeCeemeeer ceesm e& mebkes le JeeHejleele. leeSsJepeer eefuele lee Skeceskeeee @v [sceceOes Deensle Demes cnCeleele.
leejeeb$eeuee eF&HejeejeceeCes yevemebe yemeJeuesuee Demelees. leeJejeer De#ejs
oeyeueer keer, eF&HejeejeceeCes meceesjee keeieoeJej leer De#ejs Gceleele. esk e@ce@k e DeCegmebceeru eve eefeeskeefjlee DeeJeMeke Demes Ske mebeb$e. ee
leeeeceeCes efpeLes mebosMe HeeJeeeee Deens efleLeuee keeieoeJejner Gceleele. eef eesle 4 106
ceOeuee meJe& efeee mJeebeefuele Demeleele. keeee&ueeele JesieUer otjOJeveer pees[Ceer DebMe mesequmeDeme Flekes
keve leeje cnCepes otj eF&H ejeej JeeHev e HeeefJeuesuee cepeketj peelees G e leeHeceev e
leeuee sueskeme cnCeleele. DeeJeMeke Demeles.
SJe{ee leerJ e
smuee, efvekeesuee (1856-1943) pevceeves eeseMf eeve Demeuesues Decesefjkeve leeHeceeveele meb ceerueve
Fueske^erkeue DeefYeebles. leebv eer otjJejee DeblejeJej efJeegle eJeen Jeentv e vesCeeNee eefeesle Yeeie IesCeejs
HejeJeleea (DeujveseR ie kejb) efJeegledeJeeneee MeesO e ueeJeuee. leebv eer jesefn$es Jeeet Ske$e
DeeefCe HejeJeleea efJeegl e ceesejer yeveefJeuee. (Heene smuee kegb[ue) es C eekeef j lee Heej
leerJe egbyekeere #es$eeeer
136
pejer Demeles. DeMee ekeejes egbyekeer e #es$e ns cesog Je[eeee Deekeejeleerue kejleele. eeleeru e
Oeeletee Yeeb[eele leeej kejleele Je leeee Deeleerue Yeeieele leeHeceeve Jee{Jetv e `er -HesM eer ' peb let bJ ej
mebceerueve eefeee Ie[Jetv e DeeCeueer peeles. Deeeefole veeJeees Demese Ske mebeb$e nuuee kev e
ieebO eerv eiej esL eerue mebMeesO eve keWele keee&jle Deens. ceejleele Je `yeer' HesMeer
eef l eef H eb [ ef v ecee&C e
esceeseeHeer : SKeeee Jemleteeesee esee Yeeieeeer mebHetCe& ceeefnleer efceUJetv e, ke v e pebl et bv ee
leer meeJetv e sJetv e, eflees mebieCekeere mebkeueve keve lee Jemletyeue leHeMeerueJeej DekeeJe kejleele.
ceeefnleer efceUefJeCeees leb$e. lee Jemletee Skee eseeMee ekeleerJej ekeeMe, I eM e el e e r u e
e@ eqv m eum e v ee
pebleg mebm eie& Peeueeme
eefl epew ef Jekes eeJeer
ueeieleele. pej lee
ieeer Ket Hee
$eemeoeeke Peeuee, lej Mem$eefeee keve kee{eJee ueeieleele.

e@cyees, keueeF[ (1906-

#e-efkejCe, eeJeeleerle OJeveer efkebJee Delege Tpee&O eejer cetuekeCe eebee Peesle
eket ve cetueYetl e ceeefnleer efceUJeueer peeles. Mejerjebleie& le DeJeeJeebeer leHeemeCeer
kejCeemeeer JeeHejues peeCeejs ke@mke@ve eee leb$eeJej DeeOeeefjle Deens. (Heene
efmeer mke@ve)
esU Oee[ (ueesk em) Dee@L eexHsje ee Jeiee&leerue ns keerke Demeleele. leebee
emeej peieYej Deens. esee efceMee Demeuesues ieJeleer keerke Demesner leebes
mebyeesO eve kes ues peeles. keener keeUelee leebee mebKesle PeHeeeeves Jee{ nesles
DeeefCe Demee Heej ceese peLLee efHekeebJ ej nuuee keve efHekes Hekele kejlees.
Skee peLLeele megceejs ueeKeYej lejer keerke Demeleele Deeef Ce leer Pee[ebeer
efnjJeerHeeves efHekeebceOeerue Oeeve, HeUs, KeeTve Hemle kejleele DeeefCe leemeeYejele
lee #es$eeleueer meieUer Pee[s, efHekes v e nesleele, SJe{e lees ekeej Yeeeveke
Demelees. cnCetv e esUOee[er efJe eeflekeej kejCeemeeer meJe& Meslekejer Skeef$ele
esTve GHeee eespevee kejleele. ceneje^ele lemese Yeejleele lee ceeveev es ee
keerkeebee $eeme lemee keceer Deens. cee$e egjesHe DeeefCe Decesefjkesle leebee eeotYee&Je
peemle Deens. cnCetv ee ee keerkeebefJe<eeer peeoe DeYeeme leee oesv e #es$eele
Peeuesuee Deens.
e@eqvmeume e@eqv meume ee ueefmekee HesMeermecetnegkele ebL eer. IeMeeee Jejee
Yeeieele Je cegKeemeveeree Yeeieele e@eqv meumeee SketCe Heee ebL eer Demeleele.
oesv e ebL eer IeMeele eleske yeepetme Ske DeMee Demeleele, vesnceer eee efomeleele.
yeekeeree Ske ce=ogleeUt ee Jej Ske cegKeemeveerle efpeYesee D eieoer
Deeleerue yeepetme Je HeeeJeer IeMeeee Jejee Je ceeieee Yeeieele Demeles. nJesletv e
Deeuesuee efkebJee DeVeeletv e peeCeeNee pebletbv ee DekeeJe kejCeees keece ee ebL eer
1997) : Hueges ee Kegpee
ie n eee MeesO e ueeJeCeeje
Deces efjkeve Keieesuelep%e.
e@ ef j es ueer , FJ nevepes ef ueme (160 8- 1647) Feef u eev e
YeeweflekeMeem$e%e, ceeveJeefv eefce&le Heefnueer efv eJee&le HeeskeUer eeves efv ecee&Ce kesueer. leer
Deelee `e@efjesueer eer efv eJee&le HeeskeUer' cnCetv e eef me D eens. eeves Heefn uee
JeeegoeyeceeHeke leeej kes uee.
e@uejvme SKeeee Jemleteer yeebO eCeer kejleevee efkebJee eflees GlHeeove kejleevee
efleee keee& #ecelesle yeoue nesT ve oslee efleee Yeewefleke iegCeOeceeceOes eeuet
MekeCeeje Hejke. Goe. MebYej meW.ceer. ueebyeereer Heer leeej kejleevee efleee
ueebyeerle 0.5 meW.ceer.ee Hejke Peeueeme cnCepese leer ueebyeer 99.5 les 100.5
ee Heeele Demeueeme leer JeeHejlee esT Mekele Demesue lej lee Heeree e@uejvme
DeefO eke efkebJee GCes 0.5 meW.ceer. Demelees.
e@uesceer, keuee@[er emed (ogmejs Meleke) : ieerkeFefpeHMeereve Keieesuelep%e,
ieefC elelep%e DeeefCe Yetiees ue%e. e@ uesceerv es ceeb[ uesuee HeL Jeerkesberle efmeeb le ne
leeveblej peJeU peJeU eewoe Melekes HeeMeele KeieesueMeem$eele eceeCe ceeveuee
iesuee neslee. ee efmeebleevegmeej e@uesceerv es HeL Jeer ner efJeMJeeee kesbmLeeveer Demetv e
meJe& ien DeeefCe leejs ns ee HeL JeerYeesJeleer efHejle Demeueees ceeveues. ee efmeebleeee
meceeJesMe e@uesceerv es DeeHeuee `Deueceeiesm' ee Ssefleneefmeke iebL eele kesuee Deens.
e@uesceerv es DeekeeMeees vekeeMes lemese leeNeebeer eeoer kesueer nesleer.
egcej (Hue@v egcej) JevemHeleeRes DeJeeJe HesMeeRes yeveuesues Demeleele.
137
leeletv ee eleske JevemHeleerme jeJeer ke Deeke=leeryebO e eslees. Hejbleg, HesMeeR ee
Deefv eebef$ele Jee{ercegUs Kees[ efkebJee Heebeebee He=YeeieeJej Hegieerj Jee{ Dee{Ules.
yegjMeer Jee met#ce pebletbee mebmeiee&cegUs
nesCeeNee eefeesletv ener DeMeer Jee{
nesT Mekeles. eeueee `Hue@ v
egcej' cnCeleele. ee HesMeeReer
JevemHeleer ee keeee&le ceole nesle
veener. leecegUs lee Yeeieeeer Jee{
Kegb les. egc ejceg Us keenerJ es Ue
JevemHeleer oieeJeCeeeerner Mekeelee
Demeles. DeLeJee GlHeVeele Ie nesles.
egcej HesMeeRee GHeeesi e keve
Meem$e% eebv eer eeCeer / JevemHeleeree
jesie ef v eJeejCeemeeer Deew<eOes leeej kesueer. pevegke DeefYeeeb ef$ekeer leb$e JeeHeve
ee HesMeerletv e efHekeebee veJeerv e jesie eefleyebO eke peeleer efv ecee&Ce kesuee.
egefj bie, De@ueve (1912-1954) Fbepe ieefCelelep%e DeeefCe mebieCeke
Meem$e%e. 1937 meeueer, Jeeeee Heb eefJemeeJee Je<eea D ecesefjkes leerue ef evmve
efJeeeHeerele efMekele Demeleevee, Skee cenJeHetCe& MeesO eefv eyebO eejs leeves ef[efpeue
mebieCekeeeer mebkeuHevee eLece ceeb[ueer. `egefjbie ceMeerv e' ee veeJeeves leer Deelee
eef me Deens. ee eb$eele Ske sHe, leer ceeies-Heg{s mejkeefJeCeeeer JeJemLee
DeeefCe efceeve HeleerJej DeeOeeefjle Jeeeve-uesKe meeOeve eebee meceeJesMe neslee.
egkeeUeleerue Heefnuee efyeefMe mebieCeke eebee vesle=lJeeKeeueer leeej kejCeele
Deeuee. mebi eCekeeee ef Jeeej#eceleseer kemeeser leeves MeesO eueer. ner kemeeser
`egef jbie sm' cnCetv e eefme Deens. ee kemeeseree mebkeuHev esletv e `ke= ef$ece
yegefceee' ner MeeKee Goeeme Deeueer.
^@k e keesCeleener ieeseRes ceeie&
^eeqvPeMeve cetueJe : DeeJeleeameejCeeree Skeee ieeleerue cetueJeebes iegCeOece&
efceUlespegUles Demeleele lej ^eeqv PeMeve cetueJeees yeeyeleerle Mespeejer Demeuesuee
cet ueJeeesner iegCeO ece& efceUles pegU les Demeleele. keejCe Jee{les Fueske^e @v e
DeeblejkeJeeele Yejues peeleele. mke@efv [ece les pemle ner 4 Lee DeeJele&v eeleerue
Heefnueer ^eeqv PeMeve es{er Deens 5Jee DeeJele&v eeleerue efe^erece les ke@[efceece ner
ogmejer lej 6Jee DeeJele&v eeleerue ue@v Le@v ece les Heeje ner eflemejer es{er Deens. 7Jee
DeeJele&v eeleerue De@ eqkeef v eeceHeemetv e meg nesC eeNee eJeLee es{erle yejereMeer
ceeveJeefv eefce&le cetueJes (Dee. 104 les 112) Deensle. ner meJe& keerCe, OeeeqlJeke,
Jeerpe DeeefCe G<CeleeJeenke cetueJes Deensle. eebes efJeleU DeeefCe Glkeueveefyebot
yejse peemle Deensle. jemeeeefv eke mebegies ie[o jbieebeer Deensle. eeHewkeer yejere
cetueJes He@jece@ivesefke Demetv e Gece efv eosMeke Deensle. (Heene DeeJele& meejCeer)
^evPeer mme& meJe& Fueske^e@efv ekeme GHekejCeebee cetueYetle Ieke Demeuesues,
met#ce efJeegleeJeeneJej efv eeb$eCe sJeCeejs, keceer Tpee& JeeHeve Gece HeefjCeece
osCeejs efJeeemeen& meeO eve. eeee jskeerHeeej, De@cueerHeeej (efJeJeOe&ke) cnCetv ener
JeeHej kejleele. eele `P ' efkebJee `N' ekeejes DeOe&Jeenke JeeHejuesues Demetv e
leees peb keMeve ^evPeermme&, efHeu[ FHeske ^e vPeermme& Demes Deves ke ekeej
Deensl e. eeee MeesO e 1948 meeueer efJeuece Mee@keues, Jee@u j ye@ve, pee@v e
yee[eav e eebv eer ueeJeuee. ne MeesO e ueeJeCeeHetJeea Fuesk e^e@efv eke me GHekejCeebceOes
efv eJee&le veefuekeebee JeeHej kesuee peele Demes. Fueske^e@efv ekeme egieeble ^eeqv Pemme&es
Deeieceve cnCepes Ske cenJeeee cewueeee oie[ neslee Demes cnueeme JeeJeies
jCeej veener.
^ee veee^es e@uetSve (erSveer) [C 7H5(NO2)3] e@uet Sveee
veee^sMeveHeemetv e efHeke efHeJeee jbieeee DeefleMee mHeeske Ieve mHeefke pes.
efJeueye@b[ eebv eer 1863 ceOes leeej kes uee. er Sveer ne Oekeke eebv ee Heejmee
mebJesoveMeerue veener DeeefCe cnCetv ee lees neleeUeeuee yejeemee megjef#ele Deens.
leeuee pej epJeefu ele kes ues leje leeee mHees nesl ees. jmleebes yeebO ekeece
kejCeemeeer, KeeCeer Keesue kejCeemeeer DeeefCe egO oele JeeHejCeemeeer eeee
GHeeesie neslees. mHeeskeebes yeue erSveeree eceeCeele ceespeleele.
^eeyeB[ yee@[yeB[ ee mebkeuHevesuee DeeHeuee osMeeceOes ceneveiej sefueHeesv e
Je Yeejle mebeej efv eiece efueefces[ves ns veeJe efouesues Deens. Skeee otjOJeveer
pees[CeerceOes Fbjves, otjOJeveer Je otjefe$eJeeCeer eemeejKee leerv e mesJee GHeueyOe
kev e efouee peeleele cnCetv e ^eeyeB[ . yee@[ yeB[ cnCepes cees e HeoefJemleej
Demeuesueer eCeeueer. SKeeee mebo sMeeleerue ef Jeegl edlejb ie mebm kejCeeHetJeea DeeefCe
mebmkejCeevebl ejner Jeejb Jeejlesee Skee ceee&o sle meeceeJeuesu es Demeleele.
JeejbJeejlesee DeMee ceee&osee Jejee Keeueee meerceebceOes Demeuesuee Heeebee
boeruee HeefJemleej cnCeleele. ot jOJeveer ee HeejbHeefj ke leejsceOes HeefJemleej
nesT Mekele veener. leemeeer keeeleblet DeeJeMeke Demeleele. DeefleGe ieleerv es
mebosMeJenve kejCeemeeer keeeleblet ekeeMe lejbie ceeie&oMe&ke cnCetv e GHeegkele
Demeleele. ekeeMeeJej mJeej nesTve DeeJeepe, ef e$es DeeefCe De#ejs otjHeele
peeT Mekeleele DeeefCe ekeeMeeee keeesleuee Deebleefjke HejeJele&v eecegUs DemebKe
mebosMe peeT Mekeleele. cnCetv ee yee@[yeB[ Je ^eeyeB[ceOes ee leJeebee JeeHej
keve IesCeele Deeuee Deens.
^eeefmeke ceOeegieeleerue Heefnuee keuHe. ne keuHe meeOeejCeHeCes 22.5 keeser
Je<eeHetJeea meg Peeuee DeeefCe 19.5 keeser Je<eeHetJeeaHeele mebHeuee. (Heene YetieYeeae
keeueKeb [)
^eees[ leerv e efJeegled Dees Demeuesueer efv eJee&le veefuekee (Jn@keegce etye) ee
veefuekesle Fueske^e@v eee eesle cnCetv e $eCeee (ke@Lees[), Ske Oeveee (De@v ees[),
ee oesv nerceOes Oeeletbee leejebeer peeUer Demeuesues eflemejs efJeegledD ee (peeuee
efe[ cnCeleele) Demeles. efe[Jejerue efJeegledo eye Lees [emee keceerpeemle kes uee
lejer Fueske^e@v e eJeen ceesee eceeCeele yeouet Mekelees. ee GHekejCeeee JeeHej
^eeqv Pemjee Deeieceveeveblej iesuee efkeleske Je<eeHeemetv e keeueyeee Peeuee Deens.
(Heene [eees[)
ef^iej : yebogkeelr etv e ieesUer megCeeeer eefeee efkebJee mHeeske GHekejCeeee mHees
Ie[Jetv e DeeCeCeeee eefeesuee keeee&eqv Jele kejCeejer eCeeueer. efHemlegue leueer eCeeueerr
eeefc ekeer (ces ke@efv ekeue) mJeHeeeer Demeles lej DeleeOegefv eke D em$eebceOes leer
138
Fueske^e@efv eke mJeHeeeer Demeles. leer otjJevener keeeee& qv Jele kejlee els es.
ef^H eue Hee@Fb : keesCeleener HeoeLee&ee Jeeet, Je Je Ieve ee eflevner DeJemLee
pee leeHeceeveeJej DeeeCf e oeyeeJej meblegueeJemLesle jenleele, les leeHeceeve. HeeCeeee
ef^Heue Hee@Fb 273.16 kesefuJnve leeHeceeveeJej DeeefCe 611.2 Heemkeue oeyeeJej
Deens. (Heene HeefjefMe)
ef^ efMeece (T) nee[^espeve cetueJeeee efkejCeeslmeejer mecemLeeefv eke,
Jemlegceeveebke 3, eeee DeCegieYee&le 1 eese@v e DeeefCe 2 vet^e@v e Deensle. yeere
keCeeslmeej (DeOee&et 12.3 Je<ex) nesTve eees nsefueece-3 ee DeCetle Heeblej
nes les. jemeeeefv eke iegCeO ece& nee[^es peveese Deensle, efP ebke meuHeeF&[ ee
Hee@mHee@jceOes ef^efMeeceeer mebegies efcemeUtv e mJeebekeeefMele mebegies leeej kejleele.
YeefJe<ekeeUeleerue efv eebef$ ele DeCeg mebceeruev e DeCegYeeele, cenJeHetCe& JeeHej
nesCeemeejKee Deens. (Heene [egsef jece)
efyeke efmeb eve (ef[^H e Fefj iesMeve) LeWyeeL eWyeeves HeeCeer ele#e Pee[eee cegUebee
ke#esle, leebee iejpeseceeCes, keceer oeyeeves, meceeceeCeele osCes cnCepes `efyeke
efmebeve' nese. efyeke efmebeve mebeeceOes Fuesefke^ke ceesj, HebHe, ieeUCeeb$eCee,
cegKeJeeefnveer, GHecegKeJeeefnveer, ue@jume, ef[^Heme& Je efv eeb$eCe Pe[Hee ee Iekeebee
meceeJesMe Demelees. efyeke Heleerv es HeeCeeeer megceejs 60 les 66 kekes yeele
^s[ efj uess[ Fbuesk e egDeue ee@H eea jeF&dme (erDeejDeeeHeerSme) ee
meb% esee Deeee#ejebJeve leeej kesuesuee Meyo. JeeHeejeee peeieeflekeerkejCeeee
DeesI eele Deves ke ekeejee GHeYeesie ceeue ceeveJeefv eefce& le Demeueees Oeeveele
Deeues. leeee GlHeeoveemeeer JeeHejues peeCeejs leb$e%eeve lemese GlHeeoveHele
Je eefeee ee Deveske e%eeJebleebee yeewefke efkeceesletv e meekeej Peeuesuee Demeueeves
lee JekeleeReer, ieebeer Jee mebmLeebeer leer e%eepeve mebHeeer jles. eflees j#eCe
kejCeemeeer mJeeefceJenkekeemebyebO eeres efv eece Je keeeos eebeele peieYejele
meceevelee nJeer ee GsMeeves peeieefleke JeeHeej mebmLesv es leemebyebO eeree kejejeee
cemegoe leeej kesuee. meJe&mebceleerv es Peeuesuee ne kejej ef^Hme De@eercesv ee veeJeeves
DeesU Keuee peelees. leevegmeej DeeHeuee osMeeueener 2005 meeueeHeemetv e veJee
Hesv keeeoe Debceueele DeeCeeJee ueeieuee.
nesle DemeueecegUs GHeueyOe HeeCeeletv e De[ere les leerv eHe peemle #es$e efmebeveeKeeueer
esles. efHekeebceOes leCeeeer Jee{ nesle veener; leecegUs GlHeVeele 20 les 30 kekes
Jee{ nesles. efyeke Heleerletv e HeeCeeyejesyej pesJne efJeeJe Keles efHekeeme efoueer
peeleele, lesJne leeme `Heef&iesMeve' Demes cnCeleele.
139
[ke eewk eesv eer efkebJee ieesue HeeFHe. eJeener HeoeLe& JeenCeemeeer GHeeesie
kejleele. lemes e Hegueeee Heleer v es HeeCeer JeenCeeme De@keJee[ke cnCeleele.
efJepesee leeje Fleeoer Deveske GHeeesieer ieeser jmleeee Keeuetv e vesCeeme meeqJn&me
[ke Demes cnCeleele. Leb[ nJee meYeeie=nele vesCeeNee HeeFHeuee SDej kebef[Mevees
[ke cnCeleele.
[yuet[yuet[yuet (www) : Jeuu[ JeeF&[ Jesye ee Fbepeer meb% esee
Deeee#ejeb Jev e yeveuesuee Meyo. ner eCeeueer peieYejeleuee Fbjv eseje
Skeceskeeb Meer pees[uesu ee efueefKele lemese keeeJe ceeOeceeleerue ceeefnleeree
eeb[ meee GHeueyOe keve osles. Skee cepekegjeMeer efv eieef[le ogmeje DeeefCe
ogmejerke[s meeJeuesuee cepeketjner ee JesyecegUs menpe efceUt Mekelees.
[eGveueesef[bie Fbjvesee JeeHej keve F-cesueejs efkebJee mebkeslemLeUeJeve
efceUJeues uee cepeketj efe$es, OJeefv eHeerle efkebJee efe$eHeerle DeeHeuee mebi eCekeeJej
GlejJetv e IesCeeeer eefeee.
[eTve efmeb[^esce iegCemet$eebceOeerue oes<eecegUs GodYeJeCeejer Ske efJeke=leer. pee@v e
[eTve ee Fbepe [e@k ejeves eeee MeesO e ueeJeuee. eeceOes 21 eceebk eeee
iegCemet $eeeer pees[ er
DemeCeeSsJepeer leerv e
ieg Cemet $es Demeleele.
leeee eYeeJeecegUs
Mejer j jev es l ener
keener efJ eke= leer
G lHeVe nesl eele.
es nN e e ee r,
efJeMes<ele [eseebeer
sJeCe JesieUer nesles.
Deekeuev eMekeleer leerue kecelejlesHees er ceefleceboHeCeeeer ue#eCesn er Dee{Uleele.
ee efJeke=leeres efv eoeve ieYe&HetJe& eeeCeerletv e nesT Mekeles.
[eie ueeJeCes (meesu[efj bie) Oeeletes oesv e legke[s leebeeceOes menpe efJeleUt
MekeCeeNee eflemeNee Oeeletee eJeen mees[tv e pees[tv e ekeCeeeer eefeee. eeueee
[eie ueeJeCes Demes ner cnCeleele. eemeeer JeeHejCeele esCeejs efceeOeelet oesv e
ekeejes Demeleele. keLeerue Je efMemes eebes efceeCe DeeefCe leebyes Je eeboer efkebJee
pemle eebes efceeCe. Heefnues efceeCe pesL es peemle cepeyegleereer pejer vemeles lesL es
JeeHejleele. Goe. efJeegle eJeener leejebes pees[ Jeiewjs.
[ece, nsvjer keeue& Heerj (1895-1976) `kes' peerJevemeJeeee
MeesO eeyeue F& . S. [es F& meer eeb eemeceJesl e peebv eer 19 43 meeueee
JewekeMeem$eeleuee veeys esue Hegjmkeej efceUJeuee les [sv ceeke&es peerJejmeeeveMeem$e%e.
[eePesvene@H ej, eesneve (1943- ) ekeeMemebMues<eCeeee eefeels e ceOeJeleea
Yetefcekee JeJeCeeNee Skee eefL eveebee mecetneee mecee DeCegye jevesee [e
ueeJeueeyeue peebv ee 1988 meeueee jmeeeveMeem$eeleuee veesyesue Hegjmkeej
jesyes egyesj DeeefCe ne&ceg efceMesue eebee yejesyejerv es osCeele Deeuee les pece&v eeres
jmeeeveMeem$e%e. leeb v eer peeJej mebM eesO eve kes ues lee eefL ev emecetn euee
ekeeMemebMues<eCeeee ieeYee ceeveues iesues Deens.
[eeveecees Jeerpe efv ecee&Ce kejCeejs
GHekejCe. leebyeeee leejebes efJeefMe
Heleerv es kesuesues YeW[esUs (Ske efkebJee
D ev es ke), uees n eg b yeke #es $ eele
efHejJeueeJej Jeerpeefveefce&leer nesles. meesHes
G oenjCe cnCepes og eekeer
meeekeueeruee ns essKeeveer GHekejCe
eekeeuee ueeJeueecegU s eeeJej
ieleerv es efHejles Je je$eeree JesUer efoJee
ueeJeCeeme GHeegkele jles. (Heene
peefv e$e)
140
[eeveesmee@j (cenekeee mepeerJ e) : He=L JeerJej eeeerve keeUer peJeUpeJeU
mee[slesje keeser Je<ex DeefmlelJeele Demeuesueer cenekeee mejHeeCeeNee eeCeebeer
epeeleer. HetCe& Jee{ Peeuesuee keener [eeveesmee@j eeCeebee Deekeej eeb[ Demetv e
leebes Jepeve neerHes#ee 10 He DeefO eke nesles . les cesmeesPeesFke keeueKeb [ele
D eoceemes 20
kees er Je<ee HetJ eea
eLece DeefmlelJeele
D eeues D eeef C e
megceejs 6.5 keeser
J e< ee &b He tJ ee a
He= L Jeerl eueeJev e
v eenerm es Peeues .
leeb ee Demlebiele
nesCeees veke keer
keejCe cee$e
Depetv eHee le %eele
veener. eebee Deekeej efJeefYeVe Demetv e leebee peerJeveMewueerlener efJeefJeOelee nesleer.
De@Hesesmee@jme, ef[Huees[eskeme Je eej@v eesmee@jme ee Deeflecenekeee [eeveesmee@me&ee
ecegKe epeeleer DeefmlelJeele neslee. De@Hesesmee@jme Je ef[Huees[eskemeeer Gbeer Devegeces
24 Je 27 ceerj SJe{er eeb[ nesleer. eebee DeYeeme Je leeJejerue mebMeesO eve
ee eeCeeb ee peer Jee<cemJeHeeleerue oeb le, ne[s, Deb[ er D eMee DeefM ceYetle
DeJeMes<eebJeve kejCeele esles.
[eeyesefme FeqvmeefH e[me melele leneve ueeieCes Je peemle eceeCeele ueIeJeer
nesCes ner ee jesieeeer ue#eCes Deensle. Jne@meesesefmeves veeJeeee mebesjkeebee DeYeeJe
ns ee jesieees Ske keejCe Deens. (Heene ceOegcesn)
[eeece Ske ekeejes SkeHesMeer met#cepeerJe MewJeeue. ee HesMeeres DeeJejCe
efmeefuekeeb es yeveuesues D emeles DeeefCe leeeele efJeefJeOe Deeke<e&ke, ve#eerk eece
Demeles; HesMeeres Deekeejner efJeefJeOe Demeleele.
[eees[ keeeveUer ceOes O eveee DeeefCe $eCeee ner oesv e Dees Demeuesues
Fueske^e@efv eke GHekejCe cnCepes [eees[. eeceOes DeOe&Jeenke DeeefCe mHeefkeer
iegC eOeceeee JeeHej kejleele. Pn peb keMev emen efkebJee Pn peb keMeveefJejnerle
[eees[ceOes DeOe& Jeenkeeb ee ef JeMes <e iegCeOecee&ee JeeHej kejleele. leecegUs
pebkeMevejnerle [eees[ ekeeMe, leeHeceeve, efJeegled#es$e eebeeMeer mebJeos ve#ece Demeles.
lej Pn pebkeMevemenerle [eees[ efJeegleeJeeneuee Hekele Skeee efoMesv es eJeenerle
kejlees. leecegUs leeee GHeeesie Ske eqmJee, Jnesuspe JnsefjSyeue keHe@efmevme,
Ske ekeeMe eesle, Jnesu spe jsi eguesj efkeb Jee ekeeMeTpexes efJ eegleTpexle
Heeblej kejCeejs meeO eve cnCetv e kejleele.
[eeesH ebme Dee@H e Deuesk ePeebef[^ ee (eflemejs Meleke) ieefCeleeee DebkeMeem$e,
[eeesHebme meceerkejCes (SkeIeeleer Deef v eOee&e&) ee MeeKeeble leev es cenJeHetCe&
eesieoeve kesuesues Deens. `DejLecesefkee' ee leeee ebL eele yeNeee DeefYeveJe
Heleer Je efv e<HeeeRee meceeJesMe kesuesuee Demetv e ieefCeleele eleerkes efkebJee mebkesle
efevn JeeHejCeeme leeves DeejbYe kesuee.
[eefJ e&ve, eeume& je@ye& (1809-1882) efyeef Me efv emeie& DeYeemeke. Gleebleer
efmeeble ee peveke. SeSceSme efyeieue ee penepeeletv e He@efmeefHeke cenemeeiejeee
DeefleHetJexke[erue eJeemeele, Keeme keve
ie@ue@ He@ iee@ me yes ebpeJeU leeves kesuesuee
meJex#eCeeletv e efceUefJ eues uee efv e<ke<ee Jej
DeeOeeefjle `Dee@v e o Deesefjpeerv e Dee@He mHesme rpe
- yeee efcevme Dee@He ve@ejue efmeueskeMeve' ne
ebL e efuentv e Gleebelf eefmeevle ceeb[uee. `o
ef [meW D ee@ He ce@v e' ee ebL eele leev es
JeevejebHeemetv e ceeCetme kemee Gleeble Peeuee
eees JeCev& e kesues Deens.
[euve, pee@ve (1766-1844) efyeefMe Yeeweflekelep%e Je jmeeevelep%e.
leebv eer efJe%eev eeee efJeefJeOe #es$eebceOes mebMeesO eve kesues. Jeeee keCemJeHeeefJe<eeer
leebv eer mebM ees O eve kes ues DeeefC e DeCege fme ebl e ceeb[uee. ee efm eeb leecegUs e
Jemlegceeveeee De#eelesee efv eece, meb egieeleerue D eCetee eceeCeeee efv eefele
iegCees ej efmeeble (uee@ Dee@He [sefHeves eHeesMe&v e) yengiegCees ejere efmeebl e (uee@
Dee@ He ceefuHeue eHeesMe&v e) MeesO eues iesues. 46 Je<ex ojjespe nJeeceeveeefJe<eeer
veeWoer sJetv e leebv eer nJeeceeveeefJe<eeke Hegmleke efueefnues. jbieebO eUsHeCeeJej mebMeesO eve
kejCeejs les peieeleerue Heefnues Meem$e% e nese. les mJele jb ieeOeUs Demeueeves
leebv eer leeefJe<eeer ceesueees mebMeesO ev e kesues.
[ebyej (efyetcesve, ej) keesUMeees ke=ef$eceefjlee pJeueve keve efkebJee
Keefv epelesueeleerue Gjuesuee eesL ee cnCetv e efceUCeeje keeUmej jb ieeee pee[mej
nee[^eskeeye&v eegk ele HeoeLe&. jmleees yeebO ekeece kejleevee, efJeceeveleUeJejerue
OeeJeHeee leeej kejleevee, OejCes yeebO eCeemeeer ee efeke HeoeLee&ee meje&me
JeeHej nes lees. [ebyejeee L ej peuejesO eke, O Jeefv eMees<eke, O egefuekeCe jesO eke,
keener eceeCeele G<CeleejesO eke D emelees.
ef[Pesue lesue keee Keefv epeles ueeJej eefeee keve efceUefJeuesues FbO eve
lesue. yeme, ceesejer, jsuJes Fbefpeves, penepes ee Jeenlegkeeree meeOeveebceOes lemese
Deew eesef ieke #es$ eele peefv e$es eeueef JeCeemeeer, Mesl eer JeJemeeeele HebHemes
eeueJeCeemeeer, leeee JeeHej neslees. leeeeleerue iebO ekeeee DebMeecegUs leeee
pJeueveeletv e meuHej [eeekemeeF[ ne neefv ekeejke Jeeet leeej neslees.
141
ef[Pesue, [e@uHe (1858-1913) Fueske^e@efv eke efmHeve DeeefCe Hee@efPe^e@v e ee cetueYetle keCeebee DeefmleJeeeb metleesJeee
nJesyejesyejes efceeCe kesJeU oeye osTve ef[j@ke eebv eer ceeb[uesuee Skee efmeebleele kejCeele Deeues nesles. cetueYetle keCeebee
Hes JeCeeNee keee&eeeee MeesO e ueeJetv e JeeieCegkeerceeieerue keejCe oMe&efJeCeeje Ske ieefCeleere efmeeblener leebveer efJekeefmele
leeJej DeeO eeefjle ef[Pesue lesueeJej keee& kesuee neslee.
kejCeeNee eb$eeee MeesO e ueeJeCeeje pece&v e
Meem$e% e. Hes ^ e su eJej eeueCeeNee ef[Me De@vsvee efJeegledlejbieebes DeJekeeMeele efkebJee nJesle e#esHeCe kejCeemeeer
Fb efpeveeHes# ee ee Fbef peveeeer keee&H eleer efkebJee leebes enCe kejCeemeeer JeeHejCeele esCeejs SKeeee yeMeermeejKes efomeCeejs
JesieUer Demeles. meeOeve. jsef[Dees Je efe$eJeeCeer pesL etv e keee&eceebes emeejCe kejleele lesL es oesv ner
ekeejes De@v sv ee efkebJee DeekeeMeke DeeJeMeke Demeleele. IejebceOes e#esHeCe
ef[Pesue Fbp eerve FbO eve DeeefCe nJesee pJeeueeeener efceeCeeJej oeye osTve les enCe kejCeemeeer Skeee ekeejee DeekeeMeke DeeJeMeke Demelees.
HesefJeues Demelee ns Fbpeerv e keee&jle nesles. leeme DeblepJe& ueve Fbpeerv e Demesner
mebyeesO eleele. DeefleoeyeeKeeueeer nJee FbO eveeuee Hesef Jeles Je G <ceeieeflekeer ef[m^esH eer (Heene mveeet #eerCelee - cemkeeguej ef[m^esHeer)
(Leceex[eeve@efceke) eeevegmeej ns Fbpeerv e keee& kejles. Hes^esue Fbefpeveele FbO eve Je
nJes es ef ceeCe HesefJeCeeme mHeeke& Hueie ueeielees; HeCe ee Fbe fpeveele kes JeU [erSveS mepeerJeebee DeeveJg ebefMeke iegCeOeceeee DeejeKe[e meebkesefleke mJeHeele
oeyeeKeeueerue nJee les keee& kejles. meeJetv e sJeCeejs peerJ ejmeeeve. Hee@mHes , [erD ee@eqkemejeeyeespe ner Meke& je Je
efH eefj efce[erv e efkebJee Hegjer v e yesme eeee
ef[Heuesk eMeve MeyoMe DeLe& mejU ceeie& mees[tv e efoMee yeoue. efekesee meboYee&le mebegieeee Ske jsCet ee cenekeee jsCetee
ye@ Jej eW[ t DeeueeJej Ske Ieke D emelees. Demes Ieke
leeee efoMesle nesCe je yeoue. SkeeHeeesHee Ske pees[tv e yeveuesuee oesv e
mLeeHele Meem$eeee meboYee&le meeKeeebee efceUtv e [erSveSee jsCet neslees.
JepeveecegUs oes v e KeeyeebJ ej ee oesv e meeKeee og Hes[er JesCeermeejKee
D eeOeej D emeuesu ee yeerc e SkeeJej Ske meefH e&u eekeej Ieeele
Keebyeeee HeeleUeree Keeueer JeUuesuee Demeleele. leecegUs ee jsCetuee
PegkeCes. lees ogns jer ieesHeeee, [yeue nsefu ekemeee
D eekeej eeHle nesl ees. eeee
ef[ceejes eces e (ef[ceeme& efLeDejce) meomeled mebKeebee keeser kee{Ceees meeKeUer Jejeru e Iekeeb ee eceJeejer le
ecese, pej z = x+iy ner meomeled mebKee OegJeere Heele, z=r (cos + pevegkeeb ee meee Demelees . eeleerue eej
isin ) DeMeer ceeb[ueer lej yesme Iekeebee DeeHeeHemeeleuee efJeJeef#ele
zn = [r(cos + isin )] n = rn (cos n + isin n ), n ee meJe& pees[ CeerH eeeer leeej Peeues uee oesv e
Heefjcese efkebceleeRkeefjlee ns mele Deens. meeKeee Deueie Peeuee keer veJeerv e jsCetee GlHeeoveemeeer DeeJeMeke leer
scHues, meeee leeej neslees.
ef[ceeie&vees efveece (ef[ceeie&vme uee@p e) A Je B mebeebes A' Je B' ns
HeefjHetjke IesTve Devegeces A Je B ee mebe is e DeeefCe so eeb es HeefjHetjke Iels eueeJej [erSveS efH ebiej ef ebefbie Ske leb$e, eecegUs eleske Jekeleer le Demeuesuee
Devegeces les A Je Bee HeefjHetjkeebes so Je mebe is e esleele, eemebyebOeeres efv eece.
(1) (A H B) 1 = A' G B'
(2) (A G B) 1 = A' H B'

ef [j@k e, Hee@ue De@ef [^ eve cee@j er me

(19 02-1984) 19 33 meeuees
Yeewefl ekeMeem$eeleerue v eesyesue Heeef jlees ef<eke
efJepesles. efyeefMe ieefCelelep%e. leebv ee ns
Heeefjleesef<eke SefJe&v e eeBef[iesj eebeeyejesyej
os Ceele D eeues. leebv ee ns Heeefjleese f<eke
Deeeq CJeke efmeebleeee veJee GlHeeoke
mJeHeeee MeesO eemeeer eeHle Peeues.
142
Keeme [erSveSee eceeee MeesO e Iesleuee peelees (leHeeme kesuee peelees). eemeeer
Hee@efu ecejspe meeKeUer eefleef eesv es [erS veSee Keeme eceebeer Jee{ kesueer peeles
DeeefCe leebee keueesv e yeveJeuee peelees . JebMeeJeU yeveJeCeekeefj lee DeeefCe
iegv nsieejebv ee DeesUKeCeemeeer eeee GHeeesie neslees. (Heene [erSveS, Hee@efuecejspe
meeKeUer eefeee)
[ererSe ([eejsk e t nesce) [ererSe cnCepes ele#e legceee oejer/ Iejer
DeMeer emeejCe mesJee Deens. Yeejle mejkeejves 16 ef[meWyej, 2004 meeueer ee
mesJ esuee megJeele kes ueer. ner mesJee ceesHele Deens. eele 33 erJner Jeeefn vee
DeeefCe 12 jsef [Dees keW ceesHele Heneeuee Je Sskeeeuee efceUleele. ee meeNee
Jeeefnv ee GHeeneceeHe& le emeejCe mebo sM e D eeHeueeHeel e Heesnes eJeleele.
DeekeeMeJeeCeer lemese keener Keemeieer meb mLee er Jneree [ererSe mesJee osle
Deensle.
[ererH eer `[smke e@He HeeqyueefMebie' ee Fbepeer meb% eses Deeee#ejegkele ueIegHe.
kesJeU Ske Iejiegleer mebieCeke DeeefCe uesPej efevj eebee JeeHej keve meeefnle
ekeeMev e kejCeeeer Ske eef eee. Skeee peeieer yemetv e uesK eve, mebHeeove,
cegefleMeesO eve, lemes e He=eespevee kejCes ee leb$eevegmeej meeOe nesles. cepeketj
DeeefCe efe$es eeb eer megboj jevee keve Hegmlekeeeer efkebJee efv eelekeeefuekeeeer
Heeves leeej kejCesner ee leb $eeves meeOe nes les. ee leNnsv es leeej kesuesues Heeve
`Dee@Hemes' (eefleHe) cegCeemeeer Les HeeJelee esles. (Heene mebieCeke)
[er[erer ([eekeueesj es [eeefH eveeF&ue ^eekeueesj esFLesve) HeeCeele ve
efJejIeUCeejs Ske meJe&meeO eejCe keerkeveeMeke. eeee JeeHej Mesleeleerue keerke,
ceeMee, TJee, [eme DeeeCf e Flej neefv ekeejke Jee jesieemeejke keerkeebee veeMe
kejCeemeeer ceesee eceeCeeJej kesuee peelees. leeee DeefleJeeHejecegUs, Meslepeefceveeres
eot<eCe Peeues Je les DeVemeeKeUelr e esCeeee Oeeskee efv ecee&Ce Peeuee Deens.
[ery eefiebie mebieCekeeuee DeeHeuee Fsv egmeej keeceeuee ueeJeCeemeeer peer
Dee%eeJeueer leeej kesueer peeles, leer efv eoex<e kejCeemeeer leeleerue egkee kee{tv e
ekeCeeeer eefeee. DeMee egkeebv ee efkebJee oes<eebv ee `yeie' cnues peeles. cnCetv e
les kee{tv e ekeCeeeer eefeee ner `[eryeefiebie'.
[s, MebYegveeLe (1915-1985) Hekeer
cnCepes kee@ueje ee jesi eeJejeru e peeb ee
meKees ue mebM eesO eveeeer oKeue peieev es
Lees [erH eej GefM ejeves e Iesleueer D emes
Yeejleer e ef Jeke= efl elep%e. kee@ ueje ee
jesieeeer ueeieCe Skee peerJeeCetv es Glmeefpe&le
kes ues uee efJ e<eecegU s nes les ns leebv eer e
leHeMeerueJeej eeesieeDebleer oeKeJetv e efoues
nesles. ee efJe<eees mJeHener leebv eere efJe<eo
kesues nesles.
[sk em^ esp e meejKeses Ske He. eees jemeeeefv eke met$e iuegkees pe meejKese
Demeles (C6 H12 O6 H2 O) . HeCe leeleerue DeCetbeer pees[Ceer Jesieee ekeejeer
Demeles. leecegUs jsCetee ef$eefceleer jevesle Hejke He[lees. iuegkeespe eceeCese jbie
Je Jeemenerv e Heeb{jer HeeJe[j, HeeCeele iuegkeespeHes#ee peemle efJejIeUles, Je leeee
GHeeesie HeoeLeeeer iees[ er Jee{efJeCeekejlee lemes e meueeFveee eJeCeele
Mekel eerJeOe&ke cnCetv e kejleele.
[se yesme Skee efJe<eeemebyebO eeree efJemle=le eceeCeeleerue megmebIeefle ceeefnleeree
meben. mebieCekeeJej meeJetv e sJeuesuee [se yesmeceOet v e DeeHeueeuee nJeer leer
ceeefnleer lJeefjle efceUefJeCeeeer meese eele DebleYe&tle D emeles. efleeele efv ele
veJeerv e Yej Ieeuetv e leer DeeeeJele kejlee esles. [se yesmeceOes cepeketj, OJeveer Je
efe$e ee eflevner HeebceOeerue ceeefnleer Skeef$ele sJelee esles. ceeefnleeree mJeHeevegmeej
lemese efleee GHeeesieeee meesF&meeer [seyesmees efv ejefv ejeUs jeveeyebO e Deensle.
[sefyeS, Hesj peesmesH egme efJ eunsucegme (1884-1966) [eeHeesuemebyebO eer
lemese JeeetbceOetv e nesCeeNee #e-efkejCe Je Fueske^e@v eee efJeJele&v eemebyeOeeree ceewefueke
mebMeesO eveemeeer 1936 meeueee jmeeeveMeem$eeleuee veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs
Decesefjkeeefv eJeemeer [e Meem$e%e. Deeee@efv eke eJe DeeefCe mHeefkeebee mebjevesee
DeYeemener leebv eers kesuee.
[scuees mebKee pee mebKesee Debkeebes [eJee (L), ceOeuee (M) DeeefCe
GpeJee (R) Demes leerv e Debke ie Hee[lee esleele DeeefCe [eJee Je GpeJee
ieeleuee Debkeebeer yesjerpe ceOeuee ieele Skeoe efkeb Jee JeejbJeej esCeeNee
DebkeeFlekeer Demeles - L+R = M - efleuee [scuees mebKee cnCeleele.
pemes 165 . 1+5 6, Skeoe, 1776 . 1+6 7, oesv e JesUe;
329967 . 32+67 99 Skeoe.
726594 . 072+594 666 Skeoe. (Heene keeHejskej)
[sue, nsvjer n@ues (1875-1968) ceppeelebletbceOetv e mebJesovee peeleevee
nesCeeNee jemeeeefv eke eefeeebefJe<eeeree ceewefueke mebMeesO eveeyeue Deeses ueesSJeer
Dee@ es uesJner eeb ee meceJesle F.me. 1936 meeuees peerJeMeem$eeleerue vees yesue
Heeefj leesef<eke efceUefJeCeejs Fbepe Mejerj Meem$e%e.
[sJ eeefveeve He=L Jeeree Deeeg<eeleerue 41 keeser les 35 keeser Je<eeHetJeeaHeeleee
keeueKeb[. Fbiueb[ceOeerue [sJnve ee HejieCeeleerue Skemecetj esL eerue Peeuesuee
DeYeemeeletv e ee keeueKeb[eeer ceefnleer Peeueer. cnCetv e eeme [sJeesefv eeve ns veeJe
efoues. ee keeueKeb[eleerue Gleebleerle ceeMeebv ee Heee Hegtv e les peefceveerJej eeuet
ueeieues Je eleg<Heeo eeCeebeer GlHeeer Peeueer. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
[sJ nueHeceW DeB[ Spegk esMeveue kecegefvekesMeve egefve ([sk et) F.me.
1983 meeueer Yeejleere Debleefj#e mebMeesO eve mebmLesv es ee mebmLeseer mLeeHevee kesueer.
Deblejer#e leb$e%eeveeee GHeeesie keve efMe#eCe Je efJekeemeeee #es$eele keece
kejeeee GsMe. me@sueeF& Fvm^keMeveue sefueeqJnpeve SkemeHesefjceWeer (meeF&)
peyeeyeoejer mHesme De@eqHuekesMeve meWj (me@ke) ee mebmLesJej nesleer. ee DevegYeJeeJeve
keeecemJeHeer keee&ece leeej kejCeeje ie leeej kejCeele Deeuee.
meOee PeeyegD ee (ceO eeosMe) efpeueele GHeeneOeeefjle mebosMeJenve eb$eCee
143
keeee&eqv Jele Deens . Fb efoje ieebO eer je^er e ceg kel e efJ eeeHeer eee menkeeee& v es
efJekeemeeee keee&eceeeber eefmeer osle Deensle. (Heene Fees)
[seqJ nmeve, eqk euevve pes. (1881-1958) mHeefkeebkejJeer nesCeeNee
Fues ke^e @v eee efJeJele&v eeee MeesO e ueeJetv e leeeesies mHeefkeebee jeves efJe<eeer
mebMeesO eveemeeereer Ske veJeer eCeeueer efJekeefmele kesueeyeue pee@pe& Heer. Lee@cemeve
eeb ee meceJesle 1937 meeuees Yeewe flekeMeem$eeleerue veesyesue Heeef jleesef <eke
efceUef JeCeejs Decesefjkeve Meem$e%e.
[sJ ner, nces (1778-1829) efJe<eejer Jeeetbee DeefmlelJeeeer DeeieeT
metevee osTve KeeCeerleerue keeceieejebes j#eCe kejCeeje mebj #eke oerH e efJekeefmele
kejCeejs Fb epe jmeeeveMeem$e%e. mebeg ieeb ceO eueer cetueJes Jesi eUer kee{lee
esl eele D emes eefleHeeove keve efJe egleOeejsee meneeeves leeb v eer Hees@M e Je
mees[e ee meb egieeb letv e Hees@ efMeece Je meesef [ece JesieUs kee{ues. keueesefjve ns
veeJe leeb v eer e megeJeues. v eee^me Dee@ke meeF[ cnCepes nemekeejke Jeeet
leebv eere MeesO euee.
[sefmeyeue (dB) OJeveer, DeeJeepeeee leerJeleses ceespeceeHe kejCeees Skeke.
(Heene OJev eereot<eCe)
[sncesu, nevme peer. (1922- ) Deeeve ^@He leb$eeee MeesO eeyeue JeesuHeieeBie
HeeTue DeeefCe vee@ce&v e j@cemes eebeemeceJesle 1989 meeueee YeeweflekeMeem$eeleerue
vees yesue Hegjmkeej ef ceUefJ eCeejs Deces efjkev e Meem$e%e. veteqk eueDej keJ ee[^Heesue
jsPeesv evmeee MeesO ener leebv eer ueeJeuee.
[Wiet HeuesefJeJeeejme ee efJe<eeCetbee ueeieCeercegU s nesCeeje Ske mebmeie&peve
jesie. Sef[me Fef peHer ee [emeebee ceeOeceeletv e ee ef Je<eeCetbee emeej neslees.
jesieeuee Deeeveke leeHe eslees, leerJe [eskesogKeer, mveeet Je ne[eb ee meebO eele
Demee Jeso vee nesleele. Mejerjeb leie&le jkelem$eeJener neslees. ner ue#eCes meeOeejCe
5-6 efoJeme jenleele.
[es F & meer, S[J e[& De@ [ su eye&
(1893-1986) peerJeveme Je
`ke'ee jemeeeefv eke jeves ee MeesO e
ueeJeueeyeue nsv jer [ece eeb ee
meceJesle 1943 meeuees peerJeMeem$eeleues
v eesy es ue Heeefj leese f< eke ef ceUef JeCeejs
Decesefj keve JewekeMeem$e%e.
[esk e eeJejeer lJeee (mkeeuHe) MejerjeJejerue Flej Yeeieeleerue lJeesHes#ee
[eskeeeJejeer lJeee DeefO eke pee[ Je lee Demeles. lJeesle nsD ej Hee@efuekeume,
mJesoebL eeR es eceeCe efJeHegue Demeles. eecegUs [eskeeeeer lJeee lesueke Demeles,
FLes Ieece peemle eslees Je kesmeosKeerue YejHetj GieJetv e [eskeeeJej oe le leeej
nesTve Tve-HeeTme Leb[er eeHeemetv e [eskeeees j#eCe nesles.
[es ceeike, ies Nne& [& (1895 - 1964) Jew ekeMeem$e ef keb Jee
Mejer jjeveeMeem$eeleerue 1939 meeuees vees yesue Heeefjleesef< eke efceUeuesues pece&v e
Jew% eeefv eke. leeb v eer MeesO etv e kee{uesu ee ee@ v ese fmeueee peerJeeCete fJejes O eer
Heefj Ceeceebmeeer ns Heeef jleese f<eke os Ceele Deeues. leebv eer keke& jesie Deeef Ce
#eejes ieeefJe<eeer osKeerue KetHe mebMeesO eve kesues.
[e@. Hebp eeyejeJe os MecegKe ke= <eer efJ eeeH eer mLeeHevee 1969, Dekeesuee.
efJ eeeHeereb leie& le, veeieHetj, D ecejeJeleer , Jejesje esL eerue ke=<eer ceneefJeeeuees,
Dekeesuee es L eerue ke= <eer D eefYeeebef $ekeer, Heuees eeve, JeveerkejCe DeeefCe ke=<eer
ceneefJeeeuees keee&j le Deensle. Dekeesuee esL es HeoJeg ej Je Flej efkeeCeer
HeoJeerHeeleee efMe#eCeeeer meese. efJe eeHeereee ke= <eer mebMeesO ev e keW elet v e,
mebMeesO eve lemese efM e#eCe, efJ emleej mesJ ee jeyeefJ eleevee keesj [Jeent efH ekes ,
HeerkeHeleer D eeefCe Mes lekeNeeb ee mecemeebke[s ue#e efoues peeles. efJeoYee&l eerue
Meemekeer e mebMeesO eve keW D eeefCe ke=<eer efJeeeuees, Keepeieer meb mLeebeer ke= <eer
efJ eeeuees Je ceneef Jeeeuees efJ eeeHeereee keee&ke#es Keeueer esleele. esL eerue
meb Mees O eveees Heefuele cnCepes, keeHetm e, pJeejer, YegF &cet ie, letj , njYeje F.
efH ekeeb es v eJeer v e JeeCe.
[e@. yeeUemeensye meeJeble ke=<eer efJ eeeHeer mLeeHevee 1972, oeHeesueer, efpe.
jlveeefiejer. efJeeeHeerele ke=<eer, HeMegMeem$e, celmeMeem$e efJe<eeemebyebO eeres efMe#eCe,
mebMeesO eve Je efJemleej efMe#eCeeeer lemese ke=ef<eHeoefJekee, HeoJeerHetJe& DeeefCe HeoJeg ej
DeYeemeeceeeer meese. Mesl eer JeJemeee Je JeJemL eeHeve ee efJe<eeeee HeoJeer
DeYeemeecener GHeueyOe. veejU, megHeejer, cemeeueees HeoeLe& Je ceemes ee ieeseRee
mebMeesO eveeJej esL es eecegKeeves Yej efouee peelees. efJeeeHeereves efcejeereer `keeskeCe
efeje', Deebyeeeer `jlvee', `efmebO eg', Yeeleeeer `meeeer' (mebk eefjle), keepet
`JeW ieguee& 4, 5, 6', veejUeeer `yeeCeJeueer', lemes e oeueef eveer, peeeHeU,
kees kece, megHeejer ee megO eeefjle peeleer efJekeef mele kes uee Deensle. efJ eeeHeer eves
`Jew YeJe ef JeUe', `Hebkepe efeKeueCeer eb$ e', `vetleve D eebyee - Pesuee', `j#eke
jemeeeefv eke meeHeUe', keepetjme kee{Ceees eb$e F. DeJepeejs efJekeefmele kesueer
Deensle.
[e@efk ebie oesv e efkebJee Deveske DeJekeeMeeeves DeekeeMeele pees[Ceeee efeesmeeer
ne Meyoeeesi e kejleele. yeeseRee yeeyeleerlemege ne Meyoeeesi e JeeHejleele.
144
[e@ ce@ef ^k eme jebieesUeres efHekes pees[tv e pemes Ske meueie efe$e leeej kejCeele oeeee efv ejefv ejeee Pe[Heebee neueeeueeRee DeYeeme kejCeemeeer [e@Huej
esles leeeeceeCes MeeF&es efHekes pees[tv e Debke Je De#ejs eebeer eeflecee GceJeCeees HeefjCeeceeJej DeeOeeefjle GHekejCeebee JeeHej meesF&mkejjerlee kejlee eslees.

[e@ueer ieYee&ee keueesefvebiecegUs ner ceW{er pevceueer. meJe&meeceev ele: ceeoeres Deb[s
Je vejeleerue Megepebletee mebeesie nesTve ieYe& leeej neslees Je leeeer ieYee&Meeele
Jee{ nesTve cetue pevceeuee esles. HeCe [e@ueereer keLeee JesieUer! Skee cesb{eree
Deb[eeleer ue kes boef yeb ot
(iegCemet$eeee Ske mebe)
kee{t v e lee peeieer
ogm eNee ces b {er ee
Mejerjeleerue (mleveeleerue)
leb$e. mebieCekeeJejerue cepekegjeeer cegCeele leeej kejCeees Ske leb$e ee leJeeJej Hes M eer b ee kes b o ef y ebo t
DeeOeeefjle Deens. (ieg Cemet$eebes oesv e mebe)
Ieeuetv e ieYe& leeej kesuee
[e@Huej Heefj Ceece ([e@Huej FHeske) eejCeeee eesle DeLeJee efv ejer#eke ee Je ieYee&Meeele Jee{Jeuee
HejmHejebleerue leewueefv eke JesieecegUs eejCeeeer JeejbJe jlee yeoueuesueer Demeueees ceespeceeHe Deeef Ce [e@u eer ee pev ce
efv ejer#eke kejlees. DeMee yeoueuesuee JeejJb eeejf lesee HeefjCeeceeuee `[eH@ uej HeefjCeece' Peeuee. [e@. ef Jeueceg
D eeef Ce leeb ee
meeneekeebv eer ne eeesie 1997 meeueer eLecee ceesee memlev e eeCeele eMemJeer
keve oeKeJeuee DeeefCe ceeCemeeble Demee eeesie kejlee esF&ue kee, eeyeue
Glmegkelee efv ecee&C e Peeueer. HeCe D eveske eeesieeb v eblej [e@u eer pevceueer DeeefCe
leevebl ejner efleee Jeeeyeue Je D eejesieemebyebO eer Deveske eMve efv ecee&C e Peeues
cnCetv e ceeCemeeble ee eeesieeJej yeboer Ieeleueer iesueer. [e@ueeruee veblej mebefO eJeele
Peeuee Je leer mene Je<ee&bv eer cejCe HeeJeueer. (Heene keueesefv ebie)

[egsefj ece (D) nee[^espeveee efv emeiee&le meeHe[Ceeje ogmeje mecemLeeefv eke,
leeee DeCegieYee&le Ske eese@v e Je Ske veg^e@v e Demelees leeuee D ee De#ejeves
mebyeesO eues peeles. eees meJe& jemeeeefv eke iegCeOece& HeeCeeeceeCese Demeleele. leeee
Dee@e qkemepeveyejesyej mebeesie Peeuee Demelee D2O ns pe[ HeeCeer leeej nesles.
efv emeiee&le meeHe[CeeNee nee[^espeveceOes leees eceeCe 0.015 SJe{s Demeles.(Heene
ef^ef Meece)
Demes cnues peeles. ne MeesOe ueeJeCeeNee mee.r pes. [e@Huej (1803 les 1853) ee
Jew% eeefv ekeees veeJe ee HeefjCeeceeuee efouesues Deens. ceeveJeer oeeee mHeboveebee,

145
{ie (keueeT[dm e) : HeeCeeee JeeHesee JeHeeblejeletv e leeej Peeues ues
ess ess peueefyebot DeeefCe ef ncekeCe O eejCe kejCeejs <e Hegbpekes. nJesl eerue
Oegef uekeCe ee JeHeeb lejeme ceole kejleele. Deves ke JeeleeJejCeere Yeewef ekeere
eefeeebceOes efJ eef JeOe ekeejes {ie ef v ecee&Ce nesleele. efn ceJe<ee& Je, Hepe&v e,
ieejebee Je<ee&J e F. Deves ke DeefJ e<keej Jesi eJesieee ekeejee {ieeb ceg Us
DeeHeueeuee D eveg YeJeeeuee efceUleele.
lel#eefCeke efk ebcele (Fvmbes fveDeme Jn@uet) eefuele HeefjceeCeeeer lee #eCeeeer
efkebcele. pemes Jesie, eJesie jeefJeke keeueeee #eCeer kee{eJee ueeielees. Heueeee
leeee eueHeoebmebyebO eer ee lel#eefCeke yeoueeee oj cnCepes lee Heueeee
ef Jekeueebk e
leCeveeMeke (efJ e[ermeeF&[) cegKe efHekeele DeveeJeMeke JevemHeleer GieJeleele.
leebv ee leCe Demes cnCeleele. ee leCeebeer Jee{ nesT vees cnCetv e pes jmeeeve
HeJeejleele les leCeveeMeke. ns jmeeeve efkebJee leCeveeMeke cegKe efHekeeuee keesCeleerner
{ie HeJeejCeer / {ieeb es yeerp eejesH eCe (keueeT[ meeref[bie) : jemeeeefv eke
HeJeejCeer keve ke=ef$ece HeeTme Hee[Ceees leb$e. eele efmeuJnj Deeees[eF&[ ns
jmeeeve {ieebJej HeJeejCeele esles. ee jmeeeveeee jsCetYeesJeleer JeeleeJejCeeleerue
HeeCeees jsC et pecee nes Tve {ieebeer ef v eefce&leer nesles. HeJeejCeermeeer JeeHejueer
peeCeejer jmeeeves ef Jeceev eeejs nJesl eerue {ieebJ ej HeJeejCeele esleele DeLeJee
{ieeU JeeleeJejCeele peefceveerJej peeUtv e leebee Oetj JeeleeJejCeele HemejJetv e {ie
HeJeejCeer kesueer peeles. (Heene ke=ef$ece HeeTme)
Fpee kejle veener kesJeU leCe ve kejles. ner jmeeeves efJe<eejer Demeleele leecegUs
efHekeebeer Hewoeme efkebJee Oeeve GHeeesie le DeeCeCeeHetJeea HeeCeeves mJe OegJeeJes.
vesnceer GHeeesieele esCeeNee leCeveeMekeele cnCepes 2, 4-[er, ScemeerHeerS DeeefCe
yegekeueesj Jeiewjs Demeleele. (Heene nJeeameeF&[)
leCeeJe eeflekeejke efH ekes (m^sme jsefPemvme ee@H me) pevegke DeefYeeeeb $f ekeeree
leb$e ves eefleketue JeeleeJejCeelener leie Oeve jenCeeeer #ecelee efceUefJeuesueer efHekes.
DeJe<e&Ceele keceer HeeCeeee leeCe, DeefO eke #eejeee leeCe, jesie efkeb Jee keer[-
146
eefleyebO eke #ecelee Jeiewjs DemeCeeNee efHekeebee eele meceeJesMe neslees.
levelee ([eqk eefueer) keener Oeeletbv ee leeCeyeue ueeJeues Demelee leebeer
ueebyeer efJeMes<e ve Jee{leee les legleele; lej keener Oeeletb eer ueebyeer legCeeHetJeea
Heg<keUe Jee{les. meesv es, eeboermeejKee keener Oeeletbee lej leejener yeveefJelee
esleele. ve leg lee leeCeues peeTve leej yeveef Jelee esC eeee #ecelesuee levelee
Demes cnCeleele.
leHeebyej - JeeleeJejCe - #eesYeeJejCe (De@cee@emq HeDej) He=L JeerYeesJeleeree
nJesee DeeJejCeebleerue, He=L Jeeree He=YeeieebHeemetv e meele efkeueesceerj GbeerHeeleee
Yeeieeuee leHeebyej (JeeleeJejCe) cnCeleele. {ie, Jeeje, HeeTme, yeHe& Fleeoer
Ieke ee Yeeieeble Demeleele. He=L JeerHeemetv e pemes otj peeJes lemes leeHeceev e keceer
nesle peeTve efJe<e=JeJe= eeJej les -70 DebMe mesequmeDeme Flekes keceer nesles. (Heene
Deeeesv eeseqmHeDej)
lejbie (JesJ n) uenj, lejbie, uee. DeJekeeMe Je keeue ee HeefjceeCeebceOetv e
Heg{s mejkeCeejer efyebotbeer efkebJee DeCetbeer neueeeue. lejbie Skee efkeeCeeHeemetv e
ogmeNee efkeeCeeHeele Tpee& Jeentv e vesCeees keece kejlees. Hejbleg lee eefeesle
menYeeieer nesCeeNee efyebo tbes efkebJee DeCetbes efmLeleblej nesle veener. OJeveeruenjer
efkebJee HeeCeeleerue lejbie eebee mejkeCeemeeer ceeOeceeb eer iejpe Demeles. HeCe
ekeeMe cnCepese ef Jeegleegbyekeere lejb ieebee e#esHeCeemeeer ceeOeceeeer iejpe
vemeles. efv eJee&le HeeskeUerletv ener ns lejbie Heg{s mejkeleele. keener lejbie DeJekeeMeeee
oesv ee HeefjceeCeele neueeeue kejleele. eebv ee efmLej lejbie cnues peeles. Skee
eskeeuee yeebO euesuee oesjeree ogmeNee eskeeuee Pekee efo ueeme eflees nesCeejs
kebHeve ee ogmeNee ekeejes Demeles.
lejbie ceeie&oMe&k e (JesJ n ieeF&[) ekeeMe, OJeveer efkeb Jee efJeelg eegbyekeer e eejCeebee
uenjeruee efJeefMe ceeiee&v es eeueJeCeemeeer JeeHejues peeCeejs meeOeve. keeelebletbee
JeeHej eemeeer kesuee peelees. lee keeelebletbceO etv e HetCe& Debleie&le HejeJele&v eeee eefeevs es
ee uenjer Heg{s mejkele DeHesef#ele Jeesves eeuele jenleerue DeMeer JeJemLee kejCes
leecegUs Mekee nesles. j[ej, sefuemkeesHe, Sv[esmkeesHe eemeejKee JeJenejele JeeHejuee
peeCeeNee Deveske GHekejCeemb eeer eebee GHeeesie kesuee peelees.
lejbieDee (JesJ n eb) SkemeeLe Deeboesueve kejle Heg{s mejkeCeeje lejbieeee
He=Yeeie. ne js <eere efkebJee Jeeekeej D emet Mekelees.
lejbie ueebyeer (JesJ n ueWiLe) Deeke=leerle oeKeJeueeeceeCes keesCeleener lejbieeee,
ueeieesHeeee esCeeNee oesv e Gelece Jee vegv elece efyebotleerue Deblej. ee Deblejeuee
l D eMeer meb % ee
JeeHejleele.
Skee mes k eb oele
efp elekes lejb ie es leele
leeme lejbi eeeer
JeejbJeejlee (efekeJesv meer)
Demes cnCeleele. Je leeeer
meb% ee u lejbieeeer Tpee& E DeeefCe u ceOeerue met$e E=h u Je lejbie ueebyeer
DeeefCe JeejbJeejlee eeleerue met$e u C/l
lejepet / Jepeve keee (JesFie ceMeerve) Jepeve ceeHeveees meeOeve, leguevee
keve Jepeve ceespeues peeles. Jepevekeee efkebJee Fueske^e@efv eke oMe&keecegUs Jepeve
ceespelee esles.
leUHeos, efMeJekej yeeHetp eer (18641916) : eebv eer F.me. 1895 meeueer
cegbyeF&ee eewHeeerJej efJeceeve G[JeCeeee eelve kesuee. Jesoebee DeeOeej IesTve
leeej kesuesues ns ceeveJeefJejefnle efJeceeve megceejs 500 ceerj GbeerJ ej peeTve
Keeueer Deeues DeeefCe peefceveerJej DeeoUues. ee efJeceeveeee GeCeemeeer JeeHejuesues
leb$e ns HeeNeeee JeeHejeJej DeeOeeefjle Demeueees GuuesKe Deensle.
leblegk e Deekegbeve (efH eefyeuesMeve) leblegke Deekegbeve cnCepes mveeetlebletbeer
LejLej, leebee kebHe. mveeetes leblet peeiesJeje Lees[s Deekegbeve HeeJele jenleele Je
mveeetbes keee& leecegUs keenere nesle veener. ne Meyoeeesie cegKelJes oeeee
mveeetbee yeeyeleerle JeeHejuee peelees. D eefueboeee mveeetbeer LejL ej Peeueer, lej
veerueeele peeCeeNee jkeleeJej HeefjCeece neslees Je Deekegbeve uee Je peesj Deefv eeefcele
neslees. veerueeeee mveeetbeer met#ce Je peueo Deekegbeves Peeueer, lej veerueeeletv e
Heg{s jkele {keueues peele veener. HeefjCeeceer ceWotu ee Je Mejerjeuee jkeleHeg jJee
nesle veener Je ce=let Dees{Jelees. (heene oe)
leblegk eefCekee (ceeeesk eeWe[f ^Dee@ve) mepeerJe HesMeerceOes HesMeerJeele eJf eKegjuesueer
peer Deeflemet#ce Debiekes Deensle leeleerue ns Ske. eebee keeee&cegUs leeme HesMeeres
Tpee& efv eefce&leer keW cnCetv e DeesUKeleele. eefL eves, eqmveiOe HeoeLee&es yeveuesues ns
Ske ieesueekeej D eLeJee uebyeieesueekeej Demes Debieke Deens. leele cegKele
emeveef eesmebyebefO ele cegyeueke ef Jelebekes Demeleele. emeve ef eesle esyees ee
cnCetv e DeesUKeueer peeCeejer eefeee ee leblegkeefCekesle nesles. ee eefeesle DeVekeCe
DeeefCe Dee@eqkemepeveee mebHekee&v es Tpee& yeensj He[les. efleee GHeeesie HesMeeree
keeee& meeer cnCepese peerJ eeee keeee&m eeer kes uee peelees. ceele=Hes Meeree
efJeYeepeveefeesle ee leblegkeefCekeebesner efJeYeepeve nesles. leblegkeefCekesle leees mJelees
[erSveS jsCet Demeleele. leecegUs HesMeere DevegJebefMekelesle eeee Yeeie Demelees.
147
leblegMeesLe (eeeyeesefmeme) Mejerjeleuee efJeefMe Yeeieele leblegcee Tleereer
Jee{ nesCeejer eefeee. emevemebmLesuee pe[CeeNee JeeOeer leeleerue ecegKe nesle.
leebes `yue@ke uebipe ef[meerpe', `efmeefuekeesefmeme', `De@myesmesefmeme', `yesjerueesefmeme'
DeeefCe `yeeeefmeveesemf eme' ns efJeefJeOe ekeej Heee&JejCeeleerue eot<eCeecegUs pe[leele.
meeleleeves lebletmeejKes met#cekeCe efkebJee Jeebes met#ce LeWye Mejerjele Iegmeues keer
ceeCetme leb letMees L eeee yeUer jlees. JeeUtes keCe, yesefjefueece Oeelet, Jem$eebes
Oeeies ee efJeefJeOe IekeebcegUs ner JeeOeer pe[les.
leblet (Heeeyej) keeHe[ebes cetU Ieke. lebletbes Oeeies GYes-Dee[Jes efJeCetv e
Jem$eefv eef ce&leer kesueer peeles. v ewmeefi e&ke, Hegv eJee&Hej kesues ues DeeefCe ceeveJeefv eefc e&le
Demes lebletbes leerv e ekeej Deensle. efv emeie&efv eefce&le lebletle keeHetme, jsMeerce, ueeskej,
leeie Fleeoer lej Hee@efueSmj, veeeuee@v e, De@efeefueke Jeiewjs ceeveJeefv eef ce&le leblet
nesle. jsee@v e ns ceeveJeefv eefce&le Demeues lejer leeee cetUIeke mes uegguees pe ne
vewmeefie&ke HeoeLe& Deens. oesv e Jesieee ekeejee blebletee efceeCeeHeemetv e sefjkee@,
sefj Jetue eemeejKeer efceeJem$esner efJeCeueer peeleele.
leblet keeefMekeer (Heeeyej Dee@eqH ke) ekeeMeJenveeee keeee&le Deleble
met#ce Je HeejoMe&ke keees ee leb let ee JeeHej kejCeees leb$e%eeve. meb HetC e&
(MeleeefleMele) Debleie&le HejeJele&v eeee leJeeJej DeeOeejuesuee ee leb$eeee Deveske
ekeejs GHeeesie kejlee eslees. mebj#eCe, Jewekeere efeefkelmee, otjmebos Me Jenve
DeMee efJeefJeOe MeeKeebceOes `lebl et keeefM ekeer' leb$eecegUs DeodYegle eieleer meeOe
Peeueer Deens. (Heene jbieerle efe$e)
leblJeeyeg&o (Heeeyee@F&[) lebleg egkele Je mveeetmeejKes HesMeerpeeue Demeuesues
efv eHeJeer D eeJeeUt. ns menmee ieYee&M eeele Dee{Ules. ieYee&Meeele keg uee
YeeieeJej ns D emeles leeJej leeee Heefj Ceece DeJeuebyetv e Demelees. Mem$eef eee
keve ns kee{eJes ueeieles.
lebyeeKet (esye@k ees) peieeleerue Ske cenJeees veieoer ke=ef<eGlHeeove. lebyeeKetee
leepee HeeveebJej eefeee keve leeee eIeUCeemeeer efkebJee efJe[er, efmeieejs
eemeejKee Dees{Ceemeeer JeeHejuee peeCeeNee GHeYeesie ceeueeeer efv eefce&l eer
kesueer peeles. ee GlHeeoveebee MejerjeJej Ieeleke HeefjCeece nesle Demeueeves leeee
JeeHejemebyebO eer peeie=leer efv ecee&Ce kejCeees eelve nesle Deensle. Deveske osMeebv eer
leeee meeJe&peefv eke efkeeCeer nesCeeNee JeeHejeJej yeboer Ieeleueer Deens.
leeCe#ecelee (svmeeFue m^WiLe) leeCe menve kejCeeeer #ecelee. SKeeoer
Jemlet leeCeueer Demelee pee eefleyeueeuee legles, lee eefleyeueeuee lee Jemleteer
`leeCe#ecelee' D emes cnCeleele. leg CeeHetJeea ueeJeues uee peemleerl e peemle
leeCeyeueeuee lee Jemletee keesoeee cetU #es$eHeUeves Yeeietv e eees ceeHeve
kejleele. Jemlet leeCeueer Demelee efleeer ueebyeer Jee{les; HeCe keesoees #es$eHeU
keceer nesles. leeCe#ecelee kee{leevee leeCeyeueeuee cetU #es$eHeUeves Yeeieues peeles.
msv euesme merueeer leeCe#ecelee 5700 les 6300 efke.e@. eefle eewjme meW.ceer.
Demeles. lej leebyeeeer leeCe#ecelee 2100 efke.e@. eefle eew. meW.ceer. Demeles.
leeCee / GYes Oeeies (JeeHe&) keeHe[ efJeCeCeemeeer `leeCee' D eeefCe `yeeCee'
DeMee oesv e Oeeieebee mebeeee JeeHej SkeceskeebMeer keekeesv eele kesuee peelees.
leeCee cnCepes keeHe[eee ef keveejeru ee meceebl ej D emeuesu es Oeeies, eeeee
DeLe& GYes Oeeies. ee Oeeieebeer Ievelee DeeefCe megleebke (megleeee leueceHeCee
oMe&J eCeeje Ieke) lee-lee keeHe[eee Debeflece JeeHejeJeve jef Jeuee peelees.
leeCeeee meg leeb ke yeng les ke JesU e yeeCeeee megleebkeeHes#ee keceer Demelees.
leeCeeee ef oMesv es keeHe[eeer ueebyeer ceespeueer peeles DeeefCe eee efo Mesv es megleer
keeHe[ OegleueeJej Deeles. keeHe[ efJeCeleevee leeCeeJej leeCe efouesuee Demelees,
leecegUs Demes nesles. leeCee leeej kejeeuee ee megleeuee Deveske eefeeebceOetv e
peeJes ueeieles.
leeHe Heer[ve (efmevjeRie) : keee, Hue@emf ke efkebJee Oeelet eebeer yeejerke Het[
oeyeeKeeueer DeeemeJetv e, efJeleUCeeee leeHeceeveeHes#ee Lees[ee keceer leeHeceeveeJej
jeJeerke keeUeHeele leeHeJetv e SkemebIe kejCeeeer eef eee. efm evj Peeuesueer
Jemlet, ekeleer efkebJee HeeskeU ob[ieesueeee mJeHeele DeeefCe meeq Demeles.
efeee Deekeej Yegkeeree keCeeee DeekeejeJej DeJeueby etv e Demelees. ee
Jemlet eeUCeerm eejKee JeeHejlee es leele.
leeHeefveeb$eke (Lecees&m@) SKeeee eb$eCesleerue Deieesoje efv eefele kesuesuee
leeHeceeve efv eeb$eCeemeeer GHeegkele
mJeeb eef uele meeOev e cnCepes
Lecees&m@. oesv e Oeeletbeer pees[Heer
Deeef Ce leeHeceeve mebJ eso ke ee
meeOeveele Demeleele. oesv e JesieUs
Oeelet Demeueeves les JesieJesieee
leeHeceeveeuee emejCe HeeJeleele. pees
Oeelet Deieesoj emejCe HeeJelees leer
Heer Jeekeles D eeef Ce Heefj HeLe
Kebef[le nesles. eeeceeCes leeHeceeve
Jee{ues efkebJee keceer Peeues keer
G<Celesee HegjJee yebo efkebJee meg neslees. MeerleHes ee, Jeeleeveg kegefu eve eb $es,
HeeCeer iejce kejCeejer meeOeves DeeefCe Deeweesefieke eb$eCesle L ecees&m@ JeeHejleele.
leeHeceeve (WH ejs ej) leeHeceeve mecepeueecegUs HeoeLe& iejce Deens keer Leb[
Deens ns mecepeles, leeHeceeve mecepeueecegUs MejerjmJeemLe mecepeles, leeHeceeveecegUs
Mesleerleueer keeces lemese Deeweesefieke GlHeeove, me=<erleues efveleees JeJenej megueYe
nesleele. Deboepes leeHeceeve peeCetv e IesCeeSsJepeer leeHeceeve ceespelee esT ueeieueecegUs
JeJenejele meg meg$elee Deeueer. leeHeceeHeke leeej kejCeemeeer mecegmeHeeerJej
nJesee oeye meeOeejCeHeCes keeece Demelees. lee oeyeele HeeCeees GkeUCes Je
ieesCes ns oesv e eskeees efmLejebke vekekeer kesues. cesef^ke Heleerle ee oesv e efmLejebkeees
MebYej Yeeie keve leebv ee mesequmeDeme leeHeceeve Demes veeJe efoues. He@jveneF&
Heleerle ieesCeefyebot 32 DebMe He@jveneF& Oejuee lej Glkeueve efyebot 212 DebMe
He@jveneF& Oeve meejKes Yeeie kesues. keseq uJeve Heleerle jsCetbceOes keenerner
G<Celee veener DeMeer HeeleUer cnCepes Metv e kesequJeve ner Keeueeer HeeleUer mecepeueer
peeles.
DeeHeuee iejpeseceeCes Jemletes Deiej JeeleeJejCeees leeHeceeve sJelee esles.
148
Goe. keejKeeveeleerue O eelet efJ eleUJeCeejer Yeer, jsefepejsj, Jeeleevegkegueerle
eb$ e, efMePej, Heekeke=leermeeer lesue Je HeeCeer Jee leJee, eeees pesefv eke Fbpeerv e,
nerj Fleeoer.
leeefceUvee[t meeevme DeB[ sk evee@uee@p eer meWj 1983 meeueer meg Peeuesueer
ner mebmLee mejkeejer Demetv e mebHetCe& jepeemeeer keece kejles. meeceeve ueeskeebv ee
efJe%eeve mecepeeJes, Meeuese efJe%eeve efMe#eCeeee opee& megO eejeJee cnCetv e ner mebmLee
keece kejles. leemeeer Yee<eCes, eee&me$es, mebcesueves, mueeF[ Mees, DeekeeMeoMe&v e,
eoMe&v es, keee&MeeUe, ekeeMeves, efv eyebO e-keLee mHeOee& FleeoeRes Deeeespeve kesues
peeles.
leej keemecetn (keeBmuesMeve) DeekeeMeeleuee leeNeebes HeL JeerJeve
keeuHeefv eke D eekeejeee mJeHeele efo meCeejs mecetn . Deeb lejje<^ er e
KeieesueMeem$eere mebmLesv es mebHetCe& DeekeeMeeeer efJeYeeieCeer SketCe 88 leejkeemecetneble
kesueer Deens. F.me. 1930 meeueer DeefO eke=lejerlee mJeerkeejuee iesuesuee ee
efJeYeeieCeer v egmeej, leejkeemecetneb eer veeJes cee$e HeejbHeefjke mJeHeeeere sJ eueer
iesueer Deensle. ee leejkeemecetnebes #es$eekeej Demeceeve Deensle.
leeje (mej) : cegKele: nee[^espeve DeeefCe nsefueece ee cetueJeebHeemetv e yeveuesueer
DeeefCe mJele:eee ieglJeeke<e&Ceeee eYeeJeeKeeueer Demeuesueer mJeebekeeMeer
Jeeegcee DeJekeeMemLe Jemlet. meJe&meeOeejCe leeje ne DeeHeueer T pee& DeeHeuee
ieeYeele Ie[tv e es CeeNee kesbkeere efeeebejs ef v ecee&Ce kejlees. (Heene: leeje
peerJev eece)
leeje peerJ eveece (mej, ueeFHe meeekeue) : leeNeebee pev ce ne
DeekeeMeiebiesle DeefmlelJeele Demeues uee Jeeetb ee cesIeebletv e nesl ees. mJele:eee
ieglJeeke<e&CeecegUs ns Jeeet Deekegbeve HeeJet ueeieleele Je HeefjCeeceer, leebes leeHeceeve
Jee{t ueeieles. leeHeceeve Hegjsmes Jee{ues keer kesbkeere mecceerueveeme megJeele nesles.
ee mecceer ueveele ceesee eceeCeele T pee&efv eefce&l eer nes le DemeueecegU s ne Jeeet
mJeebekeeefMele neslees Je leeNeeee pev ce Peeueees ceeveCeele esles. Jeeet ee
DebleYee&ieele kesbkeere mecceerueve Ie[tv e esCeeme leeNeees leeHeceeve efkeceeve Ske
keeser DebMe mesefumeeme DemeeJes ueeieles. Flekes leeHeceeve efv ecee&Ce nesCeeme leeNeees
Jemlegceeve metee&ee Jemlegceeveeee Dee kekes lejer DemeeJes ueeieles. leeNeeee
ieeYeeleues kesbkeere FbO eve mebHeg<ele Deeues keer leeNeeee celet neslees. ce=letHetJe&
efm Leleerle leeNeees yeee DeeJejCe emejCe HeeJet v e leeNeees Heeblej eeb[
Deekeejeee ueeue jbieeee leeNeele nesles. celetv eblej leeNeeee ieeYeees Heeblej
leeee Jemlegceeveevegmeej es leKegpee leeje, vet^e@v e leeje efkebJee ke= <CeefJeJejele
nesles. cetU leeNeees Jemlegceeve peemle Demeueeme, leeee ieeYeees leeHeceevener
peemle Demeles. leecegUs DeMee leeNeeke[erue FbO eve ueJekej mebHeg<ele esles DeeefCe
Demee leeje DeuHeeeg<e r jlees. DeeHeuee metee&es Deeeg<e SketCe megceejs mee[sv eT
Deype Je<e&s DemeCeej Deens. metee&ee HeeeHe pe[ DemeCeeNee leeNeeee ce=let
meeleDee kees er Je<eelee mebYeJelees. met ee&ee leguevesle Jepeveeuee efv ecceeHes#ee
keceer YejCeejs leejs leerme Deype Je<eentv e DeefO eke keeU peieleele. (Heene: ueeue
je#emeer leeje; esleKegpee leeje; vet^e@v e leeje; ke= <CeefJeJej)
leejebieCe (Hue@efvesefj Dece) : e#esHekeeee meeneeeves HeL JeerJeve keesCeleener
mLeeveees Je keesCeleener JesUes DeekeeMe oMe&JeCeejs DeOe&ieesueekeej es#eeien.
peieeleerue SketCe leejebieCeebeer mebKee leerv e npeejentv e DeefO eke Demetv e Yeejleeleerue
megc eejs HebO eje Menjele leejebieCes GYeejueer iesueer Deensle. cegbyeF&leer ue JejUer
esL eerue vesn leejebieCe ns F.me. 1977 meeueeHeemetv e keee&jle Deens. leejebieCes
ner Mew#eefCeke lemese ceveesjbpeve ee oes v ner o<erv es cenlJeeeer Demetv e, meeceeve
pev elesuee KeieesueMeem$eeeer DeesUKe kev e osCeeee o<erv es leer ceesueeeer
keeceefiejer yepeeJeerle Deensle.
leebye[ee jkeleHesMeer (Heene SefjLeesmeeF&dme)
leebyeer (Fb^eegsj eF&ve kee@v^emesH erJ n ef[JneFme - Deeeegmeer[er) : keggbye
efv eeespeveemeeer m$eeree ieYee&Meeele sJeeJeeees [e@. ieHesveyeie& eebv e r pece&v eerle eLece
MeesO etv e kee{uesues Fbepeer `er' ee De#ejeee Deekeejees GHekejCe. Hueeemf keee
oeb[erJej leebyeeee leejses
Jes < Ce eele efo ues ues
Demeueeves leeuee leebyeer ns
veeJe He[ues. leebyeercegUs ieYe&
ieYee&Meeeuee efeket Mekele
veener DeeefCe ieYee&eer Jee{
nesT Mekele veener. DeefO eke
eYeeJeer kejCeemeeer eeletv e
meb es jkeeb ee m$eeJe
mees[Ceeeerner JeJemLee kesueer peeT Mekeles. ns kee{tv e ekeueeme m$eer Hejle
ieYe&Jeleer nesT Mekeles. ns meueie 10-12 Je<ex JeeHejlee esles.
leebyes (kee@H ej) (Cu) DeeJele&meejCeerleerue DekejeJee ieCeeleeur e ceewueJeeve Oeelet
cetueJe. eeee efJeueeeyf ebot 1083 DebMe mesequmeDeme, Glkeueveefyebot 2566
DebMe mesequmeDeme Deens. leebyes leve, JeOe&v eere, G<Celee Je efJeelg e megJeenke Demetv e
lees Deveske Oeelebyt ejesyej mebefcees leeej kejlee.s Goe. efHeleU, yeev@ Pe, ievecesue ner
leebyeeeer ecegKe mebefcees Deensle. leebyes, meesv eeMeer mebefcee leeej kejles. leeee
GHeeesie Yeeb[er, efJeegleleeje, oeefieves eemeeer neslees. De@PeesjeF, eeukeesmeeF,
HeeejeF, keegeeFme, ke@uemeeF ner leebyeeeer ecegKe Keefv epes Deensle.
149
eflee&k e efk ebJee keweer ee iegCeekeej (ee@me ceefueqH uekesMeve) DeHetCeeke
Heele Demeuesu es meceerkejCe mees [JeCeemeeer , GpeJeerke[ee so ieg efCeues
[eJeerke[ee DebMe yejesyej GpeJeerke[ee DebMe iegefCeues [eJeerke[ee so Demes
pes mejU He efoues peeles leer ke=leer.
Goe. 4x /5 = 5 /x
\ 4x x = 5 5 ne iegCeekeej eeJeve x = 5 /2
efkebJee OeeletJej jbie e{JeCeemeeer ee eefeesee JeeHej kesuee peelees.
leg< eej peueefmeb eve (efmebk eue Fefj iesMeve) eesie oeyeeee HebHe DeeefCe vee@Peueee
GHeeesie keve peceer v e D eeefCe efH ekeeee He= YeeieeJej leg< eej mJeHeele
HeeJemeeeceeCes meejKee eceeCeele HeeCeer HeJeejCes. Yeepeer Heeuee, Oeev eef Hekes,

efleJej (ce@ veesJ n) G<Ce keefyebO eeleer ue meeiejer efkeveeNeeJej oueoefuele

Jee{Ceejer Peg[Hes. eebv ee cejeerle efleJej cnCeleele. Kee[er Yeeieeble eeeer pebieues
Demeleele. Heee&JejCeeee erv es ner cenJeeeer Demeleele. KeeNee HeeCeele DeeefCe
oueoueerle leie OejCeemeeer eebee Mejer jjevesle DeeefCe Mejerj efeesle keener
yeoue Peeuesues efomeleele. Goe. cegUs ceesee eceeCeele MeeKeecee Demeleele.
keener epeeleerceOes KeeNee HeeCeele cegUebvee Hegjms ee Dee@eqkemepeve efceUle vemeueecegUs
keener ceg Us HeeCeeee HeeleUeree Jej Deeuesueer efomeleele. eeme eemeeener
cegUs cnCeleele. keener epeeleeRceOes yeerpeees DebkegjCe yeerpe HeUele DeeefCe HeU
Pee[eJej Demeleevee nesles. yeerpeeletv e ueebye keerCe Demes DeeoercetU efv eIeles, DeeefCe
ceie les yeerpe Pee[eHeemetv e JesieUs nesles. cetU JepeveecegUs oueoueerle peles. yeerpeoues
DeeefCe Deeoer mkebOeeee Debketj cnCepese Heev es, Deekeeef uekee ner HeeCeeee
HeeleUer ee Jej nJeslee jenleele. jesH eJeeef keeb meeer G Heeg kel e He le. HeeCeeeer 40 kekes yeele. Heb He
eeueef JeCeemeeer Jeerpe DeLeJee ef[Pesueeer DeeJeMekelee.
eflensj er ieesH e (ef^H eue nsefuekeme) mveeetbceOeerue ecegKe eefL eve Demeuesuee
keesu e@pesv e ee jsCetee Debleie&le jevesee ieeYee Demeuesuee Deeke= leeryebO e. eele lesp eeCegJ eOe&k e (Heeses ceefuHueeej) keceer leerJeles ee ekeeMeeee
Deef cevees Deecueebee leerv e meeKeee Skeces keeYeesJeleer efleHes[er JesCeermeejKee ceeHeveekeefjlee JeeHejele esCeejs Ske eb$e. eeceOes eLece ekeeMeees HeesesFuesefke^ke
Ie yeebO euesuee Demeleele. leecegUs ee eefL eveebee Debieer leejlee esles. eeee FHeskeee eefeesv es Fueske^e@v meceOes Heeblej nesles. ns Fueske^e@v e ceie Jee{le
MeesO e #e-efkejCe efJeJele&v eeee ceoleerv es peer. Sve. jeceebve eebv eer ueeJeuee neslee. peeCeeNee efJepesee oeye Demeuesuee Oeeletee HeeeJej DeeoUtv e leeHeemetv e peemle
[erSveSee ognsjer ieesHeeFlekeee nener cenJeeee ceeveuee peelees. (Heene
jeceebve; jb ieerle efe$e)

legH eeve (nefj kesve) G<Ce keefyebOeele nesCeejs DeefleyeueMeeueer eeerJeeoU.

ee eeerJeeoUeee Jeeme 300 efkeueesceerjntv e peemle Demelees, DeeefCe JeeNeeee
Jesie leeMeer 100 efkeueesceerjHes#ee peemle Demelees. Heefece He@efmeefHeke cenemeeiejeleerue
DeMee JeeoUeuee `eeHetve' lej efnboer cenemeeiejeleerue JeeoUeuee `meeekeueesv e'
cnCeleele. (Heene PebPeeJeeleer JeeJeU)

legj er (De@uece) Hees@efMeDece D eeefCe De@uegefceefv eDeceee meuHes #eejebv eer

yeveuesuee HeoeLe&. efleeele HeeCeees 24 HejceeCet D emeleele. legjer HeeCeele
efJejIeUles Je Deecueere eJeCe leeej nesles. leer leeHeJeueer D emelee, efleeeleerue
mHeefke peue G[tv e peeTve leer Hegueles. eece[eeee Jemlet leeej kejleevee
Yeepeues efkeb Jee jkeleeeJe Peeuee lej Deew <eOe cnCetv e, lemes e HeeCeer Meg
kejCeemeeer legjer ee GHeeesie neslees.
ceesee eceeCeele Fueske^e@v me leeej nesleele Je ee Fueske^e@v meHeemetv e leeej nesCeeje
efJeegled eJeen ceespetv e ekeeMeees ceeHev e kejlee es les. Deepekeeue eeb eer peeiee
mesceerkeb[kejves Iesleueer Deens. megJeeleeruee leeej nesCeeNee Fueske^e@v meeer mebKee
107 les 109 Heele Jee{les.

leg<eej (mes) keeCs eleener Jeees LeWye G[JeCeeeer eefeee. lee JeeJej nJes ee
oeye osTve leees uenev e LeWyeebceOes DeJemLeeblej kesues peeles Je leev eblej DeefleMee
yeejerke efeletv e leebe eJeen yeensj mees[uee peelees. keerkeveeMekeeeer HeJeejCeer
kejCeemeeer, Mesleeruee HeeCeer osCeemeee,r nJesleerue ogieO eeree veeMe kejCeemeeer
lesj sMkeesJ ee, Jn@ueWeflevee (1937- ) : Heefnueer ceefnuee DeblejeUJeerj. ee
jefMeeve DeblejeUceefnuesv es Jeesm lee@ke6 ee DeblejeUeeveeletv e DeblejeUeJeeme
kesuee. SketCe 71 leemeeble He=L Jeeruee 48 eoef#eCee Ieeuetv e leer He=L JeerJej Hejleueer.
150
lees< eke (Huesefmeyees) SKeeee Deew<eOeemeejKee efomeCeeNee Hejbleg Deew<eOeer iegCe
vemeuesuee Jeeme efkebJee ieesUerme lees<eke Demes cnCeleele. pesJne jesieeee Deepeej
Deew<eOeeefJevee yeje nesCeeeer Mekeelee Demeles lesJne jesieeme lees<eke G Heeej
kesueeme leeeer ceeveefmekelee yeouetv e Deepeej yeje nesT Mekelees. veJeerv e Deew<eOeeeer
eeeCeer Hejer#ee kejleevee Skee ieeme lees<eke Je ogmeNee ieeme Deew<eOe osleele.
lee oesv e ieebee eeflemeeoeee leguevesJeve Deew<eOeeeer GHeegkelelee keUles.
ef$ekeesCe (^Bieue) Skee js<esle vemeCeeNee leerv e efyebotbv ee leerve mejU js<eebv eer
pees[tv e nesCeeNee Deeke=leeruee ef$ekeesCe Demes cnCeleele. ef$ekeesCeeuee leerv e yeepet
DeeefCe leerv e keesv e Demeleele. eflevner keesv eebeer yesjerpe vesnceer 180 DebMe Flekeer
Demeles. eflevner keesv e ueIegkeesv e DemeCeeNee ef$ekeesCeeuee ueIegkeesv e ef$ekeesCe, Ske
keesv e keekeesv e DemeCeeNee ef$ekeesCeeuee keekeesv e ef $ekees Ce lej Ske keesv e
efJeMeeuekeesv e D emeCeeNee ef$ekeesCeeuee efJeMeeuekeesv e ef $ekeesCe cnCeleele. ef levner
yeepet meceeve ueebyeeree DemeCeeNee ef$ekeesCeeuee meceYegpe ef$ekeesCe lej keesCeleener
oesv e yeepet meceeve ueebyeeree DemeCeeNee ef$ekeesCeeuee meceefYegpe ef$ekeesCe cnCeleele.
efl evner yeepetbee ueeb yeer ee yesjpes uee ef$ekeesCeeeer Heefj efceleer Demes cnCeleele.
ef$ekeesCeeee Heeee DeeefCe lee HeeeeJejerue Gbeer (efMejesefyebotes HeeeeHeemevt ees uebyeeblej)
eebee iegCeekeejeuee oesv eves Yeeieues Demelee ef$ekees Ceees #es$eHeU efceUles.
ef$ekeesCeefceleer (ef^ivee@ces^er) ef$ekeesCeeee yeepet Je keesv e eebee HejmHej
meby ebO eeee DeYeeme kejlee eslees leer ieefCeleeeer MeeKee. leeletv e ef ceUeues ueer
ef$ekeesCeefceleere Heues, met$es eebee eiele ieefCeleele, lemese meJex#eCe, veewkeeveeve,
mLeeHele DeMee Deveske Meem$eele GHeeesie neslees.
ef$ekeesCeees efveOee&j Ce / ef$ekeesCeeeer Gkeue (meesuetMeve Dee@H e ^Bieue)
ef$ekeesCeeee De%eele yeepet Je keesv e kee{Ceeeer jerl e. eemeeer ef$ ekeesCeeee
yeepet a, b, c Je keesv e A, B, C eebv ee pees[Ceejer efkebJee DeOe&Heefjefceleer Jekele
kejlee esCeejer ef$ekeesCeef celeere ieg Cees ejs GHeeesieer He[leele.
ef$ekeesCeer mebKee (^Bieguej vebyeme&) efbyeebeer ef$ekeesCeer jevee keve ef$ekeesCeer
mebKee efv ecee&Ce nesle le. DeMee jevesle eleske Heg{ee jebiesle ceeieee jebiesHes#ee
Ske ef bye peemle ceeb[ tv e ee meb Kee
efceUleele. n Jee jebiesle efbyes ceeb[ueeJej
n(n+1) / ef$ ekees Ceer mebKee efceUles.
2
Goe. Deeke=leerleerue meneJeer jebie ue#eele
IesTve 67/2 21 ner ef$ekeesCeer mebKee
esles. mebeeee Yee<esle {1, 3, 6, 10,
15, 21, .....} ne ef$ekeesCeer mebKeebee
mebe Deens.
ef$ ekeesCeer DeeJet n (^ Bieguej ce@e f^k eme) pee eewjme DeeJetn ele
efJekeCee&Keeuees DeLeJee Jejes Ieke Metv e lees.
a h b 2 0 0
o b f efk ebJee 3 1 0
o o c -1 2 -3
ef$eHeoer (^eevee@efceDeue) leerv e Heos Demeuesuee HeoeJeueeruee ef$eHeoer Demes
cnCeleele. Goe. 3#e + 2e + 7Pe eele 3#e, 2e DeeefCe 7Pe ner leerv e Heos
Deensle.
ef$eefceleer e (Leer [eecesvMeveue) DeJekeeMeeleerue efyebot, js<ee, He=, emLe
DeMee ueebyeer-boer-Gbeer efkebJee Keesueer DeMeer leerv e HeefjceeCes DemeCeeNee Deeke=lee.
pee x, y, z ee leerv e efv eoxMekeebv e r JeCe&v e kejlee esleele.
lJeee (mkeerve) Tve, Leb[er, Jeeje, HeeTme eeHeemetv e keener eceeCeele j#eCe
kejCeejs MejerjeJejerue yeee DeeJejCe. meJe& eeCeebv ee lJeeses DeeJejCe Demeles.
ns DeeJejCe eeCeebes j#eCe kejles. neres SefHe[jefceme, [jefceme Je meyekeegefme
Demes leerv e Yeeie Deensle. eeefMeJeee IeeceebL eer, meyesefMeeme ebL eer DeeefCe nsD ej
Hee@efuekeume eebeer lJeesle js ueesue Demeles. meyekeegermeceOes mveeet, cesoHesMeer
DeeefCe jkeleJeeefnvee Demeleele. [jefcemeceO es keesue@peve ee eefL ev eebes Lej,
Heeeye esyueem Je jkel eJeeefnvee efomeleele. SefHe[jef ceme Tleerle SkeeJej Ske
Demes HesMeeRes Lej Demeleele. meJee&l e Jejee Lejeleerue ce=leHesMeer kesj@ef ve ee
eefL eveeves meb HetCe&HeCes Yejuesuee Demeleele. SefHe[jefcemeceOeerue cesue@e fceve veeJeeee
keeUHe, leHeefkejer jbieJeeee eceeCeevegmeej lJeesuee meeJeUe, ient, keeUe,
ieesje Fleeoer jbie esleele. (Heene jbieerle efe$e)
lJeeejesieMeem$e ([cee&e@uee@p eer) lJeee ee Mejerjeleerue meJee&le ceesee
DeJeeJeeuee nesCeeNee efJeke=leer jesieeb es efv eoeve Je leeJej GHeeej kejCeeNee
JewekeMeem$eeeer Ske MeeKee.
eqlmeceeve, Heerj (1865-1943) : ee [e YeeweflekeMeem$e%eeuee 1902
meeueee YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej, nWef[^ke Deevleesv e uee@jsv dPe eebee
meceJesl e eejCeebJejerue egbyekelJeeee eYeeJeeee MeesO e ueeJeueeyeue ef ceUeuee.
ee HeefjCeeceeuee v eblej Peerceeve HeefjCeece cnCetv e DeesU Keues peeT ueeieues.
lmegveeceer : mecegele GmeUCeejer Je otjotj Hemejle peeCeejer cenekeee uee.
lmegv eeceer ne peHeeveer Meyo D eens. ee ueee meeceevele: meceg eee leUeMeer
nesCeeNee YetkebHeeveblej ef v ecee&Ce nesleele. eebeer ueeby eer 200 efke.ceer.Heel e lej
leebeer Gbeer 50 ceerjHeele Demet Mekeles. leeMeer 100 efke.ceer. SJe{ee eeb[
Jesieeves lee Hemejleele. leebee O ekekeeecegUs eeb[ eceeCeele peerefJele Je efJee
neveer nesles. eebee eeogYee&Je eecegKeeves eMeeble cenemeeiej #es$eele efometv e eslees.
2005 meeueer Fb[esv eseMf eee esL es GmeUuesuee lmegv eeceeree eYeeJe Yeejleeee oef#eCe
efkeveeNeeHeele efometv e Deeuee neslee.
lmeW pee@p eea, Deuye& Hee@ve (1893-1986) `meer' peerJev emeJeemeejKes
meWefe HeoeLe& HesMeeRv ee efceUCeeNee Hees<eCeJeebee Dee@eqkemeef[kejCeeee eefeesle
keesCeleer Yetefcekee yepeeJeleele eeefJe<eeeres ceewefueke mebMeesO eve kesueeyeue peebv ee
1937 meeueee JewekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efouee iesuee les nbiesefjeve
JebMeees peerJejmeeeveMeem$e%e. leebv eer peer JeMeem$eeleerue Deveske efJe<eeebJej efJeHegue
uesKeve keve efJe%eev e pevemeeceeveebH eele HeesneseJeCeelener ceesueees eesi eoeve
ef oues.
151
LekeJee (Heefie) kegueener HesMeeruee melele Gesefpele kejle iesueeme leer
HesMeer Lekeles Je keece ke Mekele veener. melele Gesefpele kejle iesueecegUs
HesMeerle jemeeeefv eke yeoue nesleele. Goe. meesef[ece, Hees@efMeece keceer nesleele.
keener JesUe jkeleele Hees@efMeece Je ke@equMeDece Jee{ueecegUsner LekeJee peeCeJelees.
oejesieele, HegHHegmeeee, cet$eefHeb[eee Je esleemebmLesee jesieeble LekeJee peeCeJelees.
ceOegcesneRceOes jkeleeleerue Meke&je keceer PeeueecegUs LekeJee peeCeJelees . LekeJee
iebYeerj Deepeejeee efv eoMe&ke nesT Mekelees.
Lecee&me Heg<keU JesUeHeele iejce Jemlet iejce efkebJee Leb[ Jemlet Leb[ sJeCeemeeer
JeeHejues peeCeejs GHekejCe. meeOeejCele keeeseer oesv e Yeeb[er Skeeble Ske Ieeuetv e
meebO etv e Iesleueer peeleele. Deeleuee Yeeb[eeJej yeensve Je yeensjee Yeeb[eeJej
Deeletv e DeejMeeee cegueecee e{efJeleele. veblej lee oesv e Yeeb[eeceOeerue HeeskeUer
HebHeeejs efv eJee&le keve eske yebo kesues peeles. keee lemese oesv e Yeeb[eebceOeerue
HeeskeUer G<Celeses ogJee&nke DemeueecegU s Deeleerue Jemletes leeHeceeve ef keJelee
esl es.
Leef ce&mj leeHeceev eeleeru e yeoueevegmeej efJeegleef JejesO eeeer cee$ee yeoueCeejs
GHekejCe (jsefPemj). eeceOes DeOe&Jeenke JeeHejuesues Demetve leeHeceeve Jee{leee
DeOe&J eenkeeee jesO e keceer neslees. leecegUs Jeenkeelet v e JeenCeejer efJeegl eOeeje
Jee{les. leeHeceeve ceespeCes, leeHeceeveeJej efv eeb$eCe sJeCes, leeHeceeve efmLej sJeCes,
Jee{uesuee efJeegledeJeen ceb o kejCes. FleeoeRm eeer eeee GHeees ie neslees.
Leceexveteqk eueDej efj De@k eMeve (Heene DeCegmebceerueve efeee)
Leeeceerve eej veee^espeve yesme Hewkeer Ske. vegeqkeueke De@efme[ efkebJee keWkeere
Decueeleerue Ske yesme De@ef[veeFveyejesyej Leeeefceveeer pees[er Demeles. HesMeeree
keWkeere Decueeleer ue jsCetceOes Leeeceerv e - De@[sv eeFve ner pees[ieesUer efomeles.
(Heene De@[sv eeFve, meeeesmeerv e, iJeeveeF&v e)
Legbk eer (mHegce) Legbkeer ne leeW[eJees yeensj ekeCeele esCeeje emeveceeiee&leerue
HeoeLe&. Keeskeueeyejesyej ne HeoeLe& eslees. Mues<ce Je ueeU eebes efceeCe nesTve
Legbk eer leeej nesles . ueeUscegUs eele HeeCeer , meesef[ Dece, Hees@efMeDece, egef jee,
egef jke D e@e fme[, keener eef L ev es, peblegceejke efJ ekej ueeemees PeeFce esles.
emevemebmLesee jesie cegUs eele Het, jkeleeee DebMe, DemebKe peblet esT Mekeleele.
emevemebmLesee jesieees efv eoeve Legbkeeree leHeemeCeercegUs yeNeee eceeCeele kejlee
esl es.
Legbyee Jew< egefJeke DeefiveyeeCe e#esH eCe mLeeveke (ue&me) : Legbyee esL eerue
DeefiveyeeCe e#esHeCe kesb. ef$eJesbcepeJeU DemeCeeNee Legbyeeee peJeUtv e egbyekeere
Jew<egefJekeJe e peeles. F.me. 1962 meeueer meg Peeuesuee ee e#esHeCe mLeevekeeee
Deveske meb MeesO eveelceke DeefiveyeeCeeb ee GeCeeyejes yeje ef JeefJeOe ekeejee
eeeCeebmeeer JeeHej kesuee iesuee Deens.
Lesume (efceuesdme) (megceejs F.me. HetJ e& 624megceejs F.me. HetJ e& 546) :
ieerke leJe%e, ieefCeleer, Keieesuelep%e DeeefCe ceglmeer . efJeeeee GlHeeeryeue
Heewj eefCeke keLeebH eemetv e cegkele Demes vewmeefie& ke mHe<erkejCe meJe&eL ece Lesu meves
efoueees ceeveues peeles. leeee celes, DeeHeueer HeL Jeer ner Skee eeb[ meeiejeJej
lejbieCeejer ekeleer nesleer. meJe& HeoeLe& ns HeeCeeHeemetv e leeej Peeueees Lesumeves
ceeveues nesles. F.me.HetJe& 585 meeueee mete&ienCeees eesie Yeekeerle leeves kesues
nesl es.
Le@efueece (Tl) 81 DeCegeceebkeees cetueJe. oeefJekeejeee Pekeeeves
152
oeees keesCeles mveeet efkeleer eceeCeele efv ekeeceer Peeues Deensle ns MeesO eCeemeeer
erD eee-201 (DeOee&et 3 efoJeme,) ee mecemLeeefv ekeeee JeeHej neslees. Le]@efueece
Dee@kemeeF[ JeeHeve peemle JeefeYeJeveebke Demeuesuee keeee leeej kejleele.
Le@efueeceeer mebegies efJe<eejer Deensle.
Leesefj ece (Th) DeCegeceebke 90 Demeuesues cetueJe. yesPesefueDeme ee Meem$e%eeves
1929 meeueer MeesO etv e kee{uesuee ne Ske kee ee jbieeee ecekeoej O eelet
Deens. eeee 232 DeCegYeejeee mecemLeeefv eke leeJej ceejuee peeCeeNee cebo
veg^e@ v ees Mees<eCe keve 233U ceOes Heebleefjle nesl ees. leeee DeCegYeerle
FbO eve cnCetv e GHeeesie nesT Mekelees. Yeejleele ceesv eesPeeF ee Keefv epeele Leesefjece
Dee{Ules. peieeleerue meJeele peemle Leesefjeceee meee Yeejleele Deens. Leesefjece
Dee@k emeeF[ee GHeeesi e efoJeeyeeeree peeeebceOes neslees. keejCe, ns meb egie
leeHeJeues Demelee, leeletv e Heeb{je ekeeMe yeensj He[lees.
oef#eCe iebiees$eer : Debeeqke&kee ee yeHee&eefo le oef#eCe Oe=Jeer e Keb[eJejerue
Yeejleeves mLeeHeve kes uesuee keeecemJeHeer leU. eees yeebO ekeece 100 v ee@
SJe{ee eeb[ Jesieeves Deb eeqk e &keeJej JeenCeeNee JeeNeebv eener meceLe&HeCes
leesb[ os T Mekesue SJe{s Yekekece Deens. ne leU mJeeb HetCe& Demet v e leele
eees ieMeeUe, keee&MeeUe lemese ee ef keeCeer keee& kejCeeNee Meem$e%e
Lee@ceme, smeer Deiveer-2 #esHeCeem$eeee mebeeueke. Deiveer-2 ee Heuuee 2000
efkeceeree D eens. eeHetJeea lee Deiveer-3 ekeuHeeee menmebeeueke neslee.
Lee@ ceme, F [esv eeue (19 20 - ) uet kes ef ceeeemle iCeebm eeer
DeefmLeceppeejesHeCeeee Mem$eefeeseer GHeeejHe leer efJekeefmele kes ueeyeue
peesmesHe cejs eebeeyejesyej 1990 meeuees peerJeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke
efceUefJeCeejs D ecesefjkev e Jewekelep%e.
Lee@ cemeve, pee@p e& He@p es (1892-1975 ) Fb epe Yeewef lekeMeem$e%e.
mHeefkeeejs Fueske^e@v eee nesCeeNee efJeJele&v eeefJe<eeeree ceewefueke mebMeesO eveemeeer
leebv ee 1937 meeuees Yeewefleke efJe<eeeleues Heeefjleesef<eke eqkeuebve peesmesHe [seqJnmeve
eebeemen Jeetv e efceUeues nesles. ee mebMeesO eveeejs Fueske^e@v me ns uenjermeejKes
iegCeOece& oeKeefJeleele ns keUues nesles. meOee ee mebMeesO eveeee JeeHej Ieve DeeefCe
Je HeoeL eeee DeCegjevee jefJeCeemeeer neslees.
leb$e%eebee JeemleJeemeeer efv eJeeme Je ceveesjbpev eeee meg efJeOee GHeueyOe Deensle.
esL es Debeeqke&keeJejerue JeeleeJejCe Je YetieYeea e DeYeeme lemese Flej mebMeesO eve
kejCeele esl es. Deefu eke[erue keeUele ne leU Debeeqke &keeJejer ue Yeejleeee
cew$eer ee og meNee keeecemJe Heer leUeke[s peeCeemeeer leelHegj lee mJe Heele
JeeHejuee peelees.
oef#eCeeJeleea / GpeJes Heefj Jeueveer ([sk em^esj essjer) (Heene Dee@eqHkeue
De@ eqke eqJner)
oie[ (je@k e) keesCeleener ekeejee Ke[keeee mege Peeuesuee legke[e.
He=L Jeeres keJee leerv e ekeejee Ke[keebv eer (Deeqivepeve, DeJemeeoer / ieeUees
Je Heeblejerle) leeej Peeuesues Deens. ee Ke[keebee ueneve-ceesee legke[eeuee
oie[ Demes cnCeleele. Goe. yeebO ekeeceeuee DeeHeCe `oie[' JeeHejlees `Ke[ke'
veJns.
oie[er keesU mee (kees ue) oie[er keesUmee Keef v epeeee mJeHeele
153
ef ceUlees . Devesk e Je<eeH etJeea peef ceveerl e iee[uesuee JevemHeleer , Kees[s eelet v e
ne v ewm eef ie&keef jlee leeej neslees. eeee GHeees ie pJeueveemeeer D evesk e
ekeejs nesl es . Jeer pe efv eef ce&l eerm eeer cees ee eceeCeele lemes e JeeHes Jej
eeueCeeNee js uJesee Fb efp ev eemeeer kees Umee peeUuee peelees. Je<ee&v egJ e<ex
ne GHeeesi e eeuet Deens.
oekeienCe (De[e@H Meve) ogmeNeees cetue mJele:es cnCetv e Jee{JeCes. yengO ee,
cetue nesle vemeueecegUs SKeeos oebHele ogmeNeees cetue oeke Iesles. DeveeLe cegues
keener efyevemejkeejer mebmLeebc eOes Jee{Jeueer peeleele. lesL etv e keeeeeee meJe&
Deer HegNee kesueeJej cegues iejpet oebHeleeee mJeeOeerv e kesueer peeleele DeeefCe leer
mJele:ee ceg ueemeejKeer Jee{Jeueer peeleele.
oyesk eer, ceeekesue (1908-2008) yeeeHeeme mepe&jeres peveke, peieeefme
oejesielep%e. jkeleJeeefnveebee Mem$eefeesle efJeMes<ep%e. leebee veeJee ef[yeekes
Jn@ mkeeguej keue@ cHe v eeJeees oeMem$eefeesle cenJeeee GHeeesie DemeCeejs
GHekejCe eef me Deens. 1949 Heemetv e les yesuej kee@uespe Dee@He cesef[efmevees
kegueieg nesles. me ej Je<ee&ee keejkeero eale leebv eer mee npeej Mem$eef eee
kes uee.
oee cejCe (cemeea efk eefuebie) keOeerkeOeer SKeeee jesieeee Deepeej yeje
nesC eeme keesCeleener GHeee ueeiet He[le veener. JewekeMeem$eeleerue eieleerc egUs
Demee jesieer ke=ef$ece ceeiee&v es eemeesd Jeeme ke Mekelees Je leeeer oeefeee
eeuet jenles. Hejbleg leeee ceWot keece kejle vemeueecegUs lees keesCeleerner efeee
ke Mekele veener. DeMee Jekeleeruee mevceeveeves ce=let eeJee ee efJeeejeletv e oee
cejCeeeer meb keuHevee Heg{s Deeueer. oee cejCeeme mJeer[v e ee osM eeves keeeoe
keve meJe&eLece mebceleer efoueer.
oMe&k e peerJ e (yee eesF bef[ kes j) peerJeebJej Heee&JejCeeee Heef jCeece
nesl e Demeleev ee, keener peerJ e Heee& JejCeeMeer pegU Jetv e Iesl eele. DeMeer
pegUJeCeer kejle Demeleevee, lee peerJeebceOes HesjHeej nesleele. Heee&JejCe
D eeefC e D emes peer Je eeb ee meKees u e D eYeeme kes ueeJej peerJ eeb ee
jb ieHeebJ eve Heee&J ejCeeleerue Iekeeb yeue Devegc eeve kejlee es les. DeMee
peerJeebv ee `oMe&ke peerJe' Demes cnCeleele. JeeUJeb er eosM eeleerue ke@ ke me,
jmeeU-pee[Heeveebee Jev emHeleer , Heefjmejeleerue HeeCeees og efYe&#e oMe&J eleele.
Ke[erle Jee{CeeNee JevemHeleeR ee leeb ye[mej jbi e peefc eveer leuee ueesneeer
mee#e osl ees , lej meuHej [ee-D ee@k em eeF[es eot< eCe Heefj mejeleuee
Pee[eb ee HeeveebJejes [eie oMe&Jeleele. Oe[He[Ceejs, Deeekes osC eejs ceemes
HeeCeeleer ue eot<eCeeeer leerJ elee oMe&Jeleele. ceBesm jee eote f<ele nJesceg Us,
Pee[eb ee keeee He[ues uee Kees[ eJej yemeCeeNee Helebieeee kej[e jb ie
keeUe nesC es ns lesL eer ue eot< eCeees oMe&k e G leebleereer Ske Heeejer cnCetv e
yejse DeYeemeuesu es Deens.
oueoueerleerue JevemHeleer (neeeesH eeFdme)) oueoueerle Jee{CeeNee Pee[ebee
Keeueee Yeeie HeeCeele Demelees, lej Jejee Yeeie nJesle Demelees. HeeCeele Jee{Ceeje
Yeeie cegUs, Kees[ DeeefCe Heeves. eeble HeeCeJevemHeleereceeCes nJee KesUCeemeeer
peeUs D emeles. HeeCeeee
yeensj Jee{Ceejs Yeeie Kees[
D eeefC e Heev es peef c ev eer Jej
Jee{CeeNee Pee[eb eceeCes
D emeleele. ef uecv ees ef H euee
ns s jesef Heuee ee Pee[eeer
HeeCeele Jee{Ceejer Heeves
keelejues u eer Demeleele.
Yeeleees jesHe keener DeeJe[s
HeeCeele Demele;s HeCe ueeWyee
esCeeee keeUele HeeCeeee
efv eeje nesCes pejeres Demeles.
oueoueerl eeru e Heefj mebm Lee
megHeerke Demeles.
oueyesk ees jsveees (1914- ) pevegkeere ceeefnleeree DeejeKe[e [erSveSSsJepeer
DeejSveSceOes DemeCeeNee js^ esJneejme peeleeree efJe<eeCetbee Hegv elHeeoveele
keUereer Yetefcekee yepeeJeCeeNee efjJnme& ^eeqv meHspe ee efJekejeee MeesO eeyeue
[sefJe[ yeeefuceesj Je ne@Je[& sefceve eebee meceJesle 1975 meeuees peerJeMeem$eeleues
veesy esue Heeefjleesef< eke efceUefJeCeejs Decesefj keeJeemeer Feefu eeve Jew ekeMeem$e%e.
ouesve, efveume iegmleeHe (1869-1937) oerHeie=n DeeefCe penepeebee
ceeie&oMe&v eeLe& sJeuesueer KetCe cnCepese yeeseemeeer eemeeer mJeebeefuele efv eeb$ekeebee
MeesO e ueeJeCeemeeer efv eume iegmleeHe ouesv e ee eqmJeef[Me DeefYeebleeuee 1912
meeuees YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke osCeele Deeues. [@uesv eves Jeeet
DeeefCe yee&F&v e (HeeCeeee, JeeHesee efkebJee nJesee peesjoej PeesleeJej eeueCeejs
eeke) ee meboYee&le osKeerue KetHe mebMeesO eve kesues.
oJeefyebot ([et Hee@F) Yeeweflekeer nJesleerue yee<Heees HeeCeele Heeblej
nesCeeeer efeee pee leeHeceeveeme meg nesles leeme oJeefyebot cnCeleele.
nJeeceeveMeem$e nJesceOes DeefOeke yee<He ve efv ecee&Ce neslee DeLeJee oeyeeceOes
yeoue ve neslee nJee Leb[ nesTve mebHe=kele nesles lee leeHeceeveeme oJeefyebot cnCeleele.
oJeefyebot efmLeleerv eblej nJee DeefO eke Leb[ Peeueer lej mebIeveve meg nesles.
oMeceeve Heleer ([sefmeceue efmeefmce) one DeeOeejebkeeJej DeJeuebyetv e
DemeCeejer Debke Heleer. meeceeveHeCes ceespeCeemeeer pee mebKee JeeHejuee peeleele
leebeer Hees[ kes ueeme leer 10 DeeOeejebkeees efYeVeIeeleebke IesTve yeveueees
ue#eele esles. pemes 6573 6103 + 5102 + 7101 + 3100
6000+500+70+36573
ee cetueYetle leJeeJej oMeceeve eCeeueer DeeOeejuesueer Deens. peieYejeleerue
meJe& mebm ke=leeRv eer Deelee ner oMeceeve Hele mJeerk eejueer Deens. keesCeleener
mebKesleerue HetCeeke DeeefCe DeHetCeeke efv ejeUs oMe&efJeCeemeeer `efbye' (.) eeee
JeeHej kesuee peelees.
oMeebMe DeHetCeek e ([sefmeceue e@keMevmed) Heefjcese mebKee Demetve leer SkeebMe,
154
oMeebMe, MeleebMe DeMeer efueefnleele. JeJenejer DeHetCeekeeeer efkebcele oMeebMeHeele oele (tLe) yengleske meJe& eeCeebes oeble peye[eele yemeJeuesues Demeleele.
kee{ueer keer lees oMeebMe DeHetCeeke neslees. pemes 1/40.25; 3/80.375. oeleebceOes [Wefve, ke@equMeece, Fve@ceue Fleeoer HeoeLe& Demeleele. cetue Dee les
Lees[keeele pee DeHetCeekeeee so 10 efkebJee 10 ee Ieeleebke Demelees lees. cee$e yeeje ceefnveees PeeueeJej
keener JesUe lese lese oMeebMe mLeU Hegv ne Hegv ne esles. DeMee oMeebMe DeHetCeekeebv ee Heefnues cnCepes ogO eees oele
DeeJeleea oMeebMe DeHetCeeke cnCeleele. pemes 1/30.333 .... 3b; 7/11 esleele. eebeer mebKee 20
0.6363.... 0.63b Hegv ne Heg v ne esCeeNee DebkeeJej Hegv eejeJe= eer keUeJeer Demeles. meeOeejCe Jeeeee
cnCetv e efbye (.) osCeeee eIeele Deens. 12Jee Je<eeHeel e Heefnues
meJe& oele He[tv e veJeerv e oele
oMeebMe mebKeeb ee iegCeekeej (ceefueqH uekesMeve Dee@H e [sefmeceue vebyeme&) esleele. eew{ Jekeleeru ee
eLece oMeebMe efevn ue#eele ve Ieslee esCeeNee mebKeebee iegCeekeej kejeJee. meJe&meeOeejCeHeCes 32 oele
vebl ej iegC e DeeefCe ieg Ceke mebKeeb leerue oMeebMe mLeUeb ee meb Keebeer yesj erpe Demeleele. eeHewkeer eleske
keve iegCeekeejele lesJe{er obMeebMemLeUs jenleerue DeMee leNnsv es oMeebMe efevnees peye[eele eej Heg{ es
mLeeve vekekeer kejeJes. Goe. 1.4 0.03 ne iegCeekeej kejleevee eLece 14 oele, oesv e megU s, eej
3 42 ne iegCeekeej kejeJee. veblej iegCe mebKesle 1 oMeebMemLeU Je iegCeke ef ecees uej Je mene oe{e
mebKesle 2 oMeebMemLeUs DemeueecegU s Gejele 1 + 2 3 oMeebMemLeUs Demes 16 oele cnCepes
Demeueer Heeefnpesle cnCetv e Gej 0.042 nese. SketCe 32 oele Demeleele.
oeleeb ee JeeHej D eVe
obef[keeke=leer (yeej ee&) pesJne Skeeue He=L eke iegCeJeeeke eeeue Demesue. eeJeCeekeefj lee cegKelJes
Goe. efY eVejb ieeee Heg ueeb eer mebKee, ceneje^ jepeeleer ue ef peuneJeej ient Demeuee lejer Meyoeseej
G lHeeov e, pev eieCevee kejCeemeeer os Keeru e
Je<ee&leerue (1981-2001) vekeUle leebee JeeHej kesuee peelees.
Yeejleeeer ueesk emebK ee -
les Jne DeMeer ob [ eke= leer oeles, Mebk ej jeceeb (1898-1992) jesceve efueHeer Ske cepeueer Deens.
kee{ueer peeles . obef [keeb eer HeCe os Jeveeiejer ef ueHeer leer v e cepeueer
Gbeer efkebceleeree eceeCeele Demeueeves Skee Heeveele keceer Dees Uer
Je boer IeeJeere Demes veener, eHelee es l eele. ner $eg er kee{tv e
Ies l eueeme Deeke= efl e ekeCeemeee oeles eebv eer ceesv eeseF& HeJej
Deeke<e&ke efomesue DeMeer meJe&$e meejKeer IeeJeer. mebMeesO eve kesues. leebv eer leeej kesues uee
eF&HecegUs pegUCeer meesF&eer Peeueer efMeJeee
obleer ([sefvve) oeleebJejerue meHeso Fve@ceueee DeeJejCeeee Deeleerue efHeJeUmej jesceveefueHeerSJe{ee JesU cegCe kejleevee
Deeeove. nee[^e@kemeer De@HeseF, meWef e HeoeLe& Je HeeCeeee efceeCeeHeemetv e osJeveeiejer efueHeermeeer ueeiet ueeieuee.
les yeveles. (Heene oele)
oe$ekeesefMekee - Heb[gj esie (efmekeue mesue De@efveefceee) : ne Ske DevegJebefMeke
oe eqJ nveer, efueDeesvee[ex (145 2-1519) Feefueeve ef e$ekeej, Deepeej Deens. ee Deepeejele jkeleeleerue ueeue HesMeer ebkeesjermeejKee efkebJee
mebieerlekeej, DeefYeebl ee, Mejerj Meem$e% e, Jeemleg efJ eMeejo, ieefCeleer D eeef Ce oe$ekeese f Mekee OeejCe
Keieesu eMeem$e% e. ee He=L Jeerl eueeJejerue kes ueeceg Us ueeue
`ceesm efi eHe s[ ce@v e' D eMeer leeb eer jkel eHesM eerl eerue
Keeleer nesleer. ``ceeCemeeee Hemejuesuee efn cees iueese fy eveeer cee$ee
nelees ceeHe, leeee G b eer Flekes keceer nes l es . Heb [g j esi e
Demeles '', ns leebv eer oeKeJetv e efoues. Peeues uee jkeleHes Meer leer ue
ces C eeee meeneeev es ceWo t ee ef nc ee s i u ee s e f y e v e ee
DebleYee&ieeeer jev ee GIe[ kejCeejs les DeYeeJeecegUs ee iCeeleerue
Heefnues lep%e nesles. `ceesv eeefuemee' ee iet{ jkeleHesMeerle Dee@ eqkemepeve
efe$eees les peveke nesles. Jenve kejCeeeer #ecelee
keceer nesles. ee jesieecegUs
155
Mejerjeleerue efJeefYeVe DeJeeJeebJ ej HeefjCeece nesTve iCeele leeHe lemese Jesovee
DeMeer ue#eCes efometv e esleele. ee jesieeves Heeref[le Jekeleerme cet$eefHeb[ees efJekeej
lemese ojesie nesCeeeer Mekeelee yeUeJeles. Mejerjeleerue ecegKe DeJeeJe efv ekeeceer
PeeueecegUs iCe leecegUs oieeJet Mekelees.
oeyeceeHeke (ce@vee@ceerj) oeyeees leewueefv eke ceespeceeHe kejCeemeeer JeeHejues
peeCeejs GHekejCe. Fbepeer `et' De#ejeee Deekeejeeer Jeeves DebMele Yejuesueer
keeeseer HeejoMe&ke veefuekee cnCepes D eleble eeLeefceke mJeHeees oeyeceeHeke
nes e. eeleerue
Skee yeepetee
v eefu ekes leeru e
Je e e e
He= YeeieeJej
JeeleeJejCeeee
oeye Demelees.
lej og meNee
yeepetee veefuekesleer ue Jeeee He=YeeieeJejeru e oeye ee oes v e JemlebYeeb ee
Gbeerleeru e Hejke ceespetv e kee{lee esl ees. ceeCemeeee jkeleoeye ceesp eCeemeeer
JeeHejuee peeCeeNee GHekejCeeuee eqmHeiceesce@v ee@ceerj cnCeleele. eeceOes keeesee
veefuekesle Heeje ne Je Yejuesuee Demelees. (Heene ye@jesceerj)
oeYeesuekej, eerH eeo Deegle (1924-2001) ieefCeleees eeOeeHeke.
eees ie HeefjJeejeer mLeeHevee keve leebv eer Mesleerle eeesie kesues. Skee eewjme
meWceerJej He[CeeNee mete&ekeeMeecegUs, Heeveele Decetke SJe{s nefjleJe efv ecee&Ce
Peeues Heeefn pes Je Decetke SJe{er HeUs Deeueer Heeef npesle Demes ieef Celeer eeHe
yeveJetv e e#es, yeesjs, [eefUbyes, Tme, pJeejer eees GlHeeove Jee{Jetv e efoues. HeCe
cegKe cnCepes leebv eer MeslekeNeebv ee eeesieMeerue yeveefJeues.
efokeH eele (ef[eqk euevesMeve) kebHeeme megF&eer efoMee oeKeJeCeejer egbyekeere Gej
efoMee DeeefCe ele#eeleueer Gej efoMee eeceOeerue He=L JeerJejerue keesCeleener peeieer
efv ecee&C e Peeuesuee keesv e, egbyekeere Gej pesJne KeNee Gej efoMesee HetJexuee
Demeles lesJne efokeHeele Oeve Demelees. He=L Jeeree Heeseleues yeoue, ueesKeb [eee
mebee, egbyekeere HeoeLee&ee mebee eecegUs efJeefJeOe peeieer JesieJesieUs efokeHeele
Dee{Ules.
efoveoefMe&k ee (ke@ueW[j) keeueceeHeveeeer Jeeef<e&ke Hele. eele Ske Je<ee&ee
keeueKeb[ees ceefnves, DeeJe[s DeeefCe efoJemeeee DeeOeejs Yeeie kesuesues Demeleele.
efJeefJeOe mebmke=leeR v egmeej ee Jeeef<e& ke keeueceeHeveeee He leerle efJeef JeOe yeoue
nesleele. (Heene : Je<e&)
efo eJeen (ef[jsk e kejb - [ermeer) pesJne efJeegleeJeen Skeee efoMesv es
Jeenlees lesJne leeuee efoeJeen cnCeleele. efJeegle IeebceOes efo< eJeen Demelees.
ee eJeeneeer JeejbJeejlee yeouele veener, leerJele meceeve jenles. (Heene HejeJeleea
eJeen / Smeer)
oere#f ele, Mebk ej yeeUke=<Ce (18531898) Keieesuelep%e Je ieefCelelep%e.
oeref#eleebv eer eeeerv e HeewjeefCeke iebL eebe DeYeeme keve ee iebL eebes keeU efv eefele
kesues. lemese Jewefoke keeUele keesCekeesCelee Keieesueere mebk euHeveebeer ceeefnleer
nesl eer eeyeuener leebv eer mebMeesO eve kesues . cejeer DeeefCe Fb iepeerceOes efJeHegue
uesKeve kejCeeNee oeref#eleebv eer meeceeveebv eener Deveske efJe<eeebeer `peesef leefJe&ueeme'
efkebJee `meesHeHeef eke DebkeieefCele' eebmeejKee iebL eebejs meesHee Yee<esletv e DeesUKe
keve efoueer.
oerH leercee$ee ceeHeke (uegefcevemevme ceerj) efkejCeeslmeejer HeoeLee&Heemetv e yeensj
He[CeeNee efkejCeebeer leerJelee / oerHleercee$ee ceespeCeees meeOeve. nJesle efkejCeeslmeejer
efkejCeebv eer nesCeeNee DeeeveerkejCeees ceeHeve keve oerHleercee$ee ceespeueer peeles.
oerIe&ef oes< e (neeHejces^esefH eee) Jeeeee eeefUMeerv eblej esCeeje efoes<e.
ves$eefYebie Lees [s keerCe nesTve leees efmLeleermLeeHekelJe keceer nesles. leecegUs
keHeueeJej He[Ceejer peJeUee ieeseReer eeflecee leeeeceeies keWefle nesles Je
peJeUes yeIeeeuee $eeme He[lees. ne oes<e yeefnieexu e efYebi eeee e<cee JeeHeve
megO eejlee eslees. (Heene ves$e)
oerefIe&k ee (ie@ue@k emeer) leejs, Jeeet, OetU ee meJeeee ieglJeeke<e&Ceeves peKe[uee
iesuesuee mecet n. DeeHeueeuee efomet MekeCeeNee efJeeeleuee oerefIe&keebeer SketCe
mebKee ner MbeYej Deypeebntv e DeefO eke DemeeJeer. ee oerefIe&keebes Jeeme ns keener
npeej ekeeMeJe<eeHeemetv e les efkeleske ue#e ekeeMeJe<e&s Flekes Demeleele. oerefIe&keebeer
efv eefce&leer ner efJeeeee pevceeveblej Ske Deype Je<eeee Deele meg Peeueer DemeeJeer;
DeeefCe leeveblej keener Deype Je<eeHeele leer nesle jeefnueer DemeeJeer. oerefIe&keebes
Deekeej JesieJesieUs Demetv e leeb eer Jeie&J eejer ner meefHe&ueekeej, ueb yeJeleg&Uekeej
DeeefCe Deefv eeefcele DeMee leerv e ekeejeble kesueer peeles. (Heene : DeekeeMeiebiee)
ogO eees oele (yesyeer erLe) meeOeejCeHeCes cetue 8 les 12 ceefnveees PeeueeJej
esCeejs Heefn ues oele. eleske peye[eele Heg{es eej oele, oesv e megUs, Je eej
efeceesuej Demes one Je SketCe 20 ogO eees oele Demeleele. ke@equMeDece, [Wefve Je
Fve@ceue ee HeoeLeeHeemetv e ns yeveleele. 7 les 11 Je<ee&ee JeeeHeele cegueees ogO eees
oele He[tv e efkeeJet oele esleele. (Heene oele)
ogO eeU ieeeeR ee otO epJej (efceuke HeerJ ej) ogO eeU ieee Jeeeueeveblej,
pesJne ceesee eceeCeeJej otO e osles, lesJne Lees[keee DeJeOeerle efleee jkeleeleerue
ke@equMeece PeHeeeev es Ieles Je Deeeveke ieefueleiee$e nesTve leer leesb[ ceeieee
HeeeeMeer ceg[Hetv e megmle He[les. leeye[leesye ke@equMeeceee GHeeej ve Peeueeme leer
yesMegner He[les-Jee ke Jeefeled emebieer cener Mekeles. eele ieeeer ee Mejer jees
leeHeceeve Iemejle Demeues lejer Lees[ smes egkeerv ese, ef leuee `otO epJej' Peeueees
cnues peeles.
ogYebie Jeeqk eleceJe (vegj e@efmeme) vetje@meerme efkebJee ceeveefmeke DemJeemLe
cnCepese ceeveefmeke DeefmLejlee efkebJee oewye&ue. cee$e DeMee Jekeleeree owv ebefove
JeJenejele Heej yeoue nes le veener efkebJee efJeeejMekeleerlener Decetueee yeoue
nesle veener. ns DemJeemLe leelkeeefueke Demeles. eeueee keener ceeCemeesHeeej
156
lep%eebv eer ceveeee {Uuesuee leesue efkebJee ceeveefmeke Deepeej Demes cnues Deens.
ee ceeveefmeke Deepeejeveb Heeref[le Jekeleer ceie, YeeJeefv eke DeeeesMe eke kejlees
efkebJee Deeblejceveeleerue b lees Meejerefjke neueeeueer, efkebJee yeewef ke De#ecelee
eeletv e eke kejlees. ceeseeves ye[ye[Ces, keesCeeuee lejer ceejCeeeer O ecekeer
osCes ef kebJee eeuelee eeuelee cet e& esTve He[Ces ee lee Meejerefjke eefeee
nes le.
ogyeer&Ce (seuf emkeesH e) : otjee DeblejeJejeer Jemlet ceeser efomeCeemeeer JeeHejues
peeCeejs GHekejCe. meJe&meeOeejCe ogefye&C eerle HeoeefL e& ke ns otjmLe Jemletke[tv e
es C eeje ekeeMe
Skeef$ele kejles DeeefCe
efv ecee& Ce Peeues u ee
eefleceses JeOe&v e nesTve
eflees ves$eer e efYebieeletv e
oMe& v e Ie[les .
HeoeefL e& ke cnCetv e
yeefnieexue efY ebie efkebJee
Debleiees&ue DeejMeeee
JeeHej kesuee peelees.
#e-efk ejCe, peby etHeej
efk ejCe, D eJejkel e
ef kejCeeb ee Jes O e
IesCeeNee oge fye&Ceermege
JeeHejele Demetv e leebeer
jevee ner oMeekeeMeeleerue ekeeMeuenjerbe JesO e IesCeeNee ogyeer&CeerbHes#ee keenerMeer
JesieUer Demeles.
oge fce& U ce= oe cetueJes (jsD ej DeLe& Sefu eceW dme) : ue@v L eveeF[dm e,
DeeJele&m eejCeerleerue 6 Jes DeeJele&v e D eeefCe 3 je ie (HetJeeaee ie 3De) ee
ceOeerue ue@v Le@v ece (De.e. 57) les uegsefMeece (De.e. 71) DeMee 15 ceewueebee
ceeefuekesme ogceeaU efkebJee efJejue ce=oe efkebJee ue@v LeveeF&[ ceewues Demes cnCeleele.
ee meJe& ceewueele, DeCegieYee& leerue eese@ v eebee Jee{erv egmeej, DeCegieYee&yeensj erue
Jee{les Fueske^e @v e 4f ke#eslee meeceeJeues peeleele. Deieoer yeensjee ke#esle
cee$e 2 Fuesk e^e @v e D emeleele. leer meJe& Skeee O eeleg Hee<eeCeele Dee{Uleele.
eesefceef L eece ee ceewueeeer meJe&e SkemLes efkejCeeslmeejer Demetv e leebeer DeOee&eg
He=L Jeeree Jeeeee ceeveeves veieCe DemeueecegUs leer efv emeiee&le Dee{Ule veenerle.
efv eeesef[efceece, Fefye&ece, efeefye&ece Jeiewjs ue@v LeveeF&[ ceewues, nJee lee iegCeOecee&es
uesPej leeej kejCeemeeer JeeHejleele. (Heene DeeJele& meejCeer)
ogefce&U epeeleer (jsDej mHesefMepe) DeefleeceeCeele JeeHej kesueecegUs keener
ekeejee JevemHeleer DeeefCe DeefleefMekeej Peeueeves eeCeerpeeleer Demlebiele nesCeeee
ceeiee&Jej Deens le. DeMee peeleeRee peerJeeb es epeveve HegjsMee Jesieeves nesle vemesue
lej lee ogceeaU nesleele, lee Demleeuee peeCeeee Oeeskee efv ecee&Ce neslees. Demes
nesT vees cnCetv e peeleer mebj#eCe, #es$e mebj#eCe eeejs eelve kesues peele Deensle.
Goe. JeeIeekeuHe, mebjef#ele pebieues, je^er e Geeves, F. (Heene Oeeskeeeee
HeeleUeruee Deeuesuee peerJ epeeleer)
ot efJ evee@o, Jesmeeb (1901-1978) ee Decesejf keve peerJejmeeeve Meem$e%eeves
1955 meeuees jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke efceUJeues. Dee@eqkemeesmeerv e
ee Hee@efueHesHeF[ mebesjkeeee Heefnuee mebeesieerkejCeeee, keeceemeeer leeuee
ns Heeefjleesef<eke efceUeues. Dee@eqkemeesefmeve ns Dee Deceerv ees DeecueeHeemetv e yeveuesues
Demeles ns efme keve leeves leeee Ie[Ceereer eefeee efme kesueer.
otO e (efceuke) : memleve eeCeebceO es mleveebleerue ogiOeiebL eerle efv ecee&Ce nesCeeje
DeeefC e DeHelemeb ieesHev e kejCeemeeer Hees<eke DeVeIeke Demeuesu ee Heeb{ je
JeHeoeLe&. ogO eeletv e veJepeele eeCeele eefL ev es, ke@efuMeece lemese Deveske peerJevemeJes
DeeefCe jesi eeeflekeejke eefleefHeb[s efoueer peeleele. otO e ns Ske HetCee&Ve Deens.
ieee, cnwme eemeejKee ogYelee peveeJejebee ogO eees Deelee ceesee eceeCeeJej
GlHeeovener kesues peeles.
otO ekeee (ue@k eesceerj) : ogO e eer meeHes#e Ievelee
ceespeCeees GHekejCe. Skee yebo keeesee veUeree
Keeueerue Yeeie Lees[e pe[ kesuesuee Demelees leecegUs
ner veUer ogO eele ve yeg[lee GYeer lejbieles. veUerJej
eceeefCele ogOeeee meeHes#e Ievelesee KegCee kesuesuee
Demeleele. veUeree efkeleer Yeeie vecegv eeee ogO eele
yeg[lees leeJeve lee ogO eeleerue HeeCeer, ceso Jeiewjs
Iekeebes eceeCe mecepeles.
otj efe$eJeeCeer (sefueeqJ npeve) 1916 meeueer pee@v e yesD e[& eev es otjefe$eJeeCeer ee
MeesO e ueeJeuee. 1936 meeueer efye erMe yee @[keeefm bie keeHeexjsMevev es keee& ece
meg kes ues. Heefnues jbieerle e#esHeCe 1951 meeueer Decesefjkesle Peeues. Yeejleele
1959 meeueer eeeeseif eke leJeeJej efouueer esL es otjefe$eJeeCeer meg Peeueer. 1982
meeueer leer jbieerle emeejCe ke ueeieueer. 1992 meeueeveblej Keepeieer otjefe$eJeeCeer
emeejCe meg Peeues. ke@cesNeeves efeef$ele kesuesuee Meeeer eeflecee ekeeMeeuee
mebJesoveMeerue DeMee He=YeeieeJej He[les. ne He=Yeeie mebHetCe&H eCes Fueske^e@v eee
Peesleeves veeneUuee peelees. eeJesUer pee jsef[Deesuenjer efv ecee&Ce nesleele, leebes
e#esHeCe kesues peeles. eeuee DeefleGe JeejbJeejlee mebmkejCe (etSeSHe) Demes
cnCeleele. e#esHekeebHeemetv e ee uenjer DeekeeMekeeceeHe&le otjefe$eJeeCeer mebeeHeele
esleele. leebes Heeblej Fueske^e@v e Peesleele nesTve Hee@mHejmeee Lejeee He[eeJej
Me efomet ueeieles. He[eeJej efpeLes Peesle He[sue lees Yeeie ekeeMeeves GpeUtv e
efv eIelees. ner efeee melele efPeiePe@ie Heleerle eeuet Demeles. leecegUs He[eeJejerue
efe$e HetCe& nesTve [es eebv ee efomeles. ns efe$e Dee[Jee yeeefjke yeeefjke js<eebejs
DeeHeueemeceesj esles. eleske keW mJelees efe$e efkeleer js<eebejs e#esefHele kejeees
les jJeles. oj meskeb oeuee efkeleer efe$es e#esefHele kejeeeer nsner eceeCe SKeeee
eueleefe$eeeceeCes jJeleele. leecegUs meceesjeer efmLej efe$ese DeeHeueeuee nueleevee
efo met ueeieleele. jbieerl e otjefe$eJeeCeerceOes efHekeejety eceOet v e leerv e ekeejes
Fueske^e@v e Peesv e He[eeJej ekeues peeleele. ueeue, efv eUe, efHeJeUe ee cetU leerv e
jbieebceOetv ee Deveske jbie efceUleele. vekees Demeuesues jbie eUCeemeeer He[eeceeies
Ske efJeefMe peeUer Demeles. leecegUs ves cekeee peeieer vescekee jbie ns efc eeCe
157
meeOeues peeles. HetJeea meJe&e efkeeCeer (DeeefCe Yeejleele Depetv ener keener efkeeCeer)
e#esHekeeHeemetv e Les otjefe$eJeeCeer mebeeceeHe&le emeejCe peele Demes. Deelee e#esHeke
les GHeen les DeekeeMeke Demee eJeeme otjefe$eJeeCeer emeejCe kejles. otjefe$eJeeCeer
mebeeceOesner leb$e%eeveeves YejHetj yeoue Ie[Jetv e DeeCeues Deensle. Suemeer[er, nee
[sefHev esMeve, HueePcee otjefe$eJeeCeer mebe leeej Peeues. D eekeejmege yeoueues.
keesefMekee otjOJeveerJejner (mesue Heesv e) otjefe$eJeeCeer efomeles.
otj efveeb$eCe (efj cees mesefvmebie) ele#e mebHeke& meeOeueeefMeJeee YeteosMe,
leeJejerue efHekes, mecegeJejerue Ie[ecees[er eeeer veeWo kejCes eeuee efjcees mesefv mebie
cnCeleele. eemeeer Fueske^es-ce@iveserke meske^ceceOeerue ele#e, Me Fveejs[
DeeefCe ceeeeesJesJn eebee meneeeves kesuee peelees. ee meboYee&le Fbef[eve efjcees
mes efv meb ie Spevmeer (DeeeDeejSmeS)ee GuuesKe cenJeeee Deens. Yeejleeves
yeveefJ euesues yejs e otjefv eeb $eke DeeeDeejSmeJejerue keeceefiejer Glke=<HeCes Heej
Hee[le Deensle.
otj emeejCe (yee@[keeefmbie) jsef[Dees Demees Jee efe$eJeeCeer oesv neres keee&ece
es#esefHele nesleele leeuee emeejCe ne Meyo eesie Deens. jsef[Deeses e#esHeCe ceesee
Yeeieele peeles cnCetve yee@[keem cnCepes emeejCe ne Meyo Deeuee. efe$eJeeCeeree
Goeev ebl ej, leees emeejCe keeeJe D emeles DeeefCe lees Jes ieUsH eCee
oeKeefJeCeemeeer sefuekeem ne Meyo Deeuee. sueer cnCepes otj Demeueeves
oesv ner emeejCes Skeee ekeejele esleele.
HetJeea efe$eJeeCeeres emeejCe Gbe ceveesNeeJe ve nesle Demes. ceveesN eeJej
Demeuesuee e#esHekeeee vepejsee HHeeHeele les emeejCe peeees. ns emeejCe
SHe Sce cnCepes JeejbJeejlee mebmkejCe ee Heleerv es nesles. HetJea ns emeejCe ceveesje
les otjefe$eJeeCeer mebeeHeele DeekeeMekeeejs nesle Demes. ke=ef$ece mebosM eJeenke
YetefmLej GHeen DeJekeeMeele mLeeefHele Peeueeveblej e#esHekeees mebosMe GHeeneke[s
peeleele. ef leL etv e les otjefe$eJeeCeer meb eeHeel e D eekeeMekeeceeHe& le esl eele.
emeejCeemeeer met#celejb ie mebHeke&, keeelebleteer pees[Ceer , ef[Me DeBsv ee eebeer
ceole PeeueecegUs IejeIejeJej efo meCeejs DeekeeMeke keceer nesTve leyeke[ee
Je GbeerJej uekeCeeNee leeje Deeuee. Yeejleele Keepeieer Jeeefnveebes emeejCe
GHeeneceeHe&le nesles. emeej Yeejleeres emeejCe ceveesje les DeekeeMeke DeeefCe
GHeeneceeHe&le DeMeer oesv ner Heleerv es nesles.
otj ceeHeve (sefueces^er) otjOJeveer, otjoMe&v e, otjmebeej... ee OeleeaJej SKeeee
ieeseRes ueebyeJeve, ogve ceeHeve kejCeees leb$e. ee leb$eele peer ceespeceeHes kesueer
peeleele leeyeuees mebos Me jsef[ Dees uenjeRceeHe& le otj Debl ejeJejer ue mebos Me
eenkeeke[tv e mJeerk eejues peeleele. DeJekeeMe eeveebee ceeie& efv eefele kejCes,
iCeeee oeeeer efmLeleer peeCetv e IesC es, DeCegYeer ee Debl ejbieeleerue keener
ceespeceeHes kejCes, DeMee Deveske keeceebmeeer eeee JeeHej neslees.
otjcegke (sefueefebj) leej HeeJeleevee eLece ceesme& mebkesle, veblej otjeF&Hejeej
eebee JeeHej nesTve ueeieuee. efpeLetv e meboMs e HeeJeeeee Je efpeLes lees mJeerkeejeeee
efleL es DeMee oesv ner efkeeCeer otjeF&Hejeej DemeeJee ueeielees. sefueefebj ee eb$eele
kesJeU mebosMeees cegCe nesles. efleLetv e mebosMe HeeJelee esle veenerle. DeMeer meese
Je= eHe$eebeer keeee&uee,s ceeOeceeb es yeeleceer emeejCe efJeYeeie eebceOes kejleele. Skee
sefueefebjJej Skeee eesleeke[tv e ceeefnleer HeeJelee esles. cnCepes cetU eesle Je
eenke eebeeceOes Les otjOJeveer pees[Ceer Demeles. eesleeee mLeeveer eF&Hejeej
lej eenkeepeJeU cegkejeej DemeeJee ueeielees.
otj uesKeve (sefueeeHeer) mebekesefleke mebosMeebejs oesv e JesieJesieee DeblejeJejerue
peeieebceOes mebosMeJenve kejCeeeer HeOole. pesJne, efJ eMes<ele: egO oebceOes otj
DeblejeJej mebosMe HeeefJeCeemeeer ceMeeueeRee JeeHej nesle Demes, lesJneHeemetv eee
mebosMeJenveeee ceese Fefleneme Deens. F. me. 1835 ceOes me@cegD eue ceesme&
eeb v eer efJ eegle otjuesKeve (sef ueeeHe) eb$eCee MeesO etv e kee{ueer . efHekes DeeefCe
esee (-) js< ee eebv eer leeej kesuesuee ceesme& kees[eje mebosM e HeeJeCeeme
megJeele Peeueer. F.me. 1844 ceOes ceesme&v eer Ske meeJe&peefveke mebosMe HeeJeuee
lees Demee, osJeeves keee efueefnues les. lesJneHeemetv e sefu eeeHeerceOes yejse yeoue
DeeefCe megO eejCee Peeuee. jsef[Dees lejbie DeeefCe met#celejbie eebee JeeHej mebosMe
e#esH eCeemeeer nesT ueeieueeHeemetv e efyeveleejer sefueeeHeereer megJeele Peeueer.
otj mebosMeJenveeleerue eebleer (sefuekecegefvekesMeve jsJ nesuetMeve) iesuee
oer[Mes Je<eele mebo sMeJeenv eeceOes eeb[ megO eejCee Peeuee. otjOJeveer, leeje,
sefueefebj, seuf eeqJnpeve, jsef[Dees, HejosMeebMeer otjOJeveerejs mebHeke&, GHeeneejs
mebosMeJenve, efHejlee keesefMee (mesue) otjOJeveer, He@keme, Fbjves DeMee efJeefJeOe
ceeO eceebceOetv e otjmebos Me efJekeefmele nesle iesues. eJeemeees Deej#eCe, yeBkeebes
JeJenej, DeeHelkeeueerv e JeJemLeeHeve, keHeefj<eoe (eqJnef[Dees kee@v Hejbe fmebie),
eer[e Je Ieveebes Les e#esHeCe eemeeer ner ceeOeces DeefleMee GHeegkele Deensle.
Yeejleele 1976 meeueeveblej Heee leb$e%eeve efJe<eeke ceesefncee jeyeJeCeele
Deeuee. ee keuHeves es peveke cnCet v e eer. melesv e iebieejece (me@ce) efHe$eesoe,
HebleeOeeve Fbefoje ieebO eer, mebpee ieebO eer, HebleeOeeve jepeerJe ieeOb eer eebeeke[s ese
peeles. Smeer[er kejCeemeeer esee eceeCeeJej otjOJeveer keWs leeej Peeueer.
meer-[e@ ee Meemekeer e kebHeveerv es leb$e%eeve efJekeefmele kes ues. Lees[eee keeUele
Yeejleeleerue keesCeleener mLeeveeJeve keessner Heesv e kejlee esT ueeieuee. 1995
HetJeea otjOJeveermeeer one one Je<ex Jee HeneJeer ueeiele Demes. Lees[eee Je<ee&le
ceeefi eleuee keer otjOJeveer pees[Ceer efceUt ueeieueer. 2001 meeueev eblej kees efMee
otjOJeveereer mebKee Jee{ueer. eecegUs DeeefL e&ke Je meeceeefpeke Heeeos efceUt ueeieues.
DeLee&le eemeeer G Heen Je Fueske^ e@e fv eke me leb $e% eev eeee efJ ekeeme,
KeepeieerkejCe, peeieeflekeerk ejCe, DeeefL e&ke eieleer , mHeOee& ee Hetj ke yeeyeeRee
cenJeeee Jeee Deens.
kedHeefj <eo (eqJ nef[Dees kee@vHejefvmebie) mebieCekeeee ceoleerv es nesCeeNee
GHeeneefO eer le ke DeeefCe eeJe meb osMeebee oUCeJeUCe eb$eCesee JeeHej
keve peieeleerue efJeefJeOe efkeeCeer Demeuesuee JekeleeRee SkeceskeebMeer nesCeeje
HeefjmebJeeo. Skee Keesueerlee peCet meJe&peCe peceues Deensle D eMee Heele ner
efJeeejebeer DeeefCe leemebyebO eeree Meebeer Jee eueledefe$eebeer osJeeCeIesJeeCe ee
leb$eeejs Mekee nesles.
leMeerleve (keJ eWef ebie) DeefleMee leeHeJeuesues Oeelet Leb[ HeeCeer efkebJee lesueele
ekeve yeg[efJeues Demelee leebee CekeHeCeele Jee{ nesCeeee iegCeOece&. OeeletbHeemetv e
yeveJeuesuee keener Jemletbee efkeeTHeCee Jee{JeCeemeeer ee eefeesee GHeeesie
158
kesuee peelees. keener JesUe cee$e keener Oeeletbes He=Yeeie efmetU nesleele.
ef Jew< ece (De@efmiece@efPece) ne Ske efoes<e Deens. eele ves$eHeueeJej
He[Ceejer eeflecee Skee efyebotle keWerYetle ve neslee Hemejles Je leer DemHe Demeles.
eees keejCe [eseeee meceesjee Yeeieeleer ue HeejoMe&ke Heue-HeejHeue
veUkeeb[eemeejKes Demeles. ns veUkeeb[s keOeer GYes, keOeer Dee[Jes lej keOeer
efJeefMe keesv eele Demeles. [eseees [e@kej ns keesv e MeesO etv e leeeceeCes e<ceeee
vebyej osleele. mHeMe&ef Yebies (kee@v @ke uesv me) Iesleevee ee veb yejeeer DeeJeMekelee
vemeles. keejCe mHeMe&efYebies HeejHeueeuee efekeuesueer Demeleele. (Heene ves$e)
ermeelele (Hejefmembme Dee@H e eqJ npeve) [eseebee He[eeJej Gceuesueer
eeflecee. meceesjeer Jemlet lesL etv e efv eIetv e iesueeJejner keener #eCe efketve jenCeeeer
eefeee. ekeeMeefkejCeebv eer GceJeuesuee lee eeflecesee mebosMe ceWotH eele Heesetv e
leeeb efJeMues <eCe nesCeeee keeueeJeOeer eefl ecee GceJeCeeNee eef eesee
keeueeJeO eerHes #ee peemleer Demeueeceg Us ne DeeefJ e<keej nesl ees. eeee GHeeesie
eueeq e$e efv eef ce&leermeeer kesuee peelees.
<e keWkeer (etk e@efj ee@dme) HesMeerpeueeceOes Deueie DeeefCe mHe keWke
OeejCe kejCeeNee HesMeer. keWkeeYeJeleeree DeeJejCeecegUs lees mJeleb$ e Demelees.
lemes e HesMeer peueele meeeesmkesuesve cnCepes De@eqkev e, egyeg efuevees O eeies,
ceeees eeseqv [^D ee, Sb[esHueeefmke jsefkeeguece, ueeemeesPees ce DeMeer JesieJesieUer
jevee Demeuesueer mJeleb$e GHeebies Demeleele. (Heene eeske@efjee@dme)
os otJ e ef eefmDee@ve (1917- ) HesMeerbceOeerue ueeemeesmeesce ee Iekeeee
MeesO e ueeJeueeyeue 1974 meeuees peerJeMeem$eees veesy esu e Heeef jleesef <eke
efceUef JeCeejs yeseq upeeve Meem$e%e. ne Ieke meWef^He egiesMeveee leJeeves leebv eer
HesMeerHeemetv e JesieUener kesuee nesl ee. leebv ee ns Heeefjleesef<eke Deueye& keueeT[
DeeefCe pee@pe& He@ uee[ eebeeyejesyej efc eUeues.
osk eele&, jsves (1596-1650) keeeeeee HeoJeerO ej Demeuesuee ee eWe
leJeefeb lekeeves leJe%eeve Je ieefCeleeee meKeesue Jeemebi e kesuee neslee. efMeJeee
leeme jmeeev e, Mejer jMeem$e, Jew eke,
egbyekelJe ee efJe%eeve MeeKeeble eer nesleer.
Skeebleele ef eb lev e kejleev ee efv eox Meke
Yet e f celeer ee DeejeKe[e leeee
[eseebmeceesj meekeej Peeuee. oskeele&ee
efefceleer Yetefceleeree Heeee Flekee yeUke
juee keer leeletv e Meem$e%eevee ef$eefceleer-
elege fce&leerHeemetv e ve-efceleer D eJekeeMeeke[s
PesHe Ieslee Deeueer. elegefce&leerletv ee DeeFvemeFveee meeHes#eleeJeeo pevceeme Deeuee.
ueceesv o (peie) Je cesL e[ (Heleer) ns leebes ebL e.
osceesefedme (megceejs F.me.HetJ e& 460-F.me.HetJe& 370) ee eerke Meem$e%eev es
DeCetee DeYeeme eLece kesuee. DeefJeveeMeer DeeefCe DeYese DeMee keCeebes efHejCes
ns meJe& leeee D eCetee DeYeemeeletv e mecepeues D eeefCe cegU ele keener
DemeueeefMeJeee keenere efceUCeej veener ns leeves efme kesues.
osu eye gk e ce@ k eme (19 06-1981) jsCJeer e peerJ eMeem$eees peveke.
peerJeeCetYe#ekeebJejerue ceewefueke mebMeesO eveeyeue meeuJeeoesj uegejf Dees DeeefCe Deues[
nMex eebee meceJesle 1969meeuees JewekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs
Decesefjkeve peerJeMeem$e%e. DeeOegefv eke peerJeMeem$e DeeefCe epeveveMeem$e eebceOeerue
Deveske cetueYetle leJeebee [e leebv eer ueeJeuee neslee.
osJ eOej, eYeekej Mebk ej (1934- )
Fueske ^e@e fv ekeme Fb efpeefv eDej, De@Heue@ye
Fb[m^er mLeeHetv e Fueske^e@efv ekemeee Deveske
GHekejCeeb eer ef v eef ce&l eer kes ueer . keW
mejkeejee Fues ke ^e @e fv eke efJ eYeeieees
meefeJe. osMeees Fueske^e@e fv ekemees OeesjCe
leebv eer emLeeefHele kesues. cejeer efJe%eeve
Heefjoses DeOe#e.
osJ ejme, Heg <eesece peeke=<Ce (1909-1991) HeeeJ& ejCeeeJf e<eeer peeie=lelee
efv ecee&Ce kejCeejs Yeejleere Meem$e%e. efyeueemeHetjceOes pevce, veeieHetjceOes efMe#eCe,
DeeefCe Fbiueb[ceOes keerkeebJejerue mebMeesO eve. 1942 ceOes jepemLeeve, iegpejele-
efmebO e esL es esUOee[ efv eeb$eCeemeeer eLecee
efJeceeveeee GHeeesie osJejme eebv eer kesuee.
HegCeeee Heieg&meve kee@uespeceOes Demeleevee
leeb v eer D eeO eejkej D eeef Ce Flej
Meem$e% eeb eeyejesy ej `ceneje^
Demeese fmeSMeve Hee@j keef uJes Meve Hee@j
meeevmes me' (D eeIeejkej efj mee&
Feqv met ) ee mebm Les ee mLeeHeves le
Heg{ekeej Iesleuee. cegby eF& ee neHeefkeve
mebmLesle ceeMee, [eme, Huesie eebJej mebMeesO eve kesues Je 1954 ceOes Yeejleeleues
Heefnues meHee&uee mLeeHeve kesues; meeHe, efJebet, IeesCe, ieebO eerueceeMeer, keesUer eebee
efJe<eeJej mebMeesO eve kesues. `Yeejleeleerue meHe&' ee leebee Hegmlekeeme peievceevelee
efceUeueer. ke@jekeeme (Jnsv esPegSuee) es L es 1976 meeueer Yejuesuee Heefnuee meHe&
Heefj<eoses les DeOe#e nesles. lesL eerue mebmLesuee leebes veeJe osTve [e@. osJejme
eebee mevceeve kejCeele Deeuee Deens. 1976 meeueee cejeer efJe%eeve mebcesueveees
DeOe#eHeo leebv eer Yet< eefJeues.
osJ ejeF& (meses[ eesJn) osJe uee DeHe&Ce kesueus es Jeve cnCepes osJejeF&. lesL es
Je=#elees[ veener. Hegues-HeUs ieesUe keve osJeeee Hetpesmeeer DeeefCe emeeoemeeer
JeeHejleele. DeeefoJeemeer ueeskeebveer HetJeeaHe metv e ner HejbHeje HeeUueecegUs Deepe osJejeeebceO es
vewmeefie&ke peerJeJewefJeOe efomeles, lee Yeewieesefueke #es$eeble rue Jeveeee peemleerle peemle
efJekeeme Peeuesuee efomelees. cesIeeueeeble osJejeee HetJe&peebee DeeJeCeerme er jeKetv e
sJeCeeeer Hele Deens. ceneje^ele YeerceeMebkej DejCeemeejKee yeNeee ceeseuee
osJejeee DeeefCe Meske[es uenevemeneve osJejeeebeer veeWo Peeuesueer Deens.
159
osMeHeeb[s, Deveble Heeb[gj bie (1942- ) efJeegled DeeefCe eebef$eke DeefYeeblee. GHekejCe. ke@Lees[ efkejCe veUerceOes ke@Lees[ cnCepes $eCe DeeeHeemetv e efv eIeeuesuee
efJe fJeOe keejKeeveele 35 Je<ex keece kesues. 1975 Heemetv e cejeer efJe%eeve Heefj<eoses Fueske^e@v eee PeesleecegUs He[eeJej eeflecee He[les. pee efJeegled mebosMeecegUs eeflecee
keee&Jeen. Heefj<eoses keece meJeeieerCeefjlee Heg{s vesCeele menYeeie. ve@Meveue meWj DeeHeuee ceeie& yeoueles lee mebosMeebee DeYeeme kejCeemeeer Dee@efmeueesmkeesHeee
Heej@ meeevme keceeg fv ekes me&eer 1997 meeueer mLeeHevee kesueer. 1997 Heemetve meWjes GHeeesie neslees. GHekejCeeuee ke@Lees[ efkejCe Dee@efmeueesmkeesHe Demesner cnCeleele.
DeOe#e. Fbjve@Meveue etefv eeve Hee@j meeevme kecegefv ekesme&eer 2003 meeueer
Flejebyejesyej mLeeHevee kesueer. 2003 Heemetv e leees keee&Jeen. uesKeve, Yee<eCes, oesMeer, yeeUke=<Ce efJ eueoeme : (1927- ) Yeejleere Jeemlegjeveekeej.
DeekeeMeJeeCeer, otjoMe&v e ee ceeiee&v es 35 Je<ex efJe%eeve emeej kesuee. Heee HeeTb[sMeve, eW e Jeemleglep%e uee keeye& tefPee eebeeyejesyej eb[erie{ veiej Jeemletes ceess
ceneje^ meeefnle Heefj<eo, keW mejkeej eebes efJe% eeve emeejemeeer Hegjmkeej. keece kesues. Denceoeyeeo esL eerue `mesH' ee Deeblejje^ere efJeeeHeerees mebmLeeHeke.
HegCeeleerue meJeeF& iebO eJe& mceejke, eMeoe, lemese Deveske efv eJeemeer ekeuHeebeer
osMecegKe, ceOegkej ejkeeveeLe (1914-1991) : #eejesie DeeefCe eleeree Jeemlegjevee leebv eer kesueer Deens.
efJekeejebes le%e. cegbyeF&ee pes. pes. iCeeueeele #eejesie efJeYeeieees les ecegKe nesles.
eB cesef [keue ceneefJeeeueeele ceev eo oJ ekeesMe (Hee@efuekeue)
#eejesie eeOeeHeke cnCetv e leevb eer keece kesues. oJ eev es Yejuesu eer es er
#eejesieefJe<eeke je^ere DeeefCe Deeblejje^ere efH eMeJeer , kees Me ef k eb Jee
meb mL eeb es les HeoeefO ekeejer nesl es . iebL eercee Heesk eUer. kesmeebee
#eejesieefJe<eeke efv eelekeeeuf ekeees mebHeeoke oJekees<e ns Ske GoenjCe.
DeeefCe Deveske Hegmlekeebes les uesKeke nels es. lees kesmeeee ceg UeYeesJeleer
ceneje^ D eeefCe osMeYej efH eve leebv eer Keesu e Keees l e D emelees ,
#eejes ieer Mees O eCeemeeer oesv eMes eeJej efkebJee Deb[eMeeeleerue JekeesMe
efMeefyej Iesleueer. cejeer efJe%eeve Heefj<eosee
1977 meeueer efKejesoe esL es Yejuesuee mebcesueveees les DeOe#e nesles. JeMeerue HeoeLe& (Jesefbie Speb) : keener IeveHeoeLe& HeeCeeves ueJekej Deesues
nesle veenerle. Hejbleg HeeCeele Lees[e Jesefbie Speb ekeuee kee,r HeeCeeee He=ere
oesve meefoMeebee meefoMe / Hegueer iegCeekeej (Jnsk ej Dee@j ee@me ee@[ke leeCe yejee keceer neslees DeeefCe HeoeLe& Deesues nesleele. meeyeCe DeeefCe DeHeceepe&ke
Dee@H e t Jnsk eme&) DeeefCe b ee oesv e meefoMeebee Hegueer efkebJee meefoMe Jesefbie Speb Deensle.
iegCeekeej || |b| sin n ...... (i)
pesL es, |a|, |b| mebueive yeepetleerue keesv e Jeceeve JeCe&H euesKeke (ceeme mHesk e^eseeHe) efJeegledYeeefjle keCe peJs ne
|a| |b| sin ee bmebueive yeepetJej HetCe& kesuesuee meceeblejYegpe eewkeesv eees egyb ekeere #es$eele Deiej efJeelg ed#es$eele eJeeme kejleele, lesJne leebee ieleereer efoMee
#es$eHeU. yeouele peeles. ee leJeeJej DeeOeejuesues Ske GHeeesieer GHekejCe. keCeebee eJeemeeee
ee iegCeekeejeves efceUCeeje meefoMe , b meefoMeebv ee euebye DemeCeeNee n efoMesle nesCeeje yeoue egbyekeere Deiej efJeelg ed#es$eeee cee$eJs ej Je efoMesJej DeJeuebyetv e
ee Skekeer meefoMeeee efoMesuee Demelees, pees , b meefoMeebee oef#eCeevegJeleea D emelees . ef M eJeee,
efoMesle Demelees. keelexMeere efv eoxMekeeble. efJ e egl ed Y eeef j le keCeeb es
x b = (a1i + a2j + a3k) x (b1i + b2j + b3k) Jeve Jemlegceeve, keCeebee Jesie Je
i j k keCeebJejerue ef JeegledYeej ee
= a1 a2 a3 yeeyeeRJ ejner ne yeoue
b1 b2 b3 ne efv eOee&j ke eslees. DeJeueb yetv e Demelees . keCe
efp elekee nuekee, efl elekeer
oesueveoMeea (Dee@efmeueesmkeesH e) efJeegled meboMs eebeer Me eeflecee leeej kejCeejs leeee eJeemeeeer efoMee
Deef O eke yeoueles. D emes
GHekejCe meJe& eLece pes.pes.
Lee@cHemeve DeeefCe SHe. [yuet. De@mve ee efyeefMe Jew% eeefv ekeebv eer GHeeeis eele DeeCeues.
eecegKeeves Skeee cetueJeebes, HeCe efv ejefv ejeee Jemlegceeveebes mecemLe Demeuesues
DeCetbes Peesle egbyekeere #es$eeletv e peeleevee leebee ke#ee ef v ejefv ejeee Peeueeves
GHekejCeebleerue ogmeNee eskeeJej Demeuesuee HeeseseeefHeke HuesJej efv ejefv ejeee
efkeeCeer Heesneseleele Je DeMee leNnsv es Deueie kesues peeT Mekeleele.

160
JeeblejCe (^evmecegsMeve) SKeeee jemeeeefv eke cetueJeeeer DeCegjevee
yeouetv e leees ogmeNee jemeeeefv eke cetueJeeble nesCeejs Heeblej. vewmeefie&keefjlee
efk ejCeeslmeejele eejCes yeensj He[ueeves efkeb Jee ke=ef$eceefjlee DeCegkeW keeJej
vet^e@v emeejKee DeefleJesieJeeve keCeebee ceeje kesueeme Demes Heeblej Ie[tv e esles.
Goe. jsef[ecees vewmeefie&ke efkejCeeslmeejeves js[e@v eceOes lej yesefjefueeceJej veg^e@v eee
ceeje keve keeye&v eceOes Heeblej nesles.
eegefJ e%eeve (HeuegFef[keme) eJeener HeoeLeeee ceeOeceeee JeeHej keve
efv ejefv ejeee ekeejes eJeenerleb$e Fueske^e@efv ekeme leb$eeHes#ee peJeUHeeme 106 He,
efO ecee ieleerv es keee& ke Mekeles. leLeeef He, Ge leeHeceeveeJej DeeefCe leerJe
eejCeeb ee #es$eelener eJeeefnlee leb$e keee&#ece jenles nere eJeeefn lee leb$eeeer
peceseer yeepet. efMeJeee, eJeeefnlee leb$e Fueske^e@efv eke leb$eeHes#ee yejse keceer Keee&es
DeeefCe DeefO eke efJeemeveere jles. cnCetv e ee leb$eeee GHeeesie DeCegYeee Je
DeJekeeMeeeveeb Meer mebueive DemeCeeNee eCeeueeRceOes kesuee peelees. ee leb $eeee
efJekeeme 1959 meeueeHeemetv e yeer.Sce.ne@&v e, Deej. F&. yeesume Je Deej. Jee@jve
ee Decesefjkeve Jew% eeefv ekeebee cetU mebMeesO eveeves Peeuee, Demes ceeveues peeles.
eJeke (mee@uJnb) peele ogmeje mLeeet, Je DeLeJee JeeetHeoeLe& efJejIeUueeves
eJeCe leeej nesl es. Demee Je HeoeLe& eJekeee leguevesv es eJeeHes#ee peemle
eceeCeele Demelees. Goe. mecegeee HeeCeele ceer ns eJe. lej HeeCeer ns eJeke.
eJeCe / efJ eueeve (meesuegMeve) : efJeeJeele mLeeet efkebJee Jeeet efJejIeUtv e
SkemebIe Peeuesuee efceeCeeme eJeCe Demes cnCeleele. eJeCeeleerue efJeeJe HeoeLee&es
iegCeOece& yeouele veenerle. efJeeJe HeoeLee&ee jbie, eJe, Jeeme Jeiewjs eJeCeeme
esl eele. ef JeeJeees keener keeefeke iegCeOece& yeoueleele Goe. Glkeueveefyebot,
ieesCeefyebot. oesv e Jeebesner eJeCe nesTv e les Skeceskeeble efcemeUleele. mebegkele
mHeefke DeeefCe OeeletefceeCes ner mLeeeteJeCeeeer GoenjCes Deensle.
eJe (meesuet) pees HeoeLe& eJekeele efJejIeUlees, eJekeeee leguevesle
keceer eceeCeele Demelees les eJe. Goe. meeKejses HeeCeer ee eJeCeele meeKej ns
eJe, HeeCeer ns eJeke.
efiegCeer HesMeer (ef[Huee@F[ mesue) ueQefieke epeveve eefeesv es epeeslHeeove
kejCeeNee mepeerJeebee Mejerjeleerue iegCemet$eebee pees[ee DemeCeeNee HesMeer. 2
Sve ner meb% ee eebeemeeer JeeHejleele. ee mepeerJeebee Mejerjeleerue peveveeefeesle
menYeeieer nes CeeNee Meg eeCetb meejKee vejegi ceke ef keb Jee yeerpeHesMeermeejKee
ceeoeregiceke HesMeeRceOes pees[erceOeerue Skee iegCemet$e GHeefmLele Demeles. ceeCemeeee
MegeeCetbceOes efkebJee m$eeryeerpeeceOes lesJeerme pees[ee cnCepes 46 iegCemet$eebSsJepeer
23 Skeskeer iegCemet$ese Demeleele. ee efmLeleeruee Sve efkebJee n@Huee@F&[, SkeiegCeer
HesMeer cnCeleele.
efIeeleer HeoeJeueer (keJee[^efke SkemeesMeve) peemleerle peemle 2 Ieeleebkeeeer
HeoeJeueer. Goe. 3x 2-5x+7 efkebJee 5x 2-4
efIeeleer meceerk ejCe (keJ ee[^@efke FkeJ esMeve) pee meceerkejCeele eue
efkebJee De%eeleeee peemleerle peemle Ieeleebke 2 Deens les. Goe. ax 2+bx+c=0
ne efIeeleer meceerkejCeeee JeeHeke vecegv ee Deens.
efOegJ e ([eeHeesue) SKeeee Jemlet efkebJee eCeeueereer oesv e eskes HejmHej
efJejesO eer iegCeOecee&v eer Yeeefj le Demeueer, keer DeMee eCeeueerme, efOeg Je eCeeueer
cnCeleele. egbyeke, efOegJe jsCet ee meeceeve efOegJe eCeeueer Deensle.
efves$eer (yeeevee@k e etuej eqJ npeve) oesv ner [esUs GIe[s sJetv e yeefIeleueecegUs
ueeYeCeejer o= Meeeer ueebyeer DeeefCe Gb eer (boer )e veJns, lej KeesueerosKeerue
peeCeJeCeeeer #ecelee cnCepes `efves$eer'. DeeHeues oesv e [esUs SkeceskeebMespeejere
Demeues lejer oesv e efv ejeee mLeeveebJeve yeIele Demeleele. leecegUs peer Jemlet
DeeHeuee v epejsuee He[les, leer DeeHeueeHeemetv e efkeleer DeblejeJej D eens eeee
Deboepe DeeHeCe yeebO et Mekelees. keejCe, lee Meeeer DeeHeuee oesv ner [eseebv ee
efomeCeejer eeflecee lebleesleble meejKeer vemetv e Lees[erMeer efv ejefv ejeUer Demeles. eeCeebceOes
eecegKeeves ceveg<e, ceebpej Je Iegye[eee JebMeeee eeCeebv ee efves $eeree ueeYe
eebieuee ekeejs GefJelee eslees.
efHeo eces e (yeeevee@efceeue efLeDejce) oesv e Heos Oeve efkebJee $eCe efevnebv eer
pees[tv e efceUeuesuee efHeoeree keesCeleener Ieeleebke keve pee eceseeves efJemleej
kejlee eslees les. ve ne keesCeleener Oeve HetCeekeer Ieele IesTve DeeePe@ke vetveves
1665 meeueer ef Heoeree Heg{erue eceeCes efJ emleej kesuee.
(De+ye)ve Deve + ve/1 Deve-1 ye+ve(ve-1)/1.2 Deve-2 ye2 +
ve(ve-1) (ve-2)/1-2-3 Deve-3 ye3 + ..... + yeve ...... (1)
pej De, ye $eCe efevneves pees[uesues Demeleerue lej (1) ceOeerue Heos SkeDee[
Ske Oeve-$eCe esleerue. Heg{s $eCe HetCeekeer, Oeve-$eCe DeHetCeekeer Ieeleebkeemeeer
ee eceseeee efJemleej Peeuee. cee$e leele Deveble Heos esle DemeueecegUs MesJees
Heo vemeles. mecepee v e5 ee efJeefMe Ieeleebkeekeefjlee efJ emleej kesuee lej (1)
ceOeerue meniegCekeebv ee mejU He osTve efJemleej Heg{erue eceeCes eslees.
(De1 ye)5 De51 5De4ye + 10De3 ye21 10De2ye3 +5Deye41 ye5
efHeo / yesve&gueer efJ elejCe (yeeevee@efceeue / yesve&tueer ef[eqm^yetMeve) eqmJeme
ieefCeleer peskeye yesv e&gueerv es (1654-1705) veeCesHeskeermeejKee eeesie Hegv ne-Hegv ne
161
kesueeme De) oevs ee efv e<Heeer esleele ye) meJe& eelveele lee efv e<HeeeReer mebYeeJelee
meceeve Demeles. DeMee eelveebv ee yesv e&gueer eelve (^eeume) cnCeleele. ns eelve n
JesUe kesues lej eMeeeer mebKee 0 les n ceOeerue keesCeleerner mebKee Demet Mekesue.
pej eMe (p) Hegv ne Hegv ne r JesUe efceUeues lej eMeeeer mebYeeJelee p r DeeefCe
DeHeeMe (q) Gjuesuee n-r JesUe, cnCepes leeeer mebYeeJelee qn-r nesF&ue. n
eelveeletv e r JesUe eMe ncr ceeiee&v es efv eJe[lee esF&ue. lesJne 0,1,2,.... n
JesUe eMe efceUJeCeeee efYeVe mebYeeJelee
. (q+p) n = qn + nc1 qn-1 p+nc2 qn-2 p 2 + .....+ p n.
ee efHeo efJemleejebee Heoeb v eer efouee peeleele. cnCetv e leeme ef Heo
mebYeeJelee efJelejCe cnCeleele.
efHeoer (yeeevee@efceDeue) pee HeoeJeueerle oesv ee Heos Demeleele lee HeoeJeueeruee
efHeoer Demes cnCeleele. 2#e + 3e ner Ske efHeoer Deens.
efHeoer IeeleiegCeke (yeeevee@efceDeue keesFefH eMebme) oesv e Heos Demeuesuee
HeoeJeueeree `ve'Jee Ieeleeee cnCepes (De+ye)ve ee efJemleejeleerue De DeeefCe
ye eebee efv ejefv ejeee IeeleHeoebes meniegCeke. Goe. (De+ye)3 De3 + 3
De2ye + 3Deye2 + ye3 eele 1, 3, 3 DeeefCe 1 ns efHeoerIeeleiegCeke Deensle.
efHeoer ee Jeie& (mJesDej Dee@H e yeeevee@efceeue) oesv e Heos DemeCeeNee
HeoeJeueeree Jeie&. Goe. (De+ye)2 (De+ye) (De+ye) De2 + 2Deye +
Oekek ee Mees< eke (Mee@k e De@ymee@ye&j ) SKeeos eb$e eeuet Demeleevee, leeee
eefees cegU s ef v ecee&C e nesCeeNee Oekekeeees Mees<eCe kejCeemeeer JeeHejuesu es
ye2. Heefnuee kebmeeleerue eleske Heoeves ogmeNee kebmeeleerue eleske Heoeme iegCetv e
ns Gej efceUles.
efceeve mebKee Heleer (yeeevejer vebyej efmeefmce) pee mebKee eCeeueerle 2
ne DeeOeejebke IesTve 0 Je 1 ns oesv ee Debke esleele leer. mebieCekeke=leermeeer ner
Heleer meeseereer jles. 0 Je 1 ns Debke Devegeces DebO eej Je Gpes[ DeLeJee
efJeegleceb[ueeeer keU yebo Je eeuet eeMeer meceke#e Deensle. oMeceeve Heleer
eceeCes es L esner cetueYetle efeee kejlee esleele. Hew keer yesjerpe. Jepeeyeekeer Heent.
111 1 00 1
+ 101
- 111
1 1 neleee 11 neleee
1 10 0 0 01 0
ee efeee kejleev ee oMeceeveele 10ee peeieer Metv e IesTve neleee Iesleele
lemee 2ee peeieer.
efefceleer e (t [eecesvMeveue) eleueele He[CeeNee ueebyeer-boer meejKeer oesv ee
Heef jceeCes DemeCeeNee Deeke=lee. pemes ef$ekeesCe, eewkeesv e, Jele& gU Fleeoer.
yeerpeYetefceleeree Yee<esle x DeeefCe y ee oesv e efv eoxMekeebv e r peebes JeCe&v e kejlee
esles lee.
GHekejCe. ceesejkeej ns jmleeJeve efHejCeejs eueeb$e Deens. jmleeee
Deesye[Oeesye[HeCeecegUs yemeCeejs Oekekes Mees<eCeemeeer Oekekee Mees<eke (Mee@ke
De@yemee@ye&j) G HekejCe JeeHejleele. HeCe Skee peeieer eqmLej jentv e eeueCeeNee
eb$eelener Oekekes yemeleele. Goe. efHeeeer efiejCeer. DeMee meieee eb$eele keener
vee keener ekeejes Oekekee Mees<eke GHekejCe JeeHejleele.
Oeve Fuesk e^e@ve (Hee@efPe^e@ve) Fueske^e@v e ee cetuekeCeeee eef le cetuekeCe
(De@v er Heeef&keue). Oeve Fueske^e@v ees Jemlegceeve Fueske^e@v eee JemlegceeveeFlekese
Demeles. leLeeefHe, leeJejerue efJeegledYeej Oeve Demelees. ef [j@ke ee Jew% eeefv ekeeves
1931 meeueer leeee DeefmlelJeees Yeekeerle kesues nesles. leees ele#e DeefmlelJe
162
1932 meeueer DeB[jmeve ee Jew% eeefv ekeeves Jewef eke efkejCeebceOes Demeueees efme
kesues. (Heene Fueske^e@v e)
Oeveee (De@vees[) efJeegl e IeeceOes ke@ Lees[ ($eCeee)ee leguevesle peees
efJeegl edefJeYeJe peemle Demeles DeMee Fueske^e s[uee (Deeeuee) Oeveee (De@v ees[)
Demes cnCeleele. keesCeleener Fueske^e@efv eke GHekejCeele De@v ees[Heemetv e eb$eCesee
yeensj Fueske^e@v eee eJeen Jeenlees lej ke@Lees[Heemetv e eb$eCesee Deeleerue yeepetme
Fueske^e@v e eJeen Jeentv e efJeegledceb[ue HetCe& nesles.
Oeveeeve (ke@eeve) cetueJeees DeCegjsCet efkebJee HeoeLeees jsCet eeJej Oeve
DeeefCe $eCe eYeeJe meceeve Demeueeves efJeegle eYeeefjleee Goeefmeve Demeleele.
Hejb leg leeleerue pej $eCeeYeeefj le Fuesk e^e@v e kee{t v e Iesleuee lej leeJej Oeve
eYeej ef omet ueeielees. D eMee efJeegleeYeejerle DeCetuee Deeeve cnCeleele DeeefCe
Oev eeYeeefjle Deeeveeuee ke@@ eve cnCeleele. efJe egle Ieele DeLeJee efJeegle
He=L ekejCeele ke@@eve $eCeeeeke[s cnCepese ke@L ees[ke[s Deekeef<e&u es peeleele.
(Heene $eCeeeve)
OevegJ ee&le (ef@veme) esleemebmLesee leerJe efJekeej. keu e@eqm^ef[ece ef@v eer
veeJeeee efJeveeeqkemepeerJeer pebletbv eer ne jesie neslees. ns peblet Iees[eeeer ueero, peveeJejebeer
efJee Demeuesuee peefceveerle Dee{Uleele. ieejelener eeb es JeemleJe D emeles.
ee jesieeee ueeieCekeeU 2 les 50 efoJeme Demelees. ns peblet peKecesletv e Mejerjele
efMejleele. megJeeleerme Lees[e leeHe esTve peKecesYeesJeleeres mveeet Ie Jeeleele.
veblej nUtnUt meJe& mveeet Deekegbeve HeeJetv e Ie nesleele. peye[eees mveeet Deekegbeve
HeeJeueecegUs leeW[ Ie yebo nes les. oele efJeekeueemeejKes efomeleele. Jes Uere
GHeee ve kesueeme emeveees mveeet Deekegbeve HeeJetv e eeme yebo neslees Je ce=let
Dees{Jelees. eele mveeetbes GerHeve eeflemeskebo 80-100 nesles. cnCetv e mveeet
Deekegbeve HeeJeuesuee efmLeleerle jenleele. ne jesie uemeerkejCeeves HetCe&HeCes eUlee
eslees. pevceueeJej 1, 2, 3 ceefnveeble ef$eiegCeer ueme eseeeeer, ogmeNee Je<ee&le
Je HeeeJee Je<ee le Hetjke (yet mj) uemeerkejCe kejeees. leeveb lej oj Heee
Je<eev eer Hetjke [esme eeeee. (Heene uee@kepee)
Oeceve / JeeHeeje osCes (He egefceiesMeve) keerkeveeMekeeee Oetj keve keer[
ceeve ekeCeeeer eefeee. Fceejleerl e Deiej meoefv ekesle, O eeve ieesoeceele,
Deeeele efv eee&le kesuee peeCeeNee HeoeLee&keef jlee eeee JeeHej kesuee peelees.
cejefJejesO eer ceesefncesm eeer lemes e MesleeceOes eeee ceesee eceeCeeJej JeeHej
neslees.
OeceveerefJ euesH eer efJ ekeej (DeLesj esmkeuesj e@efmeme) ee jesieele Oecev eeree Deeleerue
YeeieeJej keesuesmsje@ueee Lej meetv e leer Debo nesles. ne Lej keener JesUe
Deeleuee mlejeHeemetv e Lees[e megtv e efleLes jkeleeeer iegUer leeej nesles. DeMee
efjleerv es jkeleeee eJeen keceer Jee Kebef[le nesTve odjesieeee Pekee esT Mekelees.
pee DeJeeJeeeer Oeceveer Debo nesl es lees D eJeeJe ogKet ueeielees. jkeleeleerue
ejyeeres eceeCe Jee{Ces, Jeeeeceeee D eYeeJe, OetceHeeve, ceOeg cesn ner Oeceveer
Debo nesCeeeer cegKe keejCes Deensle. efv eebef$ele Deenej Je Jepeve, efv eeefcele
Jeeeece - efJeMes<ele eeueCes, ceOegcesn efv eebef$ele sJeCes Je OetceHeeve yebo kejCes ns
eeJejes GHeee Deensle. (Heene Jeeefnveer keueLeve)
Oej, efv euejleve (1892- 1986) veee^espevees ef mLejerkejCe DeeefCe
ceeleerleuee v eee^ espeveee eceeCeele nesCeejer Ie, ee oesneW Jej DemeCeeNee
ekeeMeeee eYeeJe eeefJe<eeer DeefleMee ceewefu eke meb MeesO eve kejCeejs Yeejleere
jmeeeveMeem$e%e. MeslekeNeebmeeer ee mebMeesO eveees KetHee cenJe Deens. ceeleerleuee
veee^espeve DeeefCe Hee@mHejmeee eceeCeemeboYee&le DeeefCe leebee HejmHej mebyebO eebee
Deveg<ebieevesner leebv eer KetHe mebMeesO eve kesues.
OeJeve, meleerMe (19202002)
efJeKeele DeblejeUMeem$e%e DeeefCe Yeejleere
Debleefj #e Deeeesi eees ceepeer DeO e#e.
Yeejleere efJe%eeve mebmLee DeeefC e Yeejleere
DeblejeU mebM eesO eve mebmLee ee mebmLeebes
ceepeer meb eeueke. efJeece meejeYeeFv eblej
Yeejleer e DeblejeU keee& eceeeer Oeg je
G eueCeeNee ee. OeJev e eeb ee ee
keee&eceeee eMeele ceese Jeee Deens.
Oeelet (cesue) : efv emeiee&le Dee{UCeejer keener cetueJes ekeekeCeejs mLeeet
Deensle, les Gece G<Celee DeeefCe JeerpeJeenke Deensle, leveceev e DeeefCe JeOe&v eere
Deensle, Heeje ne SkecesJe Je Oeelet, meeHes#e Ievelee yejere Demeles. meJe&e Oeeletbes
Dee@kemeeF[ DeukeOeceea Deensle. Hejbleg De@uegefceefv eecemeejKes keener Oeelet GYeeOeceea
Deensle. keener Oeeeql Jeke cetueJes keOeer Oeeletee iegCeOece& oeKeefJ eleele lej
keOeer DeOeeletee iegCeOece& oeKeefJeleele leebv ee OeeletmeMe cetueJe, ces@ueeBF[
Demes cnCeleele. Goe. Deemexefv eke, mesues efv eece, suegefj ece Jeiew js. (Heene
ces@u ee@F[: OeeletmeMe ceewues)
OeeeqlJeke yebO e (ces@efueke yee@v[) : Oeeletbee oesv e DeCetle ne Keeme ekeejee
yebO e Demelees. Oeeletb ee DeCetleer ue meceeve Tpee& Demeuesues mebegpee Fueske^e@v e,
Deveske DeCetle, ekeeMeeee Jesi eeves menpeielee efHe Mekeleele DeeefC e meJe&
DeCetbv ee yeebO etv e sT Mekeleele. leecegUs eeboer, leebyes Jeiewjs Oeelet, efJepeses Gece
Jeenke Demeleele. (Heene jemeeeefv eke yebO e)
Oeeveees mebj #eCe (esve ef ePeJexMeve) Heerke kee{ueeveblej les eenkeebHeele
HeesnesesHeeleee keeUeleerue eefeee. leeej Oeeve meeefJeCeemeeer Gvnele JeeUJetv e
leeleerue DeesueeJee 10 les 12 Heele sJeuee peelees. DeesueeJeees eceeCe peemle
Demesue lej efke[ere r Jee{ ueJekej nels es. Oeeve meeefJeCeemeeer efJeCeuesuee DeeefCe
meejefJeueus ee keCeiee,r Oeeleteer efHebHes, peefceveerKeeueerue HesJe Fleeoeree GHeeesie kejleele.
Heesleeletv e Oeeve meeefJeCes neleeUCeeee erv es meesF&mkej. Oeeve YejCeeHetJeea
meJe& Jemlet keer kev eeMekeeeer Oegjer osTve keerke eJf ejnelr e kejleele. Oeeve keesejeeer
jevee He#eer, Gboerj eebee eefleyebO e nesF&ue DeMeer Demeles.
Oeejkelee (keHe@efmevme) SKeeee HeoeLee&le efJeefMe efJeegle efJeYeJe (oeye)
Demeleevee leele efkeleer efJeegledeYeej Demelees leees ceespeceeHe. les SmeDeee Heleerle
163
He@j[ ee Skekeele ceespeleele. He@j[ ns Skeke KetHe ceess Demeueeves, leemeeer
ceeeeesHe@j[, ve@v ees He@j[ DeLeJee efHekeesHe@j[ ner Skekes JeeHejleele.
Oeeefj $e (kev[svmej) (heene Oeejkelee)
Oegk es (Hee@ie) JeeleeJejCeeleerue yee<He oJeefyebotFlekeee leeHeceeveeme mebIeveveefeesv es
OegefuekeCeebJej pecee nesles. leeueee Oegkes cnCeleele. Oegkes Heeb{j jbieees Lees[s
HeejoMe&ke Demeles. HeeJemeeeele JeeleeJejCeele efJeHegue Dee&lee Demeueeves Oegkes
efomeles Oegkes KetHe oe Demesue lej Mespeejesner efomele veener. efJ eceeveeseCeeme
De[eCe esles. Oegkes ns JeHeeleerue keCeHe lejbie cnCetv e DeesUKeues peeles.
Oegkes DeeefCe {ie eeleerue Ieke pejer meceeve Demeues lejer Oegkes YetHe=eJej lej
{ie YetHe=eHeemetv e GbeeJej leeej nesles. Leb[ HeeCeer G<Ce keefyebO eeleerue mecegeee
meeefVeOeele Deeueemener Oegkes leeej nesles. efnJeeeele Leb[ nJee oNeeKeesNeeble
Hemejuesueer Demeleevee Gyeoej Jeeje [esbiejHeJe&leeJeve Jenele Demeuee lejer ojerleerue
Oegk es efoJemesbef oJeme lemese efketve jenles . nJeses leeHeceeve DeeefCe oJeefyebo tes
leHeceeve eeble 30 DebMe mesequmeDeme efkebJee keceer Hejke Demesue lej Oegkes leeej
nesles. ke@ve[eleerue vet HeeTb[ueb[ yesepeJeUee eosMe peieebleerue meJee&ble peemle
Oegkeeeee Demetv e lees 200 efoJemeebHes#eener peemle keeU Oegkeeeble Demelees.
Oegj kes (mcee@ie) Oetj DeeefCe Oeg kes eebee Skeef$ele DeefmlelJeeee HeefjCeece
cnCepes O etjkes. ne Jeeet eot<eCeeee Ske cenJeeee Ieke Deens. keejKeeves
DeeefCe Jeenves eeb v eer nJeWle ekeuesuee veee^espeve Dee@kemeeF&[Jej mete& ekeeMe
He[ueeJej DeesPeesv e, nee[^eskeeye&v e Fleeoer Ieke leeej nesleele DeeefCe Oegjkes
leer Je nesles. He@v e (He@jes kemeer-De@mesefue veee^s) meejKee Iekeebceg Us DeeefCe
OegjkeeecegUs Pee[ebeer Heeves [eieeUleele, eeCeebv ee emeveees Deepeej - veeke,
Iemee, Heg HHegmes eebeer peUpeU nesles, [esUs eg jegjleele.
OegjUCeer ([meRie) efHekeeJejerue keer[ jesieees efv eeb$eCe kejCeemeeer leeJej
efJeveeMeke jmeeeveeb ee Yegkeereer kesuesueer GOeUCe. 1 les 1.5 ceerj Gbeeree
Pee[eJej OegjUCeer kejCeemeeer [mj ns OegjUCeereb$e lej leeHes#ee Gbe Pee[eJej,
ueebye DeblejeJej Je ceesee eceeCeeJej OegjUCeermeeer Hee@Jej [mj JeeHejleele.
OetH e (Jesoefj bie) : JeeleeJejCeeee eYeeJeecegUs nesCeejs yeoue. Ge leeHeceeveecegUs
ceeseues MeerueeKeb[ leeHetv e emejCe HeeJetv e Yebieleele, lemese Jeeje DeeefCe HeeCeeee
eYeeJeecegUsner oie[ebeer Peerpe nesl es. efoJemeje$eerleerue leeHeceeveeee yeoueecegUs
emejCe DeekegbeveecegUs Ke[keebv ee le[s peeleele. Leb[ eosMeele Ke[keeleerue
Yesieeble meeeuesuee HeeCeees yeHe& PeeueecegUs leees Deekeejceeve Jee{tv e Ke[keebv ee
le[s peeleele. JeeleeJejCeeleerue Jeeeteerner Ke[keeb leerue Keefv epeebes jemeeeef v eke
Jeele Heeblej PeeueecegUs Ke[keebes efJeIeve nesles. efJeIeve Peeuesues Ke[ke
Jeeje lemes e HeeCeeee eJeeneyejesyej Jeentv e vesues peeleele.
Oetcekeslet (kee@ces) : OetU DeeefCe yeHe& eeHeemet v e leeej Peeuesuee DeeHeuee
mete&ceeuesee Ske Ieke. Oetcekesletbeer efv eefce&leer ner ienceeuesee efv eefce&leerMeer efv eie[erle
Demetv e, Oetcekeslet ns ienceeuesee pe[CeIe[Ceeree keeUees eefleefv eefO elJe keefjle
Demeueees ceeveues peeles. Oetcekesletbes cetU efv eJeememLeeve ns vesHeetv eee Heueerke[s
DemeCeeNee ke eg Hejee Heeele, met ee& Heemet v e oesv e npeej ekeeMeJe<es&
Debl ejeHeueerke[erue efnuemedee cesIe efkebJee met ee&Heemetv e 50 npeej ekeeMeJe<es&
Deblejeee Heueerke[s Hemejuesuee T&ee cesIeele DemeeJes. keener Oetcekeslet ns
DeeJeleer& mJeHeees Demetv e les metee&uee Hegvne Hegv ne Yeser osleele lej keener Oetcekeslet
DeveeJeleer& Demetv e les metee&uee Hekele Skeoee Yes osTve Hejle peeleele. DeeJeleer&
mJeHeeee Oetcekeslet bee ke#ee ee efJeJe eekeej Demetv e DeveeJeleer& Oetcekesletbee
ke#ee ee DeHeeefmleke Jee DevJemleere Demeleele. HeL JeerJeve kesuesuee efv eefj#eCeebejs
DeeleeHele Ske npeejentv e DeefO eke Oetcekeslet MeesO eues iesues Deensle. eeHewkeer megceejs
SkeelegL eeMe Oetcekeslet ns DeeJeleer& ekeejele cees[Ceejs Oetcekeslet Deenssle. (Heene:
Oetcekeslet, Ie[Ce; T&ee cesIe; n@ueeree Oetcekeslet)
Oetcekeslet, jemeeeefveke Ie[Ce (kee@ces, kee@eqvmetMeve) Oetcekesletee
cetU D eekeej ne meeOeejCeHeCes DeOee& efkeuees ceerj les HeVeeme efk eueesceer jee
ojceeve Demelees. Oetcekesletes mJeHe ns efcee Demetv e leeeer Ievelee ner HeeCeeee
IevelesHes#ee keceer Demeles. Oetcekesletee 80 kekes Yeeie ne ieesues uee HeeCeeves
Yejuesuee Demetv e OetcekesletceOes keeye&v e ceesv e@ekemeeF&[, keeye&v e [eeDe@ekemeeF&[,
efceLes sv e, Deceesef v eee, nee[^ espeve meeev eeF&[, Hee@c es&u[erneF&[, De@efcevees Deecues
eemeejKeer mebegiesner meeHe[leele. Oetcekeslet ne metee&peJeU DeeueeJej G<CelescegUs
ieesues uee HeoeLeees yee<HeerYeJev e nesCeeme meg Jeele nesles. ee yee<HeerYeJeveecegUs
cegkele Peeuesu ee HeoeLeees OetcekesletYeesJeleer DeeJejCe efv ecee&Ce nes les. ns DeeJejCe
ue#eeJeOeer efkeueesceer j Jeemeees Demeles. ee DeeJejCeeleuee Jeeet DeeefCe OetU
MesHeeree mJeHeele yeensj He[t ueeieleele Je mete&ekeeMeele oMeceeve nesleele.
164
ee MesHeeeer uebeyeer keeseeJeOeer efkeueesceerj Demet Mekeles. pesJne Oetcekeslet ne
cebieUeee ke#esee peJeUHeeme eslees lesJne ner MesHeer efv ecee&Ce Jneeuee megJeele
nesles. keener Oetcekeslet cee$e met ee&peJeU Deeues Demeleeveener MesHeer vemeueeeer
GoenjCeb Deensle. (Heene : Oetcekeslet, T&ee cesIe, n@ueeree Oetcekeslet)
Oetcekeslet n@ueer ee (n@ueerp ed kee@ces) S[ceb[ n@ue r eeee veeJeeves DeesUKeuee
peeCeeje lespemJeer Oetcekeslet. megceejs Meneej Je<eeee eoef#eCeekeeU Demeuesuee
ee Oetcekesleteer ke#ee DeefleMee uebyeJeleg&Uekeej Deens. ne Oetcekeslet GHemete&mLeeveer
Demeleevee metee&Heemetv e DeJeIee 0.6 KeieesueMeem$eere Skeke Flekeee DeblejeJej
(yegO e DeeefCe Mege eebee ke#eebee ojceeve) eslees. DeHemete&mLeeveer Demeleevee
cee$e lees metee&Heemetv e 35.1 KeieesueMeem$eere Skeke Flekeee DeblejeJej (vesHeetv eee
ke#esee Heueerke[s) iesuesuee Demelees. efpeDeeses eeveeves kee{uesuee eeeefe$eebv egmeej
n@ueeree Oetcekesslet es kesbke ns Deefv eeefcele Deekeejees Demetv e, leeeer ueebyeer
meg ceejs HebO eje efk eueesceer j Flekeer Demetv e pee[er DeeefCe boer megc eejs D ee
efkeueesceerj Flekeer Yejles. (Heene : n@ueer, S[ceb[; GHemete&mLeeve; DeHemete&mLeeve)
Oetcekeslet es Meer< e& (keescee - kee@ces) Oetcekesletee kesbkeeYeesJeleeree OetU
DeeefC e Jeeet eebHeemetv e leeej Peeues uee cesIe. metee&Heemetv e meeOeejCeHeCes leer v e les
eej KeieesueMeem$eere Skekeebee DeblejeJej (cebieU DeeefCe ieg eebee ojceeve)
Oetcekeslet Deeuee keer mete&efkejCeebee ceeNeecegUs eeeer efv eefce&leer nesles. ee Meer<ee&ee
Jeeme keener ue#e efkeueesceerj Flekee ceese Demet Mekelees. (Heene : Oetcekeslet)
Oeesk e eeee HeeleUeruee Deeuesuee peerJ epeeleer (Sb[sp e[& mHesmeerp e)
peerJepeeleeReer mebKee yeouele Demeles. Je<ee&v egJe<ex efMekeejerle ceejues iesueecegUs
JeeIe, efmebn, neer Demes JeveeeCeer, ceesj, eeQe Demes He#eer, yeeveeiemeejKee
Deew<eOeer JevemHeleer eebeer mebKee KetHee jes[eJeueer Deens, ee peeleer ve nesCeeee
Oeeskee efv ecee&Ce Peeuee Deens. DeMee peerJepeeleeRv ee OeeskeeHeeleUeruee Heesneseuesuee
peerJepeeleer cnCeleele. (Heene ogefce&U epeeleer)
OegJ e vewme fie&ke ejg sefv eece FbO eve Je pe[ HeeCeer JeeHeve YeeYee DeCemg ebMeesO eve keW ele
keee&jle Demeuesue r mebHetCe& mJeosMeer yeveeJeere r DeCegYeer. leer 8 Dee@iem, 1985 jespe r
keeej& le Peeueer, ee DeCegYeerletv e 100 cesieeJe@ Flekeer Tpee& efv ecee&Ce nesT Mekeles. ee
DeCegYeeree GHeeesie Yeeweflekeerleerue mebMeesO eveekeefjlee vete^ @v eee eesle cnCetv e neslees,
lemese leeee GHeeesie efv ejefv ejeUs efkejCeeslmeejer SkemLe yev eefJeCeekeefjleener nesle s.
OegJ eCeceeHeer (Heesue@efj ceerj) HeoeLee&ee ekeeefMekeer meefeelesee cee$eses
ceespeceeHe kejCeees meeOeve. DeMee HeoeLee&ke[tv e eleue OegJeerke=le (HeesuejeFp[)
ekeeMeees eleue efkeleer eceeCeele efHejues eees ceespeceeHe ee GHekejCeeves kejlee
esl es.
OegJ eerk ejCe (HeesuejeePesMeve) ekeeMeeee meboYee&le ner meb% ee JeeHejueer
peeles. pesJne ekeeMeefkejCeebeer Deeboesueves Hekele Skeee eleueele nesle Demeleele
lesJne lee ekeeMeeuee `jsKeere' efkebJee `eleueere OegefJele ekeeMe', Demes cnCeleele.
vewmeefi e&ke efkebJee DeOegefJele ekeeMeele ekeeMeefkejCeebeer Deeboesueves efkejCeebee
eJeemeeee efoMesuee uebye DeMee eleueele keesCeleener efoMesv es nesle Demeleele Je
ner efoMee SkemeejKeer yeouele Demeles. met e&ekeeMe efkebJee keesCeleener ekeeMe
eesl eeHeemet v e efceUCeeje ekeeMe efv ekeesue ueesuekeeletv e peeT efoueeme, yeensj
esCeeje ekeeMe eleueere Oege fJele Demelees . ee eefeesuee ekeeMeees OegJeerkejCe
Demes cnCeleele.
OegJ eer e ekeeMe (Dejesj e yeesefj eeueerme DeeefCe Dejesj e Dee@m^sefueme)
He=L Jeeree yeee JeeleeJejCeeletv e yeensj He[Ceeje eKej DeeefCe jbieerle ekeeMe.
oesv ner OegJeepeJeU efnJeeeele Heneeuee efceUlees. Gej OegJeepeJeU Deeeqke&ke
eos Meele D ejesje yeesefj eeueer me lej oef#eCe OegJ eepeJeU Debeeqke&k e Keb [ele
Dejesje Dee@m^sefueme Heneeuee efc eUlees.
OegJ eer e efveoxMeke (Heesuej keesDee@ef[&vesdme) Deeefo efyebotHeemetv e keesCeleener
efyebotes Deblej (r) DeeefCe ee oesv ner efyebotbv ee pees[CeeNee js<eeKeb[eves meboYe& De#eeMeer
kesueeuee keesv e () ee oesv e eueele Jekele kesuesues efv eoxMeke
eee efyebotes, x = r cos, y = r sin Demes keelexMe re efv eoxMeke
Heleerle Heeblej nesles.
OegJ eer e ke# ee (Heesuej Dee@efye&) :
He L Jeer ee (efk ebJee keesCeleener ieneee)
G ej DeeefCe oef# eCe O eg JeebJ e ve Heej
nes CeeNee G Heie n eb eer ke#ee. Keeueer
DemeCeejer HeL Jeer mJele:YeesJeleer melele efHejle
DemeueecegUs DeMee ke#esle efH ejCeeNee
GHeieneletv e mebHetCe& HeL Jeeres efv ejer#eCe kejlee
esles. HeL Jeeres JesieJesieUeee ekeejes vekeeMes
165
kee{Ces, nJeeceeveefJe<eeke efv ejer#eCes kejCes, DeMee efJeefJeOe GsMeebmeeer OegJeere
ke#esleerue ke=ef$ece GHeienebee JeeHej kesuee peelees.
OJeefveeot< eCe (vee@Fpe HeesuegMeve) DeeJeepeeeer leerJele Jee{tv e Deejesieeuee
Oeeskeeoeeke DeMee HeeleUerJej esTve Heesneseueer keer lee DeeJeepeecegUs eot<eCe
Peeues Demes cnCeleele. OJeefv eeot<eCeecegUs Skeeelee Yebie nesles, yeefnjsHeCee eslees,
jkeleoeye efyeIe[lees, oeefeee yebo He[Ceeeerner Yeerleer Demeles. ueneve cegues Je
Jeemkej ceeCemes OJeef v eeot <eCeeme peemle mebJ eso veMeer ue Demeleele. OJeveer
[sefmeyeueceOes ceespeleele. Meeble JeeleeJejCeele OJeveereer HeeleUer 35 les 40 [sefmeyeue
Demeles, lej {esueleeMes Jeepeleevee leer 95-100 ee D eemeHeeme Demeles.
veeieefjkeebee megj#esmeeer MeeUe, iCeeuees FleeoeRee Heefjmej Meeb lelee#es$e
jJeuesuee Deens. (Heene DeeJeepe, [sefmeyeue)
OJeefvejesefO ekeemlej (meeGb[ ye@efj ej) Skee jeefJeke #eCeer efJeceeve OJeveeree
Jesieeves peeT ueeieles lee efyebotuee OJeveerjesefO ekeemlej cnCeleele. mJeveeleerle cnCepes
megHejmee@ef v eke efJeceeve, OJeveer ee Jesieeves OeeJeCeejs oeyelejbie efv ecee&Ce kejles. ns
lejbie efJeceeveemeeer ceeie& meesHee kejles. pesJne efJeceeve OJeveer ee Jesieeves efkebJee
leeHes#ee DeefO eke Jesieeves peele Demeles lesJne ceese DeeJeepe nesle Demelees, leeuee
mee@efv eke yetce Demes cnCeleele. efJeceeveeves efv ecee&Ce kesuesuee Oekekee uenjerbcegUs
ceese DeeJeepe eslees. Ge oeye Je leeHeceeve eebee Debo efJeYeeieele Oekekee
ve efJ eCeuesues keeHe[ (vee@ve J eesJ nve He@ef yek e) : lebl etbes Oeeieele Heeblej
ve kejlee Les leblet Heemet v ee leeejs kes uesues keeHe[. vewmeefi e& ke ef kebJee
ceeveJeefv eefce& le lebletbceOes Ske ekeejee ieeWo (De@[sef meJn) ef cemeUtv e kes uesu ee
ef ceeCeeJej oeye osT ve keeHe[eeer eesie leer pee[er efc eUJeueer peeles.
Hes u, He ue@ v esu e eemeejKes ns keeHe[ ef JeCeues uee keeHe[eee legu ev es le
keceer ef keles. D eelee ef JeefJ eOe leeb ef$eke G Heeesieekeefjlee cee$e eee ekeejes
keeHe[ JeeHejues peeles.
vek eeMee (ce@H e) Jemlet , #es$e efkeb Jee Yeew iees efueke Jewef Mee eebeeleerue
uenjer Demeleele. leeceOes DeJemJeleer les mJeveeleerle Demee nJesee eJeen Demelees.
mJeveeleerle GeCeeceO es oeye uenjeRv ee efJeceeve ceeies ekeles. leecegUs O ekekee
uenjeRee Mebket leeej nesTve leeee eskeeMeer efJeceeve Demeles.
OJeveerleblet (Jnesk eue kee@[&) mJejeb$eeceOes DemeCeeNee mJejlebletee mHeboveecegUs
O Jev eer efv ecee& Ce nes l ees .
mJejeb$eelet v e ef v eIeCeeNee
OJeveereer peelekegUer / opee&
mJejlebletbee leejHeCeeJej
D eJeueb y et v e D emelees .
OJev eerl eb letb v ee pebl et mebm eie&
Peeueeme efkebJee leebv ee metpe
Deeueeme DeeJeepe Iees ieje
Jee keg peyeg peueemeejKee
neslees.
OJeveerMeem$e (De@k eteqmkeme) OJeveer, veeo, DeeJeepeeeer efv eefce&leer, Heejs<eCe
DeeefCe leebes HeefjCeece eeyeuees efJe%eeve. SKeeee meYeeie=nees OJeefv eefJe<eeke
iegCeOeceeyeeyelees Je iegCeeJeiegCeees efJe%eeve.
HejmHej mebyeb O eees, efevneb ee mJeHeeleerue Me mJeHeees eeefleefv eO eerk e
ef e$e. yengleeb Me v ekeeMes ns Ske efmL ej ef mLeleer es eesleke Demeleele. ef efc eleere
Demetv ener les ef$eefceleer e #es$eees Yetef celeereo=ee Deetk e efv eoMe&v e kejleele.
GHeenebee meneeeves leHeMeer ueJeej DeeefC e Deetke vekeeMes kesues peeleele.
veewk eeveeve lemes e v ewmeefi e&k e meeOevemeb He eer ee MeesO eemeeer les GHeeg ke le
jleele.
vekeeMeek euee (keeex eeHeer ) He=L JeerJejerue iees eRes eceeCeye
Deeues Kev e uenev e Deekeejele oMe& efJ eCeemeeer vekeeMes leeej kejCeeeer
166
keuee, keeneR ee celes
veee, [eW iej, Menjs, Jev es
Flekes e v eJns , lej Jeveeb es
ekeej, nJeeceev e,
peef c ev eer es ekeej,
ke= ef< eG lHeeov e Fleeoer
ceeefnleermege v ekeeMeeb ceOetv e
oMe&J elee esles.
veieoer efH ekes (ke@Me ee@H me) veieoer efHekes efv eleeee Deenejemeeer Les
JeeHejueer peele veenerle. HeCe yeepeejHessle jesKeerv es efJeeer kesueeme Deekeejceeveeee
leguevesle DeefO eke Hew mes efceUJetv e osl eele. Flej efHekeebee ceeveeves ee efHekeebee
leeej nesCeeee keeueeJeOeer, GlHeeove Kee& DeeefCe peesKeerce peemle Demeles.
Goe. - keeHetme, Tme, lebyeeKet, kee@Heer.
veefleHeefj Jele&ve efyebot (Hee@F Dee@H e FvHeuesk eMeve) pee efyebotes eeer mHeMe&
js<ee efleeer efoMee yeoueles lees lee efkeeCeer
d2y
dx 2
ve$eegk ele Ieke (Hegefj ve) : [erSveS jsCetleerue De@e[f efv eve lemese iJeeefv eve
eemeejKes cenJeHetCe& ve$eegkele Ieke. <ekeesv eer eeekeej jevee Demeuesuee
efHeefjefceef[ve jsCetuee Hebekeesv eer jevee Demeuesuee Fefce[@Pee@ueee jsCet pees[tv e ne
jsCet leeej neslees. [erSveSee Debleie&le jevesle Hegefjveeer pees[Ceer efHejefceef[veMeere
nesles. (Heene efHeefjefceef[ve)
ve$eMeke&je Ieke (vetefk eueDeesmeeF&[) : [ersSveS Je DeejSveS ee veteqkeueke
Deecueebes Ieke. jeeyeespe Jee ef[Dee@e qkemejeeyeespe ee Meke& jsee Ske jsCet
Hegefjve efkebJee efHeefjefceef[veee Skee jsCetme pees[uee peeTve ee ve$eMeke&je Iekeeee
Ske jsCet yevelees. (heene vegeqkeueDeeseF&[)
ve$eMeke&je Hee@mHesdme (vetefk eueDeeseF&[) [ersSveS Je DeejSveS ee
veteqkeueke Deecueebes Ieke. veteqkeueD eesmeeF&[ee Ske jsCet Hee@mHesee jsCetme
pees[uee peeTve ve$eMeke&je jsCet yevelees. Hee@mHesee jsCetbeer mebKee Ske, oesv e
efkebJee leerv e Demet Mekeles. De@[sefv eveHeemetv e yeveuesuee De@[sv ee@efmeve ^ee Hee@mHesee,
SerHeeree, jsCet Tpee&mece= Demelees. Devesk e peerJejemeeeefv eke eefeeebceOes lees
cenJeeeer Yetefcekee yepeeJelees.
veoer es Keesj s (efj Jnj yes[) GieceeHeemetv e cegKeeHeele Jenele Demeleevee eJeeneee
oesnes yeepetbee eosMeeJej veoeree HeefjCeece nesle Demelees. HeeCeuees #es$eebleerue
HeeCeer lee veoeruee esTve efceUles lej veoeree HeeCeeJej Deepetyeepetee eosMeebleerue
Jeves, Mesleer, ceeveJeJemleer, Fleeoer DeJeuebyetv e Demeleele. veoeree eYeeJeeKeeueerue
DeMee eosMeeuee veoeres Keesjs cnCeleele.
vecegveeefveJe[ (me@cH eefu ebie) SKeeee eMveeee mebKeeMeem$eere leHeeme
kejCeemeeer meceer DeLeJee DeeOeejmeeceeerleerue meieUer Deeke[sJeejer IesTve
les keece kejCes efpekeerjeres, JesUKeeT DeeefCe Keefe&ke nesles. efMeJeee kee{uesues
efv e<ke<e& efJ eemeveer e jleeruee Demes v eener. cnCetv e meceefee ceee&efole Hejbleg
eeefleefv eefO eke Yeeie - peeme `vecegv ee' cnCeleele - IesTve kes uesuee leHeemeeme
`vecegv ee efv eJe[ Heleer' cnCeleele. Goe. efMeleeJeve Yeeleeeer Hejer#ee.
vejefmebne, je@ce (1933- ) nJesleerue ieefleceeve HeoeLeeee DeJemLesmebyebO eer
mebMeesO eve kejCeejs Yeejleere DeefYeebles. Je Je Jeeet eebee ieefleefJe<eeke kesuesuee
ceewefueke mebM eesO eveeyeue eebeer Keeleer Deens. eJeenebes efv eeb$eCe kemes kejeJes,
Demes eJeen keener keejCeebv eer #egyOe Peeues
Demeleerue lej leebeeJej ceele kejle les
Hejle megjUer le nes Ceemeeer kees Celeer
GHeeeeespev ee kejeeuee nJeer eemebyebO eer
leebv eer DeefleMee cenJeees mebMeesO eve kesues
Deens. lemese HeJeveekek eeR eer efv eefc e&leer
DeeefC e efJeceev eeb ee GeCeebJej eYeeJe
ekeCeejs Dev esk e Ieke eemebyebO eern er
otjieeceer mebMeesO eve kesues Deens. efJeceeves
lemese Deb lejeUeeves eebee megjUerle eJeemeeJej eYeeJe ekeCeeNee Iekeebeer
ieefCeleer eeHes leeej keve leebee Gueie[e kejCeemeeer mebieCekeere eCeeueer
efJekeefmele kejCeelener leeb ee cen Jeeee menYeeie Deens. yebieUt esL eerue
ve@Meveue SjesmHesme ue@yeesjsjeres les 1984-1993 ee keeUele mebeeueke nesles.
SHeDeejSme ee yengceeveeesner les ceevekejer Deensle.
veefuekee (ke@efH euejer) DeefleMee ueneve Jeemeeee veefuekee. pesJe{e Jeeme
keceer lesJe{s veefuekesle HeeCeer peemle Gbe e{les. Pee[ebceOeerue peueJeenke veefuekee
(Peeeuesc e) Flekeee met#ce Demeleele keer cegU ebv eer Mees<euesues HeeCeer Pee[eee
Kees[eceOes ceerjYej Gbe peeT Mekeles.
veefu ekee (k e@Lesj ) Mejerjeleerue eJe kee{tv e ekeCeemeeer DeL eJee
jesieefv eoeveemeeer kesuee peeCeeNee keener leHeemeCeeRee JesUer Mejerjele keener eJe
mees[Ceemeeer JeeHejCeele esCeejer veef uekee. jyej, Oeelet, Hueeef mke Jee Deve
ueJeefeke HeoeLee&Heemetv e ner leeej kejleele. ueIeJeer legbyeueer Demelee cet$eveefuekeeceeiex
ner veefuekee cet$eeMeeele Ieeuetv e ueIeJeer kee{leele. oeees efe$eCe kejCeemeeer
veeruesletv e efkebJee jesefnCeerletv e ke@Lesj Ieeuetv e leeletv e #e-efkejCeebv ee DeHeejoMe&ke
DemeCeejs jbieJe mees[leele Je #e-efkejCeev es efe$eCe nesles. Mem$eefeee kesueeJej
lJeesKe ueerue HeeskeUerle ke@Lesj sJeleele leecegUs jkelem$eeJe/Het yeensj eslees.
veJepeele meb esj kes (pegJ nsveeF&ue ne@cees&vmed) : keerkeebee efJekeemeeefeesle
cenJeeeer Yetefcekee yepeeJeCeejer jmeeeves. ceeoerceOes yeerpe leeej kejCeemeeer,
ueeJee&eer efv ejesieer Jee{ nesCeemeeer lemese ces@cee@Hee&@efmemeuee eefleyebO e kejCeemeeer
ee jmeeeveebee GHeeesie neslees. ee jmeeeveebee keuHeke JeeHej Deelee keerkeveeMekes
cnCetv ener nesle Deens.
167
veJeleeje (veesJ ne) peebee lespeefmJelesle DeveHesef#eleHeCes keener npeej HeerbHeemetv e
keener ue#e Heerbee ue#eCeere Hejke Ie[tv e eslees Demes leejs. ee leeNeebeer cetUeer
lesp eefmJelee ner meeOeejCeHeCes, ns leejs v egmelee [esU eebv eer efomeCeeme Hegjs Meer
vemeles. cee$e, Skeoe ee leeNeees Heeblej veJeleeNeele Peeues keer keener JesUe ns
leejs vegmelee [esUeebv eer efomet Mekeleele. veJeleeje ne cetuele: `esleKegpee' leeje
Demetv e leeee pees[eroejeke[erue HeoeLe& ieg lJeeke<e& Ceeejs lees DeeHeueeke[s
Kes etv e Iesle D emelees . keener jeJeerke eceeCeele ns HeoeLe& ieesUe PeeueeJej
mHeeseee mJeHeele lees ns HeoeLe& Hegv e: yeensj Hesketve oslees. ee mHeeske efeesle kejCeeme ueeieCeeje keeU. eemeeer leejs ns meboYe&efyebot cnCetv e JeeHejues peeleele.
ee leeNeees lespe Jee{les. lespeefmJelesleuee He[CeeNee Hejkeeleuee keceeue yeoue
Ie[tv e esCeeme keener leeme Hegjsmes Demeleele. leeNeeves Skeoe keceeue lespeefmJelee
ieeueer keer ee lespeefmJeles uee Het Je&HeoeJej esCeeme cee$e keener efoJeme efkeb Jee
keener DeeJe[eeee keeU ueeielees. DeMee leeNeebv ee Hegv e:Heg v e: keener menme
Je<eev eer veJeleeNeeeer efmLeleer eeHle nesT Mekeles. (Heene : DeefleveJeleeje)
veJevetleve keeueKeb[ (efveDeesefmeve) : He=L Jeeree efv eefce&le rv eblej DeepeHeeleee
YetieYeeae keeueKeb[eleerue DeepeHeemetv e megceejs 70 ue#e les 20 ue#e Je<eeHetJeeaee
keeueKeb [. ee keeueKeb[ ele DeeOege fv eke ceeveJeees HetJ e&pe ceeveCeele esCeejer
Dee@msueesefHeefL ekeme ceeveJeepeeleer efJekeefmele Peeueer. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
veeke (veesp e) eeme Je Jeeme IesCeees Fbefe. esnNeeee ceOeuee Yeeieele
Jemeuesues veeke yeensjeer nJee IeMeeceeHe&le eemeveefuekesHeele HeesneseJeles. veekeeee
eleske yeepetme esnNeeJejee ne[ele HeeskeUer D emeles. ee Heeskeee veekeele
GIe[leele.
veekeeee Mues<ceue
Heueele Deieoer
Jejee keHeejerl e Je
ceOeuee keHeejer ee
Jejee Yeeieele
ie b O e enC ek e es Me
Demeleele. Heee meW.ceer.
SJe{ee Yeeieele Heee
les one kees er
ie b O e enC ek e es Me
Demeleele. ee Mues<ceue
Heueele leer v e mlej
Demeleele. Jejee iebO eenCeHesMeeRee, leeKeeueer leebv ee DeeOeej osCeeNee DeeefCe
leeKeeueer iebO eenCe HesMeer melele efv ecee&Ce kejCeeNee cetueHesMeer. iebO eenCeHesMeeRes
Deeeg<e Ske ceefnvee Demeles. leUeee cetUHesMeer leebeer melele efv eefce&leer kejleele.
eemeeJees Iesleuesuee nJeses leeHeceeve Mejerjeee leeHeceeveeFlekes kejCeees keece
veekeeleerue jkeleJeeenf veebes peeUs Je Mues<ceue kejleele. nJesletv e esCeejs keCe ee
Mues<ceueele De[keleele. (Heene emeve)
veekeeleeW[eletve jkeleeeJe (efnce@Sd cesefmeme/efnceesH eedefmeme) veekeeleesb[eletv e
nesCeeje jkeleeeJe emeveceeiee&letv e nesle Deens keer DeVeceeiee&letv e, neees mHe
efv eoev e kejCes Delebl e pejer es D emeles. jkel eeeJe, Mesby e[emeejKee Ie
eJeeyejesyej nesle Deens keer leeceOes DeVeebMe efceefele Deens eeJeve les kesues
peeles. jke leeeJe keOeerkeOeer Hekele veekeeletv ee nesle Demelees. lee JesUer lee
jkeleeeJeeuee SefHem@ekq ememe Demes cnues peeles. keHeeletv e nesCeeNee jkeleeeJeeuee
efnceesHeeefmeme Demes cnCeleele, lej lees Deeskeejerletv e cnCepes DeVeceeiee&letv e nesle
Demesue lej leeuee efnce@dScesefmeme Demes veeJe efoues peeles.
vee#e$eefoJeme (meeeef[efj Deue [s) HeL Jeeruee mJele:YeesJeleereer eoef#eCee HetCe&
Ske-vee#e$eefoJemeeee keeueeJeOeerv eblej elesk e leeje ne Heg v e: leee ef keeCeer
efomeeeuee nJee. GoenjCeeLe&, SKeeoe leeje Skeoe HetJe& ef#eeflepeeJej efomeuee
lej Hegv e: lees HetJe& ef#eeflepeeJej efomesHeele (cnCepese leeee Hegv ne Goe nesF&Heele)
Ske vee#e$eefoJemeeee keeueeJeOeer HetCe& nes lees. DeeHeuee jespeee JeeHejeleuee
meewjefoJemeeHes#ee vee#e$eefoJeme ne efkeebfelemee ueneve Demetv e leeee keeueeJeOeer
23 leeme, 56 efceefv es DeeefCe 4 meskebo Flekee Deens. (Heene : meewjefoJeme)
veeie : jCeiee[eeJej ceeje kejCeejs #esHeCeem$e. keesCeleener nJeeceeveele, efoJemee
efkebJee je$eer , 4 les 7 efkeueesceerjHeele 8 efkeueese@ce Jepeveees mHeeske Jeentv e
ceeje ke Mekeles. HeeeoUeee JeenveeJej efkebJee nsefuekee@HjJej ns sJelee
esles. #esHeCeem$eeuee D eJejkele efkejCe ceei&eoMe&v e kejleele.
veeefieCe (nefH e&me) efJe<eeCetbcegUs nesCeeje jesie. eele lJeesJej Hees[ esleele.
Deeie nesles. keener JesUe ceppeelebletee (esleeleblet) #eesYe neslees. ee ceppeeleblet
pee HesMeermecetneee mebJesov ee efv eebef$ ele kejleele leeJej Heg jU Gles Je leerJe
Jesovee nesleele. HeeseJej, eleerJej ceppeelebletee ceeiee&v es HegjU Gles. keebpeCeees
efJe<eeCet ner eee ieeleues Demeleele.
veee p eg ef ueDees (190 3- 19 79 ) Feefu eev e jmeeev elep%e.
yengcetuekeemebyebO eeree jmeeeveMeem$eele cenJeHetCe& eesieoeve kesueeyeue 1963
meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke leebv ee, keeue& eqlmeieuejmen efJeYeeietve osCeele Deeues
nesles. Deeweesefieke #e$s eele GHeegkele juesuee Deukeesnesume DeeefCe Deu[erneF&[dme
jmeeeveebeer Gleskeeb eje efv eefce&leer kejCeees cenJeHetCe& mebMeesO eve leebee veeJes Deens.
ke=e$f ece jyejeee GlHeeoveemebyebO eerner leebv e r ceeweuf eke mebMeesO eve kesues nesles.
vee[er (Heume) oeeee [eJee veerueeeee Deekegbeveeyejesyej Oeceveer mveeetbes
Deekegbeve Jee emejCe nesle Demeles. ner oeyeecegUs efv ecee&Ce nesCeejer uee meyebO e
OeceveerYej Hemejles. pesL es Oeceveer lJeee Je ne[ eebceOes Demeles, lesJne ns Deekegbeve
HeeJeCes Je emejCe HeeJeCes neleeuee keUt Mekeles. eeuee vee[er cnCeleele. oeees
eskes vee[erle Glejleele. oj efceefv eeuee 60 les 90 Demee meeceeveHeCes vee[eree
eskeeebee Jesie Demelees. vee[er neleele OejueeJej oeye, Jesie, leebleerue Demecelee
JeiewjWJeve oeeee keeee&ee eskeU Deb oepe yeebO elee eslees. Mejerjeee
leeHeceeveeeceeCesner vee[eres eskes keceer- peemle nes leele.
veeLevme, [@efveSue (1928-1999) [erSveSee meeKeUeruee efJeefMe peeieere
so osCeeNee efjeqm^keMeve efJ eleebkeeee Mees O eeyeue n@efceuve Dees. eq mceLe
DeeefCe Jesv exj Deeyexj eeb eemen 1978 meeuees Jewekeer e #es$eeleues veesy esue
168
Heeef jleesef< eke efc eUefJeCeejs Deces efjkeve met#cepeerJeMeem$e%e.
veeokeee (etefvebie Heesk e&) jeefJeke JeejbJeejlese - kebelesee peJeUpeJeU
eesKe pee (meeFve) OJeefvelejbie efvecee&Ce kejCeemeeer Delelb e GHeeesieer jCeejs GHekejCe.
eeee oesv e meejKee MeeKee Demeleele. lee kebHe HeeJetv e lejbie efv ecee&Ce kejleele. mebieerleele
JeeHejuee peeCeeNee evf ejevf ejeee megjebes eesKe OJeveer, leecegUs efceUleele.
veeyej, ieesefJ ebo ceunej (1910-1986) jmeeeve DeefYeeblee. 30 Je<ex
cegbyeF& efJeeeHeer Feqv met Dee@He kesefcekeue skev ee@uee@peerceOes DeOeeHeve. leebHewkeer
13 Je<ex mebeeueke. 1964 meeueer efJeeeHeer Devegoeve ceb[Ueves cegbyeF& efJeeeHeereuee
Gemlejere jemeeeefv eke leb$eefJe%eeve efMe#eCe Je mebMeesO eve keWeeer ceev elee efoueeves
veJeerv e Fceejleer , eeesieMeeUe, DeYeemeece, eeO eeHekeJeie& eebeer GYeejCeer
keve leebv eer mebmLesue veeJe efceUJetv e efoues.
veeYeer e Deblej (Heesk eue uesbiLe) (f) DeHeJele&v eer efYebieeee ekeeMeere ceOe,
efkebJee HejeJele&v eer iees ueere DeejMeeee O e=Je DeeefCe cegKe veeYeer (veeYeer e efyebot)
eebeeceOeerue Deblejeuee lee efYebieees DeLeJee DeejMeees veeYeere Deb lej Demes
cnCeleele. les `f' ee efevneves oMe&efJeleele.
veeceo& / efnpe[e (egveke) uewbefieke iegCemet$eele keener Hejke Peeueeme ogece
uewbe fieke DeJeeJe vemeCes efk ebJee cegKe uewbe fieke DeJeeJeeeer (Deb[eMee efkebJee
Je<eCe) Jee{ ve nesCes. pevcele: ner efJeke=leer Demeles efkebJee cegKe uewbeif eke DeJeeJe
ueneveHeCeer e kee{tv e ekeueecegUs ne HeefjCeece nes T Mekelees.
veeceMes< e / Demlebiele (Sefk embk e) SKeeoer iees Oeeskeeeee HeeleUeruee
HeesneseueeJejner efleeer mebKee pej keceer nesle iesueer, lej Ske efoJeme leer veeceMes<e
nesles, keessner meeHe[le veener. [eeveesmee@jmeejKes eeCeer vewm eefie&ke keejCeecegUs
veeceMes<e Peeues, lej cee@efjMemeceOeerue [es[es veeJeeee He#eer Hees le&gieerpe KeueeMeebv eer
efMekeej kesueecegUs veeceMes<e Peeuee. efJ emeeJee Melekeeee DeKesjer Heele efeee
ne eeCeer Yeejleeletv e veeceMes<e Peeuee Deens Demes mecepeues peeles. (Heene ogefce&U
epeeleer / Oeeske eeee HeeleUeruee Hees euesuee epeeleer)
veeee (efjbieJecme&) [jcesesHeeeesefmeme ee yegjMeeree mebmeiee&cegUs nesCeeje
Ske ekeejee lJees ee jesie. ner yeg jMeer lJeesJejer ue kesj@ efve ee eefL ev eeee
JeeHej keve peieles. peebIeebmeejKee Mejerjeee Deeleerue Yeeieele pee efkeeCeer
lJeee oce jenles DeMee peeieer veeee neslees . veeeeeeer Jee{ Hegieer j Je
meeOeejCe ieesueekeej Demeles cnCetv e Fbepeerle veeeeeme efjbieJece& Demes cnCeleele.
veee^e sp eve (N) DeCegeceeb ke meelees jbienerv e, iebO enerv e, eernerv e
JeeegHeeleerue cetueJe. He=L JeerJejerue nJesle eees eceeCe meJee&efO eke cnCepes 78
kekes Demeles. 1772 ceOes [@efv eeue ojHees[& eebv eer eeee MeesO e ueeJeuee.
mepeerJeebee Mejerjeleerue Deveske pewJejmeeeveebee cenJeeee Ieke. Deceesefv eeeJeeet,
jemeeeefv eke Keles, Deeweesefieke #es$eemeeer ueeieCeejer efJeefJeOe jmeeeves, MeerlekejCe
kejCes eemeeer veee^ espeve JeeHejuee peelees.
veee^esp eve ee (vee e^esp eve meeekeue) efv emeiee&le DeJeenle meg
Demeuesues veee^esp eve Jeeet es eeekeej DeeJele&v e. nJesc eOes 78 kekes
veee^espeve Jeeet Demelees. mepeerJeebc eOeerue D eveske pewJejemeeeefv eke Iekeebc eOes
lemes e pew Jejemeeeef v eke eef eeeb ceO es lees cenlJeeeer Yetef cekee yepeeJelees.
veee^ espeve Jeeetes eL ece leeee meb egi eebc eOes Heebl ej JneJes ueeieles. ns
Heebl ej keener peerJ eeCet kejleele efkebJee D eew eese fieke mlejeJej les ke ve
veee^esp eveeg kele Keleeb ee Heele les JevemHeleeR v ee ef oues peeles. JevemHeleer lee
meb egieelet v e veee^espevees Mees<eCe keve leeletv e eefL eves leeej kejleele. leer
DeVeeletv e eeCeebee Mejerjele peeleele. ce=le eeCeebee Mejerjeletv e veee^espev eeer
meb egi es peefcev eerl e efc eUleele. leeJej GHepeerefJekee kejCeeNee peerJeeCetb ke[tv e
mebeg ieeletv e veee^ espeve Jeeet ceesk eUe keve Hejle JeeleeJejCeele mees[uee
peelees. efv emeiee&leerue ns ee D eJeenle eeuet jenles. (Heene Deefc evees Deecues,
eefL eves, ce=lees HepeerJeer mepeerJe, jbi eerle efe$e)
veee^esp eve efmLejerk ejCe (veee^esp eve efH ekemesMeve) nJesleerue veee^espeveeer
mebegies Ge leeHeceev e DeeefCe Ge oeye ee HeefjefmLeleerle nesleele; Hejbleg keener
ekeejes peerJeeCet ner ef eee meeOeejCe leeHeceeve-oeye ee HeefjefmLeleerle kejleele
DeeefCe ef mLej mebegies leeej kejleele. peefc eveeRleerue peerJeeCet De@ Peesesye@kej,
keener JevemHeleeRee cegUeJejee ieeeRleues efpeJeeCet jeePeese fyeece, Deesu ee
peef cev eer Jej Jee{Ceejs ef v eUs- ef njJes vee@m e@ kemeejKes MewJ eeue, ns leeb ee
JeeleeJejCeeleerue veee^e spevees efm Lejerk ejCe kejleele. Decees efv eee, veeeef^ ke
De@e fme[ DeMeer mebegies keejKeeveele leeej kejleele. efmLejer kejCe kesues uee
veee^ espeveee Keleebmeeer G Heeesie kejleele.
169
veeej, ceeOeJeve peer. (1943- ) : veejUerk ej, efJ e<Ceg JeemegosJ e (1908-1991) keWefyepe efJeeeHeereletv e
DeefYeeebef$ekeer leeru e HeoJeer efceUJeueeJej yeer-mj jBiuej, KeieesueMeem$eeleerue vewH egCeeyeue `eeve' megJeCe&Heoke, `mej
YeeYee DeCet mebMeesO eve keWeletv e eefMe#eCe DeeePe@ke vetve' efMe<eJe= eeree keeUele
Ies leues ues D eb l ejeUMeem$e%e. 1967 kesuesuee mebMeesO eveeyeue `eqmceLe' Je `j@ues'
meeueeHeemetv e Yeejleer e DeblejeU mebMeesO eve Heeef jlees e f <ekes Demes eMe Heojele
efJeYeeieele (Fees) keee&jle Demeuesues veeej He[ueeJejner keW efyep e Je Deces efjkesleerue
2003 meeueer Fees es DeO e#e Peeues. Heg { eru e meb Mees O ev eeee cees n eUtv e
leebee keejkeero eale 2007 meeueeee osMeJeemeereebv ee DeeHeuee %eeveeee ueeYe
DeKesjHeele 14 GHeenebeer GeCes Peeueer. os Ceemeeer yeveejme ef nbo t ef JeeeHeerele
2008 ceOes leebeee vesle=lJeeKeeueer ebeJej Yeejleees eebeeve iesues. eeOeeHekeHeo mJeerk eejues . lesL es leebv eer
GYeejuesu ee `JeeHeke meeHes# eleeJeeo'
veeeuee@ve ceeveJeefv eefce&le yengJeeefjke. eeee MeesO e [yuet . Se. keeLeexjme mebMeesO eve keWele leCe efJeeeLeea mebMeesO ekeebee menYeeieecegUs Deveske ceewefueke
eeb v eer 1934 meeueer ueeJeuee. Jem$eefv eefc e&leeryejesyej eeee GHeeesie yesD eefj bie, efJe<eeebJej mebMeesO eve Peeues.
efieDej, eejes cepeyegleerkejCe eemeeer ner neslees. veeeuee@v e jemeeeefv ekeee yeveejmev eb lej leebv eer keenerk eeU Heg Ces efJ e eeHeerele uees . ef Uke
efv eeq<ee, D eeqivejesO eke, ke[ke, cepeyetle Demeles. HeCe mete&ekeeMeeee leeJej ieefCeleDeOeemeve Yet<eefJeues. leebee veeJeeJej 72 MeesO e efv eyebO e Deensle.
efJeHeefjle HeefjCeece neslees. leees jsMeceeyejesyej efceeCe nesT Mekeles.
veeueyeb oer kejCes (MetFie)
veejUerk ej, Deveble efJ e<Cet (1940- ) DeefleJeenkelee, megHejkev[eqkeeqJner, Iees[eebee Jee yewueebee Heeeebee
ee #es$eeleerue ceewefueke mebMees O eveeyeue peeieefleke Keeleer efceUefJeuesues Yeejleere Keg jebv ee ueesKeb[er veeue Keg jeb ee
Yeewef lekeMeem$e%e. Keeme kev e Ge veKeeceOes efKeUs ceeve yemeJeCes.
leeHeceeveeuee DeefleJeenkeles ee iegC eOece& cegU ele Kegj ebeer PeHeeeeves Peerpe
yeeUieCeeNee HeoeLeeee iegCeOeceeefJe<eeeres nesT vees cnCetv e veeueyeboer kejle
leebes mebMeesO eve ceevelee HeeJeuesues Deens. D emele. ceeceg u eer mJe Heele
ee efJe<eeemebyebO eer leebv eer efueefnuesues DeeefCe uebbi e[CeeNee Iees[eeuee [eJee
mebHeeefole kesuesues Dev eske ebL e DeeIee[eree Deiej GpeJee yeepetu ee keceer-
Deeblejje^ere ekeeMekeebv eer ekeeefMele kesues Deef O eke pee[eree ueesK eb[er v eeue
Deensle. peeble veejUerkejebes les keefv e ceeve eeue megO eejlee esles.
yebO et Deensle.
veeU (Deefcyeefuekeue kee@[&) ieYee&Meeeleerue Jee{Ceejs yeeueke Je DeeF&eer
veejUerk ej, peeble efJ e<Cet (1938- ) efJeKeele Yeejleere KeieesueYeewelf ekeerMeem$e%e. Hees<eCeeb$eCee eebv ee pees[Ceejer Ske veef uekee. ef leeele cegKelJes jkeleJeeefnvee
Fbiueb[ceOeerue keWefyepe efJeeeHeer ele GeefMe#eCe Iesleuesues veejUerkej ns jBiuej ee DeeefCe keener HesMeer Demeleele. ee veefuekesletv ee ieYee&uee Hees<eke HeoeLe&, lemese
mev ceev eees ceev ekejer nesles. F.me. 1972-1988 les ee cetueYetle mebMe sOeve mebmLesle jesi eeeflekeejke eefL eveebee HegjJee neslees. cegueeee pevce PeeueeJej ner veeU
nesles. 1988 les 2003 ee keeUele HegCeele keeHeueer peeles . Deueerke[s ner veeU keeHeueeJej megjef #ele sJelee esles. efleee
lee JesUer veJeeves mLeeHeve Peeuesuee Deeegkeees GHeeesi e Heg{ eru e D eeeg <eele lee ceg efu ebk eefjlee efk eb Jee leeee peJeUee
les meb mL eeHekemebeeueke nes les. [e@. veeleueieekeefjlee DemeeOe jesieeb Jej GHeeejeb meeer cetUHesMeeR ee ees le cnCetv e
veejUerkejebv e HeeYet<eCe, HeeefJeYet<eCe, lemese GHeeesie nesT Mekelees.
Yeveeiej Heeefjleesef<eke Demes Deveske mevceeve
ef ceUeues. D eeb lejje<^e re Keiees ueMeem$e veemee (ve@Meveue Sje@vee@efkeme DeB[ mHesme De@[efceefvem^sMeve) efJeceev eMeem$e
mebIevesee efJeejeveeMeem$eeJejerue Deeeesieees DeeefCe DeblejeUMeem$e eeble mebMeesO eve
les F.me. 1994 les 1997 ee keeUele kejCeemeeer Deces efjkeve Meemeveeves
DeO e#e nesles. es[ ne@F&ue eeb ee menkeeee&ves F.me. 1958 meeueer mLeeHeve kesuesueer
leebveer efJeejevesee efmLej-efmLeleer efmeevle ceeb[uee. leevb eer meeceeveevb ee mecepesue DeMee mebmLee. Scme efjmee& Fefv met, pes
Yee<esle Fbiepe r, cejeer lemese efnboerletv e efJeHegue eceeCeele Jew% eeefv eke uesKe Je keLee efueefnuee ees HeuMeve ue@yee@j jer, iee@[[& mHesme
Deensle. 1996 meeueer keeuf ebie Heeefjleesef<eke efceUeues. (Heene emf Lej-efmLeleer efmeevle) mesb j, pee@v meve mHesme mesbj D eMee
D ev es ke meb mL ee `v eemee'ee
170
DeeefO eHeleeKeeueer esleele. DeeHeuee ienceeuesee JesO e IesCeemeeer HeeJeueer iesuesueer
DeblejeUeeves, eb eJelejCe, D eblejeUeee Deb lejeUeletv e JesO e Ies Ceemeeer
HeeJeuesuee ogefy e&Ceer, Deeb lejje<^ere DeblejeUmLeeveke DeMee Deveske ceesefncee
veemeeves eMemJeerefjlee jeyeefJeuee Deensle.
veebiee YejCes (ie@H e efH eefuebie) MesleeceOes HesjCeerv ebl ej eleerSkej jesHeebeer
efv eOee&efjle mebKee keeece jeKeCeemeeer efyeeeCeebeer efpeLes GieJeCe Peeueer veener,
lee efkeeCeer leee JeeCeees veJeerv e efyeeeCes efkebJee jesHes eskeueer peeleele, leeme
efHekeebee `veebiee YejCes' Demes cnCeleele. HesjCeer / jesHeCeer veblej 5-6 efoJemeebee
veblej ns keece kesues peeles.
efveDeB[Le&ue ceeveJe : ceeveJeer Gleebleer eefeesojceeve egjesHe lemese ceOe Je
Heefece DeeefMeeele JeemleJe kejCeejer ceeveJeer epeeleer . pece&v eerl eerue efv eD e@bv [j
KeesNeele efnes DeJeMes<e eLece meeHe[ues. megceejs 3 ue#e 50 npeej Je<ee&bHetJeea ner
epeeleer egj es He Keb [ ele
Goeeme Deeueer, Deoceemes 1
ue#e 30 npeej Je<eeH et Jeea
HetCe&HeCes ef Jekeefm ele Peeueer Je
Deboepes 50 npeej Je<eeHetJeea
v eeceMes <e Peeueer . L eb [
nJeeceev eeee cegk eeyeuee
kejCeemeeer ef J eef M e<
iegCeOece& Debieer Demeuesuee ee
ceeveJeebeer Debiekeeer cepeyetle
Je efO eHHee[ Demetv e leeb ee
ef Jekeef mele ceWot ee Deekeej
DeeOegefv eke ceeveJeer ceWotHes #ee
cees e Demeueees leeb ee
keJeeebee DeekeejceeveeJeve efv eefele nesles. efv eDe@bv [Le&ue ceeveJe DeMceegieerv e
nleejs JeeHejle Demele.
efveDeesef[efceece : (Nd) Dee. 60, ekeekeCeejs, vejce Oeelet cetueJe,
DeeJeleeameejCeeres 6 Jes DeeJele&v e DeeefCe eflemeNee ieeee meome, efJejue ce=oe
(ue@v Levee@F[med) ee 15 ceewueebee ieeee eJeLee meome, DeCegYeej 144.24,
meeIe.7, efJeefyebb 1021 DebMe mes. Gefyebb 3068 DebMe mes. ceesv eePeeF Keefv epeele
Dee{Ules. DeefleMee yeueJeeve egbyekelJe Demeuesuee Oeelet. eees egbyeke, me@ce@efjece-
keesyeeu egbyekeebHes# ee mejme Deensle. les Jepeveele nuekes, Deekeejeves ueneve,
Mekeleer Meeueer DeeefCe mJemle Deensle. ns ebgyeke JeeHev e MekeleerMeeueer DeeefCe
Deekeejeves ueneve ceeeeesHeesv e, ns[Heesv e DeeefCe ueeT[mHeerkej yeveefJeleele.
ceesyeeFue Hees v eceOes JeeHej, efv eD eese f[ece keeee Keieesu eMeem$eer e og efye&Ceerle
JeeHejleele. efv eDeesef[ecees uesPejner Deensle.
efveDees eerv e : ke= ef$eceefjlee keejKeeveele leeej kesuesu es ke= ef$ece jyej. 2-
keueesjesyege-1. 2-[eSve ee Skeke jemeeeefv eke mebegieees yengJeeefjkejCe Peeueeme
efv eDeeseerv e ns ke=ef$ece jyej leeej nesles. vewmeefie&ke jyejeJej pej keener jmeeeveeee
HeefjCeece nesle Demesue lej Demes eeesie kejleebv ee efv eDeeseerv e neleceespeebee JeeHej
kejleele. Jeeeer efkebJee Jeeetb eer ieUleer HetCe&le LeebyeefJeCeemeeer efv eD eeseerv eeer
ie@mkesmed Heej G Heeesieer Deensle.
efveDee@ve (Ne ) DeCegeceebke 10es efv e<eer e Jeeetee Heeleues cetueJe.
efJeeele ns cegyeueke eceeCeele Demeues lejer He=L Jeeree JeeleeJejCeele efv eDee@v e DeleuHe
eceeCeele Dee{Ules. 1898ceOes efyeefMe Meem$e%e j@cmes DeeefCe ^@ Jnme& eebv eer
leeuee nJesHeemetv e Deueie kesues. keceer leeHeceeve ceespeCeemeeer JeeHejCeele esCeejer
Meem$eer e GHekejCes, efv eDee@v e efoJes, peeefnjeleeree Heeee eemeeer les JeeHejues
peeles. efv eDee@v eee efoJeebv ee HesCeemeeer Deleble keceer Tpee& ueeieles.
efvekeef lee (ceeeesefH eee) ee efoes<eele ekeeMeefkejCe ves$eHeueeHeemetv e
Lees [s Heg{s keWef le nesl eele. ne keWefyeboty ejesyej kejCeemeeer oesv ner yeepetb v eer
Debl eJe&e efYebie JeeHejeJes ueeieles. ne oes<e yengO ee ueneve cegueeble Je leCeeble
efo melees.
efvekesue (Ni) DeCegeceebke 28es meHeso ekeekeerle Oeelet Demeuesues cetueJe.
1751 ceOes S. SHe. ee@v ems[ eebv eer MeesO et v e kee{ues. msv euesme merue
meejKeerm ebefcees leeej kejCeele, OeelegHe=YeeieeJej iebpet v ees cnCetv e uesH eve
kejCeele, eueveer veeCeer yeveefJeCeele DeeefCe Glesjke cnCetv e eeee ceesee
eceeCeele JeeHej nes lees.
efvekeeserve : jelejeCeeree kegueeleerue JevemHeleerbceOes efJeMes<ele lebyeeKet, keeskees
eeceOes Dee{UCeejs D eukeuee@F [. les es leemeb mLes Jej HeefjCeece kejCeejs,
keerkeveeMeke iegCeOecee&es, efJe<eejer Je Deens. efv ekeeserv e menpeefjlee lJeesee
Deele efPejHeles. nJesyejesyej pJeuev e nesTve meJe&meeOeejCe leeHeceev eeme leeeer
JeeHe nesles. efmeieejs Dees{leevee peJeUpeJeU meJe& efv ekeeserv ees pJeueve nesTve
leeeer JeeHe Mejerjele efMejles.
efvekeesueee ueesueke (efvekeesume ef ePece) HeesuejeFp[ ekeeMe efceUefJeCeees
Ske meeOeve. efJeuece efv ekeesue (1768-1851) ee Jew% eeefv ekeeves ke@umeeF ee
mHeefkeeee JeeHej keve ne efJeefMe ieg CeOecee&ee ueesueke yeveefJ euee. leeletv e
eJeeme kejCeeNee ekeeMeuenjeRes meeceeve Je efJeMes<e DeMee oesv e uenjeRceOes
efJeYeepeve nesles. leebeer kebHeves SkeceskeebMeer keekeesv eele DemeCeeNee eleueele
nesleele. DeMee ekeejs Skeee eleueele kebHeves DemeCeeNee uenjer efceUt Mekeleele.
efveeq< ee Jeeet (Fve& ie@me) DeeJele&meejCeerle ieCe 18. efv eeq<ee Jeeet
jemeeeefv ekeee efv eeq<ee Demeleele. ee Jeeetbes Jewef Mee cnCepes ee Jeeetbes
171
Deeeefv ekejCe PeeueeJej leeletv e efJeefM e JeCee&ee (jbieeee) ekeeMe Glmeefpe&le
neslees. cnCetv ee (js[e@v eefMeJeee) Flej Jeeetbee Deeweesefiekeee ceesee eceeCeele
efJeegledoerHeeceOes JeeHej kejleele. ee Jeeetbee MeesO e F.me. 1894 les 1898 ee
keeueeJeOeerl e mej efJeuece j@cmes eeb v eer ueeJeuee.
efve:#eejerk ejCe (ef[me@efuevesMeve) : mecegeee efkebJee e$f eYegpe eosMeeleerue veoeree
cegKeepeJeUerue HeeCeeleerue efceemeejKes #eej JesieUs keve HeeCeer efHeCeeeesie
kejCeeeer eef eee. ee eefeesm eeer meewj TO Je&H eleve, HejeJeleer& efv eJele& v e,
ef efJ eMues<eCe, D eev e ef Jeef v ecee Fleeoer He leeR ee DeJeueby e kesuee peelees,
YeeJeveiejee keWere ueJeCe Je meeiejer mebMeesO eve mebmLesejs (meW^ue mee@u DeB[
DeesMeve efjmee& Feqv met) HejeJeleer& efv eJele&v e eefeesJej DeeOeeefjle HeeCeer Meg
kejCeejs eb$ e efJekeefmele kejCeele Deeues Deens.
efve:#esH eCe (Heueesk e eguesMeve) : efJeeJe jemeeeefv eke ceeOeceeleerue met#ce keCeebes
Ske$eerkejCe efkebJee meIeveerkejCe kejCeeeer eefeee. jemeeeefv eke DeeYf eefeesv eblej
efv ecee&Ce Peeuesues GHeeesieer HeoeLe& ceeOeceeletv e Skeef$ele keve JesieUs kejCeemeeer
efv e:#esHeCe eefeesee JeeHej kejCeele eslees.
efveieceve (ef[[keerJ n) megJeeleerme kesuesuee efJeOeeveeee leke&Meem$eere HeeeNee
JeeHeve kee{uesuee efv e<ke<e&.
efveieefcele Demebieleer (efj [geqk eMeDees De@C[ De@yeme[&ce) SKeeos efJeOeeve,
ke=le efkebJee ecese eeeer melelee emLeeefHele kejCeemeeer efmeleseer peer jerle
JeeHejleele leer. GoenjCeeLe&,
DeefHejcese mebKee V2 = a/b mecepet (pes mele veener) esL es a, b HetCeeke
Je leele meceeF&ke DeJeeJe veener . eeJeve 2b2=a2 ner efeee [eJeer yeepet
mecemebKee osles cnCetv e a mege mece mebKee DemeCeej. mecepee, a = 2c lej
2b2 = 4c2 efkebJee b2 = 2c2 cnCepes b HeCe mecemebKee Demeueer Heeefnpes.
leecegUs a, b ceOes 2 ne meeceeF&ke DeJeeJe Demeuee Heeefnpes. ner efv e<Heeer
ie=nerleeee efJe Deens, keejCe a, ble meceeF&k e DeJeeJe veener ns ie=nerle
Oejues Deens. cnCetv e V2 DeHeefjcese mebKee.
efvelebyeMetue (meeeefkee) meeeefkee ner esleeleblet kecejsleerue keCeeletv e
efv eIetv e Heeeeee ceeieerue Yeeieeletv e peeles. ee esleelebletJej Deeblej keMes eefekesee
(ef[mkeee) oeye He[uee, lej ceeb[eree ceeieee yeepetme HeeeeHeele Je efv elebye
eosMeele ogKet ueeieles Je Demee keUe ceejleele. eemeeer keeHemeeee HeeleU
ieeoerJej PeesHeCes ne cenJeeee GHeee Deens. Deew<eOes, ke[ke ieeoer Je Jeeeece
eebv eer ns ogKeCes keceer nesles. keJeefele Mem$eefeee kejeJeer ueeieles.
efvelemeceerk ejCe (Deee[Werer) pes meceerkejCe leeleeur e eueeee keeCs eleener
efkebceleerv es mees[Jelee esles, lee meceerkejCeeuee `evf elemeceerkejCe' Demes cnCeleele.
ee meceerkejCeeee Gkeueer Deveble Demeleele. Goe. 4 (#e + 3) 4#e + 12 ee
meceerkejCeeleerue #e ee eueeuee 1, 2, 3 efkebJee Deve keeCs eleerner efkebcele eof ueer
lejer les mees[Jelee esles. keener efv ele meceerkejCeele SkeeHes#ee peemle eues Demet
Mekeleele. Goe. (De+ye)2 De2+2Deye+ye2 ee meceerkejCeelener `De' DeeeCf e
`ye' ee eueebv ee keesCeleener efkebceleer efouee lejer lee meceerkejCe mee[s Jelee els es.
efvee (mueerH e) PeesHescegUs ceeCemeeee HesMeeRv ee efJeeebleer efceUtv e leepesleJeeves
Jeeles. ceWotleerue DeOeeslekeeee (neeHeesLe@ue@ceme) Heg{ee Yeeieeleerue keW `PeesHeses
keW' Demeles Je ceeieee Yeeieele peeiesHeCeees keW Demeles. eew{ ceeCemeeuee 6 les
8 leeme PeesHe ueeieles. PeesHeueeveblej Mejerjele nesCeejs yeoue efHeCeemeeer Demesueueer
GHekejCes 1) F.F.peer. - ceWo tee D eeues Ke kee{Ceejs, 2) F.Dees.peer . -
[eseebeer neueeeue efHeCeejs, 3) F.Sce.peer. - mveeetbeer neueeeue efHeCeejs.
PeesHes es oesv e Yeeie Deensle 1) [eseebee peueo neueeeueeR ee, 2)
[eseebee cebo neueeeueeRee. eees eej Yeeie Deensle De) ceeCetme DeOe&Je
iegbieerle Demelees - 3 les 7 efceefv es, ye) meeOeejCe iee{ PeesHesee - [esUs nUtnUt
yeepetu ee efHejleele, ke) 20 efceefv eebv eer Mejerjees leeHeceeve Je jkeleoeye keceer
neslees; PeesHe MeebleHeCes ueeieles, [) Deieoer iee{ PeesHesee keeU - mveeet efMeefL eue
nes leele.
cebo neueeeueeRee PeesHesee keeU 50 les 90 efceefv es; peueo neueeeueeRee
PeesHesee keeU 90 les 110 efceefv es. 7 leemeebee PeesHesle ns yeoue, 3 les 5 JesUe
nesleele. [eseebee peueo neueeeueeRee keeUele esleeHesM eeRes keece peesjele
eeuet Demeles. leecegUs ceWotuee Dee@eqkemepeve KetHe ueeielees.
efveeveeMe (Fvmeesceefveee) efv eeveeMe ne leelHegjlee efkebJee oerIe&keeueerve Demelees.
leelHegjlee efv eeveeMe ne Lees [ee keeUemeeer Demelees. meeOeejCeHeCes, 2 les 3
efoJemeebHegjlee les 2 les 3 DeeJe[eebHeele ne jenlees. efv eeveeMeele megJeeleerme
Pees He ueeiele veener efkeb Jee ceOetv eceOet v e meejKeer peeie esle jenles. yeoueues ueer
peeiee, meYeesJeleeuees JeeleeJejCe, Keesueer, ieeoer Fleeoer keejCeebv eer efv eeveeMe
neslees. pesee eJeemeeves nuueer pes ue@ie esTve efv eeveeMe neslees. ceeveefmeke
leeCe ne oesv ner leNnsee efv eeveeMeeuee keejCeerYetle jlees. efveeveeMeecegUs ogmeNee
efoJeMeer LekeJee Jeelees, ceveeeer Skeeelee keceer nesles. oerIe&keeueerv e efv eeveeMe
Ge jkeleoeyeeuee keejCeerYetle jlees.
efveeefcele pewefJ eke ef eee (mekexef[eve efNnoce) Mejerjeleerue Deveske
pewJejemeeeefv eke, MejerjefeeeefJe<eeke efeeebes leeueye DemeCeejs owv ebefove ee.
PeesHe ueeieCes Je leeletv e peeie esCes, Yetke ueeieCes eemeejKee efeee efoJemeeee
jeefJeke JesUere nesle Demeleele. Mejerjees leeHeceeve, jkeleoeye Jeiewjsner efoJemeeee
JesieJesieee JesUer JesieUs D emeleele. Deveweq ke ef eeebes efv eeb $eCe kejCeeje
ceWotee Yeeie ee keeueeeeesner efv eeb$eCe kejlees.
efveeesefyeece : (Nb) (HetJeeaes keesuebefyeece, keesuebyemeeee mevceeveemeeer),
Dee. 41, ogceeaU, vejce, leve, efv eUmej kej[s Oeelet ^e qv PeMeve cetueJe,
DeeJeleeameejCeerleerue 5 Jes D eeJele&v e DeeefCe 5 Jee ieeee meome, DeCegYeej
92.9, meeIe 8.6, efJeefyebb. 2468 DebMe mes. Gefyebb 4740 DebMe mes. Nb-93
ne efmLej DeeefCe Nb-92 ne efkejCeeslmeejer (DeOee&et 3.47 keeser Je<ex) ner
oesv e mecemLeeefv ekes efv emeiee&le D ee{Uleele. Ge leeHeceev eeJej ve iebpeCeeNee
Hees ueeoemeeer JeeHej, Oeeletbee meebO eebeer cepeyet leer Jee{efJeCeemeeer GHeeesie,
megHejkeb[ke j cnCetv e efv eeese fyeece-ef Pekeexefv eece OeelegefceeCes JeeHejleele.
172
efvejHes#e Metve (De@ymeesuet efPejes) kesequJnve eCeeueerceOeerue Metv e DebMe JeeHej kev e efv epel egk eerk ejCe kes ues peeles . Mem$eef eee oeueve ef keb Jee
leeHeceeve. cnCepes mesequmeDme ceeHeve eCeeueerleerue Megv eeKeeueer 273 (-273) Mem$eefeesmeeer ueeieCeejer meeOevemeeceeer efv epelegke kejCeemeeer ee ekeejeee
DebMe leeHeceeve Metv e Deb Me leeHeceeveeeer efmLeleer ieeCes DeepeHeelelejer Mekee JeeHej kesuee peelees. (Heene efv eefye&peer kejCe)
Peeuesues veener.
efvep e&ueerk ejCe (ef[nee[^sMeve) Deefl emeej-Gueee pegu eeye Peeueeme
efvejHes#e emejCe (De@ymeesueg SkemeHeevMeve) : G<Celesv es Iev e, Je DeeefCe JeeegHe Mejerjeleerue HeeCeer Je #eej keceer nesleele. eecegUs ce=let esCeeeer Mekeelee Demeles.
HeoeL e& emejCe HeeJeleele. Je DeeefCe Jeeet keeCs eleelejer Yeeb[eele sJeeJes ueeieleele. Mejerjeleerue HeeCeer Je #eej leeye[leesye Jee{JeCeemeeer mJe HeeCeer Ske iueeme,
leecegUs Je efkebJee Jeeet es efv ejHe#s e emejCe ceespeleevee, Yeeb[eees emejCener efJeeejele leele efecetYej ceer Je efecetYej meeKej efJejIeUtv e Heeeuee eeJes . DeMee
IeeJes ueeieles. Jeeee efv ejHes#e emejCeiegCeke, Jeeee <e emejCeiegCeke DeeefCe leNnsv es Mejerjeleerue HeeCeer Je #eej Jee{tv e DeMekeleHeCee peelees.
Yeeb[eeee Deekeejceeveere emejCeiegCeke eebee yesjpesFlekee Demelees. Jeeetbee
emejCeiegCeke, G<Celesv es Jee{Ceeje oeye ceespetv e jefJeleele. efveOee&j ke (ef [efce&veb) efJeef Me jevesle Ieke ceeb[tv e peebeer efk ebcele
Iekeebee efJ eefMe leNnsv es kes uesuee ieg Ceekeejeb ee yesjpesv es efouee peelees lees.
efvejHes#e leeHeceeve (De@ymeesueg scHejs ej) De@ymeesuet leeHeceeve HeeCeees Goe. eflemeNee eceebee efv eOee&jke ne eleske jebie a1 b1 c1
yeHe& nesCes Metv e DebMe mesequmeDeme ee leeHeceeveeJej Ie[les, lej HeeCeeuee GkeUer Je mlebYeele meceeve Ieke (3) Demeuesueer jevee. a2 b2 c2
Hegtv e JeeHe nes Ceeeer eef eee MebYej DebMe meseq umeDeme Jej nesles. HeoeL eev eer ner meb Keee efv eOee&jkeeee ece jJeles. jevee a3 b3 c3
yev euesuee efJ eeees leeHeceev e ceespeCeemeeer DeeCeKeer Ske eCeeueer JeeHejueer kes ueeJej [eJee-GpeJee yeepetm e GYee js Iee
peeles . ee eCeeueerv egmeej, HeeCeees yeHe& 273 DebMe efv ejHes#e ee leeHeceeveJej osCeeee eIeele Deens.
nesles. ee ceeHeveesCeerle keceerlekeceer leeHeceeve 0 (Metv e) DebMe efv ejHes#e Flekese
Demet Mekeles. leeKeeueer leeHeceeve peeTe Mekele veener, lemes efv ecee&Ce kejCes efveOee&j keeee Iekeeee meniegCeke (keesH e@kej Dee@He De@ve SefueceW Dee@He
DeMekee Deens. ee eCeeueerv egmeej veee^espeve 77 DebMe efvejHes#e leeHeceeveeJej S ef[efce&veb) efveOee&jkeeee Iekeeee meniegCeke cnCepes lee Iekeeeer jebie
JeerYetle nesl ees, lej nee[^espeve Jeeet 20 DebMe efv ejHes#e Flekeee leeHeceeveeJej Je mlebYe ueesHekeve esCeeje Oeve-$eCe efevneee Keeueee keesere efv eOee&jke,
JemJeHe Ieslees. ee #es$eele kesequJnve veeJeeee Jew% eeefv ekeeves cenJeees mebMeesO eve Oeve-$eCe efevn Iekeebeer jebie Je mlebYe eebee efJeeej keve vekekeer kesues peeles.
kesueeves ee eCeeueeruee `kesequJnve ceeHeve esCeer' cnues peeles. Goe.
a1 b1 c1
efvejsvyeie&, ceeMe&ue (1927- ) pesv esefke kees[ Je leeee eefL eve efv eefce&leer a2 b2 c2
eefeesleerue menYeeieeeer Gkeue kesueeyeue je@ye& ne@ueer Je njieesefJebo KegjeCee a3 b3 c3
eebee meceJesle 1968ee peerJeMeem$eeleeru e veesyesue Heg jmkeej efceUefJ eCeejs
Decesefjkev e Meem$e%e. ee efv eOee&jkeele a2 ee meniegCeke

efvejesO eke (FvMeguesj) G<Celeses Jee Leb[eres Jenve nesCeeee Jesie keceer b1 c1
kejCeeje DeeefCe efJepesHeemetv e Oeeskee eUCeemeeer JesCe cnCetv e JeeHejuesuee = (-1) 2+1
esL es a2 eer jebie 2, mlebYe 1 cnCetv e (-1)2+1 -1
HeoeLe&. Deeleerue Leb[er Jee G<Celee yeensj peeT ve osCeekeefjlee efkebJee yeensjerue b3 c3
G<Celee Jee Leb[er Deele esT ve osCeekeefjlee ns HeoeLe& JeeHejleele. mete&egueereer
G<Celee Heserletv e yeensj peeT vees cnCetv e lej Meerle keHeeeleerue leeHeceeve yeensjerue b1 c1
G<Celee Deele esTve Jee{t vees cnCetv e efv ejesO eke HeoeLee&ee JeeHej kesuee peelees. =- = - (b1c3-b3c1) = b3c1 - b1c3
b3 c3
efvejesO eve (FvMeguesMeve) G<Celee efkebJee JeerpeeJeen eebes Jenve megueYeHeCes
DeeefCe megjef#eleefjlee JneJes cnCetv e JeeHejues peeCeejs eefleyebO eelceke D eeJejCe. efveefye&p eerk ejCe (ke@m^sMeve) Mem$eefeee keve eeCeebee Deb[keesMe efkebJee
DeeJejCeekeefjlee JeeHejues peeCeejs HeoeLe& efv ejesO eke cnCetv e DeesUKeues peeleele. Je=<eCe ee yeerpeeslHeeoke ebL eer kee{tv e ekeCeeeer eef eee.
Goe. Hue@e fmke, ueeket[, Syeesv eeF&.
efveyeeap eerk ej Ce (mefj ueeePesMeve) mefj ueeePesMev e ne Meyo cegUele
efvepelegk eerk ejCe (mefj ueeePesMeve) keesCeleener HeoeLee&Jejerue jesiekeejke efv epelegkeerkejCe DeMee D eLeer& eespeuee iesuee Demeuee. lejer keeueebl ejeves lees,
pebl et ve kejCeeeer eef eee. eees oesv e ekeej D eensle Deesues Je megk es. vej Je ceeoer oesIeebceOeerue epevev e#ecelee ve kejCes DeMee D eLeea JeeHejuee
Heefnuee ekeejele GkeUlee HeeCeele efkebJee leeee JeeHesJej GHekejCes lemese peeT ueeieuee. keejCe, epeveve#ecelee ve kejCes eeDeL eea Hekele vejeb ee
oJeHeoeLe& efv epeb&legke kesues peeleele. ogmeNee ekeejele pebyetHeej efkebJee ie@cee efkejCeebee meboYee&le, KeeerkejCe ne Meyo { neslee. keg$eeceOes vej Je ceeee oesIeeble,
173
epeveve#ecelee ve kejCeemeboYee&le mefjueeePesMeve lej keOeer D e@ef v eceue
yeLe&- keb ^es ue D ee@H ejsM eve Demes Meyo { kesues iesues . keeWy e[eebee v ej
efHeueebee meboYee&le KeeerkejCe eeDeL eea ogmejee Ske Meyo - kes HeveeePesMeve
Demee { Deens. meJe& eeCeebee vej Je ceeee eebee epeveve#ecelee ve
kejCeemebo Yee&l e meceeJesMeke Meyo cnCetv e efv eyeea peerk ejCe ne eesi e Meyo
nes e. (Heene efv epelegkeerkejCe)
efveJee&le DeJemLee (Jn@k e egce) HeeskeUerle rue nJee kee{vt e Iesleueeveblej nesCeejer DeJemLee.
HetCe&leee 100 kekes Jeeeeg fJejnelr e (Jemlegceevejefnle) DeJemLee DeepeJej meeOe Peeuesueer
veener. pesJe{er nJee keceer lesJe{er DeefOeke eeib eueer efv eJee&le DeJemLee cnueer peeles. efv eJee&le
DeJemLesleerue Gjuesuee nJesee oeyeees ceespeceeHe keve efleeer cee$ee jles. eees Skeke
Heemkeue (1 Heemkeue - efevn Pa - 1 vetve eefleJeie& mesceer) Deens. nJesee oeye 10-
2 Heemkeue kejCeemeeer ceske@efv ekeue HebHe JeeHejleele. 10-7 HeemkeueFlekeer eebieueer
efv eJeel& e DeJemLee efceUefJeCeemeeer ef[Heegpeve HebHe JeeHejleele. ner Ge efv eJeel& e DeJemLee
lej eeneHr es#ee keceer oeyeeeer Deleg e efv eJee&le DeJemLee Demele.s
efveJee&le veefuekee (Jn@k e egce egye) efJeegle ceb[ueele Fueske^e@v e eJeenees
efJeefMe ekeejs efv eeb$eCe kejCeemeeer JeeHejCeele esCeeNee veefuekee. efv eJee&le
kesuesuee veefuekesle Fueske^e@v eee eesle DemeCeejs $eCeee (ke@Lees[). Fueske^e@v eee
eJeen mJeerkeejCeejs Oeveee (De@v ees[) Je Ske efkeb Jee DeefO eke Flej efv eeb$eke
Dees DeMeer ef v eJee&le veefuekes eer jev ee Demeles. efDee, ef$eDee, elegj Dee,
Hebeee Jeiewjs ekeejee efv eJee&le v eefuekee eeef uele neslee. IeveefmLeleer efv eeb$eke
GHekejCeebee Goeeveblej eebee JeeHej veenermee Peeuee Demeuee lejer DeepeosKeerue
otjoMe&v e mebeeee He[eemeeer eebeee JeeHej neslees.
efveuebyeve Ieve HeoeLe& DeeefCe JeHeoeLe& eebee efceeCeeletv e Ieke JesieUs kejCes.
veoeree eJeenele leUeMeer meeeuesuee ieeU ve nuelee veoer ee eJeen eeuet
sJeCeeeer eefeee.
efveuee (JnWef^k eue) ueJeefeke HeCe leguevesv es Ceke mveeet Demeuesues oeees
keHHes. oeele oesv e efv euee Demeleele. GpeJeer efv euee HegHHegme Oeceveereje jkele
Heg HHegmeeke[s MegefkejCeemeeer O ee[les. [eJee efv eueeeceOeues Meg jkele
ceneOeceveerceOetv e peeTve meJe& MejerjYej Heesneles. efv eueeeceOeerue jkeleeee oeye
oemle Demelees. lees menv e JneJee cnCetv e efv eueeees mveeet Ceke Demeleele.
(Heene keef Ce&kee, oe)
efveJe[Cetk e Deboepe Meem$e (mesH ee@uee@p eer) efv eJe[Cegkeebee DeeOeer Je ele#e celeoev e
PeeueeJej, peveceleeee cees ee eceeCeeleerue meJex#eCeeJeve Je mebKeeMeem$eeee GHeeesie
keve efv eJe[Cekt e efvekeeueeyeue Deboepe Jekele kejCeees Meem$e.
efveeeeke (ef[meerefceveb) ax 2+bx+c=0 ee efIeeleer meceerkejCeeee
Gkeueerle pes JeeHeke met$e,
-b1Vb2-4ac
2a
esles leeleerue b2-4ac ner HeoeJeueer. efleee efkebceleeree ekeejebJeve x cetUeee
efkebceleer mele DeHeefjcese, meleHeefjcese, meceeve efkebJee meomele/Demeled jleele.
efvee (Heee[sefueer) SKeeoe Fueske^e@efv eke OJeefv eJeOe&ke cetU mebosMeees
meeojerkejCe kejleevee lee mebos Meeleer ue ef v ejefv ejeee Jeejb Jeeefjles ee
OJeefv euenjeRceOes keener Hesjyeoue nesCeeeer Mekeelee Demeles. ns Hesjyeoue efpelekes
keceer, eflelekee lees OJeefv eJeOe&ke cetU mebosMe DeefO eke DeetkeHeCes meeoj kejlees.
ee Deetkeleses DeeefCe Deveske JeejbJeeefjlesee OJeefv euenjeRceOes pejener Hesjyeoue
ve neslee lee meeoj kejCeeee #eceleses ceespeceeHe kejCeejs HeefjceeCe cnCepes
`efv ee'. efpelekeer efv ee DeefO eke, eflelekee JeefO e&le kesuesuee mebosMe cetU mebosMeeMeer
DeefO eke efv e<eJeeve. `nee Heee[sefueer' (nee-Heee) eCeeueer Ge opee&eer
efv ee oeKeJeles. (Heene nee-Heee)
efvemkesDej (ve@Meveue Feqvmet Dee@H e meeevme kecegefvekesMevme DeB[
FvHecexMeve efj meesmexme) efJe%eeve emeej keve ueeskeebceOes Jew% eeefv eke efkeesv e
peefJ eCeeee G sM eeves 1951 meeueer efo uueer es L es mLeeHev e kes ues ueer
meerSmeDeeeD eejeer Ieke mebmLee. Deveske MeesO eefv eelekeeef uekes, je^er e
meeOevemebHeeereJf e<eeke %eevekeesMe, ueeskeeefYecegKeer ceeefmekes Je Hegmlekes eebes ekeeMeve
mebmLee kejles. HeejbHe fjke %eeveees mebieCekeeefO eerle mebkeuev e kejCeees keecener
mebmLesv es neleer Iesleues Deens.
veeru eeebleer (yuet jsJ nesuegMeve) celmeeslHeeoveeme eeuev ee osTve ceemes
GlHeeoveele YejIees me Jee{ Ie[Jet v e DeeCeCeemeeer mejkeejer HeeleUerJ ej
jeyeefJeuesueer cees nerce. ee ceese fncesH eeser 1951 meeueer D emeues uee 0.75 ces.
veeHeemetv e ns GlHeeove 1997 meeueer 5.4 ces. veebJ ej Heesnes eues. iees[ee
HeeCeeleeru e ceemes G lHeeove kejCeeje Yeejle peieeleerue ogmeNee eceebkeeee
osM e yeveuee. iegCeJeee efv eeb $eCeemeeer eesi e je^ere ceevekesner ee ojceeve
leeej kejCeele D eeueer.
veeruee (Jnsvme) kesMeJeeefnveebletv e oeeke[s jkele vesCeeNee Jeeefnvee. ee
DeMeg jkele Jeentv e ves leele. DeHeJeeo Heg HHegmeeeer veeruee. ner Heg HHegmeeke[tv e
Meg jkele Jeentv e vesles. veerues ee efYeef ekee HeeleU Demeleele. veeruesl e Pe[Hee
Demeleele. leecegUs jkeleeee eJeen oeeke[s megjUerleHeCes peelees. veeru esceOes
jkeleoeye OeceveerHes#ee KetHe keceer Demelees.
veerU (Fbef[iees) veerU ee veeJeeves DeesUKeueer peeCeejer JevemHeleer. efleeeHeemetv e
efv eUe jbie efceUefJeuee peele Demes. Deelee veerUse ceesee eceeCeeJej ke=ef$eceefjlee
GlHeeove kejleele.
vesDeue, uegF& (1904-200 0) neVes me DeeuHeJesv e eeb eemeceJesl e 1970
meeuees Yeewe fl ekeMeem$eeleer u e vees yesu e Heeef jlees ef <eke efc eUef JeCeejs eW e
Yeewef lekeMeem$e% e. De@e qCHesjesce@iv esef Pece Je Hesjesce@ ives efPece ee #es $eeb leer ue
leeb v eer kes uesuee ceewefueke mebMeesO eveecegUs mLeeet efmLeleer efJe%eeveele cenJeeeer
eieleer Mekee Peeueer.
174
ves es (Hevme&) DeHeg<He, yeerpejnerle
Jev emHeleeR ee Ske mecetn . ee
mecetnees JewefMee cnCepes, ueebye,
cees er kejJeleer meejKeer ke[e
Demeuesu eer Heev es nes le. peieele
Hevme&ee megceejs 10 npeej epeeleer
Demetv e, yeng leske meJe& D eesuemej
DeeefCe meeJeueer Demeuesuee peeiesle
Jee{leele. megceejs 3 Deype 50 ue#e
Je<eeHetJeea Hevme& DeefmlelJeele Deeues
DemeeJesle Demee Deboepe Deens.
vesJeefk eie : ner mebkeuHevee cegKelJes mebieCeke#es$eeletv e Deeuesueer Deens. oesv e
ef keb Jee DeefO eke mebieCeke Skecesk eebv ee pees[ tv e leeb eeceOeeru e ceeef nleereer
osJeeCeIesJeeCe cegkeleHeCes ke osCeejer eCeeueer. ner pees[Ceer ceee&efole #es$eeceOes
Peeueeme efleuee ueeskeue Sef jee vesJeefkeie (ue@ v e) cnCeleele. DeMee ekeejes
peeUs leejsv es mebieCeke Skeceskeebv ee pees[tv e kesues peeles. Skeee keesjerleerue meJe&
mebieCeke ee ekeejee peeeeceOes pees[ues peeT Mekeleele. nere pees[Ceer
leentv e efJemleeefjle Demeuesuee eosMeeJej Peeueeme efleuee JeeF&[ Sefjee vesJeefkeie
(Je@v e) cnCeleele. HegCes efJeeeHeer Heefjmejeleerue meJe& mebieCeke DeMee ekeejs
SkeceskeebMeer pees[uesues Deensle. Fbjves ns iueesyeue Sefjee vesJeefkeiees GoenjCe
Deens. ee ekeejeer peeUer cee$e efyeveleejer , Jeeejuesme ekeejeer Demeleele.
Deelee cee$e ner mebkeuHevee kesJeU mebieCeke #es$eeHegjleer ceee&eof le jeefnuesueer veener.
Flej #es $eelener D eMee ekeejs meceev eMeer ue Jeke leeR ee ef kebJee mebmLeebee ie
kejCeemener vesJeefkeie ner meb% ee JeeHejueer peeles. GoenjCeeLe& pes veeieefjkeebes
vesJeefkeie. mebieCeke Je FbjvescegUs vesJeke&ceOeerue meYeemeo Yeewieesefueke <ee
SkeceskeebHeemetv e otj Demetv ener ee peeeele Ske$e esT Mekeleele. (Heene
[yuet[yuet[yuet)
ves$e (Deee) er osCeejs Fbef e. [esUe pes oeKeJelees, leees ceWotle Deekeueve
nesles. keJeeree KeesyeCeerle yemeJeuesuee [eseeee Hekele 1/6 Yeeie yeensj
efomelees. keHeeUeJejee Ieece De[JeCeemeeer YegJeee Je yeee ieeseRHeemetv e mebj#eCe
k e j C e e me e e r
HeeHeCee Demeleele.
[es eeee Heg {ee
Yeeie DeegebL eeRcegUs
melele D eesu ee
jenlees. [es eeeer
neueeeue kejeeuee
6 mveeet Demeleele.
[eseeuee Heg{ee yeepetme HesMeeRee leerv e Lejebes DeefleMee HeejoMe&ke HeejHeue
Demeles . leeee D eeleerue yeepetme HeejoMe&ke De@eqk eJeeme et cej veeJeeee eJe
Demelees Je HeejoMe&ke efYebie Demeles. mveeet efYebieeeer pee[er keceerpeemle keve
ekeeMeees Deetke keWerkejCe kejleele. HeejHeue Je efYebie eebeeceOes Demeuesueer
jbieerle Heefjleeef jkee (Deeeefj me) Deele peeCeeNee ekeeMeees ef v eeb$eCe kejlees.
efYebieeee ceeieee Yeeieele eqJn^ereme etcej ne eJe Demelees Je leeee ceeies
eeflecee ceWotHeele HeeseJeCeeje He[oe efHeue (jseevee) Demelees. efHeueele
[ermeejKee 120 oMeue#e HesMeer Je MebketmeejKee 60 oMeue#e HesMeer Demeleele.
[ermeejKee HesMeeRcegUs keceer ekeeMeelener eeflecee efomeles, HeCe leer jbieerle vemeles.
Meb ketmeejKee Hes Meer jbieeee e Je eKej ekeeMeeee mebJeso vee ceWotke[s
HeeJeleele. ceWotke[s ee eef lecee efesleeleblet vesleele.
ves$eefeefk elmee (Dee@H eLeueceesuee@p eer) [eseebee ogKeCeees efv eoeve Je leeJej
Fueepe eebee meceeJesMe Demeuesuee Jeweke Meem$eeme ves$eefeefkelmee Demes cnCeleele.
ves$eHeue (jsefvee) Heeefnuesuee Meeeer eeflecee peeeeJej Gceles lees [eseebee
yegyyegUeee ceeies Demeuesue He[oe. ne He[oe ob[HesMe r DeeefCe MebketHesMeeRee leuece
Demlejeee yeveuesuee Demelees. ee HesMeer leebeeJej He[uesuee ekeeMe efkejCeecb egUs
Gesefpele nesle le Je efJeelg ejemeeeefveke mHebo efv ecee&Ce keve lees leebeeMeer pees[uesuee
ceppeejppetbkejJeer ceWokt e[s HeeJetv e osle le. (Heene ves$e)
ves$eer e efYebie (DeeeHeerme) ekeeMeere GHekejCeebleues, peeejs ef v ejer#eCe
kesues peeles, les [eseepeJeUerue efYebie. yeNeeeJesUe ves$ eere efYebie ns ele#eele
Skee efYebie vemetv e Skeentv e DeefO eke efYebieebeer pees[Ceer Demeles. ogefye&CeermeejKee
keener GHekejCeelb e Jemletee eefleceses JeOev& e ns ves$eere efYebieeee kebs ere DeblejeJej
DeJeuebyetv e Demeles. leecegUs DeMee GHekejCeeble JesieJesieUer ves$eere efYebies JeeHeve
eefleceses JeOe&v e iejpesv egmeej keceer-peemle kejlee esles.
ves$eeso (De@eqk eJ eeme egcej) DeeHeuee [eseeble efYebies Demeleele. efYebieeee
Heg{erue Yeeieele Demeuesuee JeHeoeLee&me `De@eqkeJeeme etcej' Demes cnCeleele. ee
JeeceOeerue Hees<eke HeoeLe& [eseebleerue HesMeeRv ee HegjJeues peeleele. lemese, leeletv e
ekeeMeefkejCe efYebieebHeele Hees neseleele. (Heene ves$e)
vesves, eMeJeble ue#ceCe (1936- ) Sce.Smmeer. (Mesleer) (keeveHetj), HeerSe.[er.
(Decesefjkee) 1960-74 Hebleveiej Mesleer
efJeeeHeerele eeO eeHeke, 19 74-1996
Fefeme@ ee Helevees, DeebO e eosMeeleerue
meb m L es l e mebM eesO eke DeeefC e
GHecenemeb eeueke. [eUeRes G lHeeov e,
leebo eUJejerue Kewje jesie, ieJneJejer ue
jes ie, ef oue Oeeveebes jesie, MeW ieeOeejer
JevemHeleerJejerue efJe<eeCet, yegjMeeres efv eeb$eCe
ee efJe<eeeJej leebv eer Keeme DeYeeme kesuee.
vesH e ege fveece (Np ) DeCeg eceebk e 93. DeeJele& meejCeer leerue 93
DeCegeceebkeees Heefnues ceeveJeefv eefce&l e cetu eJe. eeee Mees O e 1940 meeueer
ce@ keef ceueve Je De@y esuemeve ee D ecese fjkeve Meem$e%eebv eer ueeJeuee. eees meJe&
mecemLeeef v eke efkejCeeslmeejer Deensle. DeCegYeerleerue efkejCeeslmeejele les ceesee
eceeCeele meeHe[les.
175
vesHeetve DeeHeuee ienceeuesleerue metee&Heemetveee DeeJee ien. Jemlegceeveeves ne ien
HeL Jeeree melejeHe Demetv e leees Deekeejceeve HeL Jeeree DeeJeVeHe Deens. ee
ieneeer Ievelee HeeCeeee Ievelesee 1.64 He Deens. ee ienees metee&Heemetv ees
mejemejer Deblej ns leerme KeieesueMeem$eere Skekes Flekes Deens. metee&Ye sJeleer eer eoef#eCee
59.8 Je<eele HetCe& kejCeeje ne ien mJele: YeeJs eleeueeer eoef#eCee 16.1 leemeeble
HetCe& kejlees. ieg DeeefCe MeveereceeCese Jeeetcee Demeuesuee ee ienees JeeleeJejCe ns
eecegKeeves nee[^espeve (80 kekes) DeeefCe nsefueece (19 kekes) ee JeeetbHeemetv e
yeveuesues Demetv e ee JeeleeJejCeele efceLesv e DeeefCe FLesv e ns Jeeetner DeuHeeceeCeele
Dee{Uleele. vesHeetv euee mJele:es lesje eb Deensle. Meveer ieneeceeCese vesHeetv eueener
ke[er Deensle. vesHeetv eee MeesO eeuee egjvs eme ee ieneee ke#esle Ie[tv e esle Demeuesues
yeoue keejCeerYetle jues. ieglJeeke<e&Ceeee efmeevleeJej DeeOeeefjle ieefCeleeejs
Fbiueb[ee De@[cmed DeeefCe ebemeee ues JesjerS ee Meem$e%eebv eer egjvs emeee ke#eJs ej
HeefjCeece kejCeeNee ee ienees DeHesef#ele mLeeve mJeleb$eHeCes vekekeer kesues.
vesefH eDej, pee@ve (1550-1617) uee@ieefjLecmeeer mebkeuHevee peieeuee eoeve
kejCeeje efyeefMe ieefCelep%e. leeves `F' Heeee Demeuesuee ve@ejue uee@ieefjLecmees
lekeles leeej kesues. leele megO eejCee keve nsv eer efyeipeveer DebkeieefCeleere mebieCeveele
JeeHejuee peeCeeNee 10ee HeeeeJejeru e uee@ie@efjLemcees lekeles yeveJeues.
vesvm& , JeeuLesj nj ceeve (1864-1941) Fuesk e^eskesefcem^er D eeefCe
Leceex[eev e@efcekeme ee efJe%eeveMeeKeeceOeeur e cetueYetle mebMeesO eveemeeer jmeeeveMeem$eeleuee
1920 meeueee veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs pece&v e Meem$e%e. Leceex[eeve@efcekemeee
eflemeje efv eece ee veeJeeves eKeele Demeuesuee efmeevle leebv eere eefleHeeefole kesuee
neslee. efv ejHes#e Metv e DebMe ee leeHeceeveeuee cnCepese Metv eeKeeueer 273 DebMe
mesequmeeme ee leeHeceeveeuee DeefleMee Meg mJeHeeleerue mHeefkeerHeer IeveHeoeL eeceO es
nesCeeNee DeefYeefeesle Sv^e@He rceOes Jee{ nesle veener ns lee efmeevleees cece& Deens.
efJeueeve#ecelee ee mebkeuHevesee Heeeener leebv eere ceeb[uee. leevegmeej keesCeleener
eJeCeele DemeCeeNee eJeke Je eJe HeoeLeeee Deeeveebee mebKesee iegCe keej
ner lee eJeCeeeer DeJemLee efv eoxefMele kejCeejer jeMeer Demeles ns efme Peeues. lee
DeeOeejs ceie keesCeleener eJeke HeoeLee&le SKeeoe Ieve HeoeLe& peemleerle peemleer
efkeleer eceeCeele efJejIeUt Mekesue ns mecepeCes meesHes Peeues.
vewmeefie&k e efk ebJee vesefH eej uee@ieefjLeceee Heeee (yesme Dee@H e ve@ ejue Dee@j
vesefH eeme& uee@ieefj Lece) ee eCeeueerle meJe&mebKee e ee Ieeleebkeele Jekele
kesuee peeleele. e eer mebKeelceke efkebcele e=2.7182 818285 ner mebKee
DeHeefjcese Je yeerpeeleerle Deens efkebJee DevebleesCeer
e = 1 + 1/1! + 1 /2! + 1 /3! + ...... %
vewmeefie&k e efk ejCeeslmeej (ve@ ejue jsef[Dees De@eqk eeqJ ner) : egjsefv eece,
Leesefjece eemeejKee keener ceewueebeer, efv emeiee&le Dee{UCeejer keener efkejCeeslmeejer
mecemL eeefv ekes Deensle. leebes DeCegieYe&, DeyeeefO eleHeCes, efJeefMe efkejCeeslmeej
keve DeCegieYeea e efmLejlee efc eUef Jeleele. ee efk ejCeesl meejeuee vew meef ie&k e
efkejCeeslmeej Demes cnCeleele. efv emeiee& le Dee{UCeeNee yeNeee efkejCeesl meejer
mecemLeeefv ekeebes JeieeakejCe, leer v e vewmeefie&ke efkejCeeslmeejer es{eRee mJeHeele
kejlee esles.
vewmeefie&k e Jeeet (ve@ ejue ie@me) YetieYee&leerue FbO eveeee cenJeHetCe& DeeefCe
Heee&JejCe-efce$e m$eesle. mepeerJe DeJeMes<eebee kegpeCeeletv e ne Jeeet leeej neslees.
leele efceLesv e Je FLesv e Jeeetbes eecegKeeves efceeCe Demeles. DeuHeeceeCeele eesHesv e
DeeefCe yegsv e meejKes nee[^eskeeye&v e Jeeeto sKeerue Demeleele. DeeHeuee osMeele
cegby eF& nee, Keb yeeelees DeeKeele, iegpejeLeceO eer ue Debk eues ej Je D eelee
ieesoeJejeree KeesNeelener ne Jeeet meeHe[lees.
vewmeefie&k e meeOeve mebH eeer eesle (ve@ ejue efj meesmexme) mepeerJeebee pevce,
Je=er cnCepes Jee{, efJekeeme ee meJeemeeeree yengleske ieeser kegueener mepeerJe
efv emeiee&letv ee efceUJelees. ceeCemeeee cetueYetle iejpee cnCepes DeVe, Jem$e, efv eJeeje
DeeefCe Jele&ceeve egieele Deew<eOes, kejceCegkeereer ceeOeces, efMe#eCe DeeefCe leemeeereer
meeOeves ner mege efv emeiee&le efceUCeeNee efJeefJeOe JemletbHeemetv ee ceveg<e efceUJelees.
Iejeleeru e Yeeb[ erk egb [eebm eeer ueeieCeejs Oeelet - Keef v epeebH eemetv e ef ceUleele.
Heefv e& ejmeeer ueeket[ Pee[eHeemetv e efceUles. DeVeOeev e ner JevemHeleerH eemetv e
efceUleele. Tpee&eesle cnCepes Hes^esue, je@kesue, ie@me, keesUmes ns mege vewmeefie&ke
Deensle. DeeHeCe nuueer meewjTpexee GHeeesi e efJ eefJeOe keeceemeeer kejlees.
Lees[keeele cnCepes mete&, nJee, peceerv e, HeeCeer ns meJe& DeeHeuee owv ebefove peerJeveemeeer
ueeieCeeNee meJe& meeOevemebHeeeres vewmeefie&ke eesle Deensle.
vewmeefie&k e HetCeek e / mebKee (ve@ ejue vebyeme&) mebKee ceespeCeemeeer 1, 2,
3, .... pee Oeve HetCeek eeee JeeHej kesuee peelees, leebv ee vewmeefie&ke HetCeeke
efkebJee vewmeefie&ke mebKee Demes cnCeleele. `N' ee De#ejeves vewmeefie&ke mebKeebee
mebe oMe&efJ euee peelees.
ve@H e Lee keee Keefv epelesueeHeemetv e efceUCeeje Ske DeefleMee pJeeueeeener
HeoeLe&. les eJeCe Demetv e les Heee les one nee[^eskeeye&v e meb egieebee efceeCeeves
yeveuesues Demeles. leeee JeeHej Keles Je FefL eefueve, ee@efHeefueve, yeseqv Peve, e@equJeve,
Peeeueerv emeejKeer GHeeg kele Hes ^es-jmeeeves leeej kejCeemeeer kejleele.
ve@Meveue FvHeescexefkeme meWj (SveDeeemeer) veJee efouueerleerue `ve@Meveue
FvHeescexefkeme meWj' ner mebmLee 1977 meeueer Fueske^e@efv ekeme Keeleeves GYeejueer
176
nesleer. mejkeejeer efJeefJeOe Keeleer, efJeYeeie eeb eeleerue ceeefnleer es oUCeJeUCe
nesCeemeeer ner mebieCekeere mebmLee keee& kejles. ee mebmLeseer osMeeleerue efJeefJeOe
Yeeieele keWs Deensle. megceejs 150 [seyesmesme JeeHeve ner mebmLee SveDeeemeerSveFer
veeJeeeer meb Heke&-mes Jee jeyeJeles.
ve@Meveue mesvj Hee@j yeeee@uee@epf ekeue efjmee& (SvemeeryeerDeej) : DeeO egefveke
peerJeMeem$eeleerue DeeIee[erJejee #es$eele cetueYet le mebMeesO eve kejCeejer Je Ge
efMe#eCe osCeejer ee cetueYetle mebMeesO eve mebmLeseer yebieueesj esL eerue Ieke mebmLee.
esl eemeb mLese fJe<eeer ee D eeefC e D eeblejefJ eeeMeeKeebleie&le efMe#eCeemeeer Je
mebMeesO eveemeeer mebmLee eKeele Deens. JewekeMeem$eeMeer ee mebMeesO eveeeer meebie[
IeeueCeees eelvener esL es nesleele.
ve@Meveue efj mee& meWj Hee@j efme^me (SveDeejmeerSme) 28 peguew, 1985
jespeer yebieuees jee Fbef[ eve Feqv met Dee@H e ne@ef &k euejue ef jmee&ee m[er p e (SveDeeeSmeerS [erme - efvem@[dm e) meerSmeDeeeDeejee
DeefO eHeleeKeeueer, veeieHet j es L es meW^ ue efme^me efjmee& msMeve ee veeJeeves
meb$eer-ceesmebyeer eeJej mebMeesO eve kejCeejer mebmL ee keee&j le Peeueer. efl ees e
veecekejCe 1 Sefeue, 1986 meeueer ve@Meveue efjmee& meWj Hee@ j efme^me Demes
kejCeele D eeues. DeeefC e mebm Les es Gef Demes Deens. 1) meb $eer Deeef Ce
meb $eerJeiee&l eerue HeUeJej HeeeeYetle lemese (DeHueeF&[ ) meb MeesO eve kejCes. 2)
ee HeUeb ee veJeer v e peeleeR ee efJekeeme kejCes DeeefCe iegCeJeee GlHeeove
yee{JeCes. 3) meb $eebee yeeyeleerle peveg keer e ceeefn leer mebo Ye& yeerp e Heg jJeCes.
4) os Meeleuee iejpee ue#eele Ies Tve HeUeefeee leb$e%eeve efJekeefmele kejles
DeeefC e ef v eee&le Jee{JeCeemeeer eelve kejCes. 5) meb$ eeb efJ e<eeer, ekeuHe,
mebMeesO ev e, eef eee leb$e%eev e, eefM e#eCe, ekeuHe efJ ekeeme eeefJe<eeer keee&
kejCes . 6) meb $eebefJ e<eeer mebMeesO eve D eeef Ce leb$e% eeve emeejemeeer, osMeYej
DeeefCe HejosMeer mege eelveMeerue jenCes 7) meb $ee ef Jeefv ecee keb$eeer ekeuHe
lemese keb$eeer mebMeesO eve ee ceeiee&v es, meb $ee JeeHeej Geesieebl eerue De[eCeer
mees[ef JeCeemeeer eelveMeerue jenles.
ve@Meveue Feqvmet Dee@H e Fcegveesuee@p eer , veJeer efouueer (SveDeeeDeee)
memleve eeCeebee DebieYetle jesieeeflekeejeb$eCesee meJeeieerCe DeYeeme Je mebMeesO eve
kejCeeee GsMeeves mLeeHeve kesuesueer pewJeleb$e%eeve efJeYeeieeee DeKeleejerleerue
efJe%eevemebmLee. pevegkeebes efv eeceve, meebme fie&ke jesieebHeemetv e j#eCe, pewJejmeeeveebee
jsCetbeer jevee DeeefCe epeveve DeeefCe ieYe&Jee{ ee efJe<eeele Ge mebMeesO eveeeer
lemese HeoJegej Ge efMe#eCeeeerner meese mebmLesle Deens.
ve@Meveue Feqvmet Dee@H e keeBefefp eDeme ef[efmepesme (SveDeeemeer[er) :
mebmeie&p eve jesieebes meceepeeleerue eceeCe,leebee emeej DeeefCe leebv ee DekeeJe
kejCeemeeereer GHeeeeespevee ee #es$eebc eOes mebMeesO eve kejCeejer efouueer esL eerue
DeeieCe mebmLee. megJeeleeruee efleeer mLeeHev ee ceues efjee efjmee& Feqv met
cnCetv e kemeewueer esL es Peeueer nesleer. 1938 meeueer eflees efouueer esL es mLeeveeblej
kejleevee eflees mJeHe kesJeU efn JeleeHeeHegj lese ceee&efole ve sJelee efleee
mebMeesO eve#es$eeee efJemleej kejCeele Deeuee. ceeCetme lemese peveeJejs eebv ee yeeOee
kejCeeNee jesi eebee emeejele mebef O eHeeo (DeeLeexH ees[) peeleer ee eeCeeb ee
menYeeieeefJe<eeer ee mebmLesle mebMeesO eve nesles. os Meeleerue efnJeleeHe lemese osJeer
jesieebee efv ece&tueve eespevee DeeKeCeele DeeefCe jeyeefJeCeele ee mebmLesv es cenJeeeer
Yetef cekee yepeeJeueer D eens.
ve@Meveue Feqvmet Dee@H e meeevme sk evee@uee@p eer De@C[ [sJ nueHeceW
DeefO eHeleeKeeueeur e efouueer esL eerue Ske mebMeesO eve mebmLee. efJe%eeve-leb$e% eeve efJe<eeke
OeesjCe, efv eees peve DeeefCe eMeemeve ee efJe<eeeres mebM eesO eve ee mebmLesle nesles.
lemese efJe%eeveeee Jeeeeueerleerue Ssefleneefmeke, meeceeefpeke, DeeefL e&ke, jepekeere
DeeefCe meebmke=efleke eYeeJeebefJe<eeerner mebMeesO eve kesues peeles.
ve@Meveue keeTeqvmeue Dee@H e meeevme cegefPeeceme - SvemeerSmeSce ner
Heefj<eo keesuekeelee esL es Demet v e leer mJeleb$eefjlee keee& kejles. efleeer mLeeHevee
1978 meeueer Peeueer. Heefj<eosee GsMe Yeejleeleerue efJeefJeOe efkeeCeer, leeuegkee,
177
efpeune DeeefCe jepemlejere efJe%eeve mebeneuees mLeeHeve kejCes ne nese. lemese
efJe%eeve keW mLeeHeve kejCes nener Deens. DeepeHeele megceejs 23 efJe%eeve mebeneuees
DeeefCe keWs mLeeHeCeele Deeueer Demetv e DeeCeKeer keener DeefmlelJeele esT Ieeleueer
Deensle. ee meJe& efJe%eev e mebeneueeeletv e efJe%eeve efMe#eCe JesieJesieee meeceeer
DeeefCe eeesieeletv e kemes oslee esF&ue eees eelve kesues peeleele. eeceOes efJe%eeve
eoMe&v e, eeHes, eeesie cesUeJes, eee&me$e, DeeefCe eeesieelceke Yee<eCes Fleeoer
eelve kejleele. eueere efe$e eoMe&v eeejs, efJe%eeveeleerue le Je DeeefCe leebes
JeeJeneefjke GHeeesie ee mebyebO eereer peeie=leer eeceerCe efJeeeLeeceOes kesueer peeles.
SvemeerSmeSceke[s Ske ceOeJeleea eefMe#eCe eeesieMeeUe keesuekeelee esL es Demetv e
efleeele JesieJesieee, efJe%eeve mebeneueeeleerue JekeleeRv ee lemese efJe%eeve keWeleerue
kece&eeNeebv ee eefMe#eCe efo ues peeles.
ve@Meveue ces@ueefp e&k eue ue@yeesj sjer (SveSceSue) : meerSmeDeeeDeejee
Deef O eHeleeKeeueer ue peceMesoHetj esL eerue ve@M eveue ces@ueef pe&keue ue@yeesjsjer ner
OeelegefJe%eeveeleerue efMeKej mebMeesO eve mebmLee. veesJnWyej 1950 meeueer efleeer mLeeHevee
Peeueer. OeelegefJe%eeveeee Deveske HewuetbJej ee mebmLesle cetueYetle mebMeesO eve nesles.
meb yebe fO ele GeesieO ebeebv ee Yes [meeJeCeeNee mecemeebJej GHeeeeespev ee MeesO etv e
kee{Ceees keecener esL es eeueles. eerHeefJejesO eer Heesueeo, De@uegefceefv eece efceeOeeletbes
yeveuesues efJeegleJeenke, keeye&v e Je ceeleer eeb eeHeemetv e yeveJeuesues eeHeeF&, etefmeyeue
DeeefCe HeesueeoeHeemetv e nesCeejs efceeOeelet eebee MeesO e ee mebmLesceOese ueeieuee.
neww je Je esVeF& esL es meb mLeseer GHekesvs ner Deensle. leeb eer ceole mLeeefv eke
GeesieOebeebv ee leb$e%eeve GHeueyOe keve osCeemeeer nesle Demeles.
ve@Meveue meWj Hee@j meeevme kecegefvekesme& (SvemeerSmemeer) osMeYejeee
efJe%eeve emeejkeeeer ner mebmLee 1997 meeueer mLeeHeve Peeueer. keeee&uee cegbyeF&le
Deens. mebmLesleHex efJe%eeve emeejeee efJeefJeOe HewuetbJej je^ere DeeefCe Deeblejje^ere
HeeleUerJej Heefj<eoe Iesleuee peeleele. mebmLee cejeer DeeefCe Fbepeer le efJe% eeve
He$ekeeefjleses DeYeemeece Iesles. mebmLesv es efJe%eeve emeejke Jekeleer DeeefCe mebmLeebeer
je^ere meteer yeveJeueer Deens.
ve@Meveue Feqvmet Dee@H e ef[PeeF&ve (SveDeee[er) : keW mejkeejee
JeeHeej ceb$eeueeeee DeefO eHeleeKeeueerue Denceoeyeeo esL eerue mJeeee mebmLee.
efv ejefv ejeee Deeweesefieke GlHeeoveebeer veJeveJeer ef[PeeF&v e leeej kejCeemebyebO eeres
DeeefCe ee efJe<eeeceOeerue cetueYetle mebMees O eve kejCeees keece eecegK eeves ee
mebmLesle eeueles. DeefleMee Ge opee&ee efMe#eCeeyeue ee mebmLesv es Deeblejje^ere
Keeleer efceUef Jeuesueer Deens.
ve@M eveue k eeTeqv meue Hee@j Sp egk es Meveue efj mee& De@v[ ^sefv evie
(SvemeerFD& eejer) : Meeuese efMe#eCeeee #es$eele mebMeesO eve kejCeejer Je eefMe#eCe
os Ceejer os Meeleerue efM eKejmeb mL ee. Meeues e DeYeemeeceees ef v eeesp ev e,
HeeeHegmlekeebeer efv eefce&leer Je efJelejCe DeeefCe Meeuese DeYeemeeceees JesUesJesUer
DeeeeJeleer kejCe ee mebmL eske[tv e kesues peeles . Meeues e efMe#eCeeceeyeeyeleerle
DeefYeveJe eeesie keve lees megO eeefjle Je keeueevegHe kejCeees keecener mebmLeske[tv e
nesl es. lee Jeefleef jkele efMe#eCeeceeyeeyeleer le meb MeesO eve keve leeefJe<eeer es
veJeveJeerv e ekeuHe jeyeefJeCes Je efMe#ekeebv ee eefMe#eCe osTve leebes me#eceerkejCener
esL es kesues peeles. je^ere e%ee eeeCeebejs yegef ceeve efJeeeLeea MeesO etv e leebv ee
Ge efMe#eCeemeeer eJe= e kejCes lemese efMe<eJe=lee osCeeesner keece mebmLeske[tv e
nesl es.
ve@Meveue Feqvmet Dee@H e ^sefvebie Fve Fb [eqm^ eue Fbefp eef veDeefj bie
(SveDeeeerDeeeF& - efveer) : Deeweesefieke DeefYeeebef$ekeeree #es$eele HeoJeg ej
efMe#eCe osCeejer cegbyeF& esL eerue ceeveJej memb Lee. osMeeleerue GeesieOebeebv ee peeieefleke
mlejeJej DeeHeues Heee jesJeCeemeeer ceole kejCeeme keefye Demeuesueer mebmLee.
kesJeU GlHeeove #es$eelee veJns lej DeLe&JeJemLesee meJe&e efJeYeeieele eefMeef#ele
Ge opee&es ceveg<eyeU HegjJeCeees mebmLeses Oese Deens. %eeveeefO eefle Deeweesefieke
#es$eeuee veJes ves le=l Je GHeueyO e kev e osCeees G ef s Jet v e mebm Les ceOes
DeefYeeebef$ekeereer HeoJeer efceUefJeuesuee efMe#eCeeLeeAv ee efJeefJeOe #es$eeleerue DeeeeJele
eefMe#eCe efoues peeles.
ve@Meveue FveesJ nsMeve HeeTb[sMeve keesCelesner DeewHeeeefjke efMe#eCe ve Iesleuesuee
leUeieeUeleerue pevemeeceev eebc eOeerue v eJeef v eefc e&leer#ecelesu ee eeuevee os Ceeee
GsMeeves efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve KeeleeleHex mLeeHeve kesuesueer mebmLee. yeewef ke
mebHeosefJe<eeke cnCepes Hesb efJe<eeke ceeefnleer vemeCeeNee mebMeesO ekeebv ee les mebj#eCe
efceUJetv e osCeeesner keece ee eefleeveeleHex Heej Hee[ues peeles.
ve@Meveue keeTeqvmeue Hee@j meeevme DeB[ sk evee@uee@p eer kecegefvekesMeve
(SvemeerSmeermeer) Yeejle mejkeejee efJe%eeve D eeefCe leb$e%eeve ef JeYeeieeves
osM eYej efJe% eeve emeej keve osMeele Ske Jew % eeef v eke JeeleeJejCe ef v ecee&Ce
kejCeemeeer ee mebeeueveeueeeeer mLeeHevee 1982 meeueer kesueer. eees keeee&uee
efouueerle Deens. eebeeleHex eleske jepeele efJe%eeveees Skeske keW jepe Meemeveeves
mLeeHeues Demetv e leeleHex je^ere efJe%eeve efove, Keeeme mete&enCe, yegO e-Megeees
DeefO eeceCe DeMee meejKee efv eefceeeves Yee<eCes, eee&, eoMe&v es eebes keee&ece
kes ues peeleele. ojJe<eea cegueeb meeer efJe%eeve Heefj<eo Deeeespeueer peeles. G ece
efJe%eeve emeejke Jekeleer DeeefCe mebmLeebv ee Hegjmkeej efoues peeleele. Yeejle peve
efJe%eeve peLee, Yeejle ieeve efJeieeve peLee, peeCeerJe peeie=leermeeer osMeYej keee&ece
Iesleues peeleele.
ve@Meveue yegj es Dee@H e HueB pesvesefke efj meesmexme (SveyeerHeerp eerDeej) Yeejleere
ke= ef<emebMeesO eve Heefj<eoseer efouueerceOeerue mebmLee. osMeeleerue peveg kemeb Heeer ee
mebj#eCeemeeer osMeeleeru e DeeefCe yeensjerue Ie[ecees[eR ee Dee{eJee IesCes ne ee
mebmLes ee ecegKe GsMe Deens. osMeeleerue pevegkes peHeCeemeeer #es$es efv eJe[Ces,
leebee mebj#eCeemeeer eespevee DeeKeCes, pevegkepeerJe ieesUe kejCes, mebkejCeemeeer
Flej osMeebMeer osJeeCeIesJeeCe kejCes ns ner mebmLee kejles. meOee ee mebmLesle ke=<eer
DeeefCe HeUyeeieebmeeer 50 npeej pevegkepeerJe meeJeuesues Deensle. eeef MeJeee
HejosMeebletv e DeeCeuesues oesv e ueeKe pevegkepeerJener Deensle. Yeejleele ee mebmLesee
Heee MeeKee Deensle.
vees SLej, Scceer (1882-1935 ) DeeOegefv eke yeerpeieef Celeeeer peveveer
Demeuesuee Scceeree eYeeJeUerleerue ng<eej leCeebee `veesSLej He@efceueer'ves mebMeesO eve
keve Jeuee, iegCepeeJeueer GHeHeeer, ieefmeeble, meebefmLeleer Fleeoer DeeOegefv eke
178
yeerpeieefCeleeee GHeMeeKee Goeeme DeeCeuee Scceeres Ske ecese JeeHekemeeHes#elee veesyeseuf eece (No) Dee 102, ceeveJeefv eceeale HeCe Demmeue, vewmeefie&ke
lemes e keCeYeeweflekeer eer kees v eMeeruee ceeveues peeles. lej `DeefJekeejkee' Jejerue ceewueemeejKese ^evmeegjsefv eke ceewue, DeeJeleeameejCeerleerue 7 Jes DeeJele&v e DeeefCe
efleee mebMeesO eveeves eYeeefJele Peeuesues Deuye& DeeFvemeFve eebv eer 1935 meeueer eflemeNee ieeleerue De@keerv ee@F[ ee, De@eqkeefv eece Ac (Dee 89) les uee@jseqv Peece
leer iesueeJej `vetee@ke& eFcme'ceOes efueefnuesuee ce=letuesKeele efleee keeee&ee Lw (Dee 103) 15 cetueJeeee ieeleerue 14 Jee meome. ee ieeleerue
ieewjJe kejleevee, ``mebMeesO ekeebee eelveebes HeU Skee efHe{erv es Heg{ee efHe{ermeeer vesHegefv eece (Np Dee 93) les uee@jseqv Peece Lw (Dee 103) ner 11 ceeveJeefv eceeale
sJeuesues efJeeejOeve nese.'' cnues nesles. HeCe Demmeuee cetueJes Deensle. mej Deeues[ veesyesue eebee mevceeveemeeer veesyesefueece
ns veeJe, veesyesefueeceeer 10 efkejCeeslmeejer mecemLeeefv ekes ceenerle Deensle. leeHewkeer
vees[etue mecegeee leUeMeer meeHe[Ceejs ueneve ieeseebee Deekeejees Oeeletbes No-254 (DeOee&et 3 efce fv es) ns cenJeees Deens. ee mecemLeeefvekeecegUs e veesyesefueece
ieesUs. Co, Ni, Fe, Mn Je Cu ee Oeeletbee mebegieebes ns ieesUs mecegeee ee cetueJeees jemeeeefv eke iegCeOece& DeYeeefmelee Deeues.
HeeCeeee jemeeeefv eke eefeeebletv e leeej Peeues Demetv e leele Jejerue Oeelet Meg
mJeHeele GHeueyOe nesleele. veesj erMe, j esv eeu[ pee@p e& jsH ees [&
(189 7- 19 78) D eef l eMeerI e
veesyeue Oeelet (veesyeue cesue) meesv es, eeboer Je Hue@efvece ns leerv e Oeelet. jemeeeef v eke eef eeebee efv ejer#eCeemeeer
meJe&meeOeejCeHeCes jemeeeefv eke efeeebceO es Yeeie Iesl e veener le. ceb o Deecue Je Heue@ Me Heesesefu eef memees leb $e efJekeefmele
Deukeueer eebeer leebeeJej keenere jemeeeefv eke eefeee nesle veener. lemese, kesueeyeue pee@pe& Hees&j DeeefCe ce@v ees[
JeeleeJejCeeceOes leebeeJej iebpe e{le veener. Deeeiesv e eebeemeceJesle 1967 meeuees
jmeeeveMeem$eeleues veesyes ue Heeefjleese f<eke
veesyesue Heeefj leesef< eke (veesyesue eeFPe) YeeweflekeMeem$e, jmeeeveMeem$e, efceUefJeCeejs efyeefMe jmeeevelep%e.
JewekeMeem$e Jee MejerjefJe%eeveMeem$e, DeLe&Meem$e, meeefnle DeeefCe Meebl elesee
#es$ eeleer ue keeee&m eeer Deeb lejje^e r e veeeJeweke Meem$e (Heesj seqvmeke meeevme) : Jewekeere Meem$eeleerue %eev eeee
HeeleUerJej osCeele esCeejs meJee&le ceeveees DeeOeejs iegv eeee leHeeme Je Gkeue kejCeemeeer efJekeefm ele Peeuesues Meem$e.
Heeefjleesef<eke. Deeues[ veesyesueves leeee iegv ne Peeuesuee IeveemLeUer efceUeuesuee jkele, Jeere& lemese Flej pewefJ eke
ce=letHe$eele kesuesuee DeeefL e&ke lejlegoerv egmeej Iekeebes lemese MeJeefJesoveeletv e efceUeuesuee ceeefnleeres Jew ekeere efv eke<eebJej
Skee ^meer mLeeHevee keve ceeveJeeee efJeMues<eCe keve leeejs iegv eebeer Gkeue kesueer peeles.
ef nlemebyebO eemeeer, efJ ekeemeemeeer keece
kejCeeNee uees keebv ee ees l meenerl e vegsMeve JevemHeleeRceOeerue Je=eroMe&ke mHeMe& mebJesoke neueeeueer. ekeeMe,
kejCeemeeer ns Heeefjlees ef< eke ojJe<eea HeeCeer, leeHeceev e Fleeoer yeee keejkeebv ee JevemHeleer eeflemeeo osleele. HeeveeHegueebee
os Ceele esl es. Heef nueer v eesy esu e Heeefj leesef< ekes 1901 ceO es osCeele Deeueer. neueeeueer leevegmeej nesleevee efo meleele.
DeLe&Meem$eemeeeres veesyesue Heeefjleesef<eke 1969 meeueeHeemetve osCeele esle Deens.
(Heene veesyesue, Deeues[) vegef^vees uesHe@v e Jeiee&leerue Ske cetuekeCe. lees Jemlegceeve Je efJeegledYeejefJejefnle
Demetv e leeee DeefmlelJeeeer Mekeelee 1931 meeueer Hee@ueer ee Meem$e%eeves veeWoJeueer.
veesyesue, Deeues[ yevee&[& (1833-1896) eqmJeef[Me jmeeevelep%e DeeefCe efkejCeeslmeejeee efyee Nneme ee eefeeses Meem$emebiele mHeerkejCe osCes leeee
DeefYeebles. leebv eer [eev eeceeF&ee MeesO e DeefmlelJeeefMeJeee DeMekee nesles. ele#eele leeee MeesO e 1956 meeueer ueeieuee.
ueeJeuee. ns mHeeske neleeUCeeme meesHes meJe& efyee Nneme eefeesle veg^erv eesee Giece nesleese. metee&meejKee leeNeeHeemetv ener
nesles Je lelkeeueerv e JeeHejele Demeuesuee veg^e rv ees yeensj ekeues peeleele. leeee Jemlegceeve Je efJ eegl edYeejefJ ejef nle
veee^e seqiuemeef jveFlekee Oees kee veJnlee. iegCeOecee&cegUs lees He=L Jeereener DeejHeej peeT Mekelees.
leebv eer ueeJeuesuee MeesO eebletv e DeceeHe mebHeeer
ef ceUefJ eueer. leeleer ue keener efn mmee veg^e@ve DeCegieYee&ee Ieke Demeuesuee cenJeeee cetuekeCe. leees Jemlegceeve
JeeHeve leebv eer ^m mLeeHeve leeej kesuee. ees e@v eSJe{s e Demetv e lees efJeegledYeejefJejefnle Deens. efyee NnemeecegUs leees
leeejs Meebleer, meeef nle, DeeefCe efJeefJeOe Heeblej eese@v eceOes nesles. e@[efJeke ee Meem$e%eeves leeee MeesO e 1932 meeueer
ef Je% eeve #es $eeleeru e meb MeesO eve eemeeer ueeJeuee. DeeeqCJeke Yebpeve efeesle leees GlHeeove nesles Je DeCegYeerle Yebpeve
Deeblejje^ere Heeefjleesef<ekes eeeuee megJeele Me=bKeuee leeej kejCeele lees GHeeesieer eslees. leeee Jesieevegmeej cebo Je efMeIe
kesueer. nere leer peeieefleke Keeleereer veesyesue Heeefjleesef<ekes nesle. (Heene veesyesue ieleer veg^e@v e Demes JeieeakejCe kesues peeles. ceboieleer veg^e@v eeer Tpee& 10-21 lej
Heeefj leesef <eke) efMeIeieleereer 10-14 pegueme (J) SJe{er Demeles.

179
vegce@e fke nJesee oeyeeJej keee& kejCeeNee eb$eCee vegce@efke ekeejele
cees [leele. nJesee oeyeeJej keee& kejCeeNee kee@c esme SD ej-[^er ue ceMeerv e,
nJesv es Yejuesuee Jeenveeee eej ner vegce@efkeeer GoenjCes nesle.
vegc eesefve ee HegHeHegmeebl eerue Jeeegv eefuekeebee Mees L eeHeeeer GJeCeeje jesie.
peerJeeCet Jee efJe<eeCet eebee GHemeiee&cegUs efkebJee keener Fpee PeeueecegUs ner ee
jesieeeer ueeieCe nesles. leeHe esCes, keHe nesCes, Leb[er JeepeCes, eemeeme oce ueeieCes,
Gueee nesCes Fleeoer ue#eCes efomeleele. jesieeee keejCeevegmeej GHeeej kesueeme
4 les 9 efoJemeele yeje neslees. peerJeeCetpeve vegceesefv eeeJej eeflepewefJekeebee GHeeej
kes uee peelees.
vetve, DeeePe@k e (1642-1727) : efJeKeele FbefiueMe YeeweflekeMeem$e%e
DeeefCe ieefCelelep%e. keWefyepe (Fbiueb[) efJeeeefHeeMeer mebuebive DemeCeeNee ef^efv eer
ceneef Jeeeueeeee efJeeeLeer& DemeCeeNee v etveuee F.me. 1669 meeueer leee
efJeeeefHeeleues `uegke@efmeeve eeOeeHeke' ns ieefCeleeee DeOeeHekeemeeer Demeuesues
ef JeMes<e Heoner efceUeues. F.me. 1672
meeueer je@eue meesmeeeer es meomelJener
leeuee eeHle Peeues . ie@e fu eueer D ees ee
ieefleMeem$eeleerue Jeejmee Heg{s eeueJeCeeNee
vetveves `efebefmeefHeDee ce@L esces efkee' ee
iebL eeletv e ieefleMeem$eeuee leerv e efv eeceebejs
meg ye kesues lemese ieglJeeke<e&Ceeee
efv eeceeejs leeves ienieefleueener mewebefleke
mJeHe eeHle keve efoues. ekeeMeMeem$eele
kes uesuee mebMeesO eveeejs mete&ekeeMe ne efJeefJeOe JeCeeee ekeeMeees efceeCe
Demeueees vet veves oeKeJetv e efoues. ekeeMeeee DeHeJele& v eeJejner kesuesu ee
mebMeesO eveeejs ogyeer&Ceerleerue JeCeer &e efJeHeLeveeee De[L eUe vetves efYebieebSs Jepeer
Deejmes JeeHeve otj kesuee. `oer Dee@efHkeme' ee iebL eeletv e ekeeMeefkejCe ns
ele#eele ekeeMekeCeebHeemetv e leeej Peeues Demeueees cele leeves Jekele kesues.
ieefCeleelener vetvees ceess eesieoeve Demetv e vetve ne ke@uekeegueme ee ieefCeleeleerue
MeeKesee peveke ceeveuee peelees. (Heene: efebef meefHeDee ce@L escesefkee, ke@uekeegueme,
mebKeelceke efJ eMues<eCe, yeeevee@ef ceDeue efmeeble)
vetveeer ke[er (vetvme efj bipe) : meHee keeesJej Lees[smes yeefnJe&e Demeuesues
ef Yebie s Jeues Demeleevee JeeflekejCeeceg Us efc eUCeeNee Peeuejer (ke[ee)
(FbjefHeDejvme). pesJne efYebie DeeefCe keee eeceOeuee Skeceskeebv ee efekeuesuee
He=<Yeeieeletv e Skeee lejbieueebyeeree ekeeMe peelees , lesJne oesv e He=<YeeieebceOes
leeej Peeuesuee nJesee He[ eeletv e ekeeMeees JeeflekejCe (FbjefHeDejvme)
nesles. HejeJeleer&le ekeeMeele, yeefnJe&e efYebie pesL es meHee keeesee mebHekee&le esles
lesL es Ske ie[o efHekee efo melees. ee efHekeeeYeesJeleer SkeeDee[Ske D eMeer
ie[o DeeefCe ekeeMeceeve efjb ieCes efo meleele. efYebieeb ee He=< Yeeieeeer iegCeJeee
leHeemeCeemeeer eeee GHeeesie neslees.
vetvees ieefleefJe<eeke efveece vetve eebv eer ieleerefJe<eeke mebHetCe& mebkeuHevee
leerv e efv eeceebejs mHe kesueer Deens. leele pe[lJe, yeue, yeueees HeefjCeece eebes
mHeer kejCe efc eUles.
vetveee ieefleefJ e<eeke Heefnuee efveece HeoeLee&Jej yeee Demeblegefuele yeueeeer
efeee nesle vemeleev ee HeoeLe& Deeue Demesue lej Deeuee jenlees DeeefCe ieefleceeve
Demesue lej leee Skemeceeve ieleerle jenlees.
vetveee ieefleefJ e<eeke ogmeje efveece mebJesie HeefjJele&v eeee oj eegkele
yeueeee meceevegHeeleer Demelees. mebJesieees HeefjJele&v e yeueeeee efoMesv es nesles.
F = m(v-u)/t, F = ma
vetveee ieefleefJ e<eeke eflemeje efveece SKeeee JemletJej efeeeyeue ueeJeueeme
lee JemletceOesner lesJe{eee Heef jceeCeees Hejbleg efJe efoMes es eefl eefeeeyeue
efv ecee&Ce nesles. cnCepese ef eeeyeue DeeefCe eefleef eeeyeue Heef jceeCeeves meceeve
Hejbleg efoMesv es efJe Demeleele.
veg^e@ve ef[e@keMeve mHeefkeebleerue DeCetbee jevescegUs veg^e@ve cetuekeCeebes
efJeef kejCe efJeefMe ekeejs nesles. v eg^e@v e cetuekeCeeb ee efJeefk ejCeeee DeYeeme
keve DeCetbee mHeefkeeceOeerue jevesyeeyele mebMeesO eve kejlee esles.
vn, cJee@meeb Deevjer (1852-1907) Heueesjerv eeer efv eefce&leer DeeefCe efJeegled
Yeer leeej kejCeeee mebMeesO eveemeeer 1906 meeuees jmeeev eMeem$eees veesyesue
Heeefjleesef<eke efceUefJeCeejs eWe jmeeevelep%e. Deeweesefieke #es$eele ceesee eceeCeele
JeeHejele Demeuesuee efmeefuekee@v e keeyee&F&[ ee mebegieeee MeesO ener leebv eer ueeJeuee
neslee.
180
Heeveef eee ([eepesMeve) Keeuuesuee DeVeees efJekej Je jmeeeveebee eefeesv es
efJeIeve keve Mejerjele Mees<eCe kejCeeeer eefeee. DeeHeCe Keeuuesues DeVe
keye&egkele HeoeLe&, eefL eves, ceso DeeefCe cesoecues eebes efceeCe Demeles. Deele[eele
leeJej efv ejefv ejeee efJekejeb eer Je jmeeeveebeer eefeee nesTve leees Heeblej
Meke&je, Deceeevees Deecues Je cesoecues eebeele nesles Je les Mees<eCeeueeeke nesles.
ee DeefleMee iegbleeiegbleeree HeeveefeescegUs Mejerjele Tpee& efv ecee&Ce nesles.
Hekeer (kee@ueje) eqJnefyeees kee@ueje ee peerJeeCetee GHemeiee&cegUs nesCeeje
jesie. eebeer ueeieCe otef<ele HeeCeecegUs nesles Je ceeCemeeee efJesletv e ns Hemejleele.
les ueneve Deele[eele efMejueeJej DeefleMee HeefjCeecekeejke peneue efJe<e yeensj
ekeleele. HeefjCeeceer Deele[eeee HesMeeRletv e keueesjeF&[ Deeeve Deele[eeee
HeeskeUerle esleele DeeefCe HejemejCeecegUs (Dee@mcee@efmeme) HeeCeerner esles. $eCeYeejerle
ke ueesjeF&[ HeeesH ee O eveYeejerle meese f[ece Deele[eele esles. DeMee leNns v es
Deele[eele HeeCeer Je meesef[ece keu eesjeF&[ KetH e eceeCeele esTve MeeweeJees
yeensj He[les. Meg<kelesv es , mees ef[ece Je Flej Fueske^ esueeF&dme DeefleeceeCeele
keceer PeeueecegUs ce= let Dees{Jelees. JesUsJej GHeeej kesueeme jesieer efv eefele
Jeeet Mekelees. uemeerkejCe, mJelee, HeeCeer GkeUJetv e efHeCes eecegUs Hekeer
efv eebe f$ele kejlee esles.
Hesue, meerk esSve (1938- )
cetU Yeejleere HeCe veblej Decesefjkesle
mLeeefeke Peeues. leebv eer uesPej leb$e%eeve
Deeef Ce Hees esefv ekemeJej keece kes ues.
keeye& v e-[ee-Dee@ kem eeF[ ues Pejes
peveke.
ee pees[Ceeruee Heke=ceerMeer <e& cnCeleele. eeeeceeies Deveske Keb[ (mesieceWdme)
Demeleele. ee eleske Keb[ele Hegv eefv e&efce&leer mebmLee Demeles Je DemebKe Deb[er Demeleele.
eleske Keb[ele Demeuesueer vej DeeefCe ceeoer mebmLee ner Deb[er efv ecee&Ce kejleele.
ner Deb[er Heg<keU keeU mJeleb$eHeCes jent Mekeleele. ns Keb[ efJesJ ees yeensj
He[leele.
ieeeeree Je [gkejeee ceebme letv e ne ceeCemeeee Mejerjele efMejlees. esemee
ke= ceer ceebmeeletv e Heesele peeTve Jee{lees. leeeer Deb[er efJeJs ees yeensj He[leele. ieee Je
[gkekej leer Keeleele. leebee Deele[eeble leer Jee{leele Je ceemb eele peeleele. DeMee leNnsves
ns ee HeCt e& nesles. ee Heke=ceereer ueeyb eer Dev eske ceerjHeele Jee{t Mekele.s
He[peerYe (SefH eiueesefme) Ske Heeveeee
Deekeejeee keg ex ee HeeleU He[oe. ne
He[oe DeVe efieUleevee eeme veefuekeses ef
yebo kejlees. leecegUs DeVe efkeb Jee DeVeees
keCe eeme veefuekesle peeCeeHeemetv e jesKeues
peeleele.
HejbHeefj le DeHetCeek e (kebefvet[ e@keMevme) Ske mebKee DeefO eke DeHetCeeke
HeCe peeee so Hegv ne Ske mebKee DeefO eke DeHetCeeke Hegv ne ee DeHetCeekeeee
somege Ske mebKee Deef O eke DeHetCeeke DeMeer DeHetCeekeeeer ceeefuekee pee
DeHetCeekeele melele eeuet jenles lees. pemes
b1
b2 1+ 1
2+ 1
b3
3+ 2
b4 11

Heke=ceer (sH eJece&) ceeveJeeee Je HeMetee Deele[eeble Jee{Ceejs HejpeerJeer. pee HejbHeefjle DeHetCeekeeme MesJe Demesue lees `memeerce' DeeefCe vemesue lees
HetCe& Jee{uesuee ke=ceeruee ieesuemej [esk es Je leeJej Mees<eke Deeke[s Demeleele. `Demeerce' HejbHeefjle DeHetC eeke
181
Hejkes Tleerj esH eCe (PesveeseeHe) Skee Jeiee&ee eeCeeeer SKeeoer Tleer
pesJne ogmeNee ekeejee eeCeebee Mejerjele jesHeCe kejleele. lesJne leer Tleer
ogmeNee eeCeeme Hejkeer Demeles. DeMee Hejkeee Tleer jesHeCeeme Pesv eeseeHe Demes
cnCeleele.
Hejeue DeeefCe mJeeb eue - mJeeue (ef[HeW[b DeB[ Fbe[f HeW[b JnsefjSyeume)
SKeeee DeefO e#es$eeleerue - Deb lejeUeleerue - efk ebceleer efv eJe[eJeeees peeme
mJeeleb$e Demeles lee eueeme mJeebeue efkebJee mJeeue cnCeleele. meeceeveHeCes
leemeeer x efevn JeeHejues peeles. cee$e peeeer efkecele x ves efv eJe[uesuee efkeceleerJej
DeJeuebyetv e Deens les Hejeue, y ves oeKeJeleele.
Hejp eerJ eer Hees< eCe ie (He@j emeeF&dme) efJ eefMe ekeejes menpeer Jeve
peieCeeNee mepeerJeebee mecetn. eeleeru e mJeeJeuebyeer ecegKe peer Je HeesefM eboe Demelees.
leeeeJej eefjleeLee& meeer DeJeueby etv e D emeCeeje HejHees<eer efkebJee HejeJeueby eer
Demelees. eeme epeceeve cnCeleele. ogmeje peerJe DeeHeuee eefjleeLee&meeer ee
Heese fMebeebJej DeJeueby etv e Demelees. Deeb lejHejesef peJeer peerJeeCet HeesefMebeeee Mejerjele
JeemleJe kejleele. Hees ef Meb eeee mebH ekee& ef MeJeee Jee{t e v e MekeCeejs
DeJew keefuHeke HejesHepeerJeer Demeleele. JewkeefuHeke Hejes HepeerJeer HeesefMeb oe mebyebO eeuee
eeOeeve osl eele HeCe D eve ceeiee&v esner peieleele. keener peer Je ce=l eesH epeerJeer
Demeleele .
Hejcesej (1360-1460) oerIee&eg<eer, yengemeJeer uesKeke, erkee, mebMeesO eve,
efv ejer#eCe Je Gece DeOeeHeve kejCeeje. mete&efmeeble Je Deee&Ye eeJej erkee,
ieesueoerefHekee, enCe ceb[ve Fleeoer ebL e eefme. 55 Je<ex DeekeeMe efv ejer#eCe
keve HetJe&megjeRes oes<e oeKeefJeues. (Heene kesjUere ieefCeleer mebeoee)
Hejcesejve Sce. Heer. (1935- ) cee@mkees efJeeeHeereletve DeCet DeefYeeebef$ekeerle
HeerSe.[er. keve YeeYee DeCet mebMeesO eve keWele mebMeesO eke cnCetv e keece kesues.
1973 Heemetv e veeskejer mees[tv e kesjU Meem$e meeefnle Heefj<eoses HetCe& JesU keece
meg kesues. eLece kesjUele DeeefCe veblej mebHetCe& osMeele Yee<eCes, uesKeve, eUJeUer
ee ceeiee&v es efJe%eeve emeej. DeeleeHeele efJe%eeveeJej 32 Hegmlekes efueefnueer.
Hejmeeleerue Mesleer (efk eeve iee[&efvebie) IejeYeesJeleeree ceeskeee GHeueyOe
peeiesle, esee eceeCeeJej efHekeeee ueeieJe[er es efv eeespeve kejCes cnCepese
`Hejmeyeeie' efkebJee `efkeeve iee[&v e.' Hejmeyeeiesle meJe& ekeejee Heeues Yeepee,
JesueYeepee, HeUYeepee, keboJeieea e Yeepee, Deew<eOeer JevemHeleer Je HeguePee[s
FleeoeReer ueeieJe[ kejlee esles.
HejmHejeJeuebyeve (Fbjef[Hesv[vme) HeefjmebmLesleerue JevemHeleer Je eeCeer eebes
SkeceskeebMeer mebyebO e Demeleele, les SkeceskeebJej DeJeuebyetv e Demeleele. ns mebyebO e
efkeJeCeemeeer efv emeiee&v es leebv ee efJeMes<e megefJeOee efouesuee Demeleele. pemes Hegueeble
ceOe Demelees lees ieesUe kejCeemeeer keerke Hegueebv ee Yes osleele DeeefCe Hegueebes
HejeieerkejCe nes les. Hegues, Heee& eeves JevemHeleer DeeefCe keerke, oesneW es keee&
Skeceskeebv ee Hetjke jles.
Hejebp eHes, ieesH eeU jeceeb (1890-1981) 1920 les 1947 DeMeer 27
Je<ex leebv eer cegbyeF&ee Feqv met Dee@He meeevmeceOes YeeweflekeMeem$eees DeOeeHeve
kesues. efv eJe= eerHetJeea les mebmLeses mebeeueke nesles. 1947 les 1956 DeMeer 9 Je<ex
HegC eeee DeeIeejkej ef Je%eeve mebMees O eve
mebmLeses meb eeueke DeeefCe Heg Ceeeee
peesefleefJe&ee mebmLeses 25 Je<ex DeOe#e nesles.
cejeerletv e efJe%eeve efMekeJelee eeJes cnCetv e
leebv eer HegC es efJeeeHeer DeeefC e ceneje^
Meemeveeke[tv e HeefjYee<ee meefcelee mLeeHeve
kejJetv e IesTve leeJej keece kesues. 1928
meeueer meceefJeeejer ueesk eebee meneeeves
leebv eer me=ef %eeve ceeefmeke meg kesues DeeefCe
1981 meeueee ce=legHeele 53 Je<ex leees mebHeeove kes ues. SJe{ee keeUele
me=e f %eev eeceOes leeb v eer 600 ues Ke efu eefn ues. `ne leeje kees Celee' ns
Keiees ueMeem$eeJejerue leeb v eer efueef nuesues Hegmleke ueeskeefee Deens.
HejeiekeCe (Heesueve esve) Hegueebee eej ceb[ueebHewkeer Deeletv e ogmeNee ceb[ueeme
Heg Yebi e cnCeleele. leeee oeb[ ermeejKee Je= eeb ee es keeuee efHeMeJeer meejKes
Hejeiekees<e Demeleele, leeble HejeiekeCe leeej nesleele. HejeiekeCeeeer efYeble oesv e
DeeJejCeebeer Demetv e yeensjes DeeJejCe ve#eeroej Demeles. eleske JevemHeleer ekeejeble
ner v e#eer jeefJeke ekeejeer Demeles. HejeiekeCe peeebie ceb[ueeee keg#eerJej
Hees eueeJej peleele, Hejeieveefuekes letv e Hegbeg iceke (cesue ieceer ) efyepeeb[eleerue
Deb[HesMeerke[s peelees. lesL es Heueve PeeueeJej `yeer' leeej nesles. (Heene HejeieCe)
HejeiepJej (ns HeerJ ej) ne De@uepeeacegUs nesCeeje jesie Deens. ner De@uepeea
ieJeleeee efkebJee Hegueebee HejeiekeCeebeer Demeles. HeeJemeeeeee megJeeleerme
efkeb Jee MesJ eer eeeer Mekeelee peemle Demeles. veeke eeWoles, Jeenles, efMebkee
esleele, Keeskeuee eslees. keener JesUe oceener neslees. YeeleemeejKee eeme ueeielees.
(Heene Deleg espevee)
HejeieCe (Hee@efuevesMeve) Hegueebee Hejeiekees<eeleerue HejeiekeCeebes leee Jee
Dev e Hegueebee m$eerk esmejeee keg#eerJ ej HeeseCes eeme HejeieCe cnCeleele.
182
HejeieCeebe ne eJeeme JeejbJeeefjlee eeflemeskebo 50 Demeles. (Heene efo< eJeen)
Jeeje, HeeCeer, DeLeJee
keer keebee HejeMee (He@j@ue@k eme) efv ejer#ekeeee mLeeveeleerue yeoueecegUs DeJekeeMemLe
(keJ eefele He#eeb ee) Jemletee mLeeveele efo meCeeje meeHes#e yeoue. ne yeoue DebMeelceke mJeHeele
meneeev es nesl ees . oMe&Jeuee peelees. DeJekeeMemLe Jemlet efpelekeer peJeU, eflelekee efleee HejeMee
leecegUs Jev emHeleer le
HeueOeejCee nesl es .
eeb i eues G lHeVe
ef c eU JeCeeme eer
ke=<eerM eem$e% e eesi e
DeMee Heg ueeb eer Je
Pee[ebeer efv eJe[ keve mebkejCe kejleele. (Heene HejeiekeCe)

HejeJele&ve (efjHeuesk eMeve) ekeeMeefkejCe efkebJee OJeveer Skee ceeOeceeletv e

peele Demeleevee keesCeleener Skee He=YeeieeJej DeeHetv e Hejle Gues efHejCeeeer
eef eee. meHee peemle Demelees. HejeMeeees ceeHeve keve DeJekeeMemLe Jemletbeer Deblejs kee{Ces
He= YeeieeJev e Mekee Demeles. (Heene : Heejmeske)
nes CeeNee
ekeeMeefk ejCeeb ee HejemejCe (Dee@mceesefmeme) mepeerJeebee Mejerjeleerue Ske eefeee. ee eefeesle
H e je J e le & v ee l e - eJeCe keceer Ievelee Demeuesuee Jeeletv e peemle Ievelee Demeuesuee Jeele -
DeeHeele efkejCe Je Skee DeOe& HeejoMe&ke He[eeceOetv e eJeeme kejles. - leeblener efJeefMe efv eJe[ke
HejeJeef le&le efkejCe jsCetbee ceoleerv es ner eefeee - oesv ner yeepetbee Jeeleerue Ievelee meceeve nesF&Heele
ueb yeeMeer meceev e ner (HejemejCe) eefeee eeuet jenles. (Heene efjJnme& Dee@mcee@meerme)
kees v e kejleele.
Ke[ye[erle HejemejCe efveeceve (Dee@mceesj sieguesMeve) efv eebef$ele HejemejCe ner DeMeer
He=YeeieeJejerue efkejCeebes DeeHeeleer keesve JesieJesieUs Demeueeves HejeJeefle&le efkejCe eefeee Deens keer efpeeeejs - eeCeebee Mejerjeleerue HeeCeer DeeefCe #eej eebes
Flemlele HemejueemeejKes Jeeleele. (Heene jbieerle efe$e) eceeCe ef v eebe f$ ele kejles . HejemejCe ef eesejs leer ceg Kele Ie[les. eeb le
DeOe&HeejoMe&ke He[eeee ceoleerv es HeeCeer - Deele Iesleues peeles efkebJee HesMeeree
HejeJeleer& efveJele&ve (efj Jnme& Dee@mcee@efmeme) : DeOe&Yese Heueeletv e eJeCeeJej yeensj Heskeues peeles. HesMeerleerue HesMeerJeeee IevelesJej ns meejs DeJeuebyetv e Demeles.
DeefO eke oeyeeee eYeeJe Hee[tv e eJeCeebleerue efJeeJe HeoeLe& efJeYekele kejCeeeer
eef eee. eele jmeeke<e&ke YeejeHes#ee DeefO eke oeye osTv e eJekeeuee Heefj keceea ([er-Dee@H ejsj) D eleerkeeves d/dx ns efJekeuepe Heefjkeceea
HeueeHeueerke[s {keueues peeles. mecegeleerue Keej HeeCeeleerue ceer Deele sJetv e oeKeJeCeeee mebkesle Deens. pemes d/dx f(x) = Df(x) = f'(x) DeefO eke
Meg HeeCeer Jesi eUs kejCeeee efv e#eejerkejCeeee leb $eele eeee JeeHej kesuee eceeee efJekeuepeemeeer D2, D3, .... eespeleele.
peelees. (Heene jmeeke<e& CeYeej)
Heefj Ie (meke&ceHejvme) Jele&gUeee yebo Jeeeeer ceee&oe js<ee cnCepes HeefjIe
HejeJeleea eJeen (Deeujvesefbie kejb) DeeHeuee IejeIejeletv e DeeHeCeeme nese. Jele&gUeeer ef$epee `j' Demesue lej HeefjIeeeer ueebyeer 2pj Demeles.
efceUCeeje efJeegledeJeen HejeJeleea eJeen Heleeree Demelees . eele ef v eeefceleHeCes
efJeegledeJeeneeer efoMee Guemegue yeoueueer peele Demeles, lej efJeegledIeebHeemetv e Heefj Ieer e esleemebmLee (Hesefj Hesefj eue veJn&me efmeefmce) esleemebmLesletv e
ef ceUCeeje Mejerjeleerue D eJeeJe Je yeensjerue yeepetm e peeCeeNee ceppeelebletee mecegn eme
efJ eegl edeJeen HeefjIeere esleemebmLee Demes cnCeleele. ee mebmLeses oesv e Yeeie Deensle. les cnCepes
SkeefoMee Demelees. meesce@efke Je Dee@esv eesceme veJn&me efmeefmce. meesce@efke veJn&me efmeefmce Mejerjeee
IejeIejeble GHeueyOe neueeeueer efv eeb ef$ele kejles. lej mJeeee esleemebmLee oeees eskes, D eVe
nes CeeNee Heeveef eee, eemees dJeeme ee Je DeMeee Flej ef eee efv eebef$ ele nesCeeme
efJe egledHegj Jeeebl eerue keejCeerYetle Demeles. (Heene es leemebmLee)
efo Mee yeoueeeer
183
Heefj Ceeceer meefoMe (efj Peub Dee@H e Jnsk eme&) oesv e efkebJee DeefO eke
meefoMeebFlekee HeefjCeece meeOeCeeNee Skeee meefoMeeuee lee meefoMeebeer yesjerpe
efk eb Jee Heef j Ceeceer
meef o Me ( R )
cnCeleele. , b ns
oesv ee meefo Me
D em e le e v ee ,
meefoMeebee ef$ekeesCe
DeLeJee meefoMeebee
m e c ee b l e j Ye g p e
eew k ees v e ee
efv eeceebv eer HeefjCeeceer meefoMe R kee{lee eslees.
cee$e ef$ekeesCeeee efv eeceele R ef$ ekeesC eeee eflemeNee yeepet OB Jej
OB ee efoMesv es pej meceeblejYegpe eewkeesv e kee{uee lej lees keCe& OC Jej
Demelees. DeefO eke meefoMeebee HeefjCeeceer meefoMe meefoMeebee yengYegpe efv eeceeves
kee{lee esl ees.
Heefj Heer [ve meblegueke (e@Me& ve ye@ uevme) egbyekeere, efJeegle, lemese
ieglJeeke<e&C eere #eerCe yeues ceespeCeejs Ske mebJesoveMeerue GHekejCe. eele Skee
yeejerke leejsuee Ske DeeKet[ Heer[ve oeb[e (e@Me&v e yeej) ueeWyekeUle sJeuesuee
Demelees. oeb[eeee Skee eskeeuee yeue keee&jle PeeueeJej lees efHejlees DeeefCe
leejsee HeerU#ecelesv egmeej Leeb yelees. oeb[eeee efH ejCeeNee keesv eees ceespeceeHe
DeeefCe leejseer Heefj Heer[v e#ecelee eebee meeneeeves ueeJeuesues yeue ef keleer ns
kee{ues peeles.
Heefj ceOe (meke&cemeWj) ef$ekeesC eeee eflevner yeepetbes uebyeogYeepeke pee
meceeve efyebot letv e peeleele, lee
ef yeb otu ee (ce) Heefj ceO e Demes
cnCeleele. Heef jceOe keW Je
HeefjceOeees efMejesef yebo tHeelees
D eb l ej ner ef $ epee O ev e
kee{ues ues Jele&g U ef$ ekeesCeeee
ef levner efyeb otletv e peeles, eeuee
ef $ekees Ceees Heefj Jele&gU D emes
cnCeleele.
Heefj ceuee, Deej. (1958- ) cegbyeF&ee erD e eSHeDeejceOes yeerpeieefCeleeleerue
Dev eske eJeenebJej 30 Je<ex mebMe sOeve kesuesuee Heejf ceuee eevb ee Deveske Heeeele efJeeeHeers
Je mebMeesO eve mebmLeebletve DeYeeiele eeOeeHeke cnCetve HeeeejCe kes uesues Deens. Petejf emen
Heg<keU Deeblejje^ere ieefCeleer Heefj<eoebletv e efvecebef$ele JeeKeeleer, Yeveeiej, eerefv eJeeme
jeceevegpeve pevceMeleeyoer megJeCe& Heoke, Le[& Jeu[& De@kes [ceer Dee@He meeev mems eleHex 10,000
[e@ueme&es Heeefjleesef<eke Demee leeb ee ieewjJe Peeuesuee Deens.
Heefj ceefmle<ke pJej (cesefvevepeeeefme) ceWot Je ceppeejppetJej HeeleU TleeRes
Deeeove Demeles. pebletee eeotYee&Je, efJ e<eeCet efkebJee DeeIeeleeves nesCeejer Fpee
ee keejCeecegUs cesefvevpesme vee metpe esles. eecegUs ceWotJej oyeeJe esTve [eskesogKeer,
ceeve DeJeIe[Ces Je ogKeCes, leeHe esCes, ceeveefmeke efmLeleerle Devegefele yeoue nesCes
ner cese fv evepeeeefmeeer ue#eCes efo meleele.
Heefj efcele meb e, meeble meb e (HeeeveeF mes) pee mebeees Ieke ceespelee
esleele lee mebeeuee Heefjefcele mebe efkebJee meeble meb e Demes cnCeleele. Goe.
meHleeneleerue Jeejebee mebe - eele 7 Ieke Demeleele.
Heefj efceleer (Hesefj ceerj) yebo Deeke=leeree ceee&oe js<eseer ueebyeer. ef$ekeesCeeeer
Heefjefceleer cnCepes ef$ekeesCeeee eflevner yeepetbeer yesjerpe; lej eewkeesv eeeer Heefjefceleer
cnCepes eewkeesv eeee eejer yeepetbeer yesjerpe nese.
Heefj ces e mebKee (j@Meveue vebyej) keesCeleener Ske HetCeeke, p , DeeefCe
keesCeleener Metveslej HetCeeke q eebee iegCees ejeee Heele, p/q, Jekele kejlee
esCeejer JeemleJe mebKee. meJe& HetCeeke DeeefCe DeHetCeeke Heefjcese mebKee Demeleele.
3, 0, -5, 2/7, 3/2, 1 2/3 ee meJe& mebKee p/q ee Heele Jekele
kejlee esleele cnCetv e lee Heefjcese mebKee nesle. V2, V5 ee mebKee p/q ee
Heele Jekele kejlee esle vemeueecegUs lee Heefjcese mebKee veenerle. Oeve Heefjcese
mebKeebceOes DebMe Je so eebeer efevns meceeve Demeleele. Goe. +2/+5 efkebJee
3/7. $eCe Heefjcese mebKeebceOes DebMe Je so eebeer efevns efYeVe Demeleele.
Goe. +3/4 efkebJee 5/+6 ee $eCe Heefjcese mebKee Deensle.
Heefj ces eerk ejCe (j@MeveueeePesMeve) pee oesv e DeJecetU HeoeJeueeRee iegCeekeej
Heefjces e mebKee esles lee HeoeJeueeRv ee SkeceskeeRes Heefjces eke iegCeke cnCeleele.
DeeefCe lee eefeesuee HeefjceseerkejCe cnCeleele. Goe. V2 V2 2, V2
Heefjceseke iegCeke. (3V2 - 2V3) (3V2 + 2V3) 92 - 43 6
ns 3V2 - 2V3 es HeefjceseerkejCe. leele eleske iegCeke ogmeNeeee Heefjceseke
iegCeke Deens.
Heefj mebmLee (Fkeesefmemerce) ceee&e fole peeiesl eerue mepeerJ e-efv epeeaJe Ieke
cnCepes lee peeies eer HeefjmebmLee. Heefj mebmLee leueeJe-HeeCeer-HeeCeleCe- peueej
eeCeer eebmeejKee vewmeefie&ke lemese Menj, GeesieOebos, efv eJeeme-mebkegues eebmeejKee
ceev eJeef v eefc e&l ener Demeleele. Heef jmebm Lee HeJe& lejepeer meejKeer ceeser Deeef Ce
efoJeeCeKeeveeleuee celmeeueeeSJe{er ueneve Demet Mekeles. HeeefjefmLeeflekeer Meem$e
HeefjmebmLesee HeeleUerJej DeYeemeCes mees eeres Demeles.
Heefj mebmLeeb es Hegvee&mLeeHeve (Fkees-jsme@j sMeve) efv emeiee&eer Peeuesueer neveer
Yeve kee{Ceeee Ske ceeie&. neveer kejCeejs keejCe LeebyeJeCes DeeefCe Nneme
Peeuesu ee Yeeieeuee peJeUee vewmeefie&ke HeefjmebmL eses He DeeCeCeeee eelve
kejCes, ee oesv e cenJeeee HeeeNee HeefjmebmLesee Hegv ee&mLeeHeveemeeer pejeree
Deensle. efv emeie&efv eefce& leer ns ceeveJeeee erv es mJeHve Deens ns ue#eele sJetv ener
HeefjmebmLee Mekee lesJe{er GlHeeove#ece kejCes, ns Hegv ee&mLeeHeveees Gef Deens.
Heefj efmLeeflekeer Meem$e (Fkeesuee@p eer) efvemeiee&leerue mepeerJe DeeefCe efv epeeaJe Iekeebes
SkeceskeeMb eer Demeuesues mebyebOe eebee DeYeeme. pece&v e Meem$e%e nskesue eeves ee Meyoeeer
184
kesuesueer JeeKee @v meues ee efyeefMe Meem$e%eeves 1935 meeueer megO eeve mepeerJe-
mepeerJe-efv epeeaJe Iekeebleerue mebyebOeebee DeYeemeeuee peemle cenJe efoues. Heee&JejCe,
Deejesie DeeefCe Meeeleeryeueee mecemee iebYeerj PeeueecegUs Deefueke[s ee efJe<eeeble rue
mebMeesO eve, DeYeeme DeeefCe ueeskeefMe#eCe eebes cenJe Jee{ues Deens.

HejesH epeerJ eemle [gkek ejceebme (ceerPeueer Heesk e&) yeeueke=ceeRee GHeefmLeleercegUs
KeeCeemeeer efv eef<e Peeuesues [gkejees ceebme. ee ceebmeeceOes egjceg Neeee
Deekeejees DeeefCe jbieees HejesHepeerJeebes yeeueke=ceer Demeleele. Demes ceebme ceeCemeeee
KeeCeele D eeueeme les yeeueke=ceer Jee{erm e ueeietv e, leebeeHeemet v e eew{ ke= ceer HeeTme-HeeCeer De[Jetv e leueeJe, leUer, newo-ekeeeble HeeCeer meeJeeJes, ne
cnCepes erevf eDee meesefueDece veeJeees eHes peble ceeCemeeee Deele[eele efv ecee&Ce Hepe&v emebO eejCeeee GsMe Deens.
nesleele. cnCetv e Demes Hejes HepeerJeemle [g kek ej-ceebme, keeueKeev eeceOes,
KeeCeemeeer efv eef<e cnCepes `kev[sc[ ceer' cnCetv e leeee veeMe kesuee peelees. HeCe&ieg (yeveer e@H e) kesUer efHekeeJej efJe<eeCetcegUs (Jneejme) nesCeeje
jesie. Pee[eee MeW[eeJej Heeveeee PegHekee efomelees. Heeveeeer Jee{ Leebyeles. Heeveeee
HejesH epeerJ eemle ieesceebme (ceerPeueer yeerH e) ieesJebMeeee keesCeleener HeMetee Keeueee yeepetme ie[o efnjJee jbieees es efomeleele. Heeveebee ke[e efHeJeee
ceebmeeceOes, eCeeee [eUeree Deekeejeee, esee HeeCeeee efHeMeJeebmeejKes He[leele. leecegUs kesUeres Hetue yeensj He[le veener.
efo meCeejs HejesHepeer Jeees yeeueke= ceer Dee{Utv e Deeueeme les ceebm e ceeCemeeuee
KeeCeemeeer efv eef<e jefJeues peeles. keejCe Demes ceebme ceeCemeeee KeeCeele HeCe&veeMeke (ef[Heesefueeb) Pee[ebee Heeveebv ee ve kejCeejs jmeeeve.
Deeueeme, lee yeeueke=ceerWes DeJemLeeblej nesTve ceeCemeeee Deele[eele `erefv eDee meeceevele keer[ ueeieuesueer Heeves ieUt v e He[eJeerle cnCetv e eeee JeeHej neslees.
meeefpeves e' veeJeees eHes JeeOeerkeejke peble yeveleele. eqJnSleveeceee egele pebieue efv e<HeCe& kejCeemeeer Speb Dee@jWpe ee jmeeeveeee
JeeHej kejCeele Deeuee neslee. (Heene nyeeameeF[)
HejesH epeerJ eer IeesCeeHeger (vesPeue efMemesPeesefceDe@efmeme) efMemesPeesce vesPe@efueme
veeJeeee jkeleeleerue HejesHepeer JeebcegUs ne jesie neslees. ns HejesHepeerJe veekeeceOeerue HeCe&H eerleke (ke@jeserve) MeWojer jbieeee JevemHeleerle meeHe[Ceeje nee[^eskeeye&v e.
ueneve veefuekeebceOes JeemleJe kejleele Je lesL es ceesee eceeCeeJej, Ske ekeejs eeCeebee Mejerjele iesueeJej leees Heeblej `De' peerJeveme Jeele nesles. ieepej,
eskeoej Demeueus eer Deb[er Ieeueleele. leer Deb[er veefuekee Hees[tv e lesL euee HesMeeryebO eeceO es efnjJes MewJeeue, efnjJee HeeuesYeepee, esce@es, Deebyee eele les YejHetj Demeles.
oerIe&keeefueke efeJe (ee@efv eke) eoen efv ecee&Ce kejleele Je lesL es ieeer nesleele.
jesieemle yewueeee veekeeletv e Mesbyet[ DeeefCe jkeleefceefele eJe Jeent ueeielees. lee Heefce& eve He=L Jeeree Deeeg<eeleerue 30 keeser les 25 keeser Je<eeHetJeeaHeeleee
yewueeuee eeme Ieeeueee $eeme nesT ueeielees. GHeeeje-DeYeeJeer yewue oieeJelees. keeueKeb[. ee keeueKeb[ele meJe& peceerv e He@ v eieeF&ee ee Skee ceneKeb[ ele
meeceeJeuesueer nesleer. ee keeUele GLeU KeeNee HeeCeeleuee eeCeebee peerJeebeer
HejesH epeerJ eer HeeCeHegieeb ee jesie (He@j eefmeefke nee[@ef[esefmeme) Jee{ Je Gleebleer Peeueer. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
meJe&meeOeejCeHeCes cesb {eebv ee eemeCeeje ne eke=leeee HeeCeHeg ieebee (efmemdmeee)
jesie Ske HeMegceeOecemebeejer jesie cnCepes Petv ee@efke jesie Deens. efv emeie&eeele Heee&J ejCe (SveJneejesvedceW) SKeeee efkeeCeeeer nJee, HeeCeer, peceerv e,
ner Hejes Hepeer Jeemlelee keg$eeHeemetv e cesb{eebv ee Je Heg v ne cesb{eebHeemetv e keg$eeuee
yeeOeles. keg$eebee Deele[eele ess ess eHes peble nesleele. lee eHeee
pebleebeer (Fkeeeveeskee@ kemeeer) D eb[er keg$eeee efJe<sletv e yeensj He[leele. ner
met# ce Deb[ er ieJeleeyejes yej Heesele peeTve cesb{eree eke=leele HeeCeHegieer Heer
yeeuepeble (ueeJne&) yeveleele. ner Deb [er DeHeIeeleeves ueneve ceg ueebee leesb [ele
ies ueeme, oes v e-leerv e Je<ee le leebeener eke= leele cees eues efmemdme yeveleele.
peesKeceeree Mem$eefeesefMeJeee leeHeemetv e megkee v emeles.

Hepe&ve mebO eejCe (jsve neJexefmbie) HeeJemeeee HeeCeeeer kesuesueer peemleerle

peemle meeJeCe. Jee{er Je DeVeefv eefce&l eer Deeef Ce DeeweesefiekejCe eemeeer Heg jsmee
HeeCeer HegjJee kejCes efoJemeWefoJeme keerCe nesle Deens. ee HeefjefmLeleerJej meJeev eer
Hepe&v emebO eejCe kejCes ne Ske GHeee megeJeuee peele Deens . Menjeble meJe&$e
HeeTme He[lees, HeeCeeeer meeJeCener meJe&$e kejeJeer DeeefCe HeeCeer Hegj Jeeeee
Yeej keceer kejeJee lemese HeeCeer peefceveerle cegjJetv e Yetpeueeeer HeeleUer Jee{JeeJeer.
185
JevemHeleer, eeCeer FleeoeR ee mebKee, iegCeOece&, Skeces keebMeer Demeuesueer v eeleer
eebee Ske$e efJeeej Heee&JejCe ee meb% esle eslees. Jeves, veee, meeiej, HeJe&le DeMee
vewmeefie&ke efkeeCeebes Heee&JejCe Demeles, leeeeceeCes Mesleer, ceUs, Menjs eebmeejKee
ceeveJeefv eefce&le ieeseResner Heee&JejCe D emeles. (Heene HeefjefmLeeflekeerMeem$e)
HeJe&leejesnCe (ceeTbes fveDeefjib e) efnceeueeeleerue efnceeeefole Gbe efMeKejs efkebJee
meeeer, meeleHeg[e Jeiewjs Heeleeer Ke[keeU efMeKejs, leeJejerue ie[efkeuues e{tv e
peeCeeee ekeejeuee HeJe&leejesnCe cnCeleele. HeJe&le jesnCeeesmege JesieJesieUs ekeej
Deensle. leeesner eefMe#eCe IeeJes ueeieles. HeJe&leejesnCeeesner leerv e ekeej Deensle. meeeerleuee
efuebieeCee, ceneue#ceer, kevee&Ue eLs e rue megUkes e{Ceemeeer emlejejesnCe, emlejeJejesnCe,
HeJe&leeJejesnCe, ojer efkebJee veoer Deesueeb[tv e peeCes Fleeoer. emlejejesnCeees eefMe#eCe
osCeejer mebmLee iegpejeleceOeerue Deyet HeJe&le Jej Deen.s
Heuee[ pee@p e& F. (1912- ) Fueske^e@v e ceeeeesmkeesHeee ceoleerv es mepeerJeebee
HesMeeree Deblejbieees meefJemlej oMe&v e Ie[Jetv e GHeebieebeer jevee DeeefCe keee&Heleer
efJe<eo kesueeyeue Deueye& keueeT[ Je efeefmDeeve os otJe eebee meceJesle
1974 meeuees peerJ eMeem$eeleer ue v ees yes ue Heeefj lees e f< eke ef ceUef JeCeejs
Decesef jkeeefv eJeemeer ceeefv eeve JewekeMeem$e%e.
HeJeveekek eer (efJ eb[ efceue) JeeNeeee ceoleerv es HebKeebeer Heeleer efHejJetv e lee
ejs peefv e$e eeueJetv e Jeerpeefv eefce&leer kejCeejs Ske eb$e. ceOeegieele HeJev e ekekeeebee
GHeeesie egjesHeele ceesee eceeCeele Oeeve oUCeemeeer lee KeeueesKeeue HeeCeees
HebHe eeueJeCeemeeer kesuee peelees. ne@ueb[ ne osMe HeJeveekekeeebee osMe cnCetv e
DeesUKeuee peelees. meO ee Yeejleele 7,500 cesiee Je@ Jeerpe HeJeveTpexee ceeiee&v es
leeej nesles.
HeMegH eeueve (De@efveceue npeyeb[^er) ogO eemeeer efkebJee ceebmeemeeer HeMegmebieesHeve
kejCeeee MeslekeNeebee pees[ Oeboe. ieeF&, cnMeer, [gkejs, ceW{ ee efkeb Jee
yekeNeebee JeeHej eemeeer cegKelJes kesuee peelees. HeMegHeeueve JeJemeeeele HeMetbee
meblegefuele Deenej, efv eeef cele epeveve, ieeseeeer efv eiee, jesi e efv eeb$eCe DeeefCe
mJe peblegefJ ejefnle ogO eeeer Jee ceebmeeeer meeJeCe Je Jeenletke Fleeoer yeeyeer
cenJeeee Deensle.
HeMegceeOecemeb eejer vee jesie ([^@k egvke egueesefmeme) : lJeesKeeueer ueebyee ueebye
Demeuesuee, [@^kegvkeegueme cese[f vesevq meme veeJeeee, Skee oesNeemeejKee ieesuepebleecegUs
nesCeeje keg $eebHeemetv e HewueeJeCeeje jesie. jepemLeeveele eees peemle eceeCe Dee{Ules.
HeMegceeOecemeb eejer jesie (Petvee@ef ke ef[efmePesme) jesiepebletbee GHemeiee&cegUs
nesCeeNee jesieebHewkeer pes jesie Mesee-ieeeer, keg$es efkebJee [gkejss DeMee HeekeCeeegkele
HeMetbee ceeOeceeletve ceeveJeeJej mebeefcele nesT Mekeleele, efkebJee Gue ekeejsner
mebeefcele nesT Mekeleele Demes jesie. Mesee-ieeeerbee yegmesuueesefmeme, keg$eebee
jsyeerped, [gkejebee efmeeqmmekees&efmeme ns Demes HeMegceeOece-mebeejer jesie nesle. ns
jes ie L esekeejs, eeer Heleer v es efkeb Jee keerkeebceeHe& le lej keOeer eotef< ele
Heee&JejCeere IekeebHeemetv e ceev eJeeJej mebeefcele nesT Mekeleele.
HeeeJemLee (De@veeHespe) : HesMeerefJeYeepeve efeesojceeve jbiemet$eebee pees[ee
efJeYeepeveevebl ej HesMeer ee oesv e eskeebk e[s peeCeeeer DeJemLee. Hes MeerefJeYeepeve
efeesle efJejeceeJemLee, ceOeeJemLee, HeeeJemLee Je DebleeJemLee ee DeJemLeebceOetv e
HesMeeree eJeeme neslees. (Heene HesMeerefJeYeepeve)
He#eeIeele / DeOeeieJeeet / uekeJee (He@je@ fuemeerme) keener keejCeemleJe
esleemebmLesle efyeIee[ Peeueeves lesJe{ee esle lebletbv eer efv eebef$ele nesCeeNee mveeetbceOes
uegUsHeCee esCes. ceWotle Peeuesuee jkeleeeJeecegUs efkebJee ceWotleerue jkeleJeeefnveerle
iegUer PeeueecegUs ceWotee Yeeieeleerue jkeleHegjJee yebo nesTve lee HesMeer efv ekeeceer
nesleele. leecegUs Mejerjeee SKeeee Yeeieees keee& Leebyeles Je uegUsHeCee eslees.
HeesefueDeesmeejKee efJe<eeCetee jesieeves esl eeleblet efv ekeeceer nesTve leeves efv eebef$ele
kesuesues mveeet uegUs He[leele. leeye[leesye Yeeweflekeer efeefkelmesv es (efHeefpeDees LesjHeer)
GHeee kesueeme keener eceeCeele mveeetbeer megO eejCee nesles.
He#eerJ eie& (SJnpe) He=JebMeere eeCeebceOeerue Ske ecegKe ie. nJesle G[t MekeCeeNee
ee eeCeebes HebKe efHemeebHe metv e yev eleele. He#eer eeseerv es KeeCes Heke[leele Je Keeleele.
meJe& He#eer keerCe keJee Demeuesueer Deb[er Ieeueleele Je TyeJeleele. ie[, memeeCes
eemeejKes keener He#eer efMekeej keve GHepeerefJekee kejleele. Keb[ee, yeieUe
eemeejKes keener He#eer ceemes Keeleele. He#eer ieeleele lemese $eletyeoueeee JesUer
keener He#eer mecetnemecetneves otj DeblejeJej mLeueeblejner kejleele.
He#eerMeem$e (Dee@efve&Lee@uee@p eer) eeCeerMeem$eeeer Ske MeeKee. eeble efJeefJeOe
He#eeb ee DeYeeme, leebeer DeesUKe DeeefC e leebes Heefjmejeleues Jele&v e Jeiewjsee
meceeJesMe neslees.
Heb ekeesve (H esv@iee@ve) Heee yeepet
D eeef Ce Heee keesv e DemeCeejer
yengY egp eeke= leer. Heeener yeepet meceeve
ueeb yeeree DeeefCe Heeener kees v e meceeve
ceeHeees Demeleer ue lej leeuee megmece
Heb ekees v e D emes cnCeleele. megm ece
Hebekeesv eele eleske Deblekeexv e 108 DebMe
ceeHeeee Demelees.
186
Hebe[f le, ef ebleeceCeer ieesefJ ebo (1893-1985) Yeejleeleerue JewekeMeem$eeleerue
DeeieCe mebMeesO eke. G<Ce keefyebO eeleerue Deveske mebeceke jesieebefJe<eeer leebv eer
ceewefueke Heeef jefmLeleerke mebMeesO eve kesues. eeletv e lee jesieebeer yeeOee nesCeemeeer
GHeegkele jCeejer Heefj efmLeleer Oeeveele esT ve leeb ee emeejeuee eef leyebO e
kejCeemeeeree GHeeeeespevesee JesO e Ieslee Deeuee. Huesie, kee@ueje, ke=ceeRHeemetv e
nesCeejs jesie eeefJe<eeeree leebee meKeesue mebMeesO eveeeer oKeue peieYej Iesleueer
iesu eer. Fbef[eve efj mee& Heb[ Demees efmeSMeve ee Jew eke mebMees O eve mebmLes ee
mebeeuekeHeoeeer O egje leebv eer 1948 meeueer meebYeeUueer. efleese Heg{s 1949
meeueer Fbef[eve keeTeqv meue Dee@He cesef[keue efjmee& ee efMeKej mebmLesle Heeblej
nesTve les eflees Heefnues cenemebeeueke Peeues.
Heb[gj esie - jkele#ee (De@efveefceee) leebye[ee HesMeeRes lemese jkeleeCe
(ns ceesiueesefy eve)es jke leeleerue eceeCe keceer PeeueecegUs GodYeJeCeejer JeeOeer.
leebye[ee HesMeerbes eceeCe Heg<eele 54 ueeKe/keegefyeke mesb.ceer. (meermeer), eqm$eeeble
48 ueeKe/meermeer Demeles. jkeleeCe 14-15 e@ce/meermeer Demeles. Heb[gjesieele les
12 e@ce/meermeer Jee keceer Demeles. Heb[gjesie nesCeees cegKe keejCe cnCepes Deenejele
ueesneeer Je Heesefueke De@efme[eer vetv elee, leeceg Us jkeleele Je mebHetC e& Mejerjele
Dee@e qkemepeveeer kecelejlee nesles . HeefjCeeceer jesieeee esnsN eeJej efHekeHeCee
eslees, LekeJee esl ees, Glmeen Jeele veener. L ees[ee eceees keece kes ueeJej,
efpeves e{ueeJej OeeHe ueeieles Je eleerle Oe[Oe[les. keener JesUe HeeeeJej metpe
esles Je DeHeeve nesles. Deenejele YejHet j HeeuesYeepee, Kepetj, ceCe efJeMes<ele
yeeske[ees keeUerp e (efueJnj) DemeeJes.
HebH e JesieJesieee GHeeesieemeeer JesieJesieUs HebHe Demeleele. Goe. HeeCeer Dees{tv e
Ies Ceemeeer , nJes eer Heesk eUer ef v ecee&C e
kejCeemeeer ef keb Jee cees ejer es Fb O ev e
pJeuev eemeeer Kes eCeemeeer HebHeeee JeeHej
nesl ees. HebHeeletv e peeCeeNee Je Jee Jeeeg He
HeoeLee&ee oeye Jee{Jetv e lees HeoeLe& DeefO eke
GbeerJej efkebJee DeefO eke ueebyeerJej Heeef Jelee
eslees. Demes nesleevee HeoeLee&Jejerue oeye keceer
nesle peelees . lees Jee{efJeCeemeeer ceOesceO es
sJeuesuee HebHeebv ee yet mj HebHe cnCeleele. Ieve
HeoeL ee es Jenve Heesk eUer efv ecee&C e ke ve
Jn@ke egce HebHeebv eer kejleele.
Heeb{Nee HesMeer (uegk eesmeeF&) jkeleeleerue Heeb{Nee jkeleHesMeer. ueeue jkele
Hes MeerHeemetv e ee Jesieee Deensle. keejCe leebv ee kesb oefy ebot Demelees. leCe
ceeCemeeee jkel eele eles ke Ieve efc eefueceerjceOes 6000 les 8000 Heeb{Nee
HesMeer Demeleele. Mejerjele efMejuesuee peerJeeCetbv ee vesmleveeyetle keve jesieeefleyebO e
kejCeees keece ee HesMeer kejleele. meeLeeree jesieele Heeb{Nee HesMeereer mebKee 5
les 10 Heerv es Jee{les. peKecesv eblej nesCeeNee jkeleeee iegee lemese cesuesuee
HesMeerb ee mecetn eebee Heeb{Nee HesMeer veeMe kejleele. `Het ' ne cegKelJes keve
Heeb{NeeHesMeer, efv epeer&Je HesMeerbee mecetn DeeefCe peerJeeCet eebeee yeveuesuee Demelees.
HeeGueer Skemk euetp eve leJ e : Jeesu Heieebi e HeeG ueer eeb v eer ceeb[uesu es
Hegb peJeeoeleeru e DeCegjevesMeer mebyeb efO ele leJe. DeCegleeru e eleske Fueske^e@v ees
mLeeve ns Hegb peer e eceebkeeejs oMe& Jeues peeles. Skee D eCegleerue kees Celeener
oesv e Fueske^ e@v ees meJe& Hegbpeere eceebke meceeve Demet Mekele veenerle Demes ns
le Je meebieles. pej ns eceebk e meceeve Demeles lej meceeve eceebk eeb es meJe&
Fuesk e^ e@v e Skeee ef keeCeer Skeef$ele Peeues Demeles . HeeG ueer v es ceeb[uesu es
Hegbp eJeeoeleerue ns cenlJeees leJe keeueeblejev es eese@v e, vet ^e@v e meejKee Dev eske
ekeejee keCeebv ee ueeiet D emeueees efo metv e Deeues D eens . (Heene: Heg bpeere
eceeb ke)
HeeTueer, JeesuHeieebie (1900-1958) DeCetee Deblejbieeleerue Fueske^e@v eee
jeveelceke iegCeOeceemebyebO eeres Hee@ueer Skemekeuegpeve efevmeerHeue cnCetv e DeesUKeues
peeCeejs Meem$eere leJe ceeb[Ceeje Meem$e%e. pevceeves Dee@eqm^eve Demeuesuee mJeerme
Yeew eflekeMeem$e% eeuee 1945 meeuees Yeewefl ekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefj leesef< eke
eoeve kejCeele Deeues.
Heeke / ceUer (ceesue@mesme) meeKejsuee Heeb{jsHeCee eeJee eemeeer kesuesuee
eefeesletv e yeensj He[Ceeje efeke keeUmej-ee@keueser jbieeee Je. ceesue@mesmeee
opee& Tmeeee opee&Jej DeJeuebyetv e Demelees. eees leerv e ekeej Deensle. Tmeeee
jme eLece GkeUueeveblej kee{tv e Iesleuesueer ceUer Heefnuee ekeejeer, ogmeNee
Gkeeeeveblejeer ceOece lej MesJeeer Ie jeefnuesueer ceUer cnCepese Ie
Heeke Demelees. leele ke@equMeDece, ce@ivesefMeDece, Hees@efMeDece DeeefCe ueesn leJe
Demeles.
Heeieue ieee jesie (ce@[ keeT ef[meerPe) cesbotuee mHeeBpemeejKee efJeke=le
yeveJeCeeje ieeeeRv ee nesCeeje iebYeerj jesie. eeuee `ef eee@v e' veeJeees Keeme jsCet
keejCeerY etle Demeleele. mesHeer veeJeeee jesieecegUs cesuesu ee cesb{eebbee ceebmeegje
efHeeletv e ieeeerbv ee eejCeele Deeueeves ne jesie ieeeerbJej mebeefcele neslees. cegUele
cesb{eeHeemetv e ceeveJeeJej mebeefcele nesT ve MekeCeeje ne ieeeerbceOeerue jesie, cee$e
ieesceebme Ye#eCeeejs ceeveJeeJej mebeefcele nesTve leeee ce=lete DeU yeveJelees.
HeePej leueeJe (HejkeesuesMeve Bk e) Deefv eeefcele HeeJemeeee Yeeieeleerue
efJeefnjeRv ee HeePej HegeJes, HeeCeeeer HeeleUer Jee{eJeer cnCetv e [eWiejceeLeeJejerue
Jeent v e esCeejs HeeCeer, IeUer, veeues eeb ee Gleej yeebO etv e eesie ef keeCeer yeebO e
Ieeuetv e HeeCeer Fke[s ef leke[s peeCeees (DeHeOeeJe) Leeby eefJeues peeles . leecegUs
meKeue Yeeieele HeeCeeee meee leeej nesTve Yeti eYee&leer ue HeeCeeeer HeeleUer
Jee{Ceeme ceole nesles. ef JeefnjeRes Hegv eYe&jCe nesles. D eMee HeeCeeee mebj ef#ele
meeeeme HeePejleueeJe cnCeleele.
HeeCekej, eYeekej ieCesMe (1925- ) yeer.F&. (efmeeqJnue), HeerSe.[er.
(ske), peer.Deee.Heer. jsuJes, yesm (cegby eF& ceneveiejHeeefuekee), efouueer Jeenletke
JeJemLee, jepe HeefjJenve JeJemLee ee mebmLesceOes keee&jle. meW^ue Feqv met
Dee@He jes[ efjmee&es mebmLeeHeke. peeieespeeieer DeeeeJele Jeenlekt e eb$eCee jeyeJeueer.
jsuJes, jmlee DeeefCe peueJeenlegkeerleerue efJeMes<e %eeve.
187
Heeerue, peeblejeJe (1927- ) ke=ef <elep%e. Meeuese efMe#eCe yees[ea, ceppeemlebYeeuee eej efkeeCeer uenevemee yeeke Demelees. ceeCemeeee ceppeemlebYeele
ceneefJeeeueeerv e efMe#eCe ke=<eer ceneefJeeeuee HegCes. 36 Je<eentv e DeefO eke keeU SketCe 24 ceCekes Demeleele. eeleerue meele ceevesee Yeeieele, yeeje eleeree
eCes ef peueeleerue DeeefoJeemeeReer mesJee. cejeerl etv e ke=ef<emeeefnle efv eefce& leer. 10 efHebpeNeeee Yeeieele Je 5 ceCekes kecejsee Yeeieele Demeleele. eleske ceCekeeele
Je<ex ceneje^ Meemeveees Heuees lHeeove Demeuesuee ceeskeUerletv e ceppeejppeteer Jee peeles. ceCekeeeee Heeeree Yeeieeme
meuueeieej, 4 Je<ex ceneje^ jepe Keeoer Demeuesues Kegbs mveeetbv eer peeieeepeeieer yeebO euesues Demeleele. Heeeree ceOeeJej
Je eecees eesie ceb[Uees DeOe#e, lej 5 nele ef HejJeueeme ceppeemlebYeees Kegbs neleeuee ueeieleele.
Je<ex Yeejleeee ef v eeespevev e ceb[ Uees
meome cnCetv e keece. peceveeueeue yepeepe HeeCeekek eer (Jee@j efceue) HeeCeeeer Yeeb[er Demeuesues ieesueekeej efHejCeejs
Heeef jleese f<eke, eMeJeb lejeJe eJneCe Je Ske ceess ee. ee ekekeerejs peefv e$e efHejJetv e Jeerpeefv eefce&leer kejlee esles. Heer
JemeblejeJe veeF&ke Hegj mkeejeves mevceeefv ele.
Mes l eer ee efJ ekeemeeee D eYeeme
kejCeemeeer D ev es ke Heeef eceele,
Dee@ m^sefueee, FeeFue eemeejKee osMeev eeb Yes er. Deepener Mesleer efJekeemeele
meefee menYeeie DeeefCe MeslekeNeebv ee ceeie& oMe&v e kejleele.

Heeerue, nefjeb ieesH eeU (1908-1988) Mesleerlep%e, yees[ea esL eerue Deeeee&
efYemes eeb ee efJeeeueeele Meeues e efMe#eCe, Meslekeer ceneefJeeeuee HegCes esL etv e (1931)
yeer.Smmeer. yees[ea esL es leebee mebeeuekeJeeKeeueer Meslekeer MeeUe meg Peeueer.
YeeleMesleeree DeYeemeemeeer 1951 meeueer
peHeeveuee iesues. Hejle leeveblej keesmeyee[ oUCeemeeer lemes e Oeeletuee Jes ieJesieUs Deekeej osC eemeeer eeee GHeeesie
esLes peHeeveer YeeleMesleeres eeesie eMemJeer kesues. kes uee peelees.
Yeejle mejkeejves `Yeejleeeer Yeeleeebleer'
veeJeees Hegmleke ee eeesieebJevee ekeeefMele HeeCeLeU peeiee (Jes ueB[dme) pesL es peefceveerJej peJeUpeJeU melele HeeCeeee
kes ues. peHeeveer Heleer Yeejleele peJetv e Lej Demelees lee peeiesuee HeeCeLeU peeiee cnCeleele. DeMee efkeeCeer JevemHeleer
os Meeleerue YeeleMesleer eer GlHeeokelee ceesee eceeCeeJej Jee{tv e DeVeefv eefce&leern er YejHetj nesles. leecegUs ceemes, keerke,
Jee{ef JeCeele Je Yeejle DeVeO eev eeb le MebKe, ieesi eueieeeer eebeerner eebieueer Hewoeme nesl es. ee DeVeemeeer He#eer ceesee
mJeeJeuebyeer kejCeele [e@. Heeerue eebes mebKesv es Deekeef<e&le nesleele. Skebojerle HeeCeLeU Yetc eer cnCepes YeJe GlHeeove
eesieoeve Deens. 1967 meeueer Yeejle mejkeejves leebv ee Heeeer HeoJeer osTve ieewjefJeues. #eceleseer, ceess peerJeJewefJeOe Demeuesueer HeefjmebmLee Demeles. veoer-leueeJeebes GLeU
leebee vesle=lJeeKeeueer keesmeyee[ esL es ke=ef<e fMe#eCe, eeceeseesie efMe#eCe, DeeefoJeemeer Yeeie, Kee[eebes ef keveejs esL es HeeCeLeU peeiee efometv e esleele. Deese fjmeebleerue
efJeeeuee, HeMegHeeuev e Je mebMeesO eve keW meekeej Peeues. efeuekee leueeJe, peeekeJee[er OejCeeceeieee HeeCeer meee ee ceeseuee HeeCeLeU
peeiee, lemese cegbyeF&leerue efMeJe[er, HegCeebleer ue Hee<eeCe leueeJe ner ueneve ceeser
Heeke, efyebos ejer (1943- ) : `cewueeee efv eeje mJemleele kejCes' ee efkeeCes HeeCeLeU HeefjmebmLee oMe&Jeleele. efv emeie& mebJeOe&v eeee GsMeeves jecemej
efJe<eeeJej leebv eer Heer Se. [er. kesueer. megueYe Heefj<eosv es 2 HesyeJg eejer ne peeieefleke HeeCeLeU peeiee efoJeme peenerj kesuee Deens.
Meew eeuee ee eUJeUer es mebm LeeHeke.
DeepeJej Yeejleeleerue 1100 Menjele megueYe HeeCeuees #es$eefJ ekeeme (ke@eceW Sefj ee [sJ nueHeceW) jeJeerke #es$eeleerue
Meeweeuees GYeejueer. HeeCeeJej Jee{CeeNee peceerv e, HeeCeer Je JevemHeleer ee vewmeefie&ke mebHeeeree eesie GHeeesie keve peefceveereer
neeefmebL e ee JevemHeleerHeemetv e yeeeesie@me efv eefce&leer GlHeeokelee Jee{efJeCes DeeefCe mLeeefv eke ueeskeebes peerJeveceev e GbeeJeCes cnCepese
nesles ne leebee eeesie eMemJeer Peeuee. megueYe lee Yeeieeee HeeCeuees #es$eefJekeeme kejCes nese. eele HeeJemeees HeeCeer peemleerle
Fb ef[ee ee efv eelekeeefuekeees les mebH eeoke peemle eceeCeele De[Jetv e peefceveerle cegjefJeues peeles. leeee JeeHej efHekeemeeer Je
Deensle. leebv ee 1992 meeueer HeeYet<eCe DeeefCe YetieYee&leerue HeeCeeeer HeeleUer Jee{efJeCeemeeer neslees. peefceveereer nesCeejer OetHe
2009 meeueer me@kenesceee Deeblejje^ere peue Leebyetv e ueIet, ceOece Je ceesee OejCeeble ieeU meeCeees keceer nesles.
Hegj mkeej efceUeuee.
HeeCeer (Jee@j) : He=L JeerJejerue mepeerJe me=<eree DeefmlelJeemeeer Ske Deleble
Heeer ee k eCee (ye@ k e yeesv e) Heeer ee keCee ef keb Jee ceppeemleb Ye DeeJeMeke Ieke. nee[espeve Je Dee@efkemepeveHeemetv e yeveuesues HeeCeer meeceevele:
eskeeemeejKee SkeeJej Ske yemeCeeNee ceCekeeebHeemetv e yeveuesuee Demelees. JeHeele Dee{Utv e esles, Hejbleg HeeCeer ns Ieve, Je lemese JeeegHe DeMee leerv e
188
Yeewef leke efmLeleerle Dee{Utv e esles. HeeCeer ner He=L JeerJej Dee{UCeejer Deveceseue
vewmeefie&ke mebHeoe Deens. He=L JeerJejerue HeeCeeee meeeees HeefjJeueve peueeeeee
meneeeves nes les. He=L JeerJejeru e SketCe He=<Yeeieeee 71 kekes Yeeie HeeCeeves
JeeHeuee Deens. HeCe ee peuemeeeeHewkeer kesJeU Ske kekee HeeCeer efHeCeeeesie
Deens. iees[ ee HeeCeeHewkeer yengleebMeer Yeeie Oe=Jeere eosMeele yeHee&ee mJeHeele
Deens. jemeeeefv eke ee HeeCeer ns Ske Glke=< efJeeJe ceeOece Deens.
HeeCeer Heb eeele HeeyebO e js efmebeveeKeeueerue ueeYe #es$eeJej, ueeYeOeejke MeslekeNeebeer
ceeev ej HeeleUerJej HeeCeer JeeHej menkeejer mebmLee mLeeHeCeeeer Meemeveeeer eespevee,
ner mebmLee ueIegefJeleefjkeses Heefjeeueve DeeefCe JeJemLeeHeve kejles Je meYeemeoebme
efHekeeee iejpesv egmeej HeeCeer HegjefJeles. leemeeer Meemeveees Devegoeve efceUles. ee
mebmLee Les veoerJeve efkebJee HeeyebO eeNeeletv e HebHeeee meneeeves HeeCeer GHemetv e
osKeerue meYeemeoebv e HeeF&Heejs HeeCeer HegjJee ke Mekeleele.
HeeCeeleuee YeesJ eje (Jee@j Jnesxk eme) Jeenlee HeeCeele efHejlee ieleercegUs
YeesJeje efv ecee&Ce neslees. Debo Jeesv es HeeCeer Jesieev es peeleevee les efHejles leecegUs
YeesJeje efv ecee&Ce neslees. mecegeleues eJeen DeeefCe ueee eecegUsner YeesJejs efv ecee&Ce
nesleele. Iejeleues efmebke efkebJee yesefmeveceOes meeuesues HeeCeer efv eIetv e peeleevee veUeree
leeW[ eMeer YeesJeje, HeeCeeee ef Hejlee ieleer ceg Us KeUiee ef v ecee& Ce nes lees.
HeeJemeeeele ieejele meeeuesues HeeCeer Jeenle peeleevee ce@v enesu eee leeW [eMeer
YeesJeje efv ecee&Ce neslees. JeeleeJejCeelener JesieJeeve JeenCeejs Jeejs efHejues lej nJesle
YeesJeje leeej neslees . leeuee eeerJeeoU cnCeleele. veoer ee HeeCeeleuee
YeesJeNeele HeesnCeejer Jekeleer Jee lejbieCeejer Jemlet Keseueer peeles. OeyeOeyeeee
leUeMeer YeesJ ejs leeej nesleele. mecegeleuee Yees JeNeebc egUs yeeser Je veeJee
Gueueeeer legjUke GoenjCes Deensle.
HeeCeeleerue Dee@eqk emepeve (ef[Pee@uJn[ Dee@eqk emepeve) eebieuee, mJe
HeeCeeble peJeUpeJeU leerv e kekes Dee@eqkemepeve, efJejIeUuesuee Heele Demelees.
ceeMeebmeejKes peueej eeCeer ne efJejIeUuesuee Dee@eqkemepeve IesTve emeve kejleele.
HeeCeeee nJesMeer mebHeke& Demeueeme nJesleerue DeeefCe HeeCeeleeur e Dee@eqkemepeveee
eceeCeeble meblegueve jenles. JeenCeeNee Je {JeUuee peeCeeNee HeeCeele Dee@eqkemepeve
eesie eceeCeele Demelees. HeeCeele efnjJee JevemHeleer Demeueeme lee HeeCeele
Dee@ eqkemepeve mees [leele, kegpeCeejs meW efe HeoeLe& D emeueeme lee HeeCeeleerue
Dee@eqkemepeve JeeHeve HeeCeer peueejebme er Deeesie kejleele. HeeCeeeer Meglee
leHeemeleevee leeleerue Dee@eqkemepevees eceeCe ne Ske cenJeeee efv eke<e Deens.
heeo / elegLeeMe (keJee[^b) 1) ejCe X-Y ns uebye De#e Deeefo efyebot Ole
soueeJej eleueees pes
eej SkeHe Yeeie nesleele
les. leeHekw eer eleske. pemes
X-Y oesv ner O ev e
Demeleev ee Heefnuee ejCe,
X $eCe Y Oeve lees ogmeje
Fleeoer. Oe=Jeere Heleerle
efo Mee keesv e 0 les 90
DebMe, 90 les 180 DebMe
Jeiewjs Demeleev ee Devegeces
Heefnuee, ogmeje F. ejCe
2) oesv e uebye ef$epeebv eer DeeefCe HeeJe Jele&gU HejerIeeves yebefomle Demeuesuee Jele&gUeee
elegL eeMe Yeeie. efkebJee 90 DebMe
3) DeejbY eer keesv eere ceeHeve kejCeemeeer KeieesueMeem$eele JeeHejues peele Demes
les meeOeve. e@uesc eerv es metee&eer Gbeer ceespeCeemeeer elegL eeM e Jele&gU eeHeeee
keWeMeer Ske keeer GYeer keve efleeer meeJeueer KegCee kesuesuee eeHeeJej He[sue
Demee ueeke[er DeLeJee oie[er, 90 DebMeee KegCee kesuesuee pees elegL eeMe eeHe
JeeHejuee lees.
HeevePe[er Je=#eJeve ([sefme[egDeme Hee@j sm) $elegyeoueevegmeej HeevePe[
nesCeeNee efkebJee veJeerv e HeeueJeer HegCeeNee Je#eebes Jev e. meceMeerlees<Ce eosMeeble
meeOeejCeHeCes Leb[erle meJe& HeeueJeer Pe[tv e peeles Je Jemebleele, veJeer HeeueJeer Hegles.
ee Gue, meoenefjle pebieueebceOeerue Je=#eeble HeevePe[ efkebJee veJeer HeeueJeer esCes ns
efJeefMe $eletle ve Ie[lee, Je<e&Yej ne ekeej eeuet Demelees.
Heevemes, efJ eveeeke ieesefJ ebo (1906-1969) cegbyeF& efJeeeHeereletv e yeer.Smmeer.
PeeueeJej Fbotjee Jev emHeleer Geesie mebmLesle pes. yeer. nefevmeve eebee menJeemeele
ke=ef<eMeem$eeleerue mebKeelceke keew Meue Deelcemeele kesues. ueb[ve efJeeeHeerele
HeerSe.[er. kesueeJej (1940) Fbotjeee mebmLesle mebeeuekeHeoeHeele ye{lee
efceUJetv e 1951 meeueeHeemetv e efouueeree `ke=<eer mebMeesO eve mebKeeMeem$e' mebmLesle
mebeeueke Peeues. lesL es JevemHeleer epeveve, eeesie, ke=ef<eMeem$eere eeesie mebkeuHeve,
Skejer Heerke megO eejCeemeeer vecegv ee ef v eJe[leb$eeee GHeeesie, HeMegO eve Je ceemes
Heke[eres Deekeueve Fleeoer efJe<eeele meebeqKekeer HeefleMeem$eeee ceeOeceeletv e
GHeeesefpele mebMeesO eveele ceewefueke Yej Ieeleueer. SHe.S.Dees.leHex DeeefMeee Je
DeefleHetJexke[erue osMeebv ee DeeHeuee %eeveeee ueeYe keve efouee.
Heee Jele&gUeee HeefjIe Je leeee Jeeme eebes iegCees ej Demeuesuee efmLejebke.
eemeeer 1706 meeueer efJ euece peesv meves eLece eerke De#ej p JeeHejues.
Deeefk e&efce[er peves (F.Het.250) Jele&gUele megmece yengYegpeeke= leer Deeb leefue&efK ele Je
Heef jefueefK ele ke ve leebeer Heefjefceleer lees e Jele&gU Heef jIe IesT ve pes cet ue
kee{ues. lej Yeejleele Deee&Yeebv eer (F.me.498) les 3.1416 3 1/ 7
Deeef Ce yeeiegHle (meeleJes Meleke) Je ceneJeerjeeee& (veJeJes Meleke) eebv eer les
V103 Iesleues, pes yeeeyeue (F.Het. 550) ceOes Dee{Ules.
189
Heee lekelee (Heee ee&) mebKeeMeem$eele Jele&gUHeekeUeree Heele Deeke=leer
kee{tv e Iekeebes eceeCe oeKeJeues
peeles lees . Jele& gU HeekeUer es
#es$eHeU eceeCeeMeer mebiele Ies leues
peeles.
Goe. Skee keejKeeveeleer ue
kece& eejer keeceeJej es leevee
keesCelee Jeenveev es esl eele leees
eceeCe oeKeJeCeeje lekelee
HeeeLe@ieesj me (F.Het. 575 les 495) eerke leJe%e DeeeCf e ieefCeleer HeeeLe@ie sjme
eeves mLeeHeve kesuesuee HebL eeves efJeeejcebL eve keve ieefCeleele yejere Yej Ieeleueer.
leecegUs HeeeLe@ieesjmees keee& vescekes keesCeles les meebieCes keerCe Deens. cnCetv ee
DebkeieefCeleeuee JesieUs mLeeve, meceeblej js<ee, ef$ekeesCe, meceebl ejYegpe eewk eesv e,
ef$ekeesCeeee ef levner keesv eebeer yesjerpe oesv e keekeesv e, keekeesv e ef$ ekeesCeees
eefme ecese, eewjmeeee yeepet bJeve keCee&eer ueebyeer DeHeefjcese mebKee esles
cnCepes DeHeefjcese mebKeebes %eeve eeyeeyeeRJej ee HebL eeves oeJee kesuee Deens.
Yetefceleeree efJekeeme nesCeemeeer mJeebefmes DeLeJee DeeOeej leJes ceeb[tv e
efv eieceer Heleerv es efJeJeseve kesues Heeefnpes ne efJeeej Debceueele DeeCeCeeje lemese
eceseees `etHe' DeLeJee efmelee osCeeeer keuHekelee HeeeLe@ieesj meeere.
Skee efmLej leeCe ef ouesuee leejsJej mebieer leeleuee mJejeb eer Debl ejeUs
efv ecee&C e nesl eele, Goe. meHlekeele efv ecee&Ce kejlee esCeejs - Heefnuee <e[d pe,
leej<e[dpe, Hebece DeeefCe iebO eej ns metj JeepeJelee esleele, ns eLece HeeeLe@ieesjmevese
meebefi eleues.
HeeejesFuesk e^erefmeer keener mHeefkes (efemue) iejce kesueeJej leebeeJej
HejmHej efJejesO eer He=<YeeieeJej HejmHejefJejesO eer efJeegl eYeej ef v ecee&Ce nesleele. ns
He=Yeeie SkeceskeebMeer pees[ues ve iesueeme leebeeceOes efJeeglemHebo efv ecee&Ce neslees.
ee Deeef Je<keejeme Je lee mHeefkeebee ee iegCeOecee&me HeeejesFuesefke ^efmeer
cnCeleele. gjceueeF&v e ee JesieJesieee jbieele efc eUCeeNee Keefv epeeceO es Jejerue
#ecelee meeHe[les.
Heeemeerk ejCe (FceuMeve) : SKeeee Jeeee Deleer ueneve LeWyeebes, ogmeNee
Deceerueveere Jeele Peeuesues efkebJee kesuesues mebO eejCe. Goe. otO e ns Ske Heeeme
Deens. leeleerue cesoHeoeLe& HeeCeele efJejIeUle veenerle. leecegUs leebee esee
esee LeWyeebes mebO eejCe nesles. Devesk e lewuejbie mebO eejCe mJeHeele Demeleele.
Heeeme ns yengO ee keueerue mJeHeees Demeles. DeeHeCe Keeuuesues cesoegkele HeoeLe&,
menpeHeCes HeeeJesle cnCetv e, [eg[sv ece ee DeJeeJeele, leebes HeeemeerkejCe nesles.
Heeee, DeeOeejebk e (yesme) 1) Yetefceleerle, ef$ekeesCe efkebJee SKeeee Deeke=leereer
Keeueeer yeepet efkebJee ces, Ieve, Je= eefeleer eebee leUees He=.
2) meb Kee eCeeueerle, mebKeebee DeeOeejebke. pemes. oMeceeve Debke Heleerle,
DeeOeejebke 10. efceeve Heleerle, 2 ne DeeOeejebke.
3) ueeieefjLececeOes, pee mebKesee ueeie kee{eeee leer es Ceekeefjlee efpeee
Ieeleebke Iesleuee peelees leer mebKee. Goe. 100 ee ueeie Heeee 10- es uesKeve -
ueeie 10100 - cnCepes, 100 102, esL es Heeee 10. lemese ueeie 2256
cnCepes, 256 28, esL es Heeee 2.
Heeees efveDej MeesO eke : F.me. 1958 meeueer meg Peeuesueer Decesefj keve
Debl ejeUeeveeb eer ceeefuekee. eeleuee Heefnuee keener eeveebes eb ns ue#e
nesles. eeHewkeer Heeeesef v eDej-4 ns eeve ebeee yeepetv es eMemJeerjerlee iesues.
Heeeesefv eDej-6 les -9 ee eeveebv eer mete&, metee&es egbyekelJe lemese meewjJeejs eeyeue
ceeefnleer pecee kesueer. Heeeesefv eDej-10 DeeefCe -11 ee eeveebv eer Devegeces F.me.
1973 DeeefCe 1974 meeueer iegee peJeUtv e JesO e Iesleuee. eeleuee Heeeesefv eDej-
11 ee eeveeves F.me. 1979 meeueer Meefv eee meeefVeOeele peeT ve Meefv eeer
efv eefj#eCesner kesueer. eeveblej F.me. 1978 meeueer eee ceeefuekes leuee Heeeesefv eDej-
efJeveme ee eeveebv eer Megeeee JesO e Iesleuee DeeefCe js[ejee meneeeves Megeeee
He<Yeeieees vekeeMesner leeej kesues.
HeejbH eefj ke Mesleer (^@[erMeveue Heeefceie) mJeeJeuebyeveemeeer mLeeefv eke
meb meeO eveebee JeeHej ke ve peefc eveereer meg Heer kelee efkeefJ eCeemeeer DeeefCe
ef HekeeJejer ue efke[eree efv eeb$ eCeemeeer, efH ekeeee HesjHeeue meeOetv e keceer
Yeeb[Jeueele kes uesueer Mesleer.
HeejbH eefj ke %eeve (^e@ f[Meveue vee@uesp e) : HejbHejsv egmeej Je<ee&v egJe<e&s efJeefMe<
mLeefv eke meceepeele eeefuele Demeuesues %eeveYeeb[ej. ns %eeve Skee efHe{erke[tv e
ogmeNee efHe{erke[s Je yengO ee ceewefKeke ceeiee&v es mebeefcele nesles. oblekeLee, Heekeke=leer,
mebi eerle, ve=lekeuee, vewmeef ie&ke meeOevemebHeeer lemes e Deew <eOeesH eeej HeOoleeR bee
HeejbHeefjke %eeveele meceeJesMe neslees. ns peleve keve leeuee mJeeefcelJe DeefO ekeej
efceUJetv e osCeemeeer eelve nesle Deensle.
Heejocesue (De@ceueiece) : Heeje DeeefCe ogmeje Oeelet eebes keesCeleener eceeCeele
Peeues ues Oeelegef ceeCe cnCepes Heejocesu e. Ieve efkebJee Je mJeHeele Demeleele.
ueesKeb[ DeeefCe Hue@efvece ee Oeeletbes Heejocesue nesle veenerle. keener Heejocesueebee
jsCetbes efv eefele eceeCe Demeles. Goe. meesef[ece Heejocesue NaHg2 .
HeejHeue (kee@efve& ee) [eseeee yegyyegUeee Heg{ee HeejoMe&ke Yeeie.
[eseeee yeee DeeJejCeeMeer meueie D emelees. ne Yeeie DeefleMee HeejoMe&ke
Demelees. leecegUs D eeHeueeuee mJe efomeles. ee Yeeieeee jkeleHegjJeemege
Keeme Demelees. jkeleJeeefnvee-kes MeJeeefnvee HeejHeueeuee Hekele HeeCeemeejKee
mJe eJe HegjJeleele. leele jkeleHesMeer vemeleele. pebletmebmeie&, peKece Peeueeme
mJeceb[U DeHeejoMe&ke nesT ueeieles. DeMeeJesUer oeleees HeejHeue jesHeCe/
keuece kejlee esles. (Heene ves$e)
HeejHeue ceb[ue oen (kesj@eeefme) HeejHeue ceb[ueeee oen efvejefv ejeee
keejCeebv eer neslees. keejKeev eele keece kejCeeNeeb v ee, OetU, JeeHe, Deefleveerue,
efkebJee DeJejkele efkejCe, peblegmebmeie&, efJe<eeCegmebmeie&, DeefleMeerlelee ee keejCeebv eer
ogKeeHele nesles. eele [esUe KetHe ogKelees, HeeCeer esles. [esUs GIe[t Mekele veener.
JesUere eesie Fueepe kesuee veener lej DebO elJe esCeeeer Yeerleer Demeles.
190
Heejmesk e DeJekeeMemLe Jemletbeer Deblejs oMe&JeCeejs HejeMeeeJej DeeOeeefjle
Demeuesues Skeke. efvejer#ekeeee mLeeveeleuee Ske KeieesueMeem$eere SkekeeFlekeee
yeoueeceg Us efv ecee&Ce nesCeeje HejeMee pej Ske meskebo (DebMeeee eermeMesJee
Yeeie) Flekee Demeuee, lej leer Jemlet ner Ske Heejmeske D eblejeJej Demeueees
ceeveues peeles. Ske Heejmeske Flekeee DeblejeJejerue Jemlet ner 3.2616 Flekeee
ekeeMeJe<es& DeblejeJej Demeles. (Heene : HejeMee)
Heeje (ceke eg&j er) (Hg) DeeJele&meejCeerle 12Jee ieCeeleerue ns cetueJe.
vewmeefie&k e efmLeleerle JeHeele Dee{Ules. eeee efJeueeefyebot 38.87 DebMe
mesequmeDeme, Glkeueveefyebot 356.58 DebMe mesequmeDeme. HeeNeeee emejCeiegCeke
DeefleGe Demeueeves leeHeceeveeee DeuHe Jee{erle lees yeNeee ceesee eceeCeele
emejCe HeeJelees. leeee JeeHej leeHeceeHeer DeeefCe Flej Meem$eer e GHekejCeele
cees ee eceeCeele kejleele.
Heee&lee (HeceeaDe@efyeefueer) : Skee HeoeL ee&ee DeCegjCs etle Demeuesuee HeeskeUerletv e
ogmeNee HeoeLee&es DeCegjsCet DeejHeej peeT osCeeee iegCeOecee&uee Heee&lee Demes
cnCeleele. Goe. ke[Oeeves HeeCeele efYepeefJeueer lej leebee Heueeletv e HeeCeer
Deele efMejles DeeefCe leer Oeeves Hegieleele. keener Heueeletv e keener efJeefMe HeoeLe&
DeejHeej peeT Mekeleele HeCe ogmejs keener HeoeLe& peeT Mekele veenerle. DeMee
Heueebv ee DeOe&Heee& Heues Demes cnCeleele. mepeerJe D eeefCe JevemHeleer eeb ee
peerJeveeceele DeMee Heueebv ee Heej cenJe Deens.
Heeue, yeWp eeefceve efH eDejs (1906-1989) ee Yeejleere Mesleer Meem$e%eeves
jesie ve nesCeejer ieJneeer peele MeesO etv e kee{ueer. Fbef[ev e keeTeqv meue Dee@He
De@eerkeuej efjmee& ee mebmLeses les mebeeueke nesles. 1972 meeueer les Fbiueb[ee
je@eue meesmeeeeres SHeDeejSme Peeues.
HeeJeueesH e, FJeeve Hes^esefJ ee (1849-1936) jefMeeve Deejesielep%e.
Heeveefeeses jnme G ueie[Jetv e oeKeefJ eueeyeue les 1904 meeueeleer ue
Jew ekeMeem$eeleerue veesyes ue Heeefjleesef <ekeees ceevekejer jues. keg$eeJej eeesie
keve pesJeCeeeer JesU Peeueer keer Jeepeuesuee Ieberee DeeJeepeeves keg$ee leeW[eletv e
ueeU ieeUlees Je pesJeCeeeer eefle#ee kejlees ns leebv eer oeKeJetv e efoues.
Heeej, uegF& (1822-1895) eWe peerJeeCetMeem$e%e. keesCeleener mepeerJe
mJeebYetefjlee pevce Iesle vemetv e ogmeNee mepeerJeeHeemetv ee leeeer GlHeeer nesles ns
leev es efv eefJ e&Jeeojerl ee efme kesues. cee Kejeye nesCeeme leeJej peerJeeCet bee
Jee{ercegUs nes CeeNee jemeeeefv eke eef eee
keejCeerYetle Demeleele nsner leeves eeesie
keve oeKeJetv e efoues. nJesceOes Deveske
peerJeeCet DeefmlelJeele Demeleele DeeefCe les
mebO eer efceUleee DeeHeuee eYeeJe oeKeJeleele
ns efme kejCeemeeer leeves leeej kesuesuee
ef v eJee& le eb yet Deepener peer Jeef Jejefn le
DeJemLes le Meeyet le Deens. jesiekeejke
peerJeeCetbJej keener eefeee keve leebv ee
jesi epeveveeme veekeles& yeveJet v e les pej eeCeeee efkeb Jee ceeCemeeee Mejer jele
eseues, lej leeceOetv e leebee Mejerjele lee jesieeefJe Ske jesi eeeflekeejke
Mekeleer efv ecee&Ce nesles ns leeves efme kesues Je Meem$eMeg uemeerkejCeeeer HeeeeYejCeer
kesueer. js yeerpe Je De@v Le@keme ee oesv e jesieebefJe ueme esetv e eeflekeejMekeleer
efv ecee&Ce keve oeKeefJeCeees esener eeese Deens.
HeeejeePesMeve eef eee Heeej eebv e r ogO eemeejKes veeMeJeble HeoeLe& efkeJeCeeeer
MeesO euesueer eefeee. otO e 65 DebMe mesequmeDemeHeele 30 efceefv es efkebJee 75
DebMe mesequmeDeme Heele 15 efceefv es leeHeJetv e Skeoce 10 DebMe mesequmeDemeHes#eener
keceer leeHeceeveeuee Leb[ kesueeme les efv epelegke nesTve oerIe&keeU efkeles.
Heemkeue, yuesPe (1623-1662) yesjerpe DeeefCe Jepeeyeekeer kejCeejs eb$e
leeej kejCeeje eWe ieefCele%e. Jeeeee meesUeJee Je<eeae (1639) e#es Heere
Yete fceleerl eerue leebv eer ceeb[uesuee eceseecegUs leebv ee Heg<keU eefmeer efceUeueer.
`SKeeee efyebotHeeMeer yeee oeye ueeJeuee Demelee, lees meJe& efoMeebv ee meejKeee
ese f<ele neslees. ' ne eegeeef cekeer leerue (Heueg F[ cesk e@efv ekeme) cenJeeee efv eece
leebv eer MeesO euee. 1654 ceOes (ke+Ke)ve eebee efJemleejeleerue meniegCekeebv eer
yeveuesuee mebKeebee ef$ekeesCeekeej ceeb[Ceeree leebv eer DeYeeme kesuee. ne ef$ekeesCe
`Heemkeue ef$ekeesCe' cnCetv e eefme Deens. (Heene Heemkeueee ef$ekeesCe)
Heemkeueee efveece (Heemkeume uee@) eege efcekeerleerue Heemkeue eevb eer MeesO euesuee
efv eece He{g erueeceeCes Deens `efmLej eetee cegkele He=eJejerue DeLeJee keeCs eleener
efyeboJt ej efouesuee peeoe oeye leeee meJe& YeeieebJej meejKeee ese<f ele neslees DeeefCe
He=Yeeieeee uebye efoMesle keee& kejlees.' Jeere GlLeeHeke, Jeere Tpee&mebeeeke,
Jeere oeyeeb$e, Jeer e ieelf ejesO eke Deeoer Jeere eb$eele ee leJeeee GHeeesie kesuee
peelees. (nee[^e@efueke ne@Fm, Svepeea De@keetceguesj, esme, yeske Fleeoer.)
Heemkeueee ef$ekeesCe (Heemkeume ^Bieue) yuesPe Heemkeue (1623-1662)
ee eWe ieefCele%eeves meceee peeCeCeemeeer mebKeebceOetv e leeej nesCeeNee Skee
efJ eef M e ekeejee
ef$ ekees Ceeee G Heeesi e
kes uee. cee$e Deeeee&
efHebieueeee (F.Het. ogmejs
Meleke) bomet$eele ee
meb K ee ef$ ekeesC eeee
GuuesKe Deens.
ee ef$ ekees Ceeee
Heef n uee oesv e jeb iee
veblejee jebieeee MesJeer
1-1 efu entv e Jejee
jebiesleuee oesv e-oesve mebKeebeer yesjerpe keve ceOeuee mebKee efceUJeuee peeleele.
efHeoeRee efJemleej DeesUKeCeemeeermege ee ef$ekeesCeeee GHeeesie neslees. (Heene
Heemkeue, yuesPe)
efH eSPeesFuesefk e^k e Heefj Ceece keJee&dPemeejKee keener mHeefkeebJej oeye
191
efouee Demelee leebee oesv e yeepetbJej efJeegledoeye efv ecee&Ce neslees. ee HeefjCeeceeme
`efH eSPees Fueseq ke^ke Heef jCeece' Demes cnCeleele. mHeef keeb ee ee iegC eOecee&ee
GHeeesie yejesyej eeGue ekeejsosKeerue kejlee eslees. DeMee mHeefkeebee oesv e
yeepetbJej efJeegled Dees ueeJetv e Ge JeejbJeejleses efJeegled#es$e efv ecee&Ce kes ues keer
Demee mHeef ke kebHeve HeeJelees. Deveske DeeOegefv eke Fues ke^e@ efv eke GHekejCes,
Goe. Fueske^e@efv eke Ie[eeUs Jeiewjs, eee leJeeJej DeeOeeefjle keee& kejleele.
efH ekeeee HesjHeeue (ee@H e jessMeve) Mesleele Skee Ske Heerke, leee
peeieer ve ueeJelee, Heefnuee nbieeceeleeru e Skeoue ef Hekeeveblej ogmeNee nbi eeceele
efoue Heerke IesTve efHekeebee DeoueeyeoueeRes ee ojJe<eea keeece sJeCes.
efH ekeeJejerue jesie (ee@H e ef[efmepe) Mesleeleerue GYee efHekeebJej keeCeer, efekee,
kejHee, kes Je[e, HeUkegpeJee, ceU g -Kees[ kegpeJee, HeCe&ieg, HeeveebJejerue efHekes,
Yegjer, leebyesje Fleeoer jesie Dee{Uleele. ns peerJe Cet. efJe<eeCet Jee yegjMeeree GHemeiee&cegUs
nesleele. jesieeeer ueeieCe Je emeej nJesletv e, HeeCeeletv e, peefceveerletv e lemese keerkeebceOetv e
Deeuesuee jesiepebletcb egUs nesleele. efyeeeCes, jesHes efkebJee keeHeCeer veblej jeefnuesues efHekeeb es
jesieer DeJeMes<e ns mege jesieeee emeej kejleele.
efH eie Deeeve& : uees Keb[ Meg O oerkejCeeee yueem Yeerletv e, ef JeleUues uee
JemJeHeele yeensj esCeejs DeMegO o ueesKeb[, meeeele Leb[ kesueeveblej leeej
nesCeeNee efJeefMe Deekeejeee ueeeebv ee efHeie Deeeve& Demes cnCeleele. ns ueesKeb[
veblej, keem Deeeve& efkebJee Heesueeoeee mJeHeele MegO o kejleele.
efHele=k e pegUer (esve&ue eqdJ evme) m$eeree ieYee&Meeeleerue oesv e Deb[efyepes pej
kee oesv e mJeleb$e MegeHesMeeRcegUs Heefuele Peeueer, lej oesv e mJeleb$e efyepeeb[s efv ecee&Ce
nesleele. leebeeHeemetv e oesv e mJeleb$e ieYe& Je Heg{s yeeuekes pevce Iesleele. eebv ee `efHele=ke
pegUer' Demes cnCeleele. leer meceeveef uebieer efkebJee efYeVeefuebieerner Demet Mekeleele.
leeb eeceOes Heeee YeeJeb[ebFlekese meece Demele.s (Heene pegUer)
efH eejme (yeeF&ue) : eke=leeHeemetv e efv ecee&Ce nesCeeje Je iee@ue yue@[jceOes meeJeuee
peeCeeje ke[Je, efnjJe efHeJeee jbieeee, DeukeueerO eceea Heeekejme. efmveiOe
Je ejyeeregkele HeoeLee&es Heeve Je Mees<eCe nesCeele eeeer ceole nesles. eeeele
efyeefueefyeve Je efyeueerJnef[&v e ner oesv e Ieke jbieJes Demeleele. efnceesiueesefyevees
efJeIeve nesTve efyeefueefyeve lej leeee Dee@eqkemepeveMeer Peeuesuee eefeescegUs
efyeueerJnef[&v e leeej nesleele. (Heene ef HeeeMee)
efH eeeMee (iee@ueyue@[j) 8 les 10 meW.ceer.
ueebyeereer ner efHeMeJeer eke=leeee GpeJee
Yeeieeee He = YeeieeKeeueer Demeles. eees keee&
cnCepes efHe ejme meeJeCes Je leeleerue HeeCeer
Mees<etv e IesCes. 40 efce.efuej efHe ejme eele
meeJeuee peelees. efHeev eefuekesJees ne efHeejme
HekeJeeMeeele peelees. efHeejme eqmveiOe HeoeLeeee
Heev eemeeer DeeJeMeke Demelees. (Heene
efHeejme)
efH eeeMcejer (iee@uemesve) efHeeeMcejer cnCepes efHeeeMeeele efv ecee&Ce Peeuesuee
Ke[e. efHeejme efHeeeMeeele meetv e jeefnuee lej leeleerue HeeCeer Mees<et v e Iesleues
iesueeJej Ke[s efv ecee&Ce nesleele. Demes Ke[s efv ecee&Ce PeeueeJej keener Keeuues,
efJeMes<ele cesoegkele HeoeLe& Keeuues Demelee Heesele GpeJee yeepetme Heemeeebee
Keeueer ogKet ueeieles. keener JesUe ns ogKeCes GpeJee KeeeebHeele peeles. ns Ke[s
leer v e ekeejes Demeleele. 1) kees uesms je@ueee Ke[e. meeceevele ne Skee
Deb[ eke=leer Ke[e Demelees. keesuesm sje@u ees mHeefke pecet v e ne Ke[e leeej
neslees. 2) Deveske ueneve jbieerle, Ke[s, jkeleeleerue ueeueHesMeer efJejIeUCeeee
Deepeejele nesleele. 3) efcee Ke[s. keesuesmsje@ue, ke@equMeDece Je jbie eebeecegUs
ns Ke[s nesleele. efHeeeMeeeee peblegmebmeiee&Meer ns mebyebefO ele Demeleele. efHeeveefuekesle
ns Ke[s De[keueeme peesjeeer HeesogKeer nesles Je keeJeerUner nesT Mekeles.
efH eOeeveegleer (Dee@k eusMeve) efHeOeeveegleerle SKeeoe leeje efkebJee ien ne
ebeee Jee ogmeNee ieneee ceeies Peekeuee peelees. ebeee Deekeej ne ceese
DemeueecegUs ebeke[tv e Ie[tv e esCeeNee efHeOeeveegleebeer mebKee ceeser Demeles.
ieneb v eer Ie[Jetv e DeeCeuesuee efHeO eeveeg lee lee ceeveeves ogceeaU Demeleele.
efHeOeeveegleebeer efv ejer#eCes ner ienieefCeleele Deetkelee DeeCeCeeee o<erv es GHeegkele
lej juesueer D eenslee, HeCe leeeyejesyej ee efH eOeeveegl ee Deves ke MeesO eebv ee
keejCeerYetle juee Deensle. efHeOeeveegleer ueeieleevee Jee megleevee leeNeeee Jee
ieneee lespeefmJelesle nesle peeCeeNee yeoueeee mJeHeeJeve, lemese efHeOeeveeee
keeueeJeOeerJeve efHeO eeveele menYeeieer DemeCeeNee Iekeebyeue cenJeeeer ceeefnleer
efceUt Mekeles. egjsv emeee ke[eeb ee MeesO e efkebJee HuegesJejeru e JeeleeJejCeeee
MeesO e ne efHeOeeveegleebee efv ejer#eCeebletv e ueeieuee Deens.
efH eveesmeeeesefmeme HesMeeryeensjerue JeHeoeLe& Mees<etv e IesCeeeer eefeee. (Heene
He@ ieesmeeeesefm eme)
efH eefj efc e[erve ee ekeejee jmeeev eebee js Cetb eer jevee keeye&v e egkele
yeseqv PevemeejKeere eeekeej Demeles. Hejbleg eebeeceOes oesv e efkeeCeer keeye&v eSsJepeer
veee^espevees DeCet Demeleele. [erSveSee IekeebHewkeer meeeesefmeve Je Leeeefceve
lemese DeejSveSee IekeebceOeerue meeeesefmeve Je egj@efmeue ns efHeefjefce[erv e Deensle.
(heene Hegefjve)
efH eMeejesoer, Heer. Deej. (1909-2002) nJeeceeveMeem$eeeer Yeejleeleerue
HeeeeYejCeer kejCeejs YeeweflekeMeem$e%e. ceeme efJeeeHeereleerue efMe#eCeeveblej keener
keeU leebv eer meer Jner jeceve eebeeke[s mebMeesO eveees keece kesues. nJeeceeveMeem$eeee
DeYeemeeJej leebee Yej D emeueev es leeb eer vesceCetke Deefu eyeeie Je kegueeyee
esL eerue egbyekeere JesO eMeeUebes mebeeueke cnCet v e Peeueer. 1962 meeueer leebv eer
HegCes esL es Fbef[eve Feqv met Dee@He ^e@efHekeue ef ceefDee@je@uee@peer ee mebMeesO eve
mebmLeseer mLeeHevee kesueer. 19 67 meeueeHeele les ee mebmLeses mebeeueke nesles.
lesL etv e efv eJe=e Peeueeveblej efJeece meejeYeeF& eebee Deeceb$eCeeJeve leebv eer Yeejleere
DeJekeeMe mebMeesO eve efJeYeeieele otjmebJesove efJeYeeieeeer mLeeHevee kesueer. jefMeeve
efJeceeves DeeefCe Decesefjkeve GHekejCes JeeHeve DeJekeeMeeletv e leebv eer Iesleuesuee
veejUeJejerue efJeu ee jesieeee JesO eeves osM eele otjmebJesove leb$e%eeveeeer
cegntle&ces{ jeueer. Deepe Yeejleere otjmebJesove kesveeer Keeleer peieYej Hemejueer
192
Deens . leees ese efHeMeejesoer eebeeke[s peeles. Jeu[& efceef Dee@je@ uee@efpekeue nb ieeceele Ske, eeeceeCes Je<ee& letv e 2 les 3 efHekes Iesleueer lej `ogy eej'
Dee@jieveeePesMevees les DeOe#ener nesles. ef kebJee `yeng efJ eO e' Heerk eHeleer.

efH ecee HeoeLe& / keyeexokes (keeyeexnee[^s dme) keeye&v e, nee[^eps eve DeeefCe Heer egjer iebLeer ceWotleerue neeHeesL eue@cemeee yeg[eMeer Demeuesueer JeeeCeeee
Dee@eq kemepeve ee cetueJeebv eer egkele Demeues ues HeoeLe&. JevemHeefl eme=eree leerv e- Deekeejeeer yeefnmeeJeer ebL eer.
elegL eeMe Yeeie efHecee HeoeLee&v es JeeHeuesuee Deens. iuegkeespe, egkeespe, mee&, ner Mejerj eleer u e D ev es ke
mesu egueespe, Heskeerv e, D eieej, Pee[eHeemetv e efceUCeeje ieeWo, ns ieg bleeiegbleer eer ieefleMeerue peer Jejemeeeefv eke
Deblej&evee Demeuesues efHecee HeoeLe& Deensle. les HeeCeele DebMele efJejIeUleele. eef eeeb ee meceleesu e
ceeveJeer Mejerjeleerue Tpexes les cegKe eesle Deensle. jeKeCeees keece kejles .
lemese ef neeletv e HeePejCeejs
HeerDeejSue (efH eefPekeue efj mee& ue@yeesj sjer) ner mebmLee DenceoeyeeoceOes D ev esk e meb esj ke Flej
1948 meeueer [e@. efJeece meejeYeeF& eebv eer mLeeHeve kesueer. ner mebmLee Deelee yeef n meeJeer eb L eeR ceO etv e
DeekeeMe mebMees O eve MeeKee eeueefJeles. esL es efJeMes< eke ve JeeleeJejCeeleerue HeePejCeeNee meb es jkeeb es
efv eeb$eCe kejles. leecegUs efnuee
ceemj iueB[ efkebJee efMeKej
ebL eer Demes cnues peeles. (Heene ceWot)

Heerleeebleer (euees jsJ nesuegMeve) lesueefyeeebes GlHeeove Jee{efJeCeemeeer

jeyeefJeueer iesuesueer ceesnerce. leemeeer ke=ef<eMeem$e%eebv eer YegFc& etie, ceesnjer, meeseeyeerv e,
leerU, keejUs, Sjb[er, mete&Het ue Fleeoer efHekeebJej mebMeesO eve kev e DeefO eke
GlHeeove osCeeNee D evesk e veJeerv e peeleer efv ecee& Ce kes uee. eemeeer `Dee@ Fue
skev ee@uee@peer efceMeve' keee&ecener jeyeefJeuee iesuee. HeefjCeeceer one Je<eele SketCe
GlHeeove ogHeerv es Jee{tv e 25.3 veebJej Heesneseues.

HeoeLe&e fJe%eeve lemese Debleefj#eeletv e He=L Jeerke[s esCeeNee efkejCeebee (kee@ eqmceke HeerlepJej (euees efH eJej) : Deeyees&Jneejme ee efJe<eeCetcegUs nesCeeje Ske Deleble
js) MekeleerceOeer ue JesU esJesUer nesCeejs yeoue, Dee@ eqkemepevees eceeCe, jsef[ Dees iebYeerj jesie. ee efJe<eeCetee HewueeJe Sef[me peeleeree [emeebejs neslees. Deeefekee
uenjer HejeJeleeale kejCeeje JeeleeJejCeeleerue Lej Fleeoer iees eRee DeYeeme lemese oef#eCe Decesefjkesleerue keener Yeeieele ne jesie eke<ee&v es Dee{Utv e eslees.
kes uee peelees. ee jesieele leeHe Je DebieogKeer ee ue#eCeeyejesyej keeJeerUermeejKeer ue#eCes efometv e
esle DemeueecegUs ee Deepeejeme HeerlepJej Demes cnCeleele. eeee eefleyebO eemeeer
HeerSmeSueJner (Heesueej me@sueeF& ueeB e Jnsefnkeue) : peieeleerue keesCeleener ueme GHeueyOe Deens.
efkeeCeeJejee DeekeeMeeleues mLeeve ef oJemeeee efJeJeef#ele JesUere ieeCeeme
ceole kejCeejer ke#ee cnCepes mete&efmLej ke#ee. DeMee ke#esle GHeen e#esefHele Heerefveeue iebLeer He=JebMeere
kejCes Mekee kejCeejs Yeejleere DeblejeU mebMeesO eve keWeves efJekeefmele kesuesues eeCeeb ee ceWo t ee oesv e
eeve. He=L Jeeree oesvner OegJeebJeve peeCeeNee ke#esle ee eeveev es DeepeJej eflemeentv e DeOe&gkeebee ceOeuee IeUerle
DeefO eke GHeen mLeeefHele kesues Deensle. D emeues u eer Meb k et ee
Deekeejeeer yeefnmm$eeJeer ebL eer.
Heerk e mebJ eOe&ve (ee@H e keuej) HesjCeerHeemetv e keeHeCeerHeele DeeefCe leeveblejner eeletv e HeePejCeeNee cesue@e@efv eve
efHekeeeer peesceoej Jee{ lemese meeJeCe eemeeer kejeJeeeee meeNee eefeee. ee meb es jkeekejJeer peeie=leer
D eeefC e ef v eeJemL ee eeb es
Heer k eHeleer (ee@H e Hue@e fvebie) HeerkeHeleer efv eJe[leevee peefc eveer ee ekeej efv eeb$eCe nesles.
HeeCeeeer GHeueyO elee, meeOev emeeceg eer, yeepeejHes F. yeeyeeR ee efJeeej
nes lees . cegKe efHekeebee pees[er uee ogece efHekeeeer ueeieJe[ kesueer Demelee HeerJ nermeer eqJnveeFue keueesjeF[ee Hee@efuecejeePesMeve eefeesletv e leeej kejCeele
leeme `DeeblejHeerk e' efkeb Jee `efc ee Heerk e Heleer' cnCeleele. Goe. veejU Deeuesuee Hue@efmkeee Ske ekeej. leeee JeeHej ow v ebefove peerJeveeleer ue Yeeb[er,
+ megHeejer + kesUer , Tme + yeee, pJeejer + letj Je<ee& letv e keesCeleener yeeouee, veU Jeiewjs Jemlet yeveefJeCeekeefjlee neslees.
Skee nbieeceele Skee Heer ke Iesl eueeme `SkeJeej' Heer keHeleer elesk e
193
Hegj bojs, Yeeueeb veeruekeb (1911-1990) : Keeueer Glejuesuee ieYe& Jej
Dees{tv e IesTve Heeseleerue oesjerv ese yeebO eCeeeer Mem$eefeee (Hegjbojspe DeBye[e@efceveue
mejJneekeesHeskem eer) efJekeefmele kejCeejs cegbyeF&leerue megeflekeelep%e. eebee Jeef[ueebv eer
- [e@. v eer. De. Hegjb ojs eebv eer MeesO etv e
kee{uesueer ieYe& eerJes ee keke& jes ieeeer
Meeef eee (MeeTepe Dee@ Hejs Meve)
mebMeesO eveeves leebv eer HeefjHetCe& kesueer. Yeejleere
eqm$eeebv ee eesie Demes Mem$eefeeseeJesUer
ueeieCeejs ef eces (Heesj mes Hme) leeb v eer
yeveJeues. egyes ke ceer GHekejCeeb ee Je
Sce.er.Heer. GHekejCeebee mebener leebv eer
efJekeefmele kesues. m$eerefv eefye& peerkejCe GHe&
Jnpeeeveue mjerueeePesMeveee Mem$eefeeses veJeerv e leb$e MeesOetv e kee{ues. emegleer
megueYe kejCeeNee ieYe&Jeleer eqm$eeebv eer kejeJeeeee eesieemeveebeer efv eJe[ leebv eer
kes ueer.
HegvejeJele&ve Heleer (cesLe[ Dee@H e FefjsMeve) SkeJeCe&, efJeCe& yewefpeke
meceerkejCes mebKeelcekeefjleeRv eer mees[efJeCeemeeer eLece meceerkejCeeee cetUeeer
Deboepes efkebcele IesTve ceie eceeefCele He leeRv eer HeeejerHeeejer v es leer megO eejeJeer
ueeieles. cetUeee efv ekeeer efkebcele efceUJeCeemeeer Hegv ne Hegv ne Deeke[scees[
kejeJeer ueeieles. leer kejleevee ceeieee Heeejerle Deeuesueer efkebcele IesTve Heg{erue
megO eeefjle efkebcele kee{eJeer ueeieles. vescekeee Gejeee efv elelece peeCeemeeer
efpeeele JeejbJeej Deeke[scees[ kejeJeer ueeieles leer Hegv ejeJele&v e Heleer.
Hegvee&eerk ejCe (efj meeekeefuebie) SKeeoe HeoeLe& JeeHeve PeeueeJej Hegv ne
JeeHejCes cnCepes Hegv eJee&Hej. HeoeL e& JeeHeve efv ekeeceer Peeueeme leeJej eefeee keve
lees Hegv ne JeeHejCeeeesie kejCes eeuee Hegv ee&eerkejCe cnCelee esF&ue. JeeHejuesues
HeeCeer meeb[HeeCeeee Heeble Pee[s Jee{JeCeemeeer JeeHejCes ns Hegv eJeeH& ejees GoenjCe
lej meeb[HeeCeer ieeUCes, leees efv epelegkeerkejCe kejCes, DeMee eefeee keve les
Hegv ne JeeHejele DeeCeCes ns Hegv ee&eerkejCeees GoenjCe Deens.
Hegveefve&efce&efle#ece Tpee& (efj vetSyeue Svepeea) Tpexee keener eesleebHeemetv e
Tpee& Hegv eHegv ne GHeueyOe nesles . efv emeiee&leerue Demes eesle cnCepes met e&ekeeMe,
Jeeje, mecegeee ueee, Fleeoer. peueeeeleerue Jeenles HeeCeer nener T pexee
Ske eesle Deens.
Hegv ej& evee Mem$eef eee (H ue@efmke mepe&j er ) Megetle ee Yeejleere
Meueef eef kelmekeebv eer ee Jewekeer e MeeKes ee Heeee Ieeleuee. ogKeeHeleerceg Us,
DeHeIeeleecegUs, YeepeueecegUs SKeeoe Yeeie efv ekeeceer Peeuee keer leeeer Hegv ej&evee
keve HetJe&Jele kejCeeee Mem$eefees eer ner MeeKee efoJemeWefoJeme eiele nesle
eeueueer D eens. lJeeejesHeCeeHeemetv e DeJeeJe jesHeCeeHeele cepeue ieeueer Deens.
ner Mem$eefeee kejCeeNee MeueefJ eMeejoeke[s keueelceke o=ef kees v e nJee.
efJeMes<ele, Yeepeuesuee JekeleeR eer efJetHelee ee Mem$eefeesv es keceer kejlee esles.
HegveJee&H ej (efj meeekeefuebie) Skeoe JeeHeve Peeuesuee HeoeLee&uee vetleveerkejCeeves
GHeegkel elee cetu e eeHle ke ve os Ceeeer eef eee. Hegv eJee&H ej vew meefi e&k e
meeOevemebHeeeree mebJeOe&v eeuee DeeefCe Heee&JejCe j#eCeeuee neleYeej ueeJelees.
HegveMegerk ejCe (efj efj Heeeefvebie) JeeHeve Peeuesuee ekeeT Heeleerue
FbO eveees, JebieCeees Je Flej Hes^esuepeve HeoeLe& Hejle Meg kejCeeeer eefeee.
eLecele ns ekeeT lesue Skeef$ele keve meeefJeues peeles, leeleerue kesjkeeje,
OetU Jeiewjs IeveHeoeLe& ieeUues peeleele. leeHeJetv e leeleerue HeeCeeee efv eeje kesuee
peelees. leeveblej meuHeegefjke Deecueeyejesyej eefeee ke ve efJeeJe HeoeLe&
JesieUs kesues peeleele. ns Deecueegkele lesue Heeguejeer OetU ee efJeefMe Mees<eCe
iegCeOece& Demeuesuee ceeleerle IegmeUJetv e leeleerue Deecue Je efJejIeUuesueer jbieerle
Jes DeeefCe DeveeJeMeke Ieke JesieUs kesues Demeleele.
Hegv emebk ej (ye@k e ee@me) ceeleeefHelejebH ewkeer SkeeMeer kesuesuee mebkej.
JevemHeleeRceOes megO eeefjle efy eeeCeebee GlHeeoveeef eesle eeee meceeJesMe kesuee
peelees.
Hegj mLeebLeer (eesms) HegjmLeebL eer Heg<eebceOes Demeles. efleee keener Yeeie cet$e
veefuekesee YeesJeleer DemeueecegUs eesm s ebL eeree Deekeejele D eJeepeJeer Jee{
Peeueeme cet$eveefu ekesJej oeye es Tve ueIeJeer ee $eeme neslees . eesms ebL eerle
meeJeuesuee eeJe mesefceveue JesefmekeumeceOes leeej Peeuesuee Jeeree&le efcemeUlees.
Hegj mmejCe (Hesefj meueefmeme) leeueye ueesmeejKeer neueeeue. Heeepeceeee
ves{eeceOes vee[er Ieeueleevee ee ekeejee neueeeueereee JeeHej kesuee peelees.
DeVeveefuekesceOetv e DeVe Heg{s mejkeefJeCeemeeer efkebJee Deele[eebceOetv e HeoeLe& Heg{s
{keueCeemeeer efleLeuee mveeetbeer neueeeue eee ekeejs nesles. MeleHeeo efkebJee
menm$eHeeo Deeener DeMeee ekeejs Heg{s mejkeleele.
Hegj e$elegceeve efJ e%eeve (He@euf eDees keueeece@esuee@p eer) : Hegjeleve keeueKeb[eleerue
GHeueyOe DeMceerYetle DeJeMes<eebJeve lee keeUeleerue Heee&JejCe kemes Demesue
eeee DeYeeme kejCeejer efJe% eeveMeeKee. He=L Jeer Jejerue JeeleeJejCeeleerue yeoue
peeCetv e IesCeeme ne DeYeeme GHeeeesieer He[lees. (Heene peerJee<ceMeem$e)
Hegj eleJeefJ e%eeve (Deeefk e&Dee@uee@p eer) Hegjeleve keeUele veebotv e iesuesuee
mebm ke=leeRes pes DeJeMes<e peerJeeMce, DemLeer, Hee<eeCe efkeb Jee leeHeemetv e leeej
kesueer iesuesueer nleejs, Deewpeejs, ceeleereer Yeeb[er eebee Heele efceUleele, leebes
194
meKeesue DeOeeve ee efJeeeMeeKesle kes ues peeles. GlKeveve keve ns DeJeMes<e
efc eUJeues peeleele, ef kejCeeslmeejer SkemLeebee ceoleerv es kejCeele esCeeNee
keeueceeHeveeCeeueeree JeeHej keve lee D eJeMes<eebes Deepeefceleeres Jee efv eefele
kejlee esles. ee ekeejee DeYeemeeletv e lee mebmke=leerefJe<eeereer meefJemlej ceeefnleer
efceUJelee esles. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
Hegueer JesieJesieee keejCeemeeer eeee
JeeHej nesl ees . ee eb $eCes ee yeens jee
Jele&gUeJej Keeee Demeleele. ee Keeesletv e
ceesee keeceemeeer oesjKeb[ efkebJee veepegke
keeceemeeer (jsef[Dees efkebJee sHejs kee@[&j)
HeeleU jyej JeeHeve eeekeej ieleeres
SkeefoMeer ieleerceOes Heeblej kejlee esles.
DeMee Heeb lejeee GHeees ie veev eef JeOe
GHekejCeele kesuee peelees.
Heg< HeefJ eveeme (FvHeueesj smebme) keener JevemHeleerceOes Hegues SkeSke JesieJesieee
MeeKesJej esle veenerle. lej Hegueebleeruee Ske JesieUer MeeKee Heeveeee ogyesUkeeeletv e
efkebJee DeeYeeieer esles. ee MeeKesJej Skeeveblej Ske Hegues Heguele jenleele. ee
Hegueeee MeeKesuee Heg<HeefJeveeme cnCeleele. eele cegKe oesv e ekeej Deensle.
De) DeHeefj efcele eele MeeKesJej Heeeeke[erue Hegues DeeOeer Hegueleele DeeefCe
ceie eceeves Deeere cnCepes eskeeke[erue Hegues Heguele jenleele. Goe. MebKeemetj
ye) Heefj efceleer esL es Deeeke[erue keUer DeeOeer Hegueles DeeefCe ceie Heeeeke[erue
Goe. ceesieje, peeF&, pegF& Jeiewjs. ee oesv ner ekeejele MeeKeeefJeveemeevegmeej Heg{s
Deveske ekeej esleele. mete&Hegueeee peeleeree JevemHeleerle (cnCepes PeW[t, MesJebleer
Jeiejw s) Het ue Skee Jeeles. HeCe lesL esner `mleyeke' ekeejee Heg<HeefJeveeme Deen.s eLs es
HeefjIeeJejerue Hegues DeeOeer Hegueleele DeeefCe eceeves keWeke[eer Hegues Heguet ueeieleele.
Hegbk esmej (DeB[^esefMeece) meJe&meeOeejCe HegueebceOes Heg<HekeesMe, Heg<Heoue eebv eer
Jesef le Demes eflemejs ee Demeles, leeme Hegbkesmej cnCeleele, eeee cegKe Yeeie
cnCepes Jejee Hegieerj Hejeiekees<e. ee Hejeiekees<eele HejeiekeCe cnCepes ueIegyeerpeeCet
leeej nesleele. Hegueeee Heueveefeesle HejeiekeCeebletv e Hegbegiceke efv ecee&Ce nesleele.
(Heene HejeieCe, HejeiekeCe)
Hegpb e (keJ eebdce) SKeeee Yeeweflekeer jeMeeres ueneveele ueneve cetue - ceeHe. Goe.
efJeegledegbyekeer e eejCe efJeegledegbyekeere Hebpg eebv eer yeveuesues Demeles. eejCeeeer JeejbJeejlee
Demeueer lej JeejbJeejlesee efJeegledegbyekeere Hegbpeeeer Tpee& Hueebkeee efmLejebke h
Flekeer Demeles Je ns eejCe DeMee Deveske Hebpg eebes yeveuesues Demeles.
Hegbp eveke (De@B[^esp eve) Heg<eebee Je=<eCeele efv ecee&Ce nesCeeje DebleeeJe. oe{er,
efceMee Deeef Ce cegueebee DeeJeepe Heg<eer yeveJeCeees keee& les kejles. MegeeCet
efv eefc e&leeres ef v eeb$eCe DeB[^espeve kejles. eqm$eeeble mJeuHe eceeCeele efv ecee&Ce nesles.
keke&jesieeuee les DekeeJe kejles, yeje kejles. veJeerv e TleeReer efv eefce&leer DeeefCe
Mejerj Jee{ermeeer GHeeg kele.
Hegbp eefmeeble (keJ eebce efLeDejer) HeoeLe& DeeefCe Tpee& eebes mJeHe mHe
kejCeeje DeeOegefv eke efJe%eeveeleerue cenJeeee efmeeble. ne efmeeble HeoeLeeee
DeCegFlekeee efkebJee leentv e met#cemlejeJejerue iegCeOecee Meer mebyebefO ele Deens. ee
efmeebleeee Heeee pece&v e Jew% eeefv eke ceekeme Heueebke eeb v eer efJemeeJee Melekeeee
megJeeleerme Ieeleuee. Jemletke[tv e Glmeefpe&le nesCeejer eejCes ner DeKeb[ mJeHeele
vemetv e leer Keb[ebee (Hegbpeeee) mJeHeele Demeueees HueBke eebv eer megeJeues. ee
efmeebleevegmeej eejCeebv ee HeoeLeeae keCeebes mJeHe eeHle Peeues. (DeeF&v emeF&v e
eebv eer F.me. 1905 meeueer efouesues ekeeMeefJeegled HeefjCeeceebes mHeerkejCener ee
efmeebleeuee Hegjke Demese nesles.) uegF& oer yee@e eebv eer F.me. 1926 meeueer ieleerleerue
HeoeLee&uee uenjeRes mJeHe eeHle nes le Demeueees oeKeJetv e TpexeceeCese
HeoeLeeesner ognjs er iegCeOece& mHe kesues. Hegbpeefmeebleeves YeeweflekeMeem$eeee Debleie&le
esCeeNee Deveske efJe<eeebv ee mHeMe& kesuee Demetv e veerume yeesj eebv eer F.me. 1913
meeueer ceeb[uesues DeCegjeveses eeHe nsner eee efmeebleeJej DeeOeejerle Deens.
YeeweflekeMeem$eeeer efJeMes<e GHeMeeKee cnCetv e efJekeefmele Peeuesuee ee efmeebleeee
Jeeeeueerle SefJe&v e eesef[biesj, Svjerkees Heceea, ce@keme yee@v e&, Hee@ue ef[j@ke, efn[skeer
egkeeJee DeMee Deveske Jew% eeefv ekeebesner cenJeees eesieoeve Deens.
Hegbp eebk e (keJeebdce vebyej) DeCetee Deblejbieele DeCegkeWkeeYeesJeleer HeefjYeceCe
kejCeeNee Fueske^e@v eee ieg CeOeceeJeve leebeer DeesUKe HeJeCeejs efv eoxMeke.
Demes SketCe eej efv eoxMeke efkebJee Hegbpeebke Deensle. 1) Fueske^ e@v eeer Tpee&
cnCepese leeeer ke#ee, 2) lee ke#esee Deekeej, 3) leeee keesv eere egbyekeere
mebJesie (ceesc esv ce) Je 4) leeeer mJeleYeesJeleer efiejkeer ceejCeeeer DeJemLee
efv eoxefMele kejleele. Tpee& Hegb peebkeeuee eOeeve Heg bpeebke cnCeleele. lees `Sve' ee
Fbepeer De#ejeves oeKeefJeuee peelees. `Sve'eer mebKee efpelekeer peemle eflelekeer
leeeer ke#ee DeCegkeWeHeemetv e otjeer Je Tpee& DeefO eke Demeles. Fueske^e@v eee
ke#eebee Deekeej Jele&gUekeej, uebyeJele&gUekeej Demet Mekelees. lees oMe&efJeCeemeeer
`X ' ee De#ejeves Hegbpeebke meebefieleuee peelees. X Hegpeebke n -1, n -2, n -3
Flekee Demet Mekelees. ee HegpeebkeeJeve ke#eebes Deekeej `s, p , d' Jeiewjs
De#ejebv eer oMe&efJeues peeleele. eeHeg{erue ef lemeje Hegbpeebke, egbyekeere Hegbpeebke `m '
ee De#ejeves oMe&efJeuee peelees. m es cetue jefJeleevee lee Fueske^e@v eee cetueeee
meboYe& IeeJee ueeielees. m es cetue +X , -X efkebJee 0 (Metv e) Flekes Demet
Mekeles.
Goe. Fueske^e@v eee Hegbpeebkeees cetue 1 Demesue lej m es cetue +1, -1
efkebJee 0 DeMee leer v e ekeejes Demet Mekeles. Deelee MesJeee Hegpeebke cnCepes
Fueske^e@v eeer mJeleYeesJeleer YeceCeeeer efmLeleer. eees cetue +0.5 efkeb Jee -0.5
Demet Mekeles. ne Hegbpeebke `m s' ee De#ejev es oeKeefJeuee peelees. HeeTueeree
leJeevegm eej eleske Fues ke^e@v eee Hegbp eebke me efv ejef v ejeUe DemeCes DeHeefjnee&
Deens. Skee DeCegleerue oesv e Fueske^e@v ees Hegbpeebke me keOeerner lebleesleble meejKes
vemeleele. (Heene HeeTueer Skemkeuetpeve leJe)
Hegpb eerk ejCe (keJ eeveedPesMeve) SKeeee jmleeeer e{Ce efkebJee leer e Gbeer
ieeCeemeeer yeepet uee SKeeoe HeeeNee-HeeeNeebee efpevee Demeleevee, DeeHeCe
HeeeNeebee epf eveeJeve e{leev ee Ske-Ske efkebJee oevs e-oesv e HeeeNee e{t Mekelees;
HeCe DeOeea Heeejer cee$e e{lee esle veener. keejCe, DeOee& Heeejeree GbeerJej Heee
efmLejeJele veener. Yeeweflekeer efJe%eev eeleerue keener jeMeer DeMee ekeejs jeJeerke HeeeNee
195
efkebJee Jew% eeefv eke HeefjYee<esle Hegbpeeee Heeble Demeleele. ee Hegbpeees DeeCeKeer efJeYeepeve
nesle veener. Goe. ekeeMeefkejCeebes Hegpb e (keJeebce / Heese@v e).
Hetjke keesve (meeqHueceWjer DeBieume) pee oesve keevW eebe r yesjerpe 1800 efkebJee
oesve keekeesve nesles, les Skeceskeebes Hetjke keesv e. Goe. 600 DeeefCe 1200
Hetj js< ee (Heue[ueeF&ve) HeeJemeeeele veeebv ee Hetj eslees DeeefCe veoerkeeee
Jemleerle HeeCeer efMejles. ns eUeJes cnCetv e veiejjeveekeej peemleerle peemle Hetj
DeeueeJej efkeleer otjJej HeeCeer Hemejles les Heentv e DeeCeKeer Lees[s otj peeTve lesL es
peCet Ske keeuHeefv eke js<ee DeeKetv e lesL eHeele veJeerv e Iejs yeebO eCeeme ceveeF& kejleele.
DeMee keeuHeefv eke js<esuee Hetjjs<ee cnCeleele.
HetCe& Deebleefjke HejeJele&ve (esue Fbve&ue efj Heuesk eMeve) ekeeMeefkejCe
IeveceeO eceebletv e efJejU ceeOeceelb e peele Demeleevee efJeefMe Heefjemf LeleerceOes leebes Flekes
JeeerYeJeve nesles keer les 100 kekes IeveceeOeceelb ee HejeJeefle&le nesleele. ee eefeesee
JeeHej keeelelb etbceOetv e otjJej ekeeMeekf ejCe vesCeemeeer kes uee peelees. leecegUs otjmebeej
#es$ eele lemes e
Mejerjeee Deele
KeesueJej [eskeeJetv e
HeenCeeee leb$eele
eieleer Peeueer Deens.
efn NeemeejKee
jlv eeeer eceke,
ce=iepeUemeejKes HeefjCeecener HetCe& Deebleefjke HejeJele&v eecegUs e nesle le.
HetCe& HejesH epeerJ eer (Dee@eqyueies He@j emeeF&) ogmeNee peerJeeJej mJeleuee
Heesm eCeeje peerJe. HejesHepeerJeeRes oesv e ekeej Deensle. 1) ogmeNee peerJeebke[tv e
efMeO ee IesTve mJelemeeer meW efe DeVe leeej kejCeejs, DeeefC e 2) ogm eNee
peerJeebJej leeej DeVeemeeer HetCe&HeCes DeJeuebyetv e DemeCeejs. DecejJesue (kegmkege)
ner JevemHeleer ogmeNee JevemHeleeRJej HetCe&HeCes DeJeuebyetv e Demeles, cnCepese leer HetCe&
HejesHepeerJeer Demeles. leeeeceeCes ceeb meYe#eer eeCeerner (JeeIe) HetCe& HejesH epeerJ eer
Demeleele.
HetCe& Je Deejesieoeeer ceebme (nesuemece ceer) Keeuuee peeCeeNee ceebmeeee
opee& ceespeCeees ceeveke. ceebmeeMeveeejs, eJeeryejesyej eenkeeuee ceebmeeceOeerue
eefL eves HetCe&HeCes efceUeJeerle, DeMeer DeHes#ee Demeles. keeue kejCeele Deeuesuee
HeMetee DeJeepeJeer Je=lJeecegUs les ceebme peemle eceeCeele Jeele[ yeveles. lemese,
lees HeMet Jee He#eer Deef leueneve Jeeeee Demeueeme, leees ceebme DeJeepeJeerHeCes
HeeCee Je DeHetCe&lJeecegUs Deeene yeveles.Deveske efJekeefmele HejosMeebceOes DeMee
ceebmeeJej ke[ke efv eyeO e Ieeleuesu es Demeleele.
HetCe& mebKee meb e (nesue vebyej mes) Metv eemeefnle meJe& Oeve-$eCe HetCeeke
peees Ieke lees. pemes I = {..... -4, -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, 4, ....}
HetCeek e (Fbefpej) HetCeeke mebKeebee mebe {..... -3, -2, -1, 0, 1, 2,
3, ...} ee mebeele 0 Je $eCe HetCeek e HeCe esleele. mebKeejs< esJej ne mebe
oeKeJelee eslees. pemes
..... -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, .....
HetefCe&cee DeCegYeer DeCegefJeKeb[ve Me=bKeuee eefeesle vet^e@v meee Je=erJejerue
mebMeesO eveekeefjlee leeej kesuesueer Huegesefv eece FbO eveeJej eeueCeejer ner DeCegYeer
1972 meeueer YeeYee DeCet mebMeesO eve keWele efJekeefmele kejCeele Deeueer. eee
DeCegY eeres Heeblej 1985 meeueer Je mJeHeeleerue 233U FbO eve JeeHeve
eeueCeeNee DeCegYeerle kejCeele Deeues. leeeer megO eeefjle DeeJe= eer HetefCe&cee 3.
leele 233U Je De@ uegefceefv eDeceee efcee Oeelet Fb O eve cnCetv e JeeHej kejCeele
Deeuee. leer 1990 meeueer keee&jle Peeueer. veblej eee DeCegYeeres mLeueeblej
mebMeesO eve DeCegYeer cnCetv e keuHekekece esL eerue Fbefoje ieebO eer mebMeesO eve keWele
kejCeele Deeues Je Deepeleeieeele leer lesL es keee&jle Deens.
HetdJ e& ceMeeiele (efuesp e Dee@H ejsMeve) efyeeeCeeeer GieJeCe eebieueer JneJeer,
jesH es peesceeves Jee{eJeerle cnCetv e HesjCeerHet Jeea Meslepeefceveer ee Heesle G ece JneJee
eemeeer peer keeces kesueer peeleele leeme `HetJ e&ceMeeiele' cnCeleele. veebiejCeer,
JeKejCeer keve ceeleeree Lej JejKeeueer kejCes, {skeUs Hees[Ces, ceeleerle Kele
efcemeUCes, meNee Hee[Ces, JeeHes leeej kejCes F. keeceeee eele meceeJesMe neslees.
HetJ e&DeMceeeCeer egie (ef eke@eqcye eve) : He=L Jeeree efv eefce&leerHeemetv eee YetieYeeae
keeueKeb[eleerue DeepeHeemetv e megceejs 60 keeser Je<eeHetJeeaee keeueKeb[. (Heene
Yeti eYeeae keeueKeb[)
He=Leke (ef[meer) pees eue HetCeekeer efkebceleer Ieslees efkebJee Skee efkebceleerJeve
jeefJeke Deblejeves ogmejer efkebcele Ieslees, cee$e ojceeveee efkebceleer Iesle veener
lees. Goe. x=10, 100, 1000, .... efkebJee x=1.2, 1.4, 1.6, .... Heeo$eeCes,
esHee, kee@uejer eebeer ceeHes.
HeLJeer, ien (DeLe&, Hue@ves) ienceeuesleuee met ee&Heemetv eee eflemeje ien.
metee&YeesJeleer mejemejer 1.496 keeser efkeueesceerj DeblejeJeve Hesjer ceejCeejer
HeL Jeer metee& YeesJeleeueeer eoef #eCee HetC e& kejCeeme 365 efo Jeme, 6 leeme, 9
efceefv es DeeefCe 9 meskebobeee keeU Iesles. metee&YeesJeleer efHejleeveeee efleee mejemejer
Jesie ne meskeboeuee 29.8 efkeueesceerj Flekee Deens. HeL Jeer ner mJele:YeesJeleereer
eoef#eCee 23 leeme, 56 efceefv es DeeefCe 4 meskeboeble HetCe& kejles. HeL Jeeruee eb
ne SkecesJe vewmeefie&ke GHeien Deens. HeL Jeeree He<YeeieeJejerue megceejs 71 kekes
Yeeie ne HeeCeeves JeeHeuesuee Deens. peerJeme<eruee Hees< eke Demes JeeleeJejCe
ueeYeuesuee HeL Jeeres mejemejer leeHeceeve ns HebO eje DebMe mesequmeDeme Flekes Deens.
HeL JeerJejerue JeeleeJejCe ns eecegKeeves veee^espeve (78 kekes) DeeefCe Dee@efkemepeve
(21 kekes) eebHeemetv e yeveues Deens. HeL JeerJej nesCeejs JeeoU, HeeTme, efnceJe<er
eebmeejKes JeeleeJejCeeleues yeoue nJesee He<YeeieeJejee megceejs 13 efk e.ceer.
Gbeeree Lejeble Ie[leele.
He L Jeeree efJ e<eg JeJe= eeJejerue Jeeme ne 12,756 efkeueesceerj Demetv e
Oeg JeebJejee Jeeme ne 12,714 ef keuees ceerj Flekee D eens. HeL Jeer ee
196
He<YeeieeKeeueerue megceejs 35 efke.ceer. pee[eree Lej ns He=L Jeeres keJee, Deens.
ns keJee lemese leeKeeueerue megceejs leerv e npeej efkeueesceerj pee[eree Lej ne
efJeefJeOe ekeejee Ke[keebHeemetv e leeej Peeuesuee Deens. ee LejeKeeueer Demeuesuee
HeL Jeeree ieeYee ne ceg Kele: ueesneHeemet v e yeveues uee Deens . HeL Jeer Jejerue SketCe
ueesneHewkeer 85 les 90 kek es ueesn ns HeL Jeeree ieeYeele SkeJeues Deens.
HeL Jeeree ieeYeeee megceejs meJJeeoesv e npeej efke.ceer. pee[eree yeensjee Yeeie
JeefmLeleerle Demetv e HeL Jeeruee ueeYeuesuee egbyekelJeeee Giece ee JemJeHeeleuee
ueesn egkele ieeYeele Deens. HeL Jeeree ieeYeeee megceejs 2,400 efkeueesc eerj
Jeemeeee keWeYeesJ eleeueee Yeeie cee$e efleLeuee D eleble leerJe oeyeecegUs Ieve
efmL eleerl e Deens. HeL Jeeree kes bmLeeveees leeHeceeve ns megc eejs 6,500 D ebMe
mesequmeDemeee DeemeHeeme DemeeJes. (Heene : lekelee - mete&ceeuee, jbieerle efe$e)
He=LJeer ns #esHeCeem$e Yeejleele ef[Hesvme efjmee& DeB[ [sJnueceW Dee@ie&v eeePesMeveves
([erD eej[erD ees) yeveefJeues Deens. 8.5 ceerj Gbe Dem$e 1000 efkeueeses mHeeske
Je ieleer os CeeNee FbO eve lesueeee mHees Ie[Jetv e 150 efkeueesceer jee Heuuee
ieeles. 500 efkeuees mHeeske 250 efkeueesceerjee Heuuee ieeles.
He=LJeery eee mepeerJ eme= er (Skem^e s j seqm^ eue ueeF&H e) DeeHeuee
meewjceeefuekes le peerJeme=er Demeuesuee He=L Jeer ne SkecesJe en Demeuee lejer Flej
oerefI e&keebceOeerue leeNeebYeJeleeree enceb[Uele peerJeme=er Demeueeeer Mekeelee
meweefv leke ee Jekele kesueer iesueer Deens. efleee MeesO e IesCeeee eelve iesueer
keener Je<ex kesuee peele Deens. Hejbleg DeepeHeele lemee HegjeJee efceUeuesuee veener.
He= (mejHesme) eleueeleerue De#eeYeesJeleer eleueJee efHejJetv e efceUles les. meceeblej
He= Heuekeeee He= meHee lej Jee efHejJetv e efceUlees lees JeeHe
= . Goe. Deeeleeeer
Ske yeepet 3600 letve efHejefJeueeme Je= eefeeeree JeeHe= efceUlees.
He=ceppeejppet (mHeeeveue kee@[&)
ceppeejppet b ee ueeb yeueeke, veepet ke
v eefu ekeeb ee iees HeemeejKee D emeues uee
ceOeJeleea esleemebmLese Ske Yeeie. ceWotHeemetv e
eeeer meg Jeele nesTve ceCekeeeceOetv e ne
MejerjYej Hemejlees. ceCekeeeeer ne[s eees
j#eCe kejleele. ceWot DeeefCe GJe&efjle Mejerj
eeb eeceOes mebo sM eeb es D eeoev eeoev e
kejCeees cenJeees keece ne Ieke
yepeeJelees. (Heene ye@keyeesv e)
He=Mees< eCe (De@[mee@ye&Meve) : IeveHeoeLee&ee He=eJej, JeeetHe efkebJee JeHe
HeoeLe& Deeke<et&v e les efmLej nesCeeee efeesuee He=Mees<eCe cnCeleele. He=Meees f<ele
HeoeL ee&e r mebnleer, Meesef<ele DeeefCe Mees<eke ee oesv ner HeoeLeeee iegCeO ecee&Jej DeeeCf e
Mees<eke He=eee eke=leeJr ej DeJeuebyetv e Demeleele. ee oesve HeoeL ee&ceOeerue Mees<eCeiegCeke
efJe Mf e Demelees. jemeeeefveke He
= Mees<eCe efeesle Meesef<ele HeoeLee&ee DeCetbee SkeeCJeer e
efkebJee jsCetbee SkejsCJeer e Lej efv ecee&Ce nesle s. (Heene Mees<eCe)
He=er e leeCe (mejHesme svMeve) SKeeee efmLeleermLeeHeke jyejer He[eemeejKes
iegC eOece& oeKeef JeCeeme keejCe jCeejer JeHeoeLee ee He= Yeeieebeer eJe= eer.
eJeener HeoeLee&bceOes (Je, Jeeet) keceerle keceer #es$e JeeHejCeeee iegCeOece& Demelees.
leecegUs DeMee eetb ee He=Yeeiener leeCeuee peelees. DeHeceepe&kes DeeefCe meeyeCe
eecegUs HeeCeeee He=ere leeCe keceer neslees. leecegUs keHe[eeJejerue ceU mewue
nesTve yeepetuee neslees. lej meeyeCeeee eJeCeees HeejoMe&ke Hegies leeej nesleele.
Hesefk eve : mepeerJe HesMeerbceOes efJeMes<ele: HeUs lemese YeepeerHeeueele Dee{Utv e
esCeeje Deecueegkele Meke&je Ieke. eeee Dee&lee Mees<eke iegCeOecee&cegUs HesMeerleerue
HeeCeer ef keJetv e sJeCeeme ceole nesles.
Heskee (mHeePedce) mveeetes Deeev eke Deveweqke Deebkegeve. ns efv ejefv ejeee
keejCeeves nesles. ke@equMeDeceeer v etv elee PeeueeJej Heeeeee HeesNeees mveeet
Deekegbeve HeeJeleele. oeeeer Oeceveer ceeveefmeke leeCeecegUs ef kebJee jkeleeee
iegUerc egUs Deekegbev e HeeJeles. (kee@jesv ejer) Deele[eeuee pebleg mebmeiee&cegUs efkebJee
efJe<eyeeOescegUs nesCeejs Deekegbeve. cet$eveefuekee, Je=kekeeleerue cetleKe[eebleerue nesCeejs
mveeetbes Deekegbeve DeefleMee ogKeoeeer Demeles.
HesCes[ Heee Dees Demeuesues efv eJee&le veefuekee GHekejCe. (Jn@keegce etye)
Oeveee, $eCeee (Fueske^e@v e eJeeneee eesle) Je efe[ eebeeJeefleefjkele DeeCeKeer
oesv e efe[ Dees DeMee GHekejCeele Demeeeeer. (Heene [eees[, ^eees[)
Hesve [^eF&J n : mebieCekeeleerue ceeefnleeree meee kejCeemeeer JeeHejCeele esCeejs,
Hesv eee efv eccee Deekeejees Ske GHekejCe. ns Deleble essKeeveer Demeues lejer
leeeeJej Heej ceesee eceeCeeleerue
ceeef nleer ee meee kejlee es lees.
Heu ee@ Heer [^ eF& JnmeejKes eeeele
kees Celes n er efH ejCeejs Ieke
vemeueeves les ve nesCeeee Oeeskee
keceer D emelees . ef MeJeee les
menpeielee Skee efkeeCeent v e
ogmejerke[s vesues peeT Mekeleele.
mebi eCekeeuee les pees[ Ceemeeer
mebi eCekeeJej et Smeyeer Hees & eer
DeeJeMekelee Demeles. Deepeee yengmebKe mebieCekeebceOes Demes Hees& Demeleele.
eeuee Heue@Me [^eF&Jn Demesner cnCeleele.
Hesve mesue 1.50 Jnesu efJeegled oeyeeeer Heseqv meue meMe ye@jer. jespeee
JeeHejeleerue Dev eske Fuesk e^e@efv eke GHekejCeebmeeer JeeHejueer peeles.
Hesefveefmeefueve : Hesefv eefmeefueece veesece ee met#cepeerJe keJekeeejs eeHle nesCeejs
jesiepebletefJeveeMeke eeflepewefJeke. DeueskePeeb[j Heuesefcebie eebv eer 1928 meeueer eeee
MeesO e ueeJeuee. ogmeNee ceneegeee keeueKeb[ele ee eeflepewefJekeeejs ueeKees
ueeskeebes eeCe Jeeeues. Deepekeeue ns eeflepewefJeke Deveske jemeeeefv eke mJeHeele
GHeueyOe Demetv e efJeefJeOe peerJeeCetpeve jesieebJej leeejs ceele kejCeele esles.
197
HesH eF&[ efJeefMe eceJeejerv es oesv e efkebJee DeefO eke Deefcevees Deecues pees[ueer mepeerJe yengHesMeere Demeleele. lejerner eleske HesMeerle lee mepeerJeees eeeeJele
peeTve leeej Peeuesueer eser yengJeeefjke meeKeUer. MespeejMespeejee Deefcevees DeevegJebefMeke iegCeOece& meeceeJeCeeNee iegCemet$eebee mebHetCe& mebe Demelees. ceLeeeme
DeecueebceOeerue jemeeeefv eke yebO eeuee HesHeF&[ yebO e cnCeleele. eefL eves D eMeee Mueee[sv e DeeefCe
HesHeF&[ee Ske efkebJee DeefO eke meeKeeebeer yeveuesueer Demeleele. ef L eDees[ es j eeve
eeb v eer meeoj
Hesj ermkeesH e DeejMeebee meneeeves Jejee HeeleUerJejerue Me Keeueee kesuesuee
HeeleUerJej oeKeJeCeejs HesMeerefme ebleevegmeej
G HekejCe. Goe. meJe& mepeer J e
HeeCeeKeeuet v e HesM eeRese yeveuesues
HeeCeeee Demeleele. eleske
He=YeeieeJejeru e <e HesM eer leeHet Jeea
oeKeJeCeejs GHekejCe. D ee f m le l J ee l e
efJeMes<ekeve HeeCeyeg[er D e m e ues u ee
Je jCeiee[eelet v e HesMeerHeemetv ee Goeeuee esles. leecegUs eles ke HesMeerle efleee Hegv elHeeoveeeer
yeens j er u e Me #ecelee Demeles.
HeenCeeme eeee
GHeeesie neslees. HesMeer Debiekes (mesue Dee@jievesue) mepeerJeeb ee HeMs eebcr eOeerue efJe Jf eOe keee& kejCeejs
Ieke D eJeeJe.
HesdPe, ce@k eme Heef[&veev[ (1914-2002) efnceesiueesy eerv e DeeefCe ekeeMemeb M ues < eCeele
ceeeesiueesefyeve eebeemeejKee iegbleeiegbleereer jevee DemeCeeNee cenekeee eefL eveebeer menYeeieer DemeCeejer
meb HetC e& ef $eef celeer jevee #e-efkejCe efJeJele&v eeee leb$eeejs Mees O etv e kee{Ceejs nefjleueJekes, HesMeeree meJe&
mHeefkeMeem$e%e. les pevceeves Dee@eqm^eve Demeues lejer Fbiueb[ceOes mLeeF&ke Peeues keeee&Jej efv eeb$eCe sJeCeejs
nesl es. cenekeee pew efJeke jsCet beer Debleie&le ef$eefc eleer jevee cegKelJes O eeletb ee keW ke, lebl eg keef Cekee,
mHeefkejevesefJe<eeeree mebMeesO eveemeeer JeeHejuee peeCeeNee Yeewefleke leb$eeejsner jeeyeesPeesce JeiewjWee eele
MeesO elee esles ns oeKeJetv e osCeeNee leebee ceewefueke mebMeesO eveemeeer pee@v e kesv[^et meceeJesMe neslees.
eebeemeceJesle leebv ee 1962 meeueee jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efouee
iesuee neslee. efncemHeefkeebes efnceveeeceOes kemes Heeblej nesles eeesner efJeJejCe HesMeer DeeefCe jsCJeere peerJ eMeem$e keW, nwojeyeeo (meWj Hee@j mesueguej
leebv eer mHeefkeMeem$eeee DeeOeejs kesues nesles. leeJevee leebv eer efnceveeebee De@v[ cee@efueke eguej yeeee@uee@p eer - meermeerSceyeer) meerSmeDeeeDeejves 1981
He=YeeieeJejee Jesie keceeue Demelees lej yeg[epeJeU lees efkeceeve Demelees ns meeueer ee mebmLeseer mLeeHev ee kes ueer. esL e DeeOegefv eke peerJeMeem$eeleerue Deveske eeieefleke
mHe kesues nesles. (Heene mHeef keHejer#eCe)

Hesues keeieoeeer, HeeJeeeer efkebJee keesCeleener Jemleteer eser ieesUer. (Goe.

yebogk eeree je& mege)

Hesuees[ DekeeMeeeveeves vesuesueer eeeesefieke meeceeer, GHekejCes Jeiewjs meeceeve.

keener JesU e lee DeJekeeMeeeveeke[tv e kes uee peeCeeNee eeesi eebv ee ef keb Jee
efv ejer#eCeebv eener mebyeesO etv e ner meb% ee JeeHejueer peeles.
HesefuS Heefj Ceece efv ejefv ejeee efJeefMe oesv e Oeeletbee Deiej DeOe&Jeenkeebee
meebO eebes leeHeceeve leebletv e SkeefoMee efJeegledeJeen iesueeves keceer nesles. ne HeefjCeece
/ iegCeOece& HesefuS ee Jew% eeefv ekeeves (1785-1845) MeesO etv e kee{uee.
HesMeer (mesue) mepeerJ eebee JeJes oke jevee Demeuesuee DeeefCe leeee
mebH etCe& peerJeeefeee peeceO es nesl eele Demee cetu eYetle Ieke. Deefceyee efkeb Jee
peerJeeCet eemeejKes keener mepeerJe SkeHesMeeree Demeleele. HeCe ceeCemeemeejKes
Hewuetbee #es$eeble mebMeesO eve eeueles. peerJejmeeeveMeem$e DeeefCe peweJf eke leb$e%eev eelener
mebMeesO eve DeeefCe efJekeemekeee& eeueles. ceCeej peeleeree meHee&ee pevegkeebee JeeHej
keve [erSveSes mes efceUJeCeeeer Heleer esL es efJekeefmele Peeueer.
HesM eer DeeJejCe (mesu e cesc yesve) HesMeeR ee Deeleerue D eJeeJeeb es yeee
HeefjmejeHeemetv e j#eCe kejCeejs keJee. eqmveiOe HeoeLeeee oesv e LejebceOes lejbieCeejer
eefL eves DeMeer eeeer jevee Demeles. HeefjefmLeleerv egmeej eeleerue eefL eveebes mLeueeblej
keve Hees<eke HeoeLeev ee Deele efMejCeeeer JeJemLee kesueer peeles. HeCe Deeleerue
198
HeoeLe& yeensj peeT Mekele v eenerle. HesMeeRes Ieeleke HeoeL ee Heemetv e j#eCe
kejCeeeerner eeLeefceke mJe Heeeer JeJemL ee Demeles. jesieeef lekeejeb$eCes ee
megjef Ule keeee&m eeer D eeJeMeke DemeCeejer HesM eeR eer ef v eef Je& Jeeo DeesU Ke
HeJeCeemeeer DeeJejCeeJej keener Keeme eefL eves, De@efv pesv e Demeleele. keener
eefL ev es HesMeerpeueeleerue De@eq keve ee eefL eveebMeer mebeesie meeOetv e HesMeer jevee Je
HesMeeree D eekeej eebv ee mLewe& osleele. lemese meb osMeenCeemeeerner eenke jsCet
DeeJejCeeJej Demeleele. (Heene HesMeer keese fMekee)
HesMeer efJ eYeepeve (mesue ef[eqJ npeve) Skee HesMeerHeemetv e oesv e meceeve keveeHesMeer
efv ecee&Ce nesCeeeer eefeee. eeuee ceee@efke Hespe cnCeleele. SkeHesMeere Deefceyee
les ceeveJe ee meJe& peerJ eebee HesMeeRceOes ner eef eee efometv e esles . ner eef eee
Deveske HHeebeer Demetv e mebHetCe& eefeesuee `HesMeeree' cnCeleele. ee eefeesle
Deekemeuesu eer iegCemet$es mHe ef omeleele Je ceespelee esleele. leebesner ogHeerkejCe
nesTve ceie efJeYeepeve nesles Je keveeHesMeeRv ee meceeve iegCemet$es efceUleele. peveveeefeesle
Yeeie IesCeeNee MegeeCet efkebJee m$eeryeerpe ee HesMeeR ee efv eefce&leerle oesv e efJeYeepeves
nesTve eleske keveeHesMeerme efv eccee iegCemet$eebeee ueeYe nes lees. efJeYeepev eeme
De#ece nesleele. cee$e HeueOeejCesv eblej les me#ece nesleele. DeceeryeemeejKee SkeHesMeere
mepeerJeele HesMeer efJeYeepeve cnCepese Hegv elHeeove eefeee nese. leeletv ee mebHetCe&
veJeerv e peerJe efv ecee&Ce neslees. (Heene jbieerle efe$e)
HesMeerYe#eCeef eee (He@ieesmeeeesefmeme) : Mejerjele efMejkeeJe kejCeeNee
yeee nev eerkeejke HeoeLee&b v ee lemese peer JeeCet bmeejKee jesiekeejke Iekeeb Jej
nuuee keve leebv ee ve< kejCeeeer eefeee. met#ce SkeHesMeere mepeerJe ee
eefeesejs DeVeHeoeLe& Mees<etv e Iesleele. (Heene efHeveesmeeee@efmeme)
HesMeerj evee Meem$e (efnmesuee@p eer) : mepeerJeebee efv ejefv ejeee HesMeeRee Deblejbieeeer
leHeMeerueJeej HeenCeer keve leevegme j lee DeJeeJeebee keee&#ecelesefJe<eeer ceeefnleer
efceUefJeCeejer efJe%eeveMeeKee. met#ceoMe&keeee efkebJee Fueske^e@ v e ceeeeesmkeesHeee
JeeHej keve kes uesuee ee HeenCeerletve Deetke jesieefveoeve kejCes Mekee Peeues Deens.
efJeMes<ele eeee HesMeerjeveeefJeke=leerMeem$e (efnmesHe@L ee@uee@peer) ee MeeKecs egUs keke&jesie
efkeleHele Hemejuee Deens eees efv eoeve kejCes Meke e Peeues Deens.
HesMeerj eveeefJ eke=leerMeem$e (efnmesH e@Lee@uee@p eer) : HesMeeRee ef kebJee HesMeer
mecetneee jevesl eerue yeoueeJeve jesi eees efv eoeve kejCes. Mejer jeee ese
legk e[e ef kebJee Meueef JeMeejoeves kee{uesu ee es ee legke[eeleerue HesMeeR ee
HeenCeerJeve jesieefv eoeve kejlee esles. lemese MeJeleHeemeCeerceOesner eeJeve ce=letes
keejCe efv eefele kejCeeme ceole nesles.
HesMeerj me (meeeesH ueePece) HesMeer efYeeerkesee Deeleeur e meJe& Yeeieeuee HesMeerjme
cnCeleele. eele peerJejme HesMeer keW DeeefCe Flej meJe& Debiekes esleele.
HesMeerMeem$e (meeeesuee@p eer) HesMeeree Deekeejele efkebJee keeee&le yeoue.
HesMeerceOeerue Iekeebleerue Hejke lemese HesMeerceOes yeensjerue DeCetbes efkebJee pewefJeke
DeCetb es D eeieceve eeefJe<eeer ceeefnleer efceUefJ eCeemeeer JesieJesieee jbi eebv eer
jbieJeueecegUs keener jesieebes efv eoeve nesT Mekeles, Goe. ieYee&Meeees, lemese
eesef v eceeiee&es (keke&) jesie.
HesMeer#ee (ves ee@efmeme) JevemHeleer Je eeCeebee HesMeeRceOes nesCeejs #ee-yeoue.
HesMeeRleerue keWkeeee veeMe nesCes, keesefMekeeJe DeekemeCes DeMeer HesMeer#eeeeer
ue#eCes Deensle. Heefjemf Leleer leMeere eeuet jeefnueer lej Pe[uesuee HesMeeRee ef keeCeer
#eles He[leele Je DeJeeJe jeis e efomeleele. Jeeegeot<eCeecegUs Pee[ebee Heeveebv e Yeeskes
He[ueees Deveske Jes Ue HeenCeele D eeues Deens. keerkeeb ee Je jes ieeb ee
eeogYe &JeecegUsner DeMee peKecee Pee[ebee HeeveebJej Dee{Uleele.
Hesme-cesk ej oeeee GpeJee Deefueboeee efYeef ekesle Demeuesues efJeefMe HesMeerpe ue.
ieYee&eer Jee{ nesle Demeleev ee oeeee mveeetleerue Ske kekee lelb et mJeleeere uee
efv ecee&Ce kejleele Je Heg{erue
lebletb v ee esl evee osl eele.
Heef jCeeceer, oeees meJe&
mv eeet Skeee ueeer le
Deekegbev e HeeJeleele. ee
Hes Meer p eeueeuee kees j
DeeefueboHeJe& cnCeleele.
pes J ne ne Yeeie
eslevee efv ecee&Ce ke Mekele
veener, lesJne ke=ef$ece Hesme-
ceskej eleerle yemeJeeJee ueeielees. eserMeer Mem$eefeee keve Hesme-ceskej lJeesKeeueer
yemeJeues peeles. ns ye@jerJej eeueles Je eeeer Jeeej efJeegledJeenke oeeee mveeetbv ee
pees[uesueer Demeles. Hesme-ceskejceOetve oeeuee eslevee efceUles.
HeW efPeeeme, Deevees& (1933- ) :
Decesjerkeve Yeewef lekeMeem$e%e. Hesbef Peeeme
eebv ee F.me. 1965 meeueer yesue sefueHeesv e
ue@yees jsesjerpedc eOes je@ye& efJeumeve eebee
menkeeee& v es met# ceuenjeri ee nke eb $eCee
efJekeefmele kejerle Demeleevee, meJe&efoMeebv eer
meejKee eceeCeele esC eeNee Jewe fM Jeke
eejCeebee MeesO e ueeieuee. keeueeblejeves ner
199
efJeefMe< eejCes cnCepes efJeMJeefv eefce&leeryeueee cenemHees efmeebleeuee DeHesef#ele
Demeuesueer efJeMJeeee leerv e kesefuJeve ee leeHeceeveeMeer efv eie[erle Demeuesueer eejCes
Demeueees mHe< Peeues. ee MeesO eemeeer HesbefPeeeme DeeefCe efJeumeve eebv ee F.me.
1978 meeuees YeeweflekeMeem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke osCeele Deeues. (Heene
cenemHees efmeeble)
JewefMe<eHetCe& eeCeer. eeieesefv eegueme kejessefueveme ns eees Meem$eere veeJe Deens.
kegueener mHeMe& nesleee ne HewMe meejKee Deekeej OeejCe kejlees cnCetv e leeme Hewmee
megjJeb cnCeleele. eeee cegKeeke[erue lemese MesJeee Yeeie JeieUlee eleske
Yeeieeme oesv e ess Heee Demeleele. DeMee DemebKe Heeeeb ee evf eebef$ele neueeeueeRejs
ne neueeeue kejlees. JevemHeleeRee HeeveebJej leeeer iegpejeCe nesles.

HeWue, DeJeleejefmebie (1925-2004) HeeFj Heeeue Jewceeefv ekeebeer He@veieeF& ee Jesiesv ej ee Meem$e%eeves 1912 meeueer eefleHeeove kesues keer Jeerme
HegHHegmes Je oe eebee keeee&Jej efJeceeve keeser Je<eeHetJeea He=L JeerJej Skee ceneeeb[ Yet ceer nesleer, leer He@v eieeF&ee. ee
Deefle Gb eerJ ej eeueJeueeceg Us ef JeHeef jle Yetceereer Mekeues nesTve Deepe efomeCeejer Keb[s leeej Peeueer, Demes leees cele
HeefjCeece neslees. Demes yeoue kee nesleele nesles. [glJee eeves 1934
ee efJe<eeeJej [e@. DeJeleejefmebie HeWue ee ceO es Jes i es v es j ee
FbefeefJe%eeve Meem$e%eev es ceesueees mebMeesO eve efJ eeejeb le meg O eejCee
kes ues. leebv eer Heg HHeg meeleer ue HesM eerJ ej kes ueer , leeeceeCes
Demeues ues pes v eeceke efjmesHme& MeesO etv e uee@j eefmeee Gejske[es
kee{ues. leecegUs mJeveeleerue Jesie Je Deleer D eeefC e ieeW[ Jev eueB [
GbeercegU s nesC eeNee HeefjCeeceeb Jej Fueepe oef#eCeske[es DeMeer oesv e
kejCes Mekee Peeues. ceneKeb [ s Het Jeea
DeefmeJeele nesleer. sefL eme
H eW es eeH e ne cenemeeiej lee oesv e ceneKeb[ebceOes neslee. (Heene Keb[ebes mLeueeblej)
JeerpeJeener leejebletv e,
efJepesJej eeueCeeNee He@j ueue eesmesefmebie : pesJne Heej ceesee eceeCeeleerue ceeefnleerJej mebieCekeeleHex
Deeieiee[er uee Jeerpe keener mebmkejCe kejeJeeees Demeles lesJne lee ceeefnleeres JesieJesieUs ess Ieke
Heg j ef J eC eemeeer Hee[tve lee eleske IekeeJej Skeee JesUer efv ejefv ejeee mebieCekeere eesmesmejleHex
D e eiei ee[ er ee mebmkejCe kejCeees leb$e. eecegUs Skebojerle mebmkejCeemeeer ueeieCeeNee JesUsle
HejeJej ue#eCeere yeele nesles. DeveLee leer yeele kejCeemeeer DeefleMee JesieJeeve DeeefCe
yemeefJeuesu ee leejsuee cnCetv e DeefO eke efkeceleeree mebieCekeeeere DeeJeMekelee Yeemeles. Deepekeeuees
mHeMe& kejCeeje efHeb peje. yengleske DeeIee[eres mebieCeke ee leb$eevese DeeHeueer keeceefiejer Heej Hee[leele. DeLee&le
leeb eer jeveener ee leb$e uee meepesMe re kesuesueer Demeles. pesJne Decees fjkesves leeJesUee
HewCeer leuece jsMeceees DeeefCe pejeres kee Je ceese Heoj Demeuesueer keewMeueHetCe& meJee&le MeeqkeleMeeueer Demee `es mebieCeke' efJekele osT kejCeeme vekeej efouee
efJeCekeece Demeuesueer Jewe fMeHetCe& mee[er. HewCeeree keeeeer Deeke=leereO eeve lesJne ee leb$eeee DeJeuebye keve keceer MeeqkeleMeeueer ess mebieCeke JeeHeve
DeeefCe eceeCeye Yeewefceefleke Deekeejeb v eer egkele Demeles. HeojeceOeerue ceesee `Hejce' ee cenemebieCeke Yeejleer e leb$e%eebv eer leeej kesuee. (Heene megHej kee@cHegj)
ve#eerkeeceele ceesjeuee Deeeceees mLeeve Demeles. Deewjbieeyeeo efpeueeleerue HewCeuee
eeee GlHeeoveees keW Deens. efleLes ceeieCeer veeWoJetv e, jbie, kee, Heoj DeeefCe He@j eegbyekeer e (He@j ece@ivesefPece) keener HeoeLe& ueesKeb[emeejKese egbyekeeke[s
ve#eerkeece DeeHeuee efv eJe[ereceeCes meebietv e HewCeer leeej keve efceUles. (Heene Deekeef<e&le nesleele; HeCe leebeer Deeke<e&CeMekeleer keceer Demeles. DeMee HeoeLeeme
jbieerle efe$e) He@jeegbyekeere cnCeleele Je leeletv e egbyekeere Deeke<e&Ce ns JeeleeJejCeeHes#ee peemle
eceeCeele DeejHeej peeT Mekeles.
Hewo eMeer ee lekelee (H esef[eer jsk ee@[&) Meem$eesk ele HeMegH ewoeMeerceOes,
Hewoeme#es$eeleerue meJe& ieeeer-keeueJe[er, cnMeer-efnHeme&es, JeUt, nsues, Jeemejs, He@j eefH evme ner mebHe=kele mJeHeeeer jmeeeves nesle. leebes meJe&meeOeejCe met$e
Heej[eb yeeyeleeer ceeefnleer v eceto kejCes DeHesef#ele Demeles. JebMeeJeU pevceefove, CnH2n+2 mJeHeees Demeles . ee ieeleues Heefnues eej meYeemeo JeeegmJeHe
pevceeee JesUes Jepeve Fleeoer veeWoeRyejesyej, DeeF&, yeeHe, Deepee-Deepeer yenerCe- Deensle. keener peeoe keeye&v eegkele meYeemeo JeHe Deensle. cee$e, 16 keeye&v e
YeeT ee meJee&bee keee&#ecelesyeeyelener ceeefnleer sJeeJeer ueeieles. pee lekeleeceOes DeeefCe 34 nee[^espeve DeCegegkele HeoeL e& cesCeemeejKes IevemJeHeele Demeleele.
DeMeer meJe& G HeueyOe ceeefnleereer veeWo efoueer peeles, lee ceeefnleeru ee `Hesef [eer
jskee@[&' Demes cnues peeles. He@j eefmebH eLesefke veJn&me efmeefmce pes ceppeeleblet Deele[eeke[s peeleele lee ceppeeleblet
mecetneme HeefjIeere esle mebmLee Demes cnCeleele. ee ceppeelebletee keeee&cegUs DeVemesJev eev eblej
Hewmee megj Jeb (efceefueefH e[) : mebO eerHe o ieeleerue ef[HueesHees[e ee Jeiee&leerue Ske Gojeke[s peeCeeNee jkeleJeeefnvee emejCe HeeJeleele. (Heene HeefjIeer e esleemebmLee)
200
He@jemesumeme, efHeefueHeme Dee@j sDeesueme (1493-1541) eqmJeef[Me [e@kej
DeeefCe jmeeevelep%e. jesieesHeeejemeeer eeb v eer eLece kesceesL esjHeeree JeeHej kesuee.
meJe& Meejerefjke efeee ee jemeeeefv eke Deensle. lee veer Peeuee lej MejerjOece&
veer eeueCeej. leecegUs keesCeleener Meejerefjke efJeke=leeres Gej jmeeeveMeem$ee
osF&ue Demes leebes cnCeCes nesles. cekeeg&jer, Deemexefv eke, efPebke eebes #eej yeveJetv e
leeee GHeeesie leebv eer Deew<eOeesHeeejele kesuee.
He@efueDeesefmeve : YetieYeeae keeueKeb[eleerue 6.5 les 4.3 keeser Je<eeHet Jeeaee
keeueKeb[. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
HeesKejCe jepemLeeveee JeeUJebeleerue Ske mLeeve. 18 ces, 1974 jespeer
Yeejleeves peefceveerKe ueer 107 ceerjJej kesuesuee Heefnuee DeCegeeeCeereer peeiee.
eee efkeeCeer 11 ces DeeefCe 13 ces, 1998 jespeer Hegv ne eMemJeer DeCegeeeCee
kesuee iesuee. leecegUs Yeejleeeer DeCege fmelee peieeuee mecepeueer.
HeesMetU (keesefueke) HeesMetU cnCepes Heesele DeeJeUueemeejKes ogKeCes.
Deele[eeuee pebl etmebmeie& Peeueeme oen neslees Je Hees ogKet ueeieles. cet$eefHeb[,
cet$eJeeefnveer Je cet$eveefuekee eeble cetleKe[e Peeueeme HeesMetue neslees. efHeeeMeeeleerue
Ke[s ef keb Jee leeee oen Peeueemener HeesMetU neslees. D ebleie&U (nef v e& ee)
De[keueemener HeesMetU neslees . HeesMetU Peeueeme jesieeuee Ieece meglees,
DeeskeeNee nesleele Je jkeleoeye keceer neslees. Deew<eOeeves HeesMetU yeje neslees.
keJeef ele emebieer Mem$eefeee kejeJeer ueeieles.
Hees@efM eece : (K ) 19 D eCegeceebkeees Deukeueer ieeleerue cetueJe.
mepeerJeebee Mejerjeee DeleeJeMeke Ieke, HeUs DeeefCe HeeuesYeepeeble, efJeMes<ele:
Heeueke DeeefCe DeUbyeerle Dee{Ulees. eeCeebee Mejerjele, Mejerjeee HesMeerletv e
ceWotHeele mebJesovee HeeseefJeCeeee eefeesle, meesef[ece DeeefCe Hees@efMeece Deeeveebee
cenJeeee menYeeie Demelees. eeee mes Jeveeves mveeet DeeefCe vemee eebes keee&
megjUerle eeueles. Ge jkeleoeyeeee Oeeskee keceer neslees. eeee 42 DeCegYeejeee
efyeekeCeeslmeejer mecemLeeefv ekeebee meneeeves ceeveJeer Mejerjeleerue Hees@efMeeceee
eeeHeeeeee DeeefCe cet$eefHeb[eee keee&#ecelesee DeYeeme kejlee eslees.
Hees@efMeecees keueesjs, [eeeesces, HejceBieves DeeefCe meeeveeF&[ ns cenJeees
#eej Deensle. Hees@eMf eece Deeees[eF&[ efcemeUsueb ceer pesJeCeele JeeHejues Demelee
Leeeje@F &[ ebL eeres ef Jekeej eUlee esleele.
Hees&j , pee@p e& (1920-2002) ee efyeefMe jmeeeveMeem$e%eeuee DeefleMee
JesieJeeve jemeeeefv eke efJeefeeebee DeYeeme kejCeemeeer jesv eeu[ veesefjMe DeeefCe
ceevees [ Deeeiesv e eeb eeyejesyej jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej 1967
meeueer efceUeuee. Hees&j DeeefCe veesef jMe eeb v eer SKeeee jemeeeef v eke eefeeses
efv ejer#eCe kejCeemeeer leer Skee ve@v eesmeskeboele LeebyeefJeCeees leb$e%eeve MeesO eues.
Heesueeo (merue) ueesKeb[ DeeefCe keeyev& e eeb ee efceeO eeletvb ee Heesueeo cnCeleele.
HeesueeoeceOes keeye&v ees eceeCe 0.1 les 1.8 kekes Demeles. Heesueeoeeer efv eefce&leer
efye[eHeemetv e kejleele. efye[eleerue keeyev& ees eceeCe 2 kekeeeb ee Keeueer DeeCeues Je
cetueJes kee{tv e ekeueer keer leees Heesueeo yeveles. Heesueeo ne Skee efceeOeelet
veener. Iekeebee yeouelee eceeCeevegmeej efJeefJeOe iegCeOeceeeer Heesueeos efceUleele.
iejpeseceeCes efJeeJf eOe Deekeejees veU, He$es, U, keebyeer, leeje yeveefJelee els eele.
Deleble ceesee eceeCeele GlHeeove DeeefCe JeeHej nesCeeje Heesueeo ne cenJeeee
efceeOeelet Deens. F.me.HetJe& keeUeHeemetv e YeejleeceOes Mem$eefv eefce&le rmeeer Heesueeoeee
GHeeesie nesle Demes. DeJee&eerv e keeUele, 1856 meeueeee megceejeme mej nsv jer
yesmescej eebv e r DeMeg ueeKs eb[ Meg kejleevee, peemleeree keeye&v e kee{tv e ekeCeeee
eefeesee MeesO e ueeJeuee. yeebO ekeeceele Heesueeoeee Heg<keUe GHeeesie neslees.
Heesueesefveece (Po) Ske ogceeaU efkejCeeslmeejer cetueJe. DeCegeceebke 84.
ceeoece keegjer eebv eer ee cetueJeeee MeesO e ueeJeuee. leekeefjlee leebv eer egjes fv eeceee
Keefv epeeJej jemeeeefv eke eefeee kev e leeHeemetv e ns cetueJe JesieUs kesues.
Hee@H ej, keeue& (1902-1994b) efJe%eeveeee leJe%eeveees DeefO eeve peebv eer
ceeb[ues les efJemeeJee Melekeeleues DeeieCe leJe%e. leebee pevce Dee@e qm^eele
Peeuee neslee; HeCe les Fbiueb[es veeieefjke Peeues nesles. efJe%eeveeee Heeee efJeieeceer
leke&Meem$e (Fb[eq keJn uee@efpeke) vemetv e
les ef v eieeceer leke& Meem$e (ef[[eq ke Jn
uee@efpeke) Deens ne leebee ecegKe efmeevle
neslee. veJeveJeerv e efmeevle ceeb[tv e leebee
D eeOeejs ef v emeie& Ieveeb es ef JeMues< eCe
kejCeeSsJepeer efv ejer #eCeeletv e efceUeuesuee
ceeef nleeres ieefCele mees[Jetv e efv emeie&efv eece
mecepeeJetv e IesC eeJej efJ e% eev eeee Yej
Demelees Demee leebee oeJee neslee. cnCetv ee
leebv eer emL eeefHele ef meevleeeer leHeemeCeer kejCeemeeer He[leeUe v e Heenlee
Kees[leeUe DepeceeJeeJee Demee efmeevle ceeb[uee. cnCepese emLeeefHele efmeevleeuee
Hetjke efv ejer#eCeebeer keeme ve Oejlee lees Kees[tv e kee{CeeNee HegjeJeebee MeesO e
IesCeeee GsMeeves eeesieebeer DeeKeCeer kejeJeer Demee leebee Deeen Demes.
Hee@H eueerve meeOee efJeCeeree JeeHej kesuee peeCeeje Ske ueeskeefee ekeej.
megleer, Hee@e fuemj D eeef Ce efceeleblet es Oeeies JeeHeve eeeer efv eefc e&leer nesles.
Hee@Heueerv emeeer ceOeceeleeree megleebkeees metle Lees[ee eceeCeele lej leueceeleeree
metleebkeees metle DeefO eke eceeCeele JeeHejleele. 100ee DeemeHeeme DemeCeejer
yeeCeeeer Ievelee leeCeeee Ievelesee ogHHe Demeles.
Hee@efuebie, ueeeveme keeue& (1901-1977) oesv e veesyesue Heeefjleesef<ekes
efpebkeCeeje Decesefjkeve jmeeev eMeem$e%e.
eLece leeuee 1954 meeueer veesyesue osCeele
Deeues nesles. jemeeeefv eke yebO e cnCepese
kesefcekeue yee@[ DeeefCe jsCetbes mJeHe efkebJee
m^ k e ej D ee@ H e cee@ e f ueke egu e ee
mebMeesO eveemeeer osCeele Deeues. lej ogmejs
efoues iesues les 1962 meeueer. veeefYekeere
efv eMem$eerk ejCeemeeer keJ eebce ce@kesef v eke
Hetbpeere Meem$eeee JeeHej keve.
201
Hee@efueces@efueke vees[etume : ceBieveerpe, ueesKeb[, leebyes, efv ekesue Jeiewjs Oeelet
Demeuesues, yeeeeee Deekeejceeveees DeeefCe Deekeejees ueneve ueneve ieesUs
(ieesef uekee), Fbe f[ ev e Deeef Ce
He@ e fm eefH eke cenemeeiejeee
leUeMeer, yeNeee ceesee #es$eele
ef JeKeg jues ues D ee{Uleele. ee
iees eeHeemetv e Devesk e O eelet
cees ee eceeCeeJej ef ceUJeCes
Meke e D eens. He= L Jeer ee
YetYeeieeKeeueerue KeeCeerletv e Oeelet
ef ceUef Jeueevebl ej, mecegeee
leUeKeeuet v ener Keef v epes
ef ceUefJeCeeee eelveebv ee ee
meJee&e fO ekeOeelet ieese fuekeeb ee
Heeves eMe D eeues . 1873
meeueer eLecee ee ieese fuekee HeeCeeyeensj kee{Ceele Deeuee.
Hee@efueegj sefLeve : [ee-Deeemeesmeeeves ieebeer mebegi es DeeefCe [ee-nwef[^ke
Deukeesnesue (oesv e -OH ie Demeuesues) eebeer jemeeeefv eke efeee nesTve pes
Hee@efueSmj efkebJee Hee@efueF&L ej efv ecee&Ce nesle le leebv ee Hee@efueegjes fL eve mebegies cnCeleele.
ner meb egies yejer e efkeeT DemeueecegU s efieej, yesD eefjbie, Yeeb[eebes nB[ue,
ceger (vee@ye), efJeeg ledJeenke leejebJej mebj#eke DeeJejCe DeeefC e He@efkebie meeefnle
yeveefJeleele. Hee@efueegjsefL eve Heesce (PUF), efepemeejKee GHekejCeele Jeerpe DeeefCe
G<CeleejesO eke meeefnle cnCetv e JeeHejleele. Heefv e&ej G eesieele JeeHejleele les
Heesce-eece[s Hee@efueegjsefL eveeee ekeej Deens. (Heene HeeregSHe - Hee@efueegjsefL eve
Heesc e)
Hee@efueegj sefLeve Heesce - Heer egSHe (Heene Hee@efueegjsefL eve)
ekeeMe DevegJ ele&ve (Heesese^ @efH epece) JevemHeleer DeJeeJe DeLeJee eeCeer eeceOes
ekeeMeeuee eeflemeeo cnCetv e efomeCeejer neueeeue. ner neueeeue ekeeMeeee
efoMeske[s Demesue lej lee efeesuee O eve DeeefCe DebO eejeee (cnCepes ekeeMe
eesl eeee efJ e) efoMesuee Demesue lej leeme $eCe Demes cnCeleele. Goe.
JevemHeleeree Deekeefuekee efkebJee efoJeeJej Pe[He IeeueCeejs Helebie ns Oev e eefleefeee
oMe&efJeleele lej JevemHeleeReer cegUs DeeefCe je$eer mebeej kejCeejs HeekeesUermeejKes
eeCeer ns $eCe eefleefeee oMe&ef Jeleele.
ekeeMe Ie (Heeses mesue) SjJeer efJeegledjesO eer DemeCeejs HeCe ekeeMeeee
mebHekee& le Deeueeyejesyej efJejesO e keceer keve efJeegled eJeeneuee eeuevee osCeejs
GHekejCe. DeOe&Jeenke HeoeLeeHeemetv e leeej kesuesuee ee GHekejCeeJej ekeeMe
He[leee leebeer Tpee& leebeeleerue Fueske^e@v mevee efceUtv e les JenveHeeele eJesMe
kejleele. leeeesies efJeegledeJeen meg nes lees. Fueske^e@efv eke HeefjHeLeele yeCeeeer
Yetefcekee ns Heesesmesue Heej Hee[leele.
ekeeMeeceke (efmeveruesMeve) : ekeeMekeCe efkebJee Fueske^e@v emeejKes JesieJeeve
cetuekeCe DeeefCe efJeefMe Je efkebJee Ieve ceeOeceees DeCegjsCet eebee kejercegUs,
ceeOeceeee DeCetbv ee Tpee& efceUtv e les Gesefp ele nesl eele. les, Hegv ne cetU
Tpee&HeeleUerJej esC eemeeer, leer peemleer eer T pee&, ekeeMeeee ecekeer ee
mJeHeele Glmeefpe&le kejleele. ns Glmepe&v e 10-10 les 10-4 meskeboele nesle Demesue
lej ee DeefJe<keejeuee efmeveruesMeve Demes cnCeleele.
ekeeMe ceeHeveMeem$e (Heesesces^er) : ekeeMeeeer leerJele ceespeCeees Meem$e.
ee Meem$eeejs SKeeee ekeeMeceeve Jemlet ke[tv e esC eeNee ekeeMeeeer leer Jelee,
lemebe SKeeee Jemletletv e efkebJee HeoeLee&let v e ekeeMeefkejCe Heej Peeueeveb lej
ekeeMeefkejCeebJej nesCeeNee HeefjCeeceees ceeHeve kesues peeles. ekeeMeceeHeveMeem$eeee
JeeHej keve mebyebefO ele Jemletee iegCeOeceeeer ceeefnleer efceUJeCes Mekee nesles.
ekeeMe jmeeeve efJ e%eeve (Heeseskesefcem^er) ekeeMeeee eYeeJeeHeeser nesCeeNee
jemeeeef v eke eef eeebee DeYeeme kejCeejer ef Je%eev eMeeKee. ee eefeeebmeeer
ueeieCeejer Tpee& ekeeMeeke[tv e efceUles. Goe. nee[^espeve Je keue sjerv e eebeeHeemetv e
nee[^e@keu eesefjke Deecue leeej nesCeeeer eefeee ekeeMeecegUs Mekee nes les.
`ekeeMe mebMues<eCe' ner JevemHeleeRle Ie[Ceejer eef eee eee ekeejele cees[les.
ekeeMeJe<e& (ueeF Fej) ekeeMeJe<e& ns Deblej ceespeCeees Skeke Demetv e
en, leejs, DeJekeeMemLe Jemlet eeceOeerue otjotjeer Deblejs ceespeCeemeeer ekeeMeJe<e&
ns Skeke JeeHejleele. keejCe ekeeMe DeefleJesieeves eJeeme kejlees. Skee meskeboele
ekeeMe 3 105 efke.ceer. SJe{s Deblej keeHelees. cnCepese Skee Je<ee&le ekeeMe
9.46 1012 efke.ceer. SJe{s Deblej peelees. cnCetv e Ske ekeeMe Je<e& cnCepes
9.46 1012 efke.ceer. SJe{s Deblej nese.
ekeeMeefJ eegled Heefj Ceece (HeesesFueseqk e^k e FHeske) keener Oeelet leebeeJej
ekeeMeefkejCe He[ues Demelee Fueske^e@v me yeensj Heskeleele. ee efeeses meweefv leke
mHeerkejCe efoueeyeue DeeFvemeFve eebv ee YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej
efceUeuee. ekeeMeefkejCe keCeebes Hener OeejCe kejleele ee ie=nerlekeeJej ns
mHeerkejCe DeeOeeefjle nesles.
ekeeMe efJ eMues< eCe (Heesesefueefmeme) : JevemHeleer mete&ekeeMeele ekeeMemebMues<eCe
efeesejs DeeHeues DeVe efv ecee&C e kejleele. ee efeesojceeve ekeeMeTpes&ejs
202
HeeCeees He=L e:kejCe kejCeeee efeesme ekeeMemebMues<eCe Demes cnCeleele. ee
eef eesojceeve jemeeeefv eke yebO e ef JeYekele nesTve eer j@ef[ keumeeer efv eefce&leer
kes ueer peeles.
ekeeMe JnesueF&k e Ie (HeesesJ nesueF&k e mesue) ne Heesesmesueee
Ske ekeej Deens. pesJne ee mesueJej Heese@v me cnCepes ekeeMe He[lees lesJne
efJ eeg le eYeeJeve yeue efv ecee&Ce nesl es. mesceerkeb[kej cnCepes DeOe&meb Jeenke
HeoeLee&Heemetv e, efmeefu ekee@v e efkeb Jee mes uesefv eeceHeemetv e ne mesue leeej kejleele.
meewjIe ne Ske ekeejee HeesesJnesueF&ke mesue Deens. (Heene Heesesmesue Je
Heeses Fues efke ^ke HeefjCeece)
ekeeMemebMues< eCe (Heeses efmebLesef meme) JeeleeJejCeeleerue keeye&v e [ee
Dee@kemeeF&[ Je peefceveerletv e efceUeuesues HeeCeer eebee jemeeeefv eke eefeesletv e GHeegkele
Meke&jecee keyeexokeeb eer efv eefce&l eer kejCeeeer JevemHeleeRc eOeer ue eCeeueer. ee
eefeesmeeer DeeJeMeke DemeCeejer Tpee& JevemHeleer mete&ekeeMeeHeemetv e efceUJeleele.
cnCetv e ee eefeesuee ekeeMemebMues<eCe Demes cnCeleele. ee eefeesle Jev emHeleeRceOeerue
nefjleJeeeer cenlJeeeer Yetefcekee Demeles. keener MewJeeue lemese peerJeeCetner ner
eefeee Heej Hee[t Mekeleele. JevemHeleeR ee Jee{erm eeer Je leelet v e eeCeeb v ee
efceUCeeNee Hees<eCeemeeer ner eefeee DeleeJeMeke Deens.
ekeeMe meeHeUs (ueeF& ^@H me) DebO eejele, leerJe ekeeMeeke[s PesHeeJeCeeNee
keer keeb ee mJeYeeJeeceg Us, keer [ef v eeb$eCeemeeer jevee kesuesu ee ekeeMe
meeHeeebee GHeees ie neslees. Mesl eele 200 Je@ee yeuye KeebyeeJej uekeJetv e
leeKeeueer je@kesue efceefele HeeCeer sJeues peeles. efke[eres Helebie je$eer ee ekeeMeeke[s
Deekeef<e& le nes Tve leeJej kekejleele Je Keeueerue HeeCeele He[tv e cejleele.
yeuyeSsJepeer je@kesue DeLeJee ie@meyeeerner JeeHejueer peeles.
ekeeMekeer leblet (Dee@eqH keue Heeeyej) ekeeMeefkejCeebee mebHetCe& Debleie&le
HejeJele&v eeee iegCeOecee&ee JeeHej keve leebv ee efJeveeneveer otjJej Jeentv e vesCeejs
keeeses mett#ce leblet. DeMee met#ce keeelebletbee JeeHej DeeOegefv eke ceeefnleer leb$eeceOes
cees ee eceeCeeJej kesuee peelees. Mejerj eee Deele [es keeJet MekeCeeNee
Sv[esmkeesHemeejKee Jewekeere GHekejCeebc eOesner eeb ee JeeHej nes lees. (Heene
jbieerle efe$e)
ekeeMekeer e ef eeeMeeruelee (Dee@H erk eue De@k eereqJ ner) : keener mebegies
Je, mHeef ke efk eb Jee efJ eueeve DeJemLesl e, eleue-HeesuejeF& p[ ekeeMeees
eleue keener eceeCeele efH ejef Jeleele. leeb ee jsC etl eerue Ieke Demeb cee$e
Demeleele. ee mebegieebes jsCet oesv e ekeejes, DeejMeeleerue Skeceskeeb ee eefleceee
Demeleele. ee oesv e ekeejee jsCetbv ee D ee@Herkeue Deeemeesceme& D emes cnCeleele.
Ske ekeej, ekeeMeeleue G peJeerke[s ef HejefJeCeeje, [sk em^ es-jess jer lej
ogmeje ekeej, ekeeMeeleue [eJeerke[s efHejefJeCeeje efueJnes-jes sjer Demelees.
ee oes v ner ekeejebee mecejs CJeere efceeCeele, ekeeMeeleue oesv ner yeepetme
meejKese efHejefJeues peeles, HeefjCeeceer ns efc eeCe ekeeMekeer e ee efeeeMeerue
vemeles. meso-i somer nener Ske eflemeje ekeej Deens . leebee jsCetb es
DeOex Yeeie, DeejMeeleeru e, Skeces keeb ee eefleceee Demeleele. ee&e fjke
Deecueees 3 ekeejes js Cet ee DeefJe<keejees Gece GoenjCe D eens.
ekeeMeeJeefO eeYeeJe (HeesesefH ejerDee@ef[pece) ekeeMeeuee mepeerJeebkejJeer
efo uee peeCeeje keeueye eeflemeeo. efoJeme ueneve keer ceese eeJej keener
JevemHeleeRceOes Hegueesje Deeuesuee efomelees. keener eeCeebceOes eeJej mLeueeblejner
DeJeuebyetv e Demeles.
ekeeMeeee cetuekeCe (Heese@ve) efJeegledegbyekeere eejCeeee cetuekeCe. ne
ekeeMeefJe%eeveeee Feflenebmeeleerue cenJeeee HHee ceeveuee peelees. ekeeMeefkejCe
lejb ieHe D eensle keer ekeeMe cetuekeCeebee yeveuesuee D eens eeefJe<eeer ecegKe
efJeeejOeejebes leeeq Jeke celeYes o HetJeea nes les. Deelee cee$e ekeeMeees mJeHe
ognsjer Demetv e leeee cetuekeCe Heese@v e ne yeesmee@v e peeleere cetuekeCe Demeueees
meJe&ceeve Peeues Deens. ekeeMeeee Heese@v eeer Tpee& h Demeles. leele ` '
(vet) ner eejCeeeer JeejbJeejlee lej ne Hueebke h efmLejebke Deens.
ekeeMeeJejCe (HeeseseqmHeDej) : keesCeleener leeNeeke[erue oMeekeeMe
peeletv e yeensj Glmeefpe&le neslees les leeNeees yeeeDeeJejCe. metee&ee yeeyeleerle ns
DeeJejCe megceejs HeeeMes efkeueesceerj pee[eres Demetv e leeee yeensjerue Yeeieees
leeHeceeve ns megceejs 5,500 Deb Me mesefu meeme Flekes Deens. met ee&ke[s vepej
ekeueeJej DeeHeueeuee efomelees lees ee ekeeMeeJejCeeee yeeeYeeie Demetv e
meewj[eieemeejKes meteeJ& ej efomeCeejs JewefMe<eHetCe& HeefjCeece ns ee ekeeMeeJejCeelee
Ie[tv e esleele.
ekeeefMekeer (Dee@eqH keme) ekeeMe Je ekeeMeeee peeleeree eejCeeee
(Fues ke^e@v eosKeerue) iegCeOecee yeeyeleee DeYeeme efpeeele kesuee peelees, D eMeer
efJe%eeveMeeKee - ekeeefMekeer.
ekeeefMekeer keee (Dee@eqH keue iueeme) ekeeefMekeer GHekejCeebee
jevesmeeer JeeHejCeele esCeejer Ske Keeme ekeejeer keee. DeMee GHekejCeebleerue
efYebies yeveefJeCeemeeer DeefleMee HeejoMe&ke, mJe DeeefCe jbieefJejefn le keee
Jew% eeefv ekeebv e r yeveefJeueer Deens. DeMee keeee cetU ekeeMeefkejCeebes efJeke=leerkejCe
nesT osle veenerle. YeejleeleosKeerue ekeeefMekeer keee yevet ueeieueer Deens.
ekeeMeer e De#ej Jeeeke (Dee@eqHkeue ke@j@k ej jer[j - DeesmeerDeej)
ekeeMeere Fuesk e^e@efv eke leb$e JeeHeve ekeeMeere De#ej Jeeeke ee mebeb$ eeeer
ef v eef ce&l eer kes ueer Deens.
keeieoeJejer ue eHeeru e
D e#ejeb es Heebl ej
meb i eCekeeuee eef eee
kejCeeme ees ie DeMee
mebosMeele kejCeees keece
ee eb $eeke[t v e nes l es .
ef Jeeer ee leNnsleNnsee
ceeueeJejeru e yeejmebkes le
DeesUKetv e efJekeuee iesuesu ee ceeueeeer ef kebcele oeKeefJeCeejer os ekes leeej
203
kejCeemeeer eee mebeb$eeee JeeHej kesuee peelees.
eef eeeHee$e (efj De@k ej)
jmeeeveMeem$e SKeeoer jemeeeefv eke eefeee Ie[Jetv e DeeCeCeekeefjlee leeej
kesues ueer eb$eCee efkebJee Yeeb[s.
DeCegYeewelf ekeer DeCegefJeKeb[ve efeesHeemetv e Tpee& efv ecee&Ce kejCeejer DeCegYeer.
DeCegY eerle Keeme Heesueeoees efJeMeeue Hee$e keeBeerceOes yebef omle Demeles. ee
Hee$eele FbO eveveefuekee Demeleele Je leebleerue 235U 239Pu eebmeejKee FbO eveeee
DeCegYebpeveecegUs Tpee& efv ecee&Ce nesles. ner YebpeveMeb=Keuee Skee jeJeerke HeeleUerJej
efmLej sJeCeekeefjlee efv eeb$eke cnCetv e ke@[efceece Oeeletee JeeHej neslees. DeMee
efv eebef$ele Me=bKeuesletv e yeensj He[Ceejer Tpee& Jeentv e vesCeekeefjlee FbO ev eveefuekeebee
yeepetv es HeeCeer, pe[HeeCeer, Deeieexv e Je veee^espevemeejKee Jeeetbee JeeHej kejleele.
leebv ee `Jeenke' Demes cnCeleele. ee Jeenkeebee G<Celesee GHeeesie JeeHe leeej
kejCeekeefj lee neslees Je lee JeeHes Heemetv e peefv e$e eeueJetv e Jeerpe leeej nesles.
Yeejleele meOee 16 DeCegYeee keee&jle Demetv e leebHeemetve megceejs 3200 cesiee
Je@ Jeerpeefv eefce&leer nesles.
e#esH e (DeeLeexieesveue eesp esk eMeve) eleueeleerue mejU js<eeKeb[eee oesv ner
eskeebH eemetv e ogmeNee mejU js<esJej ekeuesuee uebyeeee Heeeeleerue D eblej, ne
lee js<eeKeb[eee uebye e#esHe. pej @ ueebyeeree js<eeKeb[ ogmeNee js<esMeer P
kejerle Demesue lej @ee uebye e#esHe @ cos
e#esH eke (^evmeceerj) jsef[Dees JeejbJeejlee eJeen efv ecee&Ce kejCeejer DeeefCe
leeJej mebmkejCe kejCeeNee meJe& GHekejCeebee Skeef$ele mecetneuee e#es Heke
Demes cnCeleele. DeekeeMekeeee ceoleerv es jsef[Dees lejbieebes emeejCe e#esHeke
kejlees. ceeefnleeree emeejCeemeeer jsef[Dees lejbieebee GHeeesie neslees.
eIeeleer lejbie (Mee@k e JesJ n) OJeveeree ieleerntv e DeefO eke Jesieeves ieefleceeve
Demeuesu eer Jemlet eIeeleer lejbie ef v ecee&Ce kejles . keesj[ee nJesle OJeveereer ieleer
eefl e meskeb oeuee 330 ceerj cnCepes leeMeer 1188 efke.ceer. SJe{er Demeles.
eentv e peemle Jesieeves peeCeeNee keeBkee@[&meejKee efJeceeveeee ieleercegUs eIeeleer
lejb ie efv ecee&Ce nesleele. leecegUs eeb[ OJeveer efv ecee&Ce neslees. oejs- efKe[keee
Le[eLe[ DeeHeleele. DeMee OJeefv eeot<eCeecegUs keeveeleerue eb$eCesJej Heef jCeece
nesTve yeefnjsH eCee esCeeeer Mekeelee Demeles. keener ueeskeebv ee oeefJekeejeee
Pekee esT Mekelees. DeefleveJe (megHejveesJne) leeNeeee mHeesecegUs lej eeb[
eIeeleer lejbie efv ecee&Ce nesleele. les DeJekeeMeeleerue SKeeee lespeescesIeeJej peeTve
Oe[keleele DeeefCe leecegUs leeNeeee pevceeeer eefeee meg nesT Mekeles.
eejCe (Jnjeevme) eceeCe efJeeueveeee Jeie&. eleerke s2
e(x i -x ) 2 ef i (x i - x) 2 ee Skeee epeeleeree lee DeesUKeuee peeleele.
s2 ______ efk ebJee ________
n efi
esL es, x i = x eer keesCeleerner efkebcele; x ieefCeleer ceOe, fi JeejbJeejlee
n = x ee SketCe efkeceleer; ef i JeejbJeejleebeer yesjerpe
eeee (Debyee) : SKeeee ceesee Deekeejeee lespemJeer Jemletke[tv e esCeejs
ekeeMeefkejCe esee Deekeejeee Jemletv es De[JeueeJej He[Ceejer ie[o meeJeueer.
eeesle GYee Demeuesuee efv ejer#ekeeme ner lespemJeer Jemlet ee esee JemletcegUs
HetCe&HeCes Peekeuesu eer ef omeles . efv ejer #ekeeme mete&ienCeeeer Keieeme efmL eleer
DevegYeJeCeeme HeL JeerJej He[uesuee ebeee eeesle DemeeJes ueeieles. lemese,
eb ienCeeee keeUele ebeee He< YeeieeJejeru e keeUHe leHeefkejer jbieeee
Yeeie ne HeL Jeereer eeee oMe&Jelees. ee eosMeele mete&efkejCe ns HeL Jeerv es HetCe&HeCes
De[Jeuesues Demeleele. (Heene: G Heeee)
epeveve (efj ee@[keMeve) mepeerJeebeer veJeerv e efHe{er pevceeuee IeeueCeeeer eefeee.
ee oesv e ekeejee Deensle. (1) uewbefieke epeveve (2) Deuewbefieke epeveve. uewbefieke
epeeslHeeove : oesv e yeerpeebee Hebgyeerpe DeeefCe m$eeryeerpe eebee mebeesieeves veJee
peer Je pev ceeuee eslees . Deuewbefieke epeeslHeeove : cetU peerJeeHeemetv e Ske Yeeie
efv ejeUe neslees. leele 5 ekeej Deensle.
De) efYeepeve : Skee HesMeeres efJeYeepeve nesTve oesv e HesMeer leeej nesleele. ee
veJee HesMeer Jee{leele DeeefCe ceie eleske HesMeer efJeYeeietv e oesv e veJes peerJe
nesleele. GoenjCe, Deefceyee
ye) legk e[s / Keb[ : Deveske HesMeer Demeuesuee eeCeees oesv e efkebJee peemle
Yeeie nesleele DeeefCe eleske Yeeie Jee{tv e Skeske veJee HetCe& eeCeer neslees.
GoenjCe (mej) mecego ceemee
ke) keeWye DeeefCe Debk etj : SKeeee eeCeele Ske Yeeie Jee{lees Je lees cetU
eeCeeHeemetv e JesieUe neslees DeeefC e Jee{t ueeielees. GoenjCeeLe&, mHebpe
[) yeerp ekeCe : Skee eeCeeletv e efkebJee JevemHeleerletv e Ske HesMeeres yeerpekeCe
mees[ues peeleele. peebeeHeemetv e veJeepeerJe pevcelees. GoenjCeeLe& - keener
met#ce peblet.
F) JevemHeleermeejKeer JebMeJeO oer (HegJee) : JevemHeleer ee keener Yeeie JesieUe
Hegtv e Jee{t ueeielees.
epeveve (efyeef[bie) : mepeerJeebes efveebef$ele JeeleeJejCeele eeesieMeeUsle kejCeele
esCeejs Hegv elHeeove. eecegKeeves Mesleer JeJemeeeele DeVeOeeve efHekeebee lemese
ogYelee efkebJee ceebme osCeeNee eeCeebee DeefO eke GlHeeove osCe Nee jesieeeflekeejke
megO eeefjle JeeCeeb eer efv eefce&leer kejCeemeeer mepeer Jeebes epevev e kejCeele es les.
eele mebkeefjle epeeleeReener meceeJesMe neslees.
epeeleer (pesveme) peerJeebee JeieeakejCeeleerue Ske Heeejer. Goe. ceeCemeebceOes,
kee@kes efMeeme, efv eee@F&[, efv eees , cebieesue, ef Heiceer, Deee& Demes Deveske JebMeYeso
Deensle; lejerHeCe ns meJe& ekeej `nescees ' ee Skeee epeeleer ceOes esleele.
peemJeb oeree Hegueebes keener JesieJesieUs ekeej efomeleele, leeb ee HeeveebceOesner
Hejke peeCeJelees; Hejbleg leeble peeleer JesieJesieee Demeuee lejer `efnef yemkeme'
epJeueve (FeqiveMeve) HesefJeCes Deiej HesCes. keesCelesner Fbefpeve (ceesjes
efkebJee HebHeees) eeuet nesCeemeeer leeleuee FbO eveeuee pJeueveefyebotHee le G<Celee
eeJeer ueeieles. leeleerue FbO eveeee Hes IesCeeuee FeqiveMeve cnCeleele. ceesejee
FbefpeveceOes ye@jeree meneeeves efCeieer G[efJeueer peeles Je FbO eve Hes IesTve
204
Jeeet leeej neslees. lee Jeeetee oeyeeves Fbefpeve eeuet nesles.
epJeueve efyebot (Heue@Me Hee@Fb) pee leeHeceeveeuee HeoeLee&eer JeeHe Je nJeses
pJeueveMeerue efceeCe Deeieereer pJeeuee efkebJee efCeieer eebee mebHekee&le DeeueeJej
leelHegjles Hes Iesles, lee leeHeceeveeuee lee HeoeLee&ee `epJeueve efyebo't Demes cnCeleele.
pJeeueeeener HeoeLeeeer megjef#ele meeJeCetke DeeefCe Jeenletke kejCeemeeer ner
kemeeser JeeHejueer peeles.
eCeeso (Lem) DeeqiveyeeCeeleerue FbO eve epJeefuele kesues Demelee, efv ecee&Ce
Peeuesues G<Ce Jeeet ueneve efebejs eeb[ Jesieeves yeensj He[leele. ee JeeetbcegUs
DeeqiveyeeCeeJej lesJe{eee HeefjceeCeees yeue efJe efoMesv es keee& kejles DeeefCe
Deeqi veyeeCe Jej e#ese fHele kesuee peelees. ee eefleef eee yeueeuee `eCeeso' Demes
cnCeleele. yeensj He[CeeNee Jeeetbes Jemlegceeve DeeefCe Jes ie eebee iegCeekeejeves
eCeesoees ceeHeve kejleele. nee yeensj He[CeeNee Jeeetee eJesie Demelees. DeMeee
ekeejs ef JeceeveeJej keee& kejCeeNee eCeesoeceg Us efJeceeve Heg{s peele Demeles.
eleJeejer (esef[bie) leeej HeUYeepee, HeUs Mesleeletv e kee{ueev eblej leeleerue
Heguesueer, Jesef[ Jeeke[er, me[keer HeUs yeepetuee kee{tv e, Gjues ueer efJeeermeeer
leebee iegCeOece&, Deekeej, jbie, peeleerv egmeej JesieUer keve `De', `ye', `ke'
DeMee Jeie&Jeejer eceeCes He@efkebie kejCes. jbi eemeeer HeesesFuesefke^ke jbie efJeYeeieCeer
ceefMeveee JeeHej kejlee eslees.
eeflekeejkes (DeBefyee@[erp e) memleve eeCeeHeemetv e GlHevve Peeuesuee Keeme
eefL eveebee mecetn. ne mecetn yeensjes eeCeer efkebJee jmeeeve eeeeHeemetv e yeeeJe
kejlees. ner ieesueekeej eefL eves Keemeke ve eeCeer efkebJee jmeeeveebee DeCetbMeer
eeflekeej kejleele. (Heene eefle#ecelee)
eefle#ecelee (Fcegefveer) DeeeceCe kejCeeNee met#cepeerJeebefJe eeflekeej
kejCeeee Mejerj eee #ecelesuee eefle#ecelee (eefl ekeejMekel eer) cnCeleele.
Mejerjeeer eefle#ecemebKee peeuee `Hejkee' mecepetv e leeefJe eefle#ecelee efv ecee&Ce
kejles DeMee ieeseru ee eeflepeve cnCeleele. eef le#ecelee efJeefMe eeflepev eeefJe
Demet Mekeles. eefl epeveees ogmeNeeboe DeeeceCe Peeues lej leeefJe nesCeeje
eeflemeeo Heef nuee DeeeceCeeHes#ee peemle leer Je Demelees. eefle#ecelee efv ecee&Ce
kejCeeNee ueefmekeeHesMeer - yeer HesMeer Je er HesMeer DeefmLeceppesle Demeues uee
cetUHesMeeRHeemetv e efv ecee&Ce nesleele. leebeer efJeefMe He=eefL eves eeflepeveebJej efeee
kejleele. (Heene eeflekeejke)
eefleef#eHle ef eee (efj Heuesk eme De@k eMeve) MejerjeMeer efv eie[erle GlmHetle&
neueeeueeRv ee eefleef#eHle efeee cnues peeles. Goe. efMebke eCs es, [eseele keceer-
peemle eKejlesee ekeeMe Iegmele Demesue lej eefleef#eHle efeesves [eseeeer yeengueer
Deekeejeves eser-cees er nesle [eseees j#eCe kejCes. Mejerjeuee keg s peKece
Peeueer, esleelebletejs ceWotle efv ejesHe peelees Je lee lee DeJeeJeebes j#eCe JneJes
cnCetv e eefleef#eHle efeesv es mveeetbeer neueeeue nesles. ee efeee peueo nesleele Je
lee ceppeejppetleerue ceppeeHesMeeRke[tv e kes uee peeleele.
eefleIeefJele (DeBefkeuee@k eJeeFpe) Ie[eeUeee keeeeb ee Gue efoMesv es
kesuesues Ye ceCe.
eeflepeve (DeBefpeve) Mejerjyeee HeoeLe& Jee peer Je eebee He=YeeieeJejerue
leebeer efv eefJe&Jeeo DeesUKe HeefJeCeejs jsCet.
eeflepewefJ eke (De@efvyeeee@efke) ee ekeejee Deew<eOeebee GHeeesie peerJeeCet
Je keJekeecegUs Peeuesuee jesieeceOes eYeeJeer GHeeej cnCetv e neslees. ee ekeejeer
Deew<eOes peerJeeCet Je keJekeebee veeevee kejleele. Hesefv eefmeueerv e ns Heefnues eeflepewefJeke
mej De@ueskePeeb[j Heuesefcebieves MeesO etv e kee{ues. Het Jeea ner Deew<eOes yegjMeer ceesee
eceeCeeJej Jee{Jet v e leeHeemetv e leeej nesl e Demele. D eelee yeNeee leNns eer
eeflepewefJ ekes meWefe mebMues< eCe eefeee keve yeveJeleele.
eefleJe (De@ver-ce@j) Fueske^e@v e, eese@v e eebmeejKee cetuekeCeebee efJejesO eer
iegCeOece& DemeCeeNee keCeebHeemetv e yeveuesuee eefleHeoeLe&. eefleHeoeLee& eer HeoeLee&Meer
eefeee Peeueeme oesv ner ve nesTve leebee Skeef$ele JemlegceeveeFlekeer Tpee&
efv ecee&Ce nesles. Fueske^e@v e ne veieCe Jemlegceeveeee Ske Skeke $e CeefJeegleYeej
OeejCe kejCeeje cetuekeCe Deens. lesJe{se Jemlegceeve HeCe OeveefJeegleYeej OeejCe
kejCeeje Hee@ef Pe^e@v e ne Fueske^e@v eee eeflekeCe. Demes eleske keCeees eeflekeCe
DeefmlelJeele Demet Mekeleele. DeepeJej De@efv ce@jee Deef mlelJeeeer Deele#e
eefeleer efceUeuesueer Demeueer lejer leeee MeesO e ueeieuesuee veener.
eefleOJeveer (Skees) SKeeee JemletJej efkebJee HejeJele&keeJej DeeoUtv e Hejle
Deeues uee OJeveer . pej HejeJele&ke ef mLej Demesu e lej HejeJeef le&l e lejbi eeee
Jeejb JeejlesceO es keener Hejke He[le veener. OJeveer efv ecee&Ce kejCeeje m$ees le Je
HejeJele&keeceOes keceerlekeceer Deblej 17 ceerj Demesue lej eefleOJeveer Sskeeeuee
efceUlees. HejeJeefle&le OJeveeruenjeReer leerJelee Fbefeebv ee mecepeCes DeeJeMeke Demeles.
keejCe cetUee OJeveerHes#ee leer JesieUer Demeles.
eefleyebO eke pewefJ eke GHeee (yeeeesjsefceef[SMeve) peweJf eke me<eree GHeeesie
keve jesieebJej GHeee kejCes. Goe. DeeegJesos& ele efkebJee nesefceDeesHe@L eerle JevemHeleerbee
GHeees ie jesie efv eJeejCeemeeer kesuee peelees.
eefleyeue (m^sme) HeoeLee&Jej HejmHejefJe efoMesv es oesv e meceeve yeues keee&jle
Demelee, HeoeLeeceOes eefleefeeelceke yeues leeej nesleele, leebv ee `eefleyeue'
Demes cnCeleele. ueeJeuesuee yeueeme keesoeee (ee@me-meskeMeve) #es$eHeUeves
Yeeietv e eees ceeHeve kesues peeles. leevegmeej eees Skeke `vetve/eefleceerj Jeie&
Deens. meeseereceeCes cesie@v etve/eefleceerj Jeie& efkebJee vetve eefleefceefueceerj Jeie&
Demesner kejleele.
eeflecee (Fcesp e) DeejMeeee meceesjerue Jemletbes DeejMeele Gceuesues efe$e.
efYebieebee meceejs erue JemletbHeemetv e efv eIeeuesuee ekeeMeefkejCeebes efYebie ceOetv e peeleevee
JeeerYeJeve nesles. Demes efkejCe keWerYetle nesTve DeMeere eeflecee Gceles.
eefleceekejCe (Fcesefp ebie) SKee ee HeoeLee&eer efkebJee DeJeeJeeeer $eCe
205
efJeegledYeeefjle keCeebv eer mebieCekeeee He[eeJej eeflecee GceJeCeees leb$e. eeee
GHeeesie ce@ivesefke jsPeesv evme Fcesefpebieves Mejerjeee Deeleerue Yeeieebeer leHeemeCeer
kejCeemeeer kes uee peelees. DeblejeUeleer ue ieeseRmeeerHeCe ee leb$eeee GHeeesie
kes uee peelees.
eefleefJ eke=leer (m^sve) eefleyeueecegUs HeoeLee&ee HeefjceeCeele nesCeeje yeoue
DeeefC e cetU Heef jceeCe eeb ee ieg Cees ejeme `eefleefJeke=leer' Demes cnCeleele.
GoenjCeeLe&, 100 meW.ceer. ueebyeereer meUF& leeCeueer Demelee, efleeer ueebyeer 101
meW.ceer. Peeueer, lej eefleefJeke=leer ueebyeerleerue yeoue cetU ueebyeer 1/100
0.01. iegCees ejele DebMe Je so mLeeveer HeefjceeCeees Skeke meceeve DemeueecegUs
eefleefJeke=leer HeefjceeCeefJejef nle mebKee Demeles. ueebyeer, boer, pee[er, #es$ eHeU,
Deekeejceeve D eeoer keesCeleener HeefjceeCeemeboYee&le eef leefJeke= leeres ceeHeve kesues
peeles.
eeflemeeo (Heer[ ye@k e): SKeeee eCeeueerletv e yeensj He[CeeNee yeeyeeree keener
Yeeie Hejle lee efmeefmceceOes Ieeuetv e eflees keee& efv eebef$ele kejCeeee HeOoleeruee
Heer[ ye@ke Demes cnCeleele. SKeeee epeeleeree eeCeeb eer mebKee Jee{ueer keer
Ye#eeee legJe[e Yeemet ueeielees DeeefCe eeCeebeer meb Kee DeeHeesD eeHee keceer
nesT ueeieles ns $eCe Gueee HegjJeeees GoenjCe Deens. (Heene Guee
eeflemeeo)
eeflemeeo-es< eke (^evmeHeeW[j) jsef[Dees mebosMe e#esefHele kejCeejer DeeefCe
enCe kejCeejer, leeeeceeCes OJeveerJeOe&v eeveblej lese mebosMe mJeebeefuele HeOoleerv es
Jesieee JeejbJeejlesJej e#esefHele kejCeejer eb$eCee. meJe& meeOeejCeHeCes meb osMeJenve
GHeenebceOes, leyeke[eeee DeekeeMekeeceeHe&le sefueeqJnpeve mebeele ssefueJnerpeve
emeejCe enCe kejCeemeeer JeeHejleele.
eleeruee@ie (DeBef uee@ie@efj Lece) iegCeekeej, Yeeieekeej Fleeoer cetueYetle efeee
kejCeemeeer mebKeebes uee@ieefjLece IesTv e yesjerpe ef kebJee Jepeeyeekeer kes ueeJej
peer mebKee esles leer eleeru ee@ie keeskeele Jeeet v e pes Gej efceUles leeme lee
mebKesee eleeruee@ie cnCeleele. Goe. 34.2 6.78 iegCeekeejemeeer leeee
uee@ ieeefjL eceeb eer yes jerpe 2.3652 esles. leer eleeru ee@ie keeskeele JeeeueeJej
226.6 iegCeekeej eslees.
eleerefJ ekeuepe (DeBef[sefj JnsefJn) peeee efJekeuepe ([sefjJnserJn) %eele
Deens Demes Heue kee{Ces cnCepes eleerefJekeuepe efkebJee meceekeueve (FbefesMeve)
kee{Ces. cee$e meceekeueve Meyoebee { DeLe& meb keueve, Ske$eerkejCe efkebJee
yesjerpe kejCes Demee neslees. keueveeee (ke@uekeegueme) ee Yeeieele Jeeeves Jesefle
peeieses #es$eHeU kee{Ces, OeveJemletes IeveHeU, Jeeeeer ueebyeer Jeiewjs le ueneve
ueneve jeMeer IesTve leebeer yesjerpe kejCes ie=nerle Oejueeves ee eefeesme meceekeueve
- Jemlegle efv eefele meceekeueve ([sefHeves Fbefeue) cnCeleele. lej eleerefJekeuepe
eefeesle efouesuee HeueeJej DeMeer efeee kejeeeer keer, les Deeuesuee Gejees
efJekeuepe Demesue.
eleemLe meercee (Fue@efmke efueefce) keesCeleener Ieve JemletJejerue leeCe
mees[ueeJej leer HetJe&efmLeleeruee esles. ee #eceleseer keceeuee ceee&oe. leer Deesueeb[ueeme
leeCe mees[ueeJejner Jemlet mebHetCe&H eCes HetJ e&efmLeleeruee esle veener. efleeer ueeb yeer,
boer efkebJee pee[er Lees[erMeer lejer yeoueuesueer Demeles. lee Jemletee ueJeefekelesee
JeeHej SKeeee yeebO ekeeceele kejleevee ee ceee&oseer oKeue IeeJeer ueeieles.
eLeceeJemLee (eesH espe) HesMeer efJeYeepeveeee eefeesleerue ner Heefnueer DeJemLee
Deens. (Heene HesMe r efJeYeepeve)
eefLeve (eesefvme) Deefcevees Deecueebee ueebyeueeke meeKeeebeer yeveuesueer
DeefleMee cenJeeeer pewJejmeeeves. Mejerjees yeeeebie DeeefCe Deblejbie eefL eveebv eere
Ie[uesueer Demeleele. eeeeJele pewJejemeeeefv eke eefeeebes efv eeceve efJeefMe
eefL eveebke[t v e, ef Jekejebke[tv e kesues peeles . pevegkeeb ceOeer ue DeejeKe[eevegm eej
eefL eveebeer yeebO eCeer nesles. pevegkeele keener yeoue Peeueeme eefL eveebee efv eefce&leerle
yeeOee esles efkebJee efv ecee&Ce Peeuesueer eefL eves meoes<e nesleele. HeefjCeeceer lee eefL eveekejJeer
efv eOee&efjle nesCeejer Mejerjjevee efkebJee Mejerjefeee otef<ele yeveles. (Heene Deefcevees
Deecue)
eefLevemebMues< eCe (eeserve efmevLesefmeme) HesMeeRceOeerue pevegkeebceOes Demeuesuee
DeejeKe[eevegmeej eefLeveebeer yeebO eCeer kejCeeeer eefeee. [erSveSee jsCetbceOeerue
Iekeebee eceJeejerle meeceeJeuesueer, DeevegJebefMeke iegCeOeceeeer ceeefnleer eLece
leer eceJeejer keeece jeKeCeeNee DeejSveSceOes Heeblej (^evmeefeHMeve) nesles.
DeejSveSee jsCet leer ceeef nleer HesMeerkeW keeyeensj Demeuesuee jeeyeesPeesce ee
GHeebieebHeele HeeseJelees. lesL es lee eceJeejerl eerue meebkesefleke mebosMeees Jeeeve
nesTve leevegmeej erD eejSveSee jsCetke[tv e SkeSke Deefcevees Deecue pees[ues
peeTve eefL eveebee jsCeteer efv eefce&leer nesles. (Heene jeeyeesPeesce)
eoerH le (Fveke@efv[meW) keesCeleerner Jemlet iejce kesueer Demelee, efleeeHeemetv e
leeHeceeveeOeeefjle eejCe efv ecee&Ce nesles. ns efJeegledegbyekeere eejCe o=Me ekeeMeeee
Heele esCeemeeer lee Jemletes leeHeceeve 500-600 DebMe mesequmeDeme Flekes
DemeCes iejpeses Deens. leeHeceeve Jee{ues keer ee eejCeeeer lejbieueeb yeer keceer
keceer nesle lee Jemletee Yeemeceeve jbiener yeouele peelees. Iejeleuee efJ epesee
efoJeeleeru e bimveeer leej leeHeueeves ekeeMe efv ecee&Ce kejles.
eot< eCe (HeesuegMeve) ceeveJeeee Deveske ekeejee ke=leeRejs ef v emeieele
JesieJesieUs HeoeLe& ekeues peeleele. leeme eot<eCe cnCeleele DeeefCe lee HeoeLeev ee
206
eot< ekes cnCeleele. keener eot <ekes Heee&JejCeeme yeeO eke jleele. pemes,
keejKeeveeb letv e DeeefCe mJeeb eefu ele Jeenv eebletv e JeeleeJejCeele peeCeeje Oetj,
ceeveJeJemleerletv e HeeCeele peeCeejs ceuecet$e, peefceveerJej ekeuee peeCeeje Ievekeeje
F. nJesle mees[uee peeCeeje meuHej-[ee-Dee@kemeeF[, HeeCeele ekeues peeCeejs
pe[ O eelet , ceuecet$e, eeb cegUs Deejesieeme Oeeskee neslees, jesi ejeF& nesles.
OJeefv eeot< eCeecegU s yeefnjsHeCe mebYeJeles . penepeebleerue lesue mecegele meeb[ueeme
meeiejer peerJeebes cejCe D ees{Jeles.
eosMeefve (SC[sefceke) SKeeee efJeefMe Yeewieeseuf eke eosMeele eCe ceeb[tv e
yemeuesuee Deepeejemeb yebO eer ne Meyo JeeHejleele. Goe. kee@ueje, ceuesefjee ns
jesi e Deeefekee Je D eeefMeee Keb [ele MelekeevegMelekes eCe ceeb[tv e yemeuesues
Deensle. He#eer , eeCeer, Pee[s eebeeefJe<eeerner ne Meyo JeeHejuee peelees. eebee
Jee{ermeeer, epeeslHeeoveemeeer DeeJeMeke Demes leeHeceeve, nJeeceeve Je KeeCes ee
Yeeieeble efceUles, cnCetv e les lee Yeeieeblee jenleele.
eYeeefJ ele keesU mee (De@eqk eJnss[ eejkeesue) : yeejerke Yegkeeree mJeHeele
Demeuesuee MegO o keeye&v e. Yegkeeres keCe DeefleMee meeq Demeleele. leele
eeb [ eceeCeele JeeegHe HeoeLe& Mees<eues peeT Mekeleele, Mees<euee iesuesuee
MegO o JeeegHe HeoeLee&ee efceeCeeletv e, eYeeefJele keesUmee efJeefMe leeHeceeveeJej
leeHeefJeueeme MegO o mJeHeele ceeskeUs nesT Mekeleele. GeesieOebeele, yejse
JeeegHe HeoeLe& MegO o mJeHeele ef Jeueie kejCeemeeer DeeefC e efHeCeees HeeCeer
MegO o kejCeemeeer eYeeef Jele kees Umee JeeHejleele.
eceeCe efJ eeueve (m@v[[& [seqJ nSMeve) : mebKeeMeem$eeleerue mebYeeJelesee
efv eeceevegmeej keesCeleener efepeses cetue efJeJeef#ele vemeles. Skee ceOeJeleea mebKesee
oesv ner yeepetuee les efJemleejuesu es Demeles. ee efJ emleejeee DeeJeekee m@ v [[&
[seqJnSMeve efv eoxefMele kejles. eeeer cee$ee pesJe{er keceer lesJe{er leer eerpe DeefO eke
SkemebO e Demeles.
eceeCeJesU (mB[[& eFce) : eleske efkeeCeeer mLeeefv eke JesU ner JesieJesieUer
DemeueecegUs elesk e osMe ne DeeHeDeeHeuee osMeemeeer Ske DeefO eke= le JesU
mJeerk eejlees. eceeCeJes U cnCetv e D eesUKeueer peeCeejer ner DeefO eke=le Jes U lee
eosM eeletv e peeCeeNee keeueefJeYeeieebv eg meej efv eef ele kes ueer peeles . Yeejleev es
mJeer keejuesu ee eceeCeJesUsle DeeefCe peeieefleke JesUsle (efkebJee ieeref v ee esL eerue
mLeeefv eke JesUsle) mee[sHeee leemeebee Hejke Deens. Deekeejev es DeefleMee ceesee
Demeuesuee keener osMeebv eer Skeentv e DeefO eke eceeCeJesUe mJeerkeejuee Deensle.
(Heene: keeueefJeYeeie)
eceeefCele efyeeeCes (meef&H eeF&[ meer[dme) keWere yeerpe meefceleerv es efMeHeejefMele
kesuesuee, Heg jmke=le peeleeres, DevegJebef Meke Je yeeeiegCe eceeCeve eeeCeerme Hee$e
juesues Ge opee& es efyeeeCes. eeHeemet v e leeej Peeuesuee ef Hekeees yeer Hejle
HesjCeermeeer eceeefCele efyeeeCes cnCetv e JeeHejlee esle veener.
eceeefCele leeHeceeve DeeefCe oeye (mB[[& scHejsej De@C[ esMej - SmeerH eer)
: leeHeceeve DeeefCe oeye eeJej DeJeuebyetv e DemeCeeNee yeeyeeRmebyebO eereer, efJeMes<ele:
HeoeLeeee JeeegHeeleerue DeJemLesmebyebO eer eer ieefCeles efkebJee Yeeefkeles kejleebv ee,
HeeeeYetle DeJemLee cnCetve 273.15 DebMe kesefunve (K) leeHeceeve DeeefCe 101325
Heemkeue (Pa) oeye DeMeer eceeefCele efmLeleer ceeveleele. (heene meeOeejCe leeHeceeve
DeeefCe oeye (vee@ce&ue scHejsej DeeefCe esMej - SveerHeer)
ecegKe efveeb$eCe megeJf eOee (ceemj keb^esue He@efmeefueer), nemeve, kevee&ke
GHeenebv ee DeJekeeMeele HeeefJeueeveblej leebee meJe& neueeeueer DeeefCe keeeeJej
efv eeb$eCe sJ eCeejs Fm$eeses ecegKe keW. GHeen YetefmLej ke#esle eesie ekeejs
e#ese fHele kejCes, leebes keee& eespevesv egmeej nesCeemeeereer os KejsKe sJeCes ner
keeces keW Heej Hee[les.
ecegKe jbie (eeecejer keuej) leebye[e, efHeJeUe DeeefCe efv eUe ns eeLeefceke
jbie Deensle. eeleerue keesCeleener oesv e jb ieebee efceeCeeletv e efceUCeejs veeefjbieer,
efnjJee DeeefCe peebYeUe ns efleere esCeeres jbie ceeveues peeleele.
eces e (efLeDejce) ie=nerlekes Je efouesuee DeeRee ceoleerv es efmelee keve
peele SKeeoe efv e<ke<e& kee{uee peelees les, efkebJee efme kesuesuee JeeHeke mJeHeeee
efv e<ke<e&. pemes ef Heo ecese, yeerpeieefCeleeleerue cetueYetle ecese, meceekeueveees
cetueYetle ecese Fleeoer.
euebye #esH e (meye vee@ce&ue) Jeeeuee mHeMe& efyebotMeer (P) kee{uesuee euebyeeee
(PG) X- De#eeJejerue e#esHe (NG)
eJele&k elee (Fv[kevme) HejeJeleea efJeegled eJeeneee iegCeOece&. ne iegCeOece&
HejeJeleea efJeegl edeJeeneleuee yeoueeuee efJejesO e kejle Demelees. eees SmeDeee
Skeke nsv jer. (Heene jsefPemvme)
eJele&ve (Fb[keMeve) egbyekeere #es$eele Jeenkeeeer neueeeue nesle vee egbyekeere
#es$eeee keekeesv eele efJeegledeYeeJe yeue leeej nesles. ee efeesuee eJele&v e cnCeleele.
ns efv ejer#eCe ceeekesue He@js[s DeeefCe pees mesHe nsv jer eebv eer mJeleb$eHeCes veeWoJeues.
eJeOeea (De@ecq HueHeeej) efJeegledegbyekeere mHeboeeer leerJelee Jee{efJeCeemeeer
JeeHejues peeCeejs Fueske^ e@efv eke GHekejCe. Goe. jsef [Dees, erJner eebceOeerue
207
DeeJeepeeeer HeeleUer Jee{efJeCeemeeer ef kebJee meYee, meceejbYe, veeke, efe$eHe
Fleeoer efkeeCeer eeee meje&me JeeHej kesuee peelees.
eJeen (He uekeme) Yeewef lekeMeem$eele SKeeee HeefjceeCeeee IeveHeUeceOes
Demesuesueer keCeebeber mebKee leebee mejemejer Jesie.
jmeeeveMeem$eele mebceerueve nesCeemeeer efcemeUuesuee HeoeLe& meeOeejCe DeLee&v es
eJeen efkebJee Yeemeceeve eJeen (Heene egbyekeere eJeen)
eJeeefnlee (HeuegFef[er) SKeeee eJeeee eJeener DemeCeeee iegCeOece&.
(Heene eqJnmkee@e fmeer)
eJeener HeoeLe& (HeuegF[dme) pes HeoeLe& menpeHeCes Jeenleele, eJeener nesleele
efkebJee mJelentv e menpe mLeeve yeoueleele DeMee HeoeLeev ee eJeener HeoeLe& cnCeleele.
JeefmLeleerleerue DeeefCe JeeegefmLeleerleerue HeoeLe& eJeener Demeueeves leebv ee eJeener
HeoeLe& cnCeleele.
eJesieke / JesieJeOe&k e / lJejke (De@eqkemeuejsj)
DeefYeeebef$ekeer Hes^esue DeLeJee ef[Pesue JeeHeve eeueJeuee peeCeeNee Jeenveebee
Jesie Jee{JeCeemeeer eespeuesues meeOeve
Yeew eflekeer efJ eeg ledY eej
D emeues u ee DeeeqC Jeke
keCeebv ee Jee{lee
efJeegledoeyeeee JeeHej keve
leebeer Tpee& Jee{Jelee esles.
ee eef ees ee GHeeesi e
eJesiekeele kejleele. mejU
(ef ueefv eDej) eJesiekeeceO es
Skee Heg{ s Ske D eMee
ob[ieesueeke=leer veeebceOetv e
peele Demeleev ee, elesk e
ob[ ieesueeceOes Demeuesu ee
Jee{er Je efJ eegl ed oeyeeceg Us
leebeer ieleer cnCepese Tpee&
Jee{les, ogmeNee eefee meeeke uees^ esv e ee ekeejele oesv e D eOe& ieesueeke=leer
ueesneg byekeeceOetv e ns keCe Jele&g Uekeej efHejle Demeleele. oesv e DeOee&iees ueebee
ceOeuee Yeeieele Demeuesuee efJ eegledoeyeeee HejkeecegUs leebeer Tpee& Jee{les.
ueesnegbyekener keCeebv ee Jee{CeeNee ef$epee Demeuesuee Jele&gUekeej ke#esle efHejles
s Jelees. efmeees^e @v e Je efJee^e @v e eeceOes ee keCeebeer ke#ee KetHe peemle
Jee{efJeCeeeer #ecelee Demeles ee eJesiekeebee GHeeesie veeYekeere YeeweflekeMeem$eeleerue
mebMeesO eve, efkejCeeslmeejer SkemLe yeveefJeCes lemese ke@vmejJej GHeee cnCetv ener
neslees.
emejCeMeerue / jkeleoeye ([eeeme@efueke) oe Deekegbeve HeeJetv e emejCe
HeeJeCeeee JesUee efJeeebleeree keeUeleerue Oeceveeree Deeleerue yeepetme He[Ceeje
jkeleoeye. ne oeye [eJee veerueeelener (Jnseqv ^keue) Demelees. meeceeveHeCes ne
oeye HeeNeeee 60 les 90 efce.ceer. SJe{e Demelees. Mekeelees lees 80 efce.ceer.ee
DeemeHeeme Demeuesuee eebieuee. ee keeUele veerueeele jkelemebee neslees. (Heene
efm eme@efueke jkeleoeye)
emeeceeve efJ elejCe (vee@ce&ue / iee@efmeeve ef[eqm^yetMeve) eelve n Dev ebleeele
(n.%) peelees lesJne efHeo efJelejCeeeer leer meercee esles les. yejere Yeewefleke
eues emeeceeve efJ elejCeeMeer mece He DemeCeejs efJelejCe Deveg meejleele.
mebKeeMeem$eele yejere efJelejCes emeeceev e Jee (Iebsee Deekeejeee) kegueeMeer
meece Demeuesueer oeKeJeueer peeleele. ns mebleleeue efJelejCe nese. eWe ieefCeleer
Deyeence [erceej eeves 1733 meeueer ee efJelejCeeee MeesO e ueeJeuee. Deeweesefieke
DeefYeeebef$ekeer #es$eeJej ee efJelejCeees eYeglJe Deens. cnCetv e les iegCeJeee efv eeb$eCe
leb$eeee Heeee jles. meceerleerue oesv ele=leereeb Me efkebceleer ceOeeee Ske eceeCe
efJeeueveele He[leele. ceOe, ceOeke Je yengueke Skeee efyebotee eeer esleele.
ee efJelejCeeme ieewme re efJelejCe DeeefCe Jeeeme ieewmeere Jee Demesner cnCeleele.
(Heene ef[eqm^yegMeve)
emetefleMeem$e (Dee@ymsef^k eme) emetefleHetJe& ieYe&O eejCesee, ele#e emetefleee
DeeefC e emete fleHeeele veJepeele yeeuekeeee megJeeleeree megef lekeeie=neleer ue
JeemleJeeee ee keeueKeb[ebceOes m$eeree DeeefCe efleee veJepeele yeeuekeeee
Deejes ieeeer JeJemLee meebYeeUCeejer Meueef eeeJewekeMeem$eeeer Ske MeeKee.
ee MeeKesleer ue yengleske lep%eebee m$eerjesieMeem$eeeener DeYeeme Demelees.
emLe-Ieve keesve (mee@efue[ DeBieue)
S ee He= ev es S yeens j er u e
kees Celeener efy eb ot Meer Deeb leef jle
kesuesuee keesv e
emLeYetefceleer / ef$eefceleer e Yetefceleer (mee@efue[ pee@ces^er) DeJekeeMeeleerue
efyebot, js<ee, emLe Jeiewjs efJe<eeeReer Yetefceleer. leele Yetefceleeree efv eeceebv eer Jeeees,
He=ees iegCeOece& kee{ues peeleele.
eeeueer meceerkejCes / Heues (He@j ecesef^k e FkeJ esMevme / HebkeMeve) SKeeos
Heue DeLeJee meceerkejCe x, y ceOes Jekele efkebJee DeJekele mJeHeele ve efoues
208
peelee x DeeefCe y ner eues DeeCeKeer Skee eflemeNee mJeeueele efkebJee eeeueele
efo uesueer D emeleele leer. GoenCeeLe& x 2+y 2=a 2 ns Jele&g Uees meceer kejCe
x=a cos, y=a sin Demes mJeeueele eeeueer meceerkejCe cnCetv e oslee esles.
eeCeJeeet-efJ ejUlee jesie (efyemkes ef[meerPe) GbeeJejerue eosMeeleerue
eeCeJeeetee DeYeeJeer meHee eosMeeleeru e ieeeeri egjebv ee nesCeeje jesie. nJesl eerue
eeCeJeeet kecelejlescegU s kes MeJeeefnveebee efYeef ekeebv ee Fpee nesTve leeletv e
eleeree Yeeieele (efyemkesceOes) metpe esles. keOeerkeOeer oeeJej DeHee leeCe
esTve oeefeee yebo He[tv e jesieer iegjs oieeJeleele.
eeCeer HueJebie (Pet HeueBk ee@ve) met#ce Demes eeCeerpe mepeerJe HeeCeele lejbieleele.
Meeke& DeeefCe osJeceeMeees les cegKe Keee Demeleele. (Heene HueJebie)
eeLeefceke ceeveke (eeecejer mB[[&) ueebyeer , Jemlegceeve DeeefCe JesU
eemeejKee Skekeb ees ceeveke SKeeee ceOeJeleer& meb mLesle megjef#ele sJeleele.
Yeejleele je^ere Yeeweflekeer eeesieMeeUe veJeer efouueer esL es ceeveke sJeues Deensle
eeecej efYebleeruee efkebJee keesCeleener Jemletuee jbieeee Heefnuee nele ueeJeleele
leeee eeecej cnCeleele. ogmeje DeLe& bke uesKev eeleuee eF&Heee ne Ske
ekeej. eflemeje DeLe& yee@cye efkebJee megbie Fleeoer veUerle Yejuesueer oe.
eeecesmed ceeke[s lemese ceeCetme. Ske memleve eeCeeeer peele. ee eeCeeble
ceese iegbleeiegbleere ceWot, meceesjes [esUs DeeefCe Jemlet Oe MekeCeejs nele. ceeCetme
DeeefCe keener ceeke[s oesv e HeeeeJej eeuet Mekeleele DeeefCe leeeer yegO oer Flej
eeCeeHes#ee Jeje{ Demeles . eees GoenjCe ceeke[s, Jeev ej Deeef Ce ceeCetme.
130 keeser Je<eeHetJeer& esee peerJeeHeemetv e nUtnUt Gleebleer nesle nesle ceeCetme
pev ceuee.
eejCe (jsef[SMeve) Tpee& Jeentv e vesCeejs lejbie. leebeekeefjlee keesCeleener
ceeOeceeeer iejpe vemeles. ee meb% esee GHeeesie efkejCeeslmeejer eesl eekeefjleener
kejleele.
eejCe Mees< eCe cee$ee (jsef[SMeve De@yemee@y[& [esme) Deeee#ejs Deej. S.
[er. `j@[' ns eejCe Mees<eCe cee$ee ceesp eCeees HeefjceeCe Deens . keesCeleener
HeoeLee&Jej He[CeeNee eejCeeves 100 Deie& eefle e@ce Flekeer Tpee& HeoeLee&le Mees<eueer
iesueer, keer leeeer cee$ee Ske j@[ mecepeleele.
ef ebs[ meefk e& ner Hele JeeHejele esCeeDeeOeer jsef[Dees efkeb Jee lelmece
GHekejCeeceOes pees[CeeNee leejebes pebieue nesle Demes. efebs[ meefke& kejCeeeer
Hele Heg{erueeceeCes - Skee yees[e&Jej leebyeeee HeeleU Lej efouee peelees. veblej
Hees eseeHeeree leb$eeves pes Jeer peeJeener ceeie& pej Deensle leebes ef ebefbi e ee
yees[e&Jej kesues peeles. DeKesj Jejer ue eJeener ceeie& efMeuueke jenleele.
ef eb efmeefH e ee ce@Les ce@efkee (ef eeq vmeefH eee) lep%eebHeg{s DeeHeues MeesO e peenerj
kejCeeyeeyele vetve Goemeerv e Demes. ee leeee Je= eerc egUs keueveeee leeee
MeesO e pejer D eeOeer ee (1665) lejer pece& v e ieefCeleer ueeeeq yvePev es leeJejerue
DeeHeues mebMeesO eve Deieesoj (1677) peenerj kesueeves keueveeee peveke
keesCe? ne Jeeo efv ecee&Ce Peeuee. D emee ekeej ieglJeeke<e&Ceeyeeyele nesT
vees - keejCe je@ye& ntkevesm ege ieglJeeke<e& CeeJej mebMeesO eve keve vetve
eceeCese efv e<ke<e& kee{ues nesles. - cnCetv e Oetc ekeslet ee Gelee S[ceb[ n@u esv es
JeejbJeej HeeHegjeJee keve vet veuee ne ebL e efueneJeeeme ueeJeues. je@ eue
meesm eeeerv es lees ekeeefMele kejeJeeees veekeejueeJej n@uesv es Heojcees[ keve
300 eleeReer eece[er yeebO eCeereer 8 efMeefuebie efkebceleereer peer ue@ef ve DeeJe= eer
eefm e kesueer (1687) leese ne `efeeqv meefHeee' ebL e. leer v e Keb[ele efueefnuesuee
cetUebL eeeer 500 Heeves Demetv e leele 340 Yetefceleere Deeke=lee Deensle. cee$e
vet veves keueveGHeHeeer DeeOeer kee{ueer nesleer lejer leeves leer `ef eeqv meefHeee'
veb lej peenerj kesueecegUs eele keueveeSsJepeer Yetef celeeree Deb ieev es ef meeble
ceeb[ ues Deensl e. ee ebL eeee leerv e YeeieebHewkeer Heefnueele ieleerefJe<eeke efv eece,
og meNeele Jeieefl ekeer cnCepes nee[^ es [eeve@ef cekem e D eeef Ce eflemeNeele
ieg lJeeke<e&C eeee meeJe& Yeew efceke efmeeble, mete& ceeuesleerue efJ eefJ eOe Iev eeb ee
JeeKee. Lees[ keeele efJeemebmL esee efJ eeej kes uesuee Deens. (Heene vet ve,
DeeePe@ke)
ef emues, pees mes H e (1733-
180 4) ee efy e e f Me
jmeeeveMeem$e%eeves Dee@eqkemepeve Je Flej
Jeeet eeesi eMeeUs le yeveJet v e les
meeJeCeeeer Hele { kesueer.
esj Ce keg b[ue (Fb[keMeve kee@Fue) efJeeg ledegbyekeer e esjCeebceg Us Ge
efJeegleoeyeeeer mHeboves efv ecee&Ce kejCeejs GHekejCe. keener keceer mebKeseer JesesUer
Demeuesueer leej DeeefCe keener peemle mebKeseer JesesUer Demeuesueer leej ueesKeb[er
209
veUer YeesJeleer iegb[eUuesueer D emeleele. Heefnuee Jeses eeleuee efJeeg ledjesO ekeele
pesJne Deeeveke De[LeUe efv ecee&Ce neslees, lesJne ceess efJeegledeYeeJeve yeue ogmeNee
Jeseseele eJeeefl e&l e nesl es. DeMee ekeejes GHekejCe ceesejkeej meg
kejCeemeeer efkebJee JeeegJej eeueCeeNee eb$eebme er JeeHejleele. (Heene Fb[keMeve)
eesp esmsj e@ve eqm$eeebceOeerue ceeefmeke $eletee, ieYe&O eejCee Je YetCeefv eefce&leer ee
epeveveeMeer mebyebefO ele peerJejemeeeefv eke eef eeebceOes cenJeeeer Yetefcekee yepeeJeCeejs
merj e@F[ peeleeres mebesjke. eele keeye& v ees 21 DeCet Demeleele. eeeecegUs
ieYee&Mee ieYee&es jesHeCe DeeefCe Hees<eCe kejCeeme leeej nesles.
eeserDeesefcekemed eeeeJele eefL eveebeer Debleie&le jevee, leebeer keeex Je ee
oesv neRc eOeerue HejmHejmebyebO e eebee meJeeieerCe DeYeeme kejCeejer peerJeMeem$eeeer
Ske D eleeOegefv eke MeeKee. ee DeYeemeeletv e efJeefMe keeee&meeer eefL eveebee
jevesle yeoue keve efkebJee ke=ef$ece eefL eveebeer efv eefce&leer keve leebv ee efJeefMe
keeee& meeer leeej kejCeees Gef Jew% eeefv ekeebv eer sJeues Deens . (Heene
peerv ee@efc eke me)
eese@ve DeCegieYee&leerue Ske keCe leeJej Ieve efJeegledYeej Demetve leees Jemlegceeve
1.767261 10-27 efke.e@. SJe{s cnCepes Fueske^e@v meee 1836 He Demeles.
eese@v e ne leerv e keJeekeme&Heemetv e yeveJeuesuee Demelees Je eese@v e cnCepese nee[^espeve
DeCetee ieYe& nese.
ee@H esuej efJeceeveeee efkebJee penepeeee HebKee. FbO eveeee pJeueveeves ee HebKeebv eer
Jesie IesleueeJej nJee efkebJee HeeCeeuee ceeies meejle efJeceeve ef kebJee penepe Heg{s
peeles.
ee@m@iue@efv[ve efJekejebee eYeeJeeHeeser cesoecueebHeemetv e leeej Peeuesues cesoegkele
HeoeL e&. eele Skee Hebekeesv eer eeekeej jevesmeefnle keeye&v eee Sket Ce 20
DeCetbeer meeKeUer Demeles. mebesjkeebmeejKes e Deveske peerJejemeeeefv eke eefeeebv ee
eeuevee osCeees keece les kejleele.
HueJebie (HeueBk ee@vme) mecegeee KeeNee efkebJee leueeJeeee iees[ee HeeCeele
He=YeeieeJej lejbieCeejs Deleble met#ce Demes mepeerJe. les oesve ekeejes Demeleele.
met#ce Demes MewJeeue ns HueJebie JevemHeleeres Demeleele. efMeJeee eeCeerpe HueJebie
mepeerJeebee met#ce Deee efkebJee met#ce Deb[eebee mJeHeele Demeleele. leebv ee
eeCeerpe HueJeb ie cnCeleele. ns oesv ner HueJebi e - osJeceemee efkebJee Flej meeiejer
eeCeebes Gece Keee Demeles.
Hueebk e, ceekeme keeue& Devm& ueg[efJ eie (1858-1947) ekeeMeeee
Het bpe efmeebl e (keJeebce ef L eDejer Dee@ He
ueeF&) ceeb[Ceemeeer 1918 es veesyesue
Heeef jleese f <eke ef ceUJeCeeje pece&v e
YeeweflekeMeem$e%e. Tpee& melele Glmepeeale
ve neslee Skee efJeefMe Skekeeee cnCepese
keJ eebeee mJe Heele ef oueer peeles D emes
leJe meJe&eLece ceeb[ Ceees keece leeves
kesues. leeee ef me eb leeceg Us Yeewef leke
efJ eeeef Je<eeer ee D eeHeuee mecepeele
Decetueee yeoue Ie[tv e Deeuee.
Hueebk e efmLejebk e (Heueebk e kee@vmb) ceekeme Hueebke ee Meem$e%eeves MeesO etv e
kee{uesuee Ske Jewef eke (egefv eJnme&ue) efmLejebke. keesCeleener eejCeeee uenjeReer
JeejbJeeefjlee Je efleee eeer Demeuesueer Tpee& eebee veelesmebyebO e leeves oMe&Jeuee
peelees. leees cetue 6.626169 10-34 petume meskebo Demetv e leeee efv eoxMe
Se ee Fbepeer De#ejebejs kesuee peelees.
HueePcee mesue jesiepeblete flekeejCe efJeefMe eefL eves, De@efv yee@[er, leeej kejCeeNee
Keeme ekeejee efu ecHeHes Meer. leeb ee Hes Meerpeueele DeejF&D eej veeJeees
jeeyeesmeesceegkele cesceyesv me efJeHetue Demeleele Je keWkeeleerue eesce@efveeer jevee
iee[eree eekeemeejKeer Demeles. ee HesMeer efuecHeebL eeRJeefleefjkele. HegHHegmes, Heeve
mebmLee Je DeefmLeceppessceOes meeHe[leele.
Hueeeqmce[ peerJeeCetbceOes iegCemet$eeJeefleefjkele leeeeyeensj DemeCeejs ieesueekeej
[erSveS. Hueeeqmce[ [erSveS peerJeeCetee [erSveSceOes ve efcemeUlee, peerJeeCetbleerue
Iekeebee JeeHej kev e mJeleeer eefl eke= leer efv ecee&Ce kejles. peerJ eeCetleerue
Hueeeqmce[ceOes Demeuesuee pevegkeebcegUs peerJeeCetbv ee HeeeosMeerj iegCe eeHle nesleele.
210
Hueeeqm ce[ceOes pev egkeebcegUs peerJeeCet eeflepewefJekeebee eeflekeej ke Mekeleele.
pevegke DeefYeeebef$ekeerceOes Hejkeere [erSveS SKeeee peerJeeCetle efMejkeJeCeemeeer
Hueeeqmce[ee JeeHej kesuee peelees. (Heene pewJ eleb$e%eeve)
eqH uemesmeerve He=L Jeeree Deeeg<eeleerue 18 ue#e les 10 npeej Je<eeHetJeeaHeeleee
keeueKeb[. ee keeUele efnceveeebeer efv eefce&leer Je Deble Demes yeoue Deveske JesUe
Peeues. ee keeUeleerue efnceegieele He=L Jeeree 30 kekes YeeieeJej efnce Je efnceveee
neslee. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
Huegesefveece (Pu) eeboermeejKes ecekeCeejs MegY e ceeveJeefv eefce&le cetueJe.
DeCegeceebke 94. DeCegYeerceOeerue peUtv e iesuesuee egjsefv eeceee FbO eveeHeemetv e
les Deueie kesues peeles. DeCetyee@cye Je D eCegYeerceOesner FbO eve cnCetv e JeeHejele
esles. Deepe peieele ceeveJeefv eefce&le 239 Huegesefv eece meee keener Meske[es ve
SJe{e Deens.
Huetes : Huetes ne DeeHeuee mete&ceeuesleuee Kegpeeien Demetv e, leees Jemletceeve ns
HeL Jeeree leguevesl e 0.2 kekes Flekes Deens Deeef Ce leeee Jeeme HeL Jeeree
Jeemeeee 19 kekes Flekee Deens. HeeCeeee megceejs ogH e Ievelee Demeuesuee
ne Kegpeeien Ke[keeU mJeHeeee Deens. ee Kegpeeien eJej ceesee eceeCeele
HeeCeeee yeHe& DeefmlelJeele DemeCeeeer Mekeelee Meem$e%eebv eer Jekele kesueer Deens.
metee&Heemetv e 39 Keieesueere Skekes Flekeee mejemejer DeblejeJej DemeCeeNee Hueteseer
metee& YeesJeleereer eoef#eCee HetCe& nesCeeme 248 Je<e& ueeieleele. Huetesee %eele
GHeienebeer mebKee leerv e Deens. keueeF&[ e@cyees ee Decesefjkeve Keieesue%eeves F.me.
1930 meeueer MeesO etv e kee{uesuee Huet esuee F.me. 2006 meeueeHeele ieneee
opee& neslee. Deeblejje<^er e KeieesueMeem$eere mebIevesee meJe&meeOeejCe meYesle
leeee opee& IeJetv e leeuee Kegpeeieneee opee& osCeele Deeuee. (Heene Kegpeeien)
Hues sk ee@efvekeme ee leJeevegme j He=L Jeeree He=Yeeie Deveske HeeHegeebee
Demetv e eleske HeeHege cnCepes pee[ emlej Deens . ee Deefl eefJeMeeue, Ceke
HeeHeg eebv eer Keb[s-GHeKeb[s DeeefC e meeiejleU yeveuesueer Deensle. egjesHe, Gej
Decesefj kee, oef #eCe Decesefjkee, Deeefekee, DeeefMeee, Dee@m^sefu eee DeeefCe
Debeeqke&kee ner meele Keb[s Demetv e leer melele mejkele Deensle. pesL es HeeHegeebee
oesv e ke[e efceUleele lees eosMe YetkebHe DeeefCe pJeeueecegKeere Deens. efnceeueeeeer
efv eefce&leer Yeejle DeeefC e egjse fMeee ee HeeHegeeb ee oes v e Yeeieebee kejerc egUs
Peeuesueer Deens. (Heene Keb[ebes mLeueeblej)
Hue@efvece (Pt) 78 DeCegeceebkeees DeefleMee ceewueJeev e OeeeqlJeke ^e qv PeMeve
cetueJe. nJesle Hue@ efvecees Dee@eqk emeef[kejCe nes le veener cnCetv e oeefieveeble
lemese LeceexkeHeue DeeefCe efJeegledD ee cnCetv ener JeeHej neslees. efJeleUCeeme peemle
leeHeceeve ueeiele DemeueecegUs mHeMee&e cnCetv e GHeeesie. Fefjef[ece DeeefCe Nnesef[ece
Oeeletyejesyej Ge eleeres efceeOeelet leeej nesleele. Deveske jemeeeefv eke efeeele
Hue@efvece yue@keee mJeHeele Glesjke cnCetv e JeeHej.
Hue@mj Dee@H e He@ejf me : (2CaSO4.H2O) ke@efuMeece meuHes ee nsefcenw[^s,
128 DebMe mesequmeDeme Heele efpeHmece leeHeefJeueeme Hue@mj Dee@He He@efjme leeej
nesles . HeeCeeyejesy ej efcemeUueeme ceT ieesU e leeej nes lees. JeeUueeJej
Ke[keemeejKee ke[ke ieesUe leeej neslees. Ie nesleebv ee Hue@mj Dee@He He@efjmees
Deekeejceeve efkebefele Jee{les. leecegUs meeeeletv e megyeke cetleea kee{lee esleele.
cees[uesu eer ne[s peg UefJeueeveb lej, leer veer pees[ues ueer jneJeer le cnCetv e lee
DeJeeJeeYeesJeleer Hue@mj Dee@He He@efjmees DeeJejCe leeej kejleele. yeebO ekeece
Geesieele efYebleeRee Hue@mjee Ske Ieke cnCetv e JeeHejleele. efeveerceeleeree
Geesieelener yejee JeeHej neslees.
Hue@efmke Hes^esjmeeeveebHeemetv e efceUCeeNee Deveske ekeejee yengiegCeer Ieve
HeoeLeev ee ns v eeJe efoues Deens. ns HeoeLe& ef v ejefv ejeee meeeeb ceOetv e kee{ues
peeT Mekeleele, lemese keeHeues peeT Mekeleele. leebeeHeemetv e Iejiegleer GHeeesieeeer
lemese Deeweesefieke GHekejCesner yeveJeueer peeleele.
HJeeBmee@ efJ elejCe (HJeeBmee@ ef[eqm^yetMeve) eWe ieefCeleer meeeceve HJeeBmee
(1781-1840) eebee veeJeeves ns efJelejCe DeesUKeues peeles. efHeo efJelejCeele
eelveebe r mebKee n Devebleeele peeCeejer n . % - eMeeeer mebYeeJelee p
KetHee ueneve p . o -; HeCe np meeble efmLejebke m, lesJne efHeo efJelejCeees
pes meerceeHe nesles lese cnCepes,
mx
x!
HJeeBmee@ efJelejCe, pesL es m=np Jejerue oesv ner efJelejCes - efHeo Je HJeeBmee@ - ner
He=L ekeeue efJelejCes nesle. (Heene emeeceeve efJelejCe)
211
HeC[ecesvue Heeef&k eume : Heene cetuekeCe (Sefuecesv jer Heeef&keume)
Hecee& efH eesj o (1601-1665) eWe ieefCeleer Je Yeewelf ekeMeem$e%e, JeJemeeeeves
veeeeMeerO e HeCe ieefCeleeeer veJeveJeerv e #es$es Oegb[eUCeeje me=peveMeerue Je keuHeke
ieefC elep%e. Hecee& eev es yeerpeieefCeleele
JeeKeeCeCeemeejKes keece kesues. mebYeeJelee
GHeHeeeree lees peveke neslee. DebkeMeem$eeee
leeves efJekeeme kesuee efkebyengv ee DebkeMeem$e
ner Yetefceleer Je DebkeieefCeleeeer pees[Yee<ee
Demeueees leees cele nesles. 350 Je<ex
efmelesD eYeeJeer jW ieeUuesu ee.
x n + y n = zn ee leeee DeKesjee
eceseeeer (Hecee&ped ueem efL eejce) n ee
oesv eHes#ee peemle Oeve HetC eekeer efkebceleermeeer Hetle&lee nesT Mekele veener. eeeer
efmelee leeuee efceUeueer nesleer HeCe leer Flej keesCeeme kejlee Deeueer veener, leer
efyeefMe ieefCeleer DeB[^et JeeF&umeves 1995 meeueer kesueer.
Heceea DeeeqCJeke Yeewefl ekeMeem$eeleerue ueebyeeres Deleble ueneve Skeke. Ske
Heceea cnCepes 10-13 meW.ceer. ner ueeyb eer Skee veteqkeueDee@v eee ef$epesee yejesyej
Demeles. Skekeeuee Heceea ns veeJe Sefv jkees Heceea ee eef me Feefu eeve
jmeeeveMeem$e%eeJeve sJ eCeele Deeues Deens . leeee JeeHej Het Jeea Deeeq CJeke
DeeefCe veeefYekeere YeeweflekeMeem$eele kesuee peele Demes. efevn fm (SHeSce)
Heefce& ece (Fm) DeCegeceebke 100es cetueJe. eeee MeesO e 1952 meeueer
efyeefkeveer De@ eue esL es kesuesuee nee[^espev e yee@c yeee mHees eleeru e jeKes ee
jemeeeefv eke efJeMues<eCeeletv e Peeuee.
Heefce& ee@ve meJe& cetuekeCeebe r oesv e ieeble Jeie&Jeejer kesueer peeles. ner Jeie&Jeejer
leeb ee mJeleYeesJeleer efHejCeeee, cnCepese Heefj Jeueveeee, efv eoxMeebkeeee
cetueevegmeej kesueer peeles. Heefce&ee@v eee Heejf Jeueve efv eoxMeebkeebes cetue DeOeekeebceOes
cnCepese 1/2, 3/2 Demes Demeles. efMeJeee, leebeer Skebojerle JeeieCetke ner
Heceea-ef[j@ke eebv eer efJekeefmele kesuesuee mebKeeMeem$eere efv eeceebv egme j nesle Demeles.
Heefce&ee@v eceOesner `ye@efjee@v me' DeeefCe `uesHe@v me' Demes oesv e ie meceeefJe Deensle.
vet^e@v e DeeefCe eese@v e ns Heefce&ee@v e Deensle. (Heene yeesmee@v e)
Heceea, Sefvjkees (1901-1954) 1938 meeueee YeeweflekeMeem$eeleerue
veesyes ue Hegjmkeej efceUJeCeejs cetU Feefu eeve JebMeer e YeeweflekeMeem$e%e. leebes
keee& elegje Deens. eeeesefieke eCeeueer DeeefCe meweefv leke efJeJeseve ee oesv ner
YeeieebJej leebes efJeue#eCe eYeglJe nesles. DeCetJej ceboieleer vet^e@v eee ceeje keve
DeCegefJeYeepeveeeer meeKeUer eefeee keMeer
emLeeefHele kejlee esles ns leebv eer oeKeJetv e
efo ues. lemes e, leees mew eefv leke
mHeer kejCener ef oues . cetu ekeCeeb Hewk eer
Fueske^e@v emeejKee keener keCeebeer Jele&Cetke
efJe<eo kejCeejer mebKeeMeem$eere meceerkejCes
leebv eer Hee@ue ef[j@ ke eebee menkeeee& v es
efJekeefmele kesueer. veesy esue Heg jmkeejeoeve
mees neeuee npej jeefnueeveblej leeb v eer
lesL etv e Les D ecesefjkesle eJesMe keve, lesL ese JeemleJe kesues. lesL es Demeleevee
1942 meeueer ef Mekeeiees efJeeeHeereleeru e mkeJeeMe KesUeee kees e&Jej leebv eer
peieeleerue Heefn ueer eeeesef ieke DeCegYeer eMemJeere fjlee yeebO eueer. DeCet yee@ cye
yeveJeCeeee ekeuHeelener leebv eer ceewefueke eesieoeve efoues. Deepe Decesefjkesleuee
Skee eeb[ eeesieMeeUsuee leebes veeJe osCeele Deeues Deens.
Heue (HebkeMeve) jeMeerleerue oesv e eueebHewkeer Skee eueeuee (x) efJeefMe
efkebceleer efoueeme leer jeMeer (y) efv eefele efkebcele OeejCe kejerle Demesue lej lee
jeMeer uee Heue cnCeleele. DeeOegefv eke Yee<esl e oesv e meb eeleerue Iekeebee Demee
mebyebO e keer Heefnuee mebeeleerue Skee Iekeeme ogmeNee mebe le Ske DeeefCe Skee
Ieke mebiele Demesue lej DeMee mebeeleer ue Iekeebee HejmHej mebyebO eeuee Heue
cnCeleele. Heef nuee meb eeleerue Iekeeb ee (x) efkebceleer ee mebe lees Heueeee
212
eeble ([escesv e) Je ogmeNeeleerue Ieke efkebceleeree mebe Heueeee meneeble (kees[escesv e)
DeeefCe eleske x efkebceleerkeefjlee efceUCeeNee y efkebceleer (Heueees cetue) ee
pees mebe neslees leeme Heueeee JeeHleer mebe (jWpe) cnCeleele.
Heueve (Heefu& eeePesMeve) ueQefieke epeveveefeesle vej DeeefCe ceeoer eebee
egi cekeeb es nesC eejs Heueoeeer ceerueve. ceeveJeeee meb oYee&l e Heg <eeee
MegeHesMeerke[tv e m$eeree Deb[HesMeeres Heueve nesles. Heefuele Deb[HesMeeruee efyepeeb[
cnCeleele Je eeletv ee Heg{s ieYe& efJekeefmele neslees.
Heueeee cenece-ueIegece efk ebceleer (ce@eqk ePecee-efceefvecee Jn@uegp e Dee@H e
S HebkeMeve) Heueeeer SKeeee efyebotes eeer cenece (ueIeg ece) efkebcele cnCepes
lee efyebotee meYeesJeleer Iesleuesuee ueneve DeblejeUele ([eJee-GpeJee yeepetme)
esCeejer peemleerle peemle (keceerlekeceer) efkebcele. pee efyebot es eeer ner ef kebcele
esles lees cenece (ueIeg ece) efyebot.
DeMee efyebotuee JeUCe efyebot (efv eie) efkebJee efv eeue (efmLej) efyebot cnCeleele.
leepeeieer Heueele Jee{ DeLeJee Ie nesle veener. leer efmLej Demeles. cnCetv e lee
efyebotes eeer Heueeee efJekeuepe Metv e Demelees. DeMee efyebotee eeer Jeeeuee
kee{uesuee mHeMe& X De#eeuee meceeblej Demelees.
Heefueleeb[ (Peeeiees) ueQefieke epev eve efeesle pesJne vej MegeHesMeer DeeefCe
m$eer Deb[HesMeer eebes ceerueve nesles lesJne eeHeemetv e Heefueleeb[ leeej nesles. JevemHeleeree
meboYee&le eebv ee efyepeeb[ cnCeleele. DeeefCe les oesv e egiceke cnCepes vej egiceke
DeeefCe m$eer egiceke eebee ceerueveeves nesles.
HeUMesleer (ne@ef&k euej) HeUPee[ebeer Mesleer. efeket, e#es, Deeyb ee, HeCeme,
[eef Ubye, Hes, kesUer, meb$eer Fleeoer HeUebee DeeHeuee D eVeele cenJeeee
Jeee Deens. ner veeMeJeble HeCe veieoer efHekes Demeueeves leebeer Mesleer ceesee
eceeCeeJej ceneje<^eee efJeefJeOe YeeieebceOes nesles. (Heene Het ueMesleer)
HeJeejCeer (mesFi e) efHekeeJejeur e keer[ DeeefCe jesie bes efv eJeejCe kejCeemeeer leeee
Heeves, Heg ues, HeUs FleeoebrJej kesuesuee JeHe jmeeeveeb e efMe[keeJe. eemeeer nJesee
oeyeeJej eeueCeejer Je neleebv e r DeL eJee Heeeebv e r eeueefJelee esCeejer HeJeejCeer eb$es (HebHe)
JeeHejleele. FbefpeveebJej eeueCeejer HeJeejCeer eb$esosKeeur e GHeueyOe Deensle.
HeJeeje Heleerves megkeJeCes (mes [^eFbie) JeHeoeLeeeer efJeeJe HeeJe[j
kejCeemeeer JeeHejueer peeCeejer megkeJeCeeeer He le. JeHeoeL eees Deefl emet#ce
LeWyeele Heeblej keve leeee HeJeeNeeee iejce nJesM eer mebHeke& esT efouee
peelees. leecegUs leeleerue yee<He leeye[leesye efv eIetv e peeles. ee leb$eeee JeeHej ogO eeeer
HeeJe[j D eeefCe Fvmb kee@Heer kejCeemeeer kesuee peelees.
HemeHeme (SHejJnsmevme) jemeeeefv eke efeescegUs Jeeetbeer efv eefce&leer nesleebv ee
ueneve yeg[yeg[s efv eIeCes DeeefCe HemeHemeCeeee DeeJeepe nesTve Hesmeme<e HeoeLe&
He=< YeeieeJej pecee nes Ceeeer efeee. Goe. KeeCeeee mees[ eeJej efuebyeeee
jme efHeUueeme keeye&v e [ee Dee@kemeeF&[ Jeeet efv eIeCes.
HeeTuej, efJ euece Deues[ (1911-1995) efJeeeleerue jemeeeefv eke
cetueJeebee evf eefce&leereefeesJejerue ceewefueke mebMeesO eveemeeer megyeeCeved ebMesKej
eebee meceJesle 1983 meeuees Yeewef leke Meem$eeleerue vees yesu e Heeefj lees ef<eke
efceUefJeCeejs Decesefjkeve KeieesueYeeweflekeMeem$e%e. leeNeebceOes nesCeeNee veeefYekeere
eefeeebes %eeve ee oesIeebee mebMeesO eveecegUse Peeues Deens.
Heeve [sDej, efceDej efmecee@ve (1925- ) : DeCetHes#eener ueneve cnCepes meye-
De@e@efceke HeeleUerJejerue keener keCeebee MeesO e IesCeemeeer Keeme Ge Tpee&
eJesiekeeeer yeebO eCeer kesueeyeue keeueex eqyyeDee eebee meceJesle 1984 meeuees
Yeewe flekeMeem$eeleer ue veesy esue Heeefjleesef< eke efc eUefJeCeejs eqmJelPeue[ef v eJeemeer [e
DeeeqCJeke DeefYeebles. ee GHekejCeeee ceoleerv es [yuet DeeefCe Pes[ keCeebee
MeesO e ueeJeuee iesuee.
Heeeefyeveesp eve jkele ieesCeeee eefeesle cenJeeeer Yetefcekee yepeeJeCeejs
eke=leele leeej nesCeejs Ske eefL eve. ee efeesle meJe& eLece eesL ee@ eqcyeve ee
eefL eveees Heeblej Leeseqcyeve ee efJekejele nesles. Leeseqcyeveee meneeeves efeke
Je lebl egcee Heeeefyev eespevees Heebl ej Heeeefyev eceOes nesles. Heeeefyev e ns eefL eve
He@kej-8 ee eefL eveebMeer pees[ueeJej leeb eer peeUer efJeCeueer peeles Je leele
jkeleHesMeer De[keueecegUs jkeleeeer iegUer leeej nesles.
Heem vet^e@ve lespe vet^e@v e. 0.1 efceefueeve Fueske^e@v e JnesuHes#ee DeefO eke
Tpee& OeejCe kejCeejs vet^e@v e. DeCegefJeYeepeveeveblej Glmeefpe&le nesCeejs vet^e@v e
menmee ee ekeejes Demeleele. DeCegefJeYeepeveeeer meeKeUer eefeee emL eeefHele
kejCeemeeer leebeer ieleer, Heee& eeves leebee eeer DemeCeejer Tpee&, keceer
kejCeeeer DeeJeMekelee Demeles.
efH eyeesveeeer, efueDeesvee[es& (1170-1240) Fueeree ieefCele%e. Yeejleereebeer
Metv eemeefnle oMeceeve Debke Heleer eLece ueeskeefee kesueeves leer mebyebO e egjesHeele
efJemle=le eceeCeeJej JeeHejueer peeT ueeieueer. eceeCe GHeHeeer DeeefCe meceerkejCeebeer
cetUs kee{Ceeee leb$eeJej leeves keece kesues. `yegke Dee@He mJesD ej vebyeme&'ceOes
leees [eeesHebmeee efIeeleer Deefv eOee& e& meceerkejCeebJej lemese DebkeMeem$eeJej
eiele eesieoeve Deens. leeves HetCeekeeeer efHeyeesv eer esCeer MeesO etv e kee{ueer. peele
eleske Heo ns HetJeeaee oesv e Heoebeer yesjerpe Deens. pemes 1, 1, 2, 3, 5, 8,
13, 21, .... leees yejse cenJeHetCe& Je ceveesjbpeke iegCeOece& efouesues Deensle.
efH ejesceesve eeCeebceOeerue mebosMeJeenke jmeeeves. DeeHeuee ueIeJeerletv e eebee
efMe[keeJee kejle JeeIe, keg$ee eemeejKes eeCeer DeeHeuee JeemleJeeosMeeee
meercee DeeKetv e sJeleele. lemese eeCeer DeeefCe keerke ueQefieke Deeke<e&Ceemeeerner
eee ekeejee jmeeeveebee JeeHej kejleele. leebee GHeeesie keerkeveeMekes
cnCetv e kejCeees eelve nesle Deensle.
efH euceye@p e: efkejCeeslmeejer JeeleeJejCeele keece kejCeeNee kece&eeNeebv eer DebieeJej
JeeHejeJeeees leebv ee efceUeuesuee efkejCeeslmeejeee cee$eses ceespeceeHe kejCeees
meeOeve. eeleerue HeeseseeefHeke efHeuceJej efkejCeeslmeejeHeeser jemeeeefv eke eefeee
Ie[tv e esleele. leebee leerJeleses ceespeceeHe keve efkejCeeslmeejeeer cee$ee ceespelee
213
esles. kece&e Neebee Jew eeqkeleke megj#eeJeJemLesle ne ye@pe cenJeeeer Yetefcekee yepeeJelees. Ske JesieUer Hele Heg kegDeeskee eebv eer meg kesueer. kecekegJele jesHeebJej Mekeleer
Kee& ve kejlee leebee veeMe keve peesceoej jesHeeJej ue#e keWerle keve
efH eMej , j esv eeu[ Dee ecej YejIeesme GlHeeove efceUJee, Demee leebee mebosMe Deens. efHekeebeer HesjHeeue kee
(18901962) efyeefMe pevegkeere kejleele leees Jew% eeefv eke keejCe HegkegDeeskeebv eer meebefieleues. leebv eer `efJeveemeeeeme
Meem$e%e DeeefCe Deeke[sMeem$e%e. leebv eer Mesleeree' Hegj mkeej kes uee.
`Deeke[sMeem$e' ns veJes Meem$e mHe<
kesues. leebv eer jkel eeleer ue Iekeeee HegHHegme (uebie) emevemebmLesee cegKe DeJeeJe. ef$eMebketee Deekeejees,
D eev egJ ebe f Meke ieg C e, Keemekev e ceevesee Keeueee YeeieeHeemetv e eemeHeueeHeele ([eeeeece) Hemejuesues HegHHegme
`Nnermeme' ner iees< MeesO eueer. eleeree efHebpeNeele oesv ner yeepetme Ske Ske Demes Demeles. HegHHegmeeYeesJ eleer
meb j#eCeelceke ogHeojer DeeJejCe Demeles . Ske Heoj HegHHegmeeuee Je ogm eje
efH eMej, nevme (1881-1945) mepeerJeebee HesMeeRceOeerue keueesjesefHeue Heemeeebee D eeleeru e yeepet me
efkebJee nsceesi ueesef yeve ee jbieJeeb meejKee Heeejesue peeleeree jmeeev eebJejerue efekeuesuee Demelees. oesIeebceOeerue
cetueYetle mebMeesO eveeyeue 1930 meeuees jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke met#ceeJe JebieCeemeejKee keece
efceUefJeCeejs pece&v e Meem$e%e. leebv eer nsceesiueesefyeveceOeerue nsceerv e lemese efyeefueyeerv e kejlees . leecegU s ns Heoj
eebeer efv eefce&leer ner eeesieMeeUsle kesueer nesleer. eemeesd JeemeeJesUer SkeceskeebJej
Ieemeues peele veenerl e. [eJee
efH eMej, njceve Sefceue (1852- HegHHegmeees oesv e Yeeie Demeleele.
19 19 ) Meke& je Je [er S veSee Jejee Je Keeueee. GpeJee
IekeebHewkeer Hegj erv e ee jmeeev eebJ ejer ue HegHHegmeees leerv e Yeeie Demeleele.
ceewe fueke mebMeesO ev eemeeer 1902 meeuees Jejee, ceO euee Je Keeueee.
jmeeev eMeem$eeleeru e veesyes ue Heeefj lees ef<eke v eekee-leeW[ elet v e nJee
ef ceUefJ eCeejs pece&v e Meem$e% e. Heef nuee eemeveefu ekesJees (ueebyeer 12 meW.ceer.) HegHHegmeele peeles . eemeveefuekeses GpeJee
ceneegeee keeUele leebv eer keeye&v eegkele HegHHegmeele peeCeejer Je [eJee HegHHegmeele peeCeejer DeMee oesv e MeeKeele efJeYeepeve
jyej, lesue Je lelmece eqmveiOe HeoeLeeJej nesles. lee MeeKeebes 25 JesUe efJeYeepeve nesTve SkeHesMeere mlejeee Jeeegkees<eele
ceewefueke mebMeesO eve kesues. Heeblej nesles. Demes 30 keeser Jeeegkees<e (DeeuedeqJnDeesueee) HegHHegmeele Demeleele.
HegHHegmeees #es$eHeU 70 eew.ceerj Demeles. nJesleerue Dee@eqkemepeve Je Mejerjeleerue
Heeru[dme Heoke (efH eu[dme ces[ue) peieele keess vee keess oj eej Je<eev eer keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF&[ eebeer melele Jeeegkees<eele osJeeCeIesJeeCe eeuet Demeles.
Deeblejje^ere ieefCele Heefj<eo Yejles. lesL es ieefCeleeleerue veJee mebMeesO eveeJej efv eyebO e eew{ ceeCetme Skee eemeele 450 efce.efue. nJee Deele Ieslees.
Jeeeve, eee&, Heefjmeb Jeeo, JeeKeeves Fleeoer vesnceeree keee&eceeb efMeJeee
ieefCeleeee #es$eele vecegv esoej keeceefiejer kejCeeNee 40 Je<eeee Deeleerue leCe HegHHegme Oeceveer (Heuecevejer Dee&j er) Dee@eqkemepeveefJejnerle DeMeg jkele
mebMeesO ekeeme megJeCe&Heoke, jesKe jkekece Je eMemleerHe$eke osTve ieewjJeues peeles oeeletv e HegHHeg meele MegefkejCeemeeer HeeefJeCeejer jkeleJeeefnv eer. efleeeceOetv e
les. ns efHeu[med ces[ue ieefCeleeee meboYee&le veesyesue Heeefjleesef<ekeeFlekes ceeveees DeMeg jkele Jeenle Demeues lejer les jkele oeeke[tv e yeensj peele DemeueecegUs
mecepeues peeles. ke@ ve[eee ieef Celeer efHeu[med eeves ce=letHe$eele efv eefo& kes uesuee efl euee Oeceveer cnCeleele. ner Deekeg bef ele Peeueeme efl eeeletv e DeHegjs jkele
jkekecesee Jeepeeletv e peemleerle peemle eej ieefCeleer efv eJe[tv e leebv ee eej Je<eeletv e Meg erkejCeemeeer HegHHeg meeke[s peeles. eecegU s Mejer jeeer Dee@e qkemepeve iejpe
Skeoe leeee veeJeeves ns Heoke efoues peeles. HetCe&HeCes YeeieJeueer peele veener.

Hegkeg Deesk ee, ceemeeveesyet (1913- HegHHegmeveeruee (Heuecevejer Jnsve) HegHHegmeeke[tv e Meg Peeuesues jkele oeeee
2008) meWef e Mesleeree Heg jmkeej Jejee [eJee keHHeele HeeefJ eCeeNee eej cees ee jkeleJeeef nvee. ee
kejCeejs peHeeveer Mesl eerlep%e. kees Celes ner JeeefnveebceOetv e Meg jkele Jeenle Demeues lejer lee oeeee efoMesv es peele Demeueeves
jemeeeefv eke Kele, keer kev eeMeke ve leebv ee veeruee Demes cnues peeles.
JeeHejlee Heke le pew e f Jeke ee
ef JeIev eMeer ue HeoeLe& JeeHev e eLece HegHHegmeeJejCe (HuesJ eje) HegHHeg meeJejee oesv e HeeleU DeeJejCeeceOeerue
meb$eebee Je veblej YeeleMesleeree Heleeree HeeskeUerle yegUyegU erle Je HeoeLe& (cegk eme) Demeles. ee HeoeLee&cegUs He[os
leeb v eer efJ ekeeme kes uee. `yeer' YeesJ eleer Skeceskeeb v ee efekele veenerl e Je emeveefeee meg jUerle nesles. eeleer ue Deeleerue
ceeleeree ieesUe keve leMeer yeer HesjCeeeer Heoj HegHHegmeeuee efekeuesuee Demelees lej yeensjerue Heoj eleerleerue yejie[eebv ee
214
pees[uesuee Demelees. eleeruee DeHeIeeleecegUs DeeIeele Peeueeme efkebJee jesie mebmeie&
Peeueeme HuesJejeJej Je HeoeLe& meeetv e Huegefjmeer nesTve leerJe Jesovee nesles.
Heguej, efj e[& yekeefcevmj (1895-1983) ee Decesefjkeve Meem$e%eeves
DeeOege fv eke peieeeer iejpe DeesU Ket v e
peeiesee peemleerlepeemle GHeeesie kejCeees
leb$ e%eev e efm e kes ues . 1927 meeueer
[eece@eqkeP eDee@v e Heleereer HetJe&jefele Iejs
eebv eer yeebO eueer. eeb [ Deekeejeeer HeCe
Jepeveeves nuekeer DeMeer efpeDees[sefmeke [esce
He leer eer Iejs leeb v eer yeeb O eueer . ee
leb$e%eeveecegUs ceesj keej jevee, ie=njevee
DeeefCe Menj jevesuee KetHe Heeeoe Peeuee.
Hegues GceueCes (Heuee@J eefj bie) JevemHeleer DeeHeueer peele peerJeble sJeCeemeeer
yeerpeeslHeeove kejleele. leemeeer leebv ee Deieesoj HegueeJes ueeieles. yeerpe efv ecee&Ce
nesCeeDeieesoj JevemHeleeReer Hegues Hegueleele. lee Hegueebes HejeieerYeJev e nesles DeeefCe
veblej lee Hegueeleerue m$eerkesmej Heueerle nes Tve yeerpe efv eefce&leer nesles. DeeHeuee
JebMe efkeJeCeemeeer JevemHeleer eesie JesUer Hegues efv ecee&Ce kejles. ner Hegues keerkeebv ee
Deekeef<e&l e kejleele, keerkeebejs leebes HejHejeieerYeJeve Ie[tv e esles. eleske
Jev emHeleeReer Heg ues jeJeer ke JesUer Deeef Ce jeJeerk e keeueeJeOeerl e Heg ueleele.
keOeer ner Hegues jbieerle lej keOeer leer megJe efmeke Demeleele. Yegbies, Helebie, HegueHeeKejs,
ceOeceeMeer, G[les {sk etCe DeeefCe He#eer HejHejeieerYeJeve Ie[Jetv e DeeCeleele. ee
efMeJeee, HeeCeer, Jeeje eebee ejsner Hejeieer YeJeve nesles. HeefjefmLeleereceeCes ner
Hegues Hegueleele. Hegueele, Heekeee, Hegbkesmej DeeefCe m$eerkes mej ner cegK e oues
Demeleele DeeefCe leer HejeieerYeJeveeme keejCeerYetle jleele DeeefCe Heueveeeer efeee
Ie[Jetv e DeeCeleele. ner efeee Hegbkesmejeee neueeeueercegUs Ie[tv e esles.
Heguesefj vme keeye&v eee efnje, eeHeeF& ee oesv e HeebJeefleefjkele Ske veJeerv e
He 1985 meeueer MeesO etv e kee{Ceele Deeues. yekeefcevmj Heguej eebv eer efv eefce&uesuee
efpeDees[sefmeke IegceeeceeCes efomeCeeNee ee Hebekeesv eer Je <ekeesv eer jev esle keeye&v ees
60 DeCet Demeleele,
Demee Mees O e n@je@ u[
eeses Je efje[& mcee@ues
eebv eer ueeJeuee. ee
Heeme yekeefceveer mj
Heg uese f j ve D emes
mebyeesO eleele. keeye&v eeer
28, 32, 70, 80,
240 DeCet Demeuesueer
DeeCeKeer keener Hes
D eelee % eele Peeueer
Deensle. eeee GHeeesie eeHeeF eceeCese JebieCe cnCetv e nesT Mekelees. efJepesee
DeefleJeenkeebee MeesO eekeefjleener eeee GHeeesie nesCeeeer Mekeelee Demeueeves
ee efJe<eeeleerue mebMeesO eveeme cenJe eeHle Peeues Deens.
Hetefj es, pee@ Jeeeflemee peesmesH e (1768-1830) ieefCele Je Yeewelf ekeMeem$eele
peer Heues ef$ekees Ceefceleere es{erle Jeke le kejlee es leele lee `Hetefjes es{er'cegUs
ne eWe ieefCeleer DeesUKeuee peelees. G<cee Jenveeee ieefCeleere Yeeweflekeerle efJeue#eCe
cenJeeee juesuee ee efJe<eeeee JeeHeke eceeCeeJej Peeuesuee efJekeemeeletv e
`bmebJeeoer efJeMues<eCe' (necee@efv eke De@v eeefueefmeme) ner ieefCeleeeer GHeMeeKee efv eIeeueer.
HetueMesleer (Heueesj er keeuej) Yeejleere nJeeceeve, peceerv e DeeefCe YejHetj
mete&ekeeMe HetueMesleermeeer eesie DemeueecegUs osMeele megceejs 40 npeej nskej
#es$e ef v ejefv ejeee Hegueeb ee ueeieJe[erK eeueer Deens. peer Heg ues v ewmeefi e&k e
JeeleeJejCeele, jeJeerke ceesmeceele nes T Mekele veener le, leer nef jleie=nele
Jee{efJeleele. Goe. peyex je, keevex Meve Fleeoer. eeHee, peeF&-peg F&, ecesueer,
ceesieje ee Hegueebee Dekee&Heemetv e Deveske megiebO eer emeeOeves yeveefJeleele. iegueeyeeHeemetv e
leeej kesues ues iegueeyeHeeCeer Je iegu ekebo D eew<eOeer cnCetv e JeeHejleele. (Heene
HeUMesleer)
Hesvece@ ve, ef j e[& efH eef ueH me (19 18-1988) 19 65 meeueee
YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke efJepeslee Decesefjkeve Jew% eeefv eke. eeHetJeeaee
`keJ eeB ce Fuesk e ^ es [eeve@e fc eke me' ee
ef Je<eeeleer ue `efmeevleeleer ue $eg er otj
keve megO eejuesuee efmeevle ceeb[Ceeee
leeb ee ee Heeef j lees ef < ekeef J epes l ee
mebMeesO evekeeee&le pegefueDev e Sme efebiesj
Je meerv e-Fer jes esc eesv eeiee ee oesv e
menefJ epes lee Jew % eeefv ekeebeener meceeJes Me
neslee. Hes vecev e G ece eleeres efJe%eeve
uesKekener nesles. leebeer Deveske Glke= Hegm lekes ekeeefMele Peeuesueer Deensle.
Hesveceve eebeer JeeKeeves leerv e Keb[ebl e eefme Peeuesueer Deensle. les Yeejleelener
esTve iesues nesles.
HesjeF& : efcee Dee@keme F&[ee Ske Jeie&. eees meJe&meeOeejCe met$e MO.Fe2O3
Demes Deens. M ne keesyeeu, ceBieveerpe, efv ekesue efkebJee efPebke ee Oeeletee DeCet
Demelees . ns HesjeF& efmej@ efceke Demeleele DeeefCe les Hesefj ce@iv esef Pece efkeb Jee
Hesjes ce@ivesefPece oeKeefJeleele. les efJeeg ledJeenke vemeleele.
Hesme (Heesce) meeyeCe efkebJee efv ece&ueke HeeCeele efYepeJetv e {JeUueeJej esCeejs
nJeses yeg[yeg[s. IevemJeHeeleerue Heesceeer efv eefce&leer eLece JeHeele Hesme efv ecee&Ce
kevee kesueer peeles. leekeefjlee efJeleUJeuesues Oeelet, Hueeefmke, jyej, keee
eeceOes Hesme efv ecee&Ce keve ceie leees Leb[ keve efkebJee Deve ceeiee&v es Ieve
HeoeLee&le Heeblej kesues peeles. Heesceee JeeHej ieeee, GMeekeefjlee lemese efv ejesO eke
meeef nleele kesuee peelees.
He@keme : (Heene He@eqkemeefceueer)
He@eqk emeefceueer eefle He cepeketj, eeeefe$e, vekeeMee ef kebJee leemeejKeer
efe$ecee ceeefnleer otjJej HeesneseJeCeeeer Fueske^e@efv eke eb$eCee. Heesv e-eb$eCesejs
215
ner otjmebeejeeer JeJemLee kesueer peeles. eele eLece HeeJeeJeeeee ceeef nleeres
Fueske^e@efv eke mebosMeele Heeblej kesues peeles. ceie Demee mebosMe sefueHeesv e eb$eCeseje
otjJej HeeJeuee peelee.s lesL es lee mebosMeees Hejle cetU ceeefnleerle Heeblej nesTve
leeeer ele efceUt Mekeles. eeueee `He@keme' Demesner cnues peeles.
He@js[s mebO eeefj$eecegUs (keHe@meerj) HeefjHeLeeceOes Oeeefjlee (keHe@efmevme) efv ecee&Ce
nesles Je leer Tpee& meeJetv e sJelees. pes Jne Ske ketuecye efJeegle HegjJeeecegUs
mebO eeefj$e Yeeefjle nesles, pesJne mebO eeefj$eeOeuee HeeebceOes Ske Jnesu efJeYeJeeblej
efv ecee&Ce nesles, lesJne peer Oeeef jlee leeej nes les les ceeHeveees SmeD eee Skeke
cnCepes He@js[s. ceeekesue He@js[s eebee veeJeeves les DeesUKeues peeles. eeeesefieke
Skeke ceeeeesHe@js[s Demetv e leeeer efkebcele 10-6 He@j[s Demeles. efevn F.
He@js[s Heefj Ceece (He@js[s FHeske) egbyekeere #es$e Je ekeeMe eebeeceOeueer
efeee. ceeekesue He@ js[s eebv eer meJe& eLece 1845 meeueer efJeegled egbyekelJe Je
ekeeMe HejmHejebMeer mebyeb efO ele Deensle ns eeesieeves ef me kesues. ee mebyeb O eeuee
efJeegled egbyekeere eejCeeee efmeevleeeer pees[ osTve keu eeke& ce@keueJesu e eebv eer
DeefO eke eeesie kesues.
lejbie pesJne Heg{s Heg{s peelees lesJne ceeOeceeceOes kebHeves efv ecee&Ce nesleele.
keb Heveebeer efoMee lejbieeuee keekeesv eele Demeles. lejer lejb ie Jej-Keeueer nesle
veener, Demes lejbie ekeeMeees Demeleele. (^evmeJemex - DeJelejbie). ekeeMe ne
efJeegled egbyekeere lejbie Demeueeves leeee efJeegledegbyekeere #es$eeMeer Demeuesuee
mebyebO e He@j[s eebv eer meebefieleuee. ekeeMeefkejCeebee Deeboesueveeeer leerJelee egbyekeere
#es$eeee meceeceeCeele Demeles.
He@js[s, ceeekesue (1791-1897) efyeefMe Yeeweflekelep%e Je jmeeev elep%e.
F.me. 1831 ceOes efJeegled egby ekeere eJele&v e ns leJe leeves MeesO etv e kee{ues.
Deew eesefi eke #es$eele efJeegl edpeefv e$e DeeefCe
efJe egledeueer$e ceesee eceeCeeJej JeeHejues
peeleele. leer efJ eegledegby ekeere eJele& v e
leJeeJeje keee& kejleele. cetueJeees
ef Je egl e iegC eOece& DeeefCe mebeesi e#ecelee
eeceOeer ue ieefCeleermet $ener leeb v eer MeesO etv e
kee{ues. efJ eeg led eJele&v e D eeef Ce efJeegl ed
DeHeIeeveemebyebO eer keener cenJeees efv eece
leebv eer MeesO etv e kee{ues.
He@js[s ee eJele&veeee efveece (He@js[s uee@p e Dee@H e Fb[keMeve) efJeegle
HeefjHeLeeceOes efJeegled eYeeJeve yeue pesJne efoues peeles les HeefjHeLeemeYeesJeleer efv ecee&Ce
Peeuesuee egbyekeere eYeeJeleuee yeoueeee eceeCeele Demeles. efJeegled eebef$ekeerceOes
ns leJe JeeHejleele.
He@js[s es efJ eegledDeHeIeveees efveece (He@js[ps e uee@pe Dee@He Fueske^e@efueefmeme)
: efJeegledD eHeIeve#ece Ieeee efJeegledefJese eJeCeeleerue efJeegleeeebv ee, yeensve,
mejue efJeegledeJeen HeeefJeueeme, Ieeleerue eJeCeele jemeeeefv eke yeoue nesleele.
eemebyebO eer He@j@[sv es oesv e efv eece MeesO eues. 1) efJeegledD eHeIeve#ece Ieele nesCeejs
jemeeeefv eke yeoue, leeletv e HeeefJeuesuee efJeegledYeejeMeer meceeceeCeele Demeleele.
2) m Jemleg ceeveeFlekes mebegie efJeuesefHele nesCeemeeer efkebJee megs nesCeemeeer
`Q' Flekee efJeegledYeej HeeJeeJee ueeiele Demeueeme, leebee HejmHej mebyebO e Q
= Fmz/M ee meceerkejCeev egmeej Demelees. F ne He@j@[s efmLejebke, z ne mebegieeee
DeeeveeJejerue efJeegledYeej DeeefCe M ns meeHes#e Deeeefv eke Jemlegceeve Deens.
Heeses kee@efH eFie (Pesj e@k eme) MeeF& efMeJeee SKeeee efe$eeee efkebJee uesKeveeee
eefle kee{Ceees leb$e. eeble efJeegle ekeeMeeves He=Yeeie Yeejerle keve eeflecee
Iesleueer peeles. pesJne SKeeee omleeJespeeeer eeflecee kee{eeeer Demeles. leeJesUer
leer eLece mesuesefv eeceves Deeoerle Demeuesuee Hues efkebJee [^ceJej He[les, leer
Deieesoje Yeejerle kesuesueer Demeles, leeJesUer Heeb{je Yeeie efv eIetv e peelees. leeveblej
jsPeerv ecegkele Het[ efpeuee esv ej cnCeleele. leer Hues Jej HemejJeueer peeles, leer
Hekele keeee YeeieeJej Hemejles. DeLee&l e, eefleceseer pees eHeerue Yeeie Demelees
lees esv ej mJeerkeejlees DeeefCe leer eeflecee keeieoeJej Glejles DeeefCe ner eeflecee
G<Celesee meneeeves meeOee keeieoeJej yeebO eueer peeles.
Heeses eesce@efPece ekeeMeeee eYeeJeeHeeeer jbie yeoueCeeee Je ekeeMeefkejCe
otj nesleee HetJe&Jele nesCeeee iegCeOece&. ne yeeUieCeeNee HeoeLeeee GHeeesie
GvneceOes jbie yeoueCeeNee e<ceeee keeeebceOes kesuee peelees.
Heesefp eie SKeeee Oeeletuee eeb[ oeyeeKeeueer efJeefMe Deekeej osCes. ns keece
meJe&meeOeejCe leeHeceeveeHeemet v e les DeefleMee Jee{erJe leeHeceeveeHeele kesues peeT
Mekeles.
Heese fueke De@ef me[ Heesefueke De@efme[ ns `yeer'-ieeleerue Ske cenJeees
peer JevemeJe. HeeCeele ef JejIeUCeejs peer Jeveme Je. eer m, HeeuesYeepee, eke=le
lemese Deele[eeleerue met#cepeerJeeCetbeer ef v eefce&leer ne Heesefueke De@efme[ee eesle.
jkeleHesM eeRee efv eefce&l eermeeer eeeer DeeJeMekelee Demeles. oeeJej og< HeefjCeece
kejCeeNee nesceesefmemerv e ee Jeeee HeefjCeece eecegUs keceer neslees. eeee
vetv elescegUs Heb[gjesie, ieYee&ee ceWotee Je Heeeree keCeeee MesJeee keCeeeer
Jee{ eeJej HeefjCeece neslees. iejesoj eqm$eeebv eer Heesefueke De@ efme[eer jes pe Ske
ieesUer Iesleueeme ieYee&le efv ecee&Ce nes CeeNee KetHe efJeke=leer eUlee esleele.
HeeW[kes, iepeeveve Heg<eesece (yeeU) (1939- ) peeJr eYeeew flekeerle [e@kejs
kesueer. YeeYee DeCetmebMeesO eve keWele jesieeefleyebO eke Meem$e, peerJeYeeweflekeer DeeefCe
HesMeeRes Je keke&jesieemebyebO eeres peerJeMeem$e eeJej 25 Je<ex mebMeesO eve. meeevme g[s
DeeefCe eFcme Dee@He Fbef[ee Je= emecetnees keener Je<ex efJe%eeve efJe<eeeleerue mebHeeoke.
keeTeqv meue Dee@He meeebefefHeke DeB[ Fb[eqm^D eue efjmee&ceOes (efv emkee@ce) 11
Je<ex mebeeueke. lesL es meeevme efjHees&j, efJeieeve eieleer Je Flej Deveske efJe%eeve
efJ e<eeeleerue mebMeesO eve Heef$ekeebes meb Heeoke. cejeerleerue DeeIee[er es efJe%eeve
keL eekeej. Yee<eCes, uesKev e, DeekeeMeJeeCeer , otjoMe&v e ee ceeiee&v es 35 Je<ex
efJe%eeve emeej, cejeer efJe%eev e Heefj<eo, ceneje^ meeefnle Heefj<eo, ceneje^
Meemeve, keW Meemeve DeeefCe Flej Deveske mebmLeebes efJe%eeve emeejemeeer Hegjmkeej
ef ceUeues.
216
Hee@ve yesnefj bie, Sefceue (1854-1917) jkeleeceOeerue HesMeeRv ee yeepetuee
meejueeveblej efceUCeeNee jkeleJeeee JeeHej IemeHee&ee iCeebJej GHeeejemeeer
kejCeeeer DeveesK eer keuHevee ue{JeCeeNee ee pece&v e peerJ eeCetlep% eeme
JewekeMeem$eeleerue HeefnueeJeefnuee veesyesue Hegjmkeej 1901 meeueer efceUeuee neslee.
mebm eie&peve jes ieebJej kejeJeeeee Skee veJeee G HeeejHeleer eer cegntle& ces{
leebv eer jesJeueer nesleer.
Hee@mHejme (P) 15 DeCegeceebkeees DeOeelet cetueJe. leebye[e, keeUe,
efHeJeUe DeMeer leeeer leerv e DeHeHes Deensle. Dee@eqkemepeveMeer mebHekee&le DeeueeJej
Heeb{je Hee@mHejme ekeekelees. DeefleMee efeeeMeerue DemeueecegUs efv emeiee&le lees
vesnceer ke@equMeDece Hee@mHes, De@HeeF, HeueesjesD e@HeeF eemeejKee mebegieebee
Heelee efceUlees. Keles, keerkeveeMekes , Deeieiee[ee, DeHeceepe&k es, mebef cees
yeveJeCeeme lees GHeegkele Deens.
ef eDee@ve eerpeceOes Leb[eJeemeeer Heu egjeskeeye&v e Jeeet JeeHejleele. leees
yeepeejeleues veeJe efeDee@v e Demes Deens.
ef e[ceve, pesjesce (1930- ) DeCegieYee&leerue eese@v e Je vet^e@v eke[tv e nesCeeNee
Fueske^e @v eee DeueJeefeke efJeJele&v eeee MeesO e ueeJetv e keJeeke& ee cetuekeCeebee
DeefmlelJeeee HegjeJee ef oueeyeue efje[& suej Je nsv eer keW[ue eebeemeceJesle
1990 meeueee YeeweflekeMeem$eeleeru e veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs Deces efjkeve
Meem$e%e.
efeMe, Dee@es je@ye& (1904-1979)
DeeHeues menkeejer [e@u He ef HeDeuexme
eebeeyejesyej DeCegyee@cyees meweefv leke
efJ eJejCe 19 40 meeueer kejCeejs
Fbi ueb[ efv eJeemeer D ee@e q m^ ev e
Yeewe fl ekeMeem$e%e. DeCege fJ eYeepeveeeer
mebkeuHevee leebv eere eLece ceeb[ueer.
e@ keue efJ eefMe ekeejes Yeewef ceefl eke Deekeej. ns D eekeej pemepemes
DeefO ekeeefO eke ceesss kesues peeleele, lemelemes cetUee DeekeejemeejKese, leLeeefHe
DeefO eke leHeMeerueJeej Deekeejebeer eefeleer osleele. e@keueee Ske cenJeeee
JeeHej meb ieCekeebv eer ef v ecee&Ce kes ues uee Deefv eeefc ele D eekeejebee eefl ecee
yeveef JeCeemeeer kesuee iesuee Deens, Goe. [eWiej, {ie Je DeMeere efv emeiee&le
Dee{UCeejer Mes. ee leb$eeuee `vewmeefie&ke Yetefceleer leb$e' Demes cnCeleele.
e@vkeefueve, jesPe@efuev[ (1920-1956) [erSveSee jsCeteer Glke= #e-
efk ejCe eeeefe$es efceUJeCeejer Fb epe peerJeYeewefl ekeMeem$e%e. ee efe$eebcegU se
efeke DeeefCe Jee@meve eebv ee [erSveSee jsCetee D eblej&evesef Je<eeeres D eeHeues
mebM eesO eve Heej Hee[lee D eeues. pejer lee eeeefe$eebJeve [erSveSes Ieke
meeKeUerJej keMee Heleerv es pees[uesues Demeleele eeefJe<eeeree efv e<ke<e& kee{Ceele
e@vkeefueve eebv ee eMe efceUeues vemeues, lejer leebee mebMeesO ev eees cenJe DemeeOeejCe
nesles. lee eeeefe$eebefMeJeee DeeHeueeuee Heg{eer Jee efomeueer vemeleer , Demes
Keg Jee@meve eebv eer veceto kesues Deens. kesJeU Dekeeueer ce=letcegUse Jee@meve,
efeke DeeefCe efJeefu kevme eebee yejesyejerv es veesyesue Hegjmkeejeee mevceeve leebv ee
efceUt Mekeuee veener.
e@vk eueerve, yeWp eeefceve (1706-179 0) Deces efjkeve mJeeleb$eeee
peeefnjveeceeJej mener kejCeejs Decesefjkeve mebMeesO eke, Meem$e%e, jepekeejCeer,
cegke, DeeefCe uesKeke. leebv eer ekeeMe, G<Celee, efJeegle DeeefCe eeefcekeer #es$eele
ue#eCeere mebMeesO eve kesues. ieuHeeJeeneee
ceeiee& ee cegerle DeeuesKe yeveJetv e leeee
JeeleeJejCeeJej nes CeeNee Heef jCeeceeeer
ceeefnleer leebv eer efoueer. DeeHeuee Helebieeee
eeesieeves leebv eer DeekeeMeele ecekeCeejer
Jeerpe ner mege efJeegledeYeejeee cegkeleeesle
(ef [meepe&e) Deens ns oeKeJetv e efoues.
yeeeHeeskeue (efveeYeerke) e<cee, efHejCeejer
Kegeea, keee&#ece etue, efJeegledefv eJeejke (le[erle j#eke) Demes JeJenejes Heeesieer
MeesO e leebv eer ueeJeues.
e@eqvmeece (Fr) : 87 DeCegeceebkeees Deukeueer (li, Na, K, Rbls, Fr)
ieeleerue meJe&ele pe[ ceeveJeefv eefce&le cetueJe. eeee MeesOe 1939meeueer ueeieuee.
eees meJe& mecemLeeefv eke efkejCeeslmeejer Deensle.
ee@F&[, efmeiceb[ (1856-1939)
veeceebefkele Dee@eqm^eve ceevemeesHeeejlep%e.
cevees efJeMues<eCeelceke ef meebleees Deee
eJele&ke. ee@F&[veer cev eesefJeMues<eCeeee Heeee
IeeleueecegUs ceevemeesHeeej MeeKeseer KetHe
eieleer Peeueer.
ee@Gvene@H ej, eesPesHe Hee@ve (17871826) meewjJeCe&HeMeem$eeee
Heeee IeeueCeeje pece&v e ekeeMeMeem$e%e. ogyeea Ce DeeefC e Flej ekeeMeer e
GHekejCeebmeeer Delege opee&eer efYebies DeeefCe keeesee Flej meeOeveebeer leeves
efv eefce&leer kesueer. (Heene : ee@G vene@Hej js<ee)
ee@Gvene@H ej js< ee (eeGvene@H ej ueeFvme) metee&ee JeCe&Heele efomeCeeNee
keeee js<ee. metee&ee JeCe&Heeleuee meg ceejs HeeeMesntv e DeefO eke js<eeb eer veesbo
217
ee@Fvene@Hejves kesueer nesleer. ee keeee js<ee metee&ee JeeleeJejCeeleuee efJeefJeOe
cetu eJeeb cegUs efv ecee&C e Peeuesuee D eJeMees <eCe js <ee Demeueees yegv Pesv e DeeefCe
efkejdkee@He eebv eer keeueeblejeves oeKeJet v e efoues. leecegU s ee js<eebJeve metee&ee
efkebJee leeNeebee JeeleeJejCeeleuee cetueJeeb ee MeesO e IesCes Mekee Peeues.
Heueee yee e SKeeee Deeblejenere ceesefncesl e ue#e cnCetv e jJeues uee
DeJekeeMemLe JemleteepeJeU peeCes. Hejbleg leeee ele#e mebHekee&le ve esCes
DeLeJee lee meYeesJeleeree ke#esle ve HeesneCeeee ceesnercesme Heueeeyeee cnCeleele.
eele otvee DeYeeme kesuee peelees.
HeuegDeesj erve (Heueesj erve) : F, DeCegeceebke 9, n@ueespeve ieeleerue DeefleMee
efeeeMeerue DeOeelet. HeuegD eesmHeej, eeeesueeF ner leeeer Keefv epes Deensle. lees
efHeke efHeJeUe efJe<eejer Jeeet Demetv e Dee@eqkemeef[keejke cnCetv e eeee mebegieeee
JeeHej keee keeHeCeemeeer, Jeeleevegkegueve eb$eele keueesjes Heuegjes keeye&v e (meerSHemeer)
ee Jeeetee mJeHeele, Heuegjeskeeye&v e efJeMues<eCeeceOes, oble#ee jesKeCeeme neslees.
Heuegj esk eeye&vme ee efmebL esefke meWefe jmeeeveele keener efkebJee meJe& nee[^espeve
DeCet Heueesjerv eee DeCetbv eer efJemLeeefHele kesuesues Demeleele. ner jmeeeves meeOeejCele
pJeueveMeerue vemeleele Je leer jemeeeefv ekeee Goemeerv e Demeleele. leer HeeCeer Je
lesueele efJejIeUle veenerle.
yekeeslee (kee@eqvmHesMeve) DeeJe[eeletv e efkeceeve leerv e JesUener Meeweeme
ve nes Ceeee efm Leleeruee `yekeeslee' Demes cnCeleele. ee efmLeleerle efJee
Ie, keesj[er, ueneve-ueneve Ke[eebeer yeveuesueer DeeefCe menpeielee yeensj ve
He[Ceejer Demeles. Deenejele leblegcee HeoeLeeeer kecelejlee, Meejerefjke neueeeueeRee
DeYeeJe efkebJee emebieer keener Deew<eOeebee mesJeveecegUsner ner efmLeleer esles. HeCe ne
jesi e veener . Mejerj eleerue {Uuesuee meblegueveeeer efv eoMe&ke DeMeer ner efmLeleer
Deens.
yeHej DeefYeeebef$ekeer oesv e Jemletbee SkeceskeebJej nesCeeje DeeIeele menve
kejCeemeeer kesuesueer JeJemL ee. eecegUs lee oesv e Jemletbeer Peerpe nesle veener.
Heuesefcebie, Deuesk ePeeb[j (1881-1955) : Hesefv eefmeueerv e ee eeflepewefJekeeee
MeesO eeyeue Svm& esve Je ne@Je[& Heueesjer
eeb eemeceJes l e 19 45 meeuees
peer JeMeem$eeleues v eesy es ue Heeef jleese f< eke
ef ceUefJeCeejs Fb epe met #cepeerJeMeem$e% e.
leebv eer Hesefv eefmeueerv e vees@ce ee yegjMeerHeemetv e
ns eeflepewe fJeke leeej kesues . ceeveJeer
Mejerj eleer ue ueeU, Deet, jke leJe
eemeejKee JeeceO es DemeCeeNee
peerJeeCetjesO eke ueeemeesPeesce ee efJekejeee
MeesO ener leebv eer ueeJeuee.
Heuee@H me mebieCekeeee Jesieees cees peceeHe kejCeejs Skeke. `Heueesefb ie Hee@Fb
Dee@HejsMeve' ee mebieCekeere meb% esee Deeee#ejebJeve ns veeJe leeej kesues iesues
Deens. Skee meskeboele DeMeer efpelekeer DeefO eke Dee@HejsMeve efkebJee Deeke[scees[
mebieCeke kejsue, eflelekee leeee Jesie DeefO eke Demelees. (Heene ye@[efJe[dL e)
Heuetj eF&[ : (Heene n@ueeF&[)
Goe. jsuJes Fbefpeve efkebJee lelmece Jemletbee DeeIeele menve kejCeemeeer yemeefJeuesueer
ueesKeb[ er Heer efkebJee ueeke[eJej yemeefJeuesuee jyejeee ceese legke[e.
jmeeeveMeem$e meecet (HeerSe)ceOes yeoue nesT ve osCeejs eJeCe. eeee GHeeesie
Deveske pewJejemeeeefv eke eefeeebmeeer kesuee peelees. yeHej jmeeeveebeer, Deecue
DeeefCe Deukeueer ee oesv ner yejesyej, efJeefMe HeefjefmLeleerle jemeeeefv eke efeee
nesT Mekeles. cnCetv ee meecetes efv eeb$eCe nesles.
yekee&H e, pee@p e& [sJ ner[ (1884-1944) Decesefjkeve ieefCele%e. DeeOegevf eke
ieleerMeerue eCeeueeree GHeHeeeree mebmLeeHeke HJeeBkeejs efpeLes Leebyeues, leeHeg{s
eebv eer mebMeesOeve kesues. efMeJeee leebes MesJees Yeewefceefleke ecese efme kesues, ner
218
yeeye Heej cenJeeeer Deens. ceee&efole leerv e HeoeLeeee eMveeee meboYee&le ner
efv e<Heeer DeLe&HetCe& Deens. eeveblejes cenJeees keece cnCepes keueceJeej ceevej#eer
HeeblejCe ecese (Hee@F JeeFpe Sjiee@[erke efL eDejce) efMeJeee meeHes# eleeJeeo Je
Hegbp eeeefcekeerJej HeeeeYetle keece kes ues.
yeie&, Hee@ue (1926- ) veteqkeueke DeecueebJej ceewefueke mebMeesO eve keve
leeb ee jevesle HesjHeej kev e leebee Hegv eyee&O eCeerlet v e veJee jevesee jsCet
leeej kejCeees leb$e efJekeefm ele kesueeyeue Jee@uj efieuye& Je es [efj ke
meBiej eebee meceJesle 1980ee jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs
Decesefjkeve jsCJeere peerJeMeem$e%e. leebee mebMeesO eveecegUs pevegke DeefYeeebef$ekeeree
Heeee Ieeleuee iesuee.
yevee&[&, efeeve efveLeefuebie (1922- ) oe DeejesHeCe Mem$eefeee eLece
kejCeejs oef#eCe Deeefekeses eefme Meue efJeMeejo. ner Mem$eefeee leebv eer 3
ef[meWyej, 1967 jespeer HeVeeme Je<eeae iCeeJej kesueer nesleer. oef#eCe Deeefekesle
DeesHeve ne& mepe&jer DeeefCe oeeleerue ke=ef$ece Pe[Heebeer efv eefce&leer leebv eer kesueer.
yevex, eBke ce@k eHeeuexve (1899-1985) jesiepebletbee eeflekeej kejCeejer
Ske megef v eees efpele eCeeueer eleske memleve eeCeeee Deb ieer D emeles . efleee
keee&Heleeres meefJ emlej efJ eMues <eCe kes ueeyeue ee D ee@m ^s ef ueeeleer ue
efJ e<eeCetM eem$e%eeuee Heer j ces[ eJeej eeb eemeceJesl e 19 60 meeueee
JewekeMeem$eeleeru e v eesy esu e Hegjmkeejeves mevceeef v ele kesues nesles. jke leeleer ue
esleHesMeeRee DeeJejCeeJej jesiepebletbeer DeesUKe HeJeCeejs efJeJeef#ele jsCet Demeleele
Deeef Ce les DeeHe-Hej YeeJeeee leJeevegm eej DeeHeues keece kejleele ns leebv eer
oeKeJetv e efoues. lemes e, lee jesiepeb letbefJe jeceyeeCe jCeeNee eef leefHeb[ebeer
efv eefce&leer kejCeeeer #ecelee peebee Debieer D emeles, DeMee esleHesMeeReer efv eJe[
nesTve leebee mebKesle Jee{ nesles nsner yevex eebv eer oeKeJetv e efoues. efJe<eeCetbes
peerJeveee kemes eeueles DeeefCe leebeer Skebojerle JeeieCetke keMeer Demeles ns
leebv eer `FvHeueg SvPee'eer ueeieCe kejCeeNee efJe<eeCetb ee DeeOeejs mHe kes ues.
`Heesefueeesceeeueeefme' ne jesie efJe<eeCetbee GHemeiee&cegUs neslees DeeefCe ee efJeefMe
efJe<eeCetbee Deveske Heespeeleer Demeleele, eeeener [e leeb v eer ueeJeuee.
yeHee&es Deeeove (ee@m) Metv e leeHeceeveeKeeueer Demeuesuee JemletbJej
mebIevev eecegUs efv ecee&Ce Peeuesuee HeeCeeee JeeHesuee / yee<Heeuee yeHee&es Deeeove
cnCeleele.
yeue (Heesme& ) kees Celeener Jemletee ieefleceeve DeJemLesle yeoue Ie[Jetv e
DeeCeCeeme keejCeerYetle jCeejer YeeweflekejeMeer. HeoeLe& efmLej cnCepese efJejece
DeJemLesle Demet Mekelees. DeMee Jes Uer leeuee ieefleceeve kejCeemeeer yeee
YeeweflekejeMeereer DeeJeMekelee Yeemeles. leer jeMeer cnCepese yeue. lemese, Jemlet
mejU js<esle Skeee Jesieeves OeeJele Demesue, lej efleee Jesieele efkebJee HeUCeeee
efoMesle yeoue Ie[Jetv e DeeCeCeemeeer yeueeeer DeeJeMekelee Yeemeles.
yeueke (eesk e) Deb[eeleerue yeueke Deb[eeleerue JeHeoeLee&le lejbiele Demelees.
keeWye[eree Deb[eeee yeueke ef HeJeee jbieeee efomelees. leeOes Deb[eeleerue
Yet Ceeee Jee{ermeeer DeeJeMeke DeMee eqJn@ efceve, Oeelet, keesuesmsje@ue ee
Hees<eke HeoeLeeee meee Demelees.
yenej OejCes (yenej ef^ceW) HeUPee[ebv ee Hegueesje Je HeUs esCeekeefjlee
Pee[eleerue keye&Jeebee mebee keve, leebv ee HeguebO eejCesme Gegkele kejCeeeer
eef eee. D eebyes yenej cnCepes HeUPee[s Heerke peevesJeejer/HesyegJeejer le HegueCes,
ce=ie yenej cnCepes petv e/peguewle HegueCes DeeefCe nmle yenej cnCepes meHWyej/
Dee@keesyejceOes HegueCes. Demes yenejees leerv e ekeej (nbieece) Deensle. jeJeerke
yenej OejCeemeeer peceerv e, nJeeceeve Je efHekeevegmeej Ske les oer[ ceefnvee Deieesoj
efHekeeme HeeCeer osCes yebo kejleele. eeuee efHekeeme leeCe osCes Demes cnCeleele.
yeefnieexue (kee@vJnsk eme)
De) yeefnieex ue Deejmee (kee@ vJnsk eme
efcejj) ieesueeee Deeleerue yeepetv es jpeleve
(efmeuJnefjbie) kesues lej yeensjerue yeepetv es ekeeMe
HejeJeleea le nes F&ue. leeuee DeeHeCe yeefnJe& e
Deejmee cnCelees. yeefnJe&e DeejMeeves vesnceere
meg ue, DeeYeemeer DeeefCe Jemlet Hes#ee ueneve
eef lecee leeej nesl es . ne Deejmee Jeenve
eeuekeemeeer ceeiet v e esC eejer Jeenves
yeIeCeemeeer JeeHejele D eeCeuee peelees.
ye) yeefnieexue efYebie (kee@vJnsk eme uesvme) oesv ner eskeebHes#ee ceOeYeeieer pee[ DemeCeejs
efYebie. ee efYebie letv e peeCeejs efkejCe Skee efkeeCeer SkeJeleele. leecegUs eeuee DeeYf emeejer
efYebie (kee@v Jnefpe) cnCeleele. Ie[eeUeleuee ueneve Yeeie yeIeCeemeeer, oerIe& o=efoes<e
ogmle kejCeemeee,r lemese ke@ cesje, efves$e r (yeeev eeskeeguej), met#ceoMek& e, otjoMe&ke
eeceOes yeefnieexue efYebieeee JeeHej kesuee peelees.
yeefnJexMeve (Skem^e@H eesuesMeve) %eele efkebceleeree Heuueeyeensj SKeeee Heueeeer
efkebcele jJeCeeeer eefeee. Heueeee DeeuesKe pej mejUjs<ee Deeueer lej leer
Jee{JeCes Mekee HeCe Jee Demesue lej keener ceee&osHeele lees Jee{Jetv e efouesuee
DeblejeUe (Heuuee) yeensjeer x eer efkebcele IesTve leeMeer mebiele DeeuesKeeJeve
y eer efkebcele kee{Ces.
yengiegCee, megbojueeue (1928- ) efnceeeue eosMeeleerue Jeveebes mebj#eCe
kejCeemeeer eer. eb[er emeeo Ye eebv eer efye<CeesFee Heleerv es Pee[ebv ee efceer
ceeve yemeCeees Deeboesueve meg kesues.
ee Deeboesueveeuee megbojueeue yengiegCee eebv eer
DeeHeuee eYeeJeer Jekel e=l Jeeves os MeYej
eefmeer efoueer. leeeeceeCes, Deeboesueveele
meef ee Yeeiener Iesleuee. lesnjer OejCe
ekeuHeecegUs nesT Ieeleues uee meb YeeJe
HeefjCeeceebeer ceeefnleer YeejleYej HemejJeueer.
Heee&JejCe mebj#eCeeee ee keeceeceg Us
leebv ee `Heeeer'ves ieewjefJeues iesues.
219
yengiegefCele meebKeUer eef eee (Hee@efuecejsp e esve efj De@k eMeve) : [erSveS
jsCetee esee legke[eebHeemetv e leeee D eveske eleer yeveefJ eCeees leb$e. ee
eefeesle [erSveS Hee@efuecejspe ee efJelebekeeee JeeHej kejCeele eslees. Deleble
DeuHe cee$es le GHeueyOe [erSveS js Cetee ceesee eceeCeeJej eleer kee{tv e ee
[erSveS jsCetee JeeHej veeeJeweke Meem$eele iegv nsD evJes<eCeemeeer kejCeele eslees.
ns leb$e ke@jer cegueerme ee veesyesue Heeefjleesef<eke eeHle Meem$e%eev es efJekeefmele kesues.
yengiegefCelJe (Hee@efueHuee@F[er) mepeerJeebee HesMeeRceOeerue iegCemet$eebeer mebKee
oMe&JeCeejer meb%ee. eleske mepeerJeeee HesMe RceOes iegCemet$eebee jeJeerke mebKesleerue
pees[ee Demeleele. lee DeJemLesuee efiegefCele DeJemLee (2ve) Demes cnCeleele.
keener epeeleeRceOes vewmeefie&ke egkeercegUs efuebieer epeveve efeesee JesUms e iegCemet$eebes
DeOeeakejCe nesle veener DeeefC e leecegUs egiceke ns efiegCeerle jenleele. DeMee
egicekeees Heuev e Peeues keer efv ecee&Ce nesCeeje peerJe elegiege fCe&le 4ve cnCepese
yengiegefCele neslees. (Heene Ske iegCeer DeJemLee, efiegCeer DeJemLee)
yengH eoer (Hee@efuevee@efceeue) SkeeHe#s ee DeefO eke Heos DemeCeejer yewefpeke HeoeJeueer.
yengHeoeres JeeHeke mJeHe a0 x n + a1 x n-1 + a2x n-2 + .... + an
n = 1 js<eere HeoeJeueer. pemes 2x+3; n=2 efHeoer. pemes ax 2+bx+c;
n=3 ef$eHeoer F.
yengH e=ke (Hee@efuens[^e@ve) peebeer HeefjHe=s yengYegpeeke=leer Demeleele lees emLe
efkebJee Ieveeke=leer. eej He=s lees elegHe=ke, mene DemeCeeje <edHe=ke F.
yengH ees< eCe (ege^ @efH ekesMeve) Mesleebletv e OegHetv e peeCeejer Keles, JemleeRletv e peeCeejs
ceuecet$e ner vewm eefie&ke peueeesleele iesueeme HeeCeele v eee^s-Hee@mHes ceesee
eceeCeele peceleele. DeMee HeeCeele MesJeeU, HeeCeleCe, neeefmebL e DeMee JevemHeleer
Jesi eeves Jee{leele, leebes DeJeMes<e leUeMeer peceleele. kegpeleevee ns DeJeMes<e
HeeCeeleerue Dee@eqkemepev e mebHeJeleele DeeefCe ceemes Fleeoer peueejebes peer Jeve
keer Ce nesles. leUeMeer kegpeCeeNee IevekeeNeeeer Yej He[ueev es, leueeJeeeer
HeeCeer meeJeCeeeer #ecelee keceer nesles, nUtnUt leueeJe veenermee neslees.
yengYegp eeke=leer (Hee@efueiee@ve) Deveske mejU yeepetbv eer yebefomle Demeuesueer
eleueeleeru e Deeke=leer.
megmece yengYegpeeke= leer le
meJe& yeepet Je keesv e
SkeHe D emeleele.
yeepetbee meb KeeeceeCes
Hebekeesv e, <ekeesv e Jeiewjs
veeJes Deensle.
yengueke (cees[) mebKee mebeele JeejbJeej esCeeNee Iekeeme yengueke cnCeleele.
pemes 2, 3, 1, 2, 2, 4, 5, 2. esL es 2 JeejbJeej eslees. cnCetv e yengueke
2. keOeerkeOeer SkeeHes#ee DeefO eke yengueke Demet Mekeleele. pemes 2, 4, 3,
2, 5, 2, 6, 3, 3, 7, 2, 2, 3, 8, 3 esL es 2 DeeefCe 3 JeejbJeej esTve
oesv ner meejKeee JesUe esleele. lesJne, yengueke 2, 3.
yengJ eeefj ke meb egie (Hee@efuecej) : ueneve keeye&v eer Iekeebes yengJeejerkejCe
nesTve ceesee DeCegYeejees jsCet Demeuesu eer mebegies. mee&, mesuegueespe, jyej,
eefL ev es Jeiewj s vewmeefie& ke
yeng Jeeef jkes Deens le.
efv ejefv ejeee ekeejeer
Hue@ ef m kes , ke= ef$ ece-
Oeeieebeer Jes, G oe.
veeeuee@v e, sjus eerv e Jeiewjs
ceeveJeefv eefce&l e yengJeeefjkes
Deensle.
yengMeke&jejsCet (Hee@efueme@k ejeF[) : yengMeke&je jsCetle Deveske ceesv e sme@kejeF&[
Meke&je jsCebtes Skeke meebKeUer Heele Dee{Utv e esleele. JevemHeleerleerue mesuegueespe
Je efHe<cee HeoeLe& ns meeceeveHeCes Dee{Utv e esCeejs yengMeke&je jsCet Deensle.
yengmJeHelee (Hee@efuecee@efH e&Pece) Skeee epeeleerceOes Skeentv e DeefO eke
mJeHeeble peerJe Demeleerue lej ner meb% ee JeeHejleele. ceOeceeMeerceOes keecekejer,
jeCeerceeMeer DeeefCe vejceeMeer ([^esv e) ner leerv e mJeHes efomeleele. leebes keee&ner
JesieJesieUs Deens. HegueHeeKejeble DeUer, kees<e ee peerJeveeeeleerue oesv e DeJemLee
Deensle leecegUs ee efJekeemeeee eefeesmeeer ner meb% ee JeeHejlee esle veener.
ye#eeueer nmleefueefKele (ye#eeueer ce@vegefmeH) (F.HetJ e& 3 - F.me. 3)
Heeefkemleeveeleerue HesMeeJej efpeueele ye#eeueer ieeJeepeJeU Peeuesuee GlKeveveele
meeHe[uesuee ee nmleefueefKeleele JesokeeUeveblej Deee&Yeebee GoeeHeele Yeejleere
ieefCeleele Peeuesuee eieleeree veeWoer Dee{Uleele. eeeer Fbepeer Yee<eeblejs Peeuesueer
Deensle. neleer ueeieuesuee Yetpee&He$eebee 70 Heeveele (1) $ewjeefMeke, veHee-leese,
Jeepe 2) meesv eeleerue DeMeglee 3) peemleerle peemle 5 De%eeleebeer SkeIeeleer meceerkejCes
4) efIeeleer meceerkejCes 5) Jeie&cetUebee DeemeVe efkebceleer 6) ieefCele-Yetefceleer Je
mebegkele es{er 7) Ske Je efIeeleer DeefveOee&e& meceerkejCes ns efJe<ee Dee{Uleele.
yebogk eer eer oe (ieve HeeJe[j) : Hees@efMeece veee^s , keesUMeeeer DeeefCe
iebO ekeeeer Yegkeer efJeefMe eceeCeele efcemeUJetv e leeej kesuesues efceeCe. Lees[ee
DeeIeeleeee G<Celesv es Deveske JesieJeeve jemeeeefv eke efeee Ie[tv e, yebo peeiesle
yejs e Jeeet efv ecee&Ce nesleele DeeefCe eeb[ oeyeecegUs mHees nes leele. oneJee
Melekeele eerv eceOes eLece Mees O e ueeieuee D emeeJee. Deelee ns efceeCe kesJeU
Heekeeebmeeer JeeHejues peeles.
yebO eegk ele Tpee& (yeeebef[bie Svepeea) DeCegieYee&leerue eese@v e Je vet^e@v e eebv ee
Ske$e yeebO etv e sJ eCeekeefjlee ueeieCeejer Tpee& . eese@v me Je vet^e@ v me eeb ee
Skeef$ ele Jemlegceeveeleer ue keener Jemlegceeve ee T pexk eef jlee JeeHejues peeles.
efkejCeeslmeejer eefeesle yeensj He[Ceejer Tpee& DeCegyebO eMekeleerMeer eceeefCele Demeles.
yebO eejs (ceeevej Fefj iesMeve [@cme) HeeCeer mebO eejCeemeeer IeUer DeeefCe
veeueebee Hee$eele efv ejefv ejeee ekeejes yeebO e Ieeleues peeleele. ueneve IeUeree
efkeeCeer, Peg[Heebee oesv e DeesUer, IeUeree boerceOes ueeJeueeme lees `pewefJeke
220
yeebO e' DeeefCe ueneve veeueeee Hee$eele 30 meW.ceer. Kees ue Heeee Keesot v e,
oie[ceeleeree veeueeee boer SJe{e yeebO e Ieeleueeme lees `keeeveeuee yeebO e'.
veeueeleerue HeeCeeee meee Je Jesie peemle Demeueeme efmeceW Je oie[ees yeebO ekeece
kesues Demelee lees `Hekekee veeueeyeebO e'.
yeeF mebieCekeele meeJeuee peeCeeNee ceeefnleeree mce=leeres Skeke. mebieCeke
Metv e DeeefCe Ske ee oesv ee Debkeebeer efceeveHele JeeHeve DeeHeuee ceeefnleeree
meee kejlees . DeMee eleske Debkeebee ceeefu ekesuee `efye' cnCeleele. Dee
`efye' efceUtv e Ske `yeeF' neslees. mebieCekeeeer #ecelee leeee mce=eflekees<eeceOes
meeJeuee peeT MekeCeeNee yeeFee mebKesJeve jJeueer peeles. meeceevele,
mce=eflekees<eele keener npeej cnCepese efkeueesyeeF efkebJee keener oMeue#e cnCepese
cesieeyeeF meeJeues peeT Mekeleele.
yeeieeeleer Mesleer (Sefj iess[ Heeefceie) ee ekeejee MesleerceOes efHekeebv ee
HeeJemeeee HeeCeeJeefl eefjkele, HeeyebO eejs, efJeefnjer, leUs Fleeoer ceeOeceeletv e
efmebeveeeer megefJeOee Demeles. yeeieeeleer efHekes oerIe&keeueerv e Demeleele. Goe. Tme,
yeee, keeHetm e, HeUPee[s, cemeeueeeer ef Hekes Fleeoer keceer cegoleereer efH ekes
Je<eeletv e 2-3 JesUe IesTve DeefO eke GlHeVe efceUefJ elee esles. GlHeVeeeer Kee$eer
DeeefCe peemle Hewmee eecegUs Meslekejer meOeve Demelees. Yeejleele 30 les 32
DeeefCe ceneje^ele 16 #es$e DeesueerleeKeeueer Deens.
yeeCee / Dee[Jes Oeeies (JesH e) keeHe[eee efv eefce&leerceOes JeeHejues peeCeejs
Dee[Jes Oeeies cnCepes yeeCee, lees leeCeeuee keekeesv eele efJeCeuee peelees. Skee
efJeefMe GHekejCeeee JeeHej keve ceeieeJej ne Oeeiee keeHe[ele efJeCeuee peelees.
lemese, Ie esketve yemeJeuee peelees. keeHe[eeer boer cnCepes `Hevne' ee efoMesv es
ceespeleele. yeeCeeee efoMesv es keeHe[ menpeer Hee[lee esle veener. leeCeeeceeCese
yeeCeeeer Iev elee DeeefCe megleebke lee keeHe[eee Debeflece JeeHejeJeve jJeues
peeleele. yeeCeemeeer leeCeeHes# ee keceer HetJe&leeejer kejeJeer ueeieles.
yeeekeeyeexves : keejdyee@efv eke Deecueeleerue (H2CO3) nw[^espeveee Ske DeCet
SKeeee Oeeletee DeCetv es efJemL eeefHele kesueeme DeecueOeceea yeeekeeyeexv es #eej
efv ecee&Ce neslees. Goe. meesef[ece yeeekeeyeexv es NaHCO3 .
yee ee@H meer Mejerjeleerue efv ejefv ejeee DeJeeJeebee ese legke[e Ies Tve
JesieJesieee Hejer#eebv eer jesieefv eoeveMeem$eeves, SKeeoe jes ie Peeuee Demesue, lej
leees efv eoeve kejlee esles.
yeej kees[ mebieCekeeuee Jeeelee esF&ue DeMee efjleerv es ceeefnleer meeJeCeemeeer
eflees Metv e DeeefCe Ske ee oesv e D ebkeeb ee efceeve Yee<esle Heeblej kejeJes
ueeieles . eeese ef e$ecee Heeblej cnCepes `yeej kees['. Heeb {Nee Heee&YetceerJej
jsKeeuesuee keeee DeeefCe kej[ee jbieeee meceeblej GYee Heeebee Heele
ne oeKeJeuee peelees. ee HeeebJeve HejeJeefle&le nes CeeNee ekeeMeeeer leerJelee
keceer cnCepes Metv e DeeefCe peemleer cnCepes Ske. lee HeeebJeve ef HejCeeje
uesP ej efkejCeebee Peesle leees Jeeeve DeMeejer leerv es ke Mekelees. efkeleske
HeoeLeeee efkebceleer, DeMee uesPej efkejCeebv eer egkele GHekejCeeuee, `yeej kees[
jer[j'uee, Jeeelee esCeeNee Heele meO ee oeKeJeuee peeleele.
yeejJeeues, yeefveejeeCe jecetueeue (1931- ) 1964 meeueer leebv eer
`ceefnkees' ner kebHeveer GYeer kesueer. esL es 300 ntv e DeefO eke mebkeefjle efHekeebee
efyeeeCeebes JeeCe leeej keve efJekeues peeleele. ee keeceeeer HeeJeleer cnCetv e
1973 meeueer cejeer efJe%eeve Heefj<eos v es
leebee Keeme ieewjJe keve Hegjmke=le kesues.
leebv ee `Jeu[& Het [ D eJee[&' efceUeues.
Yeejle mejkeejves leebv ee HeeYet< eCe ne
Hegj mkeej osTve ieewjefJeues. leeefceUv ee[t
ke=<eer efJeeeHeereves leebv ee [e@kej Dee@He
meeevme ner ceeveo HeoJeer yeneue kesueer.
Deepener Yeejleeee MeslekeNeebeer iejpe
ue#eele IesTve leebee eefleeveele pewefJeke
leb$e%eeve JeeHeve Deveske Mesleer efJe<eeke mebMeesO eve kesues peeles.
yeeuejesie ef eefk elmee (efH eef[De@ef^k eme) ueneve cegueebes jesie Je leeJejerue
GHeee DeeefCe GHeeej eebes DeOeeve kejCeejer JewekeMeem$eeeer Ske MeeKee.
yeeueJeeele JneJeeeeer Mejerj eeer keeef eke lemese ceeveefmeke Je yeewefke Jee{
DeeefCe efJekeeme eesi e ekeejs nesl e Deensle keer, veener eees efv eoev ener ee
efeefkelmesceOes kejCeele esles. keener jesie yeeueJeeelee nesle Demeueeves Je
Mejerjees keener JeJenej yeeueJeeele JesieUsHeCeeves nesle Demeueeves leebes efJeMes<e
DeOeeve kejeJes ueeieles.
221
yeeuemegyeceefveece, [er. (1939- ) Deeblejje^ere Keeleeres peerJeJew% eeefv eke
Je efJe%eeve emeejke. nweyeeoceOeerue meermeerSceyeeres mebeeueke, lemese Sue Jner
emeeo D eee Feqv met es meb MeesO eve
mebeeueke cnCetv e les keece kejle Deensle.
keefuebie Hegjmkeej, Fbefoje ieebO eer Hegjmkeej
ns efJ e%eeve uesKeveeefJe<eeeres Je Yeveeiej
Hegj mkeej ns efJe%eeve mebMees O eveeef Je<eeeres
mevceeve leebv ee ueeYeues Deensle. osMeeleerue
meJe& efJe%eeve DekeeoceeRes lemese Le[& Jeu[&
Dekeeoceeresner les Hesuees Deensle. Heeeer
Hegjmkeejner leebv ee efceUeuee Deens.
yeeefuceesj , [sefJ e[ (1938- ) ne@Je[& sefceve DeeefCe jsv eebes oueyeskees
eebeeyejesyej 1975 meeueee JewekeMeem$eeleuee veesyesue Hegjmkeej ee Decesefjkeve
peerJeMeem$e%eeme efceUeuee neslee. pee efJe<eeCetbee pevegk emebee `[erSveS'SsJepeer
`DeejSveS' ee jmeeeveeee jsCetbceOes meeJeuesuee Demelees, DeMee efJe<eeCetbee
Hegv elHeeoveeeer eCeeueer eebv eer MeesO etv e kee{ueer nesleer. `efjJnme& ^e vmkeddefjHspe'
ee veeJeees Ske efJeefMe efJekej ee efJe<eeCetbceOes Demeles. leeee ceoleerv es les
DeejSveSHeemetv e leeeere eeflecee Demeuesuee [erSveSee jsCetes GlHeeove kejleele.
leeveblej Flej efJe<eeCetbm eejKese les DeeHeues Hegv elHeeove kejleele.
yeeU, oee$ee Jeeceve (1905-1999) Deeblejje^ere Keeleeres Yeejleere
celmelep%e. yeeU eeb es efMe#eCe cegbyeF& DeeefC e Fbiueb[ceOes Peeues. efueJnjHetue
efJeeeHeereeer HeerSe.[er. IesTve Yeejleele HejleueeJej les cegbyeF&ee efJe%eeve mebmLesle
efMekeJet ueeieues, eeOeeHeke Je mebeeuekener
Peeues. ceemes Je celmeeseesie ee efJe<eeeble
melele mebMeesO eve kejCeejs yeeU ceOeJeleea
celmeeseesie efMe#eCe mebmLesesner keener keeU
meb eeueke nes l es . ef v eJe= eerv eb lej
Deewj bieeyeeoee efJe%eeve mebmL eses efJeMes<e
DeefO ekeejer cnCetv e Heefnuee mebeeuekeeeer
peyeeyeoejerner leebv eer meebYeeUueer. meeiejer
peerJeMeem$eebleerue leebes mebMeesO eve eefme
Deens. 1987 meeueer keeskeCeeleerue pewl eeHetj esL es Yejuesuee cejeer efJe% eeve
mebcesueveees les DeOe#e nesles.
yee<HeceeHeke (neeeesceerj) JeeleeJejCeeleerue HeeCeeee JeeHesee (yee<He)
eceeCeees ceesp eceeHe kejCeejs GHekejCe.
yee<HeerYeJeve Jeees Heeblej lee Jeeee Glkeueve efyebotuee JeeetHe efmLeleerle
Peeueeme leeuee Glkeueve (GkeUCes) Demes cnCeleele. Hejbleg GlkeueveefyebotHes#ee
keceer DeMee keesCeleener leeHeceeveeuee HeoeLe& Jeeletv e JeeegefmLeleerle DeJemLeeblejerle
neslees leeuee yee<HeerYeJeve Demes cnCeleele. yee<HeerYeJeveemeeer ueeieCeejer Tpee&
Heef jmejeletv e Ies leueer peeles. yee<HeerYeJeve kesJeU Jeeee He= YeeieeJeje nesles
DeeefCe He=<Yeeieeee #es$eHeUeMeer meceeceeCeele Demeles. yee<HeerYeJeve Jesie Jeeee
DeeefCe JeeYeesJeleeueee leeHeceeveeJej DeJeuebyetv e D emelees.
yee<Heeslmepe&ve (^eeqvmHejsMeve) : JevemHeleeRee cegUebejs peefceveerletv e Mees<euesues
HeeCeer ekeeMemebMues<eCe DeeefCe Flej pewefJ eke efeeebceOes JeeHejueeveblej Gjuesues
HeeCeer JeeHesee Heeble HeCe&jb O eeb ejs yeensj HeskeCeeeer eefeee. ee efeescegUs
peueJeeefnveebceOes $eCe oeye efv ecee&Ce nesTve cegUebejs HeeCeer DeeefCe leeyejesyej
esCeejer Keefv epes (veee^sdme Jeiewjs) DeefO eke eceeCeeble Mees<eueer peeleele. ner efeee
JeeleeJejCeeleerue nJeses leeHeceeve, Dee&l ee, Jeeje Fleeoer ieeseRJejner DeJeuebyetv e
Demeles.
yeengueer - yegyetU (Hegef H eue) keefv eveerkesceOeerue ceeskeUer peeiee. eeletv e
ekeeMeefkejCes ves$eHeueeJej He[leele. keefv eveerkesleerue mveeet yeeng ueeree Deekeej
efv eebef$ele kejleele. eKej Gpes[ele DeHejeveg kebHeer esleemebmLescegUs keefv eveerkesleerue
ieesueekeej mveeet Deekegbeve HeeJetv e yeengueer ueneve nesles, lej ekeeMe pej cebo
Demesue, lej DevegkebHeer esleemebmLescegUs mveeet emejCe HeeJetv e yeengueer ceeser nesles.
yeee keW (F-meWj) ef$ekeesCeeee oesv e yeee keesv eebes ogYeepeke DeeefCe
eflemeNee keesv eeee Deeblej ogYeepeke SkemebHeeleer Demeleele lees efyebot.
yeeek eesve (Sefk emefj Dej
DeBieue) ef$ekeesCeeeer D eLeJee
keesC eleener eleueere Deeke=leereer
Ske yeepet Jee{Jet v e efleves ogmeNee
yeepetMeer Deeke=leeryeensj kesues uee
keesv e.
yeeem$eeJeer (Skees eeF&ve) : HesMeerle efv ecee&Ce nesTve HesMeeryeensj mees[Ceele
esCeejs, JevemHeleeReer Jee{ kejCeejs Jee jes KeCeejs mesbefe HeoeLe& efkebJee efJeIeefle
Ieke. pee yeeem$eeJeer Iekeebee JevemHeleeRee Jee{erJej HeefjCeece neslees leebv ee
yeeem$eeJeer mebesjkes cnCeleele.
yeeemJeHe (HesveeseF&H e) pevegkeebee Heele megHle mJeHeele JeeJejCeeNee
DeevegJebefMeke iegCeOeceees eke He. pevegkeebee Heeleerue iegCeOeceev ee pesv eeseF&He
efkebJee DeblemJeHe cnues peeles. leees DeeefCe yeeemJeHeees Ieefv e veeles
Demeles.
yeeeeJejCe (SefH e[efce&me) [jefceme cnCepes lJeee efkebJee DeeJejCe. keener
Debefiekeebv ee efk ebJee DeJeeJeebv ee Deeletv ener Ske DeeJejCe Demeles DeeefCe ceOes
HeeskeUer efkeb Jee D eve ekeejee HesM eer mecegoee Demelees. lee JesUs me ee
yeeeDeeJejCe HesMeermeeer ne Meyo JeeHejleele. (Heene lJeee)
yeeb[iegU (He@j emeeF) mJelees DeVe leeej ve kejlee Flej Je=#eebee peerJeeJej
Hees<eCe kejCeejer HejesH epeerJeer JevemHeleer. ceesee Je=#eeb ee pee[ Heebee DeLeJee
Kees [ebJej D eeHeueer cegUs emLeeef Hele keve Je= #eeee jmeJeeefnveele IegmeJetv e,
leebee DeVeeJej DeeHeues Hees<eCe kejles. cegUeHeemetv e keeHet v e kee{ueer veener lej
222
meJe& Pee[ yeeb[iegUeves JeeHetv e peeles. leecegUs leeee Jee{erJej DeeefCe GlHeeoveeJej
Deefv e HeefjCeece neslees. (Heene HejesHepeerJeer)
efye `yeeevejer egefv e' ee Fbepeer veeJeees ueIegHe. mebieCekeeleerue ceeefnleeres
cetueYetle Skeke. (Heene yeeF&)
efyee Nneme - #ee (efyee ef[kes) efyee keCeebee Glmepe&v eeletv e efkejCeeslmeejer
cetueJeees og meNee cetueJeele Heebl ej nes Ceeeer eefeee. ee v eJee
mecemLeeefv ekeeee DeCegeceebke Skeeves peemle Demelees lej DeCegYeejele keenerner
Hejke nes le veener.
efyee keCe (efyee Heeef&k eue) efkejCeeslmeejer cetueJeeceOetv e Glmeefpe&le
nesCeeje Ske keCe. ne Fueske^ e@v e efkebJee leeee eeflekeCe Hee@efPe^e@v emeejKeee
Demelees. leebee eeer JesieJesieee cee$eseer Tpee& Demet Mekeles.
efyeetcesve Keefv epe lesueeee MegefkejCe eefeesletv e efceUCeejs Ske Deeveg<ebefieke
GlHeeove. meW ef e jmeeeveeb es ns keeee jb ieees oe efc eeCe keeye&v e-
[eemeuHeeF[ceOes efJejIeUles. eeee jmlee yeebO eCeerle Ke[er (yeejerke Ke[er)
Skeef$ele yeebO eCeemeeer GHeeesie neslees.
efye[ue, pee@p e& Jesume (1903-1989) pee@pe& efye[ue ee Decesefjkeve
DevegJebMeMeem$e%eeme pev egkeeb ejs efJeefMe< DeefYeefeee efv eebef$ele nesleele ee cenJeHetCe&
MeesO eemeeer sce Je ues[sjyeie& eebee meceJesle 1958 meeueee peerJeMeem$eeleerue
veesyesue Hegjmkeej efceUeuee. Ske pevegke Ske efJelebekeeeer efv e fce&leer kejles ee efye[ue
Je sce eebee efmeebleecegUs jsCJeere peerJeMeem$eeleerue mebMe sO eveeme eeuevee ecf eUeueer.
efyeveleejer (Jeeejuesme) keesCeleener leejebee Je keeelebletee JeeHej ve kejlee
nJesletv e e#esefHele kes uesuee mebosMeebes Jenve eeuee efyeveleejer mebosMeJenve cnCeleele.
sefueeq Jnpeve, efjcees ie@jspees ojJeepes DeLeJee ceesejkeejes ojJeepes eeceOes
efjceeseje efyeveleejer mebosMeJenve nesles. jsef[Dees emeejCe, sefueJnerpeve emeejCe,
GHeenere emeejCe, Jee@keere@keer, GHeenere Je keesefMekeere otjOJeveer, YetmLeevemebosMe
eemeeer jsef[Dees JeejbJeejlee, SHe Sce, SSce, met#celejbie Fleeoereje mebosMeJenve
nesles. efjcees keb ^esueceOes DeJejkele efkejCeebejs mebosMeJenve nesles. Iejeleuee
kee@[&uesme otjOJeveermege efyeveleejer mebosMeJenve kejlees. efyeveleejer mebosMe JenveeceOes
mebosMeeJej e#esHekeees keener efv eeb$eCe jenle veener. e#esHekeeletv e mebosMe efv eIeeuee
keer, leeee #eceleseceeCes lees JeeleeJejCeele efJeKegjlees, otj peelees. eenke leeuee
mJeerkeejlees keer meb osMeJenve HetCe& nesles.
efyeeeCeeb eer GieJeCe Mekeleer (meer[ peefce&vesMeve sm) HesjCeer veblej,
Devegketue nJeeceeveele efyeeeCeebHeemetv e ef v ekeesHe jes Heebeer Jee{ nesCeeeer #ecelee.
eeesieMeeUsle eeesie keve efyeeeCeebee GieJeCeMekeleeree Deboepe yeebO elee eslees.
MesleeceOes oj nskejer jesHeebeer mebKee efveOee&efjle kejCeemeeer lemese efyeeeCeebeer
HesjCeermeeereer eesielee leHeemeCeemeeer efyeeeCeebee GieJeCe Mekeleeree eeesie
cenJeeee jlees.
efyeeeCes keeeoe (meer[ De@k e) MeslekeNeebv ee Gece, Meg Je opexoej efyeeeCeebee
HegjJee JneJee cnCevt e keW mejkeejves 1 Dee@keesyej, 1969 Heemetv e ne keeeoe Debceueele
DeeCeuee. eev egmeej efHekeeee Devegmetf ele peeleeres efyeeeCes, juesuee eeflevegme j yeepeejele
GHeueyOe nesles efkebJee veener eeJej Meemeveeme efvee$b eCe sJelee esles.
efyejyeue meneveer JevemHeleer peerJ ee<ce efJ e%eeve mebmLee, ueKeveT (efyejyeue
meneveer He@efueDeeW@uee@p eer Feqvmet) JevemHeleer peerJee<ce mebMeesO eveemeeer
efyejyeue meneveer eebveer 1946 meeueer ueKeveT esL es mLeeHeve kesuesuee efJe%eevemebmLeses
1949 meeueer efyejyeue meneveer JevemHeleer peerJee<ce efJe%eeve mebmLee Demes veecekejCe
kejCeele Deeues. ee mebmLesle DeefMceYetle JevemHeleer peerJee<ceebJej mebMeesO eve kejCeele
esles. mebmLesle rue mebieneueeele Yeejleeleerue lemese osMeefJeosMeeleerue peerJee<ce mebieefnle
kejCeele Deeues Deensle.
efyebot (Hee@F) DeJekeeMe DeLeJee eleueeleerue peeiee peeves efveoxefMele kesueer
peeles lees. efyebotuee ueebyeer, boer, Gbeer veener. Hekele leeee mLeev eeJeve lees
DeesUKeeeee.
efyebogH eLe (ueesk eme) eleueele efHejCeeje efyebot pesJne efv ejefv ejeee peeieer
D emeleev ee SKee ee
Yetefceleere Deereer Hetle&lee
kejerl e Demesue lej lee
efy eb ot ee meieee
peeieeletv e peeCeeje - Jee
D eL eJee js< ee - pees
DeeuesKe efceUlees leeme
lee efy eb ot ee efy eb og HeLe
cnCeleele.
yeer (meer[) megHle DeJemLesleerue DeefJ ekemeerle Debkegj. leele Deb kegjeme
megJeeleeree Jee{erme ueeieCeeNee DeVeeee meee Demelees. lemese mebj#eCeemeeer
yeerpeeJejCe Demeles.
yeer Sce efyeuee& efJ e%eeve keW (yeer Sce efyeuee& meeevme meWj), nweyeeo
Ge efMe#eCe, ceveesjpb eve DeeefCe efJe%eeve emeej ee GsMeeves nweyeeoceOes keee&jle
Demeuesueer efJe% eevemebmLee. ee efkeeCeer ve#e$eeuee, HegjeCeJemlet, keuee oeueve
DeeefCe DeeieUsJesieUs [eevee@meesjerece meJe& Skeee efkeeCeer Deensle. KeieesueMeem$e
DeeefCe Keieesue Yeewe flekeeres DeYeemeecener eeefkeeCeer Iesleues peeleele. 16
kees er Je<ee Het Jeeaee kees emee@j me ee ueesD ej peg jeefmeke keeueKeb [eleer ue
[eeveesmee@jee meebiee[e ns esL eues Keeme Deeke<e&Ce Deens.
223
yeerp e eef eee (meer[ ef^ceW) jeefJeke Gefs sTve, HesjCeerHetJeea efyeeeCeeJej
kejCeele esCeejer eefeee (mebmkeej). Goe. efHekeebv ee ve$e, mHegjo DeVeJeeee
HegjJee JneJee cnCet v e efyeeeCeebm e peerJeeCetKele eesUCes, efke[er, jes ieebHeemetv e
mebj#eCe JneJes cnCetv e keerkeveeMeke Jee yegjMeerv eeMekeeee uesHe osCes.
yeerp eieefCele (Deequpeyee) pee efJ e<eeele mebKee efv eoMe&ke De#ejs efkebJee
eleerkes JeeHejueer peeleele les DebkeieefCeleees JeeHeke mJeHe. ee MeeKesle mebKeelceke
GoenjCeebS sJepeer eleer keelceke Yee<es le meeceeve efJeOeeves kejlee esl eele.
GoenjCeeL e&, ef ouesuee oes v e mebKeeb Hewkeer Heefnueer ogmejerle efceUJeueer efkeb Jee
ogmejer Heefnueerle lejer yesjerpe leere esles pemes, De + ye ye + De ee efJeOeeveeeer
keesCeleener mebKeelceke efkebceleerkeef jlee melelee DeyeeefO ele jenles.
DeeOegefv eke keeUele efv eIeeuesuee DeeJetn (ce@^eemesme), ie (egHme), Jeuee
(efjbipe), iegCepeeJeueer (Deeeef[eume), efJeceeveke (cee@[etume), meefoMe DeJekeeMe
(Jnskej mHesmesme), Jeiewjs MeeKeesHeMeeKeebv ee DeeOegefv eke efkebJee Decetle& yeerpeieefCele
cnCeleele.
yeerp eeb[ (DeesJ etue) meHeg<He JevemHeleeree m$eer Hegv elHeeove mebmLesleerue Ske
Yeeie. leele m$eeryeerpe Demeles. Heueve eefeesv eblej leees Heeblej yeer ceOes nesles.
yeerp eeCet (mHeesDej) veses, MewJeeue, keJeke, peerJeeCetbmeejKee efv ecve mlejeleerue
JevemHeleer efkebJee Deve peerJeebceOes DeueQefieke Heleerv es epeveve nesles. ee eefeesleerue
HesMeerJeees D eekegbeve nesles. HesMeer DeeJejCe Lees[s pee[s nesles . keJeefele ee
HesMeeRes efJeYeepeve nesTve Skee ceele=HesMeerle 4-8 ueneve HesMeer leeej nesleele.
eeHesMeer ceele=peerJeeHeemetv e Jesieee He[leele. eele Deb kegjCeemeeer DeeJeMeke
Demeuesuee DeVemebenner Demelees. SJe{se veJns lej HeeCeer, leeHeceeve Jeiewjs meeseeres
vemesue lej ns yeerpeeCet lemese megHleeJemLesle jenleele DeeefCe Hegv ne meeseeres Devegketue
JeeleeJejCe efv emeiee&le efv ecee&Ce Peeues keer, eebes DebkegjCe nesles.
yeerp eeslmepe&ve (DeesJ etuesMeve) ceeoeree Deb[eMeeeletv e HekeJe yeerpe yeensj
He[Ceeeer eefeee. ceeveJeer Mejerjele epeveve#ecelesee keeUele mejemejerv es oj
28 efoJemeebv eer ner eefeee Heej He[les.
yeer[ / DeesleerJ e ueesKeb[ (keem Deeeve&) ueesKeb[eee OeelegkeebceOeerue
Dee@kemeeF[es keeye&v eejs #eHeCe keve leeej kesuesues Ske ekeejes ueesKeb[.
PeesleYeerceO es Ge leeHeceev eeuee (1200 les 2000 DebMe mes equmeDeme)
efJeleUefJeuesues ueesn Je OeelegceUer meeeeceOes Deesletv e Leb [ PeeueeJej yeer[
leeej nesles. eeleer ue keeye&v e ee ecegKe DeMeg JeecegUs yeer[ ke[ke DeeefCe
efmetU yeveles. eb$eeleerue keener Yeeieebee efv eefce&leermeeer efye[eee GHeeesie neslees.
yeermeerp eer yeermeerpeer ner Ske #eejesieeef leyebO eke ueme Deens. #eejes ie
ceeekeesye@eqkeefjece egyejkeegueesefmeme ee pebletcegUs neslees. Hejbleg #eejeis e eefleyebO eke
ueme ke@ueces keueecesv e ieesjeWHeemetv e yev eJeueer peeles, cnCetv e efleuee `yeermeer peer'
Demes cnCeleele. ee ueMeeree GHeeesie #eejesieeee pebletbefJe eeflekeejMekeleer
efv ecee&Ce kejCeemeeer peieYej kejleele. (Heene ery eer)
yegefiegCeebk e (Fbes fuepevme keesMev) yegefceeses ceeHeve kejCeeje Ske
efv eoxMeebke. keesCeleener Jekeleeres ceev eefmeke Jee DeeefCe Meejerefjke Jee eebee
iegCees ejeJeve ne jefJeCeele eslees. HeCe ceeveefmeke Jeeeee ceeHeveemeeer kesJeU
ieefCeleer DeeefCe Yee<eeef Je<eeke yegefceeebeee ef Jeeej kesuee peelees. leecegUs
eees cetue ceee&efole Deens D emes Deves ke lep%eebes cele Deens. yegefceesee
ceeHeveemeeereer Heefnueer eCeeueer Deuye& efyeves ee esve Meem$e%eeves leeej kesueer
nesleer. efleeele m@v eHees[& eeves megO eejCee keve leer DeefO eke Deetke kejCeeee
eelve kesuee Deens.
yegO e (ceke eg&j er) mete&ceeuesleerue metee&uee meJee&le peJeUee DemeCeeje lespemJeer
en cnCepes yegO e. leeee Jeeme 4878 efke.ceer. Demetv e metee&YeesJeleer 87.96
efoJemeele leeeer Ske eoef#eCee HetCe& nesles. yegO e eneJej JeeleeJejCe veener. leees
leeHeceeve je$eer -163 DebMe mes equmeDeme les efoJemee 427 DebMe meseq umeDeme
DeMee cees ee Hejkeeves yeoueles. yegO e eneJej KeUies Je pJeeueecegKeeres kegb[
Demetv e leeuee GHeen veener. yegO e eneee DeYeemeemeeer Decesefjkeves cejerv ej
10 ns DeJekeeMeeeve HeeJeues nesles. leeves Deveske eeeefe$es HeeJeueer Deensle.
yegvmesve yeve&j : je@ye& eqJnunsce Sye[&ne[& yegv mesv e ee pece&v e Meem$e%eeves ns yeve&j
1855 meeueer eLece leeej kesues. ie@me vee@Peueee oes v ner yeepetme Demeuesuee
efeb es #es$e keceerpeemle keve, ie@meuee ef ceUCeeNee nJeses ef v eeb$eCe kejlee
esles. leecegUs pJeuev eMeerue Jeeet peUleebv ee, keepeUer efv ecee&Ce nesle veener DeeefCe
peesleeres leeHeceevener yeouelee esles.
yetue, pee@p e& (1815-1864) `uee@pe Dee@He Lee@' ee leke&Meem$eeJejerue
Hegmlekeele yetuev es yewefpeke eeflekeebee ceoleerv es kesuesuee leke&Meem$eere efJeJeseveeletv e
leees yetueere yeerpeieefCele efv ecee&Ce Peeues. leeee eeflekeelceke egeqkeleJeeo Flekee
cenJeeee juee keer lees ieefCeleeleerue meJe&
HeeeeYetle eMveeb v ee ueeiet He[lees.
ueeHueeme Je ueeeebp e eeb ee cetU
ebL eebJeve mJeebefMe#eCe kesuesuee yetueves
ceeie&oMe&keeefMeJeee, `efJeejCe keuevee'Jej
Heefnuee MeesO e efv eyebO e efueefnuee. lej peeee
efM eJeee meeHes#eleeJeeo D eMekee juee
Demelee lee `Deef Jekeejke GHeHeeer' ee
MeesO e ueeJeuee. leees yetueere yeerpeieefCele
pee 10 ie=nerlekeebJej DeeOeejuesues Deens leeJej mebHetCe& DeefYepeele leke&Meem$eeeer
GYeejCeer kejlee Deeueer DeeefCe les yeerpeieefCeleeee eewkeerle yemeJeueecegUs
ieefCeleele meceeefJe Peeuesuee ne efJe<ee DeeOege fv eke ieefCeleeee MeeKeesH eMeeKee,
Fueske^e@efv eke kee@cHegj, eqmJeefebie efL eDejer eebee DeYeemeeee cetueYetle DeeOeej
juesuee Deens.
yesDe[&, pee@ve uee@ieer (1888-1946) ee efyeefMe mebMeesO ekeeves 1922
meeueer sefueeqJnpeveee (otjefe$eJeeCeer) MeesO e ueeJeuee DeeefCe Heefnueer otjefe$eJeeCeer
kebHeveer mLeeHeve kesueer.
224
yesk esjsue : efkejCeeslmeej ceespeCeees SI Skeke. eefle meskeboeme Skeee DeCegieYee&es
efJeIeve nes Tve efkejCeeslmeej nesl e Demeueeme, lee efkejCeeslmeejer Jeeeer
cee$ee 1 yeskejsue (Bq) Demeles.
yesk esjsue, DeevlJeeve Deebj er (1852-
1908) efkejCeeslmeejeee MeesO eeyeue,
efHeesj DeeefCe ceejer keetjer eebeeyejesyej
1903 meeuees YeeweflekeMeem$eees vees yesue
Heeef jleese f < eke ef ceUefJ eCeejs eW e
Yeewe flekeMeem$e%e. leeb ee mevceeveeLe&,
efkejCeeslmeejeee SI Skekeeuee yeskesjsue
ns veeJe efoues Deens.
yes[veesPe&, eesneveme pee@p e& (1950- )
pece&v e Yeew ef lekeMeem$ep% e. JeHe
nse fu eeceHes# eener peemle leeHeceev eeuee
kegueener efJejesO e ve neslee efJeeg le Jenve
kejCeeNee `meg Hej ef mej@ e fc ekem e' ee
HeoeLeeee leebv eer MeesO e ueeJeuee. leebv ee
keeue& Deeueskeme ceguej ee menkeeNeemen
19 87 es Yeew ef lekeMeem$eees veesy es ue
Heeefjleesef<eke efceUeues.
yesLes, nevme DeuyesK (1906-2005) leeNeebee Deblejbieele Tpee&efv eefce&leer
kejCeeNee eef eeeb ee mew eefv leke efJ eJes eveeyeue 19 67 meeueee
YeewweflekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeeje pece&v eerle pevceuesuee Decesefjkeve
Meem$e%e. DeCegceerueveeee eefeesletv e Heej ceesee eceeCeeJej Tpee& yeensj He[les
Je leere leebee ekeeMeGlmepe& v eeuee keejCeerYetle D emeles ns leev es oeKeJetv e
efoues. Decesefjkesee DeCegyee@cye yeveefJeCeeee `ce@v en@ve ee@peske'ceOesner leeeer
cenJeeeer Yetefcekee nesleer.
yesveemesj eHe, yeepe (1920- ) peeB oe@mes Je pee@pe& mvesue eebeeyejesyej
JewekeMeem$eeleerue 1980 meeueee veesyesue Hegjmkeej eeHle kejCeejs Decesefjkeve
jes ieeef lekeejMeem$e%e. jkel eoeveeceOes pemes jke leees ie pegUeJes ueeieleele,
lemese DeJeeJeejesHeCeeee eefeesle HesMeermecetnees ie pegUeJes ueeieleele. jkeleees
Jeie& pemes jkeleHesMeeRee DeeJejCeeJej D emeuesu ee keener efJeefMe eefL eveeb ee
jsCetbv egmeej He[leele, lemese HesMeermecetnees iener HesMeeRee DeeJejCeeJej Demeuesuee
keener efJeefMe eefL eveebee jsCetbv egmeej He[leele ns ee leerv e Jew% eeefv ekeebee mebMeesO eveeletv e
efme Peeues nesles . ee eefL eveebv ee `ef nmeskee@cHe@e fefyeefueer D e@efv pesv me' D emes
cnCeleele. SKeeee Jekeleeree jesi eeeflekeej#eceleseer JeeHleer DeeefCe leerJelee
eener eee eefL eveebejs efv eOee&efjle kes uee peeleele.
yesefj efueDece (Be) DeeJele&meejCeerle ogmeNee ieCeeleerue Oeelet cnCepes yesefjefueece.
eeee efJeueeefyebot -1277 les -1284 DebMe mesequmeDeme, Glkeueveefyebot -
2770 DebMe mesequmeD eme les 2970 DebMe mesequmeDeme Deensle. `yesjerue' eele
Dee@kemeeF[ee mJeHeele yesefjefueD ece Dee{Ules. F.me. 1797 ceOes eWe
jmeeevelep%e `Jeeekeegueerv e' eeves eLece ne Oeelet efceUefJeuee.
GHeeesie oCeke efmebie, ceefMevees Yeeie, efCeiee He[t veesle cnCetv e ueeieCeejer
meeOeves, Jeenves Je efJeegle DeeefCe DeJekeeMe Geesieeme ueeieCeejer efJeefMe meeOeves,
efJeMes<ele DeCegYeeebceOes nesCeejer DeefYeefeee efv eebef$ele kejCeemeeer cee@[jsj,
efjHe ueskej cnCetv e yesef jefueece JeeHejues peeles.
yesefj ece (Ba) : 56 DeCegeceebkeees ke@equMeeceMeer meeOece& Demeuesues cetueJe.
Heeb{je efJe<eejer Oeelet. nJels eerue Dee@eqkemepeveMeer lJeefjle eefeee nesle DemeueecegUs ns
Meg mJeHeele efv emeiee&le Dee{Ule veener. yesejf ece meuHeseer yeejerke Het[ HeeCeeyejesyej
efcemeUtv e, Hees, Deele[er eemeejKee DeJeeJeeb es #e-efkejCe Hejer#eCe keve jesieefv eoeve
kejleele. HeeCeele efJeeJe Demeuesues yesefjecees #eej efJe<eejer Deensle.
yesj erp e Jemle (De@ef[efJn FvJnme&) SKeeoer mebKee c Demesue lej -c uee
efleee yesjerpe Jemle cnCeleele. cnCepes cetUmebKee c DeeefCe efleee yesjerpe Jemle
-c eebeer yesjerpe Metv e Deeueer Heeefnpes. pemes c+(-c) = c-c= 0 efceemebKee
(a,b) ee eefcele pees[erv es oeKeefJeueer lej (-a, -b) ne efleee yesjerpe Jemle
neslees. cnCepes, (a, b) + ( -a, -b) = (a + ib) + (-a-ib)
= (a-a) + i (b-b)
= 0+i0 = 0
yesie&m^ec@ e Pegves (1916-2004) eqmJe[veceOeerue peerJejmeeeve Meem$e%e. eevb ee
1982 meeuees JewekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke yeWi me@cegSumeve DeeefCe
pee@v e Jesv e eeb eeyejesyej leebee `eesm@iueBe[f ve'ee MeesO eeyeue efceUeues nesles.
yesve&gueer Yeemkejeeeeeee kegUele les Oeve pemes veT ieefCeleer Je KeieesueefJeo
nesTve iesues lemes pee IejeCeeves ueeieesHeeee efHe{eele egjesH e Keb[euee Dee
eefleYeeJeev e ieefCeleer efoues leeHewkeer oesIeebeer ceeefnleer IesT.
1) yesve&gueer, pesk eye (1654-1709) yesv e&tueer keggyb eeleerue ne Heefnuee
ieef Celeer. leeves pevceYej ieefC eleeee Jeemebi e kev e Devebl e esCeer, oJee,
yeerpeeleerle Jee, mecekeesv eere meefHe&ue lemese efJekeueve Je leees Yetefceleere GHeeespeve
eeJej efv eyebO e uesKeve kesueees Dee{Ules . lees yeePeue efJeeeHeerele 18 Je<ex
(1683-1701) eeOeeHeke neslee. veJeeves Goeeme Deeuesuee keueve MeeKeses
lees cenJe peeCetv e neslee.
2) yesve&gueer, eesneve I (1667-1748) peskeyeee YeeT. He@efjmeee
meeevme Dekeoeceerv es lemese yeefue&v e Dekeeoceerv es peskeye Je eesnevee ee oesIeebv ee
menmeYeemeo efv eJe[ues. Sce.[er. nesTve eesneveves Jeweke DeeefCe ieefCeleeme Jeentv e
Iesleues. eesefv ebpesv e efJeeeHeerele 10 Je<ex ieefCeleeee eeOeeHeke. peskeyeveblej yemeue
efJe eeHeereee DeOeemeveeJej iesues. efJekeuepe meceerkejCes, Jeeeeer ueebyeer Je
Jeeees eewjmeerkejCe (keJee[^sej) Ieeleebkeer efJekeueve Fleeoer efJe<eeebJej Glmeeneves
uesKeve. 1712 meeueer SHe.Deej.Sme. ne mevceeve efceUeuee.
yesue, Deuesk ePeeb[j e@nce (1847-1922) pevceeves efyeef Me. ke@ve[eleuee
jefnJeemeer DeefYeeblee. eebv eer otjOJeveeree (sefueHeesv e) MeesO e ueeJeuee.
225
yesm, eeume& nye&& (1899-1978) ke@ve[eceOeerue MejerjMeem$e% e. yesm Je
es[efjke eB yeBefib e ee oesIeebv eer keg $eebJejeur e eeesieebceOetv e jkel e leerue meeKejsee efv eeb$eCe
eCeeueerleerue Fvmegefuev e ee mebesjkeeeer Yetecf ekee efJe<eo kes ueer. iuegke@ iee@ve ee mebesjkeeeener
MeesO e ueeJeuee. yesmuee veesyesue Hegjmkeej efceUeuee veener, lejer yeBefib eves leeuee efceUeuesuee
veesyesue Hegjmkeejeee jkeces ee keener efnmmee yesmuee efouee.
yewefp eke iegCeekeej (DeequpeyeeFke ceefueqH uekesMeve) Heoebeer efevns ue#eele
IesTve kesuesuee iegCeekeej. oesv ner Heos mece efevnebefkele Demeleerue lej iegCeekeejees
efevn Oeve esles. Goe. (+3) (+4) 12 Je (-3) (-4) +12 HeCe
oesv ner Heos efYeVe efevnebefkele Demeleerue lej iegCeekeejees efevn $eCe esles.
Goe. (+3) (-4) -12 Je (-3) (+4) -12
yewefp eke Heues (DeequpeyeeFke HebkeMevme) pee jeMeer yewefpeke Heoebv e r kesuesuee
megueYe yewef peke ef eeebv eer leeej nesleele leeb v ee yewef peke Heues cnCeleele. cee$e
leele yeerpeeleerle (^evmes[W ue) Heos eslee keecee veesle.
Goe. ( c2+3) (5 c2-4 c+2)
V3+5 c2+7 c4
ye@k e Jee@j veoeree keeeJej meeeuesues mebL e HeeCeer. veoeres HeeCeer ceesee
ueebyebo Keeeble leueeJeye nesles. leeuee eJeen vemelees. DeMee leNnses mebL e
HeeCeer kesjUceOes HeenCeeme efceUles. leele veewkeeveeve kejleele.
ye@k esueeF : efHevee@ue Hee@ce &efu[neF&[ jsefPevees JeeHeejer veeJe. Ge leeHeceeveeJej
jemeeeefv eke efeee nesTve, Leb[ nesleevee IeveerYetle nesCeejs Leceexmesefbie Hue@efmke,
Skeoe IeveerYetle Peeues cnCepes Hegv ne leeHeJetv e efJeleUle veener. Jeerpe DeeefCe G<Celee
eebes efv ejesO eke DemeueecegUs efJeegle meeceeveemeeer DeeefCe mJeebHeekeeeer Yeeb[er,
Fm$eer, esmj, efJepesee Mesie[ee JeiewjWee nB [uemeeer JeeHejleele.
ye@k esefj DeesH eepe peerJeeCetbJej nuuee kejCeejs efJe<eeCet. ns oesv e ekeejes
Demeleele. ueeeefke Heepe mJeleeer Jee{ PeeueeJej peerJeeCetee HesMeeRee veeMe
keve yeensj He[leele. scHejs Heepe DeeHeuee pevegkeebee efMejkeeJe peerJeeCetee
pevegkeebceOes keve megHle mJeHeele jent Mekeleele.
ye@C[ efJe[dLe 1) keesCeleener Fueske^e@efv eke mebosMeele efJeefJeOe lejbieueebyeeree
uenjer efkeb Jee eJf eefJeO e JeejbJeeefjleses lejbie Demeleele. eeleerue efkeceeve DeeefCe keceeue
JeejbJeeefjlesee ojceeveee efJemleeefjle Heeeme `ye@C[ efJe[dL e' cnCeleele. pesJe{er
ner DeefO eke, lesJe{er lee mebosMeeeer ceeefnleer Jeentv e vesCeeeer #ecelee DeefO eke.
OJeefv euenjeReer ye@C[ efJe[dL e pej DeefO eke Demesue, lej DeeJeepeeleueer efv ejefv ejeUer
kebHeves Jeentve eesleeuee leer SskeJeCeeeer lee uenjeReer #ecelee DeefOeke Demeles. 2)
mebieCekeeee keece kejCeeee Jesieeueener `ye@C[ efJe[dL e' nse veeJe efoues iesues
Deens. mebieCekeeleerue ceeefnleeres Skeke Deens `efye'. Skee meskeboele efpelekes eyf e
mebieCeke GHeeesieele DeeCet Mekelees, leeJeve leeee Jesie efveefele kejlee eslees.
nuueeree mebieCekeebee Jesie, Skee meskeboele keener ue#e efye SJe{elejer Demelees.
ye@ C[sp e es keeHe[ (ye@C [sp e) Ske ekeejes peeUeroej keeHe[. ee
keeHe[eceOes leeCee (GYes Oeeies) DeeefCe yeeCee (Dee[Jes Oeeies) eebeer Ievelee KetHe
keceer Demeles. leer megceejs one Oeeies eefle meW.ceer. Flekeere Demeles. ee keeHe[eee
GHeeesie SKeeee peKecesJej D eew<eOeesHeeej keve leeJej Deve ceeiee&v es peblet
mebmeie& nesT vees cnCetv e JeeHejueer peeCeejer Heer Demee kesuee peelees. Skeoe
JeeHej PeeueeJej ner Heer eketve efo ueer peeles. leeeer efkeb cele keceer jeneJeer
eee keejCeeves Oeeieebeer Ievelee keceer sJ euesueer Demeles.
ye@efvbie, es[efj ke e@v (1891-1941) 1923 meeueee MejerjMeem$e Je
Jew ekeMeem$eeleer ue v eesy esue Heeefjleese f<eke efJepeslee. ceOeg cesn emeejKee jesieeJej
HeefjCeecekeejke Fueepe cnCetv e Deepe `Fvmegefuev e' ee Jeeee JeeHej peieYej
kesuee peelees. `Fvmegefueve' ee mJeeogefHeb[ele
ef v ecee& Ce nesC eeNee mebesj keebee Mees O e
es [ef jke e@C ye@ efv b ie ee ke@ves ef[eve
[e@kejves DeeHeues menkeejer pee@v e pescme
efje[& ce@eqkeueDee@[ eebee ceoleerv es ueeJeuee
neslee. [e@. ye@ef v bie Je leebes mebMeesO eke
menkeejer eeume& yesm ee oesIeebv eer eLece
keener keg $eeb ee (peeb ee jke leele
meeKejs es eceeCe Jee{uesu es nes l es) ,
FvmegefuevecegUs leebee jkeleeleerue meeKejsJej efv eeb$eCe efceUJelee es les ns efme
kesues. lemeee HeefjCeece cev eg<eebJejner nesl ees ns ef me Peeueeves Fv megefuev eee
MeesO eeves Jeweke #es$eeleerue Ske cenJeeee HHee ieeuee iesuee.
ye@yesp e, eeume& (1792-1871) egjesHeeleerue ieefCelelep%eebes keee& efyeveceOes
eebieues mecepeeJes cnCetv e 1815 ceOes efv eIeeuesuee `De@v esuesefkeue meesmeeeer'ee
mebmLeeHekeebHewkeer Ske Demeuesuee ye@yespe, keWefyepe efJeeeHeerele Yetefceleeree uegkesefMeeve
eesHesmej (1828 les 1839) neslee. leeves yejere Je<ex DeeOegefv eke mebieCekeemeejKee
Deeke[scees[er ee eb$ eeee D eejeKe[eeJej lemese keueve Je eeef cekeer ee
ieefCeleeee MeeKeele ue#eCeere keece kesues nes les. ieleer ceeHeke eb$eeee MeesO e
ueeJeCeele Je efyeef Me [eke JeJemLee efmLejeJeCeemeeer ueeieCeeNee ieefC eleer
keeceele leees eesieoeve nesles.
ye@efj ee@ve DeCegkeWeleerue keesCeleener cetuekeCe (SefueceWjer Heeef&keue) Goe.
eese@v e, vet^e@v e Jeiewjs. (eeble $eCeefJeegledYeeefjle Fueske^e@ v eee meceeJesMe veener.)
ye@e fmeuej er JneF& [eesefj Dee : meeueceesv esuuee Hegueesjce ee peerJeeCetb ee
GHemeiee&cegUs keeWye[er ee ef Heueebv ee nesCeeje Ske jesie. eeletv e God YeJeCeeNee
Heeb{Nee nieJeCeercegUs Mejerjeleerue HeeCeer Deetv e efHeues ce=letcegKeer He[leele.
yeeseb es mes (efHebiej ef ebdme) eleske Jekeleeree yeesebJejerue js<eebeer jevee
Deieoer JesieUer Demeles. cnCetv ee Jekeleereer DeesUKe HeefJeCeemeeer yeesebes
mes GHeeesieer He[leele. efv ej#ej Jekeleeree Debiee MeeF&He@[Jej skeJetv e leeee
mee keeieoeJej GJeleele Je leer mener eceeCe OejCeeme keee eeeer meb celeer
Demeles. iegv nsieej MeesO etv e kee{Ceemeeer iegv eeee efkeeCeer Gceuesuee yeeseee
226
Meebee GHeeesie neslees. eebefmeme ie@@v e ee Fbepeeves keesCeleener oesv e JekeleeRee
yeesebes mes meejKes vemeleele ns MeesO etv e kee{ues. peieeleerue Heefnues yeesebes mes
mebenerle kejCeees keeee&uee keesuekeelee esL es 1897 meeueer mL eeHeues iesues.
yees[es efceeCe (yees[es efcekemeej) efHekeeJejerue JesieJesieee yegjMeerpeve
jesieebee efv eeb$eCeemeeer JeeHejues peeCeejs eYeeJeer yegjMeerv eeMeke. ee. efceueej[s
eeb v eer 19 82 meeueer eevmeceO eerue yees[ex efJeeeHeerele eeee MeesO e ueeJeuee.
efv eUs mHeefkecee ceesjeto, keUeree egv ee DeeefCe HeeCeer ns ee efceeCeees leerv e
cegKe Ieke.
yeesH e&dme mkesue JeeNeeee HeefjCeecekeejkeleses ceeHeve kejCeemeeer efJekeefmele
kesuesu eer Deb keeCeeueer (ceesp eHeer ). eele 1 les 12 Debkeeb ceO es JeeNeeeer
HeefjCeecekeejkelee ceeHeleele. keceerlekeceer HeefjCeece kejCeeNee JeeNeeeer HeeleUer
SkeJej, lej meJee&efO eke efJeO Jebmeke JeeNeeeer HeeleUer yeeje mecepeueer peeles.
yeesj , efveume (1885-1962) DeCetbeer mebjevee DeeefCe leeletv e yeensj
He[Ceejer eejCes eebee MeesO ekeeee&meeer 1922 meeuees veesyes ue Heeef jleesef< eke
eeHle Peeuesues [@efv eMe mewebefleke Meem$e%e.
O ev eefJ eeg l ed Y eeef jle keW keeYeJeleer
$eCeefJeegledYeeefjle Fueske^e@v me JesieJesieee
Tpee& HeeleUerJejerue Jesi eee keJeeele
jentv e keWkeeYeesJeleer efHejle Demeleele ner
Deleble cenJeeeer mebkeuHevee ceeb[tv e yeesj
eebv eer DeCetee Debleie&le jeveses megmHe
ef JeJeseve kes ues. DeCet ieYee&l et v e yeensj
He[CeeNee eejCeeb es leke&mebiele efJeJejCe
kejCes leecegUs Mekee Peeues.
ce@eqkemekeve ieJneee yegjMeerjesieeme eeflekeejke, DeefO eke GlHeVe osCeeNee yegkeee
peeleereer eeHleer Peeueer. leecegUs ce@eqkemekees, ue@ef ve Decesefjkee, DeeefMeee Keb[eleerue
Deveske osMeeleerue ieJneee GlHeeoveele YejIeesme Jee{ Peeueer. ee yegkeee peeleercegUs
Yeejleeleerue ieJnees GlHeeove leerv e Heerv es Jee{ues. ne keeueKeb[ peieeleerue
nefjleeebleeree. leebv ee 1970 meeueer Meebleles es veesyesue Heeefjlees ef<eke efceUeues.
Yeejle mejkeejves leebv ee (2006) HeeefJeYet<eCe Hegjmkeej efouee. les DeepeosKeerue
skemeeme esL eerue S De@v [ Sce efJeeeHeerele Deeblejje^ere MesleerefJe<eeees eeOeeHeke
Deensle.
yeesuPedceve, ueg[ef J eie S[Je[& (1844-1906) Dee@m^sef ueeve
Yeew ef l ekeMeem$e% e. leeb v eer Jeeetb ee
ieleermeby ebO eer meKeesu e D eYeeme kes uee.
Jeeet ee Debleie&le Yeeieele Tpexes JeeHe
kemes nesles, ns oeKeefJeCeejs met$e leebv eer
leeej kes ues . leeme ce@ k e m eJes u e -
yeesuPedcevees JeeHe' ee veeJeeves DeesUKeues
peeles. leebv eer MeesO etve kee{uesuee yeesuPedceve
efmLejebke ne SKeeee Tpex Meer efv eie[erle
eb$eCesleerue efyeIee[ ceespeCeemeeer JeeHejuee
peelees.
yeesme Feqvmet, keesuekeelee mej peieefoMeeb yeesme eebv eer 1917 meeueer

yeesj e@ve (B) DeeJele&meejCeerle lesjeJee ieCeeleerue DeOeelet cetueJe Deens. ee

cetueJeeee efJeueeefyebot 2200 les 2300 DebMe mesequmeDeme, Glkeueveebke
2550 DebMe mesequmeD eme, Keefv epes jemeesjeF, kesjveeF, keesueesceeF ner
Deens le. vewmeefie&ke yeesjerke De@efme[ ee mJeHeelener yeesje@v e meeHe[les. F.me.
1807 meeueer mej n@ces [sJner eeves yeesejf ke De@efme[ee efJeegled He=L ekejCeeves
eLece yeesje@v e efceUefJeuee. lees veg^e@v e Mees<eke DeeefCe veg^e@v e ef[skej Deens.
DeCegYeerceOes keWere eefeee efv eeb$eCe kejCeemeeer lemese yeesje@v e ^eeHeueesjeF
veg^e@v e ef[skej cnCetv e JeeHejues peeles.

yeesuee&ie, vee@jceve (1914- ) Jeu[&

Het[ Heeefjleese f<ekeees peveke. efc eves mees e
efJ eeeHeer elet v e leeb v eer JevemHeleer efJeke=leer
Meem$eeleerue [e@k ejs eer HeoJeer 1942
meeueer ef ceUJeueer. leebv eer je@k e Hes uej
HeeGv[sMevemeeer ce@eqkemekees esL es ieJneJejerue ee mebmLeseer mLeeHevee vewmeefie&keMeem$e DeeefCe YeeweflekeMeem$e eeble mebMeesO evekeee&
mebMeesO eveeme (1944) megJeele kesueer. ee kejCeemeeer ner mebm Lee mLeeHeve kesueer.
mebM eesO ev eeletv e 19 60 ee oMekeeb le
227
yeesme, meleWveeLe (1894-1974) meleWveeLe yeesme ee Leesj Yeejleere
YeeweflekeMeem$e%eeves Heer. meer. js, pes. meer. yeesme DeMee veeceJeble efce$eebyejesyej keece
kesues. 1915 meeueer Sce.Smmeer. kesueer. eefleYeeJeeve efJeeeLeev ee GeefMe#eCe efceUeJes
cnCetv e mej meer. Jner. jecev e, DeeMeglees<e cegKepeea eebee meneeeves egefv eJnefme&er
keeu@ espe Dee@He meeevme mLeeHev e kesues. efJeefJeOe
efJe%eeve efJe<eeke efv eelekeeefuekes ceeefmekes,
Deves ke Yee<eebleerue meeefnle eebes meesHee
Fbepeerle Yee<eebleefjle kes ues. leelee `Heue@v keme
uee@ D ee@H e jsef[ SMev e' eeeer Jegl Heeer
meceeOeevekeejke vemeueeves leke&Meg veJeerv e
JeglHeeer MeesO etv e DeeF&v emeFve eebeeke[s
HeeefJeueer. leebv eer leer Gece Demeueeves
`PeeFef mem He etj Heegefpeke' ee pece&v e
ceeefmekeele eHeueer. meleW yeesme eebv eer Heese@v e keCeebee DeYeeme keve keJeebce
ie@me mebkeuHevee ceeb[ueer. DeeF&vemeFve eebv eer eele He{g s efJemleeefjle mebMeesOeve keve
`yeesme DeeFvemeFve m@ef efmke efmeeble' ceeb[uee. meleWveeL e yeesme eevb eer DeCetb ee
cetueYetle keCeebJej mebMeesOeveHej `yeesme keb[smesMeve' efmeeble ceeb[uee. DeCegjCs etleerue
pes keCe Jejerue efmeeble HeeUleele (leebv ee yeesme eebee mce=leerefeleLe&) `yeesmee@v e'
keCe cnCeleele. DeeF&v emeFve eebee meebieCeeJeve Heg{s yeesme eebv eer ceeoece keejg er
eebeeyejesyej jsef[Dees De@eqkeeqJnerJej mebMeesO eve kesues.
yee@v[er, ncee&ve (1919-2005) efyeefMe ieefCeleer DeeefCe efJeejeveeMeem$e%e.
yeeB[er eebv eer F.me. 1948 meeueer es[ ne@eue DeeefCe Lee@ceme ieesu[ eebee
menkeeee&v es ef Jeeees efmL ej-efmL eleer eeHe ceeb[ues. efJ eejev eeMeem$eeyejesyej
yeeB [er eebv eer leeNeeb ee ieeYeeleerue cet ueJeeb ee ef v eefc e& leerJ ej, lemes e
ieglJeeke<e&Ceere uenjeRJejner mebMeesO eve kesues. (Heene efmLej-efmLeleer efmeevle)
yee@ve&, ce@k eme (1882-1970) efyeef Me YeeweflekeMeem$e%e, keJeevce ceske@evf ekeme
ee efJe<eeeleerue cetueYetle mebMeesO eveemeeer, leebv ee JeeuLej yeesL esmeceJesle 1954
meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke yeneue kejCeele Deeues nesles. leebv eer lejbieees mJeHe
meebeq Kekeer ef JeMues<eCeeejs Gkeuetv e oeKeef Jeues.
yee@cyes ve@ ejue efnm^er meesmeeeer (yeerSveSeSme) cegbyeF&le Demeuesueer,
Heee&JejCe, efv emeie& mebJeOe&v e DeeefCe meb j#eCeemeeer 120 Je<ex keee&jle Demeuesueer
mJeeb mesJeer mebmLee. Yeejleere ef v emeie& mebHeeeres mebj#eCe Je mebJeOe&v e, Heee&JejCe
mebj#eCe, efv emeie& mebHeeeree eesie JeeHej keve efJekeeme meeOeCes, Heg{erue efHe{eruee

yeesme, peieoerMeeb (1858-1937) : JevemHeleer mepeerJe Demeleele Je JevemHeleer

yeee DeeIeeleebv ee eeflemeeo osleele ne MeesO e ueeJeCeejs Yeejleere JevemHeleerMeem$e%e.
JevemHeleeRee eeflemeeo ceespeCeemeeer Deveske
mebJesoveMeerue GHekejCeebe r efveefce&leerner leebv eer
kes ueer. js ef[ Dees uenjerejs ef yev eleejer
mebosMeJenve lemese jsef[Deesee MeesO e ceekeesv& eer
eebeeHetJeea mej peieoerMeeb yeesme eebv eer
ueeJeuee Demeueees ceeveCeele esles. leebv eer
keesuekeelee yeesme Feqv met ee mebMeesO eve
mebmLeseer mLeeHevee kesueer. SHeDeejSme ne
yengce ve leebv ee efceUeuee neslee.
efv emeiee&eer DeesUKe HeeJeer DeeefCe leees peleve kejeJes eemeeer JesieJesieUs eeesie
yeesmee@ve peebeer eeueeeueCetke yeesme DeeFvemeFve meebeqKekeeree efv eeceebv ee DeeefCe ekeuHe ner mebmLee jeyeJeles. ne@v e&yeerue ns leeb es `cegKeHe$e' Deens. [e@.
Devegmeve nesles, DeMee cetuekeCe mecetnebleerue meJe& ekeejee cetuekeCeebv ee `yeesmee@v e' meueerce Deueer ns HetJeea ee mebmLeses DeOe#e nesles.
ee veeJeeves DeesKeUues peeles. yeesmee@v e cetuekeCeebee efmHeve keJeebce vebyej vesnceer
HetCee ke Demelees. (-1, + 1 Deiej 0) `cetD ee@v e', `Fueske^ e@v e' ns cetuekeCe yee@cyes sk emeFue efj mee& Feqvmet (efye^e), cegbyeF& megleer keeHe[emebyebO eer
yeesmee@v eeer GoenjCes Deensle. (Heene Heefce&ee@v e) mebMeesO eve kejCeejer mebmLee. keeHe[ efiejCeebes Ske cenJeees keW cnCetv e cegbyeF&eer
DeesUKe nesleer. ee efiejCeebceOes Skeee HejeKeeueer keeHemeeHeemetv e metle leeej
yee@F&ue, je@ye& (1627-1691) pevceeves DeeejerMe Demeuesues efyeefMe keve, leees keeHe[ efJeCetv e, leeJej eefeee kejCeees keece eeuele Demes.
jmeeevelep%e. les leJeefebleke nesles DeeefCe efJe%eeveeleerue efJeefJeOe efJe<eeebJej meebieesHeebie cegKelJes, megleer keeHe[ leeej kejCeeNee efiejCeebee ceeuekeebv eer 1954 meeueer
GneHeesn kejCeejs ef ueKeeCe kesues nesles. Jeeetmeb yebO eer ee leeb ee PV=K ne ee mebmLeseer mLeeHevee kesueer. efiejCeebee Jew% eeefv eke DeeefCe leebef$eke mecemeebJej
efv eece meJe&% eele Deens. Jeeetes Deekeejceeve DeeefCe oeye eebes iegCees ej efmLej lees[iee Mees O eCeemeeer ee mebm Les ee GHeeesie kes uee iesuee. keeueev egHe,
Demeles, ns leebv eer eLece oeKeJetv e efoues nesles. efiejCeebyejesyej efJekeWerle mJeHeele keece kejCeejs keeHe[ GlHeeoke, ceeveJeefv eefce&le
leblet bes GlHeeoke, keeHe[ Geesi eekeefjlee eb$eefv eefce&leer kejCeejs Geesie D eeefCe
228
keeHe[ Geesieeuee ueeieCeejs jbie DeeefCe jmeeeves HegjJeCeejs Geesie DeMee meJeev ee
ee mebmLesv es mebMeesO ev e keve ceole kesuesueer Deens. ee mebmLesv es kesuesuee keeceeble
cetueYetle mebMeesO eve, veJeerv e GlHeeoves, veJeerve eefeee, veJeveJeerv e leb$e%eeve, Geesieeee
eceeCeer kejCeemeeer DeYeeme, JesieJesi eee eeeCeeb keefj lee ceeveleeeeHle
eeesieMeeUe, efJeefMe mecemeskeefjlee meuuee osCes Fleeoer Deveske yeeyeeRee meceeJesMe
Deens.
yeeiegH le (598-665) Gppewv e JesO eMeeUses ecegKeHeo Yet<eefJeuesuee yeeiegHleeves
DeeHeuee yeemHeg efmeeble ebL eele DebkeieefCele, yeerpeieefCele, Yetefceleer Je ieesueefeee
ns efJe<ee meceeefJe kesuesues Dee{Uleele. Metv eemeefnle oMeceev e Heleer JeeHejCeeje,
$eCemebKee ef ueefnCeeje, DebkeieefCele Je yeerpeieefCele JesieUs kev e Keieesueeee
DeYeemeele yeer peieefC eleeee JeeHej kejCeeje lees Heefnueee ieefC eleer neslee.
DeuyesCeerv es yeemHeg efmeebleees `efm ebo-efnbo' veeJeeves Dejyeerl e Yee<eeb lej
kesueecegUs efnbotbeer oMeceeve DebkeHeleer Je yeerpeieefCele Dejyemleeve ceeiex egjesHeele
iesues. `Keb[Keeeke' veeJeeee DeeCeKeer Ske leb$eebL e yeeiegHleeves efueefnuee neslee.
yeeeejer, GHeWveeLe (1875-
1946) Yeejleere Jewe. keeUe
D eepeej yejs kejCeejs ege f j ee
efmyeeceeF&v e ns Deew<eOe leebv eer MeesO eues
nesl es.
yeeGve, ceeekesue mgDe& (1941- ) Decesefjkeve DevegJebMeMeem$e%e. 1985
meeuees Jew ekeer e #es $eeleues vees yesu e
Heeef jleesef< eke leebv ee, peesmesHe efueDees v ee[&
ieesu[meF&v e ee mebMeesO ekeemeesyele efoues
iesues . leeb v eer jkeleeleerue keesu esmsje@ ue
Mees< etv e Ies C eeNee, keceer Iev eles ee
cesoeefL eveebee MeesO e ueeJeuee. ee efJeefMe
Mees<eke jmeeeveebee mJeHeele keener
yeoue Demesue efkebJee leer jkeleele GHeefmLele
vemeleerue, lej jkeleeleerue keesuesmsje@uees
eceeCe Jee{le peeles. leecegUs, jkeleJeeefnveebv ee Deeletv e DeeJejCe esTv e ceeie&
Deekegbefele Peeueeves Pekes yemet Mekeleele.
yeeGefveeve ieleer (yeeGefveeve cegJ nceW) eJeener / JeHeoeLeele efcemeUues
iesuesues Deeflemet#ce keCe Skeee efkeeCeer ef mLej ve jenlee meejKes ceeies-Heg{s,
Jeeke[s-efleke[s nsuekeeJele jenleele. G oe. Oegjeee JeeleeJejCeele efcemeUuesues
met#ce keCe. ee met#cekeCeebee neueeeueereer keejCeceer ceebmee yeeTve veeceke
Jew% eeefv ekeeves eLece kesueer. cnCetv e DeMee met#cekeCeebee neueeeueeruee `yeeTefv eeve'
ns veeJe efoues iesues.
yeeTve, keeue& Heef[&veev[ (1850-1918) pece&ve Yeeweflekelep%e. efyeveleejer
mebosMeeee MeesO eeyeue 1909 meeuees Yeewef lekeMeem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke
leebv ee, iegeqiueSucees ceekeexv eer eebeemen Jeetv e osCeele Deeues nesles. ceekeexv eeree
^ evPeceerjceOes yeoue Ie[Jetv e yeeT veveer leebeer JeeHekelee Jee{efJ eueer.
mesefcekeb [kej mHeefkeebee JeeHej kev e, leebv eer Smeer efJeegleeJeenees [ermeer
eJeenele Heeblej kejCeejs jsef[Dees e#esHeCe emLeeefHele kesues. leebv eer Dee@efmeueesmkeesHe
ns GHekejCe efv ecee&Ce kesues.
yeeTve, je@ye& (1773-1858) JevemHeleereer efoue (efpecveesmHece&dme) DeeefCe
meHeg<He JevemHeleer (DeBefpeDeesmHece&med) DeMeer efJeYeeieCeer ee efyeefMe peerJeMeem$e%eeves
meJe&eLece kesueer. HesMeeRceOeerue keWke DeesUKetv e leeuee veteqkeueeme veeJe meJe&eLece
eebv eere efo ues. yeeT efv eeve cegJnceW cnCetv e DeesUKeuee peeCeeNee Jeeleerue
keCeebee cetueYetle neueeeueeRee MeesO e osKeerue yeeTveveere meJe&eLece ueeJeuee.
yee sve, J eeusj neTme (1902-
1987) Decesef jkev e Yeew eflekelep%e.
mes e f cekeb [ke j D eeef Ce ^ e eqv Pemj
HeefjCeeceeleuee MeesO eeyeue leebv ee 1956
meeuees Yeew e fl ekeMeem$eeleues v ees yesu e
Heeefjleesef<eke, efJeuece Mee@keues DeeefCe pee@v e
yee[eav e ee menkeeNeemeesy ele efJeYeeietv e
efceUeues nes les.
yeens, eekees (1546-1601) [@efv eMe KeieesueefJeo. meesUeJee Melekeeleerue
KeieesueMeem$eees les peveke nesles leebv eer Deb lejeUeleerue enleeNeeb ee meKeesue
DeYeeme kesuee neslee. 1577 ee Oetcekeslet
Je 1572 ee megH ejv eesJne - peeuee
eekeesee leeje Demes veeJe He[ues - eebee
MeesO eecegUs lelkeeueerv e efkeleerlejer egkeeree
mebkeuHevee cees[erle efv eIeeuee. [sv ceeke&ee
meceeev es Yes efo uesuee yes eJej leebv eer
JesO eMeeUe GYeejueer nesleer Je SketCe 777
enleeNeebee YeceCeeefJe<eeer veeWoer keve
sJeuee neslee. ee mebMeesO eveeee JeeHej
keve eesneveme kesHeuejveer GHeegkele efmeeble ceeb[ues nesles.
229
yeks e Jee@j mecegeleerue yebojeeer eespevee kejleev ee ceesee ueeebHeemetv e yebojees
mebj#eCe kejCeemeeer lemese yeeseReer yebojele mebL eHeCes es-pee kejCeemeeer ner
efYeble yeebO eleele. eecegUs yebojeleerue ueee efJeefMe ceee&osle jenleele. yebojeleerue
Jeenlegke megKeHe kejlee esles. ner efYeble 50 efkeuees Jepeveeee oie[ebee leUeHeemetv e
[eWiej yeveJetv e, He=YeeieeJej 1500 efkeuees Jepeveees efkeb Jee lelmece efmeceWkeeB eeres
oie[ yeveJetv e les Hemeve kes uesueer Demeles. leecegUs ner efYeble yebojeyeensjerue ueeeb ee
Ye[erceej meems eCeeme GHeegkel e jles Je yebojeleerue HeeCeer Meeble jenles.
ye@ie, efJ euece uee@j svme (1890-1971) efyeefMe Yeeweflekelep%e. 1915
meeuees Yeewefleke Meem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke leebv ee DeeHeues efHeleeeer efJeuece
nsv jer ye@i e eebeemeceJesle efJ eYeeietv e efceUeues . Skeme js ef [e@ ke esceerj ee
GHekejCeeee JeeHej kev e mHeefkeeeer jevee MeesO etv e kee{Ceejs met$e leebv eer
leeej kesues. leeme `ye@ieme uee@' Demes mebyeesO eues peeles.
ye@ie, efJ euece nsvjer (1862-1942) efyeefMe YeeweflekeMeem$e%e. leebes
megHeg$e efJeuece uee@jsv me ye@ie eebeemeceJesle, leebv ee 1915 es YeeweflekeMeem$eeleues
veesyesue Heeefjleesef<eke osCeele Deeues. Skeme-js eejCeeejs HeoeLeeee mHeefke
Heeee efJ eMues<eCe kejCeeee DeYeemeeyeue leeb ee ne ieewjJe kejCeele
Deeuee neslee. Skeme-js uenjer ceesp eCeeje Heef nuee Skem e-js ef[e@ keesceerj ns
GHekejCe ee mebMeesO ekeeves leeej kesues nesles.
ye@ieee ef veece mHeef keeJej He[CeeNee #e efkejCeeb eer lejb ieueeb yeer,
mHeefkeeceOeuee DeCeg bee jevesleues Debl ej, #e efkejCeebee Heleve keesv e ee
meJee&bee #e efkejCeeee JeUCeeee ceeiee&Meer Demeuesuee mebyebO e efJe<eo kejCeeje
efv eece. ye@ie efHeleeHeg$eebv eer lees MeesO etve kee{uee. leeee JeeHej keve mHeefkeebee
Debleie&le jeveseer ceeefnleer efceUJelee esles.
yeesceerve (Br) DeeJele&meejCeerle 17Jee ieCeeleerue DeOeelet cetueJe cnCepes
yeesceerv e nese. eeee Glkeueveefyebot 58.8 DebMe mesequmeDeme. n@ueespeve ieeleerue
ns cetueJe F.me. 1826 ceOes De@v eFve pesjesce ye@uee[& eeves eLece meceger
JevemHeleeRceOes mebegieeee mJeHeeletv e JesieUs kejCeele eMe efceUefJeues. yeesceerv eee
GHeeesie me@v eereePesMeve, peblegmeie&e fJejes O eer eq yueef ebie Speb cnCetv e kejleele.
yeesceerv eeer mebegies Glesjke, efJejbpeke ceeOece, HeeseseeefHeke HeoeLe& cnCetv e lej
jemeeeefv eke efJeMues<eCeele ceeOece HeoeLe& cnCetv e JeeHejueer peeleele.
yee@[ye@v[ JesieJeeve mebosMeJenveemeeer GHeegkele eCeeueer. Skeee JesUsuee otjOJeveer
mebYee<eCe, efe$eJeeCeer oMe&v e, Fbjves (Deeblejpeeefuekee) Fleeoer Skeentv e DeefO eke
ceeOeceeceeHe&le kesuesues mebosMeJenve yee@[ye@v [cegUs meesHes nesles. SKeeee mebosMeeleerue
efJeegle lejbie JeejbJ eejlesee Skee ceee&osle meceeJeuesues Demeleele. JeejbJeejlesee
DeMee ceee&osee Jejee Keeueee meerc eebceOes Demeuesuee Heeebee b oeruee
HeefJemleej cnCeleele. DeMee efJemle=le Heeeee GHeeesi e kesueeme D eves ke
JeejbJeejblesee mebosMeuenjer Skeee peeeeJeve (vesJeve) HeeJelee esleele.
keeeleblegejs Skeeeqlceke mesJee osCeejs Debkeere peeUs (ves Jeke&) leeej kejCes
yee@[ye@v [ mebosMeJenveeCeeueercegUs Mekee Peeues Deens.
yee@vPe yee@v Pe ns Ske leebyeees mebefcee Demetv e leebyeeyejesyej eecegKeeves erv e,
pemle, efMemes DeeefCe efv ekesue ns Oeelet efcemeUues ues Demeleele. meeeele Ieeuetv e
Heeefnpes lees Deekeej oslee eslees. les iebpejesO eke Deens. met#ce ve#eerkeeceeee Jemlet
yeveefJeCeeme leeee JeeHej kejleele. yee @v Peee GHeeesie HegleUs, oeefieves , Yeeb[er
leeej kejCeemeeer nesl ees.
yuee@Ke, Hesefuekeme (1905-1983) pevceeves eqmJeme Demeuesues Decesefjkeve
YeeweflekeMeem$e%e. keWere egbyekeere #es$eees Deetke ceeHeve Je lelmece MeesO eemeeer
leeb v ee S[Je[& ef c eume Hemexu e ee
mebMeesO ekeemeesyele 1952 meeuees Yeewefleke
Meem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke eeHle Peeues
nesles. lee oesIeebv eer mJeleb$eHeCes vegeqkeueDej
ce@ivesefke jsPee@v ev me (Sve.Sce.Deej.) ner
efJeMues <eCeHeleer MeesO etv e kee{ueer. Deepe
Jewekeere #es$eele lemese eqkeue HejceeCetbee
DeYeeme kejCeemeeer ns Ske Meeqkeleceeve
leb$e yevetv e jeefnues Deens.
yuee@Ke, keesvee[ Sefceue (1912-2000) pevceeves pece&v e Demeuesues
Decesefjkeve peerJejmeeeveMeem$e%e. leebv eer ceeveJeer Mejerjele keesueesmsje@ue Je cesoere
Deecues eebes eeeHeee kemes nesles, eeJej efJeMes<e mebMeesO eve kesues Deens. leemeeer
leebv ee 1964 meeuees DeejesieMeem$e efJe<eeeleues veesyes ue Heeefjleesef<eke, ogmejs
Ske mebMeesO eke efHeDeesoesj efueveve eebeemen efJeYeeietv e efceUeues nesles.
keeye&v e-14 ee efkejCees lmeejer SkeHeeee JeeHej kev e, Mejerjeleerue
peerJejemeeeefv eke eefeeebee ceeieesJee IesCeejs yuee@Ke ns Heefn ues mebMeesO eke nesles.
ee leb$eeejs leebv eer er keeye& v e De@e fmes [ HejceeCet es 27 keeye&v eegk e le
keesuesefmje@ueee HejceeCetle kemes Heeblej nesles, ns MeesO etv e kee{ues.
yuee@ie Jesye uee@ie eeeb ueIegHe cnCepes yuee@ie. SKeeee mebkes lemLeUeJej,
JesyemeeFJej, keeueevegeces meeJetv e sJeuesuee veeWoer cnCepes yuee@ie. ee veeWoer
cepeketj, efe$eHeerle efkebJee O Jeefv eHeerle ee meJeeeee JeeHej kejleele. SKeeee
IevesJ ejerue DeeHeues cele veeWoJeCeemeeer meeceeve veeieefjke yuee@ieeee JeeHej
kejleele. keener yuee@ie Jeweeqkeleke [eejeree Heelener Demeleele.
230
Yekej, efJ epee Heeb[gj bie (1946- ) Hejce ee cenemebieCekeeeer efv eefce&leer
kejCeeNee meer-[@ke ee mebmLeses mebeeueke.
leeb v eer jbi eerle er Jneres leb$ener efJekeefmele
kes ues . meb ieCekeees lemes e ceeef nleer
leb $e%eev eees HeoJeg ej efMe#eCe osCeeNee
meb mLeebeerner mLeeHev ee kesueer. Yeejleere
Yee<eeb ee JeeHej mebi eCekeeceO es
kejCeemeeer ee Dee% eeJeueeR ee efJekeeme
leebee vesle=lJeeKeeueer kejCeele Deeuee.
Yeveeiej, MeebleermJeHe (1894-1955) egkb eyelJe DeeefCe FceuMeveyeue
(HeeCeer, les ue Jee Flej Deew< eOeer HeoeL ee es ogO eemeejKes HesmeeU ef ceeCe)
jmeeeveMeem$eele cenJeees eesieoeve efoueeyeue MeebleermJeHe Yeveeiej eefme
Deensle. Yeewefleke jmeeeveMeem$e%e cnCetv e
leebv eer HeoeLeeee egby ekeer e ieg CeOecee&le
nesCeejs met# ce yeoue ef HeCeemeeeree
Deetke DeeefCe meeOee Heleer efJekeefmele
kesuee. ee Heleeree GHeeesie ceie Heg{s
keesuee@F&[dme mebefcee Deuee@eped, HeeNeeeer,
Deeees ef[ve DeeefC e mesuesefv eeceeer efJ eefJeOe
Heefjef mLeleerceOeeru e DeeeqCJekelee Fleeoer
efJe<eeke mecemee mees[efJeCeemeeer Peeuee.
Yeveeiej eebv eer osMeebleie&le efJe%eeve mebMeesO eve Jee{er ee leUceUerletv e efJeefJeOe
eees ieMeeUe DeeefCe mebm Lee efv ecee& Ce kejCeeee keeceer Heg{ekeej Ies leuee.
efJeeeHeerere mlejeJej Heejmes mebMeesO eve nesle vemeueecegUs leebv eer keWere HeeleUerJej
eeesieMeeUe DeeefCe mebmLeebee ee GYeejuesuee peeeeJej efveeb$eCe sJeCeemeeer
Jew% eeefv eke DeeefCe Deeweesefieke mebMeesO eve Heefj<eo cnCepese meer.Sme.Deee.Deej.eer
mLeeHevee 1942 meeueer kejCeemeeer eelve kesues. les meer.Sme.Deee.Deej.es
Heefnues cenemebeeueke yeveues. les 1943 meeueer SHe.Deej.Sme. Peeues.
Yeer (Hevexme) ceesee eceeCeele G<Celee osCeejer eCeeueer. ceeleereer Yeeb[er
YeepeCeemeeer kegbYeej eeee GHeeesie HetJeeaHeemetv e kejle Deensle. lemese efeveer
ceeleereer Yeeb [erner DeMeere Yeepeueer peeleele. Deeweesefieke #es$eele Yeeree JeeHej
Meg Oeelet efceUJeCeemeeer, lesue MegO oer kejCe, jmeeeveefv eefce&leer DeMee Deveske
efkeeCeer kejleele. Yeerle Ieve efkebJee Je FbO eve JeeHe ve efkebJee efJepes ee
meneeeves G<Celee efv ecee&Ce kesueer peeles. eeKesjerpe Deiveer jesO eke Jemletbeer leHeemeCeer
kejCeemeeer Yeeree GHeeesie kejleele.
Yeeieb[ (Heesefyeee) eele jesieeee ceveele SKeeee Jemleteer efkebJee peeieseer,
efJeefMe HeefjefmLeleereer Yeerleer Demeles. ee efJeefMe HeefjefmLeleerlee leebee Yeeieb[
efometv e eslees. SjJner les Deieoer meJe&meeceeve ceeCemeebeceeCes Demeleele. yebo Keesueereer
Yeerleer eeuee keuee@m^esHeesefyeee cnCeleele. efJeceeveeseCeeee Yeerleeruee SjesHeesefyeee
cnCeleele. peg ee yeeuekeeble ee Yeerleerle KetH e meece Demeles. KetHe JesU e ee
Yeeieb[eeer meg Jeele ueneveHeCeer nesles; HeCe leees mJeHe cees sHeCeer efo meles.
(Heene peueYeeieb[)
Yejle jece (1914-2007) Jem$eeseesie, meeKej, jmeeeves, Keles, Jeenve
DeeefCe Fueske^e@efv ekeme ee #es$eeleerue efouueer keuee@L e efceume GHe& [er. meer. Sce.
efueefces[ ee Keemeieer Geesiemecetnees DeOe#e (1958 les 1985). Fbef[eve
SDej ueeFvme, Fbjve@Meveue eWyej Dee@He kee@ceme& (1969)es DeOe#e. HeeYet<eCe
(1972). je^ere keeceieej Deeeesie, efv eeespeve ceb[U, ve@Meveue keeTeqv meue
Dee@He DeHueeF[ Fkeesv ee@efceke efjmee&, efjPeJe& yeBke, Dee@ue Fbef[ee keeTeqv meue
Dee@He seqkev ekeue SpegkesMeve, Hee@HeguesMeve HeeTb[sMeve Dee@He Fbef[ee F. mebmLeele
DeOe#e DeLeJee meomeHeo Yet<eefJeues.
Yejleer-Deesnes er (eF[d) mecegeJej nesCeejer Yejleer-Deesneser. ebeee
Deeke<e&Ceeves HeeJeCes meele leemeebee Deblejeves Deesneser leMeere Yejleer esle Demeles.
eeceOes GOeeCeeeer Yejleer (efmebie eF[) peemleerle peemle Gbe DeceeJemesuee Je
HeewefCe&cesu ee leeee KeeueesKeeue Deceereer Gbeer ceOece Demeles.
231
Yeee, Hejsotve mlecepeer cegbyeF&ee HeejMeer keggbyeele pevceuesuee Hejsotv e
mlecepeer Yeee eeb es efMe#eCe cegb yeF&, HeeeieCeer , keWefy epe (Fbi ueb[) DeeefCe
ceeBH esefueS (eevme) esL es Peeues. kesuesuee mebMeesO eveeeer ceeef nleer keMee leNnsv es
eeJeer eemeeer ceeBH esefueS esL eerue leebee [er.Smmeer.ee eyebO e DeeoMe& mecepeuee
peelees. leebv eer cegbyeF&leerue efJe%eeve mebmLee, oceemkeme DeeefCe yeieoeo efJeeeHeereble
DeOeeHeve kesues. JevemHeleer meceepeMeem$e ee efJe<eeele les lep%e nesles. cegbyeF& Menj,
meeeerJeves, jepemLeeve JeeUJeb, efleJej pebieues eebleerue JevemHeefleme=erJej leebv eer
kesuesues mebMeesO eve peievceeve Deens. mJeeleb$eeeHleerv eblej KeeCeeRmeeer veJeerv e eosMe
MeesO eCeemeeer efpeHmeceoMe&ke Jev emHeleeRee leebee DeYeeme GHeegkele juee.
Ke[ke, JeeUt, kegpeCeeje keeje, Kee[er Heefjmej, YeeleMesleer, egv eKe[er DeMee
ef keeCeer Jee{CeeNee JevemHeleeR Jej kesuesuee mebMeesO ev eeceg Us leebv ee Yee e,
egv esmkees , efHedmeyeie&, keWefy epe Fleeoer efkeeCeee mebmLeebv eer ieewjef Jeues Deens.
YeJeeUkej, efoueerH e osJ eeroeme (1940- ) 1987 les 2000 ee Je<eele
eiele leb$e%eeve keW, Fbotjes (jepee jeceCCee
meWj Hee@j De@[Jnev me sk ev ee@u ee@ peer)
mebeeueke. uesPej GHekejCeebeer efv eefce&leer,
eJesieeb$eeeer yeebO eCeer, leemebyebO eeree eiele
leb$ e% eeveeee ef Jekeeme leebv eer kes uee.
eg byekeere #es $eeee meeneeeves eJesefi ele
Fues ke ^ e @v meeer efo Mee yeoueCeeNee
mebk eefueke eejCeeb $eeeer , efmebees ^e@v eeer,
yeebO eCeerner leebv eer kesueer.
Ye#ekeHesMeer (He@ieesmeeF&dme) : jesiekeejke peblet lemese Mejerjele efMejkeeJe
kejCeeNee yeee Iekeebv ee Jes{tv e leebv ee ve< kejCeeNee HesMeer. jkeleeleerue jbienerv e
uet keesmeeF& lemese Deeflemet# ce ceeeeesmeeF& jkeleHesM eer Ye#ekeHes Meer cnCetv e
keee& kejleele. Ye#ekeHesMeeRcegUs Mejerjees neveerkeejke yeee HeoeLee&bHeemetv e j#eCe
nesles. Mejerjeleerue jesieeeflekeejke eef eesee Ye#ekeHesMeer ne cenJeHet Ce& Ieke
Deens. (Heene He@jes meeee@efmeve)
YeeieMe meceekeue (Fbef esMeve yeee Hee&me) efv eece - oesv e Heueebee
iegC eekeejees meceekeue
(Heefnues Heue ogmeNee Heueees meceekeue) - [Heefnuee efJekeuepe ogmeNeees
meceekeue)] ee iegCeekeejees meceekeue.
eewkeesv eer kebmeeleerue iegCeekeej mebHesHeele efv eeceeeer Hegv ejeJe= eer kejeJeer ueeieles.
YeeieMe GOJe&H eeleve (e@keMeveue ef[eqmuesMeve) Skeceskeeble efcemeUCeeNee
Deveske Ieke Jeebee Skeefpevemeer efceeCeeletv e efYeVe Glkeueveef yebot DemeCeejs
Je eceMe leebee GlkeueveebkeeJej Deueie kejCeeee efeesuee YeeieMe
TOJe&Heeleve cnCeleele. ef ceeCeeleerue efv ejefv ejeUs Je leeee GlkeueveebkeeJej
GkeUleele. leebeer JeeHe nesles. lee JeeHesuee Leb[eJee osleee JeeHeses mebIeveve
nesles DeeefC e lees Ieke JeefmLeleerle yeepetuee neslees. eeee Deeweesef ieke#es $eele
cees ee eceeCeeJej JeeHej kejleele.
Yeep eCes (yevme& ) YeepeCeees ekeej Je keejCes D ev es ke Deensl e.
1) pJeeUe - ns YeepeCes kees j[ee ekeejes Demeles . D ebi eeJejes keHe[s
Hes Ces . Hesles yeesUs Debi eeJej He[ueeves DeMeee peKecee nesleele. 2) G keUles
HeeCeer efk ebJee JeeHe efk ebJee Deve G<Ce Je Debi eeJej He[Ces. 3) efkejCeeslmeie&
4) Ie<e&C e 5) leerJ e met e& ekeeMe 6) jmeeeves7 ) Jeerpe 8) D eleerMeer le
leeHeceev e - Sue.Heer .peer . Jeiew js . ee meJe& YeepeCeev es , efJ eMes< ele G<Ce
leeHeceev eecegUs keener JesUe JejJej Yeepeles, lej keener JesU e Keesu eJej -
mv eeet Jee ne[eHee le Yeepeles. Fueepeemeeer YeepeCeees eceeCe kekeeele
cees p eues peeles . nele, ob [ , es nje + [es kes , eleer , Hees , Hee,
Jejeer+Keeueeer, eleske ceeb[er Je Heee eles keer 9 kek es, pev eveW efe 1
kekee 100 kekes.
YeepeerH eeuee Mesleer (Jnsefp esyeue Heeefceie) cesL eer, Heeueke, YeW[er, Jeebieer,
esce@es, ieepej, cegUe, ieJeej, IesJe[e, keebos, yees Fleeoer efHekeebeer ueeieJe[
YeepeerHeeuee Mesleer ee meojele cees[les. leebes eecegKeeves Heeuee, kebocetU, Jesue,
MeWie, YeepeerHeeuee Demes JeieeakejCe kesues peeles. ner efHekes keceer DeJeOeereer Demeueeves
KejerHe, jyyeer, GvneUer ee eflevner nbieeceele nesleele; DeeefCe nefjleie=n Demeueeme
Je<e&Yej Ieslee esleele. (Heene HeUMesleer, HetueMesleer)
Yeeleeee Hes b{ eecegU s GJ eCeej e yewueeleer ue cegl eKe[e j es ie
(egj es efueefLe eeef meme Fve yegu eke me) DeeHeueeke[s efpeL es YeeleMesl eer
kes ueer peeles, efl eLes yew ueebv ee eeje cnCetv e kes JeU Yeeleeee HeW{ee JeeHejuee
peeleele. leebl eeru e cees ee eceeCeeleeru e D ee@k e Pe@u es dm eceg Us yewu eeb ee
cet$eceeiee&le ke@eq uMeece Dee@ke Pe@u esd mees cegleKe[s ef v ecee&Ce nes Ceeeer Yeerleer
Demeles . Yeeleeee Hesb{ ee one-yeeje leeme HeeCeele efYepeJet v e s Jeuee,
lej leeleer ue Dee@ ke Pe@ues dme HeeCeele HetC e&l e: ef JejIeUt v e peeleele Je ne
$eeme JeeeJelee es lees.
YeeYee DeCeg meb MeesO eve k eW (yeerS Deejmeer ) D eCeg Tpex ee meJe&
Hewu etb ef Je<eeer cet ueYet le Je GHeees ef pele mebMees O ev e kejCeemeeer cegby eF&leer ue
^ e@ cyes ee Yeeieele 1957 meeueer mLeeHeve Peeuesueer ef MeKejmeb mLee. lee
meb mLes es lee JesU es veeJe De@ ese fceke Sv epeea Sm@eqy ueMeceW, ^e @cyes (SF&F& er)
Demes nesles. lee meb mLeses meb mLeeHeke Je Heefn ues keeee&O e#e [e@. nesceer
232
YeeYee eeb ee ef v eO ev eev eb lej 1967 meeueer efl ees veecekejCe YeeYee
DeCegmebMeesO eve keW Demes kejCeele Deeues . DeCegYeeebeer jevee, yeeb O eCeer,
leekeef jlee ueeieCeejs efc eeOeelet FbO eve lemes e pe[HeeCeer leeleeru e megj#ee
eCeeueer , peUer le FbO ev eeJejeer Hegv eeef eee, Fleeoer D eves ke efJ e<eeeb Jejes
eiele mebM eesO eve keWele nesles. keWele keee&jle Demeues uee DeCegYeeeb ee
GHeeesie Yeewef lekeer Je Flej efJe% eev e MeeKeebceOeerue meb MeesO ev eemeeer lemes e
ef kejCees lmeejer SkemL eeb ee G lHeeov eemeeer kejCeele es lees . ef Jeef JeOe
efJ e%eeveMeeKeeb ceOeerue HeoJeg ej ef Me#eCeeeer mees ener kes vele Demetv e Deelee
leeuee D eefY ecele efJeeeHeer eee opee& os Ceele Deeuee Deens.
YeeYee, nesceer penebieerj (1909-1966) Yeejleere Yeewe flekeMeem$e%e.
kes eqc yep eceOes D eefY eeeb ef $ekeer eer HeoJeer ef ceUJeueevebl ej mew eefv leke
Yeewefl ekeerceOes cetu eYet le mebMeesO ev e kesues. D eblejeUeletv e es Ceejs efJ eeefkejCe
JeeleeJejCe Yes o tv e meceg meHeeer uee
Heesnesele Fueske^e @v eeer efv eefc e&leer keMeer
kejleele, leebee Je<ee&Je kemee nes lees
eeefJe<eeeree efm eev leeves peievceevelee
ef c eUJeueer . Jeeeee D eJeIee
Skeef l emeeJee Je<eea leeb v ee
`SHeDeejSme'ee yeng ceeve eeHle Peeuee.
Yeejleele mJeeleb$ees ej keeUele Deves ke
Jew% eeefv eke mebmLeebeer GYeejCeer kejCeele
Deeef Ce lee peesHeemeCeele leeb ee efmebneee Jeee neslee. ee cetueYetle mebMeesO eve
mebm Leseer mLeeHevee keve leebv eer DeCegmebMeesO evekeeee&eer HeeeeYejCeer kesueer.
Yeejleere DeCegTpee& keee&eceees les efMeuHekeej nesl es. Debl ejeUmebM eesO eve
keee&ecener leebee Heg{ekeejevese keeee&eqv Jele kesuee iesuee. les Ge opee&es
efe$ekeejner nesles. lemese, Yeejleeleer ue meJe&e DeCegmebM eesO ev e mebmL ee DeeefCe
DeCeg Tpee&ekeuHeebceOeerue Geev eebeer ef v eefce&leerner leeb eee esjCesv es kesueer iesueer
Deens. eqJ nSVee esL es Yejues uee Heefnuee Deeb lejje^ere DeCegTpee& Heefj<eoses
les D eOe#e nes les. HeeefJeYet<eCe Hegjmkeejeves leebv ee mevceeefv ele kesues iesues nesles.
DeeuHme HeJe&l eeJejer ue ceeB yueeb ee efMeKejeJej les eJeeme kejle Demeuesu es
efJeceeve DeeoUtv e Peeuesuee DeHeIeeleele leebes Dekeeueer efv eOeve Peeues.
Yeej leer k e=<CeleerLe&, eerceopeiegg Mebk ejeeee&, ieesJ eO e&veHeer
(1884-1960 ) DeOeeeqlceke %eeve eeHle kejleevee Me=bi esjer ceeee
leHeesJeveeleeru e efebleve keeUele mJeeceerpeeRv eer DeLeJe& Jeso eee HeefjefMeeJeve
leeej kesuesu eer 16 met $es Je 13 GHemet$es nee leebee `Jes efoke ce@ L esce@efkeme'
ebL eeee ieeYee Deens. eLece Jeiee&le Sce.S., Glke OeejCeeMekeleer, Jekel e=lJe
keuee, mebmke= leJej eYeg Je eeyejesyej DeOeelceefJees eer peyejomle Dees { Je
efleee emeejeeer leUceU ns leebes ieg Ce nsve eLece MeejoeHeer (1921)
ceie ieesJeOe&v e Heerees (1925) Mebkejeeee& cnCet v e leebeer efv eJe[ Peeueer.
lee DeefO ekeejele DeKeb[ 35 Je<ex leebv eer peieYej meveeleve efnbo tO ece& DeeefCe
Jew efoke ieefC ele eebee emeej kesuee.
Yeejleer e eceeCe JesU (Fbef[eve mB[[& eFce - DeeeSmeer)
YeejleYejeee keesCeleener Menjeee
Yeewieesefueke peeiesee efJeeej ve kejlee
meJe&$e HeeUueer peeCeejer Skee JesU.
Gejske[tv e oef#eCeske[s peeCeejer Ske
keefuHele ceOeevn js<ee Yeejleeletv e peeles
Demes ceeveues Deens. 82.5 DebMe HetJe&
js Keeb Meeletv e D eueeneyeeo D eeef Ce
JeejeCemeeree peJeUt v e peeCeeNee
Yeeieeeer JesU ner Yeejleere eceeCeJesU
DeMeer ceeveueer Deens. (Heene eceeCeJesU)
Yeejleer e ke=<eer mebMeesO eve Heefj <eo (DeeemeerSDeej) ke=<eer ceb$eeueeeee
DeefO eHeleeKeeueerue veJeer efouueer esL eerue ke=<eer Deeef Ce HeMegefeefkelmee #es$eeleerue
mebMeesO eveeee mecevJee jeKeCeejer efMeKej mebmLee. efleeer mLeeHevee 1929 ceOes
FefcHeefjDeue keeTeqv meue Dee@He De@eerkeuej efjmee& ee veeJeeves Peeueer. YeejleYej
mebmLesee 14 mebueive efJe%eevemebmLee Deensle. efHekeebee, veJeveJeerv e peeleeRee
efJemleeefjle eeeCeebee efv e<ke<eeee Dee{eJee IesT ve lee peeleer MeslekeNeebv ee
efJeleefjle kejCeeee HejJeevee mebmLeske[tv e efouee peelees.
Yeejleer e efJe%eeve mebcesueve mebmLee (Fbef[eve meeevme keeBesme DemeesefmeSMeve),
keesuekeelee Yeejleele Jew% eeefv eke mebMeesO eveeuee ieleer efceUeJeer ee GsMeeves
ojJe<eea Meem$e%eebes Ske mebcesueve YejefJeCeeee GsMeeves 1914 ceOes keesuekeelee
esL es mLeeHeve Peeuesue r efJe%eevemebmLee. esL es meOee SketCe eewoe efJeYeeie keee&jle
Deensle. leeceOes MesleerHeemetv e mebieCekeeHeele meJe& #es$es meceeefJe Deensle. lemese
`efJe%eeve DeeefCe meceepe' ee efJe<eeeJej keece kejCeejer Ske meefceleer vesc eueer
Deens . oj Je<eea 3 peev esJeejer jespeer mebmLeses Jeeef<e&k e mebces ueve Hebl eeOeeveebee
GHeefmLeleerle YejJeues peeles.
Yeejleer e ke=<eer DevegmebO eeve mebmLee (DeeeSDeejDeee) Fbef[eve De@eerkeuej
efjmee& Feqv met, veJeer efouuee.r Yeejleere ke=<eer mebMeesO ev e Heefj<eoseer Ske MeeKee.
efleeer mLeeHevee 1905 meeueer Peeueer leer ke=<eer mebMeesO eve mebmLee, Hegme , efyenej ee
veeJeev es 1936 meeueer. leer ef ouueeru ee
mLeev eebleefjle kejCeele Deeueer. 1947 meeueer
mebmLeses veeJe yeouetv e Yeejleere ke=<eer mebMeesO eve
mebm Lee D emes kejCeele Deeues. ke= <eer
efJe% eeveeee Deveske MeeKeebleerue cetueYetle DeeefCe
GHeeesefpele mebMeesO eve ee mebmLesle kesues peeles.
ef MeJeee ke=<eer #es$eeleeru e meJe& ekeejes
HeoJeg ej DeYeemeece ner mebmLee eeueJeles. ee mebmLesves pes GuuesKeveere eMe mebHe ove
kesues Deens les Keeme keve - efHekeebee veJeerv e peeleer efJekeefmele kesuee Deenls e.
Goe. ient, leebotU, cekee, G[ero, ceesnjer, JeeeCee DeeefCe lebyeeKet ner leeleueer
keener efHekes - lesue fyeee DeeefCe efJeefJeOe Yeepeebee veJeerv e peeleer efJekeemf ele kesuee
Deensle. Debyee DeeefCe yeerpejnerle e#es (meer[uesme esHme) ee HeUebee veJeerv e peeleerner
DeeeSDeejDeeeves MeesO etve kee{uee Deensle.
233
Yeejleere otj mebJ esove GHeien (Deee.Deej.Sme.) otjmebJesoveeee GsMeeves
Yeejleere DeblejeU mebMeesO eve mebIeveske[tv e DeblejeUele HeeJeues peele Demeuesues
GHeien. Mesleer , JevemebHeeer, peuemees, Keefv epes Deeoer meeOevemebHeeereer ceeefnleer
ee keceer GbeerJeve YeceCe kejCeeNee GHeienebke[tv e efceUJeueer peeles. eeyejesyeje
og<keeU, HetjHeefjefmLeleer DeeoeRcegUs efv ecee&Ce Peeuesuee DeeHeef ekeeUele ns GHeien
leelkeeefueke ceeefnleermege HegjJeleele. meeiejer mebMeesO eveemeeer HeeJeuee iesuesuee
GHeieneuee `DeesMeveme@' lej v ekeeMes yeveJeCeeee GsMeebv eer HeeJeuesu ee
GHeien ebv ee `keees&me@' ee v eeJeebv eer mebyeesO eues iesues. (Heene ve@Meveue efjcees
mesefv mebie Spevmeer)
Yeejleer e Hese^ sefueece mebmLee (Fbef[eve Feqvmet Dee@H e Hes^esefueece)
meerSmeDeeeDeejee $eeKeeueer [snje[tv e esL es Demeuesuee mebmLesceOes Keefv epe
FbO eve DeeefCe leeHeemevt e efceUCeejer GlHeeoves eebeeMeer mebyebeOf ele meJe& MeeKeebceOes
cetueYetle lemese GHeeesefpele mebMeesO eve kesues peeles. keee lesueeee MegerkejCe
eefeesle JeeHejueer peeCeejer Deveske efJelebekes ee mebmLesv es efJekeefmele kesueer Demetv e
leebee JeeHej efv eeefceleHeCes Yeejleeleerue lesueMeg erkejCe keejKeeveele kes uee
peele Deens.
Yeejleer e JevemHeleer meJex#eCe mebmLee, keesuekeelee (yees@efvekeue meJnx Dee@He
Fbef[ee - yeerSmeDeee) 1890 meeueer mLeeHeve Peeuesuee ee mebmLesle Yeejleele
meeHe[CeeNee Jev emHeleeRes meJex#eCe kejCes, leebeer veeWo DeeefC e eeee kejCes,
ogc eeaU JevemHeleeR yeue efJeMes<e efHHeCeer kejCes DeMeer keeex kes ueer peeleele.
keesuekeeleele cegKeeuee Demeuesuee ee mebmLesee efJeYeeieere keesNee Flej$ener
Deensl e. neJe[e ee keesuekeeleepeJeUerue Menjele efmeyeHetj esL eerue efJemleerCe&
JevemHeleer Geeveeeer DeefO eke=le ceeefnleer, DeesUKe, veecekejCe Fleeoermeeer ee
mebmLesle ceeie&oMe&v e efceUles. Heefece Yeejleeleerue ee mebmLes eer cenJeeeer MeeKee
HegCeele, keesjsieeJe Heeke& esL es Deens.
Yeejleer e Jewekeer e mebMeesO eve Heefj <eo, veJeer efouueer (Fbef[eve keeTeqvmeue
Dee@H e cese[f keue efj mee& - DeeemeerSceDeej) Yeejleere mebMeesO eve eefle<eHeve
ceb[U ee veebJeev es 1911 meeueer ner mebm Lee Jewekeere mebMees O eveeuee Gllepesv e
osCeekejlee Je Jewekeere #es$eeleerue ueeskeebv ee Ske$e kejCeeee GsMeeves mLeeHeve
Peeueer. 1949 ceOes DeeemeerSceDeejes veecekejCe Peeues. ner Heefj<eo Deelee
Deejesie DeeefCe keggbyeefv eeespeve ceb$eeueeeee Ske Yeeie Deens. ee Heef j<eosee
DeKeleejerle 26 mebmL ee keWs Deensle. ee Jeefleefjkele 5 eeosefMeke Jewekeere
mebMeesO eve kesbos DeeefCe yejere eiele mebMe sO eve kesbos HeCe Heefj<eo osMeele eeueJeles.
Yeejleer e KeieesueYeeweflekeMeem$e mebmLee (Fbef[eve Fefvmet Dee@H e
De@m^esefH eefp ekeme) KeieesueMeem$e DeeefCe KeieesueYeeweflekeMeem$eeJej mebMeesO eve
kejCeejer yebieUgjefmLele mebmLee. mebmLesee DeefO ekeejeleerue kees[eF&keveeue esL euee
JesO eMeeUsle meewjYeeweflekeMeem$eeJej mebMeesO eve kesues peele Demetv e ieewjerefyeovetj
FLeueer JesO eMeeUe ner jsef[DeesJesO eMeeUe Deens. leeefceUvee[tleerue keJeuetj esL eerue
JesO eMeeUsleueer 2.34 ceerj Jeemeeee Deejmee JeeHejCeejer Jewvet yeeHet ogyeeaCe ner
DeeefMeeeleueer meJeele ceeser ogyeeaCe D eens. ee mebmLesv es oesv e ceerj Jeemeeee
Deejmee JeeHejCeejer oMe - lemese DeJejkele efkejCeebee JesO e IesCeejer `efnceeueeve
ebe ogyeeaCe' ue[eKeceOeerue n@v eues esL es Deefueke[se GYeejueer Deens.
Yeejleer e efJ e%eeve Dekeeoceer, (Fbef[eve De@k e@[ceer Dee@H e meeevmesme)
yebieueesj : cetueYetle DeeefCe GHeeesefpele efJe%eeveeleerue mebMeesO eveele eieleer DeeefCe
efJe%eeveees meceepeeleerue mLeeve yeUke kejCes ee GsMeeves 1934 meeueer jeceve
eebee esjCesv es yebieueesj esL es mLeeHeve Peeuesueer efJe%eeve mebmLee. meYee, eee&me$es,
Heef jmebJeeo, keee&MeeUe Deeeesefpele keve lemes e Hegmlekes, uesKe ekeeef Mele
keve ns Gef meeOe kesues peeles. `kejb meeevme' DeeefCe `jsPeesv evme' ee
ceeveJej efv eelekeeefu ekeees ekeeMeve mebmLesleHex nesles.
Yeejleer e DeblejeU mebMeesO eve mebIevee (Fees) : Yeejleeee je<^ere DeblejeU
keee&ece jeyeJeCeejer mebmLee. F.me. 1969 meeueer mLeeHeve Peeuesuee ee mebmLesv es
F.me. 1975 meeueer `Deee&Ye'
ne Heef nuee G Heie n mees [ tv e
D eeHeuee ieew jJeMeeueer
Jeeeeueer uee megJeele kes ueer.
efJ eefJeOe ekeejee GHeieneb ee
yeebO eCeerHeemetv e leeee GeCe
D eeefC e ef v eeb $eCeeHeel e meJe&
peyeeyeoeNee ee mebmLesleHes& meebYeeUuee peeleele. keceer Gbeeree ke#esle efHejCeeNee
otj mebJesove GHeienebyejesyeje YetefmLej ke#essleues `Fveme@'meejKes GHeienner ee
mebmLesleHes& efJekeefm ele kesues iesuesues Deensle. FeesleHex ebeeve-1 ee ceesnercesejs
eb eJejner DeblejeUeeve HeeJeues ies ues Deens. ee mebmL eses cegKe keeee& uee
yebieUg esL es Demetve ee mebmLeseer Legbyee, Denceoeyeeo DeMee Flej efkeeCeerner
GHeien leb$e%eeveeee efJekeemeemeeer D eeJeMeke D emeCeejs meb MeesO eve kejCeejer
keWs Deensle. GHeien DeblejeUele mees[Ceemeeer DeeJeMeke Demeuesuee GeCeleU
ee mebmLesv es DeebO eeosMeeleerue eernefjkeese esL es yeebO euesuee Demetv e lees `meleerMe
OeJeve DeblejeU keW' ee veeJeev es DeesUKeuee peelees. kev ee&keeleuee nemeve
DeeefCe ceOeeosMeeleuee Yees HeeU esL es GYeejuesueer YetmLeevekes ner GHeienebJej
efv eeb$eCe sJeleele. (Heene Fveme@; ebeeve-1)
Yeej leer e Yet- egby ekelJe mebmLee (Fbef [ eve Feqv met Dee@H e
efp eDeesce@ivesefPece) cegbyeF&le Demeuesueer Yet-egbyekelJe DeeefCe lelmece efJe<eeeMeer
mebyebO eerle Demeuesueer Ske D eeieCe mebmLee. ee meb mLesle HueePcee ef Heefpekeme,
DeJekeeMe Yeewefl ekeer DeeefC e JeeleeJejCeere #es $eeMeer efv eie[erle cetueYetle lemese
GHeeespeerle mebMeesO eve kesues peeles. cegbyeF&le 1826 meeueer kegueeyee JesO eMeeUe
234
meg Peeueer. ee JesO eMeeUses efJemleejerle mJeHe cnCepes ner mebmLee. DeleeOegefv eke
GHekejCeebv eer ner mebmLee HeefjHetCe& kejCeele Deeueer Demetv e leodv eg<ebefieke GHekejCeebeer
jevee, efv eefce&leerner esL es kesueer peeles. ee mebmLesle oef#eCe DeeefMeeeleerue SkecesJe
peeieefleke ceeefnleer keW (Jeu[& [se meWj) Deens. meOee ner mebmLee jeeie[
efpeueeleerue HeveJesue esL etv e keece kejles.
Yeejleer e eeCeer meJex#eCe mebmLee (Petuee@efp ekeue meJnx Dee@He Fbef[ee)
osMeebleerue ner ceOeJeleea mebmLee. efleeer keesuekeelee esL es 1916 meeueer mLeeHeve
Peeueer. Yeejleele Deepe Deveske jepeeble eeee MeeKee mLeeHeve Peeuee Deensle.
osMeeleerue ueneveceesee meJe& eeCeebee epeeleeReer DeesUKe, Heef jJeeme, emeej,
GHeueyOelee Fleeoer meJe& ieeseRee DeYeeme DeeefCe meben ee mebmLeeejs nesles.
Yeejleer e YetieYeea e meJex#eCe mebmLee (efp eDee@uee@efp ekeue meJnx Dee@H e Fbef[ee
- peerSmeDeee), keesuekeelee 1851 meeueer mLeeHeve Peeuesueer peerSmeDeee
ner efMeKej mebmL ee Hees ueeo D eeefCe KeeCe ceb$eeueeeee DeKeleejerle Deens.
YetieYeeae, Yetjemeeeefv eke DeeefCe YetYeewefleke (peefceveerJej meJex#eCe keve leeej
kesuesues DeeefCe nJeeF& Heleerv es leeej kesuesues) vekeeMes leeej kejCeeeer peyeeyeoejer
ee mebmLes eer Deens. efJeefJeOe D eefYeeebef$ekeer ekeuHeebmeeer lep%eebee meuuee osCes
lemese He=L Jeer ef Je%eeveeee efJ eefJeOe efJeeeMeeKeeb le cetueYetle DeeefCe G Heeesef pele
mebMeesO eve mebmLesle kesues peeles.
Yeejleer e JeJemLeeHeve mebmLee (Fbef[eve Feqvmet Dee@H e ce@vesp eceW -
DeeeDeeeSce) 1961 meeueer eefme Meem$e%e DeeefCe GeesieHeleer efJeece
meejeYeeF& eebee eelveeletv e Heefnuee Yeejleere JeJemLeeHeve mebmLeseer mLeeHevee
Denceoeyeeo esL es Peeueer. iegpejele mejkeej Yeejle mejkeej DeeefCe Geesieebv eer
Ske$e esTve efv eOeer GHeueyOe keve ee mJeeee mebmLeseer mLeeHevee kesueer. ee.
jJeer pes. ceLeeF& mebmLeses Heefnues mebeeueke nesles. JeJemLeeHev eMeem$eele peeieefleke
opee&es efMe#eCe DeeefCe mebMeesO eve keee& ee mebmLeebejs Heej Hee[ues peeles. meOee
DeMee ekeejee mene D eeeD eeeSce Geesieebv ee Glke= ekeejs eef Meef# ele
JeJemLeeHeke Heg jJet v e leeb eer efv eJe[ Yeeieef JeCeeyejesy eje meuueeieej mesJ ee
HegjefJeCeeesner keece kejerle Deensle. Denceoeyeeo, ueKeveew, keesuekeelee, Fboesj,
yebieueesj DeeefCe keesPeerkees[ esL es ee mebmLee keee&jle Demetve Deleble mHeOee&lceke
lemese Ge HeeleUerJejee efv eJe[ eefeesleerue Hejer#esletv e DeJeIee Ske les oer[
npeej efJeeeLeeeer ee Ge efMe#eCeemeeer efv eJe[ nesles. esL es eefMeef#ele Peeuesuee
JeJemLeeHekeebvee yengje^ere kebHeveebceOes ceesee Heieejeeer veeskejer menpe efceUles.
Yeejleere ceeveke keeee&uee (yetj es Dee@H e Fbe[f eve m@C[[&med - yeerDeeeSme)
GHeYeesie ceeueeee opee&es cetueceeHeve keve leemebyebO eereer ceevekes efv eefele kejCeejer
DeefOeke=le je^ere mebmLee. mebmLeses cegKe keeee&uee efouueer eLs es Deens. efJeYeeieere
keeeeu& ees cegbyeF&, esVeF& DeeefCe keesuekeelee esL es Deensle. ceevekeeleerue kemeeseebv ee
Glejsue DeMee iegCeJeesee ceeue leeej kejCeeNee GlHeeokeeme leeee ceeueeJej
mebmLeses yeerD eeeSme ns yeesO eefevn ueeJeCeeee meMeguke HejJeevee ner mebmLee osles.
Deeblejje^ere ceeveke mebmLeseer meYeemeo Demeueev es mebmLesee eceeCeHe$eeuee Deeblejje^ere
yeepeejHessle ceevelee Deens. efv eee&leoejebv e leeee GHeeesie neslees.
Yeejleer e G<CekeefyebO eer e nJeeceeveMeem$e mebmLee (Fbe[f eve Feqvmet
Dee@H e ^e@H eerk eue efceefefj Dee@uee@p eer - Dee eDeeeer Sce), Heg Ces
G<CekeefyebO eer e nJeeceeveMeem$eeleer ue cetueYet le DeeefCe GHeeesefpele mebMeesO eveees
je^ere keW cnCetv e 1962 meeueeHeemetv e keee&j le Demeues ueer He=L Jeere fJe%eeve
ceb$ eeueeeee DeKeleejer leeru e efJ e% eev emeb mLee. mebm Les ejs Keeme ke ve
G<CekeefyebO eere DeeefCe GHeG<CekeefyebO eere #es$eeleerue eosMeeee nJeeceeve DeeefCe
JeeleeJejCeere efJe%eeveele mebMeesO eve kesues peeles.
Yeejleer e je^ere efJ e%eeve Dekeeoceer (Fbef[eve ve@Meveue meeevme De@kes[ceer -
Fvmee), veJeer efouueer 1935 meeueer keesu ekeeleeceO es osMeeleer ue
efJe%eev eefJekeemeekeefjlee mLeeHeve Peeuesueer je ^ere mebmLee. Fvmeeejs Yeejleeleerue
efJe% eevemebMeesOeveeuee eeslmeenve osCeees,
Jew% eeef v eke meb mL eebc eOes mecev Jee
kejCeees DeeefCe Meem$e%eebee efnleeeer
peHeCetke kejCeees keece kesues peeles.
DeeemeerSmeet cnCetv e DeesUKeuee
peeCeeNee Deeblejje^ere mebmLesMeer Fvmee
mebueive Deens. efJe%eeve #es$eele Glke=
keeceef iejer kejCeeNee Meem$e%eebv ee
efJe Jf eOe Heokes DeeefCe Hegjmkeej osCeees lemese leeb eer Dekeeoceeres `Hesuee's cnCetv e
efv eJe[ kejCeees keecener mebmLee kejles.
Yeejleer e jemeeeefveke leb$e%eeve mebmLee (Fbef[eve Feqvmet Dee@H e
kesefcekeue sk evee@u ee@ p eer - DeeeDeeemeer er) , nweyeeo ner
meerSmeDeeeDeejeer Ieke mebmLee Deens. eeesieMeeUsle eecegKeeves cetueYetle DeeefCe
GHeeespeerle jmeeeveMeem$eeefJe<eeer mebMeesO ev ekeee& eeueles. SPes[er (S[dme efJejesO eer),
FesHeemeesF&[ (keke&jes ie efJ ejesO eer), DeeefC e pesc e HeeeeesefPeue (keesuesmsje@ue
efJejesO eer) eebmeejKee Deew<eOeebee lemese Deveske ke=ef<ejmeeev eebee efv eefce&leeres
leb$e%eeve mebmLesv es efJekeefmele kesues Deens. YeelemeeUeRv ee DeeefCe leeHeemetv e Keeelesue
efceUefJeCeemeeeree eefeesuee eceeCeYetle keve Ske Keeme eefeeener efJekeefmele
kesueer Deens. meOee jemeeeefv eke Geesieebmeeer efJeefJeOe ekeejee mJe eefeee
efJekeefmele keve Hesb efceUefJ eCeees keece osKeeru e ceesee eceeCeele neleer
IesCeele Deeues Deens.
235
Yeejleer e ceeveJeJebMeMeem$e meJex#eCe mebmLee (DeBLeeHs eesuee@p eerk eue meJnx Dee@He
Fbef[ee) ee meb mLeses cegKeeuee keesuekeelee esL es Deens. ceeveJeJeb MeMeem$e
efJe<eeke mebMeesO eve kejCeejer osMeeleerue ner Ske ecegKe mebmLee Demetv e 1945
meeueeHeele leer Yeejleere eeCeerMeem$e meJex#eCe (Petuee@peerkeue meJnx Dee@He Fbef[ee)
ee Yeeie nesleer. veblej efleuee JesieUs keve mJeleb$e mLeeve osCeele Deeues. ee
mebmLeses meJee&le ceess keece cnCepes Yeejleeleerue meJe& peeleer-Oecee&ee DeeefCe meJe&
eosMeeleerue ueeskeeb ee Ske efJemle=le meebmke=efleke, ceeveJeJebMeere erv es DeYeeme
keve kee{uesues efJemle=le pee[pet[ ebL e, efHeHeue Dee@He Fbef[ee.
Yeeie&J e, Heg< Heefce$e (1928- ) Yeejleele peerJeleb$e%eeve ne efJe<ee peefJeCeele
cen Jeees ees i eoeve DemeCeejs
Yeejleer e jmeeev eMeem$e% e. les
nwo jeyeeo es L eer ue meW j Hee@ j
mes u eg u ej D e@ b [ cee@ u esk e eg uej
yee@eesuee@peer (meerme rSceyeer) ee mebmLeses
meb mLeeHeke meb eeueke nesles . %eeve
Deeeesieees les meome Deensle. leebv ee
Heeeer ne mevceeve efceUeuesuee Deens.
Yeeme (n@uegefmevesMeve) keener HeefjefmLeleerle ceeCemeeves ve Heeefnuesueer iees Heeefnueer
Demes leeme Jeeles efkebJee SKeeoer keO eere ve Ie[uesueer Ievee Ie[ueer Deens; Demes
leer Jekel eer efJeeemeeves meebieles. ee leNnsee efJeeejeuee Yeeme Demes cnCeleele. Yeeme
kee nesle le ee mebyebO eere r keejCes megmHe Peeuesueer veenerle. (Heene DeeYeemeer Gvceeo)
Yeemkej-1 Yeemkejeeeee ee megceejs 500 Je<ex DeeOeer Yeemkej veeJeeee
Ske ieefCeleer Je peesefle<eer nesTve iesuee. lees Deee&Yeebee HejbHejsleuee neslee.
leeves Deee&YeereeJej Ske erkeeebL ener efueefnuee neslee. lemese `ceneYeemkejere'
Je `ueIegYeemkejere' Demes DeeCeKeer oesv e ebL e leeee veeJeeJej meeHe[leele. cee$e
lees Heejmee eefme veJnlee.
Yeemkej-2 1) Yeemkejeeee& (1114-1193) veT efHe{eele ieefCeleer
Je KeieesueefJeo nesTve iesues DeMee IejeCeele pevceuesuee Yeemkejeeeeees Deveske
efJe<eeebes HeejbHeeefjke DeOeeve Jeef[ueebHeeMeer Peeues. keeJecee Yee<esle efueefnuesuee
`efmeeble efMejesceCeer' ee leebee ebL eees ueerueeJeleer, yeerpeieefCele, ieefCeleeOeee
Je ieesueeOeee Demes eej Yeeie Demetv e ueer ueeJeleer Je yeerpeieefC ele 500 Je<ex
HeeeHegmlekes cnCetv e JeeHejele nesleer. leebv ee Devebleeeer mebkeuHev ee - peeme les
Ke-nj jeMeer cnCeleele - leer YeeJeueer nesleer. leebv eer SkeIeeleer Je efIeeleer
Deefv eOee&e& meceerkejCeebeer Gkeue kesueer nesleer. keueveeeer mebkeuHev ee efJekeefmele
kejCeeee leebv eer eelve kes uee neslee.
2) Yeemkej-2 Feesv es 1979 Je 1981 meeueer mees[uesues oesve eeeesefieke
GHeen.
Yeemkej GHeien Yeejleere DeblejeU keee&eceeee Debleie&le D eblejeUele
HeeJeues iesuesues otj mebJesove GHeien. eeleuee `Yeemkej-1' ne F.me. 1979
meeueer DeeefCe `Yeemkej-2' ne F.me. 1981 meeueer HeeJeuee iesuee. HeL JeerJejerue
meeOevemebHeeeree MeesO e DeeefCe HeL Jeeree He<Yeeieees, lemese JeeleeJejCeees efv ejer#eCe
kejCeeeer keeceefi ejer ee GHeie nebJej meesHeJeueer iesueer nesleer.
Yeemkejeeee& eefleeve kesJeU ieefCeleer mebMeesO eveemeeer [e@. eerjece
DeYebkejebv eer 1976 meeueer HegCeeuee mLeeHeve kesuesuee ee mebmLesle megJeeleerme
yegefceeve efJeeeLeev ee mebMeesO eveeme eJe=e kesues iesues. Heg{s DeYebkej Decesefjkesme
ies ueeJej mLeeef v eke ceneefJeeeueeeleerue Je HegCes ef JeeeHeer eleerue eeOeeHeke,
osMeeleerue ieefCele mebMeesO eve mebmLee Je je^ere Ge ieefCele ceb[U eebee menkeeee&v es
lemes e [e@. jefJe keguekeCeea eeb ee ceeie&o Me&v eeKeeueer Gv neUer-efnJeeUer
Jeieeyejesyeje lesL es HeoJeerHetJe& Je HeoJeg ej efJeeeLeemeeer ieefCeleeJej JeeKeeves
Deeeesefpele kesueer peeleele. HeerSe.[er.keefjlee mebmLesme HegCes efJeeeHeereves ceevelee
efoueer Deens. ieefCele Dee@efu ebefHeee[ mHeOee& Hejer#es es ceeie&oMe& v e kejCeemeeer
mebmLee eef Me#eCe Jeie& eeueJeles. DeeleeHeele efJepeeer mHeOe&keebv eer megJeCe&, jewHe,
keebme Heokes efceUJetv e mebmLeses eelve HeuetHe jJeues Deensle. mebmLesle mebHeVe
ieefCeleer ebL e, mebi eCeke, DeYeeefmekee, DeYeeieleefv eJeeme ee meeseer Deensle.
Yeebie (ke@veeyeerp e) ke@veeyeerpe meeeJne Demes ue@efve veeJe Demeuesues ns
uenevemes Pee[ ceOeeosM e DeeefCe Flej keener jepeebleerue Mesleele Jee{Jeleele.
leeHeemetv e D eew <eO eef v eefce&leer
kejleele, lemese leeie DeLeJee
D eb y ee[er ee O eeieener
leeHeemet v e kee{leele. ne
Oeeiee megl eUerH es#ee cepeyetle
Deeef Ce efkeeT Demeueeves
ke@v Jnme, lebyetes keeHe[,
efk ebleeve eebm eeer GHeegkele
Deens. Yeebie, nefMeMe, ieebpee
eebmeejKes Debceueer HeoeLe&n er ee Pee[eHeemetv e efc eUle Demeueeceg Us eeee
HewoeMeermeeer HejJeeveieereer DeeJeMekelee D emeles.
Yeeb[ejkej, jeceke=<Ce ieesH eeU (1833-1886) 1963 meeueer cegbyeF&
efJeeeHeereletv e Sce.S. kesues. veeecetleea ceneosJe ieesefJebo jeve[s leebes meneOeeeer
nes les. SequHemve DeeefCe [s kekeve kee@uespeele DeO eeHev e kes ues. eeeefJeee
mebMeesO eveele leebvee jme neslee. 1874 meeueer ueb[ve esL es DeeefCe 1886 meeueer
eqJnSVee esL eerue eee efJeee Heefj<eoele leebv eer efv eyebO e Jeeeues nesles. les cegbyeF&
efJeeeHeerees kegueieg nesles. leebee mcejCeeLe& HegCeeuee 1917 meeueer Yeeb[ejkej
eee efJeee mebMeesO eve mebmLee mLeeHeve kesueer .
Yeeb[ejkej eeeefJ eee mebMeesOeve mebmLee eeeefJeee cnCepes eeeerv e Yeejleere
efJeeeMeeKeses meKeesue DeOeeve DeeefCe mebMeesO eve kejCeejer ner DeeieCe mebmLee
HegCeele Deens. jeceke=<Ce ieesHeeU Yeeb[ejkej eebv eer ee efJeeeMeeKeseer HeeeeYejCeer
keve eiee{ mebMeesOeve kesues Deens. leees peleve DeeefCe mebJeOe&v e kejCeeee
GsMeeves leebee SWMeerJee Jee{efoJeMeer, 1917 meeueer ee mebmLeseer mLeeHevee
kesueer iesueer. 1919 les 1966 ee keeueKeb[ele ceneYeejleeefJe<eeer leHeMeerueJeej
mebMeesO eve keve ee mebmLesv es SkeesCeerme Keb[ebeer ceneYeejleeeer meerke DeeJe= eer
236
ekeeefMele kesueer . leer eceeCe ceeveueer peeles. Deveske ogceea U nmleef ueefKeleebee
efYeb ie (uesvme) SKee ee o=Meeeer Deiej Jemleteer eeflecee yeveefJeCeemeeer
GHeeesieer jCeejs HeejoMe&ke HeoeLee&es meeOeve. keee Deiej HeejoMe&ke Hue@efmke
HeoeLee&es efYebie yeveefJelee esles. ekeeMeekf ejCe Deiej ekeeMeeeer Meueekee keWerYetle
kejCeeNee efYebieeuee yeefnieexue efYebie cnCeleele, lej ekeeMeefkejCe HemejJeCeeNee
efYebieeuee Debleieexue efYebie cnCeleele. DeeHeuee [es eebceOes efJeefMe HeejoMe&ke
meWe fe HeoeLeeeer yeefn ieexue efYebies Demeleele. DeeHeCe SKeeos o=Me `Heenlees'

lesJne lee MeeHeemetv e efv eIeeuesues ekeeMeefkejCe [eseeleerue efYebieeleHex keWerYetle

meben ee mebmLesle Deens. ee efJeeeMeeKesleerue Ge efMe#eCeeeer DeeefCe mebMeesO eveeeer nesTve ceeieee Debieeuee Demeuesuee jse fvee veeJeeee He[eeJej leeeer Kejer
meesener ee mebmLesle Deens. osMeesosMeeres lep%e efleLes esTve mebMeesO eve kejle Demeleele. cnCepese Gueer eeflecee Gceles. [eseebleer ue efY ebieebee kecepeesjHeCeecegUs
ueIeger Deiej oerIe&er Demes efJekeej efv ecee&Ce nesT Mekeleele. yeensve e<ceeee
efYe[s, efJ e<Cet ieCesMe (1925-2006) Yeejleere Yeewefleke Meem$e% e DeeefCe Heele keeesee Deiej Hue@efmkeee efYebieeee JeeHej keve Demes efoes<e otj
yeeueefJe%eeve eUJeUer es eCesles. Sce.Smmeer., HeerSe.[er.Heele efMe#eCe Iels eueeveblej kejlee esleele.
leevb eer veeieHetj Je cegbyeF& esL es Yeewelf ekeMeem$eees DeOeeHeve kesues. efouueeree ve@Mev eue
efHeefpekeue ue@yeesjs jerle leebv e r menmebeeueke efYebieebk e ([eeesH j) efYebieees meeceLe& oMe&efJeCeeje Debke. SKeeee efYebieeee
cnCetv e keece kesues. leeeeceeCes, keWere veeYeeblej (Hees keue uesv iLe) `ceer j' ee Skekeele cees petv e leeee Jemleebke
cebef$eceb[Ueee efJe%eeve meuueeieej meefceleeres Debke cnCepes efYebieees efYebieebkeele ([eeesHjceOes) meeceLe&. yeefnieexue efYebieeee
meef eJe cnCet v ener keece kes ues . ne meeceLe& oMe&efJeCeeje Debke `Oeve' Je Debleieexue efYebieeee ne Debke `$eCe'
Yeew ef lekeMeem$eeJej MebY ejHes #ee peemle mJeHeeble ceeb[uee peelees. Goe. veeYeere Deblej 25 meW.ceer. Demesue, lej leeee
MeesO e fv eyebO e ekeeefMele kesues, lemese HeVeeme efYebieebke 100/25 4 Demelees.
efJeeeLeevee HeerSe.[er.keefjlee ceeie&oMe&v ener
kesues. Deveske je^ere DeeeCf e Deeblejje^ere Yeg p e (De@yeef memee) eleueele Skecesk eeb v ee keekeesv eele soCeejs oes v e
meb mL eeb es Heoeef O ekeejer. meew j Tpee& `#e-e' De#e kee{ueeJej SKeeee efyebot es `e' De#eeHeemet v e `#e' De#eeuee
JeeHejekeefjlee Keeme eelve kesues. HegCes efJeeeHeerees kegueieg nesles. cejeer efJe% eeve meceeblej ef oMesv es ceespeuesues D eblej ner lee efyebot eer Yeg pe efkeb Jee #e efv eoxM eke
Heefj<eosee eewoeJee cejeer efJe%eeve mebcesueveees les DeOe#e nesles. efJeeeLeeceOes cnCeleele.
efJe% eeveeeer iees[er Jee{eJeer cnCetv e leebv e r HegCeele `efJe%eeve mebMeesefO ekee' (SkemHueesjs jer)
GYeer kesueer. lemese, leebv eer ceneje^Yej yeeueefJe% eeve eUJeU meg kesueer. eebee Yet-DeJeveleer (ueB[ ef[es[sMeve) JevemebnejecegUs peefceveereer OetHe nesCes, melele
eelveeves 2000 meeueeHeemetv e Fbef[eve meeevme keeBesmeuee pees[tv e efeu[^sv e meeevme Mesl eer kes ueeceg Us peef ceveeree keme keceer nesCes , keeje ekeueeceg Us peceerv e
keeBesme YejJeCeeme megJeele Peeueer. efv eHeeesieer nesCes, KeeCekeece, v eeiejerkejCe, eot< eCe Fleeoer ef v ejef v ejeee
keejCeebcegUs peef ceveer eer DeJeveleer nessles . leeJej ueeieJe[ kejlee esle veener.
efYemes, Mebk ej Deeyeepeer (1867-1935) cegCe leb$e%eeveele ceewefueke ke<HetJe&k e Tefpe&leerkejCe ve kesueeme ceeveJepeeleeres ceess vegkemeeve nesles.
mebM eesO ev e kejCeejs D eces ef jkeeefv eJeemeer
Yeejleere mebMeesO eke. efYemes eFHe cegCe eb$e, Yetk ebH e / OejCeerk eb He
efm ebieue eFHe keemj efJeL e eg efv eJnme&ue (DeLe&k eJ esk e) He=L Jeeree
ceesu[, jesjer ceefuHeue eFHe keemj ee D eeleer u e Yeeieeleeru e
eb$ eebee, De@esceee[erv e ee Deew <eOeeee Je mlejebceOes meeuesueer Tpee&
efJeegledMeem$e Jeiewjsleerue SketCe 200 MeesO eebes Deeev eke yeensj He[les.
peveke. leebv ee 40 MeesO eeb eer SkemJes leecegU s Yet cnCepes peceerv e
ef ceUeueer. keb He HeeJetv e le[s peeleele.
237
ueeJne jmeecegUs HeJe&leees ke[s keesmeUueecegUs, DeeeqCJeke mHeesecegUs DeLeJee meJeeee meJeeefieCe D eYeeme kesuee peelees. efJeef JeOeebieer Keef v epe mebHeeeree MeesO e
KeeCeerleerue mHeesecegUsmege YetkebHe nesT Mekeleele. mecegele YetkebHe Peeuee lej IesCeemeeer YetieYe&Meem$eeee KetHe GHeeesi e neslees.
eeb[ ueee efv ecee&Ce nesleele. leeb v ee lmegv eeceer cnCeleele. Yetkeb Heeeer leerJelee
mes mcees ceer j ef kebJee mesmceeseeHeee meneeeves efjMjmkesueee Heefj ceeCeele YetieYee&leerue G<Celee - Tpee& (efp eDeesLece&ue Svepeea) He=L Jeeree Heesele
ceespeleele. pee efyebotuee YetkebHe neslees lee efyebotuee YetkebHeeee keWefyebot (SefHemeWj) nesCeeNee vewmeefie&ke eefeeebejs efv ecee&Ce nesCeejer G<CeleeHeer Tpee&. YetieYee&leerue
cnCeleele. (Heene efjMj mkesue) efJeleUuesuee Ke[ke ee Tpexee cegKe eesle Deens. ee Ke[keeee meYeesJeleeuees
HeeCeer Ket He leeHeles DeeefCe les Yeti eYee&leerue Yes ieeletv e efkeb Jee cegece Keesoues uee
Yetk ebHeMeem$e (mesmcee@uee@p eer) YetieYee&leer ue Deeflemet#ce neueeeueeR ee efJeefnjerletv e He=L Jeeree He=YeeieeJej esles. efleLes esleevee les iejce HeeCeeee efkebJee
DeYeemeeeer efJe%eeve Je leb$e%eeve MeeKee. YetkebHeeeer leerJelee ceeHeve kejCeemeeer JeeHesee mJeHeele Demeles. HegjsMeer JeeHe GHeueyOe nesle Demesue lej efleee JeeHej
efmeFmceeseeHe mebeb$e efJekeefmele kesues Deens. leeJej YetkebHeees ceeHeve efjMj Heer peefv e$e eeueJetv e Jeerpe efv eefce&leer kejCeemeeer neslees. efnceeeue eosMeele cevekejCe
(efjMj mkesue) HeefjceeCeeble kesues peeles. (Heene efjMj mkesue) esL eeru e 5 efkeueesJe@ Jeerpeefv eef ce&leer keW DeMee TpexJej eeueles. peieYejeleerue
yengleske Yetkeb He eJeCe #es$eele lemese pJeeueecegKeeree #es$eele ns Tpexes eesle
Yetk ebHeeee keWefyebot (SefH emeWj) YetkebHeeojceeve He=L Jeeree Heeseleerue pee Dee{Uleele.
efyebotHeemetv e O ekekeeuenjer yeensj He[le Demeueees peeCeJeles, leeee mejU
YetieYeea e keeueKeb[ (efp eDee@uee@efp ekeue efH ejer e[) He=L Jeeree Feflenemeeleerue
efJeefJeOe Ieveebeer megmeb ieleer ueeJetv e leebeeMeer mebu eivelee oMe&efJeCeeje meboYe&
cnCetv e JeeHejueer peeCeejer keeueceeHeve Heleer Jee ceespeHeer. He=L Jeeree ieeYeeleerue
efJeefJeOe ekeejee Ke[keebee mlejebee leeceOeerue efJeefJeOe peerJeeMceebee meboYee&le
DeYeeme keve leer leeej kejCeele Deeueer Deens . ner keeueceeHeveHeer leerv e
eceg Ke egieele efJeYeepeerle kejCeele Deeueer Deens. ns efJeYeepeve lee efJeefMe
keeUeleeru e peerJeveeee meJe& meeOeejCe mJeHeeJej D eeOeeefjle Deens. ee egieebv ee
Heg{erue keeueKeb[ele efJeYeepeerle kejCeele Deeues Deens.
YetieYeea e keeueceeHeveHeer
egie keeueKeb[ meOeeee keeueeHes#ee
js<esle Jej Demeuesuee YetHe=eJejerue efyebotuee, YetkebHekeW efkebJee YetkebHeeee keWefyebot oMeue#e Je<eeee
cnCeleele. (Heene efjMj mkesue) mJeHeeleerue ceesp eHeer
mesveesPee@F&k e
Yetk eWerle efmeevle (efp eDeesmeWef^k e efLeDejer) HeL Jeeruee kesbmLeeveer ceeveCeejs kee&j vejer nesu eesmeerv e 0.01
efJeeees eeHe. De@efjme@uemen Flej lelkeeueerv e ieerke leJeJes eebv eer HeL Jeeruee eqHuemesmeerv e (iuesefMeeue) 1
efJeeeee kesbmLeev eer ceeveues. FmeJeer meveeveblej ogmeNee Melekeele, e@uesceer ee Me&j er Hueeeesmeerv e 10
ieerke Keieesuelep%eeves eee mebkeuHevesJej DeeOeeefjle Demeuesues ieefCeleer mJeHeeleues (efleece) ceeeesmeerv e 25
efJeeees eeHe ceeb[ues. keesHeefv e&kemees mete&keWerle eeHe mJeerkeejues peeF&Heele Dee@efueieesmeerv e 40
e@uesceeres ns eeHe Heeeele peieleele eceeCe cnCetv e ceeveues iesues nesles. (Heene : FDeesm eerv e 60
mete&keWef le efmeevle) He@ efueDeesmeerv e 70
cesPee@F&k e es eefmeDeme 135
YetieefCele (efp eDees[smeer) He=L Jeereer SketCe jevee Je Deekeej, Yetieesueeeer (mesk eb[jer-og ece) pegjeefmeke 180
ceespeceeHes, ieglJeeke<e&Ce ee Je DeMee Deve yeeyeeRee DeYeemeeeer efJe%eeveMeeKee. ^e ePe@ efmeke 225
DeMee DeYeemeecegUs Yeti eesueele ueeieCeejs vekeeMes, Yet ieYe& Meem$eebleie&le Flej HeesefueDeesPee@F&k e Hejefce& eve 270
leHeMeeru eJeej DeYeeme, Yetmebeejebmeeer JeeHejeble esCeejs DeejeKe[s, vekeeMes (eeLeefceke-eeecejer) keeye&v eerHes jme 350
yeveefJeCes meeOe nesl es. He=L JeerJej Ie[Ceejs OejCeerkebHe, pJeeueecegKeer, YetKeb[ebeer [sJne@e fv eeve 400
neueeeue eebyeeyeleeer eieleer YetieefCeleeee mebMeesO eveeJej DeeOeejuesueer Demeles. efm eueg efjeve 410
Dee@[ exeqJnMeeve 500
YetieYe&Meem$e (efp eDee@uee@p eer) He=L Jeeree Deebleefjke jevesee DeYeeme kejCeejer ke@ eqcye eve 600
efJe%eeveMeeKee. eeceOes Ke[keebeer, [eWiejebeer jevee, veee, He=L Jeeree ieeYeeleerue eer ke@ eqcyeeve 2000
efmLeleer, lesL eerue HeoeLe&, Oeelet, keesUmee ee meJe& ieeseReer efv eefce&leer, JewefMees ee
238
Yetieesue (efp eDeeseeHeer) He=L Jeer ee Yeewefleke Iekeebes mJeHe, jevee Je
JesUes Jes Uer nes le peeCeejs yeoue lemese ef leeeJejerue Heee&J ejCeeee D eeef Ce
mepeerJeme= eree ee IekeebMeer Demeuesuee HejmHejmebyebO e eebee meKees ue DeYeeme
kejCeejer efJe%eeveMeeKee. cetU eerke Meyoeleerue efpeDees ee Meyoeee DeLe& `He=L Jeer'
Demee Demetv e eeHeer cnCepes JeCe&v e.
Yet egbyekelJe (efp eDeesce@ivesefPece) He=L Jeeres egbyekelJe. efJeleUuesuee Hejbleg
Je efmLeleerleuee efv ekesue-ueesn mebegieeee yeee DeeJejCeeleuee eJeenecegUs ee
mebkeuHevesee Goe Peeuee. SKeeoer ceeser egbyeke HeUer IesTve He=L Jeeree keWmLeeveer
Hejbleg He=L Jeeree YeceCe Deemeeuee 14 DebMeeee keesv e keve eflejkeer sJeueer lej
egbyekeere #es$e leeej nesF&ue. lemese egbyekeere #es$e He=L JeermeYeesJeleer Demeles. YetieYee&letv e
GlKeveve kesuesuee eeCeerpe DeJeMes<eeJeve Demes ue#eele Deeues Deens keer oj
Meske[es-npeejes Je<eev eblej He=L Jeeres egbyekeere #es$e Gues nesles cnCepes egbyekeere
Gej OegJe egbyekeere oef#eCe OegJe neslees. Hejbleg leees keejCe De%eelee Deens.
(Heene egbyekeere JeeoU)
Yet egbyekeer e JeeoU (efp eDeesce@ivesefke me@ce&) HeL JeerJejee egbyekeere #es$eele
meewjJeeNeeee ceeNeecegUs nesCeejs leerJe yeoue. meewjeYesletv e meskeboeuee Meske[es
efkeueesceerj DeMee eeb[ Jesieeves Glmeefpe&le nesCeejs eese@v e DeeefCe Fueske^e@v emeejKes
efJeegledYeeefjle keCe meewjJeeNeeee mJeHeele HeL JeerJej esTve Le[keues keer
HeL JeerJejee egbyekeere #es$eele leerJe yeoue Ie[tv e esleele. Ske les oesv e efoJeme
eeueCeejer ner egbyekeere JeeoUs Yeer<eCe HeefjCeece Ie[Jetv e DeeCet Mekeleele. ee
egbyekeere JeeoUebcegUs efJeegledefJelejCe JeJemLesMeer mebyeebfO ele meeOeveeble DeveHesef#ele
efJeegledeJeen efv ecee&Ce nesTve leele iebYeerj mJeHeeee efyeIee[ nesT Mekelees
DeeefCe cet U efJeegledeJeen Keb ef[le nesT Mekelees. ner JeeoUs jsef[Dees eb$eCesejs
kesues peeCeejs mebosMeJenvener efJemkeUer le kejleele. ee JeeoUebcegUs iebpeCeeee
efeesuee peesjoej eeuevee efceUtv e Oeeletee lesueJeeefnvee Hegueeeebrner GoenjCes
Ie[ueer Deensle. (Heene : meewjJeejs; meewjeYee)
Yet eslevee (efp eDees^e@efH epece) vewmeefie&ke esleveebee efoMesv es D eeHeueer Jee{
kejCeeeer JevemHeleeReer eJe= eer. ner mekeejelceke Jee vekeejelcekener Demet Mekeles.
ekeeMeeee efoMesv es JevemHeleeRee Heebee efkebJee Heeves Jee{leele. ieglJeeke<e&Ceeee
eYeeJeeKeeueer ceg Us Keeueee ef oMesv es DeeHeueer Jee{ kejleele lej Kees[ cee$e
Jejee efoMes v ese Jee{les.
Yet$e / DeUbyeer / keg$eeeer $eer (ceMece) ner Ske keJeke Jeiee&leerue
JevemHeleer Deens. nefjle JeefJejnerle ee JevemHeleer ekeeMe mebMues<eCe kejle
veenerle, lee ce=leesHepeerJeer efkebJee HejHees<eer Demeleele. leeletv e $eeree Deekeejeee
DeeUb yeer HeeJemeeeele cesues uee ueeke[er DeeW[keeebJej efkebJee Flej efv epeeaJe,
cesuesuee peerJeebJej Jee{leele. eeCeebee MesCeeJejmege efomeleele. ekeeMemebMues<eCe
efeee vemeueecegUs ce=lepeerJeebJej DebO eejelener Jee{leele. keener Heeb{Nee Yet$eebee
GHeeesie ceeCetme DeVe cnCetv e mege kejlees. HeCe yejereMeer DeeefCe jbieerle Yet$es
ner efJ e<eejer Demeleele.
Yetp eue (Jee@j syeue) : peefceveerKeeueer YetieYee&le Dee{UCeeje peuemeee.
HeeJemeees HeeCeer peefceveerle efPejHetv e YetieYee&leerue Ke[keebJej pecee nesles Je Yetpeuemeee
leeej neslees. eeee peuemlejeeer HeeleUer efmLej vemetv e leer efJ eefYeVe efkeeCeer
lemese efJeefJeOe $eletle efYeVe Demeles. eeeer HeeleUer peefceveeree ekeej lemese lee
efkeeCeee Hepe&v eceeveeJej D eJeueb yetv e Demeles. eeleerue HeeCeeee DeefO eke
eceeCeele GHemee kesueecegUs Yetpeuemlejeeer HeeleUer Iet v e Mekeles Heee& JejCeere
mecemee efv ecee&Ce nesT Mekeles.
YetH e=er e egie - le=leer e keuHe-egie (Me&j er) He=L Jeereer pe[CeIe[Ce DeeefCe
peerJeebeer Gleebleer eebee meefJemlej DeO eeveemeeer Hee[ues iesuesues YetlekeeUees
efJeefJeOe HHes. meeOeejCeHeCes ee Yetlekeeueees leerv e egieebceOes efJeYeepev e kesues iesues
Deens. eleske egieees ess Yeeie cnCepes keuHe. (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
YetefceleeresCeer / es{er (pee@cesef^k e efmekeJ eWme / eesesMeve) pee esCeerle
ueeieesHeeee Heoebes iegCees ej meceeve esles leer. Goe. 1, 2, 4, 8, ..... ceOes
8/4 4/2 2/1 2 ns esL es meceev e iegCees ej esles.
Yet eesp eve (DeefLe&bie) efJeegle GHekejCe DeeefCe peceerv e eeceOes efJeegleOeeje
Jeentv e peeCeemeeer GHeueyOe keve efouesuee ceeie&. peefceveerSsJepeer Metv e efJeYeJe
Demeuesueer Jemlet Demesue lej lesL eHeeleee ceeie& cnCepes DeefLeie. DeefL eie cnCepes
megJeenke. leeletv e efJeegledYeej Metv e efJeYeJe nesF&Heele Jenele peelees.
efJ eegled GHekejCeeHeemetv e Ske leej peefcev eerHeele efkeb Jee Metv e efJeYeJe
Demeuesuee JemletHeele pees[uesueer Demeles. lee leejsuee DeefL eie cnCeleele. leecegUs
Deeeveke ef peJebl e efJ epeeJeen GHekejCeeee O eelet ceOes ies uee lej leer Jemlet
JeeHejCeeNeeuee efJepesee Oekekee yemele veener.
YetJ em$e (efp eDees sk emeF&ue) ve efJeCeuesuee keeHe[eee ekeejeHewkeer Ske.
ceeveJeefv eefce&le lebletO eeieeHeemetv e leeejs kesuesuee DeMee keeHe[eee GHeeesie ceeleeres
oesv e Lej Skeceskeele ef cemeUt vees cnCetv e jmlesyeebO eCeer keefjlee kesuee peelees.
eecegUs jmlee cepeyetle neslees, DeefO eke keeU efkelees. Fceejleee cepeyetle
yeebO eCeerkeefjleemege eeee JeeHej kesuee peelees. peefceveereer OetHe LeebyeJeCes, [eWiej
GleejeJej Pee[s ueeJeCes Fleeoer keeceemeeer leeieeeer, keeLeeeer YetJem$es cegKelJes
JeeHejueer peeleele.
Yetmebk eeefueke ke#ee (efp eDeesefmeb eesveme Dee@efye&) ee ke#esle efHejCeeNee
GHeieneee keeU ne HeL Jeer ee mJele:YeesJeleeree eoef #eCesee keeUeFlekee
(23 leeme, 56 efceefves DeeefCe 4 meskebo) Demeuee lejer ner ke#ee Jeleg&Uekeej
Demelese Demes veener. leecegUs ee GHeienees HeL Jeeree He<YeeieeHeemetv ees Deblej
yeoueles Demet Mekeles . lemes e ee ke#eses eleue ns HeL Jeeree efJe<egJeJe eeee
eleueeee HeeleUerl e Demesuee D emes veener. ee ke#esleuee GHeien ne Skeee
peeieer efmLej ve efomelee, Skee jeJeerke mLeeveeYeesJeleer Deeboes fuele nesleevee efomet
Mekelees. cee$e, GHeienees ns mLeeve pejer DeeboesueveebcegUs yeoueles Demeues lejer ne
GHeien efoJemeeleuee jeefJeke JesUer jeJeerke efkeeCeer e efomelees. Yete fmLej
ke#ee ner Yetmebkeeefueke ke#eseee efJeefMe< ekeej Deens. (Heene : Yetefm Lej
ke#ee; YetefmLej GHeien)
239
Yetmebk eeefueke GHeien (efp eDeesefmeb eesveme me@sueeF) Yetmebkeeefueke ke#esle
efHejCeeje GHeien. `veemee'ves F.me. 1963 meeueer mees[uesuee `efmebke@ece-2' ne
Heefnuee Yetmebkeeefu eke GHeien neslee. (Heene : Yetmebkeeefueke ke#ee)
Yetmebk eeefueke GHeien e#esH eke Jeenve (peerSmeSueJner) Fveme@ Je lelmece
ekeejee oesv e les De[ere ve Jepeveeee Yet efmLej GHeien ebv ee peefceveerJeve
Yetmebkeeefueke ke#esle
me es [ C ee mee er
Yeejleere DeblejeU
me b I e v es k e[t v e
efJ ekeef mele kes ues
peele D emeues ues
e#es Heke Jeenve.
GHeieneuee YetefmLej
kejCeeeeDeieesoj
eLece Yetmebkeeefueke
ke#esl e mees [ues
peeles. ee Jeenveebme
Ieve, Je DeeefC e
efv ecveleeHeer FbO eveeee
JeeHej kesuee peele
D emet v e les leer v e
HHeeble GHeeneuee Yetmebkeefueke ke#esle mees[les. (Heene : Yetmebkeeefueke ke#ee;
YetefmLej GHeien)
YetmLeeveke (DeLe& msMeve) ke=ef$ece GHeien efkebJee DeblejeUeeveeyejesyej
jse f[Deesmeb osMeebeer osJ eeCe-IesJeeCe kejCeemeeer HeL JeerJ ej GYeejuesues kesb .
kevee&keeleuee nmmev e DeeefCe ceOeeosMeeleerue YeesHeeU esL euee efv eeb$eCe kesbele
DeMeer GHeienebk e[tv e jsef [Dees mebos Meebeer os JeeCe-IesJeeCe kejCeejer YetmLeevekes
Deensle.
YetefmLej GHeien (efp eDeesmsMevejer me@sueeF) YetefmLej ke#esle efHejCeeje
GHeien. otjmebHekee&me er DeeefCe otjefe$eJeeCeermeejKee ceeOeceebleuee e#esHeCeemeeer
YetefmLej GHeien JeeHejuee peelees. SKeeee jeefJeke eosMeeleuee nJeeceeveemeejKee
Iekeebes melele efv e fj#eCe kejCeemeeerner ns GHeien iejpeses Demeleele. YetefmLej
GHeien ceeie&efveos&Meveemeeerner JeeHejues peeleele. eleske YetefmLej GHeien ne HeL Jeeree
megceejs Ske leleereebMe He<YeeieeJej ue#e sJet Mekelees. `veemee'ves F.me. 1964
meeueer mees[uesuee `ef mebkee@c e-3' ne Heef nuee Yet efmLej GHeie n neslee. Deepe
Jes ieJes ieee osMeebee ceeuekeeres mee[sl eerv eMesnt v e DeefO eke Yet efmLej GHeien
DeblejeUele keee&jle Deensle. Yeejleees `Fveme@' ceeefuekesleues GHeien ns YetefmLej
GHeien Deensle. (Heene : YetefmLej ke#ee; otjmebHeke& eb$eCee; ceeie&efv eos&Meve; Fveme@)
YetefmLej ke#ee (efp eDeesmsMevejer Dee@efye&) ee ke#esle efHejCeeNee GHeieneee
keeU ne HeL Jeeree mJele :YeesJeleeree eoef#eCesee keeUeFlekee (23 leeme
56 efceefv es DeeefCe 4 meskebo) Demelees. leecegUs ee ke#esle efHejCeeNee GHeienees
mLeeve ns HeL JeermeeHes#e melele efmLej Demeles. ee efJeefMe keeUele He=L Jeereoef#eCee
HetCe& nesCeemeeer GHeeneuee HeL Jeer ee He<YeeieeHeemetv e megceejs 36,000
efkeueesceerj Flekeee GbeerJejerue ke#esle DemeeJes ueeieles. (Heene : YetefmLej GHeien;
Yetm ebkeeefueke ke#ee)
Yesie (efH eMej) Mejerjeleerue oesv e Yeeieebv ee JesieUs kejCeejer He efkebJee eerj.
ceWo tee eceef mle<keeceOes yeeekeleerue (kee@xk eme) Jeukeg (yeeeebie) cees ee
ogce[uesuee Yeeieele Yesiee Demeleele. eceefmle<keeee oesv e Yeeieeb ceOes meJee&le
ceeser Yesie Demeles. ne[eleerue YesiesceOetv e jkeleJeeefnvee Je esleeleblet ne[ele efMejleele.
cesjppetee DeeYeeieele Je HeeYeeieele Skeske Yesie Demeles. [eJee HegHHegmeees
oesv e Yeeie kejCeejer Ske Yesie Demeles lej GpeJee HegHHegmeees leerv e Yeeie kejCeeNee
oesv e Yesiee Demeleele. keener JesUe iegoejeee ieesueekeej mveeetceOes Yesie He[les.
(Sveue efHeMej) efJesee Ke[e nesCes, iegoejeejs Ieeleuesueer GHekejCes eecegUs
Yesie He[t Mekeles. ner Yesie Jesoveekeejke Demeles.
Yewk esj (@[Heesue) GYeeej eeCeeleerue ueejJne efkebJee DeUereer DeJemLee.
ee DeJemLesle Mejerjebleie&le Demeuesuee keHeeb ejs efkebJee yeensjee yeepetuee vewmeefie&ke
efebejs eemeesdJe me kesuee peelees. Heee vemeueecegUs leebeer neueeeue kesJeU
MesHeeree ieefleceevelescegUs nesle Demeles. cegKelJes les Meekeenejer Demeleele DeeefCe
MewJeeue lemese ueneve meceger JevemHeleer Keeleele. MesHeer ieUtv e lemese neleHeee
efv ecee&Ce nesTve @[Heesuees Heeblej HetCe& yes[keele nesles.
YeesJ eje (Jne@xk eme) Jeebleerue HeoeLe& peesjeves {JeUuee iesueeves ef v ecee&Ce
Peeues ueer lee Jeeeer eeekeej ieleer. eeer JeeoUs, JeeleeJejCeeleerue DeMee
eeekeej ieleercegUs e efv ecee&Ce nesleele.
YeceCeOJeveer (ceesyeeF&ue Heesve) keesCeleener efkeeCeeHeemetv e peieeleerue ogmeNee
keesCeleener efkeeCeer otjOJeveerv es mebHeke& meeOeCeees DeleeOege fv eke Fueske^e@efv eke
meeOeve. efJeefJeOe esee #es$eebJejerue mLeevekeebes, yesme msMevees, iegbHeuesues peeUs
Je leebeeMeer mebHeke& sJeCeejs GHeen eebee ceoleerv es ns oUCeJeUCe meeOe
kesues peeles. 1984 meeueer JeeHeejer leJeeJej leeeer efv eefce&leer efJeeer D eeefCe
GHeeesi e meg Peeuee. meOee mesueHeesv emeeer og meNee ef He{er leeru e peerSmeSce
leb$e%eeveeee JeeHej kesuee peele Deens. eflemeNee efHe{eresner Deeieceve Peeuesues Deens.
YeceCeemLe (mee@efue[ Dee@H e jsJ nesuetMeve) eleue#es$e leee eleueeleerue
js<esYeesJeleer efHejJetv e efceUCeeje emLe. pee js<esYeesJeleer eleue #es$e efHejJeues peeles
leeme YeceCe De#e cnCeleele. YeceCeDe#e X- De#e Demetv e y=f(x) JeeeKeeuees
#es$e x=a, x=b Jee DeeefCe X- De#e eebv eer yebefomle Demesue lej ee YeceCeemLeees
240
YeceCe IeveHeU (volume of revolution) V=ab[f(x)]2dx efkebJee
=a by 2dx pesL es y=f(x). esL es #es$e AGHBA ns x- De#eeYeesJeleer eej
keekees v eeletv e efHejefJeues.
YebMe (Hee@u) pesJne pJeeueecegKeeree Gske neslees lesJne DeefleMee G<Ce
Demeuesuee efMeueejme (JeHeeleerue oie[, ueeJne) peesjeves yeensj Heskeuee peelees.
lees Deveske Dee[Jee mlejebceOes efmLejeJele Leb[ neslees. pes Jne leepeeieer Hegv ne
YetkebHe neslees lesJne ne mlej Demeuesuee oie[ebceOes efoMee yeoue neslees. Dee[Jee
oie[ebes mlej efkeleske efkeueesceerjHeele efoMee yeoueleele. Dee[Jeees GYesner
nesT Mekeleele. oie[ebee ee yeoueuesuee DeefmLej efmLeleeruee Hee@u cnCeleele.
lee peeieer YetkebHe nesCeeeer Mekeelee peemleer Demeles.
ceppeeleblegb eer iegeq kee (ieBieefueDee@ve) ceWot Je cesob[ mees[tv e Flej efkeeCeer
Demeuesuee ceppeelebletbes ieg. ieYee&eer Jee{ nesle Demeleevee vegjue etyepeJeUerue
HesM eeRes mLeueebl ej nesT ve keeneRes Heeblej ceppeeHesMeer le nesl es. ee HesMeeR ee
efJeYeepeveeves efv ecee&Ce Peeuesuee HesMeeRes ceppee ieg leeej nesleele. ieBieefueDee@v e
efv ejefv ejeee T leeRMeer mebyebefO ele Demeleele. v es$eHeueeleerue ceppeelebletbes ieg
ekeeMe mebJesovee Skeef$eleHeCes ceWotee Le@uesceme, neeHees L e@uesceme ee efJeYeeieebv ee
HeeseJeleele.
ceefCeieCeke (Deyeekeme) Deveske GYee-Dee[Jee meceeblej leejebJej ceespeoeo
efkebJee Deeke[scees[ kejCeemeeer ceCeer, ieesee DeLeJee ekelee De[keJeuesueer
YetCe (Scyes ees) vej DeeefCe ceeoer egicekeebee ceerueveecegUs yeerpeeb[ efv ecee&Ce
nesles. ceeveJeemeeer eeme
Meg eHesM eer DeeefC e
D eb [ Hes Meer ee meb % ee
JeeHejleele. eeb ee
ceer u ev eev es m$eer ee
ieYee&Meeele Jee{CeeNee
Heef ueleeb [ DeL eJee
yeer peeb [ eeuee Ye tC e
cnCeleele. eeee
efJekeeme ieYee&le neslees.
eewke Demeuesu es DebkeieefCeleeleuee meesHee efeee kejCeees meeOeve. ef v eece
cnCetv e GpeJeerke[ee Heefnuee leejsee mlebYeeuee Skeb mLeeve, leeHeg{erue mlebYe
Devegeces onb, Meleb Fleeoer mLeeves oMe&Jeleele. cnCepes leeJejerue ieesee -
mebK ee 10/100.... Fleeoer Heer le Iesleuee peeleele. npeejes Je<ee Heemetv e ns
meeO eve eeefuele Deens. Heej eeeerv e keeUer Skee HeUer Jej JeeUt Hemeve
(OetUHeeer) leeJej Skee DeesUerle Ke[s ceeb[ues peele.
celmeMesleer (efH eMe Heeefceie) iees[ee HeeCeeee vewmeefie&ke DeLeJee ceeveJe
efv eefce&le meeeeletv e ceemes - keesUbyeereer eespeveeHetJe&ke Jee{ kejCeeeer eCeeueer.
ieeJe efkebJee Mesle leeeleerue 2 ceerj Keesue HeeCeele mene peeleerbee 10 npeej
celme yeerpeebHeemet v e (yees kegueer) 2.5 les 3 v e ceemes efceUleele. ee mene
peeleeR ceOeerue keeuee leueeJeeee He=YeeieepeJeU ueneve peerJeeCetbJej ejCeeje
ne ceemee D eens lej efmeuJnj keeHe& JevemHeleer HueJebieeJej GHepeerefJekee kejlees.
jesnt Je eeme keeHe& HeeCeeee ceOeuee Yeeieele lej ce=ieU Je meeeeerv eme leUeMeer
jentv e kegpeuesuee meWef e HeoeLeeJej peieleele.
celmeeuee (De@k eJ e@efj ece) peueejebes mebeneuee. keeesee ceesceesee
ekeeebceOetv e sJeuesuee Deveske peueejebv ee HeenCeeeer, leebee mebyebO e reer ceeefnleer
efceUef JeCeeeer lemese leebee efJe<eeer es keener eceeCeele mebM eesO eve kejCeeeer
241
mees e celmeeueeebceOes Demeles . keener ogceeaU peueejebes mebJeOe&v e kejCeees
eelvener nesleele. cegb yeF&le leejeHeesj Jeeuee celmeeuee Deens.
ceOeceeMeeb es HeesU s (yeer neF&J n) ceOeceeMeebes megefv eeesefpele jeveeyebO e Demeuesues
JemeleermLeeve. ceOeceeMee mJeleee Mejerjeletv e cesCeemeejKee m$eeJe yeensj ekeleele
Je leeHeemetv e HeesUs yeveefJeleele. ceOeceeMeebv eer Hegueebletv e Iesleuesuee ceOe lee Heeseeleerue
efebc eOes meeJeleele.
ceOegcesn ([eeyesefme cesefueme) jkeleeleerue meeKejsee eceeCeeJejerue vewmeefie&ke
efv eeb$eCe njJeueeves GJeCeejer efJeke=leer. FvMegefueve ns mebesjke efHe<cee HeoeLeeee
Heeveeletv e efv ecee&Ce nesCeeNee jkeleeleerue iueg keesp e meeKejses eceeCe ceee&o sle
jeKeCeees keece kejles. Hejbleg FvMegef ueveeer efv eefce&leer keceer Peeueeme efkeb Jee
ue#e HesMeeRv ee les GHeueyOe ve Peeueeme ns meblegueve efyeIe[les. jkeleeleerue Jee{erJe
iueg keesp ecegUs [esUs, cet$eefHeb[ , ceppeeleblet lemes e jkeleJeeefnveebee keeceeJej
Deefv e HeefjCeece nes lees. peKecee Yeve esle veenerle, oeefJ ekeejeee Oeeskeener
Jee{lees. efv eeefcele Jeeeece, efv eeefcele Deenej Je yeensve FvMegefueveee HegjJee
ee GHeeeebv eer ee efJeke=leerJej ceele kejlee esles. (Heene FvMegefueve)
ceOe-eeefCeegie (cesmeesPeesFke) : He=L Jeeree GieceeHeemetv e DeepeHeeleee
keeueeJeOeer leerv e ecegKe YetieYeeae keeueKeb[ele efJeYeeefiele kejCeele Deeuee Deens.
ee leerv e keeueKeb[ebHewkeer emlejeeCeeregie Je DeeOegefv eke YetieYeeae keeueKeb[eceOeerue
cnCepese HesefueDeesPegFk& e Je mesv eesPegFk& e keeueKeb[ebojceeveee YetieYeeae keeueKeb[
cnCepese ceOeeeef Ceegie efkebJee cesmeesPegF&ke keeueKeb[. megceejs 24.5 keeser
Je<eeHetJeeaHeemetv e 6.5 kees er Je<ee&bHetJeeaHeeleee ee keeueKeb[ele Gleebleere fJe<eeke
Dev eske cenlJeeee Ie[ecees [er Ie[tv e Deeuee. cenekeee [eeveesmeme& eee
keeueKeb[ele He=L JeerJej DeefmlelJeele Demeueees YetieYeeae HegjeJes GHeueyOe Deensle.
ee keeueKeb[ele He=LJeerJejerue JeeleeJejCe leeHele DemeueecegUs ee keeUele Deveske
veJeerv e mepeerJeebeer GlHeeer Peeueer.
ceOeiee / ceOeke (ceeref[eve) De) Yetefceleer ef$ekeesCeees efMejesefyebot Je
meceesjee yeepetbes ceOeefyebo t eebv ee pees[CeeNee js<eeKeb[ebv ee ceOeiee cnCeleele.
ee eflevner ceOeiee Ske mebHeeleer nesleele lees efyebot ceOeiee mebHeele.
ye) mebKeeMeem$e efouesuee mebKee mebe eceeves ceeb[tv e leele ceO eesceOe esCeejer
mebKee leer ceOeke. cee$e Ieke mebKee mece Demeleevee ceOeYeeieer esCeeNee
ueeieesHeeee oesv e Iekeebeer mejemejer ceOeke nesles. D eeke[sJeejer ieerk e=le
JeejbJeejlee efJelejCe mJeHeele Demesue lej eceeefCele met$e DeLeJee mebeeer JeejbJeejlee
Jee eebee meneeeves ceOeke kee{lee esles.
ceOeiee mebH eele (meW^eF@ [)
ef $ ekees Ceeee ef lev ner
ceO eiee pee ef yeb o tl e
SkemebHeeleer nes leele lees.
SKeeoer Jemlet DeL eJee
Iev eHeoeLee eer Iev elee
SkemeejKeer D emeueeme
leebee pee efyebotMeer Jemlegceeve keW mebHeeleer Deens lees. meceefcele Deeke=leeree
keWeee eeer ceOekeW Demeles lees.
ceOeeosMe efJe%eeve meYee YeesHeeU esL eerue ner mJeebmesJeer mebmLee, efJe%eeve
emeejees keee& kejle Deens. HeeCeMesleer, Deew<eOeer JevemHeleer, yeebyetes GHeeesie,
meWere Mesleer, DeVeeefeee ee efJe<eeele eeceerCe Yeeieeleerue pevelesuee ceeie&oMe&v e
kejle Deens. eebieuee mebmLeebHewkeer Ske DeMeer efv eJe[ egv esmkeesv es kesueer Deens.
ceOeceb[ue - Keieesueer e (cesefj ef[Deve - mesuesefMeDeue) ef#eeflepeeJejerue
Gej DeeefCe oef#eCe efyebot, efMejesefyebot (DeekeeMeeleerue DeeHeuee [eskeeeJejerue
efyebo t) DeeefCe DeOej (ef# eeflepeeKeeueerue DeekeeMeeleeru e DeeHeuee HeeeeKeeueerue
efyebo t) eebceOetv e peeCeejs KeieesueeJejes keeuHeefv eke Jeleg&U. ceOeevneree #eCeer
mete& ns ceOeceb[ue HetJes&ke[tv e Heefeceske[s Heej keefjle Demelees, lej ceOeje$eeree
#eCeer ns ceOeceb[ue lees Heefeceske[tv e HetJes&ke[s Heej keefjle Demelees.
ceOeceb[ue - Yeewieesefueke (cesefj ef[Deve - sj seqm^Deue) : (Heene : jsKeeJe e)
ceOeceb[ue meb eceCe (^e@efPe, cesefj ef[Deve) : SKeeoer DeJekeeMemLe Jemlet
ner DeeHeuee owefv eke ieleerejs ceOeceb[ue Heej kejles, leeuee ceOeceb[ue mebeceCe
Demes cnues peeles. metee&es ceOeceb[ue mebeceCe ns mejemejer eesJeerme leemeebv eer
nesles, lej leeNeees ceOeceb[ue mebeceCe ns 23 leeme 56 efceefv eebv eer nesles.
(Heene: ceOeceb[ue)
ceOeje$e (efce[veeF) Heefeceske[tv e HetJes&ke[s peeleevee mete& ceOeceb[ueeme
pesJne Heej kejlees lees #eCe. (Heene : ceOeceb[ue)
ceOeJeleer& esleemebmLee (meW^ue veJn&me efmeefmce) ceppeelebletbee eCeeueeree
Yeeie. ne ceWot Je ceppeejppetbee yeveuesuee Demelees, esL es mebJesoveebeer ceeefnleer esles
Je leeuee Devegmeve mveeetbv ee DeeefCe Flej DeJeeJeebv ee mebosMe/DeeosMe efouee
peelees. (Heene mJeeee esleemebmLee, ogmejer esleemebmLee). (Heene jbieerle efe$e)
ceOemeeb ele YetieYeea e keeueKeb[ (ceeeesefmeve) : He=L Jeeree Feflenemeeleerue
Deepeee egieeHeemetv e 2.5 keeser les 70 ue#e Je<eeHetJeeaee keeueKeb[. (Heene
Yeti eYeeae keeueKeb[)
ceOeeJemLee (ceseHespe) : HesMeerefJeYeepev e eefeesleerue Ske cenJeeeer DeJemLee.
ceOeeJemLesle HesMeerleerue jbiemet$eebee pees[eebes iegCeve nesTve lee HesMeeree ceOeYeeieer
Dee{Utv e esleele. (Heene HesMeerefJeYeepeve)
ceveesowefnke jesie (meeekeesmeesce@ef ke ef[meerpe) ceveeleerue megHle YeeJeveebee MejerjeJej
o=Me HeefjCeece neslees. ceveeleerue leeCeleCeeJe MejerjeJej Me mJeHeele efomeleele.
peCegkeener ceveeleerue DeMee ieeser ceveeletv e yeensj He[leevee MejerjeJej He[meeo GceJeleele.
Goe. veeee, DeOe&efMeMeer, ocee, DeecueefHee, pejeleerue HekeJeeMeeeleerue Deumej
eeJb ej GHeeej kejleevee Deew<eOeebyejesyej ceevemeesHeeejner kejeJes ueeieleele.
242
ceveesO eejCee (meeFke) Jekeleeree mJeYeeJe oMe&JeCeeNee ceveesYeeJevee Je Je= eer.
ee ceveele KeesueJej peuesuee Demeleele Je Jeeqkel eceJe Ie[Jeleele.
cejeJee[e ke=<eer efJ eeeHeer mLeeHevee 1972, HejYeCeer. efJeeeHeerele
ke=ef<eefJe<eeeme efv eie[erle Deveske Meem$eeleerue HeoJeer, HeoefJ ekee DeeefCe HeoJeg ej
DeYeemeece jeyeefJeues peeleele. efJeeeHeereee keee&#es$eele ke= <eer DeefYeeebef$ekeer,
DeVeleb$ e, ie=n efJ e%eeve, G eev eef Je ee ner ceneefJe eeuees meceeef Je Deensl e.
efJeeeHeereleerue mebMeesO eveeletv e le=CeOeeve, ke[Oeeve, ieUerleOeeve, esce@es, Jeebieer,
YeW [er, efcejeer Fleeoer ef Hekeebee megO eeefj le peeleer efv ecee&C e kes uee Deens le.
keesj[Jeent HeUPee[eleerue D ebpeerj , Deeby ee, ef ebe, keJe, efueb yet efH ekeeb ee
veJeerv e peeleer GHeueyOe Peeuee. MeslekeNeebes ece, Hewmee Je JesU eeb eer yeele
JneJeer cnCetv e efJeeeHeereves Mesleermeeer megO eeefjle DeJepeejs MeslekeNeebv ee GHeueyOe
keve efoueer Deensle.
cejeer efJ e%eeve Heefj <eo, cegbyeF& 1966 meeueer cegyebFl& e mLeeHeve Peeuesueer
DeeefCe cejeer Yee<esletv e efJe% eeve emeej kejCeeee keeee&me Jeeefnuesueer Ske
mJeebm esJeer mebmLee. 1992 meeuees efJe%eev e emeejemeeeres je^er e Heeefjlees ef<eke
meb mLesme efceUeues Demet v e ef lees 64 ef JeYeeie ceneje^ ele D emetv e kev ee&ke,
ceOeeosMe, ieesJee DeeefCe iegpejele jepeebceOes Skeske efJeYeeie keee&jle Deensle.
mebmLesleHe& efJeefJeOe eoMe&v es, mHeOee&, JeeKeeves, keee&MeeUe Demes GHeece jeyeefJeues
peeleele. lemese ceeefmeke Heef$ekee, Hegmlekes Je kees Me eeb es ekeeMevener kes ues
peeles. egv eeYeer, cegbyeF& esL es mebmLeseer mJeleeer Jeemlet Demetv e leele ebL eeueeeeer
Gece megeJf eOee Deens.
ceefj vej ceb ieU DeeefCe yegO e eneb es meb MeesO eve kejCeemeeer Decese fjkes ves
Deb lejeUeeveebeer `ceefjvej' veeJeeeer ceeefuekee DeJekeeMeele HeeJeueer. 28
veesJnWyej, 1964 jespe r ceefjvej-4 DeblejeUele iesues Je leeves cebieUeeer Heefnueer
eeeefe$es HeeJeCeele eMe efceUJeues. Hejbleg cebieU eneee kesJeU 1 kekee
Yeeiee `ceefjvej-4' Heent Mekeuee. ceefjvej-6, 7 DeeefCe 9 eebv eer efJeefmleCe&
Heejs, oNee, pJeeueecegKeer DeeefCe DeieefCele ess ess eJeen eebeer eeeefe$es
HeeJeueer.
cejerve mecegemeboYee&leerue efJeMes<eCe.
ce Geeve (DeesDe@efmeme) : JeeUJeber eosMeele DeOetv eceOetv e Dee{UCeeje
peuemeee. eeeepeJeU efnjJee JevemHeleer lemes e keener eeCeerner Dee{Utv e
esleele. JeeUJeber eosMeele HeeCeer GHeueyOe nesCeees SkecesJe efkeeCe DemeueecegUs
lesL eerue ceeveJeer Jemleerner eeee DeemeHeemee Demeles.
ce efveJ eemeer (Pesj esH eeF& dme) keceer HeeJemeeee eosMeeble keesj[ee
nJeeceeveeee DeeefCe keceer HeeCeer Demeuesuee peefceveerle cnCepes JeeUJeber eosMeele
GieJeCeeNee JevemHeleer. ee yengleske Kegjee Demetv e leebeer HeeCeeeer Yetke
keceer Demeles. yee<Heeslmepe&v eeves HeeCeer yeensj peeT vees cnCetv e Heeves ueneve efkebJee
keeeele Heebleefjle Peeuesueer Demeleele. efkebJee keener JevemHeleerle pesJne HeeCeer
efceUsue lesJne les Mees<etv e Iesleues peeles DeeefCe leeee Kees[eble efkebJee Heeveeble meben
243
kes uee peelees leecegUs ner Hegieerj ceebmeue yeveleele. GoenjCeeLe& efv eJe[t bie,
kees jHe[ Jeiewjs.
cejs, peesmesH e (1919- ) DeJeeJe jesHeCeeee cen JeHetCe& Meem$eefeeses
DeeeeJele&ke cnCetv e 1990 meeuees Jew ekeer e #es$eeleues vees yesue Heeefjleesef <eke
F&.[esv eeue Lee@ceme eebeemeceJesle efceUefJeCeejs Decesefjkeve MeueefJeMeejo. Skee
peg ee YeeJeb[ele cet$eefHeb [ees jesH eCe kejCeeeer leebeer 1954 meeueeleueer
Mem$eef eee, peieeleueer Heefn ueer eMemJeer Mem$eefeee jueer. MejerjHesMeerie ve
pegUCeeNee Jekeleeree DeJeeJeees jesHeCener leebv eer 6 - cejke@HesHegjerv e ee
Deew<eOeeee JeeHej keve kesues nesles.
cele&lee (cee@j @efueer) : He=L JeerJejerue meJe& mepeerJe cele& Deensle. mepeerJeebee
ee iegCeOecee&me cele&lee Demes cnCeleele. ueeskemebKeeMeem$eele ueeks emebKeses meblegueve
jeKeCeemeeer cele&lee oj ceeHeCeele esles. Deejesie lemese veeiejer mesJee eoeve
kejCeeee o=<erv es cele&lee oj cenlJeeee Demelees.
ceee&oe Meleea (yeeTb[^er kebef[Mevme) efJekeuepe meceerkejCeeeer Gkeue efkebJee
GHeeesefpele ieefCeleeleerue eMveees efJeefMe efmLeleermeeer Debeflece Gej kee{Ceemeeer
JeeHeke Gejeleerue efmLejebkeebee mebKeelceke efkebceleer efceUefJeCeekeefjlee SKeeee
efyebot ee eeer DeL eJee keeU/efm Leleer Demeleevee eueeee mebyebO e oMe&JeCeeNee
pee efkebceleer eMveele efouesuee Demeleele lee.
GoenjCeeLe& d2y /dx 2 - 3 dy /dx + 2y = 0 mees[JeCeemeeer x 0
Demeleevee y 3 DeeefCe x 0 Demeleevee dy /dx = 2 ee ceee&oeMeleea
Demeleerue lej lee JeeHeve y=Aex + Be2x ee JeeHeke GkeueerJeve A
DeeefCe B ee efkebceleer kee{ueeJej y=4ex-e2x ns Debeflece Gej efceUles.
ceme&j eeefPebie megleer keeHe[eJej kesueer peeCeejer Ske cenJeeeer eef eee.
lebletHeemetv e metle yeveJeleevee lebleteer eskes megleeee De#eeyeensj esleele, leer keener
eceeCeele DeeHeueeuee es eleele. leeJej Gleeje cnCet v e meese f [ece
nee[^e@kemeeF[ee Ske uesHe keeHe[eJej efoueeves leeee mHeMe& ceT neslees.
ceueceue leuece efkebJee Deefleleuece keeHe[eceOeerue Ske ekeej. HetJeea `{ekeeeeer
ceueceue' eefme nesle r. G<Ce nJeeceeveele JeeHejCeemeeer Jem$eebv ee Hemebleer efceUles.
ns keeHe[ leeej kejleevee leeCeemeeer 80 les 100 megleebkeees DeeefCe yeeCeekeefjlee
80 Heemetv e 120 Heele megleebkeees metle JeeHejleele. leeCeeeer Ievelee yeeCeeHes#ee
peemle Demeles. efJejbpeve efeee, ceme&jeeefP ebie DeMee eefeee keve Heeb{Nee
jbieelee ee keeHe[eeer efJeeer nesles.
ceefuHeue mke uesj esefmeme vetje@ v e ee esleeHesMeerbee De@kemee@v e ee HeeleU
veefuekeemeceeve YeeieeJejerue ceeeefueve ee eefL eveebes DeeJejCe efJejU efkebJee veenermes
PeeueecegUs GJeCeejer Ske JeeOeer. nUtnUt iebYeerj nesle peeCeeNee ee JeeOeercegUs
jesieeee mveeetbv ee kecekegJeleHeCee esTve leeuee owv ebefove JeJenej kejCes pe[
peeles. leeuee leesuener meebYeeUlee esle veener
ceefuceeref[ee : %eev eemeejees Ske DeleeO egefveke meeOeve. eele efueefKele cepeketj,
OJeefv eKeb[, efmL ej efe$es, eueeqe$es, eqJnef [Dees efHeleer DeMee meJe& ekeejee
ceeOeceeleerue ceeefnleer Skeef$ele mJeHeele meeoj kesueer peeles. efMeJeee elf eee JeeHej
kejCeeNeeuee leeletv e nJeer leer ceeefnleer efveJe[Ceemeeer eer eb$eCeener meceeefJe Demeles.
%eevekeesMeemeeer, mebMeesOeveemeeer efkebJee ceeenf leeree meeojerkejCeemeeer ee meeOeveeee
JeeHej kejlee eslees. lemese ceveesjbpeveelceke keee&eceemeeerner efleee JeeHej nesT
Mekelees. ee meeOeveeee JeeHejemeeer mebieCeke ekf ebJee leMeee ekeejee Fueske^e@efveke
GHekejCeebeer iejpe Demeles. lemese Suemeer[er eespeskejee JeeHej keve leees
He[eeJej e#esHeCener kejlee esles. efv ejefv ejeee meceejbYeebee JesUer meeoj nesCeeje
uesPej Mees ee ekeejes Ske GoenjCe Deens. DeeYeemeer meleeee, Jne&gD eue
efjDe@efueeree, JeeHejemeeerner ee meeOeveeee GHeeesie neslees.
cemeeuee efH ekes (mHeeFmesme) DeVeeuee DeefO eke mJeeo eeJee cnCetv e mJeebHeekeele
efpejs, efcejs, ueJebie, oeueefeveer, nUo, Fueeeeer, peeeHeU F. HeoeLe& JeeHejleele.
eebme DeeHeCe cemeeueees HeoeLe& cnCelees. GlHeeoveemeeer leebeer Flej efHekeebmeejKeer
ueeieJe[ kes ueer peeles. leer cemeeuee efHekes.
cem[& ie@me : Deleer efJe<eejer lesueke Je, ueJekej JeeHe nesTv e JeeetHe
neslees, jemeeeefv eke egO oleb$eele JeeHej, uemeCeemeejKee Ge Jeeme, lJeesJej DeeefCe
HegHeHegmeebJej Ieeleke HeefjCeece, jkeleHesMeer DeeefCe [esUs eeb v ee keeecees DeOetlJe
esles. HesMeerleerue DeevegJebefMeke Jeele cegsMeve Ie[efJelees.
ceefmle<ke Heg (ces[etuee Dee@yeueebieee) cesob[eee Jej, ceevesee Jejee
YeeieeKeeueer DemeCeeje eemeesdJeeme, jkele efYemejCe, Keeskeuee lemese Gekeer DeeefCe
DeVe-HeeCeer efieUCes eemeejKee Deveweqke efeeeb es efv eeb$eCe kejCeeje ceWotee Yeeie. ee
YeeieeJej DeeIeele Peeueeme keeCs e rner lelkeeU cel= ect egKeer He[lees. (Heene ceWot)
cenece Meke eles ee Debk e (ceesm ee@yesyeue vebyej) : keesCeleener yeeyeeRmeeer
Demeuesuee keceeue DeeefCe efkeceeve ceee& oebee DeOesceO es Demee Ske D ebke
Demelees keer lees peemleerle peemle JesUe meeOe nesCeeeer Mekeelee cenece Demeles.
IeeF&IeeF&le Jesieeves eeueCeeNee efkebJee Deieoer nUtnUt eeueCeeNee Jekeleer mebKesv es
Lees[eee Demeleele Hejbleg eeueCeeee Demee Ske Jesie Demelees keer, lee Jesieeves
eeueCeeNee JekeleeReer mebKee KetHee peemle Demeles. ne Peeuee cenece Mekeelesee
Jesie. cenece Mekeelesee Debke cnCepes mejemejer Debke veJns.
cenelcee Hegues ke=<eer efJ eeeHeer mLeeHevee 1969, jengjer, efpe. Denceoveiej.
keesuneHetj, HegCes, Oeg Us, jengjer esL eerue ke=<eer DeefYeeebef$ekeer DeeefCe HegCes esL eerue
GeeveefJeee ceneefJeeeuees ee efJeeeHeer ebMeer mebueive. efJeeeHeereee jengjer Je
HegCes mebkeg ueele HeoJeg ej DeYeemeece lej Flej efkeeCeer Hekel e HeoJeer
244
Hejer# esH ee leee DeYeemeece jeyeefJ euee peelees. efJ eeeHeerele ke= ef<eefM e#eCe,
mebMeesO eveeyejesyej efJeeeLeea Je MeslekeNeebvee ke=<eer efJemleej mesJee HegjeJf euee peeleele.
esL eerue mebMeesO eveeletv e le=CeOeeve, ke[Oeeve, keeHetme, Tme, e#es, kesUer, ieUerle
Oeeve, efcejeer, keeboe, uemetCe Fleeoer efHekeebee veJeerv e peeleer, [eefU byeeee
ieCesMe, ce=oguee, Deejkelee peeleer efJekeefmele Peeuee.
ceneOeceveer (SDeese&) oeeleerue Dee@eqkemepeveegkele Meg jkele, [eJee efv eueeeletv e
ceneOeceveer ee Mejerjeleerue meJee&le ceesee jesefnCeerle HebHe kesues peeles. ceneOeceveer
jkele eceeeceeves ueneve Je veblej met#ce Jeeefnveelevt e meJe& Mejerjeuee HegjJeues peeles.
ceneyeUs, $ebyeke Mebk ej (1909-1983) Yeejleere JevemHeleerMeem$e%e.
cegby eF&ee efJe%eeve mebmLes letv e Heg Ces efJeeeHeer ele eeOeeHeke cnCetv e iesues DeeefCe
1971 Heele lesL es mebMeesO eve kesues, efJeYeeieeuee Deeblejje^ere opee& DeeCetv e efouee.
keerCe Meem$eere efJe<ee meesH ee Meyoeble
mecepeeJetv e osCes, efv eeefceleHeCee, efMemleye
keee&ece, mebMeesO eveele DeeOegefv eke leb$e Je
meeO eves eebee G Heeesie kejCes, eeyeue
ceneyeUs eeb eer Keeleer nesl eer. Fbef[eve
meeevme keeB es m eee 1969 ee
ebefoie[ee DeefO eJesMeveele leebv eer meeoj
kes ues u es oKKeveee JevemHeleeRJ ejes
JeeKeeve Depetv ener ceesueees mecepeues peeles.
Yeejleebleer ue Jew% eeefv eke mebmLeebes meomelJe DeeefC e DeOe#eHeos leebv eer Yet<eJeueer
Deensle. 1971 meeueer cegbyeF& esL es Yejuesuee cejeer efJe%eeve mebcesueveees les DeOe#e
nesl es.
ceneje^ ieefCele DeOeeHeke ceb[U ner mebmLee mebHetCe& ceneje^ele ojJe<eea
40 les 50 npeej Meeuese efJeeeLeeeer HeeeJeer DeeefCe DeeJeer Feesle ieefCele
eeefJeCe Je ieefCele e%ee ee mHeOee& Hejer#ee Iesles. leeleerue eMemJeer GcesoJeejebv ee
eleJeejerv egmeej efMe<eJe= ee, jesKe yeef#emes Je eMeefmleHe$ekes osles. efMeJeee `ieefCele
efMe#eCe' ns efv eelekeeefueke Je ieefCele DeOeeHekeebes Jeeef<e&ke mebcesueve iesueer 30-
32 Je<ex jeyeefJele Deens.
ee mHeO ee&Hejer #eebletv e ecekeues uee keener efJeeeLee v eer Heg{ s ieefCele
Dee@ef ueef cHeee[ceO es Heokes efp ebk eueees lej legj Uke keeneRv ee ieefCele Jee
YeeweflekeMeem$eele mebMees O eve kejCeeeer mebO eer efceUeuesu eer Deens.
ceneueveesyeerme, eMeebleeb (1893-1972) Yeejleeleuee mebKeeMeem$e
eCeeueer es DeeeeCes les , JeeJeneefj ke Je
meceepe peerJ eveeMeer efYe[CeeNee eMveeb eer
meb KeeMeem$eeee ceeOeceeves keewMeueeves
Gkeue kejCeejs mebMeesO eke, mebKeeMeem$e
ieg C eJe ee efv eeb $ eCe leb $eees Geles ,
vecegv eemeJex #eCe Je HebeJeeef<e& ke eespeves es
ef MeuHekeej Je cenJeekeeb#eer leCeebv ee
mebKeeMeem$e%e cnCetv e Ie[JeCeejs ee efMeJeee
keesuekeeleeee `Fbef [eve m@efefmke Feqv met (Deee. Sme. Deee.) ner
mebmLee (1931) Je Yeejleeleerue Heefn ues mebKeeMeem$e efv eelekeeefueke `mebKee'
(1933) es mebmLeeHeke, keWMeemeveees mebKeeMeem$e meuueeieej, `ceneueveesyeerme
ef[mvme' ee ceeHeveees mebMeesO eke, eespevee Deeeesieees 12 Je<ex (1955 - 1967)
meome, DeMee efJeefJeOe Yetefcekee yepeeJeCeeNee ceneueveesyeerme eebv eer 87 Je<eeHetJeea
Yeejleele mebKeeMeem$eeeer cegntle&ces{ jesJeueer . DeuHeeJeOeerlee ee % eeveMeeKesle
leeveblej YejIeesme eieleer PeeueecegUs Yeejleere mebKeeMeem$e%eebv ee Deeblejje^ere
Jele&gUele ceeveees mLeeve efceUt ueeieues.
leeb ee veeJeeJej 270 ntv e DeefO eke MeesO e efv eyeb O e, Deveske ues Ke Je
DeYeemeHetCe& D enJeeue Deensle.
ceneJeerj e eee& (F.me.veJeJes Meleke) je^ket jepee DeceesIeJe<ee&ee
ojyeejeleerue ieefCeleer. ceneJeerj ns mete&-eb Je Flej enebee ieleer-egleer ieefCeleeves
peeCele Demele. `ieefCele meejmeben' ee leebee ebL eele Deee&Ye Je yeeiegHleebee
keeUeleerue ieefCele Ske$e efoues D emetv e Deb keieefCeleeleerue cetueYetle efeeebHewkeer
iegCeekeejeble 139 109 15151 efkebJee 27994681 441
12345654321 DeMee Hee@efueb[^e@ efceke veby eme& efkebJee efcegKeer mebKee ef JeHetue
esleele. efMeJeee #es$eJeJenej, eeeJeJenej, uebyeJele&gU Je leeeer Heefj Ieer ns
ner efJe<ee leele Deensle.
cenemebieCeke (megH ej kee@cHegj) eeb[ ceeefnleeres (Deeke[sJeejeres) Deleble
Jes ieeves (mesk eboeuee DeypeeJeOeer eefeee) efJeMues<eCe kejCeeje mebieCeke. ee
#es$ eele nesC eeNee
meleleee DeeefCe JesieJeeve
ef Jekeemeeef ees ceg U s
Jesieees HeefjceeCener melele
yeouele jenles. es
kebHeveer es cenemebi eCeke
Jesi eJeeve eb$emeeceeer Jej,
ceeeees ees m esm ejJej
DeeO eeefj le nes les. HeCe
meceebl ej ef JeMues < eCe
eefeesee JeeHej keve leguevesv es cebo eesmesmejee ceoleerv esner Demes Hejce esCeerleues
cenemebieCeke Yeejleeee meer-[@ke mebmLesv es leeej kesues Deensle.
cenemHees efmeevle (efyeie yeBie efLeDejer) efJeeefv eefce&leere Deepeee mJeerke=le
efmeevle. ee efmeevleevegmeej efJee ns megceejs eewoe Deype Je<eeHetJ eer& Peeuesuee
Skee mHeeseletv e efv ecee&Ce Peeues DemeeJes. leeDeieesoj efJeeeleues meJe& HeoeLe& ns
Delebl e Ieve Deeef Ce Deleble leHle DeMee efyebogcee$e efmLeeflele SkeJeues nesles.
mHeeseveblej emejCe HeeJeCeeNee ee efJeeele keener meskeboeblee `nee[^esp eve',
`nsefueece' DeeefCe `efueefL eece' ner cetueJes efv ecee&Ce Peeueer. DeeFvmeFve eebee
JeeHeke meeHes#eleeJeeoeJej DeeOeejuesues ns eeHe DeueskePeeb[j efe[ce@v e DeeefCe
pee@ pe&-Deeb jer uesc es$e eebv eer F.me. 1920 ee oMekeele mJeleb$eHeCes megeJeues.
pee@pe& ie@cee@ eebv eer 1948 meeueer ee eeHeeeer cetueJeebee evf eefce&leerMeer meebie[
Ieeuetv e leeuee cetle& mJeHe efoues. S[efJeve nyeue eebv eer 1929 meeueer ueeJeuesuee
245
efJeeeee emejCeeee MeesO e ee efmeevleeuee Heg <er oslees. ee ef meevleevegmeej
oMe&Jeuee iesuesuee efJeeeee Deepeee 2.7 DebMe mesequmeDeme ee meJe&meeOeejCe
leeHeceeveeMeer efv eieef[le Demeues ueer jsef[Dees eejCes efJeumeve DeeefCe Hesbe fPeeeme ee
Jew% eeefv ekeebv ee F.me. 1964 meeueer meeHe[ueer. (Heene nyeue, DeeFvemeFve,
efJeumeve, HeWefPeeeme, efmLejefmLeleer efmeevle)
censejer, Heb eeveve (1904-1966) `Hesuees Dee@He je@eue meesmeeeer' ne
mevceeve efceUJeCeejs Yeejleere JevemHeefleMeem$e%e. JevemHeleerceOeerue ieYe&, ieYee&leerue
HesMeeReer jevee, ieYee&eer Jee{ ee efJe<eeebleerue leebes mebMeesO eve peievceeve Deens.
cebieU (ceeme&) DeeHeuee ienceeuesleuee metee&Heemetv eee eewL ee ien. ee ieneee
Jeeme ne HeL Jeer ee efv eccee Demetv e Jepeve HeL Jeeree Ske oMeeMb e Deens. HeL Jeemr eejKese
Ieve mJeHe Demeuesuee cebieUeeer mejemejer Ievelee ner HeeCeeee Ievelesee 3.93
He Flekeer Yejles. leees metee&Heemetv ees mejemejer Deblej ns 1.52 KeieesueMeem$eere
Skeke Flekes Deens. cebieUeeer metee&YeesJeleeueeer eoef#eCee ner 1.88 Je<eele HetCe&
nesles DeeefCe mJele:YeesJeleereer eoef#eCee megceejs 24.7 leemeeble HetCe& nesles. cebieUeuee
mJele:es DeefleMee efJejU JeeleeJejCe Deen.s ee JeeleeJejCeeee 95 kekes Yeeie ne
keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[ves JeeHeuesuee Deens. veee^espeve (2.7 kekes) DeeefCe
Deeie&v e (1.6 kek es) ns ee JeeleeJejCeeleerue Flej Jeeet Deensle. cebieUees mejemejer
leeHeceeve ns pejer GCes 63 DebMe mesequmeDeme Flekes Demeues, lejer lesL euee OegJe r e
eosMeeleerue efnJeeeeleues leeHeceeve ns GCes SkeMes eeUerme DebMeebHeele Keeueer
peeles. eecegUs, ee efkeeCeer ee keeUele keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[ee yeHee&ee
Lej pecee neslees. cebieUeuee Heesyee@me DeeefCe [eecee@me ns oesv e eb Deensle.
ceeKe Debk e (ceeKe vebyej) efJeceeveeee Jesie ceespeCeees Ske ceeveke. OJeveeree
JesieeFlekeee efJeceeveeee Jesieeuee `Ske ceeKe' ceeveues peeles. leeHes#ee DeefO eke
Jesieeuee `mJeveeleerle' ( megHejmee@efv eke) cnCeleele. eeefJe<eeer mebMeesO eve kejCeeNee
Devme& d ceeKe (1838-1916) ee Dee@eqm^eve Jew% eeefv ekeeee mcejCeeL e& ner
meb% ee eeefuele Peeueer Deens.
ceeieesJ ee (Heer[ye@k e) eeflemebYejCe. SKeeee Ievesee HeefjCeeceeHeeser efv ecee&Ce
Peeuesuee Jemletee GueHe#eer lee IevesJej He[Ceeje eYeeJe.
peerJ eMeem$e SKeeee peerJejemeeeefv eke eefeesceOes efv ecee&Ce Peeuesuee jmeeeveeee
eceeCeevegmeej leeee eesleHeoeLeeJej He[Ceeje Guee eYeeJe. ee eYeeJeeHeeser
pesJne lee jmeeeveeee efv eefce&leerle Ie nesles, lesJne leeuee `NnemeeeflemebYejCe',
`efv eiesefJn Heer[ye@ ke' Demes cnCeleele. HeCe, ee eYeeJeeHees er lee jmeeeveeee
efv eefce&leeruee pej DeefO eke eeuevee efceUle Demesue, lej leeuee `Je=efeeflemebYejCe',
`Hee@efPeefJn Heer[ye@ke' cnCeleele. Mejerjeleerue Deveske peerJejemeeeefv eke eefeeebes
efv eeb$eCe DeMee eeflemeb YejCe eCeeueerejse kesues peeles. Keeme keve Deveske
DebleeeJeebes efv eeb$eCe ee eCeeueerejs e nesles.
Fuesk e^e@e fvekeme SKeeee GHekejCeeletv e efv ecee&Ce nes CeeNee Tpexee keener
DebMe cetU eesleeuee osTve lee mebosMeuenjeRee iegCeOecee&bceOes yeoue kejCeeeer
eefeee. GoenjCeeLe&, SKeeee mebosMeJeOe&keeeer Tpee& cetU mebosMeeuee osTve
JeefO e&le mebosMeees iegC eOece& yeouelee esleele.
ceeleer Hejer#eCe (mee@F&ue sefmbie) peefceveereer megHeerkelee ceeHeveeeer eeeCeer.
ee Hejer#eCeeejs peefceveerleeru e, efHekeemeeer DeeJeMeke DemeCeeNee DeVeJeebes
eceeCe keUles . leeJe ve Keleeejs efHekeebv ee DeVeJeeee Heg jJee ef keleer
kejeJeeeee les jefJelee esles. lemese peefceveeree meecet (Heer.Se.) DeeefCe efJeeJe
#eejeb es eceeCe leHeemetv e, peceerv e megO eejCeeme egv ee DeLeJee efp eHmeceeer ef keleer
cee$ee DeeJeMeke Deens les keUles.
ceeleer eef eee (mee@F&ue ef eHejsMeve) HesjCeerHetJeea peefceveereer ceMeeiele keve
leer YegmeYegMeerle kejCes, ueeieJe[erm eeer mejer / Jejb yes, JeeHes leeej kejCes,
peefc eveerle meWefe Keles, yegjMeer Je leCe veeMekes FleeoeReer DeeJeMeke cee$ee
IeeueCes, lemese mHegjo DeeefCe HeeueeMe Keleeee cee$ee peefceveerle eesie KeesueerJej
HesjCes eebmeejKee peefcev eeree keme Jee{efJeCeeNee eef eee.
ceeleer ee meecet (mee@F&ue HeerSe) ceeleeres Deecue-efJecue iegCe efv eo&MeefJeCeejs
cetue. nee[^espeve Deeeveee ceeus eceOeerue eceeCeeee GCes ueei@ e. meecet 6.5 les 7.5
ee ojceeve Demesue lej peceerv e Goeefmev e, lees 6.5 Hes#ee keceer Demeueeme DeecueOeefce&e
DeeefCe 7.5 Hes#ee peemle Demeueeme peceevr e Deecueejer Oeceea #eejere ieCeueer peeles.
ceeleerefJ evee Mesleer (nee[^esH eesefvekeme) ceeleerefMeJeee Pee[s Jee{JeCeeeer Hele.
SkeesefCemeeJee Melekeeee ceO eeJej ef Jekeefmele Peeuesu eer ner Hele Pee[ebee
cetueJeebee DeeJeMekelesee DeYeeme DeeefCe peefceveereer GHeueyOelee vemeleeveener
ke= ef< eGlHeeov e kejCeemeeer GHeegk ele Deens. JevemHeleer eer HeeCeele ef keb Jee
ceeleer efMeJeee keesC eleener ceeOeceeee JeeHej keve Jee{ kejCeees leb $e.
ieeerJejerue Mesleer, jesHeJeeefkee efkebJee nefjleie=neleerue Pee[ebee ueeieJe[ermeeer
ns leb$ e JeeHejues peeles. ee leb$eeves YeepeerHeeuee leeej kejle Demeleevee leCeeee
246
$eeme nesle veener, keer[ DeeefCe jesieeee eeotYee&Je keceer neslees. HeguePee[,s YeepeerHeeuee
peesceeves Jee{leele Je ueJekej leeej nesleele.
ceeveJe keee& efJ e%eeve (Deieexvee@efcekeme) ceeCemeeeer keece kejCeeeer peeiee, Hele,
keeceemeeer JeeHejeeuee ueeieCeejer e$b es, Deve meecegeer, leeb es MejerjeJej neCs eejs og<HeefjCeece
eUCeemeeer ueeieCeejer GHeeeeespevee eeb ee meKeesue DeYeeme kejCeees Meem$e. ne
efJe<ee kes.SHe.Se. cejsue eevb eer 1949 meeueer neleeUeeuee megJeele kesueer. ceeCemeeuee
keg ueener ekeejee ceev eefmeke Je Meejerejf ke leeCe ve He[lee meYeesJeleeueee JeeleeJejCeeMeer
mecevJee meeO etv e keece kejlee eeJes, ne cegKe GsMe Deens.
ceeveJeJebMeMeem$e (DeBLeesH eesuee@p eer) Gleebleer, mebmke=leer DeeefCe ueeskemebKeses
mJeHe Fleeoer meJe& ef keesv eeletv e ceeveJe epeeleer ee D eYeeme kejCeejer
efJe eeMeeKee cnCepes ceeveJeJebMeMeem$e. eele ceeveJeer JebMe, eeueeref jleer HejbHeje
leele Peeuesues keeUevegHe yeoue, veeleer, HejmHej mebyebO eebes mJeHe Fleeoer meJe&
ieeseRes DeOeeve kesues peeles.
ceeveJeeefuele eesp eveeye neueeeue Skeke (ce@v[ ce@vegJ nefj bie egefve)
DeJekeeMeeeveeletv e yeensj He[tv e GHekejCeees efv ejer#eCe, ogmleer DeMee ekeejeer
keeces kejCeemeeer DeblejeUJeerjeuee ceole kejCeejs Heesxyeue mebeb$e. SceSceegee
JeeHej kevee DeblejeUJeerjebv eer nyeue ogefye&Ceereer ogmleer kesueer Deens.
ceeveJep eeleer efJ e%eeve (SLevee@uee@p eer) : cetUm$eesle, eeos efMekelee, Oece&,
efJe% eeveleb$e%eeveeleerue eieleer, Yee<ee efkebJee meceepejevee eebee DeeO eejs leeej nesCeeNee
ceeveJeeee efJeefYeVe peceeleer, leebee efJemleej, HejmHej mebyebOe lemese meeceeefpeke,
meebmke=elf eke pe[CeIe[Ceeree DeYeeme kejCeejer ceev eJeJeMb eMeem$eeeer Ske GHeMeeKee.
ceeveJeefveefce&le / ke=ef$ece leblet (Deeef&efH eefMeeue Heeeyej) Hes^ejs meeeveebHeemetv e
keejKeeveele leeej kesues peeCeejs lebl et. vewmeefie&ke lebletbceO eerue keener oes<eebJej
leebeeceg Us ceele kejlee esles. Hee@efueSmjuee meg leer keeHe[emeejKee megjkeglee
He[le veenerle. les ekeve JeeUlesner. Hee@efueDeceeF&[ GHe& veeeuee@v e jsMeceeuee
Heee&e jles . ueeskejeree jbieeF&ee ceee&oe Heej kejCeemeeer D e@ef eefueke
efv eefce&ues iesues, lej leeieeeer ceee&efole GlHeeove #ecelee DeeefCe efkeeTHeCeeleerue
kecelejlee ue#eele IesTve Hee@efu eee@Hes efueveeer efv eefce&leer kes ueer. vewmeefie&ke DeeefCe
ceeveJeefv eefce&le lebleteer efceeCes JeeHejueeme oesv neRee iegCeOeceeee Heeeoe efceUlees.
ceeveJeer pevegk e vekeeMee (egceve peerveesce) ee ceeveJeeee pevegke vekeeMee -
26 petv e, 2000 ee efoJeMeer meJe& ceeveJepeeleeruee megHeto & kejCeele Deeuee.
peieeleerue JesieJesieee osMeeleerue Devesk e Meem$e%eebv eer Ske$e esTve kesuesuee ne
ekeuHe 20Jee Melekeeleerue meJee&le cenJeekeeb#eer ekeuHe neslee. ceeveJeeee
HesMeerle SketCe 23 iegCemet$eebee pees[ee Demeleele. lee 22+ #e/e ee eceeCes
Demeleele. ee meJe& iegCemet$eeleerue pevegkeeee vekeeMee kee{Ceele Deeuee. leevegmeej
SketCe pevegkes 30 les 40 npeej DemeeJeerle. HetCe& ceeveJeer vekeeMeele 2 Deype
[erSveS #eejkeebee pees[ee D eensle. eeee DeLe& Demee keer ee pevegkeeHes#ee
efkeleerlejer peemle [erSveS #eejkes HesMeerle Deensle. ee Flej [erSveS #eejkeebes
keee& keee Deens les MeesO etv e kee{Ces ns Meem$e%eebHeg{s ceess DeeJneve D eens.
eleske iegCemeg$eeceOeerue pevegkeebeer peeiee ee vekeeMeecegUs keUueer Deens. lemese
pevegk eebceOeerue ueneve ceesee yeoueebcegUs jesi eefv eefce&leer nesles les mege mecepeues
Deens. JesieJesieee ceeveJeer peceeleerceOeerue pevegkeele efYeVelee keceer Deens. ee
vekeeMeeeer leguevee efebHeePeeRee pevegke vekeeMeeyejesyej kesueeveblej - ceeveJe -
SJe{e eiele kee Peeues ns mege keUt Mekesue. (Heene jbie rle efe$e)
ceeveefmeke Deewoemeerve (ef[esMeve) ceeveefmeke vewjeMeeeer efmLeleer. KetHe
JesU ceeCemeeuee Goemeerv elee esles. ee Goemeerv elesuee ceeveefmeke efkebJee Meejerefjke
keejCes Demeleele. SKeeoe oerIe& cegoleeree Deepeej, keOeerner yeje ve nesCeeje
keke&jesi eemeejKee Deepeej efkebJee Yeer<eCe DeHeIeele ns ceeveefm eke Deewoemeerv e
DeeCeleele. keener Jes Ue, DeeHeueele keenerlejer keceer Deens ee YeeJevesHeeser
Deewoemeerv e esles. eeee HeefjCeece cnCepes ceeveefmeke Je Meejerefjke #ecelee keceer
nesCes . efeeJe= eer yeoueles, Goemeerv e, ogKeo DeeefCe DeelceIeeleke efJeeejner
esleele; SkeuekeeW[sHeCee eslees Je leecegues Deewoemeerv e DeeCeKeer Jee{les. peerJevemelJes
F&, yeer 1, efv ekeesefefv eke Deecue, Deescesie 3 eebeer kecelejlee Peeueer lej ceeveefmeke
Deewoemeerv e esles, lemese Deefle vewjeMe Deeueeme DeelcenlesHeele cepeue peeles.
ceevemeesH eeejMeem$e - ceveesoes< eef eefk elmee (meeeefk eDe@^er) ceeveefmeke
jesie Je leeJej GHeeeeespevee kejCeejer JewekeMeem$eeeer MeeKee. eele Jewekeere
HeoJeer Iesleueevebl ej Keeme eee ef Je<eeeee DeYeemeece DemeCeejer MeeKee.
ceevemeesHeeej kejCeeee efv ejefv ejeee Heleer efMekeJeuee peeleele.
ceevmetve ceesmeceer Jeejs (ceevmetve efmePeveue efJ eb[dme) : efnboer cenemeeiejeJej Deek@ eesyej
les Sefeue ojceeve F&Meeveske[tve lej Sefeue les Dee@keesyej ee keeueeJeOeerle vew$eleske[vt e
JeenCeejs ceesmeceer Jeejs. ee ceesmeceer JeeNeebcegUs HeeJemeees {ie Jeentv e DeeCeues peeTve
Yeejleere GHeKeb[eee yengleske Yeeieele Hepe&v eJe=<er nesles. Yeejleere GHeKeb[eleerue
Heee&JejCe lemese MesleerJeJemeee DeeefCe DeLe&JeJemLee ceesmeceer HeeJemeeJej DeJeuebyetv e
Demeleele. Yeejleere Meem$e%eebv eer ceevmetv e ceesmeceer JeeNeebeer Deetke efmLeleer oMe&efJeCeejs
Ske ieefCeleere eeHe (cee@[us e) efJekeefmele kesues Deens.
ceeHeveMeem$e (ces^e@uee@p eer) ceeHeveees efJe%eeve. leeee mebyebO e ceeHeveeee
Skekeeb eer JeeKee DeeefCe eceeefCekejCe eebeeMeer e Deens.
ceeHeebk e (cee@[etume) efouesuee mebKeseer kesJeue efkebcele. pemes, | -y | =
y . meoerMeeeer ueebyeer ne leeee ceeHeebke. c + iy ee efcee mebKesee ceeHeebke
Vx 2 + y 2 DeeefCe x + iy = r (cos + i sin) ee OegJeere Heeble,
ceeHeebke r (Heene kesJeue mebKee)
cee ekeumeve, Deuye&
(185 219 31) D eces e f j kev e
Yeewef lekeMeem$e%e. JeCe&H eMeem$e D eeef Ce
ekeeMeMeem$eeMeer meb y eeb fO ele ceeHev e
GHekejCeeb ee ef Jekeemeele cen Jeees
eesieoeve osCeeNee ceeekeumeve eebv ee F.me.
1907 meeuees YeeweflekeMeem$eeleues veesyesue
247
Heeefjleesef<eke efoues iesues. ceeekeumeve eebv eer ekeeMeeee JeleerkejCeeJej DeeOeeefjle
DemeCeejs Demes, leeNeeb es Jeeme ceesp eCeemeeer GHeegkel e jCeejs GHekejCe
leeej kesues. F.me. 1887 meeueer ceeekesumeve eeb v eer S[Je[& cee@ueer& eebee
menkeeee&v es kesuesu ee eeesieeejs ekeeMeeee efv ejHes#e Jesie ceespeuee. ne Jesie
HeL JeermeeHes#e ceesp euesuee JesieeFlekeee Demeueees Dee{Uueeves, ekeeMeeee
JesieeJej HeL Jeeree ieleeree HeefjCeece ness le vemeueeee Deeee&keejke efv e<ke<e& ee
eeesieeletv e efv eIeeuee. ne efv e<ke<e& vepeerkeee YeefJe<ekeeUele DeeFvmeFveke[tv e
ceeb[uee iesuesuee efJeefMe< meeHes#eleeJeeoeee efmeevleeuee Hetjke juee. (Heene
meeHes#eleeJeeo, efJeefMe)
ceeeeeseesmesmej mebieCekeeleerue meerHeeret ee ceOeJeleea efJeMues<eCe Skekeeeer
meJe& keeces ke MekeCeejs, ue#eeJeOeer ^eeqvPemme&es Ske$e iegbHeuesues iegbleeiegbleeres
peeUs. DeefleMee ess s #es$eHeU Demeuesueer DeMeer Ske ceeeeesefeHe DeefleMee
MeeqkeleMeeueer Demeles. Iejiegleer JeeHejeee erJner, Heesv e, jsefeefpejsj eemeejKee
Fueske^e@efv eke GHekejCeebes efv eeb$eCe Deelee DeMee ceeeeeseesmesmejvese kesues peeles.
(heene mebieCeke, efeHe)
ceeeeesefH eMe : omleSsJepe met#ce mJeHeele DeeefCe ceesee mebKesv es efpeeele
meeJeues peeT Mekeleele DeMeer Ske Heerle. ef leeeJej meeJeuesuee cepeketj
JeeeCeemeeer Keeme met#ceoMe&ke eb$eeeer iejpe Demeles.
ceeeeesH eesve OJeveeres Heeblej efJeegle egbyekeere uenjerle efkebJee mebkesleele
kejCeejs Ske eebe$f eke GHekejCe. ee GHekejCeeee yeeeYeeie peeUeroej Demelees
DeeefCe Deeleuee yeepetuee kebHeve HeeJeCeeje Ske He[oe Demelees. lees kebHeve HeeJetv e
OJeveeres Heeblej efJeegled egbyekeere mebkesleele kejlees. ns ef Jeegledegbyekeer e mebkesle
Hegv ne OJeveerle / Meyoele Heebleefjle kejCeemeeer Gue eefeee kejCeejs eebef$eke
GHekejCe keCee& efkebJee ueeT[efmHekej eebeer ceole IeeJeer ueeieles.
ceeeeesceerj met iesp e ee veeJeeee GHekejCeeee GuuesKe JeJenejele
meb e f #eHle Heele
`ceeeeesc eer j' Demee
kes uee peelees . ee
GHekejCeeee G Heees ie
kev e met#ce ceespeceeHes
kejlee esl eele. Goe.
keeieoeeer pee[er ,
Oeeletee leejebee Jeeme
F.
ceeeeesceerj Skee ceerjee oMeue#eebMe Yeeie. ueneve Deblej ceespeCeees Skeke.
ceeeee@ve : met#ce ueebyeer ceespeCeees Skeke. ns `' ee efevneejs oMe&efJeCeele
esles. Ske ceeeee@v e cnCepes Ske ceerjee 1/10000000 Jee Yeeie (Ske oMe
ue#eebMe Yeeie) SJe{s Demeles.
ceeevej, efuePe (1878-1968) : DeCegefJeYeepeveeeer eefeee MeesO etv e
kee{t v e leer meb keuHev ee eLece ceeb [Ceejs D ee@ eqm^eve Yeewe flekeMeem$e%e. pet
DemeueecegUs ns mebMe sO eve eeuet Demeleeveee leebv ee osMe mees[tv e Hejeieboe JneJes
ueeieues. leecegUs DeHegjs jeefnuesues mebMeesO eve leebes menkeejer Dee@es neve eebv eer
HetCe& keve DeCegefJeYeepeveeee mebkeuHev esuee ceevelee efceUJeueer DeeefCe veesyesue
Heeefjleesef<ekener efceUefJeues.
ceeeceve, efL eDees[esj n@j esu[ (1927-200 7) ues Pej yev eefJeCeejs
Decesefjkeve Yeeweflekelep%e. Skee veUkeeb[eeee Deekeejeee Ke[eeee JeeHej
keve Je leeee oesv ner esk eeuee Deejmes yemeJetv e, leebv eer metee&ee meHeso
efkejCeees `uesPej ef kejCeele' Heeb lej keve oeKeefJeues.
ceeeesefmeve mveeetbceOes ceesee eceeCeele DemeCeejs eefL eve. ceOevetlevees js<eeke=leer
Je Skee eskeeme ieesueekeej ceefmle<ke Demeuesues jsCet Skeceskeebv ee pegUtv e leebes
lebl et Je peg[ee leeej nesleele. mveeetleerue keee& keejer eefL ev e ee eefL eveeee
leblet me ceOevet leveee ceefmle<keeee mHeMe& PeeueeJej ceOevetleve Je keee&k eejer
eefL eveeee peg[ee SkeceskeebJej mejkeleele. eecegUs meekeexefceD ejeer ueebyeer DeeKet[
nesTve mveeet Deekegbefele HeeJeleele. (Heene De@eqkeve)
ceejke cee$ee (efueLeue [esme 50) : efJe<eeee efJe<eejerHeCeees HeefjceeCe. leeeer
Hejer#ee IesCeemeeer eeeCeer ieeleerue eeCeebv ee lees HeoeLe& efoueeveblej leeleerue
HeVeeme kekes eeCeebee ce=let Ie[Jetv e DeeCeCeejer lee HeoeLee&eer cee$ee. eeCeebee
Mejerjees Jepeve Heent v e cee$ee efkeleer efceefuee@ce sJeeeeer ns jefJeues peeles.
ceekeexveer, ceek ex Pes iege qiueSucees
(1874- 19 37) Jeeejues m e
s efueeeHeerleerue eesieoev eemeeer 19 09
meeuees Yeewe fl ekeMeem$eeleer u e vees yesu e
Heeefj lees ef <eke ef ceUefJ eCeejs Feef ueeve
Meem$e% e. O eelet ee leejs m eejKee
kees Celeener Jeenke ceeOeceeee
ceoleerefMeJeee jsef[DeesuenjeR ee ceoleerv es
ot j DeblejeJej mebos MeemeejCeees le Je
leebv eer efJekeefmele kesues.
ceeef&ve, Deee&j pee@ve Hees&j (1910-2002) `HeeeaMeve eesceseseeHeer'
ee meWefe mebegieebee efceeCeeceOetv e Ieke
jmeeev es Deueie kejCeeee leb $eeee
Mees O eeyeue, ef je[& uee@js v me ef ceefueive
efm eb i e eeb eemeceJes l e 19 52meeuees s
jmeeeveMeem$eeleues veesyes ue Heeefjleese f<eke
efc eUefJeCeejs efye efMe peerJ ejmeeevelep%e.
eefL eveebes efJeIeve keve leeleerue Ieke
Deefcevees Deecues Deueie kejCeemeeer ee
leb$eeee GHeeesie neslees. Jeeetbee efceeCeeleues
248
Ieke JesieUs kejCeemeeer leebv eer `ie@me eesceseseeHeer'ee osKeerue MeesO e ueeJeuee.
ceeMes uekej, jIegveeLe Deveble (1943- ) Jew% eeefv eke DeeefCe D eeweesef ieke
mebM ees O ev e Heefj<eoses (meerS meD eeeD eej) 199 5-2006 ee keeUeleer ue
cenemebeeueke. os Meeleerue DeeIee[er es Jew % eeefv eke. jemeeeefv eke DeefYeebl es
D emeues u ee ceeMesu ekejebv eer v ee@ v e
vet ese fv eece efueeqkeJe[dm e ee efJ e<eeele
ceewef ueke mebMeesO eve kes ues Deens. Hes b
mee#ejles eer ceesnerce peJetv e mebMeesO eve
kev e %eeveefv eefce&leer ejs Hesb IesCeemeeer
Meem$e%eebv ee eJe= e kejCeemeeer leebv eer
KetHe eelve kesues. nUoereer Het[ Deew< eOeer
G Heees i eemeeer JeeHejCeemeb y ebO eer
D eces e fj kes uee ef ouesu ee Hes b efJ e
eMemJeer ue{e os Ceele leebv eer cenJeeeer Yetef cekee yepeeJeueer . les Devesk e
Hegjmkeejeb es ceev ekejer Demetv e leeleeru e HeeefJeYet<eCe DeeefCe Hes uees D ee@H e
je@eue meesm eeeer ns ecegK e Deensl e. meOee les je^ere Fv eesJnsMeve eefl eeve
Deeef Ce iueesyeue efjmee& Deueeevmees DeOe#e Deensle.
ceeefmeke HeeUer ieYe&Jeleer vemeuesuee leCe cegueerceOes Je yeNeeeMee ceeke[ebee
peeleerle meeOeejCele: eles ke ceefnveeuee ceeef meke HeeUer esles. eq m$eeeble yengO ee
28 les 35 efoJemeebee Deblejeves HeeUer esles. Heefnuee DeeJe[eele ieYee&Meeeee
Deeleerue mlej Jee{lees Je jkeleeee veef uekeebes peeUs HeCe Jee{les. leeHeg {erue
DeeJe[eele Deb[ Je Megepeblet eebes efceueve nesTve veefuekesletve ne ieYe& (cee@v eguee)
ieYee&Meeele eslees Je lesL es lees pelees. pej lesL es ieYe& Jee{t ueeieuee lej ceeefmeke
HeeUer yebo nesles. pej Deb[eeee MegepebletMeer mebeesie Peeuee veener efk ebJee ieYe&
Jee{t Mekeuee veener lej Skee DeeJe[eeves ceeefmeke HeeUer meg nesles. eeJesUer
ieYee&Meeeee Jejee mlej lemese jkele veefuekee legtv e m$eeJe Keeueer HeePejlees Je
eesv eer ceeies& Heskeuee peelees. ee m$eeJeeuee ceeefmeke HeeUer ee m$eeJe (jpeeslHeeove)
cnCeleele. ne 3 les 6 efoJeme Demelees. ner meJe& efeee JesieJesieUs mebesjke efv eeefcele
kejleele. ceeefmeke HeeUer meeOeejCele: 1112 ee Jeeele meg nesles Je 4550
uee yebo nesles.
ceemsk eesceer : HetCe& mleve efkebJee leeee Yeeie keeHetv e kee{Ceeeer Mem$eefeee.
mleveebee keke& jes ie Peeueeme ne GHeee kesuee peelees. ner ke Jeef eleemebieer
Heg<eebceOesner kejeJeer ueeieles. keke&jesieeee JeeHleerv eg meej mleveeee efkeleHele
Yeeie keeHetv e kee{eeee ns jefJeues peeles.
ceebmeYe#eke JevemHeleer (keeefve&J nesj me Hueebdme) keener JevemHeleeRv ee efJeMes<e
Deekeej DeeefCe #ecelee Demeuesu eer Heeves Demeleele, leebee meeneeeves leer
uenevemeneve eeCeer, efJeMes<ele keerke Heke[leele, leebee Mejerjeb leerue eefL eves
Mees<etv e IesTve DeeHeueer veee^espeveeer Yetke YeeieJeleele. DeMee JevemHeleeReer keener
GoenjCes DeMeer efHeej - Heeveebee Deekeej ueeby e Ie[eemeejKee Demetv e
leeuee PeekeCener Demeles. Ie[eeuee Deeleuee yeepetme JeUuesues kees Demeleele,
Ie[eele ceebme HeeJeCeeje eJe Demelees. Ie[eele efMejCeeje keerke keeeebcegUs
yeensj He[t Mekele veener DeeefCe eJeele He[tv e cejlees. ee JevemHeleer cesIeeueeeleerue
Keemeer ske[eebee pebieueele efceUleele. meeeeree Deesu ee ieJeleeU Yeeieeble
meb[et ([^e@mesje - esee MejerjeJejerue ceebme HeeJeCeejs kesme) DeeefCe HeeCeele
egef^ke egueeefjee (Heeveebes efHebpejs) efc eUleele. (Heene jbieerle efe$e)
ceebmeeeer Heefj HekeJ elee (jeFHeefvebie Dee@H e ceer) DeVe cnCetv e KeeeHeMeteer
keeue kesueeveblej leees ceebme, megceejs 12 les 15 leemeebmeeer, 10 les 12 DebMe
mese qumeDeme leeHeceeveeceOes , efv epelegk e nJesMeerj peeies le sJeCes HeefjHekeJeles ee
erv es Deleble pejeres Demeles. keejCe, leecegUs les DeefO eke ekej Je Hees<eke
yeveles. leeleerue ue@keespees ue@eqkeke DeecueeceOes Heeblej nesTve les uegmeuegMeerle
yeveles Je leeleerue ef peueserv e Jee{les. mJeeYeeefJekee les DeefO eke Heewefke yeveles.
Hejbleg peblegmebmeiee&ee Yeerleerv es Demes kesues peele veener Je HeefjCeeceer leeee Hees<eCeebke
Iemejlees.
ceebmeenejer (keeefve&J nesj me) pee JevemHeleer DeLeJee eeCeer ogmeNee eeCeebJej
peieleele, leeb v ee ceebmeYe#eke cnCeleele. ceebmeYe#eer eeCeeb eer (ceeveJeebeer ner)
Deveske GoenjCes Deensle. keener JevemHeleerner ceebmeYe#eke Demeleele. (Heene
ceebmeYe#eke JevemHeleer)
ceebmeenejer HeMet (keeveer&J nesj me De@efveceume) DeeHeuee Deenejele Keee
cnCetv e eecegKeeves ceebmeeee GHeeesie kejCeejs memleve eeCeer. Goe. JeeIe, efmebn,
jeveer keg$es, DemJeues, lejme Fleeoer. mJeeYeeefJekee ns HeMet efMekeejer eJe= eeres
Demeleele. Jesi eJeeve ieleer Je eHeU neueeeueer ner leebeer JewefMees. leebee
Keeueee-Jejee peye[eele [eJeer-GpeJeerke[s efceUtv e eej-eej meW.ceer. ueebye
DeCekegeer oej Keeme meg Us efkebJee ke@ veeF&v e oele Demeleele. lej Heeeebv ee
DeCekeg eeroej veKes Demeleele.
ef ce$ee, DeMes< e emeeo (1927-
20 07) JeeleeJejCeeee Deef O eke
Gb eer Jejerue mlejebes meKees ue mebMeesO eve
kejCeejs Yeejleer e Yeewe fl ekeMeem$e%e.
D eeevees eq mHeDej ee JeeleeJejCeeee
IekeemebyebO eeres leebes mebM eesO eve eefme
Deens. leemeeer leeb v eer peefc eveerJ ejer ue
Hejb Hejeiele eb $ eCeeb y ejes y ej Debl ejeU
249
mebMeesO eveeletv e GHeueyOe Peeuesuee DeeOege fv eke eb$eCeebeener me#ece JeeHej kesuee.
JeeleeJejCeeee ee mlejebletv e peeCeeNee jsef[Dees uenjeRJejerue leebee mebMeesO eveecegUs
jsef[Dees mebosMeJenveeee eb$eCesle ue#eCeere megO eejCee Peeueer. ee mebMeesO eveemeeer
SceSmeer j[ej ner eb$eCee mebHetCe&H eCes mJeosMeer leb$e%eeveeJej GYeer kejCeele
leebv eer cenJeeeer Yetefcekee yepeeJeueer. leebv eer eerv eneTme JeeetbmebyebO eer mebMeesO eve
keve nJeeceeve yeoueele DemeCeeNee leebee eesieoeveeefJe<eeereer ceewefueke ceeefnleer
efc eUJeueer. Yeejleeleeru e YeeleMesl eerceO etv e Glmeef pe&le nesCeeNee efceL esv e Jeeet es
eLeeeesie ceeHeve leebv eer Sme. kes. efmevne eebee meceJesle kesues. leecegUs Decesefjkesves
ee yeeyeleerle efouesue r Deeke[sJeejer keMeer egkeereer Deens ns efme nesTve Yeejleere
YeeleMesl eer Jejerue ieb[eb lej Uues. meerSmeDeeeD eejes les 19 87-91 ee
keeueKeb[ele cenemeb eeueke nesles. leebv ee 1989ceOes SHeDeejSmeee yengceeve
eeHle Peeuee.
efce$ee, efMeefMej kegceej (1890-1963) JeeleeJejCeeee DeeeveeseqmHeDej
ee Yeeieeef Je<eeer ceewef ueke mebM ees O ev e kejCeejs Yeejleere Yeewe flekeMeem$e% e.
JeeleeJejCeefJe%eeveemeby ebO eeree Yeejleeleerue
mebMeesO eveeee Heeeee leeb v eer Ieeleuee.
eemeeer keesuekeeleepeJeU nefjbIee esL es
leebv eer osMeeleues Heefnues kesv mLeeHeve kesues.
je$eeree DeekeeMeele efomeCeeNee mHegjo
ekeeMeeeer GHeHeeer ueeJeCeemeeer leebv eer
De@eqkeJn veee^espeveee efmeevle ceeb[uee.
Deeev eeseq mHeDejceOeer ue Skee veJeer v e
mlejeee, [er-uesD ejee, leebv eer Mees O e
ueeJeuee. 1958ceOes leebv ee SHeDeejSme ne mevceeve efceUeuee.
efceLesve (CH 4 ) jbienerv e, Jeemenerv e, eJe vemeuesuee, nJesHes#e nuekee Jeeet.
oueoueerle kegpele He[uesuee DeJeMes<eebletv e osKeerue ne Jeeet efv ecee&Ce nesTve lees
nJesle efcemeUlees. ne pJeueveMeer ue Demeueeceg Us FbO eve cnCetv ener eeee JeeHej
nes lees. iegjebee MesCeeHeemetv e lemese YeeleMesleerceO eerue meeuesuee HeeCeeleerue
peerJeeCetbee eefeesHeeserner lees leeej neslees.
efceueeHe (keesnsp eve)
jmeeeveMeem$e meceeve jsCetbceOeues DeeblejjsCJeere Deeke<e&Ce
mebieCekeMeem$e jeefJeke keece kejCeemeeer efkeleer ekeejs eesle JeeHejlee
eslees.
YetieYe&Meem$e Jemlegceeveeee neueeeueercegUs efv ecee&Ce Peeuesuee leeCeeJeefleefjkele
efv ecee&Ce Peeuesuee leeCe.
efceefuekeve, je@ye& DeB[^egp e (1868-1953) Fueske^e@v eee efJeegleYeej
ceespeCeemeeer DeeefCe Hees esFuesefk e^ ke (ekeeMeefJeegle) Heef jCeeceeef Je<eeer ee
keeceemeeer 19 23 meeuees YeeweflekeMeem$eees veesyesue Heeefj leesef<eke efceUefJ eCeejs
Decesef jkeve Yeewef lekeMeem$e% e. efceefuekeve eebv eer Fueske^e@v eJejerue Yeej 1.60
10-19 kegueescye Demeueees MeesO etv e kee{ues. leebv eer Deuye& DeeF&v emeF&v e eebv eer
mewebeflekeo=ee megeefJeuesuee ekeeMeefJeegle HeefjCeeceeeer JewO elee eeeesefiekeo=ee
leHeemetv e HeenCeees keece kesues. leebv eer Hueebke efmLejebkeebes Les ceeHeve kesues.
ceerj Deeblejje^ere ceevelee efceUeuesuee ceeHeveeCeeueerleerue ueebyeer ceespeCeees
Skeke. 1983 meeueer Yejuesuee Deeblejje^er e Heefj<eosle Ske ceerj cnCepes
efv eJee&le eosMeele ekeeMeeves 1/299,792,458 meskeboele Heej kesuesues Deblej
DeMeer eeeer JeeKee mJeerkeejueer iesueer.
ceerve meer uesJ nue 1) mecegmeHeeereer HeeleUer. He=L JeerJejerue peceerv e 2/3
HeeCeeves Jes{uesueer Deens. mecegeuee 24 leemeele oesv eoe Yejleer Je Deesneser esles.
Yejleereer DeseneserJejerue Gbeer JesieJesi eee meceg keeeuee JesieJesieUer Demeles.
Deesnesereer (keceerle keceer) HeeleUer Metv e Oejueer lej meJee&le peemle Yejleeree
HeeleUeree DeOee&Jej lesL eerue mejemejer HeeleUer Oejueer peeles. 2) mecegmeHeeerHeemetv e
ceespeuesueer SKeeee ieeJeeeer mejemejer Gbeer. Goe. HegCeeeer mecegmeHeeerHeemetv eeer
Gbeer 550 ceerj Deens.
cegkele cetueke (eer j@ef[keue) : jsCetbceOeerue Ieke DeCetbes Fueske^e@v e vesnceer
pees[erpees[erv es JeeJejleele. keener keejCeeves leeleuee Ske pee[s eroej Fueske^e@ve mees[tv e
iesueeme Gjuesuee jsCetuee cegkele cetueke cnCeleele. efJeefMe Heefjemf Leleerle, ns Lees[ee
keeUHeele mJeleb$eHeCes jent Mekeleele. HeCe efJeYekele Fueske^e@v eee pees[ eroej
efceUefJeCeeee DeHeej ueeuemescegU,s jemeeeefv eke ee les DeefleMee efeeeMeerue
Demeleele. ns ie Mejerj mJeemLeeme Ieeleke Demeleele. cnCetv ee DeVeHeoeLee&le
cegkele cetueke Demet veesle. (Heene De@efv Dee@eqkeme[v - Heene jbieerle efe$e)
cegk ele Tpee& (eer Svepeea) G<CeleeieefleMeem$eeceOeer ue (Leceex[eeve@efcekeme)
cenJeeeer meb keuHevee. Deens. SKeeee eb $eCeske[tv e GHeegkele keece kejCeeeer
#ecelee efv eoxefMele kejCeees ceeveke.
cegk eleer-Jesie (SmkesHe Jnsuee@emf eer) SKeeee Jemletuee DeefO eke Jepeveoej
DeMee ogmeNee Jemletee ieglJeeke<e&Ceeee eYeeJeeletv e cegkele nesCeeme ueeieCeeje
efkeceeve Jesie. He L Jeeree cegkel eer-Jesie ne mesk eboeuee 11.2 ef keueesc eerj Flekee
Deens. pej DeblejeUeeveemeejKee SKeeee Jemletuee HeL Jeeree ieglJeeke<e&CeeJej
ceele keve DeblejeUele HeeJeeees Demesue, lej efleee Jesie ee JesieeHes#ee peemle
Demeeeuee nJee.
cegKe veeYeer - veeYeer e efyebot (Heesk eme) (F)
Yeewefleke ieesueere DeejMeeee cegKe De#eeuee meceeblej DeeHeeleer efkejCe Meueekee
DeejMeeHeemetv e HejeJeleeale PeeueeJej pee efyebotJej SkeJeleele lee efyebotuee lee
DeejMeeeer veeYeer cnCeleele.
efYebieemebyebO eer DeefYemeejer efYebieeee (yeefnieexue) ekeeMeere De#eeee Skee
efyebotHeemetv e efv eIeCeejs meJe& efkejCe efkebJee DeHemeejer efYebieeee (Debleieexue) ekeeMeere
De#eeJejerue Skee ef yebotee efoMes v es Deef Yeme=le nesCeejs meJe& efkejCe efYebieeletv e
DeHeJele&v eeveblej meceeblej ekeeMe Meueekesee Heele efv eie&le nesleele. DeMee ee
efyebotuee efYebieeeer cegKe veeYeer Demes cnCeleele.
ieefCele uebye Jele&gU (FueerHme), DeHeemle (neeHejyeesuee), DevJemle (He@jeyeesuee)
eemeejKes Jee ieefCeleere efkeesv eeletv e JeCe&v e kejleev ee veeYeer eefyebot JeeHejuee
250
peelees. cegKe De#eeJejerue Deeue efyebo t efkebJee ceg Ke De#eeJejer ue oes v e
DeeueefyebotbHewkeer Ske efyebot efkebJee uebye Jele&gUeee (^evmeJnme&) uebye De#eeJejerue
Deeue (efmLej) efyebot cnCepese cegKe veeYeer nese.
ceg[otme (efj kesdme) ne vetv eleepeve jesie Deens. `[' peerJeveme Jeeee
DeYeeJeecegUs D eVeeleeru e ke@equ MeDece Je Hee@mHejmees DeVeMees<eCe nesle veener.
HeefjCeeceer, ne[s ceT nesleele. [eskeeeee Deekeej ceese neslees, eUt ueJekej
Yejle veener. neleHeee Jeeke[s nesleele. JeejbJeej D eepeejHeCe esles.
`[' peerJevemeJe Meeke& ceeMeeee eke=leeHeemetv e leeej nesCeeNee lesueele,
Deb[eeleerue efHeJeee yeuekeele, ogO eele Demeles. mete&ekeeMe `[' peerJevemeJeeee
ceese eesle. jespe mete&ekeeMe DebieeJej He[ueeme eeee DeYeeJe nesle veener.
cegleKe[s ef ej[Ces (efueLeesef^H emeer) : cetleKe[eeee JeeOeerJej kejeJeeeeer
Ske Mem$eef eeeef Jejef nle GHeeejeCeeueer . eele Ke[s Hees[ Ceekeef jlee
Mejerjeyeens ve leerJe Mekeleer ee OJeveer uenjer Heeefnpes lee peeiesJej kesbef ole
kesuee peeleele. leecegUs Flej DeJeeJeeb v ee keceerl e keceer Oeeskee Demelees. ee
uenjerbee OekekeeecegUs Ke[eees ueneve legke[s nesleele Je les cet$eJeeefn veerletv e
ueIeJeer ejs efv eIetv e peeleele.
cegefuekeve, je@ye& me@v[jmeve (1896-1986) Decesefjkeve jmeeevelep%e.
js CJeer e jev ee DeeefCe leeleer ue jemeeeef v eke yeb O e eeeer Gkeue ke ve
oeKeJeueeyeue, leeb v ee 1966 meeuees jmeeeveMeem$eeleues veesy esue Heeefjleesef<eke
yeneue kejCeele Deeues nes les. Fueske ^e@v me ns keWkeeYeesJ eleer efHejleele, ner
mebkeuHevee leevb eer Oegke[eJetv e ueeJeueer nesleer. leebv ee eesef[biesj ee mebMeesO ekeeeer,
F&ke^esv me ns efmLej uenjeree mJeHeele DeemeHeeme efee ceeve Demeleele, ner
mebkeuHevee ceeve nesleer.
cet$eefH eb[ (efk e[veer) He<JebMeere eeCeele pees[erv es Demeuesues Fbefoe. eees
keee& HeeCeer DeeefCe ekeeT HeoeLe& Mejerjeyeensj Hes keCes. ceeCemeebl e cet$eef Heb[s
`ef oue yeer' ee Deekeejeee D eeefC e ceger SJe{er Demeleele. leer Heeer ee
ceOeYeeieele ceCekeeeee oesv ner yeepetuee Demeleele. GpeJee yeepetes cet$eefHeb[
[eJeerke[uee cet $eefHeb [eHes#ee peje Keeueer Demeles. cet $eefHeb [s Je=k eke Skekeeeer
yeveuesueer Demeleele. leecegUs GHeegkele HeoeLe& Mees< eues peeleele; lej ekeeT
HeoeLe& ieeUues peeleele. MegO o jkele Je=kekeere jesefnCeerke[tv e esles. lej DeMegO o
jkele Je=kekeere veerueske[s peeles. cet$eefHeb[eleerue ueesnerle HesMeerpeveve mebesjke ueeue
jkele HesMeerbee mebKesJej efv eeb$eCe kejles. cet$eefHeb[ele peerJevemeJe `[' efeeeMetv e
nesles. Je=ke keer eJele&ke ns efJekej Mejerjeleerue jkeleoeye mebYeeUles.
cet$ejesieMeem$e (egj e@uee@p eer) cet$eceeiee&ee
jesi eeb ee ef JeJes eveeeer Je ef eef kelmes eer
Jew ekeer e MeeKee. eeceO es cet$ eef Heb[ ,
cet$eJeeefnveer, cet$eeMee Je cet$eveefuekee eebee
meceeJesMe neslees.
cetuekeCe (SuesceWjer Heeef&k eume) meJe& HeoeLe& cetuekeCeebv eer yeveuesues Demeleele.
HetJeea efJeYeepeve#ece vemeuesuee keesCeleener keCeeuee cetuekeCe cnCetv e mecepeues
peele Demes. eele eese@v e, vet^e@v e Je Fueske^e@v e ee cetuekeCeebee meceeJesMe Demes.
DeeeeJele meb Mees O ev eev egm eej ke Jeeke& meejKee Deef O eke met #ce cet uekeCeeb es
DeefmlelJeosKeerue efme Peeuesues Deens. Jew% eeefv eke eieleer pemepeMeer nesle peeF&ue,
lemeleMeer cet uekeCeeb ee yeeyeleerlener mebkeuHevee Deef O ekeeefO eke efJekeefmele nesle
peeF&u e.
cetueJe (Sefuecesv) mJeleb$e jemeeeefv eke iegCeOece& Je efJeefMe< DeCetjevee
DemeCeejs HeoeLe&. meJee&le nuekee nee[^es peve Je meJee&le Yeejer egjsefv eece DeMeer
SketCe 92 vewmeefie&ke cetu eJes Deensle. eeefM eJeeeeer ceeveJeefv eefce&le cetu eJes
Oeve SketCe 116 cetueJeebee MeesO e ueeieuee Deens. nsefueece, Dee@eqkemepeve,
keeye&v e, veee^espeve, meesef[ece, meesv es, eeboer, Heeje, leebyes, ueesKeb[, ner keener
cenJeeeer cetu eJes Deensle.
cetU ()
JevemHeleer JeevemHeefleke Mejerjeee peefceveerle KeesueJej peeCeeje ne Ske Yeeie.
JevemHeleeruee peefceveerle jesJetv e OejCes, peefceveerletv e HeeCeer DeeefCe #eej eebes Mees<eCe
kejCes ner eeb eer ceg Ke
keeex. jleeUs, ieepej,
yeer , cegU emeejKee
cegUebceOes DeVemeben nesTve
leer ceebm eue yev eleele.
yeer peeee D ebk eg jCeees
JesU sme Deeefoceg UeHeemet v e
Jee{CeeNee ceg Keceg Ueme
mees cet U cnCeleele.
Je[eee Heejb y ee,
ceveerHueBeer Deejesner eecegUs
eemeejKee HeebeeHeemetv e Jee{CeeNee cegUebv ee Deeiebletke ceg Us cnCeleele. keerCe
ceeleer Heemetv e j#eCe kejCeemeeer eleske ceg Ueee DeeYeeieer cet Ues Heer ns
keJeeemeejKes esHeCe Demeles.
ieefCele yewefpeke meceerkejCeeeer Hetle&lee kejCeejer eueeeer efkebJee De%eeleeeer
efkebcele. pemes 2x+31 es cetU x 1 keejCe [eJeeryeepet 2x+3 ceOes
x 1 Ieeuet v e 2(1)+ 31 ner GpeJeer yeepet efceUles. cnCepes x 1 ves
meceerjkeCeeeer Hetle&l ee nesles. DeMeee ekeejs meeceeefeke meceerk ejCeele oesv e
De%eeleebee efkebceleer efkeb Jee DeefO eke keeseree meceerkejCeele pesJe{er keeser
lesJe{er cetUs kee{eJeer ueeieleele.
cetU efmLeleer (eeTb[ ms) : efkeceeve Tpee& OeejCe kejCeejer DeeefCe cnCetv ee
efmLej DemeCeejer DeCeg ieYe&, DeCet efkebJee jsCet eebeer DeJemL ee. ee efmLeleerleerue
HeoeLe& keesCeleener ekeejeer Tpee& Glmeefpe&le keefjle veenerle.
cetU HesMeer (msce mesue) efJeefMeerkejCe ve Peeuesuee Je peebeeHeemetv e Mejerjeee
kees Celeener DeJeeJeeee HesMeer efJekeefmele nesT Mekeleele, DeMee HesMeer . ee
251
cegKelJes oesv e ekeejee Demeleele. Ske cnCepes `YetCeeee cetU HesMeer'. lee
ieYe& O eejCesv eblej Yet Ceele Demeleele. ogmeNee cnCepes efJeefJeOe DeJeeJeebeer HetCe&
Jee{ Peeueeveblejner keeefeke HesMeerbceOes Dee{UCeeNee `cetU DeefJeYesefole HesMeer'
ee ceee&efole mJeHeele leee DeJeeJeebee HesMeer efv ecee&Ce ke Mekeleele; HeCe
jesi eiemle DeJeeJeeuee yeje kejCeekeefj lee ueeieCeeNee DeceeHe HesMeer efv ecee&Ce
ke Mekele veenerle.
ce=iepeU (efcejepe) leeHeceeveele Hejke Demeuesuee nJesee LejebceOetv e peeleevee
nesCeeNee ekeeMeeee HejeJele&v eecegUs GlHeVe nesCeeje Ske efYece. Gvneeele
JeeUJeber eosMeeleerue peefceveerueieleeer nJee ner Jejee nJesee leguevesle ueJekej
leeHeles. HeefjCeeceer peefceveerueiele ekeeMeefkejCe Jejee efoMesves Jeekeleele. leecegUs
otjJej HeeCeer vemeleeveener HeeCeer Demeueeee Yeeme neslees. Gue OegJeere eosMeebceOes
peefcev eeru eieleeer nJee Jejee nJesee leg uevesle KetHee L eb[ Demeles. efleLes
ekeeMeefkejCe Keeueee efoMesv es Jeekeuesues Demeleele Je Jemletbee eeflecee nJesle
lejbi ele DemeueemeejKee efomeleele.
ce=leesH epeerJ eer (me@ eesH eeF&) efv epeeaJe eesleebceOetv e meWefe DeVe IesTve peieCeeNee
JevemHeleer. eebeer cegUs peefc eveeRleer ue DemeWe fe JeebSsJepeer JevemHeleer Je eeCeer
eebee DeJeMes<eebleerue kegpeCeejs meWefe HeoeLe& Mees<etv e leeJej GHepeereJf ekee kejleele.
peerJeeCet, keJekes, Sefpevessef MeeemeejKeer HegueCeejer Pee[s ner DeeHeuee DeemeHeeme
meeHe[Ceejer GoenjCes. peieebleerue meJee&le ceess Hetue DemeCeejer j@Heuesef Meee ee
JevemHeleereer ceg Us peefceveerleeRue meWefe HeoeLe& Mees<etv e peieleele.
ce=let ([sLe) ceeCemeeeer meJe& efeee yebo He[uesueer efmLeleer. ceeCemeeee ce=let
Peeuee keer meJe& efeee yebo He[leele. oe yebo He[tv e jkele efYemejCe HHe nesles,
emevemebmLee yebo nesl es Je mebHetCe& ceWotes JeJenej yebo nesleele. esleemeb mLesee
eefleef#eHle efeee yebo nesleele. [eseeee HeejHeueeJej (kee@evf e&ee) yees efHejJeues
lejer HeeHeCee efcele veener. ceWotee DeeuesKe kee{uee lej mejU js<ee esles. ns
meJe& HeefjCeece ve yeoueCeepeesi es nesleele.
nuueer `yesv e-[s[' cnCepes `ceWotee ce=let' ner veJeerv e meb% ee efv ecee&Ce Peeueer
Deens. DeHeIeele Je Dev e keejCeebv eer ceWot keece kejle veener; HeCe keener keeU
oe eeuet jenles DeMee JesUer veelesJeeF&keebee mebceleerv es ce=le Jekeleeres DeJeeJe
jesHeCeemeeer efceUt Mekeleele.
ce=let es eceeCe (cee@&ueerer) JesieJesieee keejCeebcegUs nesCeeNee ce=letbes
Heefj ceeCe cnCepes ce=leebeer mebK ee efkeb Jee cee@ef &ueerer Demes cnCeleele. Je= lJe,
jesi eeeer meeLe, keke&jesie ef kebJee Ieeleke meJeeeRceg Us nesC eeNee ce=legm ebKeeb eer
yesjerpe keve ce=letes ceeHeve kesues peeles.
ce=oemebO eejCe (mee@Fue keeBPeJnxMeve) GHepeeT peefceveereer DeMee ekeejs
nesC eejer OetHe LeebyeefJeCeemeeer kejeJeeeeer efJeef JeOe ekeejeer G Heeeeespev ee.
eesie eceeCeele Gleej os Tve meHeeerkejCe kejCes, peefceveeruee yeebO e IeeueCes,
Gleej yeIetv e meceHeeleUerleerue efkebJee {eUees yeebO e leeej kejCes, DeesIeUer yebo
kejCes, veeuee yeebO e-yebef omle kejCes, HeeeHeeeves ef Hekeeeer ueeieJe[ kejCes,
DeMeer Dev eske ekeejeer keeces ce=oemebO eejCesmeeer kesueer peeleele.
ces[e (ceneje<^ Svepeea [sJ nuHeceW Spevmeer) ceneje^ Meemeveeves 1985
meeueer mLeeHeve kesuesueer ner mebmLee Tpee& yeele Je Tpee& Heee&e eemeeer keee&
kejle Deens. meewjTpee&, HeJeve Tpee&, mJemle Je keee& #ece egueer, yeeeesie@me
eemeeer mebmLesv es mebMeesO eveemeeer, DeHeejbHeeefjke Tpee& meeOeveebee JeeHejemeeer
eeslmeenve efoues Deens. jmleeJejerue efJepeses efoJes, mJeebHeekeIejeleueer meeOeves
eebv ee Deeeceeves Devegoeve osTve JeeHej Jee{Jeuee Deens.
ces[eJeej, Heerj yeeeve (1915-1987) jesiepebletbv ee DekeeJe kejCeejer
Mejerjeeer eeflekeejeb$eCee keMeer DeeefCe kesJne efJekeefmele nesles eeJej mebMeesO eve
kejCeejs Fbepe peerJeMeem$e%e. Skee cet<ekeeee keele[eree legke[eees jesHeCe
ogmeNee cet<ekeeee DebieeJej kes ues lej lees legke[e lee ogm eNee cet<ekeeke[tv e
veekeejuee peelees ns ces[eJeej eebv eer eeesieeejs efme kesues. lemese ee veekeejCeeuee
Mejer jeeer eeflekeejeb$eCeee peyeeyeoej Demeles nsner oeKeJetv e ef oues. leecegUs
ee eeflekeejeb$eCeseer meJeeieerCe DeesUKe HeJeCes menpemeeOe Peeues. ieYee&JemLesle
ner eeflekeejeb$eCee efJekeefmele Peeuesueer vemeles nsner leebv eer oeKeJetv e efoues. veJepeele
DeYe&k eeeer Jee{ nesleevee ee eb$eCesee efJekeeme kemee neslees eeesner efJeJeseve
leebv eer kesues. ee leebee mebMeesO eveecegUs DeJeeJeejesHeCeeee Mem$eefeeebv ee eeuevee
ef ceUeueer . ce@ keHeeuexv e yevex eeb ee meceJesl e leeb v ee 1960 meeueee
JewekeMeem$eeleerue veesyes ue Hegjmkeej efouee iesuee.
cesCe (Je@k eme) meeOeejCele 60 les 90 DebMe mesequmeDemeuee efJeleUCeeje ne
Ske peuejesO eke, meWefe HeoeLe& nese. cesCe ns cesoecueeeer Fmj Hes Demetv e leer
ceesv eesnee[^erke DeukeesnesueHeemetv e yeveuesueer Demeleele. efv emeiee&le eeCeer, JevemHeleer
DeeefCe Keefv epe lesueele leer meeHe[leele. lemese ke=ef$eceefjlee mebMues<eCener kejlee
esles. ceOeceeMeebee Hees eele efceUCeejs cesCe Je ue@v eesefu eve ner eeCeerpe cesCeeeer
GoenjCes nesle, lej keeveexyee cesCe Je ke@v[sefueuee cesCe ner JevemHeleerejs efceUleele.
Keefv epe lesueeletv e He@jeefHeveee Heele cesCe meeHe[les.
ces$es, Jeeceve yeeHetp eer (1906-1970) Hes^esefueece YetMe m$e%e. Hes^esefueece
Yet Meem$eeee mlejMeem$e, mebjevee, Hes^e sefueece mebMeesO eve, G lHeeov e DeeefCe
efJekeeme, mebee Deef Yeeebef$ekeer eeble leebee mebMeesO eveeves Yej He[ueer. Fbef[eve
meeevme keeBesmeee YetMeem$e DeeefCe Yetieesue MeeKeses DeOe#e.
252
ceso Je cesoecues (He@dme / efueefH e[me Je He@er De@efme[) me[me[erle, eew{
ceeCemeeee Mejerjeee 18 les 25 Yeeie ceso THe& ejyeeree Demelees. ceso
cnCepes cesoecueebes ^eeeqiuemejeF[ He. cesoecues oesv e ekeejeer Demeleele.
`HetCe&leee meble=Hle' (me@egjss[) Je `Demeble=Hle' (Deveme@egjss[). eeleerue keener
cesoecues Mejerjeuee DeeJeMeke Demeleele. ner cesoecues Mejerjele efv ecee&Ce nesT
Mekele veenerle; leecegUs leer KeeeHeoeLeeletv e IeeJeer ueeieleele. meble=Hle cesoecueebceOes
keeye&v eee DeCet nee[^espeveee DeCetbv eer HetCe&leee mebeesie HeeJeues uee Demelees. ns
HeoeLe& meeceeve leeHeceeveele IeveHeele Demeleele. Goe. ueesCeer, letHe, ceeiee&jerv e.
Hekele Heecelesue Je Keesyejs ue lesue JeHeele Demeleele. Kees yejsue lesue mebl e=Hle
Demeues lejer Mejerjele leees keee& Demeble=HleemeejKes Demeles.
Demeble=Hle cesoecueebceOes ceg KelJes oesv e ekeej Demeleele.
1) ceesvees Deveme@ eg j ss[ (ceg H ee) eele keeye&v eee Skee DeCet uee
cesoecueeee oesv e DeCetb eer yebO eves (yee@C[d me) Demeleele Je lees nee[^espeveee
DeCetbv eer mebHetCe& Yeejerle vemelees. Goe. Dee@efueJnes Je MeWieoeCeees lesue.
2) Hee@efueDeveme@ egj ss[ (HegH ee) eele keeye&v e DeCetbe r cesoecueeMeer Deveske
yebO eves Demeleele. Goe. kej[F&es, efleUees lesue Jeiewjs.
eqmveiOe HeoeLe& Mejerjeuee DeeJeMeke cesoecues Je `De', `[', `F', `kes'
ner peerJevemeJes HegjJeleele. ner Mejerjeuee 9 efkeueeske@uejer/eeflee@ce Tpee& osleele.
cesoMees< eCe Mem$eef eee (ueeeHeesmekeMeve) DeeflecesoJe=eres MejerjeJej
og<HeefjCeece nesleele. DeenejeJej efv eeb$eCe Je Jeeeece eebv eer cesoJe= er Lees[er
keceer nesT Mekeles; HeCe ner Je=er KetHee eceeCeele Demeueer lej Mem$eefeesv es leer
kee{eJeer ueeieles. Yetue osTve ner Mem$eefeee kesueer peeles. HeeseJejerue lJeee,
ceeb[er, efv elebye Je ob[ ee Yeeieebleerue ejyeer kee{ueer peeles. lJeesJej Ske uenevemee
so osTve leeletv e Ske veUer (ke@vetuee) lJeesKeeueer ejyeerle Ieeuetv e mekeMeve
HebHeeuee ner veUer pees[ueer peeles. pej lJeesle DeefleejyeercegUs LegueLegueerl eHeCee
Deeuee Demesue, lej lJeesee keener Yeeie kee{tv e Deekeej eeJee ueeielees. ee
Mem$eefeesl e ejyeer eer SKeeoer iegUer jkel eJeeefnveerJees HegHHegmeele, oeele,
ceWotle peeCeeeer Yeerleer Demeles. keenerJesUe jkeleeeJener KetHe nesCeeeer Mekeelee
Demeles. 1960 meeueeHeemetv e ner Mem$eefeee meg Peeueer.
cesveve, ceeseqcyeueerkeueeefLeue ieesefJebokegceej (1928- ) Keeleveece Yeejleere
Jew% eeefv eke. pe[ cesmee@v e keCeebee NnemeeceOes yeouelee Tpexes cegD eevme keCe,
Ge Tpex es HeerD ee@v me keCe Deeef Ce
Fueske^e@v me Demeleele ns leebv eer meJe&eLece
oeKeJetv e efoues. leebv eer DeeeqCJeke Heeeme
leb$e%eeve efJekeefmele kesues. leecegUs ns Mekee
Peeues. ee leebee mebMeesO eveecegUs cesmee@v me
keCeebee efJeefJeOeekeejs nesCeeNee Nnemeebee
DeYeeme Mekee Peeuee. ee cetueYetle
mebMeesO eve mebmLee cegbyeF& ee mebmLeses les keener
keeU mebeeueke nesl es. keener keeU les
Yeejleere keWefe cebef$eceb[Uele efJe%eeve Keeleees ceb$eer nesles. 1970 meeueer leebeer
Hesuees Dee@He je@eue meesmeeeer cnCetv e efv eJe[ Peeueer.
cesj erefH eu[, yeer. je@ye& (1921-2006) Ieve ceeOeceeejs jemeeeefv eke
mebM ues< eCeeeer v eJeerv e He leer MeesO et v e kee{ueeyeue 1984 meeuees
jmeeeveMeem$eeleues veesyesu e Heeefjleesef<eke efc eUefJeCeejs Decesefjkeve jmeeevelep%e.
cesue@veescee Ske ekeejee lJeesee keke&jesie. Mejerjeleerue cesue@v eesmeeFdme ee
HesMeeReer Deefv eyeO e Jee{ Peeueer keer cesue@v eescee neslees.
cesmej ceeeeeJs eJs n De@eqcHueeHf ekesMeve yeee efmecegues[s SefceMeve Dee@He jsef[SMev e ee
meb% ese DeuHee#ej mecent . kes JeU Skee lejbieueebyeeree eJf eelg edegbyekeere eejCeees Peesle
efv ecee&Ce kejCeemeeer efkebJee leebes JeOe&v e kejCeemeeer ee GHekejCeeee GHeeeis e neslees.
cesmee@ve ( P) DeCegieYee&leerue cetuekeCeebv ee Ske$e yeebO etv e sJeCeeee eefeesle
menYeeieer DemeCeejs DeefmLej cetuekeCe. 1935 meeueer egkeeJee ee peHeeveer Meem$e%eeves
eeee DeefmlelJeeeer mebkeuHevee eLece ceeb[ueer. JeeleeJejCee yeensve esCeeNee
efJeeefkejCeebceOes leees DeefmlelJe eLece Dee{Utv e Deeues. efv ejefv ejeee veeefYekeere
eefeeebceOes leeeer leerv e Hes Dee{Utv e esleele. Ieve P+ cesmee@v e, $eCe P
cesmee@v e Je efJeegleYeej efJejefnle P cesmee@v e. leeleerue P+ Je P eebes Jemlegceeve
Fueske^e@v eee 273 He Demeles lej Pes 264 He.
cesnsj nescepeer, efJ emHeer Sce. (1932- ) pevce DeeefCe efMe#eCe cegbyeF&le.
efJe%eeve mebmLesle HeerSe.[er. DeeefCe eevmeceOeerue guetPe efJeeeHeereeer [erSmemeer.
eWe DeeefCe pece&v e Yee<eeblej eYeglJe. HeeBef[ejeree eWe Feqv metceO es mebMeesO eve.
oef# eCe Yeejleeleerue Jeves DeeefC e Heee&JejCe eeJej meb MeesO eve kejCeejs Heefn ues
Yeejleer e. osM eeee ke= ef<emebyebe fO ele Heee&JejCeees keee& cen Jeees. osM eebleerue
JevemebH eeeres j#eCe-peesHeemevee kejCeeee eespevee leeej kejCeele menYeeie.
efv eueefiejer yeeeeseqm HeDej efjPeJn&, efH eeJejcees KeejHeCeea Jev e, kes jUceOeerue
meeeuesC Jn@ueer, He#eebee mLeueeblejees ceeie& jeKetv e HeeBef[ejer ef JeceeveleUeeer
peeiee jJeCes, oef# eCesleerue osJejeeebes meb j#eCe, HejosMeer JevemHeleer osMeeble
DeeCeCeemeeeres efv eke<e jJeCes, DeMee Deveske ekeuHeebv ee cesnsjnescepeer eebes
mebMeesO eve GHeegkele jues Deens. Yeejleeleerue meJe& efJe%eeve De@ke@[ceer, egpeermeeres
eJeCeevebo mejmJeleer De@Jee@[&, efHeleebyej Heble Heee&JejCe HesueesefMeHe, eWe HebleeOeeveebv eer
efouesuee `Dee@ [&j Dee@He Heecme DeBke@[sef ceke' efkeleeye leebv ee efc eUeues Deensle.
ceW[sue, esieesj (1822-1884) ee Dee@eqm^eve Heeeeves JeeeCeeee
Pee[ebes mebkejCe keve keener efHe{ee Jee{Jeuee. eleske efHe{erle efv ecee&Ce
nesC eeNee JeeeCeees efv ejer #eCe keve leeves keener efmeevle ceeb[ues. lee
efmeevleebv ee leebee Heeele mev e 1901
ceO es ceev elee efc eUeueer . ee
efm eevleeeceeCes Skee efH e{erl etv e Heg{ee
efHe{erle DeevegJebefMekelesv es peeCeejs JesieJesieUs
iegCe SkeceskeebJej DeJeuebyetv e vemeleele, lej
eleske iegCe mJeleb $eHeCes Heg{ee efHe{erle
peelees. leeves ceeb[ ues uee ef me evleebv ee
`ceW[sue efmeevle' cnCeleele.
253
ceW[suees DeevegJ ebefMekeles es efveece (ceW[sume uee@p e) : keesCeleener mepeerJeees
Meejerefjke lemese Mejerjef eeeef Je<eeke DeevegJeb efMeke iegCeO ece& Skee ef He{erl etv e
Heg{ee efHe{erle efv esv es kemes HeeseJeues peeleele eees efJeJejCe kejCeejs Dee@eqm^eve
OeceexHeosMeke esieesj ceW[sue eeves efJe<eo kesuesues efv eece. JeeeCeeee efv ejefv ejeee
iegCeOeceeee pees[ee Demeuesuee JeeCeeb es mebkej keve kesuesuee eees ieeleerue
efv e<ke<eeee DeeOeejs leeves ns efv eece efJe<eo kesues. leeee Heefnuee efv eeceeeceeCes
eles ke pevegkeeee oesv e eefleke= leer eles ke Jekel eerle Jeeme keve Demeleele.
HeCe pev eveHesMeer cnCepese m$eeres yeerpe efkebJee Heg<eees Meg eeCet leeej nesleevee
eeleerue Skee eefleke=leer leele Glejles . ogmeNee ef v eeceeeceeCes Heg{eer efH e{er
leeej nesleevee ee oesv e eefleke= leer mJeleb$eHeCes JeeJejleele, leebes efceeCe nesle
veener. Heg{erue mebMeesO eveeveblej pesJne keener pevegkes SkeceskeebMeer pees[uesueer Demeleele
ns efometv e Deeues lesJne ee efv eeceele DeeJeMeke lee megO eejCee kejCeele Deeuee.
Hejbleg iegCeOece& mJeleb$eHeCes Heg{erue efHe{erle Glejleele, leebes efceeCe nesle veener ne
efv eeceeee ieeYee DeyeeefO ele jeefnuee.
ceW[sefueeqJ nece (Md) DeCegeceebke 101es DeefmLej ceeveJeefv eefce&le cetueJe.
1955 meeueer efmeyeesie& ee Meem$e%eeee ieeves leeee MeesO e ueeJeuee.
ceWot (yesve) ceeCemeeee ceWot DemebKe Hegues Je oeb[e Demeuesuee keesyeeree
ieeemeejKee Demelees. Hejbleg ceWot ner ceebmeue Je Deefle cenJeeeer Tleer Ceke
ne[ebee keJeerceOes megjef#ele Demeles. ceWotee Tleeruee Deveske Jeee He[uesuee
Demeleele. leecegUs Tleeres #es$eHeU Jee{tv e ceWotle DeieefCele DeeosMeebes mebkeueve
nesles Je efv ejefv ejeUs mebosMe lee lee Tleeruee Oee[Ceele esleele. ceWotleerue 100
ceneHeVe vegje@ve (esleeHesMeer) ns keee& kejleele. ceWot Je ceppeejppet eebee menYeeieeves
ceOeJeleea esleemebmLee yeveles. uebyeceppee (ces[tuee Dee@yeuee@iese), ceef mle<keHeg
(Hee@v me), Devegceefmle<ke (mes jsyesef ueece), Le@uesceme, neeHeesL e@ues ceme, efHeeg jer
ebL eer, eceefmle<ke (mesjsyece) ns ceWotes cenJeees Yeeie Deensle. ceefmle<ke Hege
efO ejeefYemejCe, mveeetbeer neueeeue, emeve efeee, KeeskeCes, Tekeer ueeieCes,
efieUCes, DeeskeCes ee efeeebJej efv eeb$eCe sJeCeejer keWs Demeleele. ceefmle<keHeg
efkebJee ceefmle<ke meslet ne Yeeie osKeerue emeve efeesJej efv eeb$eCe sJelees. efMeJeee
ne Yeeie eceefmle<keeke[tv e esCeeNee es leemebJesovee cesjppesk e[s HeesneseJelees.
[esUs Je keeve eebeeejs Deeuesuee mebJesoveebeer eveveer kejCeejs keW ceefmle<ke
HegeceOes Demeles. D evegceefmle<ke efkebJee ese ceWot ceeves ee ceeieee Yeeieele
Demelees. ne Yeeie Mejerjeee leesue mebYeeUlees. Mejerjees leeHeceeve efv eebef$ele kejCeejs
keW Le@uescemeceOes Demeles. neeHeesL e@uescemeveer leeej kesuesueer mebesjkes efHeegjer
ebL eerme Gesefpele keve Je@meesesefmeve, Dee@eqkemeesefmeve eemeejKes eeJe ebL eerletv e
yeensj mees[ Ceele ceole kejleele. eceef mle<ke cnCepes keJeeree Yeeieeleerue
Deeleerue ceWotee meJee&le ceese Yeeie. ceesee ceWotle es Je JneF ce@j ee oesv e
ekeejee Demlejebee Demeb Ke Jeee D emeleele. ceeCemeeeer efJeeejMekeleer,
yegefceee, eceefmle<keele meeJeuesueer Demeles. ceesee ceWotleerue efuebefyeke efmemerce
ceeCemeebee YeeJeveeb Meer efv eie[erle D emeles. pemee oeeee DeeuesKe oeeee
keeee& eer ceeefn leer os lees leeeceeCes ceW ot ee efJ e egl ed D eeues Ke ef keb Jee
Fueske^esSvemesHe@uees e@ce ceWoteer leeJesUeer efmLeleer Je keee& eeeer ceeefnleer oslees.
(Heene jbieerle efe$e)
ceWotk e[erue jkeleeee De[LeUe (yue[ yesve ye@efj ej) ceWot es Oeeskeeoeeke
Je ef Je<eejer HeoeLeeHeemetv e mebj#eCe kejCeejer eCeeueer. eecegUs jkeleeleerue ceess
jsCet efkebJee HesMeer ceWotle efMe Mekele veenerle. lemese, ceWotes peerJeeCet Je efJe<eeCetbHeemetv e
j#eCe nesles.
cew$ eer Yet jemeeeef v eke nJeeceeveef Je<eeke, JeeleeJejCeef Je<eeke D eeef Ce
Heee&JejCeeefJe<eeke DeYeemeemeeer Demeuesues Debeeqke&keeceOeerue Yeejleees ogmejs
keeecemJeHeees mebMeesO eve mLeeveke. meceger yeHee&eer pee[er, mecegeeer HeeleUer,
leeHeceeve DeeefCe Debeeqke&keeleerue eeCeerpeerJeveeleerue yeoue eeefJe<eeereer efv ejer#eCes
ee keWeejs Heej Hee[ueer peeleele.
ce@k emeJesue pescme keueeke& (1831-1879) efyeefMe YeeweflekeerJew% eeefv eke.
KeieesueMeem$e Je meweefv leke Yeeweflekeer eeceOes Deleble cetueYetle mJeHeees eesieoeve
efoues. FLej ee ceeOeceeletv e efJeegled Je egbyekeere uenjer eJeeme kejle Demelee
leebeele nesCeeNee Deeblejeefeesuee ieefCeleer met$eele yemeJeues. ce@kemeJesue eebv eere
ekeeMe ns efJeegle egby ekeere eejCe Deens ns eefleHeeoues. leecegUs nsv jer n&dPe
eeb v ee jse f[Deesu enjeRee MeesO e ueeJeuee Deeuee. leeDeiees oj ce@k emeJes ue eeb v eer
jbieebes meceeees peve, jbie DebO elJe eeJejner mebMees O eve kes ues DeeefCe ce@kemeJesue
leyeke[er leeej kesueer. Meveer eneeer ke[er IevemJeHeele SkemebIe vemetv e esee
esee keCeebv eer yeveuesu eer Deensle ns leebv eer meebefieleues. leeefMeJeee cenJeees
keece cnCepes Jeeetbee ieleerpe efmeevleeee efJekeeme.
ce@iesu eve Meg e eneee DeYeeme kejCeemeeer 1990 ceOes ns ce@ies ueve
DeblejeUeeve DeJekeeMeele HeeJeues. eeveeJej Ge efJeYesove #eceles es j[ej
Deens. leecegUs Megeeee He=Yeeieeee 90 kekes Yeeieeee vekeeMee (DeYeeme)
kejlee D eeuee. Heesle&gieerpe mebMeesO eke He[&efv e[ ce@i esueve (1480-1521) eebes
veeJe eeveeuee efoues.
ce@iesuevees cesIe (ce@iesueeefveke keueeG[dme) DeeHeuee DeekeeMeiebiesee efveke
DemeCeeNee oes v e D eefv eeefcele Deekeejeee cesI emeoMe oere fIe& kee. ee oesv e
oer efIe&k eebHewkeer cees ee D eekeejeeer oere fIe&kee ner DeeHeueeHeemet v e meg ceejs 1.6
ueeKe ekeeMeJe<es& DeblejeJej Demetv e eflees Jemlegceeve DeeHeuee DeekeeMeiebiesee
254
Jemlegceeveeee 5 kekes les 10 kekes Flekes DemeeJes. esee Deekeejeeer
oerefIe&kee ner DeeHeueeHeemetv e megceejs 2 ueeKe ekeeMeJe<es& DeblejeJej Demetv e eflees
Jemlegceeve ns DeeHeuee DeekeeMeiebiesee Jemlegceeveeee 2 kekes Flekes DemeeJes.
oef#eCe ieesueeOee&letv e vegmelee [eseebv ee efomet MekeCeeNee ee cesIeebeer Heef[&v eeb[
ce@i esueev e ee Heesleg &ieerp e oee&Jeee&v es 1519 meeueer Heefnuee-Jeef nuee HeL Jeer -
eoef#eCeso jceeve veesbo kesueer nesleer.
ce@ivesefke Fbke ke@j@k ej jsk eiveerMeve (SceDeeemeerDeej) yeBkesee
OeveeosMeeJej egbyekeere MeeF&v es eceebke Je De#ejs eHeleele les DeesUKeCeemeeer
ner eefeee GHeegkele Deens. MeeF&ceOes egbyekeere iegCeOece& Demeuesuee HeoeLe& Demelees.
OeveeosMe efkeb Jee SKeeoe omleeJespe eb$eeceOes ekeuee keer MeeF&ceOes egbyekelJe
efv ecee& Ce nesles . eleske eceebk e Je De#ej egbyekeer e meb kesleeejs DeesUKetv e
mebieCekeeleuee meebkesefleke Yee<esle ceenerleer HegjJeueer peeles. OeveeosMe eesie Demesue
lej mJeerkeejuee peelees. veenerlej veekeejuee peelees.
ce@icee He=L Jeeree DebleYee&ieeletv e yeensj He[Ceeje G<Ce leHle efJeleUuesuee eJeenerle
efMeueejme. lees Leb[ PeeueeJej Deeqivepeve Ke[keele Heeblejerle neslees. leele
efJeefJeOe Oeelet bes ef meuesk esdme Dee{Utv e es leele. pJeeueecegKeere ef eeeb cegUs lees
ueeJneee mJeHeeble He=L Jeeree He=YeeieeJej Hemejlees.
ce@ef^k eme
Yeeweflekeer pesJne kee@cHeesefPe cnCepese efcee HeoeLeeeer efv eefce&leer nesles lesJne
leeleerue Ske HeoeLe& ne DeeJejCeemeejKee JeeJejlees DeeefCe leele ogmeje HeoeLe&
Hemejuee peelees. ee DeeJejCeemeejKee HeoeLee&u ee ce@ ef^keme D emes cnCeleele.
GoenjCeeLe& FceejleeRee Hekekeee yeebO eCeermeeer pesJne efjFv Heesm[& keeBe feee
JeeHej neslees lesJne efmeceWee mlebYeele Heesueeoeee keebyeer Ieeleuee peeleele. ee
efmLeleerle efmeceW cnCepes ce@ef^keme Demeles
ieefCele Skee ef JeefM e jeveeyebO eele ieg bHeuesuee Debk eebeer ceeefuekee. ee
ceeefuekesJeje keener ieefCeleer GHeeej kesues peeleele.
ce@v[sueer J n, efoefceef$e Dee eJn@veeseqJ ne (1834-1907) jefM eeve
jmeeeveMeem$e%e, cetueJes D eeJeleeameejCeer es yeng ceesue eesieoeve, e{lee
DeCegYeejevegmeej, ceewueebeer ceeb[Ceer kesueer lej keener jemeeeefv eke DeeefCe keeefeke
iegCeOeceeeer, jeJeerke eceeveblej Hegv ejeJe= eer nesles eeee MeesO e ueeJeuee. leevegmeej
leeves, leeJesUer MeesO e ueeieuesueer cetueJes Skee meejCeerle ceeb[ueer. leere cetueYetle
DeeJeleeameejCeer mJeerk eejCeele Deeueer. ee meejCeerceg Us, leeJes Uer MeesO e ve
ueeieuesueer ceewuesner DeefmlelJeele D emeeJeer Demes Yeekeerle kejlee D eeues. v eblej
leeee He[leeUener Deeuee. ce@v [sueerJnee mevceeveeLe& DeCegeceebke 101 ee
ceeveJeefv eefce&le HeCe Demmeuee Demeuesuee cetueJeeme ce@v [sueerJnerece ns veeJe
osCeele Deeues Deens.
ceBieveerp e (Mn) F.me. 1774 ceOes Mesues Je ye@ef jceeve eebv eer HeeejesuegmeeF
ee Keefv epeele uees Keb[eefMeJeee v eJeerv e cet ueJe Demeueees MeesO eues. leee
Je<eea pes. peer . ieeve eebv eer #eHeCeefeesv es DeMeg ce@Bieveerpe efceUJeues lej F.me.
1807 ceOes pes . SHe. pee@v e eeb v eer Meg ceBieveerpe efceUJeues. DeeJele&meejCeerle
ns cet ueJe 7Jee ieCeeleerue Deens. eeee ef Jeueeefyebot 1244 Deb Me
mes equmeDeme, G lkeueveefyebot 2095 D ebMe mes equmeDeme Deens. Yeejleele
ceneje^, ceOeeos Me, iegpejele, jepemLeeve, Deesef jmee, kev ee& ke Deeef Ce
ieesJee esL es ceBieveerpe Dee{Ules. leeeer Deveske mebegies Heesueeo, jyej, jbieuesHe,
Jneefv e&Me, meeyeCe, peb legv eeMekes, keeHe[HeeF&, Glesj ke, D eew<eOes F. leeej
kejCeeme JeeHejleele.
ceess Deele[s (keesueesve) Heeve mebmLesle keee& kejCeejer ueneve Je ceess ner
oesv e ekeejeer Deele[er Demeleele. ueneve Deele[eeee ueebyeerHes#ee cees ee
Deele[eeeer ueebyeer yejere
keceer D emeles . Hejb leg
leeee Jeeme cees e
DemeueekeejCeeves leeme
ceess Deele[s cnCeleele.
uenev e D eele[eele
DeVeees Heeve PeeueeJej
DeVejme HeoeLe& efmekece
ee veefu ekesletv e ceesee
Deele[eele Hees eleele.
ceesee Deele[eele HeeCeer
Je Fues ke ^ e se f uedm ees
Mees<eCe kesues peeles. lemese
eeleer u e pebl et Heev e
kes ues u ee DeVeeleeru e
Hees<eke HeoeLe& Mees<etv e Ieeeuee ceole kejleele. ceesee Deele[eele HeeCeer Mees<etv e
Ies leueecegUs Heeve Peeuesues D eVeHeoeLe& Ie nes leele Je leebeer efJee yevetv e
ceueeMeeeceOes peeTve iegoejeceeiex les Mejer jeyeensj Heskeues peeleele.
ceess Skeeeqlceke efJ eegledceC[ue (ueepe& mkesue Fbefess[ meefk e& -
SueSmeDeee) cees er Skeeeqlceke efJeegle ceb[ues. D eOe&Jeenke HeoeLee&ee
Skeskee efeHeJej MebYej Deiej peemle efJeegledceb[ueebes Ieke mLeeefHele Demeues,
lej DeMee meeOeveeuee ceess Skeeeqlceke efJeegledceb[ue cnues peeles. ^eeqv Pemj,
uee@efpeke iesdme Jeiewjs Iekeeb ee eeble meceeJesMe Demet Mekelees.
255
cees[ke, yeeUepeer eYeekej (1847-1906) : keesuneHetjee jepeejece
neemket ueceOes efJe%eeve efMe#eke. 1875 meeueer jmeeev eMeem$eeJejerue DeeHeueer
erHeCes efMeUeesmeJej eHetv e eefme kesueer.
Heg C eeuee [e@ . keg ke eeb ee
ceeie&o Me&v eeKeeueer me= er % eev e Je
jmeeeveMeem$eeee D eYeeme kes uee.
`efv eefjbef e jemeeeveMeem$e Je DeOeelegHe
leJes' ne ebL e 1876 meeueer eefme kesuee.
1870 les 1900 ee keeUele jepeejece
ceneefJeeeueeele eeesieMeeUe ecegKe nesles.
eebv eer keesuneHetj efpeueebleerue MeeUebceOes
efJe%eeve eoMe&v es YejJeeeuee megJeele kes ueer. cejeerlet v e Ge Meem$eere efJe<ee
efMekeJeCeeeer leebv ee ceeser leUceU nesleer.
ceesleerefyebot (ke@@j @k e) [eseeleerue efYebie keener keejCeemleJe DeHeejoMe&ke
Peeueeves nesCeeje Ske ekeejee efoes<e. eecegUs ogO eer keeesletv e yeefIeleueemeejKes
DemHe efomeles Je MesJeer keenere efomesv eemes nesles. Jeemkej ceeCemeeble JeeHejlJes
ceesleeref yebot neslees. ceOeg cesneRv ee ceesleere fyebot ueJekej nes lees. [eseeuee ceej ueeietv e
leCe Jeeelener ceesleerefyeb ot neslees. Mem$eef eesv es ceesleerefy ebot kee{tv e lee efkeeCeer
ke=ef$ece HeejoMe&ke efYebie yemeJetv e er HetJe&Jele nesles. (Heene Deeblejves$eere efYebie)
ceesefvepe, Devleesevf eDees efmeevees HesjsS Sieeme (1874-1955) Heesle&gieerpe
esleemebmLeeefJe<eeeres lep%e. 1949 meeuees Jewekeere #es$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke,
leebeemen Jeeusj [e@uHe nsme eebv ee osCeele Deeues nesles. efmkelPeesesefv eee,
He@jeveesF&eemeejKee cevees efJekeejebJej GHeeejebm eeer JeeHejueer peeCeejerr efJeefMe
ekeejeer ceWot eer Mem$eef eee leeb v eer ef Jekeefmele kes ueer nes leer. ceW otl euee
jkeleJeeefnveeeer leHeemeCeer kejCeees `mesuesyeue Seqv peDees eeHeer'es leb$e leebv eer
ng[ketve kee{ues nesles. leecegUs yesv e egcejee leHeeme kejCes, meesHes Peeues.
ceesveesk eueesveue De@veryee@[er ceeveJeer Mejerjele efMejuesuee DeHeefjefele Hejkeere
HeoeLee& uee ve kejCeemeeer Mejerjeeer jesieeeflekeejeb$eCee ef JeefMe eefL ev eebeer,
eeflepewefJekeeeer , efv eefce&leer kejles. lee HeoeLee&ee efJeefJeOe Debieebeer, De@efv pesv eeer,
DeesUKe HeJetv e leebee efJe efv ecee&Ce Peeuesuee eefL eveebes ns efceeCe Demeles.
leeSsJepeer kesJeU Skeee De@efv pesv eefJ e keece kejCeeNee eeflepew efJekeeeer
efv eefce&leer kejCeees leb$e keesuej Je efceuemerv e ee Meem$e%eebv eer efJekeefmele kesues.
eeflepewefJekeeeer efv eefce&leer kejCeeNee ueefmekeeHesMeer (efuecHeHesMeer) DeeefCe ceppeeyeg&o
(ceeeueescee) ee keke&jesieeee efejeet HesMeer eeb ee mebkejeletv e leeej kesuesuee
HesMeeRke[tv e ns GlHeeove kejJetv e IesCeele esles. ee ekeejee eefl epewefJekeeee
Deetk e jesieef v eoeveemeeer lemes e jesieesH eeejebmeeer Heej ceese GHeeesie nes lees.
(heene keesnuej)
ceesvees PeeF efv emeiee&le meeHe[CeeNee ee Keefv epeeceOes efmeefjece (Ce) Je
ueBL eevece (La) Je efv eDeesef[efv eece (Nd) eebes Hee@mHesmed Demeleele. eee Keefv epeele
Leesefjece Je etj@efveece DeuHe eceeCeele Dee{Ules. YeejleeceOes cegKelJes kesjUee
Jeeuetcee meeiej efkeveeje ee Keefv epeeves mece= D eens. ee Keefv epeele peieeleerue
Leesefjeceee meJee&le peemle meee Deens Je leeee GHeeesie Yeejleere DeCegekeuHeebee
eflemeNee HHeele nesCeej Deens.
ceesme&, me@cegDeue efH eveues yeerme (1791-1872) Decesefjkeve Jew% eeefv eke,
eebv eer efJeegled leejeeb$eeee MeesO e ueeJeuee. leebv eer mebosMe HeeJeCeeeer Ske Hele
leeej kesueer leeme ceesme& kees[ cnCeleele. ee HeleerceOes efJeefJeOe ekeejs efyebot
DeeefCe esee esee ueebyeeree js<ee eebeeejs mebo sMe HeeJeleele. FbeqiueMe
Yee<esleuee mebKeebv egmeej Je De#ejevegmeej ef yebot Je js<ee eebeer mebKee Je ece
jJeuesuee Deens.
ceesue (mol) keeye&v e12ee 0.012 efke.e@ceceOes HeoeLee&es efpelekes eceeCe
yemesue leeuee ceesue cnCeleele. ns 6.026 1023ee yejesyejeres Demeles. mebegieeee
Ske ceesue cnCepes lee mebegieeleerue jsCetbes Jemlegceeve e@ceceOes Demeles. Goe. Ske
ceesue HeeCeees Jemlegceeve Demeles. 18 ns SI Skeke Deens.
ceesuegm kee ieesieueieee, efMebH eues, DeHeoer peueej, efH eeemeejKes ceekegue
eebeemeejKee eeCeeb ee ie. ef Jekeefmele Peeuesues [eskes , Ceke keJee Je
Heeeree keCeeee DeYeeJe ner ee eeCeebeer JewefMees Deensle.
ceesnmeeer Cekelee Heer (ceesnme mkesue Dee@H e ne[&vesme) : ee Cekelesee
HeerJej 10 Keefv epeebeer veeJes efouesueer Deensle. 1) euke 2) efpeHmece 3) ke@equme
4) HeuegjeF 5) De@H eseF 6) De@L eex keueeme 7) keJ ee&Pe 8) esHeePe 9)
kee@jesv [ce 10) efnje. ee Heeres JewefMee cnCepes, Jejee Keefv epeebJej Keeueee
meJe& Keefv epeebv eer DeesjKe[s Hee[lee esleele. G oe. eukeJej Keeueee meJe&
Keefv epeebv eer DeesjKe[s Hee[lee esleele. keesjv[ceJej Hekele efnNeevese DeesjKe[s
Hee[lee esleele. {esyeUceeveeves Demes cnCelee esles keer, 2.5 Cekelee Demeuesuee
Keefv epeeJej DeeHeuee veKeebv eer DeesjKe[s Hee[lee esleele. 4 Heele kees Celeener
veeCeeves DeesjKe[s Hee[lee esleele lej 6 Heele, eeketves DeesjKe[s Hee[lee esleele.
ner Heer es[efjMe ceesnme (1773-1839) ee Meem$e%eeves { kesueer.
cee@ie&ve, Lee@ceme nb (1866-1945) : DeevegJebefMeke iegCeebes mebeceCe nesCeele
DemeCeeNee iegC emet $eeb ee menYeeieemeby eb O eer meb Mees O eveeyeue 1933ee
peerJeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUJeCeejs Decesefjkeve peerJejmeeeve Meem$e%e.
Iegb iegjeebJej eeesi e kev e leebv eer iegCemet $eebJejerue pevegkeebcegUs DeevegJebefM eke
iegCeOecee&bes mebeceCe nesles, ne cenJeeee MeesO e ueeJeuee. ee MeesO eecegUs esiej
cesv [sue eebv eer eefleHeeove kesuesuee DeevegJebefMekelee efmeebleeuee yeUkeer efceUeueer.
cee@efH e&ve DeHetHeemetv e efceUCeejs ns Ske #eejeYe (Deukeuee@F[) JesoveeMeeceke
cnCetv e FbpeskeMeve osTve eeee GHeeesie kejleele. HetJeea oeefJekeejeee Pekee
Deeueeme, efkebJee cetleKe[eecegUs Jesovee nesle D emeueeme eeee GHeeesie nesle
Demes. eees Jemeve Hekeve ueeiele DemeueecegUs eeee JeeHej keceer Peeuee.
keener JesUe FbpeskeMevecegUs jesieeuee DeeskeeNee nesle Demele.
cee@efuey[svece (Mo) DeeJele&meejCeerleerue 6Jee ieCeeleerue cee@efuey[sv ece ns
cetueJe F.me. 1778 meeueer meer.[yuet. Meerues eeves efMeMeeee Keefv epeeletv e
256
JesieUs kes ues. eeee efJeueeefyebot 2610 DebMe mesequmeDeme, Glkeueveefyebot
5560 DebMe mesequmeDeme. ns eeboermeejKes Heeb{js, keerCe, leve JeO e&v eere, keeesHes#ee
ceT Demeuesu es cetu eJe. cee@ef uey[sv ececeOes D emeues uee keer CeHeCee,
Ie[CemegueYelee, iebpeefJejesO eke DeMee iegCeOecee&cegUs leeeer Deveske mebefcees yeveefJeueer
peeleele. Ge leeHeceeve menve kejCeeeer #ecelee Demeueeves pes Fbefpev eees
Yeeie yeveefJeCeele, jbie leeej kejCeele DeeefCe Glesjke (ke@@efuem) cnCetv e
leeee ceesee eceeCeele JeeHej kejleele.
cee@meyee@j Heefj Ceece : eleeJele&v e efJejefnle (recoilles s) ieecee efk ejCeebes
mebJeeoer (resonant) Glmepe&v e DeeefCe Mees<eCe ee DeefJe<keejeuee cee@myee@j HeefjCeece
cnCeleele. [e@uHe cee@myee@jves Fefjef[ece-191 ne efmLej mecemLeeefv eke DeeefCe
129 efkeueesFueske^ e@v e Jnesu Gpexes ieeceeefkejCe JeeHev e ne MeesO e ueeJeuee.
ueesKeb[-57 ee ueesKeb[eee efmLej mecemLeeefv ekeees DeCegieYe&, DeeefCe 14.4
efkeueesFueske^e@ v e Jnes u Tpex es ieeceeefkejCe JeeHevener ne Heefj Ceece meeOe
kejlee eslees. ee HeefjCeeceecegUs Deveske jemeeeefv eke mebegieebee mebjev ee DeYeeefmelee
Deeuee, Devesk e DeCegieYeeee Tpee&Heeleee, DeCegieYeeae DeefJe<keej, lemese
keener cetu eYetle Jewef eke Iev eener He[leeUtv e Heenlee Deeuee.
ceeBef^Deue kejej (ceeBef^Deue ^erer) MeerleerkejCeeceOes keueesjesHeuegjeskeeye&v e
(meerS Hemeer) ee Jeeee ceesee eceeCeeJej JeeHej nesT ueeieueecegUs D eeefCe
meerSHemeercegUs JeeleeJejCeeJejerue DeesPeesv eee Lejeuee ef He[leele Demes Dee{Utv e
DeeueeJej, ke@ve[eceOeerue ceeBef^D eue esL es 1987 meeueer Ske Deeblejje^ere
Heefj<eo Peeueer. ee yewkeerle 1998 meeueeHeele meerSHemeeree JeeHej 50 kekeeebv eer
keceer kejeJee Demes jues. vebl ej kesues uee HeenCeereceeCes DeesPeesv e LejeJejee
HeefjCeece DeeOeeree DeboepeeHes#ee peemle leerJe Deens Demes keUtv e egkeues DeeefCe
kejejeeer DebceueyepeeJeCeer peemle leele[erv es JneJeer, Demes 1990 meeueer ueb[veceOes
Heefj <eosle jues.
ceguej, keeue& Deeuesk eme (1927- )
leebyes, yesefjece DeeefCe ue@v Leevece Oeeletee
ef cee Dee@ke meeF&[dm e mebeg ieeleeru e Ge
leeHeceeveeuee Demeuesuee DeefleJeenkelesee
(megH ej kev[eq ke ef Jeer) MeesO eeyeue
efi eDeeie& vees me& eeb ee meceJes le 1987
meeuees Yeewe f lekeMeem$eees v ees y esu e
Heeef jlees e f <eke efc eUef J eCeejs eq m Jeme
Yeeweflekelep%e.
ceguej, HeeTue (1899-1965) eqmJeme jmeeevelep%e. [er[ erer ee
jmeeeveeee efkekeveeMeke cnCetv e nesCeeje JeeHej MeesO eueecegUs leebv eer 1948
meeuees peerJeMeem$eeleues veesyesue Heeef jleesef<eke efceUeues nesles.
ceesme yeeTDej, [e@uHe ueg[efJ eie (1929- ) pece&v e JeemleJeMeem$e%e,
eleeJele&v e efJejefnle ieeceeefkejCeebes mebJeeoer Mees<eCe nesTve, cetU efmLeleerle Demeuesues
ueesKeb[-57, Fefjef[ece-191 meejKes efmLej DeCegieYe& Gesefpele nesTve, leee
Tpex es ieeceeefkejCe Hejle Glmeefpe&le kejleele (ieeceeef kejCe Dev egmHejCe) ee
HeefjCeeceeee 1959 meeueer, Jeeeee D eJeIee 30 Jee Je<eea MeesO e ueeJeuee.
veblej ee MeesO eeuee cee@myee@j HeefjCeece ns veeJe osCeele Deeues. ee MeesO eeyeue
1961 meeuees YeeweflekeMeem$eees veesyesue Heeefjleesef<eke, je@ye& ne@Hemej yejesyej
efJeYeeietv e os Ceele Deeues.
cnes (SceSeDees) efJeegled efJe%eeveemeboYee&le Deesnce (Dees.Se.Sce.) ns HeefjceeCe
(Skeke) efJeegledjesO e ceeHeCeemeeer JeeHejues peeles. HetJeea efJeegledefjDe@kevme ceeHeveees
Skeke cnes DemeeJeeees. veJee eCeeueerv egmeej cee$e ee Skekeeme meercesv meemes
cnCeleele.
257
`e' iegCemet$e (Jeee eesceesPeesce) yengleebMe eeCeebceOeerue Heg<eefuebieefv eoMe&ke Ies l eueecegU s nes Ceejer
iegCemet$e. ceeveJeer HesMeerleerue lesefJemeeJeer iegCemet$eebeer pees[er efuebieefv eoMe&ke Demeles. keeJeerU. eecegUs Heeeeuee
leeleerue Ske iegCemet$e `#e' Je ogmejs `e' Demeueeme leer Jekeleer Heg<e Demeles. metpe esl es. jke leeeJener
`e' iegCemet$eeleer ue Sme.D eej.Jeee. peveg ke Je= <eCeeeer Je=er kejles Je eecegUs nes lees. nsH e@eeefme yeer,
ieYeekegjees efuebie vej ns jles. ns Skee iegCemet$e Demes Deens keer pes efHeleeke[tv ee leerJ e keeJeerU , keener
Heg$eeme efoues peeles. (Heene `#e' iegCemet$e - Heene jbieerle efe$e) jemeeeefv eke Jes, Goe.
keeye&v e-[ee-meuHeeF[
ek e=le (efu eJnj) ueeuemej-leHeefkejer jbieees eke=le Goj-HeeskeUer le keener peer Jev eme Jeeb eer
GpeJeeyeepetu ee Demeles. eke= le ner Tleer ceT Je ceebmeue Demeles. eke= leele vet v elee, eefL eveebeer leerJe
leeej Peeuesues efHee DeVeeleerue ejyeeregk ele HeoeLeees efJeIeve kejles. eke=leele kecelejlee Je Deefle ceeHeeve ner eke=le Nnemeeeer ecegKe keejCes Deensle.

evex, veerume keee (1911-1994) jesiepebletbHe metv e mebj#eCe osCeeNee efvemeie&oe

eeflekeejeb$eCeses, Fcegv e efmemercees, keee& efv ejefv ejeee HesMeeRee SkeceskeebceOes
ieglb euesuee peeueebkejJeer nesle Demeles ns efme kejCeejs [sv ceeke&es peerJeMeem$e%e. ee
eeflekeejeb$eCesee efJekeeme kemee neslees, leer HeefjHekeJe keMeer yeveles DeeefCe efleee
Heeee Demeuesuee HesMeerpeeueebes efv eeb$eCe kemes kessues peeles eemebyebO eeree leebee
ceeweuf eke mebMe sO eveeyeue leebv ee 1984 meeueee veesyesue Hegjmkeej pee@pe& keens uej
DeeefCe mesPeej efceumeF&v e eeb ee meceJesle osCeele Deeuee.

eMe Heeue (1926- ) : efJeeefkejCeeJej cegbyeF&ee ee cetueYetle mebMeesO eve

meb mLesl e 25 Je<ex mebMeesO ev e kes ues. leeveblej leebv eer Denceoeyeeoee mHesme
De@ eqHuekesMev e meW jceOes peeTve Yeejleeleuee 2400 Kes[eeble mesueeF
Fvm^ke Meveue s efueeqJnpeve Spegk esMeve
Mejerj euee Tpexmeeer ueeieCeejs keyeex oke iueeekeespev e-meeJeues peeles Je keee& eceeejs efMe#eCeeee keee& ece
pejereceeCes leeHeemetv e iuegkeespe leeej nels es. Mejerjele Mees<euee iesuesuee efkeleske jeyeJeuee. efv eeespeve ceb [Uees meYeemeo,
Ieeleke efkebJee efJe<eejer HeoeLeeee efv eeje eke=leeceOeerue efJekejebceeHe&le neslees Je Yeejle mejkeejee efJe% eeve DeeefCe leb$e%eeve
ns HeoeLe& ueIeJeerletv e Mejerjeyeensj ekeues peeleele. Keeleees meef eJe, ef JeeeHeer Dev egoeve
ceb[Uees DeOe#e DeMee Deveske efkeeCeer
eke=le Nneme / eke=leele Peeuesuee HesMeerNneme (efmeNne@efmeme Dee@H e efueJnj) keeces kes ueer . otjoMe& v eJej ef Je% eev eees
eke=leeleuee cetUee HesMeerbee veeMe nesTve leebeer peeiee leblegcee HesM eebrv eer keee& ece kesues. Deeegkee, Feqv Heueyeves,
258
meerFmeer, Deeeegmeer [erSFSHe DeMee Deveske Mew#eefCeke mebmLee efv ecee&Ce kesuee.
Yeejleeleues DeeoMe& efJe%eeve emeejke.
ebie, keeue& iegmleeJe (1875-1961) efJeMues<eCeelceke ceevemeMeem$eele
mebMees O e kejCeeje ne Ske mJeerm e ceevemeMeem$e%e DeeefCe ceevemeesHeeej lep%e.
ceveg<e mJeYeeJele Deblece&gKe efkebJee yeefnce&gKe Demelees Demes leees efJeOeeve Demetv e
JebMeHejbHejeieleefjlee ceveg<e keener celes JeeieJelees leeuee lees `vekeUle yeeUieuesuee
meee cnCelees. ceppeelebletceOes nesCeeNee efyeIee[euee ueQefiekeeefeee keejCeerYetle
veener Demes ebie eebes cnCeCes nesles DeeefCe ns cele ee@F&[Hes#ee JesieUs nesles.
ebieee ceeH eeb k e (eb ipe cee@ [egueme) leeCeyeueeee mebo Yee&l e,
efmLeeflemLeeHekelJeeee ceee&osle eefleyeueees (m^sme) eefleefJeke=leerMeer (m^sv e) DemeCeejs
iegCees ej efmLej Demeles, leeuee `ebieee ceeHeebke' Demes cnCeleele. eees Skeke
cesie@v etve/ceerj2 efkebJee vetve/efce.ceer.2 Deens. Goe. Heesueeoeee ebie ceeHeebke
2 105 vetve/efce.ceer.2 Deens.
eb$e (ceMeerve) ceeveJeer mveeetMekeleeree JeeHej ve kejlee GHeegkele Jemletee
GlHeeoveemeeer efkebJee vesnceeree JeJenejeleerue efeee Heej Hee[Ceemeeer yeveJeuesues
eebef$eke efkeb Jee eJf eegleMekel eerJej eeueCeejs GHekejCe. veeveeefJeOe eb$es yeveefJeueer peeleele.
eleske eb$eeee GHeeesie leeee eespeveseceeCes Demelees.Goe. keHe[s efMeJeCeees e$b e,
ceesej, meeekeue, mketj -oUCeJeUCeees eb$e, Fm$eer Fleeoer Dev eske.
eb$eceeveJeMeem$e (jesyeesef keme) ns Ske Deeweesefieke GHeeesieees Meem$e Deens.
eb$e eceeCes keece kejCeeje cev eg<e (jeys ees) ee Meem$eeee DeeOeejs yeveefJelee eslees.
cegkele $eCe efJeeglekeCeebee Meem$eeee DeeOeejs DeeKeerJe keee&ece kejCeejs ns
eebe f$eke GHekejCe mJeeb eefuele
DeeefCe Dev eske keeces kejCeejs Deens.
pejeree metevee DeeefCe keee&ece
eebe f$eke ceeveJeeee ng keceleer le
meeef Jeuee peeleele. lees Ske
keec@ Hegje Demelees. eeeb f$eke ceev eJe
keeceeee pejereceeCes yeveefJeuesuee
Demelees. eebef$eke ceeveJe keO eer Skee
neleeves Jepeve GeueCeemeeer lej
keOeer meeOeves efk eb Jee nleej
JeeHejCeemeeer lej keOeer eeuener
kejlees. eeeb f$eke ceeveJe sefueeqJnpeve ke@cesNeeejs yeIelees lej keOeer Fueskee^ @efv ekeee
meneeeves mHeMe& kejlees. ee meJe& ke=leer eebef$eke ceeveJe mce=leerle sJeuesuee metevee
DeeefCe HejeJeefle&le Deeuesuee ceeefnleerJeve kejlees.
eekee[&, peesmesH e ceejer (17521834) mebieCekeeee DeeieceveeHetJe a e
leeee keee&HeleerMeer efceUleerpegUleer keeHe[ efJeCeCeeeer eefeee MeeOs etv e kee{Ceeje
eWe leb$e%e. leebee leb$eecegUs keeHe[ele efJeCeuee peeCeeNee ef[PeeFveuee Demeuesueer
eeUerme OeeieeHeeleeer ceeeo& e Heej kejlee Deeueer. ceesee Deekeejeeer ef[PeeFve
ceeieeJej eJf eCeCeeee pees[Ceerueee Deelee leebes veeJe efoues iesues Deens. .
eekeesyeer, keeue& iegmleeJn (1804-1851) pece&v e ieefCelelep%e. leeves
Debkeefmeebble (LesD ejer Dee@He vebyeme&), [sefce&v evmebyebO eeres cenJeees mebMeesO eve
kes ues. efJeefM e ekeejee Ske [sjefceves eekeesyeer [sjefceves ee veeJeeves
DeesUKeuee peelees. ieefleMeem$e Je keJeebdce ceske@efv ekeme ee #es$eelener leeves cenJeees
eesieoeve efouesues Deens. leebv ee SHeDeejSmeee mevceeve efceUeuee neslee.
eegeq ke eue (j@v[ce Jnsefj Syeue) pes eue DeeOeej meeceeerleerue Yeekeerle
ve kejlee esCeeNee Deveske efkebceleerHewk eer keesCeleerner Ske efkebcele Iesles les.
eegeq ke eue (j@v[ce Jnsefj Syeue) pes eue DeeOeej meeceeerleerue Yeekeerle
ve kejlee esCeeNee Deveske efkebceleerHewk eer keesCeleerner Ske efkebcele Iesles les.
eeefcekeer (cesk e@efvekeme) HeoeLee&Jej keee& kejCeeNee efJeefJeOe yeueebee DeYeeme
kejCeejer YeeweflekeMeem$eeeer MeeKee. eeee oesv e cegKe GHeMeeKee Deensle. 1)
efmLej HeoeLee&Jej keee& kejCeeNee yeueebee DeYeeme kejCeejer efmLeeflekeer DeeefCe
2) ieefleceeve HeoeLee&Jej keee& kejCeeNee yeueebee DeYeeme kejCeejer ieeflekeer.
kesJeU HeoeLee&ee ieleereee mJeleb$e efJeeej kesuee peelees leeuee Meg ieeflekeer
efkebJee kesJeue ieeflekeer cnCeleele.
eejer (ie@v^er) GbeeJej eeueCeejer eejer (^@Jnsefuebie esve) Skee efkeeCeentv e
ogmeNee efkeeCeer Jeenveeejs vesCeemeeer DeeOeejYetle DemeCeeNee mebjeveelceke
meebiee[eeuee `ie@v ^er' cnCeleele. jmleeJejes efkebJee jsuJes Jeenlegkeeres efmeiveue
GYeejCeemeeer ie@v ^er ee GHeeesie kesuee peelees. DeJekeeMeele je@kes G[efJeCeeHetJeea
meebiee[e GYee kejleevee ueeieCeeNee DeeOeejeuee ie@v ^er cnCeleele.
eebie, esve efvebie (1922- ) : cetuekeCeebee He@efjer ee iegCeOecee&efJe<eeeree
ceewefueke mebMeesO eveeyeue lmegbie [eJe ueer eebee meceJesle 1957 meeuees Yeewefleke
Meem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke efceUefJeCeejs efeveer JebMeees Decesefjkeve meweefv leke
Yeew eflekeMeem$e%e.
eerm keJeke ieeleerue ner Ske SkeHesMeer JevemHeleer Deens., keJeefele ee HesMeer
meeKeUermeejKee pees [ues uee Demeleele lejer Mejerj efeeeb meeer lee mJeleb$e
Demeleele, ceeeke& efv eefce&leer, yeskejer Geesie DeeefCe DeebyeJeCeeee efeesle efJeefJeOe
eerm epeeleeRee GHeeesie kejleele.
eg- ce@efke JeeJemeeefeke emeejCeemeeer Me keee& eceeb es ef eef$ekejCe
kejCeejer eb$eCee.
egk eeJee, efn[skeer (1907-1981)
DeCegkeWeleeru e OeveefJeegledYeeefjle ees e@v e
cetuekeCeebv ee Ske$e yeebO etv e sJ eCeeNee
yeueebee meKees ue mew eb efl eke DeYeeme
ke v e ces P ee@ v e ee cet u ekeCeeee
DeefmlelJeees Yeeefkele kesueeyeue 1949
meeuees Yeewe flekeeres veesyesu e Heeefjleesef<eke
efceUef JeCeejs peHeeveer Jew% eeefv eke. cesPee@v ees
259
Jemlegceeve eese@v e DeeefCe vet^e@v e keCeebee JemlegceeveeHes#ee yejse keceer, leLeeefHe
Fueske^e@v eee Jemleg ceeveeHes#ee KetHee peemle Demeueees eefleHeeove leebv eer kesues.
Heg{s leebes DeefmleJe efme Peeueeves egkeeJee eebee efmeebleeuee ceevelee efceUtv e
cetuekeCeebyeueee %eeveeble Yej He[ueer.
egeqk eue[ (F.HetJe& 330-260) eerke leJe%e Huesesee Dekeeoceerle egeqkeue[ves
Yet efceleeres %eeve Deelcemeele kes ueeJej leeeee He[erleer ue ieefCelep%eeb ee
Yetefceleere keeee&e yeejkeeF&v es DeYeeme keve eLece leeves efJe<eeeeer cetueleJes
Je keener mJebe fmes meebefieleueer. ceie leebee DeeOeejs eceseebeer leke&Meg ceeb[Ceer,
efmelee Je MesJeer efv e<ke<e& Demes efMemleye mJeHeele efueef nuesuee `SefueceWdme'
veeJeeves peieeefme Peeuesuee YetefceleerJejerue leeee ebL e Deens. ee ebL eeee 13
Yeeieele 463 eceses, Heg<keU GHeeceses, DeHeefjcese Je vewmeefie&ke mebKee, eleue
Yetefceleer, Ieveeke= leer Fleeoer efJe<eeebee meceeJesMe kesuesuee Dee{Ulees.
egiceke (ie@ceer) Ske epeeslHeeove HesMeer. eele iegCemet$eebeer mebKee DeOeer&
Demeles. ceeoerle Je vejele ee HesMeer JesieJesieee Demeleele. ceeoerleerue epeeslHeeove
HesMeer cnCepes Deb[s, eeee Heg<eeleerue epeeslHeeove HesMeer cnCepes Megepeblet eeeeMeer
mebeesie PeeueeJej ieYe& leeej neslees Je leeeer Jee{ nesTve HetCe& eeefCepeerJe (cetue)
pevceeuee esles.
egefveJnme&ue pee@Fb ceesejeree ceeieerue eekeebee oeb[e DeeefCe Heg{s Demeuesuee
Fbefpeveeke[tv e esCeeNee oeb[eeMeer Peeuesuee meebO ee. Jejerue oesv e oeb[eebeer eeekeej
ieleer Skee js<esle vemeles.
egvesmkees 1945ceOes mLeeHeve Peeuesueer mebegkele je^ebeer IekemebmLee. efMe#eCe,
efJe%eeve, mebmke=leer DeeefCe mebeejCe ee ceeieev eer Deeblejje^ere menkeee& Jee{efJeCeees
meb mLeses ecegKe Gef Deens. D eveske osM eebceO es mebmLes eer GHekeWs Demetv e
Deeblejje^er e eefMe#eCe Jeie& IesC es, Jew% eeefv eke meebmke=efleke Heefj<eoebes Deeeespeve
kejCes DeeefCe %eeveeee Deeoeveeoeveemeeer DeeefL e&ke ceole kejCes DeMeer keeces
mebmLee kejles.
egefj ke De@efme[ : keeye&v e, veee^espeve, Dee@eqkemepeve Je nee[espeve ee cetueJeebee
meceeJesMe Demeuesues Ske meWere jmeeeve. ns ceeveJeer Mejer jele DeuHe eceeCeele
Dee{Ules. HeCe leees eceeCe Jee{ueeme meebO esogKeeree $eeme GodYeJet Mekelees,
cet$eeMeeele Ke[s efv ecee&Ce nesT Mekeleele Je oeefJekeejner yeUeJelees. (Heene
ieeT)
egefj veesp eveeFue ^@k e egefjveeps eveeFue ^@ke ee DeJeeJemecetnele cet$eeMee,
cet$eefHeb[, cet$eveefuekee ns egefjvejer mebmLesleerue DeJeeJe Je pevev emebmLesleerue Deb[ keeMs e,
Deb[eMee, Je=<eCe, ieYee&Mee, He@ueesefHeeve veefuekee Fleeoerbee meceeJesM e neslees.
JeemleefJeke Glmepe&ve mebmLee Je epevev e mebmLee Jeis eJesieee MeeKesle cees[leele. Hejbleg
oesvner mebmLeebee meeefVeOeecegUs ee meJe& Yeeieeme egefjveeps eveeFue ^@ke Demes cnCeleele.
egefj ee egefjee ne Ske meeW fe HeoeLe& Deens. leeceOes veee^espeve, nee[^espeve,
keeye&v e Je D ee@eqkem epevees DeCet Demeleele. egefjeeee GHeeesie Mes leerG ees ieele
cees eeeceeCeeJej Kele cnCetv e neslees, keejCe egefj eees ef JeYeepeve PeeueecegUs
nesCeeNee Deceesefv eeeHeemetv e JevemHeleeRv ee veee^espeve efceUlees. Deeweesefieke #es$eelemege
egef jeeee JeeHej cees ee eceeCeele neslees. jkeleeleerue egefjeeee eceeCeeJeve
cet$eefHeb[ees mJeemLe DepeceeJeCeele esles.
egj s, n@j e@u[ keuesve (1893-1981) pe[ nw[espeve efkebJee [egsefjece
ee Ske Ieve Je Ske $eCe efJ eegleYeej Demeuesuee nw[espeve mecemLeevekeeee
MeesO eeyeue 1934ee jmeeev eMeem$eeleerue veesyes ue Hegj mkeej efceUefJ eCeejs
Decesefjkeve Meem$e%e. pe[ HeeCeeee DeCegYeeeble JeeHej kejCeeyeeyele leebv eer
cetueYetle mebMeesO eve kesues. ogmeNee ceneegele DeCegyee@cyeeer efv eefce&leer kejCeeee
`ce@v enve ekeuHee'le leebee menYeeie neslee. DemeWefe jemeeeefv eke HeoeLeeHeemetv e
meWefe jmeeeveebeer efv eefce&leer nesles ns oeKeJetv e He=L JeerJejerue mepeerJeme=eree Goeees
efJeJejCener leebv eer kes ues.
egj sveme : DeeHeuee ienceeuesleuee metee&Heemetv eee meeleJee eceebkeeee ien. ee
ieneee MeesO e F.me. 1781 meeueer efJeuece n<e&ue ee FbebfiueMe KeieesueMeem$e%eeves
ueeJeuee. ee ieneee Jeeme HeL Jeeree Jeemeeee eewHe Demetv e leees Jemlegceeve
HeL Jeeree Jemlegceeveeee megceejs 14.5 He Yejles. ee ieneeer mejemejer Ievelee
ner HeeCeeee Iev elesee meg ceejs meJJeeHe Yejles. ee ienees mJeHe Jeeegcee
Demetv e lees cegKelJes nee[^espeve DeeefCe nsefueece ee JeeetbHe metv e yeveuesuee Deens.
egjsv emeuee efv eUmej jbie ne leeee JeeleeJejCeeleerue DeuHe eceeCeeleuee (megceejs
2 ke kes) efceLesv e JeeetcegUs ueeYeuee Deens . egjsv emeee ebebeer mebK ee 27
Flekeer Deens. egjsv emeueener Meveer ieneeceeCese ke[er Deensl e. mJele:YeesJeleereer
eoef#eCee meleje leemeeble HetCe& kejCeeje ne ien metee&YeesJeleereer eoef#eCee HetCe&
kejCeeme 84 Je<ee& bee keeU Ieslees.
egjsefveece (U) DeCegeceekb e 92 Demeuesues cetueJe. ceeeave keesueLee@He& eeves
1789 meeueer MeesO etv e kee{ueus ee ne Heeb{Nee jbieeee ecekeoej DeeefCe efkejCeeslmeejer
Oeelet Deens. eeeer 234, 235 Je 238 DeCegYeejeeer mecemLeeefv ekes efv emeiee&le
meeHe[leele. leebleerue 238 es eceeCe meJeele peemle, 99.27 SJe{s Deens.
efHeeyueW[ ee veeJeebv es DeesUKeuee peeCeeNee egjv@ eeF ee Keefvepeele ns Dee{Ules.
ee cetueJeeee ogce aU SkemLe 235U (0.72) ne Meerle veg^ev@ eee ceeNeeves
Yebpeve HeeJelees Je lees DeCegYeerle FbOeve cnCetv e JeeHejele eslees.
260
egj sefveeceHeueerk e[erue cetueJes (^evmeegj @efveke SefueceWmd e) egjsefv eece,
DeCegeceebke 92, ns meJeele pe[, vewmeefie&ke cetueJe Deens. leentv ener Yeejer
DeCegeceebke 116 Heeleeer meJe& cetueJes ceeveJeefv eefc e&le Je DeefmL ej DeeefCe
efkejCeeslmeejer Deensle. Jee{lee DeCegeceebkeeyejesyej DeefmLejleener Jee{les. leebee
DeOee& egkeeU Ielees. keener mecemLeeefv ekeeb ee DeOee&egk eeU lej Ske oMeebMe
meskebo efkebJee leentv ener keceer Deens. eebleerue ke@efueHeesefv e&ece Cf DeCet eceebke
98 Heeleeer cetueJes DeCegYeerleerue veg^e@v eee GHeeesie keve yeveefJeueer peeleele
Je leeveblejeer meJe& keCe eJesieke JeeHeve veeefYekeere eefeeebejs efv ecee&Ce kesueer
iesueer Deensle.
eesk e 1) peesKe[ - HeeCeeee oesv e Yeeb[eebeer SkeeJesUer ves-DeeCe kejCeemeeer
JeeHejuesuee eesie Deekeej ef ouesuee oeb[e. 2) pet oesv e yewueeb ee pees[ eruee
efkebJee Skee yewueeee ceevesJej yeebO euesuee ueeke[eee oeb[e. Yeej Jeentv e vesCeemeeer
eeee GHeeesie neslees.
jkele (yue[) Ske HeoeLe& pees Mejerjeee meJe& Yeeieebv ee Hees<eke HeoeLe& HegjJelees.
eeleerue eJeener HeoeLe& cnCepes HueePcee. leele JesieJesieee ekeejee jkeleHesMeer
lejbiele Demeleele. ueeue Je Heeb{Nee HesMeer DeeefCe Hesuesdme jkeleele Demeleele.
eew{ ceeCemeele Heee ueerj jkele Demeles. jkeleHesMeer JesUesJesUer Yejuee peeleele.
jkele Flej HeoeLe&, yeensjerue peerJeeCet, eeflepewefJekes eeb v ee efJejesO e kejCeemeeer
eefl ekeejkes osKeerue Jeentv e vesles.
jkele meekeUCes / jkele iegUer (yue[ keuee@efbie) jkele Ie nesCes. pesJne
peKecesJej jkele Ie nesles (meekeUles), lesJne peemle jkele meeb[Ceeme eefleyebO e
nes lees. jkel eeeer ieg Uer ner eceJeej meeKeUer eefeeebceg Us nesles, leeb Hewkeer
Heefnueer cnCepes peKecescegUs DeJeeJeeee Ke[ye[erle He<YeeieeJej DeeueecegUs
Huesues (jkeleHeerkee) legleele. leecegUs Lee@cyeerv e ns jmeeeve leeej nesles. les
jkeleeleerue Heeeefyev eespeve eefL eve `Heeeefyev e' ee ve efJejIeUCeeNee, efeJe HeoeLee&le
yeoueles. eele pee Heeeefyev eee lebleteer peeUer leeej nesles. leeceOes jkeleHesMeer
De[keleele Je iegUer leeej nesles. jkeleeleerue Deveske Ieke ner iegUer leeej
eewJ eve (Hegyeea) eewJeve, epeveve#ece nesCeeeer DeJemLee. Keeme efuebiemebyebefO ele
mebesjkeeee eeJeecegUs epeveveeMeer mebyebefO ele Demeuesu es DeJeeJe ee keeUele
HeefjHekeJe nesTve Jekel eer epevev e#ece nesles . yeer pekees<e D eeefCe Deb[kees<e ns
Mejerjebleie&le DeJeeJe lemese peveveWefes eebeer HetdCe& Jee{ nesTve les keee&#ece
nesleele. cegueeRceOes $elegeeHleer nesTve $elegeeeuee eeuevee efceUles. cegueebceOes
Megepeblet leeej nesTve leebes G lmepe&v e nesT ueeieles. cegueeRc eOes Mejerjeee
Deekeej yeouelees lemese mleveebeer Jee{ nesles. cegueebceOes oe{erefceMeebeer megJeele
DeeefCe DeeJeepe Ieesieje nesCes F. yeoue nesleele.
eewJ eveueesH eer ebLeer (Leeeceme) Hekele He=JebMeere eeCeebceOes Dee{UCeeje
Ske efoue D eJeeJe. eeeer oesv e HeeUer oeeee Jej DeJeg (Leeeje@F[)
iebL eerHee&ble Hemejuesueer Demeleele. Mejerjeee jesieeeflekeejeb$eCesle keUereer Yetefcekee
yepeeJeCeeNee ueefmekee (efuecHe) Hes MeeRv ee HeefjHekeJe kejCeees keece eewJeveueesHeer
ebL eerceOes nesl es. eewJeveeHee&ble ner ebL eer Jee{les; HeCe leeveblej leer Deekemeles.
pevcele:e eewJeveueesHeer ebL eer vemeueeme yeeUeeer eef lekeejMekeleer {emeUles.
nesC eemeeer ueeieleele. peeb v ee ef nceesef Heefueee Peeuee Deens, leebee jkel eele
eeHewkeer Ske efkebJee Deveske Ieke v emeueecegUs iegUer menpeHeCes leeej nesle
veener. yengleske keve jkeleeuee nJee ueeieueeJeje ieg ee leeej nesleele.
HeCe keOeerkeOeer jkeleJeeefnveeblee iegee leeej nesleele. ee iegee ceWotke[s
efkebJee noeeke[s peeCeeNee jkeleele PeeueeJej noeeee Pekee eslees.
jkeleie (yue[ etH e) 1901 meeueer keeue& ue@v [meFvej eeves ceeCemeeee
jkeleees JeieeakejCe `De', `ye' Je `Dees' ee ieele kesues. ns JeieeakejCe leeves
leebye[ee jkeleHesMeeRJej Demeuesuee oesv e ekeejee eleerpeveJe ve kesues. Heg{s
Skeee pevegkeeeer `De', `ye' DeeefCe `Dees' ner Hes Demeueees Dee{Utv e Deeues.
ceeCemeees jkeleie `De', `ye', `Deye' DeeefCe `Dees' Demes Deensle. `De' ieeee
Jekeleerm e `De' ieeee oeleees jkele osleele; `ye' ieeee Jeke leerme `ye'
ieees jkele efoues peeles, `Deye' ieeee JekeleeRv ee `De', `ye' efkebJee `Dees'
eebH ewkeer keesCeleener ieees jkele efoues peeles, `Dees ' ieele cee$e `Dees ' ie
DemeCeeNee Jekeleerese jkele osCeele esles. ogmeje cenJeeee jkeleie cnCepes
261
Nnsmeme `[er'. eees DeejSe+ Je DeejSe- Demes oesv e ie Deensle. De, ye, Dees
DeeefC e DeejSe ie Skeef $ele O e ve, SD eejSe +, yeerD eejSe + ,
SyeerD eejDeee+, Dees+, Demes JeieeakejCe kesues peeles.
jkeleieU (efnceesefH eueer ee) ne DevegJebefMeke jesie Deens. DeeF&ke[tv e cegueeke[s
ueQefieke iegCemet$eeves esCeeje ne jesie. Lees[eeMee ceejecegUs KetHe jkeleeeJe neslees.
keejCe jkele meekeUCeemeeer ueeieCeejer Jes ee jesieebee jkeleele vemeleele.
DeMee jesieebv ee jkeleeeJe nesT ueeieueeme jkele eeJes ueeieles.
jkeleIeke jkeleeleerue leebye[ee Je Heeb{Nee HesMeer Je jkeleJe ns jkeleees
cegKe Ieke Deensle. Heeb{Nee HesMeeRes 5 JesieUs ie Deensle. lemese Huesues
veeJeeee HesMeer jkeleeeJe Peeueeme jkeleeeer iegUer kejCeees keece kejleele.
jkeleeeJe Peeuesuee keener jesieebv ee HetCe& jkeleeeer DeeJeMekelee vemeles. eemeeer
mesue mes Hejsj veeceke eb$eeejs Huesues DeLeJee Flej Heeb{Nee HesMeer Jesieee
keve DeeJeMeke les Ieke efoues peeleele. lemese jkeleJe (HueePcee) JesieUe
keve efepe [^eFie ee leb$eeejs leeeer Yegkeer kejleele Je leele DeeJeMeke
lesJe{s HeeCeer Ieeuetv e lees jesieeme osleele. eeme jkeleIeke GHeeej cnCeleele.
jkeleoeye (yue[ esMej) oeeee eleske eskeeeuee Meg Je DeMeg jkele
oeeletv e peesjeves yeensj peeles. ee efeescegUs jkeleJeeefnveerle oeye efv ecee&Ce neslees.
ee oeyeeme `jkeleoeye' Demes cnCeleele. oeeee eskeeeuee jkeleoeye meJeele
peemle Demelees, eeuee `efmemesefueke' oeye Demes cnCeleele. oesv e eskeeebee
ceOeblejele oe jkele eJeeefnle kejle veener. ee JesUele jkeleoeye keceer neslees.
leeuee `[eemesefueke' jkeleoeye Demes cnCeleele. efv ejesieer ceeCemeeee jkeleoeye
120 efce.ceer./80 efce.ceer. cekeeg&jeree oeyeeSJe{e Demelees. lees ceespeCeemeeer
`efmHeiceesce@v eesceerj' veeJeees eb$e JeeHejleele. jkel eoeye Jee{ueeme efkebJee keceer
Peeueeme Jewekeere meuuee IeeJee ueeielees. (Heene efmemesefueke neee@me@efueke)
jkeleHeerkee (Huesuesdme) jkeleeee iegUerkejCeele cenJeeeer Yetefcekee yepeeJeCeeNee
jkel eeJeeneleerue met#ce HesMeer. eebeer mebKee Ieueeme efkebJee keeee&le yeeOee Deeueeme
jkel em$eeJeeeer Meke elee Jee{erme ueeieles. Skee Ieveecf eefueceerj jkeleeceOes 2,50,000
- 4,00,000 (Huesuesdme) Demeleele. leebv e Leec@ yeesme F&dme Demesner cnCeleele. jkelem$eeJe
DeefleMee Peeuee Demeueeme yeensve ee efouee peeleele.
jkeleHejeOeeve (yue[ ^evmHe etp eve) Mejerjele jkeleHesMeeReer efv eefce&leer melele
nesle Demeles. Hejbleg keesCeleener keejCeeves jkeleeeJe Peeueeme DeLeJee Mejerj
jkele leeej ke ve Mekeueeme leemeeer ogmeNeees jkele eeJes ueeieles. eemeeer
jkeleHes{eebletv e jkele IesTve lee jkeleeee Deveske eeeCee kesuee peeleele.
leeleerue efn ceesiuees yeerv ees eceeCe DeeefCe leebye[ee Je Heeb{Nee HesMeeReer mebKee
jeJeerke eceeCeeJej DemeeJeer ueeieles. lemese meojnt jkeleele mebmeie&peve jesieees
peblet Je efJe<eeCet veenerle eeeer Kee$eer kesueer peeles. jesieeee jkeleie leHeemetv e
leee ieees jkele megF&ejs jesi eeee Mejerjele nUtnUt mees[leele.
jkeleJeeefnveer (yue[ Jnsmeue) Mejerjele meJe&$e jkele ee HegjJee kejCeeNee
veefuekee. leebes jesefnCeer Je veeruee Demes oesv e ekeej Deensle. Oeceveeree met#ce
Heeeeletv e Meg jkele Mejerjeme HegjJeCeele esles. ee veefuekeebee DeeJejCeeleerue
mveeetbee Lej veerueebceOeerue DeeJejCeeee mveeebtHes#ee pee[ Demelees. DeMeg jkele
Gues ve peelee oeeke[s DeeCeCeemeeer veeruesee Deele met#ce Pe[Hee Demeleele.
jkeleeee keke&jesie (uegk esefceee) jkeleeleerue Heeb{Nee HesMeeRes Deceee&o
efJeYeepeve nesTve GJeCeeje keke&jesie. ee jesieele Heeb{Nee HesMeeReer jkeleeleerue
mebKee Jee{les Je HesMe Rleerue pevegkeere yeoueecegUs lee DeeHeues keee& kejle veenerle.
ee jesieees, oesv e cegK e ekeej Deens le. 1) efuebHe@ efke ueg kesefceee eele
efueHeesmeeF ee HesMeeReer mebKee DeefleMee Jee{les. 2) ceeeuee@F[ uegkesefceee
eele e@v eguees meeF ee HesM eeReer Deceee&o Jee{ nesles . Ske les Deje Je<ex
Jeeesieeleerue Jekeleerle efuecHe@efke uegkesefceeees eceeCe peemle Demeles. iesuee
keener Je<eele efv eIeeuesuee veJeerv e GHeeej HeleercegUs ee ieeleerue 80 jesieer
yejs nesleele. meJe& leNnsee uegkesefceeeJej kesceesefL ejHeer ner GHeeej Heleer cegKele
JeeHejleele. DeefmLeceppee jesHeCeeves uegkesefceeees jesieer HetCe& yejs nesleele.
jkeleees keee& jkele Deveske leNnseer keee&s kejles. jkeleHesMe r Je jkeleJe ee
oesv ner Iekeebke[tv e ner keeex kesueer peeleele.
1) Jeeetbeer osJeeCe-IesJeeCe - Heg HHegmeebletv e Iesleuesuee D ee@eqkemepeve Mejerjeee
meJe& Yeeieele meJe& HesMeeRv ee HegjJeCes Je lesL es leeej Peeuesu ee keeye&v e-[ee-
Dee@kemeeF[ HegHHegmeele vesTve HeesneseJeCes.
2) HesMeeRv ee Keee HegjJeCes - Goe. iuegkeespe, #eej, eefL eves, eqJn@efceve, lemese
DeblemLe ebL eerle leeej Peeuesueer mebesjkes.
3) HeeCeer, egefjee Je Flej Ieke HeoeLe& cet$eefHeb[eke[s vesCes.
4) Mejerjeleerue meesef[ ece, Hees@ef MeDece eemeejKee #eejebee meceleesue sJeCes.
5) Mejerjees leeHeceeve efmLej sJeCes Je Deecueeee - meceleesue (yesme) sJeCes.
6) Mejer jele efM ejCeeNee Ieeleke peblet bee eeflekeej kejCes. ns keee& Heeb {Nee
HesMeer Je jkeleJeeleerue eeflepewef Jekes kejleele.
7) jkeleeeJe Peeueeme iegUer efv ecee&Ce keve peKece yebo kejCes. ns keee&
Huesues Je jkeleJeeleerue Heeeefyev eespesv e veeJeees eefL eve kejleele.
jkeleees Deekeejceeve ceeveJeer Mejerjeleerue mebHetCe& jkele - leebye[ee Je Heeb{Nee
HesMeer Je jkeleJe eebes Skeef$ele Deekeejceeve. meeOeejCele 70 efke.e@. Jepeveeee
eew{ Heg<eeee Mejerjele 5 efuej jkele Demeles. cet$eefHeb[s SketCe jkelemebeeees
efv eeb$eCe kejleele.
jkeleeleerue leebye[ee HesMeer (Sefj LeesmeeF&dme) SKeeee yeMeermeejKee efomeCeeNee
leebye[ee jkeleHesMeer Deekeejeves ueneve Demeleele. Hejbleg leebes eceeCe jkeleele meJeel& e
DeefO eke Demeles. meeOeejCeHeCes Skee ee{w Jekeleeree Mejerjele 2-31013 SJe{ee
leebye[ee HesMeer Demeleele. ee HesMeer efnceesiueeseyf eve ee eefL eveeuee pees[uesue Dee@eqkemepeve
HegHHegmeeletv e Mejerjeleerue meJe& TleeRv ee HeeseJeleele. cet$eefHeb[ele SefjLeesHeesServ e ee
eesL e He@kejeer efv eefce&leer nesles. SefjLeesHeesServ eee mebHekee&cegUs leebye[ee HesMeeReer
GlHe eer yeesv ece@jesceOes nesles. Mejerjeleerue Sket Ce ueesneHewkeer 65 cnCepes 2.5 e@ce
ueesn leebye[ee jkeleHesMeerle meeJeues peeles. ee HesMeer meeO eejCeHeCes 120 efoJeme
jkeleeJeenele Demeleele. pegv ee Peeuesuee HesMeeRee efv eeje Hueernsle neslees.
262
jkeleeefYemejCe (yue[ meke eg&uesMeve) mebHetCe& Mejerjele jkele KesUJetv e meJe&
HesMeeRv ee Dee@e qkemepeve Je Hees<eke Jes HegjJeCes D eeefCe Hes Meerleerue keeye&v e-[ee-
Dee@kemeeF[ Je efv ecee&Ce Peeuesuee Deve Jeebee efv eeje kejCes. Mejerjeleerue
jkele kesefMekeebJees veeruesle es les. veeruesletv e oeeee GpeJee Deefueboele esles.
Deefueboeletv e GpeJee veerueeele peeles. oe D eekegb eve HeeJeueeJej GpeJee
veerueeeleeru e jkel e HegHHeg meeee OeceveerJees Heg HHeg meele peeles. Heg HHegmeelet v e
Dee@eqkemepeve efceUeuesues jkele HegHHegmeeee veeruesJees oeeee [eJee Deefueboele
esles. lesL etv e [eJee veerueeele veblej ceneOeceveerletv e meyebO e Mejerjele kesefMekeebJees
KesUJeues peeles. mJemLe yemeues Demeleevee ee eeeuee Ske efceefv e ueeieles.
jkeleemebyebO eer es Meem$e (efnce@e@uee@p eer) : jkele, jkele leeej kejCeejs DeJeeJe
DeeefCe jkeleees jesi e eebee DeYeeme kejCeejer Jew ekeefJ e%eeveeeer MeeKee.
keke&jesieemeefnle jkeleeee meJe& jesieebes efv eoeve kejCes Je leeJej GHeeej kejCes
eeefJe<eeeres mebMeesO evener ee MeeKesle kesues peeles.
jevee (De@j s) mebKee efkebJee ceeefnleer osCeeNee yeeyeer eebeer eceJeej ceeb[Ceer.
Goe. SKeeee eeoerleerue Jemlet efkeb Jee keeskeeleerue mebKee eeb eer ceeb[ Ceer.
mebieCekeele meeJeuesuee ceeefnleer meeeeeer jevee.
j[ej (jsef[Dees ef[sk eMeve DeB[ jsefp ebie) ns Fueske^e@efv eke GHekejCe Deens.
eeee ef#esHeele esCeeNee, nueCeeNee Je mleyOe Jemletbeer veeWo IesT Mekeles.
[eseeuee ve efomeCeeNee Jemletbeer efoMee, Deblej, Gbeer DeeefCe Jesie eebeer ceeefnleer
keve IesCeeeer #ecelee ee GHekejCeele Deens. j[ejee cetU GsMe Jemletbes
DeefmleJe veeW oCes. DeeHeuee
[eseebv ee Jemlet efomeCeees
keejCe ekeeMeeee uenjer
Jemlet Jej He[leele D eeef Ce
les L etv e lee D eeHeuee
[eseebee efoMesv es HejeJeleeale
nesl eele. D eeHeuee
[es eeb ceOes eef leefy eb yeer le
nesleele. j[ej MeeqkeleMeeueer
jsef[Dees ^eeqvmcej (e#esHeke
eb$ e) JeeHe v e
jse f[ Dees uenjeR es e#esH eCe
kev e Jemlet ekeeMeceeve
kejlees. mebJesovee#ece jsef[Dees efjefmeJnj HejeJeleeale uenjeRee MeesO e Ieslees. DeMee
HejeJeleeal e uenjeRv ee eefl eOJeveer cnCeleele. ee uenjer otjO Jev eer eb$eeee
eeJekeeceeHe&le Fueske^e@efv ekemeee meneeeves He[eeJej eoefMe&le kesuee peeleele.
ee ekeeMeees efHekes efkeb Jee ele#e Jemletes eefl eefyeby e ee mJeHeele efomeles.
jsef[Deeseer GIe[eeJej yeebO euesueer leej (DeBsv ee) e#esHeCe Je eeJeke DeMeer oesv ner
keeces kejles. HejeJeleeale uenjeruee ueeieCeeNee JesUsJeve Jemletes Deblej jefJelee
esles. HejeJeleeale uenjeReer efoMee Jemletes mLeeve efv eefele kejles. ogmeNee ceneegeee
keeUele ns eb$e, mewv eeee JeeHejemeeer, efJeceev e Je egveewk ee eebee MeesO e
IesCeemeeer nesles. Deelee ns eb$e efJeceeve Je veewkeebee ceeie&oMe&v eemeeer, JeeoUs
efkebJee DeekeeMeeleerue Flej ieeWO eU lemese en, GHeen eebee DeYeemeemeeer
JeeHejues peeles. (Heene jbieerle efe$e)
jCeefoJes, keceue peeefmebie (1917-2001) Yeejleere keke&jesie mebMe sO eve
lep%e. keke&jesie mebMeesO eve keW, cegbyeF& esL es
keee&jle. leebv eer Tleer mebJeOe&v eeee leb$eeee
JeeHej Yeejleele eL ecee keke& jesi e
meb Mees O eveemeeer kesuee. kegjesieeJejner
mebMeesO eve kesues. HeeYet<eCeee ceev ekejer.
DeefKeue Yeejleere m$eer Jew% eeefv eke mebmLesee
meb mLeeHeke. cejeer efJ e%eeve Heefj<eos ee
meeqJJemeeJee DeefKeue Yeejleer e cejeer
efJe%eeve mebcesueveeee DeOe#ee.
jlveMeem$e (pescee@uee@p eer) : efv emeiee&le Dee{UCeeNee jlveebmebyebO eeres efJe%eeve,
keuee, JeJemeee DeeefC e JeeHeej eeb ee Meem$eMegO o DeYeemeeee ee MeeKesle
meceeJesMe neslees. YetefJe%eeve DeeefCe Keefv epeMeem$e eebee peJeUee mebyebO e Deens.
Deelee ke= ef$eceefjleener cee@emev eeFmed , ke egefyeke efPekeexe fv eee eemeejKeer jlves
leeej kejleele. mHeefkejevee, meeHes#e Ievelee, JeefeYeJev eebke, DeMegO oercegUs
esCeeNee jbiee Jeiewjs yeeyeeRJej jlveebes cetue DeJeuebyetv e Demeles.
jlves (pescme) : efnjs, ceeefCeke, Heeet, veerueceCeer, HegKejepe, keJee&Ped Demes
megc eejs 40 jlveKe[s Heej Hegjeleve keeUeHeemetv e ceeveJeeuee ceener le Deensle.
efv emeiee&l e keener Keef v epes mHeefke mJeHeele Dee{Uleele. leees jbiemeeQ oe&
YegjU Hee[Ceejs Deens. leeeeJej JeeleeJejCeeee HeefjCeece nesle veener.
jye[er (pesue) : DeefleMee Lees[ee eceeCeeleerue mLeeetes, keesCeleelejer Je
ceeO eceeleerue DeHemkejCe (ef[ mHeMe&v e). ns efceeCe pesueermeejKes, keesCeleener
efmLej Deekeejele jent Mekeles. eeuee peueesceer keueerue Demesner cnCelee esF&ue.
efJeKegjuesu ee mLeeetes jsCet, D eHemkejCe ceeO eceele kecepeesj ekeejes peeUs
efv ecee&Ce kejleele. efmeefuekee pesue DeeefCe efpeuesefve ner Gece GoenjCes Deensle.
pesueer DeeefCe pe@ce ns HeoeLe& osKeerue pesue eCeeueeres Ieke Deensle.
jyej Decesefjkesleerue nseJf eee - yeePeerefueSeqv meme, ce@efv ene@ iue@ePf eDeesJner, kee@efmueeDs ee
Fue@efmkee, D eeefekesleerue ue@C[esequHeee, iJeeetue, efHekeme Fue@efm kee lej
jefMeeeleer ue kee@kemeeOeerpe D eMee Pee[ebHeemetv e efc eUCeeNee efekeees IeveHeeblej
PeeueeJej efceUCeeje HeoeLe&. peesmesHe efemues eebv e ee HeoeLee&cegUs efMemeHeseqv meueerv es
efue fnuesuee cepeketj Kees[lee els ees ns efometv e DeeueecegUs leebv e r eeuee jyej ns veeJe
efoues. leeeer Peerpe Heej keceer nesles. lemese lees efmLeleermLeeHekener Demelees. leecegUs
eeee JeeHej Jeenveebee jyejer OeeJee, veee, Jee@Mej, ie@mkes, yesumed, U,
iejce HeeCeeee efHeMeJee, neleceespes, ke=ef$ece DeJeeJe, esMejkegkejceOeerue efjbie,
efJeegleJeenke leejebJejerue DeeJejCes, JeiewjWmeeer kesuee peelees.
jyyeer nbieece (jyyeer meerPeve) pee efHekeebv ee Leb[ nJeeceeve ceeveJeles DeMeer
efH ekes efnJeeUer ceesm eceeb le Iesleueer peeleele, leer `jyyeer eer efHekes'. efyeeeCeeeer
263
Hes jCeer efnJeeeeee megJeeleerme D ee@keesy ej-veesJnW yejceOes kejleele. efHekes Je n eer ns meeOes Skepejer jJeb L e ve ke MekeCeejs HeMet nesle.
efnJeeeelee leeej nesleele. cegKele ient, pJeejer, ceesnjer, peJeme eemeejKeer
efHekes ee nbieeceele Iesleele. efmebeveeeer eesie meese Demeueeme efHekeees DeefO eke jmeJeeefnveerH esMeer (HeueesSce) JevemHeleerceO es HeeveemeejKee nefjleJe Demeuesuee
GlHeVe efceUles. mJe mete&ekeeMeecegUs ee nbieeceele jesie Je efke[er es eceeCe Debieele ekeeMemebMues<eCeeeje yeveefJeuesues DeVe Kees[eletv e cetU, Hegues, HeUs ee
keceer Demeles. (Heene KejerHe nbieece) Deve DeJeeJeebHeele HeeseefJeCeeNee veefuekee. ee ueebye HesMeeRee yeveuesuee Demeleele.
ele#e DeVejme ee HesMeeRceOetv e peele Demelees. (Heene peueJeeefnveer - efPeuece)
jcesMeve, Sme. (1923- ) mHeefkeMeem$e, ekeeMe DeeefCe HeoeLe&efJe%eeve
eeceO eeru e mebMeesO eveeyeue 1966es jmeeke<e&Ce Yeej (Dee@mcee@efke esMej) : HesMeerleerue efJeeJe HeoeLee&bee
Yeveeiej Heeefjlees ef <eke efc eUefJeCeejs eJeCeeJejerue YeejecegUs, HesMeerleerue eJeCe DeOe&Yese HesMeerHeueeHeej peeT ve
Yeejleer e Yeewe flekeMeem$e% e. Fbef [eve osCeeee oeyeeme, jmeeke<e&Ce Yeej Demes cnCeleele. jmeeke<e&Ce Yeej HesMeerleerue
Feqv met Dee@He meeevme, yebieueesj eJeCeeee leerJelesee meceeceeCeele Demelees. (Heene HejeJeleer& efv eJele&v e)
lemese Deee.Deee.er. , es VeF& es L es
oer I e&k eeU DeO eeHev e. v e@M ev eue jbiekeCe (efH eieceW) eeefCecee$eebee HesMeeRceOes efv ejefv ejeee ekeejes jbiekeCe
Sje@v ee@ef keue ue@y eesjs jer, Fb ef[ eve Demeleele. leeb eecegUs JevemHeleer Deeef Ce eeCeebv ee leeb es jb ie esleele.
Feqv met Dee@He meeevme, yebieueesj DeBL eesmeeeefv evecegUs Heevee-Hegueebv ee iegueeyeer jbie eslees, lej eesce@esHeesjcegUs esce@es
eebes les mebeeueke nesles. ueeue efomeleele. cesue@efv eveee eceeCeeble ceeveJeeee keele[eree jbie ieJneU,
meeJeUe DeLeJee keeUe Demelees. JevemHeleer DeeefCe eeCeer eebes Deeke<e&Ce efv ecee&Ce
jJebLe kejCes (efcevesMeve) iegjs eeje Keeleele lesJne lees Ieeme Heeseee kejCeees efkeb Jee mebj#eCe kejCeees keee& ns jbie kejleele.
Heefnuee Yeeieele peelees. lee Yeeieeuee cesv e cnCeleele. lesL es 15 les 20 leemeele
Mejerjeleerue DeCegpeerJeebee ceoleerv es eefeee nesles. veblej lees Ieeme Hejle leeW[ele jbieJe (ces ueeveerve) ns keeUs jbieJe yengJeejerke Deens. [eseeleerue
DeeCetv e leees Hegv ne eJe&Ce nes les. leeJesUer leele DeeCeKeer ueeU efcemeUles. yeg yegU, kesme Deeef Ce MejerjeJejerue eece[eree keeUe jbie ee cesueeveerv ecegUs
leeveblej lees Ieeme pees[ pejeee ogmeNee Yeeieele peelees. ee Yeeieeuee jsefkeeguece Demelees. yeeeeJejCeeleerue cesueeveesmeeF&dme ee HesMeerceOes cesueeveerv e efv ecee&Ce nesles.
cnCeleele. ee mebHetCe& eefeesuee jJebL e kejCes Demes cnCeleele.
jbieJes ([eFpe) Oeeies, keeHe[, eece[s, keeieo JeiewjvW ee jbieerle kejCeemeeer
jJebLe ke MekeCeejs / jJebLeer HeMet (efcevevdme) pes HeMet jJebL e keve ieJele JeeHejues peeCeejs HeoeLe&. ner yeJnbMeer keeye&v eer meb egies Demeleele DeeefCe leele
DeeefCe Pee[eeer Heevesner DeVe cnCetv e HetCe&HeCes HeeJet Mekeleele leebv e jJebL eer HeMet Demes kee@v pegiess[ efyebOe Demelees. jsCetee mebjevesv egmeej jbieebes ekeej jleele. Goe.
cnCeleele. ieesJebMeere HeMet cnCepes ieeeer, yewue, keeueJe[er, JeUt, Jeemejs ns lemese - N=N - ne De@Pees ie Demeuesuee jbieebv ee De@Pees[eF&pe cnCeleele. jbie kemee
cnMeer, Mesee-ceW{ee e{efJeleele lee ef jleerJejner jbieebes JeieeakejCe kejleele.
DeeefCe Gb ns jJebL eer
HeMet . ee HeMet b ee jbieceeHeke (keuejerceerj) SKeeee eJeCeeleerue jbieJeeeer mebnleer Je eJeCeeleeur e
Heeeees Ketj ogYeeieuesues Ieke legu eveelceke ee jefJ eCeemeeer jbieceeHeke JeeHejuee peelees. efouesuee
Demeleele. ee efMeJeee eJeCeeleerue jbieJeeeer mebnleer, HetJeea ceenerle Demeuesuee jbieJeeee mebnleerMeer
pebieueer eeCeebHew keer, leguev ee keve ceespeueer peeles DeeefCe eJeCeeleerue Ieke efv eefele kesues peeleele.
njCes Je efpejeHe nsner
jJebL eer HeMet Deens le. jbieebO eUsH eCee (keuej yueeF[vesme) Ske ekeejee efoes<e. eele jbieebes
jJebL eer HeMetbes pej veer Deekeueve nesle veener. ne yengleebMeer otef<ele pevegkeebHeeser pevcelee GJelees.
eej eYeeieebv eer yeveuesues pees[-pej Demeles. leeleuee Heefnuee ceesee eYeeieeuee jbieebO eUsHeCee DeesUKeCeemeeer FefMeneje jbieHe (ee&) JeeHejleele. eele efJeefMe
cesv e, ogmeNee eYeeieeuee jsefke eguece, eflemeNee eYeeieeuee Deesce@Pece DeeefCe MesJeee jbieebee efceeCeeee efHekeeele Deeke[s kee{uesues Demeleele. keener Deeke[s
eYeeieeuee cegKe pej-De@yeesce@Pece Demes cnCeleele. Hekel e jbieebO eeebv ee efomeleele.

jJebL e ve ke MekeCeejs / ve-jJeb Leer HeMet (vee@ve efcevevdm e) pee jbieerle HesMeer (ye@meesef H eume)
HeMet bv ee jJebL e kejlee esle veener DeeefCe HeefjCeeceer pes ieJele Jee Pee[eeer Heeves jkeleeceOeerue HesMeer ee cetueYetle jbieebv eer
DeVe cnCetv e HeeJet Mekele veenerle DeMee HeMetbv ee ve-jJebL eer HeMet Demes cnues jbiet Mekeleele.
peeles. leebv ee ceeCemeemeejKes meeOese pej Demeles, cnCetv ee lee HeMetb v ee
meeO es Skepejer HeMet cnues peeles. Iees[e, iee{Je, keg$ee, ceebpej, [gke kej
264
jeF yebO et efJeceeveeee MeesOe ueeJeCeejs DeeefCe cnCetv e efJeceeveegieees eJele&ke
DeMeer DeesUKe DemeCeejs oesv e
Decese fj keve YeeT, ef Jeuyej
jeF (1867-19 12),
D eeefC e Dee@j eqJ nue jeF
(1871-1948). nJesH es# ee
pe[, Jew ceeef v ekeemen 340
ef keuees Jepeveeee eeb ef $eke
efJeceeveees leebv eer 18 ef[meWyej,
1903 jespeer eMemJeer GeCe
kesues. les peef ceveerH eemetv e 36
ceer j G beerJ ej 59 mes keb o
jeefnues. leeuee 12 DeeMekeleeres Fbpeerv e nesles.
jeTle, meKeejece Depe&vg e (1839-1885) : SkeesefCemeeJee Melekeeleeur e veeceJeble
JewekeMeem$e% e DeeefCe meceepemegO eejke. YeeT oepeer uee[ eebes meneOeeeer. e@v
cesef[keue kee@uespeceOes les Jev emHeleerMeem$eees
eeOeeHeke nesles. pes. pes. iCeeueeele les
mepe&v e nesles. DeeHeuee Iejele leebv eer lee
keeUeleueer Heefnueer JevemHeleerJe efkee mLeeHeve
kesueer nesleer. Deves ke JevemHeleeR Heemet v e
#eejesieeJejerue HeefjCeecekeejke Deew<eOeebee
MeesO e leebv eer ueeJeuee. JewekeMeem$eeJej leebv eer
cejeerle HeeeHegmlekes efu eefnueer. lemese
Yeejleere cesejf ee cees f[keeesner uesKev e kesues.
efJeOeJeeefJeJeeneee Hegjmkeej kesuee. uemeerkejCeeeener emeej leebv eer kesuee. yee@cyes
ve@ejue efnm^er meesmeeeeres Ske mebmLeeHeke nesles.
jeTme, eeeqvmeme Hesve (1879-1970) ee Decesejf kev e Jeweke Meem$e%eeves mev e
1910 ceOes keeWye[eeceOeerue nesCeeNee Skee keke&jesieeeer GlHeeer Skee eJf e<eeCetcegUs
nesles ns eeeis eebv eer efme kesues. ee keke&jesieeme jeGme meekeexcee Je efJe<eeCemt e jeTme
meekeecx ee Jneejme Demes mebyeesO eues peeles. [e@. jeGme eevb e ee mebMeesO eveemeeer 1966 es
peerJeMeem$e Je JewekeMeem$eeee veesyesue Hegjmkeej eeume& nieerv meyejesyej efceUeuee.
jeKe (Heueee De@Me) Deeweq<Ceke efJeegle keWele oie[er keesUmee peeUuee
peelees , leeJesUer v e peUCeeje Yeeie met#ce Yeg keeree Heeble Keeueer jenlees,
leeuee jeKe cnCeleele. Ske Ieke cnCetv e ee jeKesee HeesPeesueevee efmeceW
yeveJeleevee GHeees ie neslees. eeHeemetv e mJemle ojeee efJee yeveefJelee esleele.
yeebO ekeece #es$eele ee jeKesee Heg<keU GHeeesie kes uee peelees.
jepeDeecue (DekeJ ee jsefp eee) Ske Yeeie veeeef^ke Deecue DeeefCe leerv e les eej
Yeeie nee[^eskeueesefjke Deecue eebes efceeCe. eeeele meesv es, Hue@efvece eebmeejKes
Oeeletner efJejIeUle DemeueecegUs OeeletG eesieele leeee ceesee eceeCeele JeeHej neslees.
jepeOeceea Oeelet (veesyeue cesue) : meesv es, He@ue@ef[ece, Hue@efvece DeeefCe Nnesef[ece
ee Oeeletbv ee Meener Oeelet cnCepes veesyeue cesume Demes cnCeleele. leebeer jemeeeefv eke
efeeeMeeruelee KetHee keceer DemeueecegUs JeeleeJejCeeee leeb eeJej keenerner
Heef jCeece nesle v eener. Deecuejepe cnCepes DekeJeejsefpeeele cee$e mees v es DeeefCe
Hue@efvece ns Oeelet efJejIeUleele.
jepeOeceea Jeeet (veesyeue ie@mesme) : mJeleb $e DeefmlelJe Demeuesues SkeeCet
(ceesv eesD e@e@efceke) Jeeet. nsefueece, efv eD ee@v e, Dee@jieve, efeHe@v e, Pesv ee@v e DeeefCe
efkejCeeslmeejer js[e@ v e ee 6 Jeeet bee meceeJesMe neslees. ee meJe& ceewueebee yeee
ke#ee DeeefCe Deeleerue meJe& ke#eener HetCe&le Yejuesuee Deensle. cnCetv e ee meJe&
Jeeetbeer mebegpee Metv e Deens. ns Jeeet meeO eejCe HeefjefmLeleerle keesCeleener ekeejee
jemeeeefv eke yebO e efv ecee&Ce keve jemeeeefv eke efeeele Yeeie IesT Mekele veenerle.
jepemLeeve efJ eieeve meesmeeeer 1994 meeueer mLeeHeve Peeuesueer ner mebmLee
mebHetCe& jepemLeeve jepeele efJe%eeve emeejees keece kejles. MeeUe, ceneefJeeeueeele
DeeefCe meeJe&peefv ekeefjlee efJe%eeve efJe<eeeJej Yee<eCes, eee&, HeefjmebJeeo, DebO eee
efv ece&tueve kejCeemeeer ceesex kee{Ces efv eoMe&v es kejCes, DeVe Yes meU, eot<eCe
efJejesO eer keee&ecener mebmLee kejerle Demeles.
jepee jeceCCee eiele leb$e%eeve keW (jepee jeceCCee meWj Hee@j De@[Jnevme
sk evee@uee@peer - ke@) uesPej efkejCeebee meJe& HewuetbJej cetueYetle mebMeesO eve
kejCeemeeer 1986 meeueer mL eeHeve Peeuesu eer DeCeg Meke leer efJeYeeieeee
DeefO eHeleeKeeueerue mebmLee. MeeqkeleMeeueer Fueske^e@v e eJesieekeeeer, efmevees^e@v eeer,
yeebO eCeerner mebmLesv es kesueer Deens.
jeleebO eUsH eCee (veeF& yueeF[vesme) je$eer DeLeJee cebo ekeeMeele keceer
efomeCes. eeeer keejCes, efHeueeleerue [ermeejKee HesMeeRvee ceej ueeieueecegUs,
keener JesUe pevcelee ee HesMeeReer Jee{ ve Peeueeves, efkebJee `De' peerJevemeJeeee
DeYeeJe PeeueecegUs jeleebO eUsHeCee eslees . `De' peerJevemeJeeeer vetv elee, peble-
ke=efceyeeO ee, lesueletHe mebHetCe& yebo kesueecegUs nesles. `De' peerJevemeJe efoueeJej
ne jeleebO eUsHeCee yeje neslees.
jeyeer, Fefme[esj Fme@k e (1898-1988) Dee@eqm^e le pevceuesuee HeCe Heg{s
Decesefjkesle mLeeef eke Peeuesuee jyeer eevb ee Yeewelf ekeMeem$eele DeCegkeWees egyb ekeere iegCeOece&
veeWoCeemeeer DevegmHebove Heleeree JeeHej kesueeyeue 1944 meeueer veesyesue Heeefjleesef<eke
efceUeue.s leebee ee mebMeesO eveeves DeCet DeeefCe HejceeCetee jeves eer DeefO eke ceeefnleer
efceUeueer. ce@veneve DeCegye @cye ekeuHeele leebee menYeeie neslee.
jeceebve, peer. Sve. (1922-2001)
mepeer Jeeb ceO es keee&j le DemeCeeNee
cenekeee jsCet bes mHeefke yeveJetv e #e-
efkejCe efJ eJele&v eeee DeeOeejeJej leebee
Debleie&l e ef$eefceleer mebjevesee Gueie[e
kejCeees leb$e efJekeefmele kejCeejs Yeejleere
Yeewe f lekeMeem$e% e. leeb ee ceewe f ueke
meb M ees O eveelet v e js CJeer e peer Je-
265
YeeweflekeMeem$eeee Heeeee jeuee iesuee. `mveeetbceOeuee keesue@pesv e ee cenJeeee leebee veeJeeves DeesUKeueer peeT ueeieueer. mebmLesleerue Je mHeefke eeesieMeeUe
jsCeteer jevee eflensjer ieesHeemeejKeer Demeles', ne leebee MeesO e [erSveSee ognjs er ner Deeblejje^ere HeeleUerJej ee efJe<eeele keece kejCeejer DeeIee[ereer eeesieMeeUe
ieesHeeFlekeee cenJeeee ceeveuee peelees. #e-efkejCe leHeemeCeerl etv e efceUCeeNee ceeveueer peeles. esL es Ie[eeUele, Jeenve #es$eele, mebj#eCe #es$eele JeeHejues peeCeejs
ceeef nleeres efJeMues<eCe kejCeemeeer leebv eer leeej kesuesuee Skee DeeuesK eeee leb$ e%eeve efJekeef mele kesues peeles. mebmLesv es - mew ebefleke Yeewe flekeMeem$e DeeefCe
GHeeesie peerJejmeeeveMeem$e lemese peerJeYeeweflekeMeem$e eebee Deveske MeeKeebceOes KeieesueYeeweflekeMeem$e ee efJe<eeele Keeme DeYeeme kesuee Deens.
kesuee peelees. ne DeeuesKe Deelee leebee veeJeevese DeesUKeuee peelees. Mejerjeleerue
JeeOeeRee efv eoev eemeeer JeeHejuee peeCeeNee ke@mke@ve, ce@ivesefke jsPeesv eveme jeceefuebiemJeeceer, Jetefueefcejer (1921-2001) Yeejleere jesieefveoeve Meem$e% e.
eemeejKee leb$eebee efJekeemeeueener leebee neleYeej ueeieuee Deens. leke&Meem$eees ueneve ceg ueebceO es eefL ev eeb ee DeYeeJeer
ieefCele ee efJeeeMeeKeseer cegntle&ces{ jesJetv e leebv eer mebieCekeMeem$eeee efJekeemeelener nesCeejs kegHees<eCe, efnceeueeeleerue mLeeefv eke
cenJeeeer Yetefcekee yepeeJeueer Deens. (Heene ef lensjer ieesHe, keesue@pesv e) ieueieb[, Heb[ gjesi e eeb es efv eoeve keve
ieueieb[euee Deeeesef [veegk el e efceeee
jeceve FHeske ekeeMeeeer Ske uee pesJne HeejoMe&ke ceeOeceeletv e peeles JeeHejeves lemese Heb[ gjesieeuee ueesn osTve
les Jne leeleerue keener ekeeMeuenjeRes He=L LekejCe nesl es. cetU ekeeMeeee eefleyebO e kejlee eslees. ns leebv eer oeKeJetv e
ueese fMeJeee keener kecepeesj Deeef Ce keceer- peemle eleeree js<ee (efJeke ueeFve ef oues . Yeejleer e D eeege fJe& % eeve mebm Les es
Dee@He ueesD ej D ee@j neej JesJn uesv Le) Demeleele. eecegUs ekeeMe ueesee meb eeueke lemes e D eeemeer SceD eejes
jeefJeke DeblejeJej Demelees. ee js<eebv e jeceve ueeF&v me cnCeleele. Heese@v meee ceneefv eos Meke cnCetv ener leebv eer keece
Mekeleer keceer-peemle nesCeecegUs Demes nesles. Demes nesCeees keejCe, Heese@v meeer Heeefnues. leebv ee SHeDeejSmeee mevceeve efceUeuee neslee.
ceeOeceele Demeuesuee HeoeLeeee ueneve keCeebyejesyej nesCeeNee eefeee - ueneve
keCeebee Mekeleer DeYeemeemeeer ee eeesieeee G Heeesie neslees. ne MeesO e meer. jecemes, efJ euece (1852-1916)
Jner. jeceve eebv eer ueeJeuee Je leebee veeJes eefme Deens. js[ e@v e ee efkejCeesl meejer Jeeetee MeesO e
ueeJeueeyeue 1904 meeuees
jeceve, ebMesKej JeWk e (1888-1970) : ekeeMeeee Skee efJeJeef#ele jmeeev eMeem$eees veesy esu e Heeef jlees ef< eke
efJ ekeerjCe DeeefJe<keejemebyebO eer ee cetueYetl e meb Mees O eveemeeer 1930 meeuees ef ceUefJeCeejs efy eef Me jmeeeveMeem$e% e.
Yeewe flekeMeem$eees veesy esu e Heeefjleesef <eke 189 0 ee oMekeele, uee@[ & j@ ues
ef ceUJeCeejs Yeejleere Meem$e%e. leeb es eeb eeyejesyej eebv eer Dee@jieve, efv eDee@v e,
mebM eesO ev e `jecev e Heef jCeece' cnCetv e efeHe@v e DeeefCe Pesv ee@ve ee efv eeq<ee Jeeetbee
D ees U Keues peeles. jeceve efj mee& MeesO e ueeJeuee neslee.
Feq v met es meb eeueke, Fbe f[ ev e
Feqv met Dee@ He meeevme, yeWi eueesj es jeceevegp eve, eerefveJeeme Deeebieej (1887-1920) pee@pe& keej eebee
Yeewef lekeMeem$e efJeYeeieecegK e cnCetv ener `efmevee@eqHmeme Dee@He SefueceWjer efjPeumed Fve HegD ej ce@L esce@efkeme' ee ebL eeee
leebv eer keece kesues. leebv ee Yeejlejlve ne esjCescegUs, Meeuese peerJeveeHeemetv ee, `ieefCeleele Heg{s keee? ' eeee melele MeesO e
mevceeve efceUeuee neslee. IesCeeNee jeceevegpeve eebeer mebMeesO eke Je= eer
peeie=l e Peeueer . D emeee uees v es ee
jeceve mebMeesO eve mebmLee, yebieueesj mej ebMesKej jeceve eebv eer 1948 ef $ekeesC eef celeer ee og meNee Yeeieeleer ue
meeueer mLeeHeve kes uesueer Yeew eflekeMeem$eele cetueYetl e mebMeesO eve kejCeejer mebmLee. ec, log (1+ c), sinc, cosc Heueebee
1970 meeueer leeb ee ce=letv eblej cetueYetle mebMeesO eve kejCeejer je^ere mebmLee Deveble esCeer HeebJeve leeme DevebleesCeer,
Deveble iegCeekeej, Deveble meblele DeHetCeeke,
Deveble meb keueve eele DeefO eke jme Jeet
ueeieuee, DeeefCe lees meeble HeebHes#ee Deveble
Heebke[s Deekeef<e&le nes le iesuee.
jeceevegp ev ev eer ce@e f ^k eee Hejer # es le eebi eues eMe ef ceUJeues HeCe
ceneefJeeeueeerv e DeYeemeece leebv ee PesHesv ee. ceie leebv eer v eeskejer kesueer . ee
veesk ejeree keeUee bo cnCetv e ieefCeles mees[JeCeeee G Heece eeuet jeef nuee.
vees kejerl euee Fbepe Jeefjev es keW efyepe efJeeeHeereleerue ieefCele efJeYeeie ecegKe
peer. Se. ne[ea eebee jeceevegpeveMeer Heefjee keve efouee DeeefCe ne[eav es
266
jeceevegpev euee keW efyepeuee yeesueeJetv e Iesleues.
keWef yepeee JeemleJeele (1914 les 1919) jeceevegpevees meceekeueve,
SkeceeHeebkeer Heues Je meceerkejCes, Debk eMeem$e, Deveble es{er, eeve efJeMues<eCe,
oueerkejCe (HeeeaMeve), jerceeve Peere Heue, DeefO eIeerle mebKee FleeoeRJej
cenJeHetCe& mebMeesO eve Peeues Je leeJejerue 32 MeesO e efv eyebO e eefme Peeues. les
`keueskes[ HesHeme& Dee@He eerefv eJeeme jeceevegpeve' (1927) ceOes eefL ele Peeuesues
Deensle. jeceevegpeve eebv ee keWefyepe efJeeeHeereeer yeer.S. (1916), ef^v eer kee@uespe
(1917) Je je@eue meesmeeeeres Hesuees (1918) ns mevceeve eeHle Peeuesues nesles.
jee, eHeguueeb (1861-1944) Yeejleere jmeeeve Meem$e%e. leebv e r cekee&jg me
veee^s ee MeesO e ueeJeuee. 16 Je<ex
jmeeev eMeem$eees DeOeeHeve kesues. Fbef[eve
mketue DeeH@ e kesefcem^er Je Fbef[ev e kesefcekeue
meesmeeeer ee mebmLee leebv eer mLeeHeve kesuee,
lemes e yeW ieeue kes ef cekeue D eeefC e
Heecee&megefkeume Jekeme& efue. ne keejKeeveener
GYeejuee. leebv eer Je leebee menkeeNeebv eer
pemle, ke@ [ef ceece Deeef Ce HeeNeeee
mebegieebee iegCeOecee&ee DeYeeme kes uee.
jeePeesefyeece ueebyees[ee Deekeejees ns peerJeeCet peefceveeRletv e keener ekeejee
JevemHeleeRee cegUeble efMejleele, lesL es Iejs kejleele, les ieeeRee Heeble efometv e
esles. ns peerJ eeCet Heefjmejebleerue veee^es peve Mees<etv e epeceeve JevemHeleeruee osleele.
ns veeles oesI eebv eener Heee eees jles. peerJ eeCetbv ee Iej efceUles DeeefCe epeceeve
Pee[ebv ee SjJeer GHeueyOe vemeuesues veee^espeve Hees<eCee Je efceUles.
jeeyeesPeescme pevegkeebceOeerue meebkesefleke DeejeKe[eevegmeej eefLeveebeer yeebO eCeer
kejCeeje HesMeerleeru e cenJeeee D eJeeJe. lees DeejSveS Deeef Ce eefL eves eebee
Skeces keele iegbHeuesu ee
jeveeyebO eeves yev eues uee
Demelees. HesMeerkeWeleerue
[erSveSceOeerue ceeefnleer
otl e DeejSv eSee
jsCetke[tv e Heeseueeveblej
leees Jeeev e keve ee
D eJeeJeeJej Ieke
Deefcevees Deecues efJeefMe
eceele pees[ueer peeleele
Je eefL eveebeer meeKeUer leeej nesles.
jeJe, Meeblee eerefveJeeme (19271979) Feqvmet Dee@He efjee@[eqkeJn
efjmee& ee mebmLeseer mLeeHevee kejCeeNee Yeejleere met#cepeerJeMeem$e%e. leebv eer
cegK elJes kev e eefl ekeejpeerJeMeem$e (Fceg v eesyeeeesuee@peer ) ee efJe%eeveMeeKesle
mebM eesO eve kesues. leebv eer `iees v e@[es^ eHeerv eme' ee necees&v eceOeerue eefleefHeb[ leeej
kejCeeee meeceieer ee MeesO e Iesleuee. lemese, Megepebletes eefleefHeb[ ceeCemeeee
Mejerjele Dee{Uueeme JebO elJe esT Mekeles ns oeKeJetv e efoues.
jeJe, meer. Sve. Deej. (1934- ) Yeejleere jmeeeveMeem$e%e, leebbes
IeveeJemLee jmeeeveMeem$e, jmeeeveebes JeCe&He, jsCetbeer jevee D eeefCe He=ere
efJe%eeve eeceOes cenJeees eesieoeve Deens.
leebeer 1982 ceO es ueb[v eee je@ eue
meesmeeeer es Hesuees cnCetv e efv eJe[ Peeueer.
Fbef[eve Feqv met Dee@He meeevmees les
mebeeueke nesles. peJeenjueeue vesn meWj
Hee@j De@[Jnevme[d meeebe fefHeke efjmee&
yeb ieueesjes les ceeveo DeOe#e Deensl e.
Hebl eeO eeveeb ee Jew% eeef v eke meuueeieej
meefceleeres DeOe#e Deensle.
jeJe, et. Deej. (1932- ) Yeejleere DeblejeU Meem$e%e. Yeejleere DeblejeU
mebMees O ev e meb mLeses DeO e#e. leeb ee
keejef keoeale Feesv es Fv me@ ee ke= ef$ ece
GHeen ceeefuekeses eMemJeer GeCe kesues.
leecegUs 1980 les 1990 ee oMekeele
meb osMe Jenveele Yeejleele eeb leer Ie[tv e
D eeueer . meO ee les D enceoeyeeoee
Yeewe flekeer mebMeesO eve eeesieMeeUses lemese
efjPeJe& yeBkeses meuueeieej Deensle.
jeMeer (Peese[f De@k eue meeFvme) : Deeeefv ekeJe eeme meceeve DeMee yeeje Yeeieeble
efJ eYeeieueeJej efv ecee&Ce nesC eeje eleske Yeeie. HeL JeerJej GYee Demeuesu ee
efv ejer# ekeeee o<erv es Deeeefv ekeJe e ns DeblejeUeleerue 360 DebMeebes Jeleg&U
Demeueeves, ne eleske Yeeie leerme DebMe bee Demelees. ee eleske Yeeieeuee lee
YeeieeMeer mebyebefO ele DemeCeeNee leejkeemecetnebeer veeJes osCeele Deeues Deensle. ner
veeJes ces<e, Je<eYe, efceLegv e, keke&, efmebn, kevee, legU, Jeefeke, Oevet, cekej,
kegbYe DeeefCe ceerv e DeMeer Deensle. ienebes, ebees efkebJee metee&es mLeeve {esyeU
ceeveeves oMe&JeCeeme ee jeMeerbee GHeeesie neslees. (Heene: Deeeefv ekeJe e)
je^er e DeJekeeMe eeesieMeeUe(ve@Meveue SDejesmHesme ue@yeesj sjer), yebieueesj
1959 meeueer mLeeHeve Peeuesuee ee meerSmeDeeeDeejee Ieke mebmLesle SjesmHesme
DeefYeeebef$ekeerleerue Jeeeig eefleMeem$e (Sjes[eeve@ecf ekem e) HeuegF[& ceske@evf ekeme, HeoeLe& efJe%eeve
(cesefjDeume meeevme), eeHs euMev e, jev eeMeem$e DeeefCe eCeeueer DeefYeeebef$ekeer (efmemcme
Fbefpe fv eD ejeiR e) eemeejKee DeeO egefv eke Ge leb$e%eev e #es$e leerue mebMeesOeve nesles. mebmLesves
nuekes ue{eT efJeceev e (SuemeeSr ) nuekes Jeenletke efJeceev e (SueeSr ) Oe=Je re GHeen
e#esHeCe eev e (HeeSr meSueJner) eJf ekeemf ele kesues Deens. lemese Deveske Deefleeiele kee@cHeesefPe
cesejf eumeeerner efveefce&leer kesueer Deens. leeeMf eJeee eJf e[b vesume, efkebJee ueeyb e reer eeeCeer
kejCeejer eCeeueer, De@kee@efmke eeeCeer eCeeueer DeeefCe JneeyesMeve eeeCeer DeeefCe
efJeMues<eCe eCeeueer DeMee Deveske eeeCeer megefJeO eebeer GYeejCeer kes ueer Deens. Fees DeeefCe
[erD eej[erD eesv es leeee HegjsHetj JeeHej kesuee Deen.s
267
je^er e Tme mebMeesO eve mebmLee (Fbef[eve Feqvmet Dee@H e Megiejkesve
efj mee&) 1952 meeueer ueKeveew esL es mLeeHeve Peeuesueer Yeejleere ke=<eer mebMeesO eve
Heefj<eosee Debleie&le GmeemebyebO eer meJeei eerCe mebMeesO eve kejCeejer je^ere mebmLee.
Gmeeee ueJekej leeej nesCeeNee, meeKejses peemle eceeCe DemeCeeNee peeleer,
lemese Gmeeee ueeueketpe, Kees[keer[, MeW[e HeesKejCeejer keer[ F. eefleyebO eke
peeleer esL es efJekeefmele Peeuee. esee MeslekeNeebmeeer DeeblejHeerke DeeefCe Kees[Jee
Heerke JeJemLeeHeve lemese jmeeHeemetv e keekeJeer DeeefCe mJeemLe JeOe&ke ietU leeej
kejCeees leb$e esL es efJekeef mele Peeues.
je<^er e S[dme mebMeesO eve mebmLee (ve@Meveue S[dme efjmee& Feqvmet -
SveSDeejDeee) je<^ere S[dme efv ece&tueve keee&eceeuee yeUkeer DeeCeCeemeeer
ee jesieemebyebO eeres meJeeieerC e mebMeesO eve kejCeeee GsMeeves HegCes es L es mLeeHeve
Peeuesueer Deejesie ceb$eeueeeee DeKeleejerleueer efJe%eeve mebmLee. Yeejleele eeefuele
Demeues uee S[d mekeejCe SeDeeeJner efJ e<eeCetee oesv e epeeleeRes meb mLes v es
eeesieMeeUsle mebJeOe&v e kesues Demetv e leebeeefJejesO eer ueme yeveJeCeees eelve nesle
Deensle.
je<^er e peerJeMeem$e keWo (ve@Meveue meWj Hee@j yeeeesuee@p eerk eue meeevme
- SvemeeryeerSme), yebieueesj peerJeMeem$eeee DeeOegefveke MeeKeebceOes cetueYetle
mebMeesO eve kejCeeee GsMeeves mLeeHeve Peeuesues erD eeeSHeDeejes Ske keW.
jsCJeere peerJeMeem$e, esleeefJe%eeve ns mebmLesleerue mebMeesO eveees keener ecegKe efJe<ee
Deensle.
je^er e e#e mebMeesO eve keW (ve@Meveue efj mee& meWj Hee@j esH me) Yeejleere
ke=<eer mebMeesO eve Heefj<eosee $eeKeeueer, 1987 meeueer ceebpejer, HegCes esL es mLeeHeve
Peeues ues e#eefJ e<eeke meJeeieerCe mebMeesO eve kejCeejs keW. e#eeHeemetv e JeeF&v e,
jme, cevegkee DeeefCe KeeCeemeeer yeer-efJejefnle DeMee efJeefMe peeleer efJekeefmele
kejCeeJej esL es Yej efouee peelees. SHeHeerD ees, kees[ skeme, Sieceeke& DeMee
ceevekeevegmeej e#eebeer efv eee&le DeeefCe efJeeer keMeer kejeJeer eeyeue MeslekeNeebv ee
ceeie&oMe&v e kes ues peeles. e#e kee{Ceer v eb lej leele jemeeeefv eke Keles Jee
keerkeveeMekeebee efMeuueke DebMeeeer eeeCeer esL eerue DeeeeJele eeesieMeeUsle
nesT Mekeles.
je^er e Heee&J ejCeer e DeefYeeebef$ekeer mebMeesO eve mebmLee, veeieHetj (veerjer)
meerSmeDeeeDeejee ee mebmLesuee meOeees veeJe 1974 meeueer efoues iesues. osMeele
veT efkeeCeer MeeKee Demeuesuee ee mebmLesle peue Je Jeeegeot<eCe ceeHeve DeeefCe
efv eeb$eCe eemeeer mebM eesO eve eeueles. leemeeer ueeieCeejer GHekejCes Je efj leer
eebes eceeCeerkejCener esL es kesues peeles. osMeYejeleerue Jeeeg eot<eCeees ceeHeve ee
mebmLesleHex kesues peeles, leeeeceeCes keejKeeveebletv e DeeefCe ceeveJeJemleeRletv e nesCeejs
eot<eCe Deeeske eele DeeCeCeemeeer ner mebmLee ceeie&oMe&v e kejles.
je^er e HesMeer efJ e%eeve keW (ve@Meveue meWj Hee@j mesue meeevme) HegCes
efJeeeHeereee DeeJeejele ner mebmLee 11 ceee& 1986 jespeer mLeeHeve Peeueer DeeefCe
HesMeerefJe<eeke mebMeesO eve esL es nesles. ceeveJeer HesMeermebyebO eer lemese neeefye[esceeefJe<eeke
mebMeesO eveeefJe<eeer FLes cetueYetle mebMeesO eve, efMe#eCe DeeefCe eefMe#eCe efoues peeles.
cetueYetle mebM eesO eveeee DeeJeekee Jee{JeCeemeeer megJeeleeree keeUele mebmLesle
Deveske veJeerv e, GHeekg ele yeoue Ie[tv e Deeues. lee erv es, keke&jesieebee yeeyeleerle
mebMeesO eve kejCeemeeer mesue yeeeesuee@peer, eeflekeejMekeleer mebyebO eer mebMeesO eveemeeer
eeflej#eeefJe%eeve (Fcegv eesuee@peer), efpevee@efcekeme, eesefeesefcekeme DeMee MeeKee keee&jle
Deensle.
je^er e Hees< eCe mebmLee (ve@Meveue Feqvmet Dee@H e veg^erMeve - SveDeeeSve)
ner mebmLee nweyeeo esL es Demetv e (Fbef[eve keeTeqv meue Dee@He cesef[keue efjmee&)
je^ere Jew eke mebMeesO eve Heefj <eoseer Ske Ieke mebmLee Deens. HetJeea leer Hees<eCe
mebMeesO eve eeesieMeeUe cnCetv e DeesUKeueer peeeeer DeeefCe leer leefceUvee[tee
kegvetj FLes nesleer. veblej leer 1958 meeueer nweyeeo esL es DeeCeCeele Deeueer.
eflees v eecekejCe je^e re Hees<eCe mebm Lee Demes 1969 meeueer kejCeele Deeues.
Yeejleeleerue JesieJesieee jepeeleerue Deenej DeeefCe Hees<eCeemeby ebO eeres pes efJeefJeOe
eMve Deensle leebee DeYeeme kejCes, Deenejeleerue $eger MeesO etv e kee{Ces DeeefCe
leeJej GHeee megeJeCes ne ee mebmLesee cegKe nslet Deens. ee mebmLesv es DeepeHeele
osMeeleerue efJeefJeOe Deenejeee Iekeebes cetueceeHeve kesues Demetv e, keceer Keee&le
peemleerl e peemle Hees<eCecetues Demeuesues Hees< eCe ekeej efv ecee&Ce kesues Deens le.
lemese eew{ DeeefCe cegueebv ee DeeJeMeke DemeCeeNee Hees<eCe efJe<eeke DeVeIekeebeer
Deeke[sJeejer leeej kesueer Deens. kegHees<eCeecegUs esCeejs DebO elJe DeeefCe leeJej
efoues peeCeejs Hees<eCe MeesO etv e kee{ues Deens. Goe. peerJevemeJe `De'. Yeejleeee
efJeefJeOe jepeele ee mebmLeseer one keWs Deensle.
je<^er e epeveve Deejesie mebMeesOeve mebmLee (SveDeeeDeejDeejSe) HetJe r&es
veeJe epevev e mebMeesO eve mebmLee Demes nesles. ner Ske DeeemeerSceDeejeer cenJeeeer
268
mebmLee 1970ceOes [e@. (meew.) Meeblee jeJe eevb eer mLeeHev e kesueer. ee mebmLesle epev eve meerSmeDeeeDeejee Ieke Demeuesuee ee eeesieMeeUseer mLeeHevee 1950 meeueer
Deejesieele cetueYetle mebMeesO eve, efMe#eCe lemese mesJee efoueer peeles. ner mebmLee cegbyeF& kejCeele Deeuee.r pewJeleb$e%eeve, ve@v eesleb$e%eeve, ke@eefueefmeme, Deew<eOes, GHekejCeebeer
efJeeeHeereMeer mebueive Demetv e efleLes peerJe Jf e%eeve, pewJeleb$e%eeve, pewJejmeeeve DeeefCe
JeeJeneefjke pewJeMeem$e ee efJe<eeele Sce.Smmeer lemese Heer.Se[er. efoueer peeles. ee
mebmLesleerue Jew% eeefv eke cetueYetle, iCeefJe<eeke lemese ke=efleefJe<eeke (Dee@HejsMeveue)
mebMeesO eve epeveve Deejesie ee efJe<eeele kejleele. esL es Ge opee&ee eeesieMeeUe
Deensle DeeefCe leele DeleeOegefv eke meeO eves JeeHejueer peeleele. veJeeves Goeeme Deeuesueer
#es$es Goe. cetUHesMeer peerJeMeem$e, epeveveeJej HeefjCeece kejCeeNee efJe<eejer HeoeLee&
yeue mebMeesO ev e DeeefCe pevegkeere yeoue Ie[JeCes. ee mebmLesle peeieefleke Deejesie
mebIevesleHes& epeveveeleerue mebMeesO eve, eMf e#eCe DeeefCe DevegYeJe eele menYeeie efouee
peelees. lemese Flej je<^ere lemese Deeblejje<^ere mebmLeeyejesyej menkeee& kesues
peeles DeeefCe ceeefnleer eoeve kesueer peeles.

je^er e Yet-Yeeweflekeer mebMeesO eve mebmLee (ve@Meveue efp eDeeseHf eefpekeue efj mee&
Feqvmet - SvepeerD eejDeee), nw eyeeo He=L Jeereer jevee DeeefCe
YetieYeeaeMeem$eere eefeeebefJe<eeeres mebMeesO eve kejCeemeeer 1961 meeueer mLeeHeve
kejCeele Deeuesueer meerSmeD eeeDeejeer Ieke mebm Lee. mebm Lesejs Keefv epeebes
DevJes<eCe (MeesO e IesCes), Yetpeue meJex#eCe DeeefCe ieglJe lemese YetieglJe efJe<eeke
meJex#eCeees keecener ceesee eceeCeele neleer Iesleues peeles.
jevee, HeoeLeeee efJekeeme, ke=<eer jmeeeves, JevemHeleer TleeRes mebJeOe&v e DeeefCe
yengJeeefjke (Hee@ ueerc ej) ef Je%eeveele efJeefJeOe ekeejes mebM eesO eve keee& ece ee
eeesieMeeUsejs Heej Hee[ues peeleele. Hesbyeeyele meleke& Demeuesueer ner eeesieMeeUe
Demetv e efleves DeepeJej HeeeMesHes#ee peemle Hesb efceUJeueer Deensle. Deeweesefieke
Gles jkeebeer Ske ceeefuekeee mebmLesv es efJekeefmele kesueer Deens. yeebyet ueJekej
HegueJeCeeNee Tleer mebJeOe&v e leb$eeeener efJekeeme mebmLesle Peeuee Deens.

je^er e Yeeweflekeer eeesieMeeUe (ve@Meveue efH epeerkeue uesyee@j sjer - je^er e JevemHeleer mebMeesO eve mebmLee, ueKeveew (ve@Meveue yee@sevf ekeue efj mee&
SveHeerSue) veJeer efouueer YeeweflekeMeem$eeee efJeefJeOe efJe<eeebceO es mebMeesO eve Feqvmet - SveyeerDeejDeee) 1948 meeueer Gej eosMe Meemeveeves
kejCes, Geesieebv ee DeeefCe efJekeemekeeceele iegbleuesuee ef JeefJeOe mebmLeebv ee ceole je^ere JevemHeleer Geeve cnCetv e meg kesuesueer ner mebmLee Heg{s keW mejkeejee
kejCes DeeefCe ceeHev eeeer je^ere ceevekes emLeeefHele kejCes ee GsMeeves 1950 meerSmeDeeeDeej ee mebmLesv es eeueJeeeuee Iesleueer DeeefCe 1978 meeueer meOeees
meeueer meerS meD eeeDeejleHex mLeeHeve kejCeele Deeuesu eer efM eKej mebmLee.
eees ieMeeUsv es D eeke&keeye&v eee GlHeeoveemeeer es leb$e%eeve, Fueske ^e@efv ekemeceOes
GHeeesieer DemeCeejs efJeefJeOe HeoeLe&, Deleble Ge leeHeceeve menve ke MekeCeejs
keeye&v e-keeye&v e keecHeesefPe HeoeLe&, DeefleJeenke egbyeke DeeefCe Geesie, mejkeej
lemese efJ ekeemekeeee&le ie{uesuee Flej mebmLeebv ee GHeegkele jCeejer Deveske
GHekejCeebeer efv eefce&leer kesueer Deens. JeeleeJejCeeee JewefMeeebefJe<eeeree DeYeeme
kejCeelener mebmLesee ceese Jeee Deens . osMeeleerue YeeleMesleerletv e Glmeef pe&le
nesCeeNee efceLesv ees ele#e ceespeceeHe keve Decesefjkeve oeJee egkeeree Demeueees
efme keve mebmLesv es DeefleMee ceesueeeer je^ere keeceefiejer Heej Hee[ueer Deens.

j e< er e ceeveefm eke Deej es i e J e cepp eeef J e% eeve meb m Lee
(SveDee eSceSeSSveSme - efv ecenevme) : ceeveef meke Deejesie Je
ceppeeefJe%eeveeJej eiele mebMeesO eve yebieueesj esL eeru e efJe%eevemebmLee. ee mebmLesle
HeoJeg ej mlejeJejerue DeYeemeecener eeueefJeCeele esleele. je<er e ceeveefmeke
Deejes ie efJe%eev e mebmLeses 1974 meeueer je< ere ceeveef meke Deejes ie Je
ceppeeefJe%eeve mebmLee Demes veecekejCe kejCeele Deeues.
je^er e jemeeeefveke eeesieMeeUe (ve@Meveue kesefcekeue uesyee@j sjer -
SvemeerSue), HegCes jmeeeveMeem$eeee efJeefJeOe MeeKeebceOes mebMeesO eve kejCes,
Geesieebv ee ceole kejCes DeeefCe osMeeee v ewmeefie&ke meeOevemebHeeeree HeeeosMeerj
JeeHej nesC eeee o=erv es veJeerv e leb $e%eeveeee efJekeeme kejCes ee GsMeeves
veecekejCe kesues . GHeegkele D eeefCe MeesYes ee Jev emHeleer-ekeejebes mebMeesO eve-
mebJeOe&v e kejCes DeeefCe peceJeuesuee ceeefnleeree emeej kejCes , ns ee meb mLeses
GsMe Deensle. JevemHeefleMeem$eeee DeYeemeeee efkeesv eeletv e ueeJeuesuee Ske
ueeKeeJej peeleer esL es Demetv e ceese keeJevemHeleer mebenener Deens.
je<er e efJe<eeCetefJ e%eeve mebmLee (ve@Meveue Feqvmet Dee@H e Jneeje@uee@p eer)
: meJe& ekeejee efJe<eeCetbJej eiele mebMeesO eve kejCeemeeer 1952 meeueer je@keHesuej
HeeGb[sMeveee ceoleerv es mLeeHeve Peeuesueer DeeemeerSceDeejee DeefO eHeleeKeeueerue
efMeKej efJe%eevemebmLee. HegCes efJeeeHeereee mebueivelesKeeueer ee mebmLesle HeoJeg ej
DeYeemeecener eeueefJeCeele es lees.
269
je^er e efJ e%eeve DeeefCe leb$e%eeve eeej Heefj <eo (SvemeerSmeermeer) keW
mejkeejee efJe%eeve Je leb$e%eeve efJeYeeieeee DeKeleeefjle Demeuesueer, osMeYej
efJe%eeve emeej kejCeejer DeeieCe mebmLee. pevelesceOes efJe%eeve peeiekelee efv ecee&Ce
keve Jew% eeefv eke efkeesv e peJeCeemeeer Deveske veeefJeveHeCt e& GHeece mebmLesv es
jeyeJeues Deensle. mebmLesleHex Deveske efJe%eeveemeej ekeuHeebv ee DeeefL e&ke meenee
efoues peeles, lemese efJe%eeve emeejees keece kejCeeNee Jekeleer DeeefCe mebmLeebv ee
Hegjmkeej osT ve ojJe<eea ieewjJeCeele esles. lemese 1988 meeueeHeemetv e je^ere
efJe%eeve efove osMeYej meepeje kesuee peelees.
je^er e efJ e%eeve efove (ve@Meveue meeevme [s) veesyesue Heeefjleesef<eke eeHle
Yeejleere Meem$e%e mej meer. Jner. jeceve eebv eer ekeeMeeee efJeefkejCeebmebbyebO eeres
DeeHeues mebMeesO eve, pes Heg{ s `jeceve HeefjCeece' cnCetv e DeesUKeues iesues les 28
HesyegJ eejer jespeer peieeHeg{s meeoj kes ues. leeee mcejCeeLe& 1987 meeueeHeemetv e
28 HesyegJeejer ne efoJeme YeejleYej `je^ere efJe%eeve efove' cnCetv e meepeje kesuee
peelees.
je<^^ er e JeJemeeepeve Deejesie mebmLee (ve@Meveue Feqvmet Dee@H e
Dee@k e egH esMeveue nsuLe - SveDeeeDeesSe), Denceoeyeeo JesieJesieee
JeJemeeeeleerue JewefMeeebcegUs keeceieejebee DeejesieeJej nesCeeNee HeefjCeeceebee
JesO e IesTve leebee DeejesieeefJe<eeereer ceeefnleer ieesUe kejCes, leebbee Deejesieees
j#eCe kemes kejlee esF&ue eeyeue mebMeesO eve kejCes ee GsMeeves 1966ceOes
mLeeHeve Peeuesueer DeeemeerSceDeejee DeKeleejerleerue efJe%eev emebmLee. GeesieOebos
DeeefCe keejKeev es eebv ee meuuee osCeees keecener mebmLee kejles. keesuekeelee
DeeefCe yebieUg esL es mebmLesee MeeKee Demetv e leer peeieefleke Deejesie mebIeveses
oef#eCeHetJe& Deeef Meeees meneesie kesbo cnCetv ener keee&jle Deens.
je^er e mecegefJ e%eeve mebmLee (Sve.Deee.Dees.), ieesJ ee osMeemeYeesJeleer
Hemejuesuee meeiejeee Yeewefl eke, jemeeeefv eke, pew efJeke, YetieYeea e D eeef Ce
DeefYeeebef$ekeer Hewuetbee DeYeeme kejCeemeeer 1966 meeueer efouueerle mLeeHeve
kesuesueer meerSmeDeeeD eejeer Ieke eeesieMeeUe. 1969 meeueer leer ieesJeeuee
nueefJeCeele Deeueer. mecegeHeemetv e Keefv epe efceUefJeCes, efJeefMe DeeefL e&ke #es$eees
(FFPes[) DeejsKeve DeeefCe mecegere eot<eCeees efv eeb$eCe kejCes ner ee mebmLeseer
ecegKe Oeses Deensle. leebyes, keesyeeu, ueesn, ceBiesv eerpe DeeefCe efv ekesue Demeuesuee
Deveske yengefJeOe Oeelet vees[etumeee mecegele MeesO e IesCeees keece mebmLesv es kesues
Deens lemese efJeefJeOe Debeeqke&kee ceesefncee Heej Hee[uee Deensle. efleeeke[s
ieJes<eCeer DeeefCe meeiejkevee ner oesv e mebMeesO eve penepes Deensle. mebmLeseer eeosefMeke
keeee&uees keeseerv e, cegbyeF& DeeefCe efJ eMeeKeeHeCece FLes Deensle.
je^ere megotj mebJ esovee DeefYekejCe (ve@Meveue efj cees meseeqvmebie Spevmeer-
SveDeejSmeS), efmekebojeyeeo megotj mebJesove #es$eele mebMeesO eve kejCes,
vewmeefie&ke meeOeve mebHeeeres meJex#eCe keve ceeefnleereer meeJeCe DeeefCe HewueeJe
kejCeemeeer ceeefnleer meben ([seyeBke) jeKeCes ner keeceefiejer Heej Hee[Ceejer
DeJekeeMe efJeYeeieeee DeKeleejerleerue mJeeee mebmLee. mebmLeske[s DeeeDeejSme,
ueB[ me@, cesme@, ef jmeeme&me@ DeMee D eveske GHeenebke[tv e eeHle nesCeejer
Deeke[sJeejer efJeMuesef<ele kejCes, eef eee kejCes DeeefCe leeee DeLe& ueeJetv e
metevee osCeemeeer DeeOegefv eke GHekejCes Deensle. leeefMeJeee efleeeke[s Les
ceeefnleer ieesUe kejCeemeeer mebJesokes yemeJeuesueer efJeceeves osKeerue Deensle. mebmLeseer
oesv e efHeu[msMevme, Fbef[eve HeesesFbjefesMeve Feqv met, [snje[tv e DeeefCe
efjmee& HueeF& He@ efmeefueer, yebieueesj ee efkeeCeer D eensle.
je^er e mebMeesO eve efJ ekeeme ceneceb[U (ve@Meveue efj mee& [sJ nueHeceW
kee@H eexj sMeve - SveDeej[ermeer) , veJeer efouueer meerSmeDeeeDeejee
DeKeleejerleerue Ske ceneceb[U. eees Gef mJeosMeer leb$e%eev eeee efJekeemeeuee
DeeefCe JeeHejeuee eeO eeveece osCeees Deens . leb $e%eeve ef Jekeemeemebyeb O eer ee
ekeuHeebv ee efJeeere menee osCes DeeefCe efJekeefmele leb$e%eeve JeeHejCeeNee mebmLeebke[s
nmleeblejerle kejCeeee keeceele ceole kejCes DeeefCe veJeerv e MeesO eebv ee (FvJnsv Mevme)
Heeefjleesef<ekes DeeefCe Hegjmkeej osTve ieewjefJeCes ns keece ceneceb[U kejles.
jemeeeefveke Dee@ekq emepeve ceeieCeer (kesefcekeue Dee@eqk emepeve ef[ceeb[ -
meerD ees [er ) HeeCeeceOes D emeuesu ee HeoeL ee es jemeeeefv eke efeeebejs
Dee@eq kemeef[kejCe kejCeeee #ecelesuee `meerD ees[er' Demes cnCeleele. HeeCeele
lejbieCeeNee efkebJee leeejs yeveuesuee eJeCeebv ee Dee@eqkemeef[kejCeemeeer ueeieCeeNee
leer Je jmeeeveeb es les ceespeceeHe Deens Je les Dee@eq kemepeveee eceeCeele ceesp eues
peeles. kesefcekeue Dee@eqkemepeve ef[ceeb[ ns pewef Jeke Dee@eqke mepeveee (yeer D ees[er)
ceeieCeerHes#ee, meeOeejCele peemle Demeles.
270
jemeeeefveke Kele efveeb$eCe DeeosMe (Heef&ueeePej keb^eus e Dee@[&j )
osM eeleer ue MeslekeNeeb v ee eebieuee eleer eer jemeeeefv eke Keles, eesie YeeJeele
efceUeJeerle cnCetv e `DeeJeMeke' Jemletbee keeeoe 1955 eeee Yeeie cnCetv e
keW Meemeveeves efv eoxefMele kesuesuee DeeosMe (1957). Keleees GlHeeoke, efJeesles
eebeeJej ee DeeosMe vegmeej eesie opee&eer Keles jJetv e efouesuee ojeble efJekeCes
yebO evekeejke Deens.
jemeeeefveke Keles (kesefcekeue HeeaueeePeme&) efHekeeb ee YejIeesme Jee{ermeeer
DeeJeMeke DemeCeejer veee^espeve, Hee@m Hejme Je Hees@e fMeece eemeejKeer ecegKe
lemese Flej Deveske ogece Hees<eCeJes JevemHeleeRv ee yeensve GHeueyOe keve
osCeejer jmeeeves. ner peefceveerletv e cegUebkejJeer efkebJee HeeveebJej HeJeejCeer kesueeme
HeeveebkejJeer Mees<eueer peeleele. Skeentv e DeefO eke DeVeJes Demeuesueer efcee efkebJee
mebegkele Kelesner Deelee efHekeebv ee ef oueer peeleele.
jemeeeefveke yebO e (yee@v[) jemeeeefv eke mebegieeleerue DeCetbv ee Skeef$ele sJeCeejs
pes yeue Demeles leeme `yebO e' Demes mebyeesef O eues peeles. DeCetYeesJeleer Fueske^esv eee
IesjeJe Demelees Je oesv e DeCet Ske$e Deeues keer leele efJeegledD eeke<e&Ce efv ecee&Ce
nesles D eeefCe oesv e D eCetbceOes `Deeeefv eke' yebO e leeej nesl ees. Skee DeCetleerue
Fueske^esv eMeer ogmeNee DeCetleerue Fueske^e@veeer osJeeCeIesJeeCe Peeueer keer `Deeee@efv eke'
yebO e efv ecee&Ce neslees Je meeOeejCeHeCes DeMee ekeejes yebO e DemeWefe jmeeeveele
Dee{Uleele. Fuesk e^e@v eeer osJeeCeIesJeeCe Peeueer keer D eCetes ef eeeMeerue keCe
(eepe&[ Heeef &keume) yeveleele Je efmLeefl eke efJe egledyeueeves les pegUues peeleele.
menmebegpe yebO e ns meWefe mebegieele Dee{Utv e esleele. ee yebO eefv eefce&leerle Fueske^e@v eeer
osJeeCeIesJeeCe nesle veener lej leebes MesD eefjbie nesles. leecegUs, JeeCeer Peeuesues
Fueske^e@v e oesv ner DeCetbMeer efv eie[erle jenleele. menmebegpeyebO e DeeefCe Deeee@efv eke
yebO e eebes Skeef$ele iegCeOece& oeKeefJeCeeje keesD ee@ef[ves (mecevJee) yebO e ceeseueer
mebegies efv ecee&Ce nesCeeme keejCeerYetle jleele. leeleerue keener HejceeCet ns Deeee@efv eke
yebO eecegUs efv ecee&Ce nesleele Je les DeeHeues Fueske^e@v e Deve DeCegeesle Jeetv e Iesleele.
OeelegHe DeCetee HejmHejeleerue Deeke<e&CeecegU s efJeMes<e Oeelegcee yebO e leeej
neslees. ee yeb O eele meceyeue Demeues ues Jn@uev me Fueske ^e@v e OeelegHe DeCet ceOes
cegkel eHeCes mebeej kejleele D eeefCe Skeceskeebv ee Heke[tv e sJeleele. ee Oeelegcee
yebO eecegUs efJeeg ledMeke leeres Jenve nesle Demeles. nee[^esp eveegkele HejceeCetceOes
nee[^espeve yebO e ne JesieUe ogJee Demelees. meeOeejCele nee[^espev e Jeeet Deeee@efv eke
yebO eeejs ogmeNee cetueJeeleerue Fueske^ e@v eMeer mebeesie HeeJelees. DeLee& le, ogmeje
DeCet Deekeejeves ceese D emesue lees nee[^espeveceOeerue Fueske^e@v e DeeHeueeke[s
Keselees Je $eCe Yeejerle neslees. leecegUs nee[^espeveJej OeveYeej IesCeeeer HeeUer
es les. ne OeveYeejerle nee[^es peve, ceie Deve $eCeYeej D emeuesuee DeCetb v ee
DeeHeueeke[s Deekeef <e&le kejlees. DeMeeekeejs, ee nee[^esp eveegke le mebeg ieele
Fueske^e@v eeer osJeeCeIesJeeCe eeuet Demeles Je efJeefJeOe mJeHeeeer mebegies leeej
nesle peeleele. JeHe HeeCeer ns ee ekeejeleues Ske GoenjCe nese.
jemeeeefveke ceeefnleerMeem$e (kesefcekeue FvHecexefkeme) veJeerv e jmeeeveebee
mebYeeJe Deew<eOeer JeeHej nsjCeemeeer jmeeeveMeem$e Je ceeefnleer leb$e%eeveeee efceueeHe
nesT ve leeej Peeues ueer veJeerv e efJe%eeveMeeKee. jemeeeefv eke ceeefnleeree eeb[
meee ceeefn leer leb$e%eeveeee ceeOeceeletv e JeJeefm Lele Jeie&Jeejer kev e [seyesme
leeej kesuee peelees Je leeletv e efJeefMe GHeeesieemeeer nJeer DemeCeejer ceeefnleer
Deetke MeesO eueer peeT Mekeles.
jemeeeefveke egO oleb$e (kesefcekeue Jee@j HesDej) Me$eteosMeeJej Speb Dee@jpW e,
cem[& ie@me, veJn& ie@me Jeiewjs meejKes efJe<eejer Jeeet mees[tv e JeeleeJejCe efJe<eejer
kejCes, efJe<eejer jmeeeves eketve Me$eteosMeeleerue HeeCeJes, veee, leueeJe Jeiewjs
eotef<ele kejCes, JevemHeleeRee, pebieueebee veeMe kejCes, eemeejKee jemeeeefv eke
Deeebee JeeHej kejCeeee leb$eeme, jemeeeefv eke egO oleb$e cnCeleele.
efj Deue eFce kee@cHegjuee HegjefJeuesueer ceeefnleer Je efleeeJej eefeee keve
kee@cHegjves HegjefJeuesueer ceeefnleer (FveHeg DeB[ DeeTHeg) efJeveeefJeuebye lelkeeU
efceUle D emesue lej DeMee mebieCeke eef eesuee efjeue eF&ce Demes cnCeleele.
mebieCekeeefO eefle efv eeb$eCe eCeeueereer keee&#ecelee Jee{Ceeme DeMee eefeeseer
ceole nesles.
efj De@k evme SKeeee efJeegleeJeen ceb[Ueleerue (Fueske^erke meefke&) yeoue
nesC eeNee efkebJee HejeJeleea eJeeneuee (Deujves kejb) nesC eeNee efJejesO eees
ceespeceeHe. eeuee efjDe@k evme cnCeleele. (SkeefoMe efJ eegleeJeeneuee nesC eeNee
efJejes O eeuee jsefP emvme cnCeleele.)
efj kee@eqcyeveb [erSveS efJeefJeOe mepeerJeebee [erSveSeer mejefcemeU keve
leeej kesuesuee DeveesKee [erSveSee jsCet. ns efYeVe mepeerJe Skeee Je JesieJesieee
epeeleeRes SJe{se veJns lej efYeVe JebMeebes mege Demet Mekeleele. JevemHeleer Je
eeCeer eeb ee [erSv eSHeemet v e Demee mebkeef jle [erS veSner leeej kejlee es lees.
(Heene pewJ eleb$e%eeve)
efj e[&me, efLeDees[j efJ euece (1868-1928) ee Decesefjkeve Meem$e% eeuee
1914 meeueee jmeeev eMeem$eeleeru e veesy es ue Heg j mkeej ef c eUeuee.
271
jmeeeveMeem$eeleerue mee cetueJeebee DeCegYeejeeer Deetke efv eefeleer kesueeves
leeletv e leebv ee leebee mecemLeeefv ekeebee MeesO e ueeieuee.
efj e[&meve, DeesJ esve efJ euevemed (1879-1959) ee efyeefMe Meem$e%eeuee
Fueske^e@v ees Glmepe&v e leeHeceeveeJej DeJeuebyetv e Demeles. ee MeesO eeyeue 1928
meeueee YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUeuee. leeJeve ee efv eeceeuee
`efje[&d meveee efv eece' Demes cnCeleele. SKeeee iejce leeueerletv e Fuesk e^e@v me
yeensj He[leele. HeCe lee leeueeree D eepetyeepetee nJesl etv e veJns. SKeeee
Oeeletee efv ejHes#e leeHeceeveeuee leeletv e yeensj He[CeeNee Fueske^e@v meee oj efkeleer
Demesue ns oeKeJeCeejs efv eece cnCeleele. Fueske ^e@v e egyeee mebMeesO ev eele ee
efv eeceeee GHeeesi e cenJeeee jlees.
efj ^esJ neejme pevegkemeb ee DeejSveSee jsCetbceOes meeefJeCeejs efJe<eeCet.
efjJnme& ^evmkedd efjHspe ee efJekejeee ceoleerv es ee Ske Oeeieeee DeejSveSes
DeJemLeeblej ognsjer ieesHeeee [erSveSceOes nesTve lees jsCet epeceeve HesMeeree
pevegkeebee meee Demeuesuee [erSveSceOes iegbHeuee peelees. leeee Deveske eefleke=leer
lesL ese leeej PeeueeJej leeleerue ceeefnleeree meneeeves mebH etCe& efJe<eeCet leeej
nesTve yeensj He[lees. S[dmeee keejke SeDeeeJner ne efJe<eeCet eee ekeejee
Deens. (Heene efjJnme& ^eeqv meHspe)
efj [jHesm ieeF& Je yewue eebceOes ueeieCe nesCeeje mebmeie&peve efJe<eeCetefv eefce&le
jesie. menmee ee jesieele ce=let DeU Demelees. otO e esCeees eceeCe SkeeSkeer
keceer nesles, leeHe eslees, KetHe LekeJee eslees. nuueer ee jesieeeer eefleyebO eke ueme
leeej kesuesueer Deens.
efj e@kejer Ge leeHeceeveeueener ceT ve He[CeeNee DeOeelet IeveJemlet. DeMee
Jemletb es Deeeove G e leeHeceeveeee Yeeebm eeer JeeHejleele. keee ef kebJee
Oeelet efJeleUJeCeemeeer DeMee Yeeebee GHeeesie neslees. jemeeeefv eke eefeesee
Yeeb[eemeeermege eebee JeeHej kejleele. DeJekeeMeeeveees keJee eees yeveefJeues
Demeles. Heeejefyekeme yeveefJeCeeee Yeermeeer De@uegefceefv eDece Je keceer eceeCeele
ef@efv eece Je Deeeve& Dee@kemeeF[ee efceeCeees DeeJejCe Demeles. Flej keener
keJees De@uegefcevee, ce@ivesefMeDee, efPekeexefv eee DeeefCe eeHeeF&ee GHeeesie keve
yeveefJeleele. yejereMeer Deeeoves mes j@efcekeeer yeveefJeuesu eer Demeleele.
efj ceeve, yeve&ne[& (1826-1866) pece&v e ieefCeleer jerceeve eeee meefoMe
efJ eMues< eCe, e#esHe Je De-egeq keue[ere Yetefc eleer DeeefC e JeeHe=ees ceeHeve ee
meb keuHeveeletv e Yeke kece kes uesuee Yetefceleereer eewkee Heg{s meeHes#eleeJeeoele
DeeOeejYetle juesueer Deens. mebefceeeueebeer Heues, Peere Heues ns leees mebMeesO eve
efJe<ee nesles. lej efJ eegleegbyekelJe, ekeeMe DeeefCe ieglJe eebeeMeer ieef Celeere
mebyebO e pees[lee esle le Demes leeme Dee{Uues. HeerSe.[er.ee eyebO eeJej ieepeuesuee
Je ieeTmeves keewlegke kesuesuee iee@efbiesv e efJeeeHeereleerue leeee JeeKeeveele
(10-6-1854) leeves DeJekeeMeeleerue Jeelee, ieesueere Yetefceleer, yeerpeieefCeleeves
Yetefceleeree efJemleej, jerceeve meceekeueve, jerceeve Jeelee eebee GneHeesn kesuesuee
neslee.
efj ues
Fueseqk e^k eue pee meeOeveeee efJeegledceb[ueeletv e efJeegledeJeen Jeenleee leeuee
pees[ uesuee ogmeNee meeOeveeee efJ eegledc eb[ueeletv e efJe egledeJeen JeenCes efkebJee
Kebef [le kejCes eeJej efv eeb$ eCe sJelee esles Demes meeOeve. ns efJeegledegbyekeere
leJeeJej keee& kejCeejs efkebJee Fueske^e@e fv ekemees Demeleele.
mebosMeJenve Skee keWeletv e met#celejbie (ceeeeesJnsJe) efkebJee jsef[Dees lejbie
ogmeNee keWeke[s e#esefHele kejCes cnCepes efjues. eeejs mebosMeeeer osJeeCeIesJeeCe
nesl es.
efj Jnme& ^evmeeqmeHsp e efj^esJneejme ekeejee efJe<eeCetbceOeerue pevegkemebee
kejCeeNee DeejSveSee jsC etHeemetv e leeleerue ceeefnleer es efv eeHetJe&ke Heeblej
yeeUieCeeNee ognsjer ieesHeeee [erSveSeer efv eefce&leer kejCeejs JewefMeeHetCe& efJekej.
eeee MeesO e ne@Je[& sef ceve Je [seqJn[ yeeefuceesj ee Decesefjkeve Meem$e%eebv eer
ueeJeuee. (Heene efj^esJneejme)
efj Jns oesv e Jemlet keeecemJeHeer pees[Ceeeer eefeee. leemeeer JeeHejuesuee
efKeeeee oesv ner yeepet yeesL e kesueecegUs lees efKeUe kee{lee esle veener. lee
efKeeeueener efjJns Demese cnCeleele.
efj Mj ceesp eceeHe (efj Mj mkesue) [e@. eeume& efjMj ee Decesefjkeve
YetieYe&Meem$e%eeves 1935 meeueer YetkebHeeeer leerJelee ceespeCeees efv eefele kes uesues
Jew% eeefv eke HeefjceeCe. YetkebHeeee keWeHeemetv e 100 efke.ceer. DeblejeJejerue Jeg[-
De@C[jmeve YetkebHeuenjerceeHeke (mesmceeseeHe) YetkebHeuenjere pees Gelece Deeeece
(DeBeqHueet[) oMe&efJelees, leeJeve YetkebHeeeer leerJelee ceespeueer peeles. pej Deeeece
1 ef ce.ceer. cnCepes 103 ceeeeesceer j Demesue, lej 3 ns efj Mj ceespeceeHe
mecepeues peeles. pej lees Deeeece 10 efce.ceer. cnCepes 104 ceeeeesce rj Demesue,
lej 4 ns efjMj ceespeceeHe mecepeues peeles. eeee DeLe&, YetkebHeeeer leerJelee pej
omeHe Peeueer lej efjMj ceesp eceeHe 1 ves Jee{les. vescekeee cees peceeHeemeeer
YetkebHeuenjeRee Gelece Deeeece, uenjeRee DeeJele&v e keeue, YetkebHeeee keWeeer
YetieYee&leerue Keesueer Je YetkebHeeee Gieceees mJeHe ee yeeyeeR eener efJeeej kesuee
peelees. meJeele ceese, 9.5 efjMj ceespeceeHeeee YetkebHe 1960 meeueer efeueer ee
osMeele Peeuee neslee. efjMj ceesp eceeHeevegmeej Yetk ebHeeee leerJel eses HeefjCeece
272
Heg{erueeceeCes Demeleele.
2.5 YetkebHeceeHekeeJej pejer eeeer veeWo Peeueer lejer meeceeveHeCes
ne YetkebHe peeCeJele veener.
3.5 efkeleske ueeskeebv ee ne Yet kebHe peeCeJelees.
4.5 Iejeoejeeer Lees[erHeej He[Pe[ nesles.
6.0 yejeemee efJeOJebmeke Yetk ebHe.
7.0 eeb[ eceeCeele efJeOJebme
8.0 Hes#ee peemle DeefleMee ceesee eceeCeele neveer.
ef ekeefuekee (smye[dme) cegKelJes efekeefuekee peerYesJej Demeleele.
ce=ogl eeuetJ ej Je IeMeele keener eceeCeele ee meeHe[leele. leCe ceeCemeele
meeOeejCeHeCes 10 npeej efekeefuekee D emeleele. efpeYesJejerue GbeJeeele ee
Demeleele, leecegUs peerYe KejKejerle ueeieles. efpeYesee ceeieee yeepetme Gueee
`V'meejKee Deekeejeleerue efekeefuekeebee meYeesJeleer ke[s Demeles. ee cegKelJes
ke[t eJeermeeer Demeleele. Yet $eemeejKee ef ekeefu ekee mebHet Ce& efpeYesJ ej
Hemejuesuee Demeleele. ef ekeefu ekee uebyeiees ueekeej Demeleele Je leele leerv e
ekeejee HesMeer Demeleele. DeefO emlej HesMeer, efeeenke HesMeer Je cetueYetle HesMeer.
efeeenke HesMeeRes Deeeg<e 10 efoJeme Demeles. DeefO emlej HesMeer DeeOeejHesMeer
efv ecee&Ce kejleele Je lee efeeenke HesMeer efv ecee&Ce kejleele. efeeenke HesMeer
DeefYeJeener lebletbv ee pees[uesuee Demeleele. efpeYesee Heg{ee Yeeieeuee iees[ eJe
mecepeles. eskeeee Je yeepetee Yeeieele Keej eJe mecepeles. leeee ceeies
Deebye eJe Je Deieoer ceeieee Yeeieele G ueee `V' Deekeejeee Yeeieele
ke[t eJe mecepeles.
efOejeefYemejCe mebmLee (meke egu& esjer efmeefmce) Mejerjele melele jkele KesUles
sJeCeele menYeeieer nesCeeNee DeJeeJeebee mecetn. eele oe, oeees keHHes, HegHHegme
DeeefCe leebv ee Skeceks eebMeer pees[CeeNee jkeleJeeefnvee lemese MejerjYej Meg jkele ee
HegjJee kejCeeNee DeeefCe lesL eues DeMeg jkele Hejle oeeke[s DeeCeCeeNee
jkeleJeeefnveebee meceeJesMe neslees. oeeee HebHeemeejKee keee&eCeeueercegUs Meg
jkele Mejerjeleerue meJe& Yeeieeke[s DeeefCe lesL etv e Deeuesues DeMeg jkel e HegHeHegmeeke[s
HeeJeCeeeer eeekeej eefeee melele eeuet jenles. (Heene jkeleeefYemejCe)
Heebleefj le Ke[ke (ces@cee@efH e&ke je@k e) Yeewefleke Heee&JejCeele yeoue PeeueecegUs
Flej Ke[ke Jee ieeUebHeemetve mHeefkeekr ejCeeejs leeej Peeuesues Ke[ke. ns Ke[ke
leeej nesleevee DeeefLe&keo=ee cenJeeeer Keefv epes KeesueJeve Jejee He=Yeeieeke[s
esleele. cnCetve leebeeceOes Keefv epeJes ceesee eceeCeele Dee{Uleele. yeebO ekeece
meeefnleeee erv esner les KetHee cenJeees jleele. (Heene Deeqivepev e Ke[ke)
yeeref[ece (Rb) 37 DeCegeceeb keeee, DeleerefeeeMeerue ekeekeerle
ceT Deukeueer Oeelet. ne nJesle leeye[leesye Hes Ieslees.
eqyyeee, keeueex (1934- ) [yuet DeeefCe Pes[ keJeekeme& ee cetuekeCeebee
MeesO eemeeer eeb[ DeMee JesieJeOe&keeeer yeebO eCeer kesueeyeue meeeceve Jn@v e [j
ceer j ee D eefYeebleemeceJesl e 1984 meeueee vees yesue Hegjmkeej efc eUefJeCeeje
Feefueeve YeeweflekeMeem$e%e.
jseqk eHeeej HejeJeleea efJeegleeJeenees Skeefoke efJeegleeJeenele Heeblej kejCeejs
efJeegled GHekejCe efkebJee meeOeve
jsKeebMe (ueeBefp eet[) He=L Jeeree ieesueeJej SKeeee ef keeCeeeer vescekeer
peeiee meebieCeemeeer JeeHejCeele esCeeNee keeuHeefv eke js<eebHewkeer Ske. meJe& jsKeebMe
Gej OegJe Je oef#eCe OegJe eebv ee pees[leele. Fbiueb[ceOeerue eerevf ee ee efkeeCeebletv e
peeCeeNee js<esuee Metve DebMe jsKeebMe ner meb% ee efoueer Deens. ee js<esee HetJexuee Je
Heefecesuee efv ejefv ejeee keesv eebee DeblejeJej 180 DebMeebHeele jsKeebMe Deensle.
cegbyeF& Deboepes 79 DebMe jsKeebMeeJej Deens. Yeejleere eceeCeJesU jefJeCeemeeer
Gej eosMeeleerue Deueeneyeeo Menjeee jsKeebMeeeer (82.5 DebMe HetJe&) efv eJe[
kesuesueer Deens. (Heene De#eebMe)
jseer, FefceefueDees efp evee (1905-1989) pevceeves Feefueeve Demeuesues
Decesef jkev e Yeewe flekelep% e. eefl eees es v eee MeesO eemeeer 1959 ceOeer ue
YeeweflekeMeem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke leebv ee, DeesJesv e eWyejuesv e ee mebMeesO ekeemen
ef ceUeues.
jsef[SMeve yesu (Heene Jn@ve Sueve yesu)
jsef[Dees KeieesueMeem$e (jsef[Dees De@m^e@vee@ceer) : DeblejeUeleerue efJeefJeOe
Jemletbke[tv e esCeeNee jsef[Deesuenjerbee JesO e IesCeejs KeieesueMeem$e. jsef[Deesuenjerbee
JeCe&Heeejs DeeHeuee ienceeuesle, lespeescesIe le, oerefIe&keeble lemebe DeeblejoerefIe&keere
Hees keUerle meeHe[CeeNee keener Demessb ere lemese mesbefe jsCetb es DeeefCe cegk ele
cetuekeebes Deefm lelJe keUt Mekeles. nee[^espeveee DeCegbee DeefmlelJeeJeve
js CJeer e cesI eeb eer neueeeue keUles. mHebo ke leejs , efkebleejs ee meejKee
Jewe fMe<eeHetCe& Jemlet bee MeesO e ne jsef[D ees KeieesueMeem$eeejs ueeieuee Deens.
Deleble Meerle DeJemLesle DemeCeeNee DeJekeeMemLe Jemletbee leeHeceeveeeer ceeefnleer
ee KeieesueMeem$eeves HegjJeueer Deens. DeblejeUeleer ue OetU D eeefCe Jeeet lemese
ie nebJejerue JeeleJejCeeleues {ie eebv ee ee jsef[ Deesu enjer menpe Yeso t Mekele
DemeueecegUs, oMe ekeeMeuenjer peer ceeefnleer HegjJet Mekele veenerle leer ceeefnleer
jsef[Deesuenjerbejs efceUt Mekeles. (Heene peevmkeer)
jse[f Dees ogyeeaCe (jse[f Dees sefuemkeesH e) : DeJekeeMemLe Jemletbke[tv e esCeeNee
jsef[ Deesuenjerbee JesO e Ies Ceejer ogyeeaCe. ee oge fye&Ceer ceOes jsef[Dees uenjer ienCe
kejCeemeeer DevJemleer Deekeejeeer yeMeeree mJeHeeleueer DeBsv ee JeeHejueer peeles.
ee DeBsveeejs ienCe kesuesuee jsef[Deesuenjerbes Heeblej efJeegleeJeenele kesues peeles.
273
 ee efJ e eg leeJeeneee
ceeHeveeJe ve eesl eees
mJeHe keUt Mekeles.
js e f [ Dees o g e f y e& C eer eer
e f J eY e s o v e M ek e l ee r
J e e {J e C e e m ee e r
keenerJesUe Skee ceesee
Deekeejeeer DeBsv ee ve
JeeHejlee, Deveske DeBsv ee
Skeef$ eleHeCes JeeHe ve
jse f[ Dees uenjer ie nCe
kes uee peeleele. HegC es
e fp e u e e le u e e
v eejeeCeieeb J epeJeU
GYeejuesuee jse f[Dees-
ogefye&Ceerle eleskeer 45 ceerj Jeemeeee SketCe leemr e DeBsv ee JeeHejuee Deensle.
(Heene efJeYesoveMekeleer, peeeb ceerjJesJn jsef[Dees sefuemkeesHe)
jse[f DeeseeHeer Jemletbee Deblejbieees eeeefe$e #e-efkejCe efkebJee ieecee efkejCe
eebee meneeev es efceUefJeCeeeer eefeee. Deblejbieeleerue ee efkejCeevb ee Heej peeT ve
osCe Nee Iekeeb eer meeJeueer efHeuceJej He[tv e leeeer eeflecee leeej nesles. Mejerjeleerue
DeJeeJeebes lemese GlHeeefole Jemletee Deblejbieees Demes eeeefe$e efceUJetv e leeleerue
oes<eebes efv eoeve kejCeemeeer ee Heleeree JeeHej kejleele. (Heene #e-efkejCe)
jsef[ece (Ra) 88 DeCegeceebkeees cetueJe. egjes vf eeceee efHeeyueW[ Keefvepeele
Dee{Ules. 1898 meeueer cesjer keegjer DeeefCe efHeesj keegjer eevb eer ee ceewueeee MeesO e
ueeJeuee. jsef[ece-226 ne 1600 Je<ex DeOee&et Demeuesuee DeuHee keCeels meejer SkemLe
cenJeeee Deens. ejg es fv eece vewme fie&ke ekf ejCeels meejer (4n+2) es{eree meome. jsef[ece
Oeeletes, DeuHeekeCeels meejeveblej, js[e@v e-222 (De e 86) ee efkejCeels meejer efv eeq<ee
Jeeetle Heeblej nesles. keke&jesieeJejerue GHeeejemeeer eeee JeeHej nesle s.
js[e@k eme eef eee (js[e@k eme efj De@k eMeve) pee jemeeeefv eke eefeesleerue
menYeeieer jmeeev eebceO es Fueske^e @v ees DeeHemeele Deeoeveeoeve Ie[les, D eMee
jemeeeefv eke eefeesuee `js[e@ keme eefeee' Demes cnCeleele.
js[ e@ve (Rn ) 86 DeCegeceeb keeee, efkejCeeslmeejer efv eeq<ee Jeeet.
eg jsefv eeceee efHeeyueW[ ee Keefv epeele, jse f[eceyejesyej ne, meblegueeJemLesle
Dee{Ulees. e@v eeF& Ke[keeb ee meeefVeOeelener Dee{Ulees. ne, mepeerJeeb ee
Deejesieeme Oeeskeeoeeer Deens.
js er, jep e (19 37- )
Deces ef jkesle efv eJeemeer Demeuesu es
Yeejleer e Meem$e% e. eeb v eer
eb $eceeveJeeee #es$eele cen Jeees
eesieoeve efoues Deens.
jser, Jejemeeo kes. Deee. (1948- ) 1997 meeueer nsefHeeeerme-yeer
Jejeru e osMeeleer ue Heef nueer pewe fJeke ueme efJ ekeefm ele kes ueer. 1980 Heemet v e
[erD eej[erD eesceOes HeeCeyeg[ee, ue{eT efJeceeves eebee mebMeesOeveele keece kejCeejs
jser 1992ceOes Skee Deeblejje^ere Heefj<eosme iesues Demeleevee legceee efYekekeej[e
osMe HejosMeeletv e uemeer efJekele DeeCelees Demes DeHeceeveemHeo yeesue leebv eer Sskeues.
ceie [erD eej[erD ees mees[tv e leebv eer Meeblee yeeeesske kebHeveer mLeeHeve kesueer. ee
kebHeveereer nsefHeeeefme-yeer ueme peieeee yeepeejeleerue 52 kekes efnmmee Deens.
600 Meem$e%e Meeblee yeeeesskeceOes keece kejleele. 2005 ceOes HeeYet<eCe.
jsCet (cee@efueke etue) jemeeeefv eke mebegieeee mJeleb$e DeefmleJe Demeuesuee ueneveele
ueneve Demee keCe keer peees iegCeOece& cetU HeoeLee&meejKese Demeleele. leeuee
jsCet Demes cnCeleele. oesv e efkebJee DeefO eke DeCet Ske$e esTve jsCet leeej neslees.
Goe. H2O ne HeeCeeee jsCet nee[^espevees oesv e DeeefCe Dee@eqkemepeveee Ske
DeCet Demes leerv e DeCet efceUtv e leeej neslees.
jsCegYeej (cee@efueke eguej Jes) mebegieeee Skee jsCetleerue meJe& DeCetbee
Jemlegceeveeeer yesjerpe cnCepes jsCegYeej nese. ieCeveemeeer HeoeL ee&ee Skee jsCetes
keeye&v eee (126C) Skee DeCetMeer Ske yeejebMe (1/12) Yeeieele Demeuesues iegCees ej
cnCepes jsCegYeej nese. jsCegYeej ns iegCees ej Demeueeves leeuee Skeke veener.
jsCJeere peerJ eMeem$e (cee@efueke eguej yeeee@uee@peer) : mepe rJeebee peerJeveefees e jsCebt ee
mlejeJej DeYeeme kejCeejer efJe% eeveMeeKee. HesMeerleerue peerJejemeeeeefv eke lemese
pevekg eecueebee mlejeJejerue DeefYe feee mecepeCeemeeer jsCJeere peerJeMeem$eeeer ceole
Iesleueer peeles. ns Meem$e 50 Je 60ee oMekeele [erSveS lemese eefLeves DeMee peerJejmeeeevf eke
IekeebJej mebMeesO ev e kejleevee efJekeefmele Peeues. ee Meem$eeejs mebMe sO eve kejCeemeeer
Dev eske DeeOeeg fveke jsCJeere leb$es efJekeefmele kejCeele Deeueer Deensle.
jsCJeer e eeUCeer (ceesuesk e eguej meerJ n) `efPeDeesueeF&' DeLee&le De@uegevf eefceece
efmeefuekes ee efv emeiee&le meeHe[CeeNee Keefv epeebmeejKee keener HeoeLeeee jsCeteer
jevee DeMee ekeejeer Demeles keer leebeeceOes ceesee eceeCeele HeeskeUer Demeles
274
Je leer HeeskeUer Ske ekeejs eeUCeeres keece kejles. eee ekeejeer jevee js ues , p ee@ve ef J euece m^ (1842-1919) 1904 meeueee
DemeCeejs ceeveJeefv eefce&le HeoeLe&mege GHeueyOe Deensle. Yeew eflekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efc eUefJeCeeje Fbe qiueMe YeeweflekeMeem$e%e.
JeeleeJejCeele DemeCeeNee Jeeetbeer Ievelee ceespeCes Je Dee@iee&v e Jeeetee mebMeesO eveemeeer
jsle-ieesJeCe (eerefp ebie o meercesve) mebJeefO e&le jsle es pes [esmesme efkebJee cee$ee yeveleele, leebv ee ne Hegjmkeej osCeele Deeuee neslee.
les [esmesme Jee cee$ee, ke=ef$ece jsleveemeeer JeHe veee^eps eveee ceoleerv es Metv eeKeeueer leLeeefHe, DeekeeMe efv eUs kee efomeles? , ee
196 DebMe leeHeceeveeuee ieesJevt e sJeCeees leb$e. DeMee jsleebeer Heueve#ecelee yejee eMv eees G ej Mees O eleevee
keeUHeele keeece sJelee esles. lemese, les efvejefv ejeee efkeeCeer Jeentv ener veslee esles. ekeeMeef kejCeeb ee, JeeleeJejCeeleer ue
ef JeefkejCeeee leebv eer DeYeeme kes uee.
jsle-mebk eueve (meercesve keuesk eMeve) Gece opee&ee cnCepes Hesef[eer-jskee@[& ee JeeleeJejCeeleeru e eefl emet#ce keCeebJe ve
JeUtes jsle efceUJetv e les meeJetv e sJeCeees leb$e. eemeeer Keeme peesH eemeuesuee ekeeMe ef Jeefk ejCe Ie[le D emelee,
JeUt efkebJee nsues eebes DeeJe[eele oesv eoe efkebJee leerv eoener, leebee vewmeefie&ke mete&ekeeMeeleerue ef v eee jb ieeee ekeeMe
Jeere&-mKeueveeee JesUer, keewM eueeves DeeefCe lelHejlesv es mebO eer meeOetv e, leebee He=L JeerleueeJeve Heenlee DeefO eke eceeCeele
Jeeree&es efkebJee jsl eees, keeesee egyeceOes mebkeueve kesues peeles. les keee&#ece eslees, Demes leebv eer efme kesues. leecegUse ee eefeesuee `jsues efJeefkejCe' (jsues
DeJemLesle meeJeues peeles. mke@efjbie) ns veeJe efceUeues.

jsle-mebJ eOe&ve (meercesve [eeduegMeve) jsle-mebkeueveeJoejs, eeb[ MegeeCetmebKee
Demeuesues vewmeefie&ke eqmLeleerleerue, pes Jeere& efkebJee jsle keeesee veUerceOes efceUJeues
peeles, les leeye[leesye eeesieMeeUsle leHeemeues peeles. leeleerue MegeeCetmebKee efJeeejele
IesTve leeceOes eesie lee eceeCeeceOes Hees<eke Jee{JeCe, pemes Deb[eeleerue efHeJeee
Heeb{Nee yeuekeees efceeCe, Ieeuetv e cegUeleerue jsleees Deekeejceeve Jee{Jeues peeles. ns
kejle Demeleevee, efJejU kesuesuee jsleeceOesner eesie lesJe{ee eceeCeele, MegeeCetmebKee
jeneur e, eeeer keeUpeer Iesleueer peeles. jsleeee Deekeejceeveele eesie lesJe{ere Jee{
kejCeeee eefeesuee, jsle-mebJeOe&v e Demes cnues peeles.
jsveJee@j, pescme (1917-1986) ee Decesefjkeve Meem$e%eeves DeCegkeWeeer
jevee, leJe DeeefCe DeCetceOeerue meecetefnke Je Jeweeqkeleke keCeebee neueeeueer
MeesO eueeyeue Deepes yeesj DeeefCe yeWp eeefceve ceesumeve eebeeyejesyej 1975
meeuees Yeew eflekeerleerue veesyesue Heeefjleesef<eke efceUeues.
jsce : #e-efkejCe eejCeemeejKee efkejCeeslmeieer& efkebJee efJeegle eejCeebee ceeveJeer
Mejerjemeeer DeHeee ve kejCeejer eesie cee$ee `jeBpesv e F&efkeJeJn@ueb ce@v e' efkebJee
`jsc e' ee HeefjceeCeele ceespeleele. kegueener eejCeeeer Ske jeBpesv e Skeke
#e-efkejCe efkebJee ie@cee eejCeebSJe{e HeefjCeece kejCeeNee cee$esme jsce cee$ee Demes
cnCeleele. efkejCeeslmeieer& eejCeebee JeeHej kejCeeNee JeeJemeeefekeebme er eejCeebeer
megjef#elee jsce cee$ee KeeueerueeceeCes efv eef ele kejCeele Deeueer Deens.
ceeveJeer DeJeeJe jsce cee$ee
ceeveJeer Mejerj 3 jsce 13 DeeJe[eele
JeeJemeeef eke D eeHeelekeeueerv e cee$ee 25 jsce
(Deeeg<eele Skeoee)
18 Je<eeKeeueer ue Jekel eerme eejCeebmen keece kejCeeJej eef leyebO e
lJeee 8 les 10 jsce 13 DeeJe[eele
DeLeJee Jeeef<e&ke 30 jsce
epeveve HesMeer 5 jsce Jeeef<e&ke
ne[s 10 jsce 13 DeeJe[eele
DeLeJee Jeeef<e&ke 30 jsce
jsuJes Fbp eerve (ueesk eesceesefJn) jsuJesiee[eruee Skee efkeeCeentv e ogmeNee
efkeeCeer IesTve peeCeejs Fbpeerv e. ueebye Deblej Heej kejCeeNee eJeemeer iee[ee
lemes e ceeueiee[ee
DeMee oesv ner keefjlee ee
Fbefp eveeee JeeHej nes lees.
megJeeleer ee JeeHesJej
eeueCeeNee Fbef pev eeeer
peeiee D eelee ef [Pes ue
lemes e efJeeg ledMekeleerJej
eeueCeeNee Fb efp eveeveer
Iesleueer Deens. Yeejleele efeejbpeve esL es Fbefpeves yeveefJeCeeee keejKeevee Deens.
jsMeerce Geesie (mesejf keuej) ee Geesieele jsMeerce efke[eRee Deeees legleereer
Heeves KeeT Ieeuetv e mebieesHeve kejleele. leerme efoJemeeble HetCe& Jee{uesuee Deee ebefkesJej
kee<s e leeej kejCeemeeer mees[leele. Deee oesv e efoJemeebv eer kees<e leeej kejleele.
kees<e Heee efoJemeebv eer kee{tv e Helebie yeensj He[CeeHetJeea efJeeer kejleele. ne ke=<eer
DeeOeeefjle Iejiegleer JeJemeee eeceerCe jespeieej efceUJetv e oslees.
jsMeerce efk e[e (efmeuke Jece&) jsMeerce os Ceeje HegueHeeKejeee Jeiee&leerue
efke[e. ne legleeree Pee[eJej Heesmeuee peelees. lees Deelee Flekee ceeCemeeUuesuee
Deens keer, ceeveJeer GHeeeebefJevee vewmeefie&keefjlee lees DeeHeueer epee Jee{Jet Mekele
veener. eerv eyejesyej G ej Yeejle, peHeev e DeeefCe keese fjeeceOes ne D ee{Ulees.
jsMeerc e efke[eees mebieesHeve Sjb[eree Pee[eJejner kejleele. eeejs efc eUCeejs
jsMeerce leguevesv es pee[ DeeefCe Lees[s KejKejerle Demeles. leeuee mejjsMeerce cnCetv e
DeesUKeleele. keesMeeceOeerue jsMeceeeer meueielee ns jsMeceees Jewe fMe<e Deens.
js< eer e (efueefveej) mejU js<esMeer mebyebefO ele. x DeeefCe y ee oesv e eueebee
DeeuesKe mejU js<ee Deeueer lej leebee mebyebO e js<eere Deens Demes cnCeleele.
GoenjCeeLe&, y = mx+c ne js<eere mebyebO e Deens.
275
js< eere meceerk ejCe (efueefveej FkeJ esMeve) pee meceerkejCeele De%eele eueeee
Ieeleebke peemleerlepeemle Ske Demelees les. GoenjCeeLe&, ax + by + c = 0
j@ es oesjerv es eeke DeeefCe oesv e keg$es oeKeefJeues Deensle. Skee keg$eeves eekeeuee
legke legke ieleer oslee esles. ogmeje keg$ee ueeJeueecegUs eeue Skeee efoMesv es
efHe Mekeles.
j@[ (jsef[SMeve De@ymee@ye&[d [esme) : keesCelesner eejCe, keesCeleener ceeOeceeletv e
eJeeme kejerle Demeleebv ee, lee eejCeeeer Tpee& lee ceeOeceele Mees<eueer peele
Demeles. ner Tpee& Deie& ee Skekeele ceespeleele. 1 e@ce ceeOeceele 100 Deie&
Tpee& Mees<eueer iesue r lej lee ceeOeceeuee, lee eejCeeee, 1 j@[ [esme efceUeuee
Demes cnCeleele. (Heene jsce)
j@ef[keue: yengleebMe jsCet efJeegleYeejefJejefnle Demeleele. leebee Ieke DeCetbceOeerue
yebO e leeej nesleevee SketCe Fueske^e@v eee pees[ee leeej nes leele. HeCe keener
jemeeeefv eke Jee Yeewefleke eefeeebcegU s SKeeee Fueske^e@v ees Geeve Peeueeme
jsCetleerue Ske Fueske^ e@v e pees[eroej efJejefnle neslees. DeMee jsCetuee j@ef[keue
cnCeleele. Fueske ^e@v e pees[eroejeee Mees O eele D emeuesu ee j@e f[keue DeefleMee
efeeeMeerue Demelees.
j@eqvkeve meeekeue G<Celee DeeefCe eebef$eke keece eeceOeerue Glke= vecegv esoej
keeueee Deens. eeceOes eej HHes Deensle. Heefnuee HHeele eJeener Jeeuee
efmLej oeyeeves G<Celee HegjefJeueer peeles. ogmeNee HHeele eJeener Je Tpexle yeoue
ve neslee emejCe HeeJelees. eflemeNee HHeele G<Celee efmLej oeyeeves yeensj Heskeueer
peeles. eewL ee HHeele eJeener oeye oeyeues peeles . (leeee Tpex le keenerner
yeoue ve neslee.) ee eej HHeeveblej eJeener oeye Heefnuee HHeeeceeCes Heg{es
HHes eeuet sJeCeeme efme neslees. DeMee leNnsv es efv ecee&Ce Peeuesuee Tpexee JeeHej
Fbefpeve Je HebHeemeeer kejleele. ee leJeeJej, yee<HeerYeJeve nesCeejs Je JeeHeve
JeeHesJej eeueCeejer MekeleerMeeueer Jeerpeefv e fce&leer keWs Demeleele. j@efkeve meeekeueuee
JeeHe (efmce) meeekeuemege cnCeleele.
j@ce (jB[ce De@k emesm e cescejer) HegjJeuesueer ceeefn leer meeJet v e sJ eCeeeer
mebieCekeeleerue Fueske^e@efv eke eCeeueer. eeleerue ceeefnleer keesCeleener eceeves nJeer
lesJne Hejle efceUefJelee esles. lemese efleeeJej eefeee keve leer Hejle meeefJelee
esles efkebJee Hegmetv ener ekelee esles. mebieCekeeee keece kejCeeee Jesie ee eCeeueeree
Deekeejceeveevegmeej jle Demelees. Hejbleg ner eCeeueer #eCeYebiegj Demet Mekeles.
JeerpeeJeen Kebef[le Peeueeme ner Hegmeueer peeT Mekeles.
j@cemes, vee@ce&ve H eesmj (1915- ) HeoeLe&efJe%eeveeee DeYeemeke. ee
Decesefjkeve Meem$e%eeuee nevme [sncesu DeeefCe JeesuHeieebie HeeTue eebee yejesyej
1989 meeueee HeoeLe&e fJe%eeveeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUeuee. leebv eer kegMeue
keee&Heleerner MeesO etv e kee{ueer. leeceg Us DeCet oesueeeceeve #es$eele JesieJesieee
MekeleermL eeveeb Jej mejkeleer ue. ee leJeeJej DeeOegefv eke ef meefPeece De@esefc eke
keuee@keeer efv eefce&leer Peeueer.
j@mesefceke efcekemej : meWefe mebegies, efJeMes<ele ceO eesceO e keeye&v eee DeCetbeer meeKeUer
Demeuesuee cesob[ DeeefCe leeee oesv ner Debieebv ee pees[ues iesuesues Flej cetueJeeb es
DeCet Demes jsCet Demeuesuee mebegieebeer Skeceskeebeer peCet DeejMeeleueer eefleefyebyes
Deensle DeMeer oesv e Hes mebYeJeleele. ee Heebee Debieer HeesuejeF&p[ ekeeMe GpeJee
efkebJee [eJee Debie uee JeUefJeCeeeer #ecelee Demeles. DeMee oesv ner Heebes meceeceeCe
Demeuesuee efceeCeeuee j@mesefceke efcekemej Demes cnCeleele. oesv ner Heebes eceeCe
Skemeceeve DemeueecegUs ee efceeCeeee Debieer ekeeMe efkejCeebv ee efoMee osCeeeer
#ecelee jenle veener. efkeleske mebegieebee yeeyeleerle ee oesv e Heebes jemeeeefv eke
iegCeOece& meejKese Demeues lejer leebes pewefJeke iegCeOece& SkeceskeebHeemetv e DeefleMee
JesieUs Demet Mekeleele. Le@efue[esceeF&[ ns DeMee ekeejee efceeCeees ieepeuesues
GoenjCe Deens. leees Ske He GHekeejke Dee<w eOeer Deens. cesue@v eescee ee Ske
ekeejee keke&jesieeJej les yengceesue Deew<eOe Deens. lej leees ogmejs He ieYee&ceO es
Yeeeveke efJeke=leer efv ecee&Ce kejCeejs Deens. eecegUse Deelee Deew<eOeebceOes kesJeU
GHekeejke DemeCeeNee Heeee meceeJesMe Demeuesueer keeejue Deew<eOes leeej kejCeeJej
Yej efouee peelees. (Heene
jesiekeejke peblet ( He@Leesp esve) : DeeHeuee GHemeiee&v es jesie efv ecee&Ce kejCeejs
met#cepeer Je. meeceevele: jesie efv ecee&Ce kejCeejs peerJeeCet, efJe<eeCet, met#ce keJeke
lemese SkeHesMeere met#cepeerJe jesiekeejke peblet cnCetv e DeesUKeues peeleele.
jesieefJ ekeej Meem$e (He@Lee@uee@p eer) : jesiepebletbee mebmeiee&cegUs HesMeer, Tleer,
Fbefes lemese Mejerjele jesieecegUs Ie[tv e esCeeNee Meejerefjke lemese peeJr ejemeeeefv eke
yeoueeb ee DeYeeme kejCeejer JewekeMeem$eeeer MeeKee.
jesieJeglHeeerMeem$e (FefDee@uee@p eer) : keesCeleener Iev esme keejCeerYetle
DemeCeeNee meJe& cetUIekeebee JesO e IesCeejer %eeveMeeKee. Hejbleg JewekeMeem$eele
ee meb% esee JeeHej peemle neslees. ceeveJepeeleerme nesCeejs efJeefJeOe jesie kemes nesleele,
leeme keesCeles Heee&JejCeere Je Flej Ieke keejCeerYetle nesleele ns peeCetv e IesCeeee
efoMesv es DeYeeme kejCeejer efJe%eeveMeeKee.
jesO eke (efNnDeesm@) ceb[ueele JeenCeeNee efJeegleeJeeneuee nesCeeje efJejesO e
ceeieCeervegmeej yeouetv e eJeeneeer cee$ee efveebef$ele kejCeejs GHekejCe. eele Oeeleteer
leej Skee efJ eegleef JejesO eke iees ue oeb [er Jej iegb[ eUues ueer D emeles . eeJej
efJeegleeJeenceb[UeMeer pees[uesu ee oeb[e efHejefJeuee peelees. leejsee keceerlekeceer
ueHeseHeemetv e meJee&le
peemle ueHeseHee le
oeb[e efHejJeuee lej
efJ e eg l ed eJeeneuee
meJee&le keceer efJejesO e
les meJee& le peemle
efJejesO e neslees. keejCe
Skee es keeHeemet v e
ogmeNee eskeeHeele
leejseer ueebyeer Jee{les Je efJejesO e Jee{lees . leecegUs efJeegleeJeen keceerkeceer nesle
peelee.s ee GHekejCeecegUs efJeegleeJeen Heeefnpes lemee keceer peemle kejlee els ees.
276
jesH eceUe, jesH eJeeefkee (veme&j er) Hegues, HeUs, Tme, HeUYeepee Je Flej
efHekeebeer DeefYeJe=er keve, jesHeebes mebieesHeve, osKeYeeue kejCes D eeefCe leebeer
efJeeer kejCeees JeeJemeeefeke efkeeCe.
jesceve Debk e DeeefCe mebKee (jesceve vebyeme& De@B[ mecme) eeeerv e keeUer
jesceve uees keebv eer Debke Deeef Ce mebKee oMe&efJeCeemeeer De#ej eeflekeebee JeeHej
kesuee. Goe. I 1, V 5, X 10, L 50, C 100, D 500
DeeefCe M 1000 ee eeflekeebee meneeeves 5000 Heeleee HetCeekeer mebKee
efueefnlee esl eele.
jesuej eeekeej ieleerv es efHejCeeje Dee[Jee efkebJee GYee ob[ieesue. jmleeJejeer
Ke[er oeyeCeemeeer efkebJee G meeee ejkeele jme kee{Ceemeeer DeMee
ob[ieesueeb ee JeeHej kesuee peelees. ceesee Gbe ueesueemege jesuej cnCeleele.
jesefnCeer Yeejleer e DeblejeU mebMeesO eve mebmLesv es mJelee DeeKeCeer keve
GYeejCeer kesuesueer ke=ef$ece GHeenebeer ceeefuekee. `jesefnCee-r 1S' DeeMemJeer juee.
HeCe `jese f nCeer - 1yeer ' ee 35
efkeuees ee eeeesef ieke G Heeneee
eMemJeer GeCeeveblej `jes efnCeer-
2yeer', 38 efkeuees, 31 ces, 1981
jespeer lej `jesef nCeer-3'. 41.5
efkeuees Jepeveeee GHeeneuee 17
Sefeue, 1983 jes peer DeblejeUele
Heeef Jeues ies ues . Debl ejeUeleer ue
YeceCeke#ee Jee{Jetv e He=L Jeereer 5000
eeeef e$es ee GHeenebv eer DeeHeueeuee HeeJeueer.
jese fn$e (^evmeHee@ce&j ) JeejbJeejlee ve yeouelee Skee eleeJeleer& eJeen
Heefj HeLeele ef Jeegled Tpexee oeye yeoueCeemeeer JeeHejues peeCeejs GHekejCe.oesv e
ekeejbes jesef n$e Deens le - oeye Jee{JeCeeje D eeef Ce oeye keceer kejCeeje.
Heefn uee ekeejele oeye Jee{lees DeeefCe eJeen keceer nesl ees. ogmeNee ekeejele
oeye keceer nes lees DeeefCe eJeen Jee{lees. ye@jer Yeeefj le kejCeemeeer, oeye
keeece sJeCeeNee GHekejCeebceO es, mebos MeJenve eb$eCesle, efJeegle YeeebceOes,
efJe egle nleejebceOes eebee JeeHej nes lees. eeee MeesO e 1831 ceO es ceeekesue
He@ js[ s eebv eer ueeJeuee.
jeW iesve eejCeees Skeke. Metv e DebMe mesequ meDeme leeHeceeve DeeefC e 1
JeeleeJejCeeee oeye Demeuesuee 1 IevemeWerceerj Deekeejceeveeee nJesle, #e-
efkejCes efkebJee ieecee efkejCes eemeejKee eejCeecegUs 1 Fueske^esm@efke efJeegledYeej
nesF&ue SJe{ee Deeevepees[ee (Oeve DeeefCe $eCe) efv ecee&Ce nesle Demeleerue lej les
1 jeWiesv e eejCe Deens Demes cnCeleele. jeWiesv e ee Skekeemeeer 1 IevemeWceer
nJee DeeefCe 1 Fueske^esm@efke efJeeg ledYeej efJeeejele Iesleuee lej leeee S I
Skekeemeeer 1 efkeueese@ce Meg keesj[er nJee DeeefCe 1 keguebye efJ eegled Yeej
efJeeejele Iesl eele.
jeWiesve, efJ eunsuce keesvee[ (1845-
1923) #e-efkejCeebee MeesO e ueeJeCeeje
pece&v e YeeweflekeerMeem$e%e. ee MeesO eekeefjlee
leebv ee 1901 meeuees YeeweflekeMeem$eeleues
veesyes ue Heeef jlees ef<eke osCeele Deeues. les
ke@Lees[ efkejCeebJej mebMeesO eve kejle Demelee
leebv ee Demes Dee{Utv e Deeues keer, ke@Lees[
ef kejCe Oeelet ee He$eeHeemetv e DeejHeej
peelees. leebv eer ee efkejCeeb es veecekejCe
`#e efkejCe' Demes kesues.
je@efyevme, es[efj ke e@H eceve (1916-2003) ee Decesefjkeve [e@kejuee
Gleke mebJeOe&v eeejs yeeueHe#eIeeleeee (HeesefueD ees) efJe<eeCet eer Jee{ kesueeyeue
Je leebes leb$e%eeve efJekeefmele kesueeyeue pee@v e eBeqkeueve Sb[me& DeeefCe Lee@ceme
nkeue Jesuej eebee yejesyej 1954 meeueee peerJeMeem$e / JewekeMeem$eeleerue
veesyesu e Hegjmkeej efJeYeeietv e ef ceUeuee.
je@efyevmeve, je@ye& (1886-1975) ee efyeefMe Meem$e%eeuee DeukeeF[
Je Flej JevemHeleerpe HeoeLeees mebMeesO eve, efJeegle mebeejCe Je DeefO eMees<eCe efJeMues<eCe
jkelejme eefL eveebefJe<eeer mebMeesO eve, Deefleveere leeHeceeveeleerue HeoeLeees Jele&v e eeyeue
1947 meeuees jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke efceUeues. ee mebMeesO eveeletv e
ceuesefjee eefleyebO eke Deew<eOe leeej Peeues.
je@ce (efj [ Deesvueer cescejer) ceeefnleer meeJetv e sJeCeeeer mebi eCekeeleerue
Fueske ^e@efv eke eCeeueer. Hejbleg eeleuee ceeefn leerJej eefeee keve leer yeouelee
esle veener. kesJeU mebieCekeeueee Jeeelee esF&ue DeMee efmLeleerle leer meeJetv e
sJeuesueer DemeueecegUs mebieCekeees keece efv eebe f$ele kejCeejer Dee%eeJeueer ee
eCeeueerle meeefJeueer peeles.
je@ e, mlece (1924- )
Yeejleele pevceues ues HeCe D eelee
D eces ef jkeer veeieefj ke D emeues ues
OeeletMeem$e%e. Deewe sefieke GHeeesieees
Deves ke veJeer v e HeoeLe& efJekeefmele
keve DeOe&Jeenkeebee #es$eele leebv eer
ceewefueke mebMeesO eve kesues Deens.
je@ eue meesmeeeer Dee@H e ueb[ve Hee@j FcegJ neRie ve@ ejue vee@uesp e ner
peieeleueer meJee&le pegv eer mebmLee Deens. 1660 meeueer efkebie eeume&-II ves ner mebmLee
mLeeHeve kesueer . efv emeie& efv eefce&le ieeseRee Meem$eer e DeYeeme ne GsMe. mebmLee
Meem$eere eieleermeeer Yee<eCes, mebMeesO ev e, HewMeeeer ceole DeeefCe mebMeesO ekeebv ee
Heeefjleesef<ekes osTve Je mevceeve keve Meem$eere mebMees O eveeuee eeslmeenve osles.
mebmLee Meem$e Je ieefCeleeee Ge efMe#eCeemeeer ceole kejles. peieeleerue Deveske
Meem$eere keeces kejCeeNee mebmL eebMeer mebyebO e sJ etv e meJe& Meem$e%eebv ee Skeef$ele
keece kejCeeme eeslmeeefnle kejles.
277
je@me, jesveu[ (1857-1932) Yeejleele pevceuesuee jesv eeu[ je@me eees
Jewekeere efMe#eCe ueb[ve esL es Peeues. meve 1881 ceOes les Yeejleele Hejleues Je
Yeejleere Jewekeere mesJesle oeKeue Peeues. meve 1891 les 1899 ee keeUele
leebv eer ceuesefjeeJej mebMeesO eve kesues Je ceuesefjeeee peblet De@v ee@Hesueerme [emeebceOes
jenlees ns oeKeJeues. veblej ceuesefjeees peblet He#eeble esetv e ceuesefjeeeer GlHeeer
kes ueer Je DeMee He#eebletv e [emeeb ee obM eekejJeer meMekele He#eele ceuesefjeeeer
ueeieCe keve oeKeJeueer. lemese ceuesef jeeeer ueeieCe [emeebkejJeer nesles Je
HewueeJeles ns efme keve oeKeJeues. 1902 ee veesyesu e Hegjmkeej leebv ee ee
mebMeesO eveemeeer osCeele Deeuee.
uekeme ueke me ns ekeeMeoerHleer ceespeCeees SmeDeee Skeke Demetv e Ske
eewjme ceerj He=YeeieeJej Ske uegcesv e leerJelesee ekeeMeeesleecegUs Ske ceerj
DeblejeJejerue He=<YeeieeJej peer oerH leer He[les leeuee Ske uekeme ekeeMeoerHleer
cnCeleele. 1 uekeme 1 uegcesv e/ceerj2 efkebJee efyebotHe ekeeMeeesle He[eeHeemetv e
Ske ceerj DeblejeJej sJeueeme leeceg Us Ske eewjme ceerj He=YeeieeJej peer
oerHleer He[les, leeuee Ske uekeme ekeeMeoerHleer Demes cnCeleele.
ueie[ (Fviee@) meesv es, eeboer, ueesKeb[ Fleeoer Oeeletbeer ieesefJeuesueer ueie[
efkebJee Jeer
ueIeJeer (egefj ve) jkeleMegerkejCeeee eefeesle cet$eefHeb[ebceOes leeej Peeuesues
Je cet$eeMeeele meeuesues ekeeT Je. les Mejerjeyeensj Heskeues peeles. ceOegcesn,
keeJeerU Jeiewjs JeeOeeRceOes ueIeJeereer Hejer#ee jesieefv eoeveemeeer kejlee esles.
ueIegien (De@msj e@F[) ienebeceeCese metee&YeesJeleer efHejCeeNee HeCe Deekeejeves
ienebHes#ee ueneve D emeCeeNee Ke[keeU Jemlet. yeng mebKe ueIegien ebee ke#ee
cebieU DeeefCe ieg ee ienebee ke#eeb ee ojceeve Demeuee lejer mete&ceeuesle
Flej$ener ueIegienebee Dee{U Deens. efmejerme ne mee[sv eTMes efkeceer Jeemeeee
meJeele ceese ueIegien Demetv e, ueneveeble ueneve ueIegien ns DeJeIee keener ceerj
Deekeejees Deensle. veesbo Peeuesuee SketCe ueIegie nebeer mebKee leerv e ueeKeebntv e
DeefO eke Deens. ueIegieneble ce@ivesefMeece efmeefuekesmeejKeer Ke[keeble Dee{UCeejer
Nnesef[ece (Rh) 45 DeCegeceebkeees jepeOeceea Oeelet Demeuesues mebeceCe
(^eeqv PeMeve) cetueJe. Nnesef[ece DeeefCe Hue@efvece efkebJee Hue@efvece-Nnesef[eceee
efceeOeeletee leeje pees[tv e Ge leeHeceeve ceespeCeejer LeceexkeHeue leeej kejleele.
Deueb keej JeJemeeeele JeeHej. Gece ekeejes efkeeT ekeeMeer e HejeJele&ke
leeej kejleele.
meb egies ceesee eceeCeele Dee{Uleele. Devesk e ueIegieneb le keeye&v ees eceeCener
ue#eCeere Deens. keener ueIegieneble `ueesn' DeeefCe `efv ekesue'meejKes Oeeletner ceesee
eceeCeeble Demeueees efometv e Deeues Deens. (Heene : efmejerme)
ueJekes (efH eieceWdme) peerJeme=erle keener DeefJeeJe HeoeLe& Demeleele pes
Mejerjeee Yeeieebv ee jbieHe osleele. efnceesiueesyeerv ecegUs jkele ueeue efomeles. keeee
ueJekeecegUs kesme keeUsYeesj efomeleele. lJeeses efJeefJeOe jbie leeleerue ueJekeeJej
DeJeuebyetv e Demeleele. lemese ef Heejme efHeJeee ueJekeecegUs efHeJeUe efomelees.
jbieeJeefl eefjkele, ueJekes cenJeHetCe& keee& osKeeru e kejleele. G oe. jkeleeleerue
efnceesiueeyeerv e HegHHegmeeleerue Dee@ eqkemepeve Mejer jeleerue esleeHes MeeRv ee HegjefJeCeees
keee& kejles. jbieerle Hueeefmke, MeeF&, Hesv dme F. leeej kejCeemeeer DemeWefe
mJeHeeeer ueJekes JeeHejleele.
ueJeef ekelee (Fue@efmefmeer) keesCeleener Ieve Jemletuee leeCe osTve lees
mees [ueeJej leer HetJ e&efmL eleeru ee es Ceeee iegC eOece& . mLeeHele Meem$eele DeMee
ueJeef ekelesuee Heej cenJe Deens. keesC eleener Iev e Jemleteer eleemLe meercee,
lee Jemleteer leeJej esCeeNee JepeveecegUs nesC eejer Dees {eleeCe D eeefCe nes Ceejs
ef[HeueskeM eve ee iees<eR ee HetC e& efJeeej ke ve HetCe& #ecelee Demeuesueer Jemlet
yeebO ekeeceele JeeHejueer peeles. yeebO ekeeceees HetCe& Deeeg<e 70-75 Je<ex jeKeCeemeeer
Jejerue ieeseRee HetCe& efJeeej SkeeJesUer kesuee peelees. (Heene Fue@emf ke efueefce)
278
ueJne@ epes, DeevlJeeve uee@j sve (1743-1794) eWe jmeeeveMeem$e%e.
kes. [yuet. Meerue DeeefCe peesmesHe efemues eebeemen Dee@eqkemepeve Jeeetes iegCeOece&
DeYeeefmeues. HeoeLeees pJeuev e DeeefC e mepeerJeebee emev eemeeer ne Jeeet
DeleeJeMeke Demelees ns efmeOo kesues. pJeueveees Heuee@efpeme@v e ie=nerleke cees[erle
kee{ues. He=L Jeeree JeeleeJejCeeleerue nJee cnCepes Dee@eqkemepeve DeeefCe veee^espeve
ee Jeeetb es efceeCe Deens nsner efmeOo kesues. nee[^espevees Dee@eqkemepeve Jeeetle
pJeuev e keve HeeCeer efv ecee&Ce keve oeKeefJeues. Jemlegceeveeee De#eelesee
efv eece emLeeefHele kesuee.
ueme (Jn@eqk emeve) : Mejerjeee GHepele jesieeeflekeejeb$eCesuee DeefO eke yeueJeeve
yeveJeCeemeeer efouee peeCeeje eefleyebO eke HeoeLe&. eele jesieeuee keejke Demeuesuee
pebletbee SKeeoe ceJeeU veeleueie efkebJee ce=le peblet Mejerjele mees[ues peeleele. lee
eesies jesieeeer yeeOee ve neslee leeeer DeesUKe Hetv e jesieeeflekeejeb$eCee keeee&eqv Jele
nesles. leeHeeser efceUeuesueer Jee{erJe Mekeleer oerIe& keeU efketve jenles. uemeeree
eflemeNee ekeejele jesiepeblet Mejerjele Deeskele Demeuesuee efJe<eeJej jemeeeefv eke
eef eee keve les efv eefJe&< e kesues peeles. eeuee e@kemeeF&[ cnCeleele. pesV ejves
ieeF&ee osJeeRes peerJeble peb let JeeHeve leeej kesuesueer ueme Heefnuee ekeejeer
ueme nesleer. OevegJee&leeuee DekeeJe kejCeemeeer efoueer peeCeejer ueme ner eflemeNee
ekeejeer Deens. ueme osCes ne eefleyebO eelceke GHeee Demeueeves lees jesiepebleteer
yeeOee nesCeeHetJeeae kejeJeeeee Demelees. efHemeeUuesuee keg$ee eeJeueecegUs nesCeeNee
jsyeerpeefJ e efo ueer peeCeejer ueme ee efv eeceeuee DeHeJeeo D emetv e leer yeeOee
Peeueeveblej osCeele esles. Deelee Deveske jesieebefJe eYeeJeer uemeer GHeueyOe
Deensle.
ueefmekee (efuecHe) Mejerjeleerue meJe& TleeRceOetv e JeenCeeje Ske HeejoMe&ke
Je. Deeflemet#ce efuecHe Jeeefnveerletv e ee Jeele lejbieCeeNee efuecHeHesMeer TleeRceOes
Hees etv e leees mebj#eCe kejleele. DeVeeleerue ejyeeregke le Ieke Deele[eeletv e
efuecHeceOes peeleele Je lesL etv e leebeer jJeeveieer jkele Jeeefnveerle nesles.
uemeerk ejCe (Jn@k emeervesMeve) eecegKeeves jesiepebletbee GHemeiee&cegUs nesCeeNee
jesieebv ee eefleyebO e kejCeeeer eYeeJeer GHeeejHeleer. S[Je[& pesVejves ee Heleereer
HeeeeYejCeer kesueer. HeCe Heeejves efleee Heeee JeeHeke keve DeefO eke efv eeespeveye
Heleer eeefuele kesueer. ee Heleerle Mejerjele ueme esetv e mebYeeJe jes ieeee
efJe Mejerjeee GHepele eef lekeejMekel eeruee DeefO eke efJ eefMe Je Oeejoej
kesues peeles. Hees efueDeesmeejKee jesieeef Jeeer ueme leeW[eletv e efoueer peeles. lej
`kee@ueje', `osJeer', `efnHe@eeefme yeer' ee jesieebefJeeer ueme Mejerjele eseueer
peeles. uemeerleerue De@efv peveee efJe De@efv yee@[er leeej Peeueeves jesie pebletee
veeevee neslees. ee meJe& ueMeer jesieeeer ueeieCe nesCeeHetJeea eeeee Demeleele.
Hekele jsefyepe ee jesieelee jesieeeer ueeieCe Peeueevebl ej ueme eseCeele esles.
Deveske jesieebefJeee ueMeeres Ske$eerkejCe keve SkeeeJesUer lee eseCeeeer
Heleer efJekeefmele kejCeees lemese ee ueMeer keseemeejKee KeeeHeoeLeeceOetv e
osCeees eelve meOee nesle Deensle.
uenj Debk e (JesJ n vebyej) ne SKeeee uenjeRee ueebyeeree Jeglece Debke
nes e. oesv e Jeglece Debk eebee iegCeekeej `Ske' esl ees. Ske Skeke ueebyeerle
meceeefJe nesC eeNee uenjeReer mebKee ner leebee uenjer-Debkee SJe{er Demeles.
eefleceerjceOes ceeJeCeeNee ee uenjer s ee efevneves DeesUKeuee peeleele.
uebye (Deefuet[) Deeke=leeree efMejesefyebotHeemetv e HeeeeHeelees uebye Deblej.
Goe. ef$ekeesCe, Mebket, ces.
uebyeke (HeW[guece) veieCe Jepeveeee oesjeruee uekeeJeuesuee, keener Jepeve
Demeuesuee ieesUe. eees Deeboesueve kesJeU iegJeeke<e&Ceeee yeueeJeje eeueles.
Deeboesu evekeeue ne kesJeU lee oesjeree ueeby eerJeje DeJeuebyetv e DemeueecegUs
uebyekeeee GHeeesie keeueceeHeveemeeer kes uee peelees. Hegkees ee es ve Meem$e%eeves
efJekeefmele kesuesuee uebyekeeee Deeboesueve ke#esJeve He=L Jeer melele mJeleYeJeleer
efHejle Demeles ns efme kesues iesues.
uebyemebH eele (Dee@LeexmeWj) ef$ekeesCeeee efMejesefyebotletv e leeee meceesjerue
yeepetJej kee{uesuee uebye js<eeKeb[eme efM ejesuebye cnCeleele. ef$ekees Ceees efl evner
efMejesuebye Skeceskeebv ee Skeee efyebotle soleele. ee efyebotuee uebyemebHeele cnCeleele.
Deeke=leerle oeKeefJeuesuee `Deyeke' ee ef$ekeesCeees `Deue', `yece' DeeefCe `keve'
ns eflevner efMejesuebye `He' ee efyebotletv e peeleele. `He' ne GDeyeke ee uebyemebHeele
nese. ueIegkeesv e ef$ekeesCeeee uebyemebbHeele ef$ekeesCeeee DebleYee&ieele Demelees lej
efJeMeeuekeesv e ef$ekeesCeeee uebyemebHeele ef$ekeesCeeee yeeeYeeieele Demelees. keekeesv e
ef$ekeesCeele keekeesv eeee efMejesefyebot nee uebyemebHeele D emelees.
ueeKe (ue@k e) Yeejle DeeefCe ceeveceej osMeebceO eeru e meesHeyesjer DeeefCe
De@kesefMeeemeejKee Pee[ebee Deeletv e JeenCeeNee jmeees Mees<eCe keve peieCeeNee
esee ueeKe keerkeebejs yeensj ekeuee peeCeeje jeUsoej efeke HeoeLe&.
efJeegledjesO eke Jemletbee GlHeeoveemeee,r DeefO eke=le keeieoHe$eebv ee meerue kejCeemeeer
DeeefCe keener HeesveeseeHe jskee@[&me yeveefJeCeemeeer ueeKesee JeeHej neslees.
ueeie HetCeek e (ke@j@k eefj efmke) SKeeee mebKesee ueeieefjLece efueefnleevee
pees ueeieHetCeek e eslees lees. Goe. ueeie 56720 4.7538 eele 4 ne
ueeieHetCeeke Deens.
ueeieHeue (uee@ieefj Leefceke HebkeMeve) Ieeleebkeer Heueees Jemle Heue kee{ues
keer ueeie Heue efceUles. pemes y = ax lej x = ueeiea y . FLes x, y efJe
peeieer. lesJne vesnceereceeCes y = loga ns ueeie Heue Deeues. ns Heue x ee Hekele
meJe& Oeve efkebceleermeeer mele jles.
ueeieefj Lece pej x ner mebKee a ee ogmeNee Skee mebKesee y Ieeleebke esle
Demesue, pemes x = ay lej y = loga x - Jeeeve y yejesyej ueeie x Heeee a.
cnCepes pee x mebKesee ueeie kee{eJeeeee leer mebKee esCeemeeer a Heeeeee
pees Ieeleebke (y) IeeJee ueeielees lees.
GoenCeeLe&, 1000103 \log10 1000 3
Heeee a eer efkebcele 10 Iesleuesuee ueeieefjLeceebv ee meeOee ueeieefjLece cnCeleele.
ueeie Je eefl eueeie keeskes JeeHeve DebkeieefCeleeleerue cetu eYetle ef eee kejlee
esleele. (Heene eefleueeie)
279
ueeeebp e, peesmesH e uegF& (1736-1813) mewebefleke YeeweflekeMeem$e%e
Demeuesuee Feueere-eWe ieefCeleer ueeeebpeves S[ceb[ n@ues ee keueveees cenJe
meJeCeeje uesKe Jeeetv e DejeJee Je<eea meceHeefjefceleere eMveebeer Gkeue kesueer.
leeletv e `ef JeejCekeueve' Goeeme Deeues DeebefM eke efJekeueke meceer kejCes,
DebkeMeem$e, ef JeJe= eer e Heues, mebKeelceke meceer kejCes, mebYeeJelesle keuev eeee
JeeHej, efIeeleer Deefv eefele meceerkejCeebeer Gkeue, Flekes cetueieeceer mebMeesO eve Je
Skener Deeke=leer ve kee{lee efJeejCe keueveeee Debieeves `JewMuesef<eke eeefcekeer'
ne ebL e efueefnueecegUs lees egjesHeeleerue es ieef Celeer juee. KeieesueMeem$eele
eb ees oesueve, mete& -eb -He= L Jeer eemeby ebO eeree `leerv e HeoeLeeee' Dev ees v e
Deeke<e&Ceeee eMve mees[Jetv e ueIegen SKeeee efyebotYeesJeleer - peeme Deelee `ueeeebpe
efyebot' veeJe He[ues - [esueleele, ns oeKeJeues. cesef^ke ceeHeve Heleeree lees peveke
Deens.
ueeeebefpeDeve efyebot (ueeeebepf eDeve Hee@Fbmed) oesve Jepev eoej Jemlet Skeceks eebee
ieglJeeke<e&Ceeee HeefjCeeceeKeeueer efHejle Demeleevee eflemejer veieCe Jemlegceeveeeer
Jemlet pee efyeboMtb eer sJeueeme, ee oesv ner Jemletbee meeHes#e leer efmLej jent Mekeles,
Demes efyebot. peesmesHe-uegF& ueeeepb e ee Feefueeveesbe ieefCelelep%eeves F.me. 1772
meeueer ceeb[uesuee efmeev leevegmeej ieefCeleero<ee Demes Heee efyebot mebYeJeleele. mete&
DeeefCe HeL Jeeree yeeyeleerleuee DeMee Heee efyeboHtb ewkeer ue 1, ue 2, ue 3 ns leerv e efyebot
mete& DeeefCe HeL Jeer eebvee pee[s CeeNee js<esJej Deensle. ue 4 DeeefCe ue 5 ns efyebot ee
js<esyeensj Deensle. `meesnes` ner metee&ee DeefJejle JesO e Iesle Demeuesueer DeblejeU JesO eMeeUe
ue 1 ee efyeboteepeJeU Demetv e eflees HeL JeerHe metv ees Deblej ns megceejs HebO eje ue#e
efkeueesceerj Flekes Deens.
uee[, YeeT oepeer (1822-1874) jeceke=<Ce efJeue GHe& YeeT oepeer
uee[ ns SkeesefC emeeJee Melekeeleerue cegbgyeF&ee efJekeeme Ie[JeCeele Deesmej
Demeuesuee vesleebH ewkeer Ske nesles . e@v ces ef[keue kee@u espe ee Jewekeer e
ceneefJeeeueeeee Heef nuee legke[erleerue les Ske efJeeeLeea nesles . mesJeeJe= eerv es
Jeweke JeJemeee kejle Demeleeveee leebv eer kegjesieeJej ceewefueke mebMeesO evener
kesues. leeletv ee leebv eer keJe ee HeUeHeemetv e ee jesieeJej Ske Deew<eOe MeesO etv e
kee{ues nesles. DeeegJexoele JeeHejuee peeCeeNee JevemHeleeReer yeeie Je eeesieMeeUener
leebv eer efJekeefmele kesueer nesleer. efMe#eCeefJe<eeke eespevee lelkeeueerve mejkeejke[tv e
ceeve keve IesTve lee jeyeefJeCeele leebee Heg{ekeej neslee. cegbyeF& efJeeeHeereeer
mLeeHevee Peeueer lesJne leebeer DeeOeej Je efv eebles cnCetv e efv eegkeleer Peeueer nesleer.
Hegjeleve Jemletb ee meben kejCeelener leebv eer Heg{ekeej Iesleuee neslee. cegbyeF&ee
efpepeeceelee G eeveeleerue Skee Jemlegmebeneueeeuee Deelee leebes veeJe os Ceele
Deeues Deens.
ueeHueeme, Hemex meeeceve [s (1749-1827) eWe Meem$e%e ueeHueeme
eeves Deepevce GHeeesefpele ieefCele Je ieefCeleere YeeweflekeMeem$eeeer GHeemevee kesueer.
JewMuese<f eke ieefCele, vetveee efmeebleebee DeeOeejs mete&ceb[U megefmLej Demeueees
eceeefCekejCe, lemese mete&kegueeleerue enebee ieleer, leebes Deveesv e Deeke<e&Ce
Je leecegUs metee&Jej nesCeejs HeefjCeece ee efJe<eeebes 5 Keb[ele efJeJeseve kejCeeje
`Keieesueeeefcekeer' ne leebee ebL e leekeeUer ieepeuee neslee. `Devex uesefkeue
efL eDejer Dee@He ee@ye@efyeefueer' ee DeeCeKeer Skee ebL eele meb YeeJelee efmeebleeeer
keesj HeeeeJej kesuesueer GYeejCeer DeYeemekeebv ee esj ke Je ceeie&oMe&k e jueer
Deens. efv emeiee&l eerue iet{s GkeueCeemeeer leeves ieefC eleeee GHeeesie SKeeee
nleejemeejKee kesuesu ee Deens . ieefCeleer Deeef Ce Jew% eeefv ekeeb v ee GHeeesieer He[sue
Demes efJeYeJeees efJeJejCe keve ueeHueemeves ceee&o e MeleeAes eMve mees[efJeues,
ieglJeeke<e& Ce, efJeYeJe (Hees@ eqv Meeue), efJeegl eeg byekelJe eele esC eejs eMve
mees[efJeCeemeeer .2f0 ns meceerkejCe emLeeefHele kesues. ueeHueeme HeeblejCeeee
lees Gelee Deens. leesHeKeeveeee vesce Deetke kemee OejeJee Je keesCelee efoMesv es
ieeseebee ceeje kejeJee ns leeves ieefCeleeves jJeues nesles.
ueeekee DeblejeUeletv e He=L Jeeruee eoef#eCee IeeueCeeje Heefnuee mepeerJe. efoveebke
3 veesJnsbyej, 1957
jes p eer jef M eeeee
`mHeg efv eke-2' ee
ke=ef$ece G Heienelet v e
DeblejeUele HeeJeueer
ies u es ueer ner keg $eer
D e b l ej eUe leu ee
D eeHeuee one
efoJemeebee JeemleJeeveblej cejCe HeeJeueer.
ueeevesve, He ees[esj (1911-1979) Mejerjeleerue keesuesmsje@ue Je He@er
De@efme[ee eeeHeee efeeebes efv eeb$eCe kejCeeNee eefeesee MeesO e ueeJeueeyeue
kee@v ej@[ yuee@Ke eebeemeceJesle 1964 meeueee peerJeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej
efceUefJeCeejs pece&v e peerJejmeeeveMeem$e%e. ueeevesv e Je yuee@Ke eebv eer keesuesmsje@ue
eeeHeee eefeesleerue 36 jemeeeefv eke DeefYeefeee mHe keve Mejerjele He@er
De@efme[eer efv eefce&leer keMeer nesles eeJej meKeesue mebMeesO eve kesues.
ueeeHees eesefvme ne Meyo efueHeer[ DeeefCe eeserv me ee oesv e MeyoebHe metv e Peeuee Deens.
efueHeer[ cnCepes eqmveiOe HeoeLe& DeeefCe eesefvme cnCepes eefL ev es. ee oesv e ekeejee jmeeeveeb ee
Skeef$ele nesCeejs pes jmeeeve yev eles leeme ueeeHees e sef vme cnCeleele.
ueeeeqyvePe, iee@ef e[ efJ euensuce (1646-1716) Oece&, keeeoe,
Jee*dcee, Fefleneme, leke&Meem$e, leJe%eeve DeeefCe ieefCele DeMee Deveske efJe<eeele
Depees[ keeceefi ejer kess uesuee ueeeeq yvePe ne pece& v e ieefCeleer v etv e eceeCese
keueveMeem$eeee efv ecee&lee Deens. meOee JeeHejele DemeCeejer x, y eueeee DeleuHe
280
Jee{ermeeer dx, dy , DeJekeue iegCeebkeemeeer dy /dx ner eleerkes, oesv e Heueebee
iegCeekeejeee DeJekeue efv eece, Heej keee meceekeueveees efevn ( c ) ner meejer
leeeere osCeieer.
JneF&ns[ Je ye^e [ jmesue eebeeDeeOeer 200 Je<ex ueeeeqyvePeves eeve
efJeMues<eCeeJej mebMeesO eve kesues nesles. leeletv e meebeqKekeer Je mebYeeJelee Meem$eebee
Giece Peeuee. Deeke[scees[ermeeer ieCeveeb$e DeeefCe pee peJeUeer efkebcele osCeejer
p/4 1 - 1/3 + 1/5 - 1/7 + 1/9 .... ner Deveble es{er leeeere.
ueeemeesPeeFce ns efJelebeke cnCepes peblegefJejesO eke efkebJee peblegIve nese. les
Deet, uegkees meeF, Mues <ce (cegk eme) Deb[eeleerue D euyegceerv e DeeefCe keener
JevemHeleerle meeHe[les. DeueskePeeb[j Heuesefcebie eebv eer 1922 meeueer les MeesO etv e kee{ues.
ueeemeesmeesce eeCeer DeeefCe Jev emHeleerHesMeerleerue Ske Ieke. leeble eeeHeee
eefeesmeeer ueeieCeejs efJelebeke (SvPeeFce) Demeleele. HesMeerleerue Deveske Ieke
ve kejCeemeeer ceoleHe jleele. ueeemeesmees ceuee Ske Heojer DeeJejCe
Demeles. efJekeemeeee efmLeleerle Demeleevee Deveske HesMeer DeeefCe Tleer ve< kejCeele
leeee Jeee Demelees. Goe. yes[keeee @[eesue DeJemLesle leeeer MesHeer peer
ieUt v e He[les leer ueeemees meescecegUse. ueeemeesmeesce ve nesC es Deeef Ce leeleues
efJ elebeke yeensj He[Ces ner eefeee efJ eefMe efmL eleerl e Ie[les. ee eef ees uee
HeeefjYeeef< eke Meyoele ueeemeer me cnCeleele. ueeemeesmeesceuee Hes Meeree ce=letee
meeHeUe Demesner mebyeesO eues peeles.
ueeue, osJ esv (19 29 - )
efJeeefkejCeebee eeLeefceke Peesleees meKeesue
meb M ees O ev e kejCeejs Yeejleer e
YeeweflekeMeem$e%e. meewjceeefuekeseer Gleebleer
keMeer Peeueer lemese GukeeKeb[ebeer efv eefce&leer
DeeefCe Gleebleer keMeer nesles eebeener MeesO e
leebv eer Iesl euee. 1979 ceOes leeb v ee
SHeDeejSme ne mevceeve efceUeuee.
ueeue je#emeer leeje (js[ peeeb mej) : leeje Debeflece DeJemLesle iesueeJej
leeNeeee ieeYeeleuee nee[^espevees pJeueve pejer mebHeg<ele Deeues lejer leeee
ieeYeeueieleee yeeeYeeieeleerue nee[e^ spevees Heeblej nsefueececeOes nesT ueeieuesues
Demeles. leeletve efv ecee&Ce nesCeeNee G<CelescegUs leeje lespemJeer lej nesleese HeCe leeNeeee
yeeeYeeie ne ceeseee eceeCeeJej emejCe HeeJelees. ee emejCe HeeJeCeecegUs leeNeees
leeHeceeve eej npeej DebMe mesefumeemeeener Keeueer Glejles DeeefCe leeNeeuee ueeuemej-
veejerib eer jbie eeHle neslees. DeMee eeb[ Deekeejeee ueeuemej-veejerbieer jbie OeejCe
kesuesuee lespemJeer leeNeeuee ueeue je#emeer leeje cnues peeles. je#emeer leeNeeee
Deekeej DeeefCe lespemJeerlee ner cetU leeNeeee leguevesle Meske[es Heerbv eer Jee{uesueer
Demeles. JeefMeke leejkeemecetneleuee pes<e efkebJee ceie leejkeemecetneleuee kee#eer
ner DeMee leeNeebeer GoenjCes Deensle. megceejs Heee Deype Je<eeveer DeeHeuee metee& es
Heeblejner ueeue je#emeer leeNeele nesCeej Demetv e leeJesUer leeee Deekeej HeL Jeeree
ke#esntv ener ceese DemeCeej Deens.
ueeue uee (js[ eF&[) G<Ce keefyebO eeleerue meeiejeble leebye[ee jbieeeer
MesJeeUs Jee{leele. lee MesJeeUebleerue efPejHeCeeNee jbieerle JeebcegUs meeiejebleerue
HeeCeeee jbie yeouelees. leee mLeeveeble jenCeeNee peueejebv ee ueeue ueescegUs
efJe<eyeeOee nesC eeeer Yeerleer Demeles. Nnes[esH eeee Jeiee& leerue MesJeeUebee jbie
leebye[e Demetv e ueeebee ueeueHeCeemeeer les peyeeyeoej Demeleele.
ueeJne YetieYee&leeru e Kees ue, eeb[ G<Celesee Lejeletv e Jej Deeuesuee Je
pJeeueecegKeerletv e yeensj He[Ceeje ef JeleUues uee Ke[keebee jme. ns efmeefuekes
ekeejeleerue Keefv epeees eJeCe Demeles. ueeJneHeemetv e Ke[ke yevelees DeeefCe leele
ceesee eceeCeele vewmeefie&ke Jeeet keeW[uee peelees. SkeskeeUer ueeJneee Lejeves
DebL ejuee iesues uee peefceveeres keeueeb lejeves nJeeceeveees Hekes menve kejle
DeefleMee megHeerke ceeleerle HeeblejCe nesles. ueeJnees oesv e ekeej Demeleele. Ie
DeeefCe ef eke JeHeeleerue DeOe&eJeener ueeJne DeeefCe pJeeueecegKeerlet v e meJee&le
eLece yeensj He[t v e ceeCemeeee ieleerHes#ee DeefO eke ieleerv es JeenCeeje ueeJne.
He=L JeerJej Deveske #es$eebeer efv eefce&leer DeMeee ueeJnees Lej pecee PeeueecegUs Peeueer
Deens. Goe. oKKevees Heej DeeefCe Decesefjkesleerue keesuebefy eeees Heej.
ueeb[meF&vej, keeue& (1868-1943) jkeleees `S', `yeer', `Syeer' Je
`Dees' Demes eej ecegKe ie Demeleele eeee peebv eer MeesO e ueeJeuee les Dee@eqm^eele
pevceuesues D ecesefjkeve peerJ eMeem$e% e. jkeleHesMeeRJ ej leeb eer DeesU Ke HeJeCeejs
eefL eveebes jsCet Demeleele. les cegKelJes `S' Je `yeer' ee oesve ekeejes Demeleele.
`Syeer' ieeee HesM eeR ee DeeJejCeeJej
oesv ner eefL eves Demeleele lej `Dees' ieeee
HesMeeRee DeeJejCeeJej keesCeleere eef L eves
vemeleele ns ueB[meevej eebv eer efme kesues.
jkeleieebee ee Mees O eecegUs jkeleoeveeeer
eefeee efv eef Je&I veHeCes Heej Hee[lee esT
ueeieueer. ee ecegKe ieebJeefleefjkele Flejner
Deveske ogece ie Demeleele nsner keUtv e
Deeues . Nnsm eme peeleeree ceeke[ebee
jkeleHesMeerJej DemeCeeje `DeejSe' ne D eeCeKeer Ske iener ceeCemeeee
jkeleHesMeeRJej Demelees nsner leebv eer oeKeJetv e efoues. ee ieeeer DeesUKe HeueecegUs
emetleerHetJeeae keener DeYe&keebee ce=let kee Dees{Jelees eees keejCe mecepeues Je
leeJej kejeJeeeeer GHeeejHeleerner efJekeefmele kejlee Deeueer. ee eebeflekeejke
mebMees O eveemeeer ueB[meevej eebv ee 1930 meeueee JewekeMeem$eeleuee veesyesue
Hegjmkeej osCeele Deeuee. (Heene jkeleie)
ef ueceme ef Jeef Me leNnsee ueeekesv eHeemetv e ef v eee jbieeeer , HeeCeele
ef JejIeUCeejer Het[ (HeeJe[j) kee{ueer peeles . ee HeeJe[jer ee Deecue Jee
Decueejeree meeefVeO eele jbie yeouelees cnCetv e HeoeLe& Deecue Jee Decueejer Deens
ns oMe&efJeCeemeeer eeee oMe&ke (Fbef[kes j) cnCetv e JeeHej kejleele. eees
eJeCe efkebJee eJeCeele yeg[Jetv e leeej kesuesues keeieo oMe&ke cnCetv e JeeHejleele.
8.3 meecet (HeerS e) eeJej eeee jbi e efv eUee jenlees. lej 4.5 meecetee
Keeueer leeee jbie leebye[e neslees. (Heene meecet)
281
efue[ej ueeF& ef[s keMeve DeB[ jWefpebie ee eefeesee veeJeeeer Deeee#ejs
efc eUtv e leeej Peeues. mJeuHee#eejmecetn . ot jJejee {ieebes efJ eefJ eOe ekeej
DeYeemeCeemeeer uesPej Peesl eeee mHeboveebee GHeeesie kejCeejs GHekejCe.
efueefLeece (Li) Dee. 3, ekeekeCeeje, Heeb{je, vejce, ogefce&U Oeelet,
DeeJeleeameejCeerleerue ogmejs DeeJele&v e DeeefCe Heefnuee ieeee meome, Deukeueer
Oeelet, DeYee. 6.94, meeIe. 0.534 (HeeCeeHes#ee nuekee), efJeefyebb. 180.5
DebMe mes. Gefyebb. 1347 DebMe mes. efv emeiee&le efueefHe[esueeF DeYekeele Dee{Ulees.
Deleb le efeeeMeer ue, nJesleerue Dee@eqk emepev eMeer mebeesie lej HeeJelees e HeCe
veee^espeveMeerner mebeesie HeeJetv e keeee jb ieeee ef ueefL eece veee^ eF[ Li3 N
leeej neslees. meesef[ece, Hees@efMeece meejKeee efueefL eecener je@kesueceOes sJeleele.
efv emeiee& le Li-6 DeeefC e Li-7 ner oesv e efmL ej mecemLeeefv ekes Dee{Uleele.
De@uegefc eefv eece DeeefC e ce@iv esef Meeceyejesy ej Jepev eeuee nuekeer HeCe cepeyet le
OeeletefceeCes nesleele. keesj[ee efJepesNeele JeeHej. ceWotee efJekeejeJej efueefL eece
#eej JeeHejleele.
efueLeeseeHeer meHee iegUiegUerle oie[eee Jee Oeeletee He=YeeieeJeve HeeCeer
Je les ue ee Skeceskeeble ve efcemeUCeeNee HeoeLeeee JeeHej keve keeieoeJej
HeeF& kejCeees, 1796 ceOes yeesnsefceeeleerue DeueesF&med mesv esHesv[j eebv eer MeesO etv e
kee{uesues leb$e. eeleerue efueefKele cepeketj HeeCeer IesCeeje Demeueeves leeJej MeeF&
pecee nesles Je leer keeieoeJej Gceles. ceeeeesefeHme leeej kejCeemeeer DeeOegefv eke
Heesesef ueLees eeHeer JeeHejueer peeles.
efueveve megleeee leueceHeCee oMe&efJeCeejer Ske Hele. ee Heleerle 300 Jeejees
HeeUs keve leees Jepeve kesues peeles. Skee HeeQ[ele 454.50 e@ce Demes 300
Jeejees efpelekes HeeUs yemeleerue lees lee megleeee megleebke cnCepese leueceHeCeeee
efv eoMe&ke. pemee megle bke Jee{lees leeeceeCes lee megleeee leueceHeCee Jee{le peelees.
megleebkeemeeer `kee@ve' ner Hele meJee&le peemle JeeHejele Deens. cesef^ke Heleeree
JeeHej meg PeeueeJej `skeme' ner Hele JeeHejele Deeueer.
efueefveDeme keejesueme (1707-1778) eqmJeef[Me JevemHeleer Meem$e%e.
eleske JevemHeleeres - Pee[ees - veeJe JesieJesieee Yee<esle JesieJesieUs Demeles.
pesJne peeieefleke HeeleUerJej DeYeeme DeeefCe mebMeesO eve meg Peeues lesJne keesCe
keg uee Pee[eyeue yeesueleese ns keUCes DeJeMeke Demeles DeeefCe cnCetv e
efueefv eDeue veecekejCeeeer Ske Hele Mees O etv e kee{ueer. F.me. 1753 meeueer
eefme Peeuesuee mHeerMeerpe Hueebece ee Hegmlekeele efveeceer veecekejCeemebyebO eer
leebv eer efJeeej ceeb[ues DeeefCe lee erv es leebv eer yeNeee Jev emHeleeRes veecekejCe
kesues. Heefnuee veeceeuee pesv eme cnCepes peeleer DeeefCe ogmeNee veeceeuee mHeerMeerpe
cnCepes epeeleer cnCeCeele esles. leeef MeJeee Heg{s Jnjeeer cnCepes ekeej. ns
keener yeeyeleerle efoues peeleele. Goe. Hetue Pee[s, le=CeOeeves eebes Deveske ekeej
ceeveJeeves mebkej Heleerv es efv ecee&Ce kesues Deensle. les meJe&ekeej efJeefMe vewmeefie&ke
peeleer epeeleerceOes yemeleele. Goe. cetU Heee Heekeeebes efnceeueeele ef kebJee
Deve keener efkeeCeer efomeCeejs megiebO eer iegueeye cetU Yeejleees. cnCetv e leees
veeJe jesPe Fbef[kee. Je[ees cetU yebieeue cnCetv e leees veeJe Heemekeme yeWieeuesv meerme.
JeeIe, efmebn, ceebpej ns Skeee kegUeleerue eeCeer cnCepes peeleer Skee Hesueerme.
HeCe epeeleer efueDees (efmeb n), eeeerme (JeeIe) D eeefCe Iejele DeeHeCe HeeUlees
cnCetv e [escesmerkeme (ceebpej). (Heene peeleer)
efueefH e[ lesueke efkebJee ejyeeregkele HeoeLee&ee Ske ceese ie. ne eebieuee
Deejes ieemeeer iejpesee Demelees. eeCeercee$eebleeru e ejyeer DeeefCe JevemHeleerl eerue
lesue ns efueefHe[med Deensle. Deb[eeleerue efHeJeUe yeueke, eke=le, Oeeveees cees[
eele YejHetj eceeCeele ef ueefH e[med Demeleele. eefL eves ef keb Jee meeKejsm eejKee
HeoeLee&Hes#ee efueefHe[ Heemetv e og HHe G<Ceebke efceUlees. efueefHe[med oesv e ekeejes
Demeleele meeOes efkebJee iegbleeiegbleeres. ueesCeer, veejUees lesue DeeefCe cesCe Demes
HeoeLe& ns meeceev ele: meeOes efueefHe[med nesle. HeesmHeesefueefHe[med (peele Hee@meHee@jme
Demeles), efmje@F [med, iuee@ekeesef ueefHe[med, peerJevemeJes `De', `[', DeeefCe
`ke' peer ejyeerv es efJejIeUleele DeeefCe jHeerv emed (ke@je@ erv e meejKee efH eJeUe
jbie) ner iegbleeiegbleeree efueefHe[dmeeer GoenjCes nesle.
efueHeb lej (^evmeef eHMeve) [erS veSleerue pevegkeere ceeefnleereer veke keue
otleDeejSveSceOes kejCeeeer eefeee. ns ot leDeejSveS Hes MeerkeWeee yeensj
He[t v e peveg keer e ceeefnleeree DeejeKe[e eefL eveeb eer efv eef ce&leer kejCeeNee
jeeyeesPeesceHeele HeesneseJeles. eefL eveebee GlHeeoveeleerue ne Heefnuee HHee Demelees.
ogmeje HHee lee ceeefnleeree DeeOeejs DeefceveesD eecueebeer pegUCeer keve leebeer
meeKeUer cnCepese eefL eves yeveJeCeeee, Yee<eeblejeee Demelees.
efueyeer, efJ eue@[& e@vke (1908-19 80) keeye&v ees mecemLeeefv eke 14C
eeee GHeees ie keeueceeHeveemeeer kejlee eslees ns eeesieeDebl eer efme kesueeyeue
1960 meeuees jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Heeefjlees ef<eke ef ceUefJeCeejs Decesef jkeve
Meem$e%e. leebee ee MeesO eecegUs eeeerv e Jemletb es Jee MeesO eCeeee v eJeerv e
ceeie& Keg uee Peeuee. leevebl ej keeye& v eJeefl eefj kel e Flej efk ejCeesl meejer
mecemLeeefv ekeebee pees[ eebee Mees O e ueeietv e Deefl eeeeerv e D eJeMes <eebes Jeener
Deet keHeCes efv eefele kejCes Mekee Peeues. DeCegyee@ cye yeveefJeCeeee ce@v en@ve
ekeuHeele 235U ee mecemL eeefv ekeees efJeueieerkejCe kejCeeee HeleerJejner
leebv eer mebMeesO eve kes ues.
efuecees, eerO ej oee$es e (1916-1989) Yeejleere jmeeeveMeem$e%e.
jmeeeveMeem$eeleeru e [e@ kejs Heele ef Me#eCe. ceg byeF& Deeef Ce HegCes efJeeeHeer ele
mebM eesO eke ceeie&oMe&k e, 13 Sce.Smmeer.
DeeefCe 4 [e@kejs efJeeeLeev ee eMemJeer
ceeie&oMe&v e. HegCeeleerue jeve[s Feqv met
DeeefCe jmeeevecebefoj ee mebMeesO eve mebmLeees
meb eeueke. jmeeev e, me=e f % eev e ee
efv eelekeeefu ekeebee mebHeeoke ceb[UeJej
keece. Devesk e efJe% eeve Heg mlekes, Keeme
keve DevegJeeefole, ekeeefMele. Meemekeere
mebmLesl e DevegJeeoees keece lemese cejeer
efv eelekeeef uekeele YejHetj uesKe efu eefnues. DeekeeMeJeeCeerJej cejeer Je efnb oerle
Jeelee&ueeHe lemese efnboer HeeefjYeeef<eke kees<e efueKeeCeele menYeeie.
282
ef uecees, oee$es e yeeUk e= < Ce
(1887-1971) Yeejleere jmeeeve
Meem$e%e. jeve[s Feqv met HegCes esL es
jmeeeveMeem$eees mebMe sO eke cnCetv e keee&.
ceew e fu eke Deeef C e cetu eYet l e D emes
Deeblejje<^ere ceeveleeeeHle mebM eesO eve
keee& leebv eer kesues. yeeUke=<Ce jmeMeeUe
ne Deew eesefi eke ekeuHe, jmeeeveced ns
efv eelekeeefueke DeeefCe jmeeeve cebefoj ns
mebMeesO eve keW leebv eer mLeeHeve kesues.
efuecHevees[ efuecHeJeeefnveeRee Mejerjeleerue peeeele peeieespeeieer DemeCeeNee
ebL eer. eebeeleerue efuecHeHesMeer peblet, efJ e<eeCet, keke&jesie HesMeer, Mejerjeuee Ieeleke
Jes eebv ee Mejerjele HemejCeeHeemetv e eefleyebO e kejleele. jesiepebletbeer yeeOee Peeueeme
leevb ee De[keJevt e sJeCeeNee vepeerkeee eLb eer megpeleele. eecegUs e Huesieee ueeieCeerv eblej
keeKesceOes iee esles. keke&jesie HesMeer DeemeHeemeee efkeleer efuecHe ieeerle Heeseuee
Deensle eeJeve keke&jesieeee leerJeleses efveoeve kejCeele els es.
efuecHeescee Ske ekeejee esle jkeleHesMeeRee keke&jesie.
efuebie iegCemet$e (meskeme eesceesPeesce) HesMeeRceOeerue SketCe iegCemet$eebHewkeer efuebie
efv eOee&efjle kejCeejer iegCemeg$ es. ner Skeme Je Jeee ee oesv e ekeejeer Demeleele.
ceeveJeer m$eeree HesMeeRceOeueer oesv ner efuebieJeeeke iegCemeg$es Skeme ekeejeer Demeleele
lej Heg<eeee HesMeerceOeerue Ske iegCemeg$e Skeme Je ogmejs Jeee ekeejes Demeles.
(Heene #e iegCemet$e, e iegCemet$e)
efuebH eesmeeF& Ske ekeejeer Heeb{jer jkele HesMeer. ner ueefmekee ieeerle, Leeeceme,
e@e fv meume DeeefCe mHueer ceOes meeHe[les. ee HesMeer ee kesb oefyeb ot iees ue Je ceese
Demelees. lej YeesJeleeres oJe mJe Je Lees[smese Demeles. FvHeskeMeve De@v erpevme
keener efuevHeesmeeFmevee efJeYeepeveeme eJe e kejleele. efuebHeesmeeFee Ske ekeej.
cnCepes HueePecee HesMeer. ee eefleefHeb[ leeej kejleele. (Heene HueePecee)
ueer ef ebie : HeoeLee&ee keener Yeeie, HeeCeer efkeb Jee keesCeleelejer efJeeJeeejs
OegTve efv eIeCeeeer efeee. 1) OeelegMeem$e eJekeeee meneeev es, leele DeefJeeJe
DemeCeeNee HeoeL ee&leerue efkebJee mebegieeleeru e efJeeJe DeMegO oer efkebJee Feqle
Ieke OegTve kee{Ceeeer efeee. Goe. leebyeeee OeeletHee<eeCeeletv e iebO ekeecueeee
meneeeves leebyes Oeelet Deueie kee{Ces. 2) ke=ef<eMeem$e HeeJemeeee HeeCeecegUs
efkebJee peueeJeenecegUs peefceveerleerue #eej OegTve peeTve peefceveeree keme keceer
nesCes. eecegUs peceer v e DeecueOeceea nesles.
ueerueeJ eleer ueerueeJeleer ne Yeemkejeeeeeee efmeeble efMejesceCeer ebL eeee
Heefnuee Yeeie Demetv e leeme HeeerieefCele Demes cnCeleele. keeJecee Yee<esle
efueefnuesuee ee ebL eele owv ebefove JeJenejeleerue lemese HeMet-He#eer-Hegues-JevemHeleeRMeer
mebyebefO ele efv emeie&jce GoenjCes Ieeuetv e lees ceveesjbpeke kesuesuee Deens.
`D eesyeeues ueeru eeJeleer', `ceefl eceefl e', `meKes ', `keebl es' , `ce= ieeef#e',
`ebeueeef#e' ee JeejbJeej esCeeNee mebyeesO eveebJeve ne ebL e kees Cee ueerueeJeleer
veeceke Jekeleerme GsMetv e efueefnueeee Yeeme neslees.
ee eb L eele DebkeieefCeleeefMeJeee yeerpeieefCele, #es$eJeJenej, ef$ekeesCeefceleer
ee DeeCeKeer keener efJe<eeebv ee mHeMe& kesuesuee Deens. ne ebL e Deveske Melekes
HeeeHegm leke cnCetv e Yeejleele meJe&$e JeeHejuee peeF&.
uegefj Dee, meeuJeeoesj (1912-1991) jsCJeere peerJeMeem$eeeer HeeeeYejCeer
kejCeejs pevceeves Feefueeve HeCe Decesefjkesle mLeeefeke Peeuesues peerJeMeem$e%e.
efJe<eeCetb eer pevegkeer e jev ee lemese leebes Hegv elHeeove eeefJe<eeeree leeb ee
ce@keme osueyetke eebee meceJesle kesuesuee ceewefueke mebMeesO eveecegUs jsCJeere peerJeMeem$e
ee veJee Jew% eeefv eke #es$eeeer cegntle&ces{ jeueer iesueer. efJe<eeCetbceOesner GlHeefjJele&v e
nesTve leebee pevekg eere DeejeKe[eele keeece mJeHeees yeoue nesT Mekeleele
ns leebv eer efme keve oeKeJeues. 1969 meeueee JewekeMeem$eeleerue veesyesue
Hegjmkeej leebv ee osueyetke DeeefCe Deues[ n<ex eebee meceJesle efouee iesuee.
uetvee F.me. 1959 les 1976 ee keeUeleuee jefMeeeee eebceesefncesleerue
ceeveJejefnle eeveebeer ceeefuekee. eebleues `uetv ee2' ns eeve ebeee He<YeeieeJej
GlejCeejs Heefnues eeve jues (14 meHWyej, 1959). uetvee-9 ns ebeJej efveebef$eleefjlee
Glejuesues Heefnues eev e nesles. `uetvee-16' ee eeveeves ebeJejerue Ke[keebes vecegv es
eLecee mJeebeefuele Heleerves ieesUe keve HeL JeerJej DeeCeue.s eeveblej mees[uesuee
`uetv ee-17' ee eeveeejs DeeefCe `uetv ee-21' ee eeveeejs ebeJej `uetv eesKeeso' ner
eueeb$es HeeJetv e leebee eMemJeer JeeHej kejCeele Deeuee. (Heene : uetv eesKeeso)
uetveesKeeso jefMeeeves ebeJej HeeJeuesueer mJeebeefuele eueeb$es. `uetv ee' ee
ceeef uekesleerue `uetv ee-17' DeeefCe `uetv ee-21' ee DeblejeUeeveebejs ner eeves
eb eJej HeeJeCeele Deeueer. ee oesv ner eueeb$ eebv eer ebeee He<YeeieeJej
DeeHeueeke[er ue GHekejCeebejs Deveske eees ie kes ues, He<Yeeieeee efJeefJ eOe
ekeejee eeeCee Iesleuee DeeefCe efleLeuee ceeleeres efJeMues<eCener kesues. leebv eer
SWMeer npeejebntv e DeefO eke eeeefe$es He=L Jeer ke[s HeeJeueer.
ues Jesefj S, Deyee&ve pee@ve eesmesH e (18111877) esb e ieeCf elelep%e DeeefCe
KeieesueMeem$e%e. egjsv emees DeHesef#ele mLeev e DeeefCe ele#e mLeeve eebleerue Hejke ne
SKeeee De%eele ieneee ieglJeeke<e&CeecegUs He[le DemeCeeeer Mekeelee Jeetv e
leev es ee De%eele Demeuesuee DeeJee ienees ieefCele ceeb[ues. yeefue&v e JesO eMeeUsle rue
ie@ues DeeefCe [er`De@jms ee pecev& e Keieesue%eebv eer ee DeeJee ieneee MeesO e Iesleuee
DeeefCe ne ien DeHesef#ele peeieseepeJeU menpe meeHe[uee. ues Jesejf S eeuee F.me.
1854 meeueer Hee@fjme JesO eMeeUses mebeeuekeHeo osCeele Deeues.
uesk eueebMes, pee@p e& (1839-1882) Deepe
e@e&, ke@ueug esme&, ^evPeermme&, jse[f Dees eeceOes
JeeHejues peeCeejs mes ue (ef v e&Je Ie) cnCepes
ueskeueebMes eebv eer MeesO euesuee efv e&Je Ieees megO eeefjle
mJeHe nese. F.me. 1866 meeueer ueskeueebMes ee
eWe Fbefpeefv eDejves pees Ie MeesO euee leele pemleees
Oeveee (De@v ees[) keeye&v ees $eCeee (ke@Lees[) DeeefCe
283
Deceesefv eD ece keueesjeF[es eJeCe (efJeegleJeenke) cnCetv e JeeHejues peeles.
uesPej ns Ske eejCes leeej kejCeees leb$e Demetv e eele meceev e lejbieueebyeereer
Skeee HespeceOeer ue (eeJemLes leerue) Skeee efoMesv es peeCeejer, efv eeefcele efkejCe
Meueekee leeej kesueer peeles. GerefHele DeCet DeeHeueeleerue D eefleefjkel e Tpee&
ekeeMeeee mJeHeele yeensj ekeleele. DeeefCe DeeHeuee cetUee Tpee& efmLeleerle
esleele. efJeegledoerHeeleerue DeCet efkebJee metee&ee ieYee&leerue D eCetbHeemetv e efceUCeejer
ekeeMeTpee& Deefv eeefcele efkejCe Meueekes ee mJeHeele Demeles. uesPejceOetv e
yeensj He[CeeNee ekeeMeuenjer Skeefoke Demetv e leebeer ekeeMeere Tpee&, efoMee
meceeve Demeueeves lee Skeee JesUsme meceeve Tpee&HeeleUeres meJe& DeCet GlmHetle&HeCes
Skeee JesUs me yeensj ekeleele. leeeer leerJelee Flekeer peemle D emeles keer,
leecegUs efnNeeueener peeUtv e er Hee[lee esles. uesPejee GHeeesi e Mejerjeleerue
DeveeJeMeke HesMeer Tleer ve kejCes, Mem$eefeeseeJesUer jkeleJeeefnveebeer eskes
yebo kejCes (leecegUs jkeleeeJe yebo neslees) DeeefCe o=efHeue mejkeuee Demeueeme
lees HetJe&Jele peeiesJej yemeJeCeemener leeee G Heeesie neslees.
uesPej ef ebj kee@cHegjee efebjee Ske ekeej. eele eeflecee GceefJeCeemeeer
uesPejee JeeHej keve mke@efv ebie kesues peeles. HeeJe[jeree mJeHeeleerue MeeF& lee
HetCe&HeCes eJeenerle Peeuesuee leyeke[eree (Hues) #es$eele Hemejles DeeefCe ceie leer
eef lecee Heeseskee@HeerD ejeceeCes keeieoeJej GceefJeueer peeles.
ues[-De@efme[ og ece efJ eegleIe : eebieueer keee&#ecelee Demeuesuee ee Ieele
efM eMeees Deeeleekeej He$es
Deeef Ce meewce iebO ekeecue
D emeles . ner jmeeeves
sJ eCeemeeer, ieb O ekee-
cueeeer efeee nesCeej veener
D emes keHHes Demeues ues
Hue@ efmkees Yeeb [s Demeles.
eleske keHHee cnCepes mJeleb$e
Ie Demelees Je leebeer mejU
pees[Ceer kesuesueer Demeles.
ues[jyeie&, peesMegDee (1925-2008) peerJeeCetbceOesner uewbefieke meceeieceemeejKeer
eefeee Ie[tv e pevegkeebeer Deoueeyeoue nesles ns efme kesueeyeue pee@pe& yeer[ue Je
S[Je[& sce eebee meceJesle 1958 meeueee peerJeMeem$eeee veesyesue Hegjmkeej
efceUefJeCeejs Decesefjkeve epevev eMeem$e% e. Heg{erue Deeeg<eele leebv eer ke= ef$ece yegefceee
lemese DeblejeUefJe%eeve ee #es$e bceOesner ceewefueke mebMe sO eve kesues.
uees[ue ueebye oeb[e Demeuesueer HeUer efkebJee [eJe. efJeleUuesuee Oeelet cegMeerceOes
DeesleCeemeeer eeee JeeHej neslees. ns keece HetJeea ceeCemes kejle Demele. Deelee
meJe& keece eb$eeee meneeeves kesues peeles. cegMeereer Ie[Ce Oeeleteer Jemlet peMeer
nJeer Demesu e leeeceeCes yeveefJeueer peeles.
uesH e (keesefbie) uesHe efkebJee Lej. keesCeleerner cetU Jemlet efkeeT kejCeemeeer
efkeeT Jemletee uesHe efouee peelees. eeboer efkebJee lelmece JemletbJej JeeleeJejCeecegUs
Dee@eqkeme[sMeve nesles. leeHeemetv e mebj#eCe cnCetv e uesHe efouee peelees. yeebO ekeeceeleuee
efYebleeRv ee jbie osleele leele Hue@efmke FceuMeve Demeles les HeeJemeees HeeCeer efYebleerle
efMe vees eeJej GHeee Deens.
ueseqHve Yegkeses efv eeb$eCe kejCeemeeer ceWotleerue #egO eeMeceve keWeuee mebosMe
HeesneefJeCeejs, cesoebL eeRceOes leeej nesCeejs eefL eve mebesjke. eeeer efv eefce&leer kejCeeNee
pevegkeebceOes oes<e GlHeVe Peeueeme #egO eeMecev e keWeuee eesie lees mebosMe ve efceUeueeves
DeenejeJejes efv ee$b eCe megles Je DeMeer Jekeleer Deefleue nesle peeles.
uesH esmHeeejesefmeme (Jesueee jesie / ke@efvekeesuee pJej) uesHesmHeeejesemf eme
ne Gbojebee DeeefC e keg$eebee, `uesHesmHeeeje' veeJeeee peerJeeCetbcegUs nesCeeje
Je ceeveJeeJej mebeefcele nesT MekeCeeje jes ie Deens. GbojebHeemetv e ceeCemeeuee
nesC eeNee jesi eeuee `Jesu eee
jes ie' Demes cnues peeles Je
leele leerJ e leeHeeyejes yej
keeJeer U nes les .
G HeeejeDeYeeJeer 15-20
efoJemeeble jesieer oieeJet Mekelees.
keg$eeHeemetv e nesCeeNee jesieeuee
`ke@ efv ekees uee' pJej cnues
peeles Je leele leer Je leeHeeyejes yej ceWo t pJej nes l ees. ee ekeejee
uesHesmHeeejesefmemeceOes jesieer ceveg<e le[keeHe[keer oieeJeCeeeer Yeerleer Demeles.
uesH e@ve DeCetbes Ieke Demeuesuee cetuekeCeebHewkeer Heefce&ee@v e peeleeres cetuekeCe.
uesHe@v e DeefJeYeepe Demeueees Jew% eeefv eke ceeveleele. Fueske^e@v e, cegD ee@v e, eT
Je leerv e ekeejes vegef^v ees keCe, Demes mene ekeejes uesHe@v e Deensle. eebHewkeer
Fueske^e@v e, cegD ee@v e Je eT ns $eCeefJeegledYeeefj le Deensle. vegef^v ees keCeebJej
efJe egledYeej Metv e Deens. cegD ee@v e Je eT keCeebes Jemlegc eeve Fues ke^e@v eee
JemlegceeveeHes#ee yejse peemle Deens.
uesues, eerO ej jIegveeLe (1909-1969) Yeejleeleerue Heefnues keeeleb$e%e.
eeb v eer yeesje@v e Je efm eefuekee@v eHeemetv e Yeejleele eLece keee yeveJeueer. Meem$eere
GHekejCes, keeeHee$es DeeefCe FbpeskeMeveee keeeveee (De@cHegume) leebv eer eLece
yeveJeuee. yeesjesefmeue DeeefCe efmeefuekee JesD ej kebHeveebeer mLeeHevee. `uesues' keeeses
(efeceCeer ) SkemJe. efJe%eeve emeejke.
uesues, jeceeb oee$ee (1928- )
DeCet JewekeMeem$eeeer osMeele mL eeHevee
kejCeele cen Jeees eesieoeve osC eejs
ceeveJej JewekeMeem$e%e. leebv eer Jewekeere
efMe#eCe, mebMeesO eve, FefmHeleU JeJemLeeHeve,
mebieCekeeee JewekeMeem$eele GHeeesi e ee
efJeefJeOe keee&# es$eele ceesueees keece kes ues
Deens. Yeejleeleerue meJee&le Heefn uee ie@cee
284
efkejCe ke@cesje leebv eer YeeYee DeCeg mebMeesO eve keWeee menkeeee&v es yeveefJ euee.
HeeYet<eCe Je OevJeblejer ee Heg jmkeejebes ceevekejer Deensle.
ueQefieke mebyebO eeves nesCeejs jesie (Sme.er.[er.) GHeobMe, Hejcee, S[dme,
cet$eveefuekee oen ns jesie ueQefieke mebyebO eecegUs Hemejleele. G HeobMeele megJeeleerme
efMeMveeJej Hees[ eslees. veblej megHleeJemLee esles. keener Je<ee&v eblej esleemebmLee Je
oeeJej HeefjCeece neslees. Heefnueer DeJemLee mebmeie&Meerue Demeles.
ue@efk eke De@efme[ : ogiOepeve HeoeLee&le vewmeefi e&keHeCes Dee{UCeejs Deecue.
efmJeef[Me Meem$e%e keeue& Meerue eebv eer 1780 meeueer ogiOepeve HeoeLee&bHeemetv e ns
Deecue meJe&eLece efJeYekele kesues. ogO eees oner lemese efHe<cee HeoeLee&es efkeCJeve
kejCeemeeer eeee eecegKeeves JeeHej kejCeele esl ees. eefeee kesuesuee
DeVeHeoeLee&beer DeecueefJecuelee jeKetv e lees efkeefJeCeemeeer lemese peblegv eeMeke
cnCetv ener eeee JeeHej neslees . DeeHeuee leeW[ele D ee{UCeeNee ue@kees ye@efmeueme
peerJeeCetbejsner efv ecee&Ce kesuesuee ue@efkeke DeecueecegUs oele efke[leele.
ue@k eesp e ogO eeleerue meeKej. leer yesyeerHet[ceOes JeeHejleele. ieeF&ee ogO eele
megceejs 9.5 ue@keespe Demeles; lej DeeF&ee ogO eele les megceejs 6.7 Flekes
Demeles.
ue@sk eme F&, efv eJe[gbie, efeket Jeiewjs meejKee keener JevemHeleelr e efkebJee Heebee
lees[uee lej leeletv e ogO eeU, Heeb{je efeke Je HeoeLe& yeenj He[lees. eeuee
cejeerle eerke cnCeleele. jemeeeefv eke ee ee efekeees Dev eske ekeej Deensle.
keeneree jbie Heeb{je, efHeJeUe Demelees lej keener jbienerv e Demeleele. keeneRv ee
efJeefMe iebO e Demelees. jemeeeefv eke<ee jHeerv me, jsPeerv me, @efv evme, Je@kemeerme,
DeukeueeF& [dme lej keener ceO es meeKej ef keb Jee mee&n er Demelees. jyej,
jHeWeF&v emeejKee keener GHeeesieer Jemlet keener efJeefMe Pee[ebee efekeeHeemetv e
yeveJeuee peeleele.
ue@vLeveeF&[dme DeeJele& meejCeerleerue 57 les 71 DeCegeceebkeeeer 15 cetueJes.
La, Ce, Pr, Nd, Sm, Eu, Gd, Tb, Dy, HO, Er, Tm, Yb Je Lu.
eeleerue Ce les Lu ee cetueJeebceOes DeCetee 4f ee ke#esle eceJeej 1 les
14 Fueske^e@v e Demeleele. eebeer GHeueyOelee DeuHe Demeueer lejer leebee jsCetbes
efJeefJeOe GHeeesie MeesO etv e kee{Ceele Deeues Deensle. eebv ee jsD ej DeLe& veeJeevesner
DeesU Keues peeles.
ue@vLe@vece (La) DeeJele&meejCeerleerue eflemeNee ieCeeleerue ns cetueJe eqmJeef[Me
Meem$e%e keeue& ceesPe@v [j eebv eer 1839 meeueer MeesO etv e kee{ues. eeee efJeueeefyebot
920 DebMe mesequmeDeme, Glkeueveefyebot 3457 DebMe mesequmeDeme Deens.
keeye&v e D eeke& mee&u eeFceO es eeee JeeHej eecegKeeves kejleele. eg jsefv eece,
Leesjerece, Hueg esefv eece eebee keW ere efJeKeb[ve eef eesle ne HeoeLe& ue@v L e@v ece
cnCetv e leeej neslees. ceesv e@ PeeF, ye@m @v eemeeFmeejKee og efce&U ce=o ebee
Keefv epeebyejesyej les meeHe[les.
ue@H ejesmkeesH eer : Mejerjeee Deeleerue DeJeeJe ogefye&Ceeree meneeeves HeenCeeeer
Heleer. eskeeMeer efYebie Je efoJee Demeuesueer Ske ueebyeueeke DeefleMee yeejerke
veUer eebeer yeveuesue r ogyeeaCe Mejerjeuee Ske essmes ef Hee[tve efkebJee vewmeefie&ke
efeletv e ner Deele mejkeJeueer peeles. leeletv e efceUCeeNee D eJeeJeees ef e$e
erJneree He[eeJej e#esefHele keve Heenlee esles. efJeefJeOe DeJeeJeebeer HeenCeer
Je pej Jeeueeme Mem$eefeee kejCeeeer meesener ee Heleerle Demeles.
ue@ceeke& (1749-1829) ue@ceeke&
ee eWe JevemHeleerMeem$e%eeves Gleebleereer
keuHevee eLece ceeb[ueer . meYees Jeleeueee
HeefjefmLeleerv egmeej JevemHeleer Je eeCeer DeeHeuee
Deekeej Je iegCe yeoueleele, DeeefCe ns yeoue
Skee efHe{erletv e Heg{ee efHe{eebceOes peeleele
Je keeece nesleele, Demes leees eefleHeeove
nesl es. efceUJeuesues iegCeO ece& keeece nesCes
ne leeee efme eble Deelee DemJeer keee&
juee Deens.
ue@ceerveej Heuees efmemerce : TleermebJeOe&veemeeer ueeieCeejs efv epelegke JeeleeJejCe
leeej kejCeemeeer nJesee eJeen mJe sJeCeejer eCeeueer. eele cesp eeJejerue
DeeJejCeegkele yebefomle Heserleerue nJesee oeye Heefjmejeleerue nJesee oeyeeHes#ee
peemleer sJeuesuee Demelees. leecegUs yeensjeer nJee lee Heserle esT Mekele veener.
Heeee Yeeieele ieeUCeeree He[oe yemeefJeuesuee Demeles. leecegU s HesMeer ef kebJee
HesMeerbee mecetn peerJeeCet, efJe<eeCet, efkebJee oJe, HeoeLe& ogef<ele v e neslee leeJej
keece kejlee esles. lemese lesL eerue keece yebo kesueeJej lesL es peblegv eeMeke pebyegHeej
efkejCeebee Peeslener Hemejuesuee D emelees.
ueBiecegDej, FefJe&ie (1881-1957) JeHeoeLeeee He=YeeieeJej nesCeeNee
jemeeeefv eke eefeeebes meweefv leke efJeJeseve kejCeejs Decesefjkeve Meem$e%e. leebv eer
Deveske #es$eebceOes DeeHeuee mee GceefJeuee. Deepeee efJepes ee efoJeele meje&me
JeeHejCeeNee vimveee efHeue@cesv ee MeesO e leebv eere ueeJeuee. efv eJee&le HeeskeUer
leeej kejCeemeeer JeeHejuee peeCeeNee HebHeees pevekelJener leebeeeke[s
peeles. DeCetee Debleie&le jevesmebyebO eeres lemese oesv e DeCetbv ee pees[CeeNee jemeeeefv eke
yebO eebefJe<eeeres leebes mebMeesO evener ceewefueke nesles. keesJn@uevme ner mebkeuHevee leebv eere
peJeueer. efmeuJnj Deeees[eF&[ee DeeefCe IeveHeer keeye&v e [ee Dee@kemeeF&[ee
met#ce mHeefkeebee ceeje keve ke=ef$ece HeeTme Hee[Ceeee leb$eeee efJekeemeeueener
leebee neleYeej ueeieuee Deens. 1932 meeueee jmeeeveMeem$eeleuee veesyesue
Hegjmkeejeee mevceeve leebv ee ueeYeuee neslee.
ueB[me@ HeL JeerJejerue GHeueyOe meeOevemebHeeeres meJes&#eCe kejCeeee o<erv es
Decesefjkesves DeeKeuesuee otjmebJesove keee&ece. F.me. 1972 meeueer meg Peeuesuee
ee keee&eceeletv e Mesleer, YetieYe&Meem$e, pebieuemebHeeer, nJeeceeve, Heee&JejCe DeMee
efJ eefJeOe #es$eeb v ee G Heeg kele DemeCeejer ceeefnleer ee eespevesceeHe&le mees [uesu ee
GHeienebejs ieesU e kesueer peeles.
uees mHeer[ ef[Pesue 500 Deej.Heer.Sce. (oj efceefv eeuee nesCeeNee HesNee)
285
Hes#ee keceer Jesieeves efHejCeeNee eb$eebceOes JeeHejues peeCeejs efnjJe keeee jbieees
ueeF& ef[Pesue FbO eve (Sue[erD ees). Mesleer meeer JeeHejuee peeCeeNee HebHemesceOes
eeeee meje&me JeeHej neslees
ueesk ej mebMeesO eve mebmLee (Jegue efj mee& DemeesefmeSMeve) ueeskej Geesieeee
GHeeesieemeeer mebMeesO eve DeeefCe efJekeeme eeefJe<eeer keece kejCeejer 1963 meeueer
mLeeHeve Peeuesueer eCes es L eerue eeesieMeeUe. Yeeweflekeer Hejer#eCe, jemeeeef v eke
Hejer#eCe, Heee&JejCeeee erv es Hejer#eCe, metle keleeF& Je efJeCeeF& eebee yejesyeje
efJeCeeF&es eefMe#eCe osCeekeefjlee mebieCekeeCeeueer leeej kejCes, melejbpee DeeefCe
ieeefuees eebeekeefjlee ef[PeeFve leeej keve leees eefMe#eCe ceOece Je
ueIegG eesieeleerue keejeefiejebv ee osCes, Yeejleere ueeskejeree DeefO eke eebieuee efJeefv eeesie
kejCes, vewmeefie&ke jbieeee JeeHej ueeskej jbieJeeeuee kejCes, ueeskejerJejerue eefeee
Heee&JejCe mv esner nes Ceemeeer eelve kejCes, leblegyejesyej jemeeeefv eke eef eee
nesCeeNee jbi eele ueeskejer meeer megO eejCee kejCes D emes Dev eske ekeuHe ee
eeesieMeeUsv es eMemJeeref jlee Heej Hee[ues Deensle.
ueesk ejer ee leblet (Jetue Heeeyej) ces{eebHeemetv e efceUCeeje ueeskejeree leblet
eef L eveegk ele Demelees. kesjserv e veeJeeee eefL eveebee meeKeeebv eer ueeskejeree
leblet iee Yejuesuee Demelees. ueeskejeres leblet keceerD eefO eke ueebyeeres Je eskeeke[s
efv ecetUles nesle peeCeejs Demeleele. ueeskejer ee leblet ee He=YeeieeJej les ueke
eerpees DeeJejCe Demeles.
lebletee yeee LejeJej
KeJeues Demeleele. lebletbee
ceOeuee L ej ne
efv ecet U lee Hes M eeR v eer
yeveuesuee D emelees . ee
HesM eer lebletee De#eeuee
meceeblej Demeleele. leblet
leeCeuee Demelee, leener
ueebyees[keee nesleele. ee
HesMeer Jemletle met#ce Je Deeflemet#ce lebletee (kesjserv eee) ceesee nesl e. ee
Yeeieele Demeuesuee cesue@efv eve ee jbieJeecegUs ueeskej jbieerle efomeles.
ueesk ejereer iegCeJeee ner ceW{jeeer Jee{, nJeeceev e, DeVe Je ceW{eeee
eke=leerJej DeJeuebyetv e Demeles.
ueesk ejeree lebletes `Jetueve' Je `Jemx[' Demes oesv e ekeej Demeleele.
leeHewkeer Jems&[ lebleteer ueebyeer Je iegCeJeee GpeJeer Demeles DeeefCe leebee JeeHej
megefb iemeejKes DeJJeue Yejpejer keeHe[ leeej kejCeemeeer JeeHejleele. Jetueve
lebletbHeemetv e yueBkesdme, keeHexdme leeej kesueer peeleele.
ueesk emebKee (Hee@H eguesMeve) Skeee peeleeres / ekeejes Deveske peerJe Ske$e
jenleele les Jne lee mebKeeJeeeke mecegn euee lee peeleereer, lee ef keeCeeeer
ueesk emebKee cnCeleele. pemes Menjeleerue ceeveJeer ueeskemebKee, Keb[eeeleerue
ceeke[ebeer ueesk emebKee, cesUIeeeer JeeIeeb eer- uees kemebKee, DeecejeF&leerue
Deebyeeee Pee[eb eer ueeskemebKee, Fleeoer.
ueesk emebKee DeejsKeve ([sceeseeHeer) : ueeskemebKesle nesCeejs yeoue lemese
HeefjJele& v eeb ee mebK eeMeem$eer e HeOoleerv es DeYeeme kejCeejer ef Je%eeveMeeKee.
ueeskemebKeses Deebl ejje<ere lemese mLeefv eke HeeleUerJej meeceeefpeke, DeeefL e&ke
lemese Mew#eefCeke mlejeJej efv eeespeve kejCeemeeer ueeskemebKee DeejsKeve Meem$eeee
DeeO eej IesC eele eslees. eele peveieCev ee, pev cece=let oj, epeveve oj eeb eer
Deeke[sJeejer sJeCeele esles. Lee@ceme ceeuLetme ee DeLe&Meem$e%eeves 18Jee Melekeele
eeee Heeee Ieeleuee.
ueesKeb[ (Deeeve&) (Fe) DeeJele&meejCeeleerue DeeJee ieCeeleerue OeelegHe
cetueJe. eeee efJeueeefyebot 1535 DebMe mesequmeDeme, Glkeueveefyebot 2750
DebMe mesequmeDeme Deens. DeesleerJe ueesKe[, Ie[erJe ueesKeb[, yeer[ ns ueesKeb[ees
ekeej Deensle. eeee GHeeesie Heefv e&ej, efMe[ee, Yeeb[er F. yeveefJeCeeme neslees.
Heesu eeo nener ueesKeb[eee ekeej D eens. leees keeye&v emerue, De@ueeemerue,
msv euesmemerue DeeefCe tuemerue Demes efJeefJeOe ekeej Deensle. ueesKeb[ efJeefJeOe
GHekejCes, ie@uJnveeF&pe He$es, efJeegle egbyeke, Yeeb[er, Oeejoej meeOeves, nleejs,
ekeee, efHebHes Fleeoer efJeefJeOe keejCeebmeeer JeeHejues peeles. De@v esefceee (Heb[gjesieeJej)
Deew< eOeesHeeejele ueesn#eejegkele ieesee JeeHejleele.
ueesCeej efJ eJej (ueesCeej esj) DeMeveeree DeeIeeleeletv e efv ecee&Ce Peeuesues
ceneje<^eleerue yegue{eCee efpeueeleerue uees Ceej esL eues efJeJej. ee efJ eJejeee
Jeeme megceejs 1,830 ceerj Flekee Demetv e efJeJejeeer SketCe Keesueer megceejs 150
ceerj Flekeer Deens. ee efJeJejeee ke[e Deepetyeepetee peefceveeree HeeleUerHeemetv e
megceejs 20 ceerj Flekeee Gbe Demetv e lee peefceveerMeer 25 les 33 DebMeebee keesv e
kejleele. Yeejleeleerue YetieYe&Meem$eere meJes&# eCe meb mLee DeeefCe D ecesef jkesleueer
efmceLmeesefv eeve mebmLee eebv eer mebegkeleHeCes SkeesCeermeMes meejee megceejeme kesuessuee
mebMeesO eveeee efv e<ke<eeletv e ns efJeJej DeMeveeree DeeIeeleeletv e Peeueees efv eefele
Peeues. efJeJejeee efv eefce&leerme keejCeerYetle jCeeje DeMeveer ne megceejs 50 les 60
ceerj Jeemeeee DemeeJee, DeeefCe ne DeeIeele megceejs 52 npeej Je<eeHetJeer& Peeuee
DemeeJee. (Heene : ueesCeej mejesJej)
ueesCeej mejesJ ej (ueesCeej uesk e) yegue{eCee efpeueeleerue ueesCeej esL es
Skee efJeJejeee leUele Jemeuesues mejesJej. megceejs oer[ efkeueesceerj Jeemeeee
ee mejesJejeleerue HeeCeeeer peemleerle peemle Keesueer ner megceejs mee[sH eee ceerj
Flekeer Deens. ee mejesJejeleerue HeeCeer ns Deleble #eejegkele Demetv e ee HeeCeees
286
mJeHe ns DeukeOeceea Deens. ee HeeCeele Deveske ekeejee met#ce peerJeeCetbes
DeefmlelJe Dee{Utv e Deeues Deens. (Heene : ueesCeej efJeJej)
ueesH e (SefueefcevesMeve) yewefpeke meceerkejCeeleerue SKeeos De%eeleHeo DeeosMe
Heleerv es DeLeJee Skemeeceefeke meceerkejCeele oesv eeHewkeer Ske De%eele Heo JeieUCes.
ueesH e HeeJeuesuee eeCeer peeleer (Skemeefbk e mHesMeerp e) SkeskeeUer
He=L JeerleueeJej JeeJejle Demeuesu ee Ket He peeleer Deelee ve Peeuesu ee Deensle.
[eeveesmee@jmeejKes eeCeer JeeleeJejCeeleerue yeoueeMeer pegUJetv e ve Ieslee DeeueecegUs
ve Peeues. [es[es He#eemeejKee keener peeleer ceeCemeeee mJeeL eea DeeefCe efv eo&eer
ke=leecegUs ve Peeuee. ve nesCeeee ceeiee&Jej Demeuesuee eeCeebee epeeleeReer ueesnegbyekelJe (ce@ivesefPece) DeeHeueeuee efv ele Dee{UCeeNee egbyekeeuee
veeWo Demeues ues js[ [seyegke veeJeees Ske Hegmleke Meem$e% eebv eer leeej kesues
Deens. ee Hegmlekeele mepeerJeebv ee mebj#eCe osCes efkeleer DeeJeMeke Deens ns meebefieleues
Deens. keele[er, Hej eemeeer JeeIe DeeefCe OegJeere DemJeues ceejueer peele Deensle;
lej osJeceemes leeb eeleuee ejyeer Deeef Ce ceebmeemeeer ceejues peele Deens le.
(Heene Sv[sv pe[& mHesMeerpe)
ueesueke (ef ePece) ekeeMeefkejCeebee jbieHeeee He=L ekekejCeemeboYee&le efJeefMe
Deekeejebee yeveefJ euesu ee keeesee JeeHej Delebl e meeseer ee jlees. DeMee
ueesuekeeee Deekeej ef $ekeesCeer Je= eefeleermeejKee Demelees. ueesu ekeeJej Skee
yeepet v es ekeeMeefkejCes ekeueer Demelee,
ueesu ekeelet v e og meNee yeepet v es cet U
ekeeMeeleerue jbieHe efJemleejuee peeTve
leeleer ue efv ejef v ejeee jb i eeb ee
(JeejbJ eejles ee) ekeeMeMeueekee
ef v ejeee ef omeleele. met e&ekeeMeeleer ue
leeb ye[e, v eeefj bi eer , ef HeJeUe, ef njJee,
efv eUe, HeejJee Je peebYeUe Demes meele
jbieees DeefmlelJe ueesuekeeee meeneeeves
mHe kejlee esles.
ueesn / ueesKeb[ (Deeeve&) ueesKeb[eee OeelegkeebHeemetv e ueesn efceUles. ueesKeb[eeer
4 ecegKe Oeelegkes Deensle. 1) nsceeF (Fe2O3) 2) efueceesv eeF (2Fe2O3,
2H2O) 3) efme[sjeF (FeCO3) DeeefCe 4) ce@iveseF (Fe3O4) ee
yengles ke meJe& OeelegkeebceOes ueesneeer mebnleer Ge Demeles. leeletv e efc eUCeejs
ueesn ns mebeceCe cetueJe Deens. DeeOegefv eke DeeJele&meejCeeree DeeJee ieCeele
DeeefCe eewL ee DeeJele&v eele leeeer peeiee Demetv e DeCegD ebke 26 Deens. efevn Fe
efJeueeefyebot 1535 DebMe mesequmeDeme, Glkeueve efyebot 2750 DebMe mesequmeDeme,
DeCet Jemletceeve 55.9U Deens. ceeveJepeeleeruee DeefleMee GHeeg kele Demee ne
Oeelet Deens. eees Dev eske GHeeesie Dee{Uleele. yeebO ekeeceele efJeMes<ele Fceejleer,
jmles, Hetue, eb$es eeceOes eeee Heg<keU GHeeesie neslees.
ueesnegbyeke (ce@ives) egbyekeere #es$e eeHle Peeuesuee Oeeletee legke[e. lees
eewkeesv eeke= leer efkeb Jee Iees[eeee veeueemeejKee D emelees. ueesnegbyeke cegkel eHeCes
ebielee sJeuee lej oef#eCe-Gej efoMesv es efmLej neslees. ce@iveseF&uemeejKes vewmeefie&ke
Oeelet ns
keeecemJeHeer
eg byekeer e Demeleele.
neskeeeb$eele
ueesn egbyekeeee JeeHej
nesl ees. O eelet ee
Jes eseebletv e
efJe egledeJeen mees [uee
lej leeme leelHegjles egbyekelJe eeHle nesles.
ueesnegbyekelJe (Hesjesce@ivesefPece) Demes cnCeleele. yeee egbyeke #es$eeceOes ueesneJej
egbyekelJeees HeefjCeece Peeues keer ueesKeb[ees egbyeke Peeues Demes cnCeleele. pejer
egbyekelJe #es$e veenermes Peeues lejer ueesn JemletceOeues egb yekelJe keeece jenles les
Hes jesc e@ives efPece.
ueeBie ke uee@Le meeOee efJeCeeree cegyeuekeHeCes JeeHejuee peeCeeje keeHe[eee
Ske ekeej. leeCeeee DeeefCe yeeCeeee megleeee megleeb ke 20 les 30 ee
ojceeve Demelees, lej oesv ner megleeeer Ievelee 40 les 50 Heele Demeles. Heeeceespes,
Heserkees, meeOee efJeCeeres Heeb{js Je jbieerle HeuebieHeesme ueeBie keuee@L eHeemetv e leeej
kejleele.
uee@j svdPe nWef[^k e De@vdJ eeve (1853-1928) egbyekelJeeee eejCeebJejerue
eYeeJeemeboYee&leerue ceewefueke mebMeesO eveemeeer Heerj eqlmeceev e eebeeyejesyej 1902
meeuees YeeweflekeMeem$eees veesyesue Heeef jleesef<eke osCeele Deeuesues [e Meem$e%e.
pescme keu eeke& ce@kemeJesueee cnCeCeevegmeej efJeegledegbyekeere eejCeebeer ef v eefce&leer
efJeegledYeejebcegUs nesle Demeueer lejer ekeeMe efv ecee&Ce ke MekeCeejs Yeej De%eelee
nesles. uee@jvs dPeveer DeCegejs ekeeMeeeer efv eefce&leer nesCeeceeies leebeeleerue Yeejerle
keCe cnCepese Fueske^e@v me peyeeyeoej Demeueees meebefieleues.
uegSvene@k e, DeBve Jne@ve (1632-1721) ee peieeleerue met#cepeerJeebee
DeefmlelJeeeer eLece oKeue IesCeejs Je leeeesies met#cepeer JeMeem$eeeer HeeeeYejCeer
kejCeejs [e Meem$e%e. Deleb le efekeeerv es uegSvene@ke eebv eer keee Ieemetv e
Ieemet v e Jemleteer 270 He ceeser eeflecee
ef v ecee&C e kejCeejer efY ebi es leeej kes ueer.
leeb eeHeemetv e yeebO euesuee met# ceoMe&k e
eb$ eelet v e leebv eer [yeke eeleer ue HeeCeer,
oebleeJejerue efkeCe, jkeleHesMeer, mveeetHesMeer
lemes e Meg epeb let bes ef v ejer# eCe kesues Je
meJe& eLece meeOee [es eebv ee ef omet ve
MekeCeejs met#cepeerJe DeefmlelJeele Demeleele
ne MeesO e ueeJeuee.
287
Jeelee (keJnx ej) Jeeeuee kee{uesuee mHeMe&js<esee Gleejeee yeoueeee Jepeve SketCe Jepeveeee 30 les 40 kekes Demeles. keeHemeeee Jeenletke Kee&ner
DeblejemebyebO eer kee{uesu ee oj. ee eef eescegUs keceer kesuee peelees.

Jeemkeme (cesefvemkeme) SKeeee veefuekesleeur e Jeeee He=Yeeie. He=leeCeeee JeveceeveJe (SHe) : ceeke[eHeemetv e
Heef jCeeceev egHe D emee He= Yeeie Debleieexue Deiej yeefn ieexue neslees. keees ee ceeveJeeeer Gleebleer nesleeb v ee ceeke[
veefuekesle HeeCeeee cesefv emkeme Debleieexue lej HeeNeeee yeefnieexue Demelees. (Heene Je ceeCetm e eeceO euee Gleebl eer
He= leeCe) DeJemLes leerue MesHet efJejefnle epeeleer.
ee epeeleer nes efcevee@F& [er ee eeeces
Je eer ieefle (efj ^es es[ ceesMeve) : ien ns leeNeeb ee HeeMJe& Yetc eerJ ej Jeiee&le D ebleYet&le kejCeele Deeuee
meJe& meeOeejCeHeCes HeefMeceske[tv e Het Jes&ke[s mejkele Demeleevee efomeleele. Hejbleg Deensle. ee keg ueeleeru e efi eyyev e,
leebee ieleereer efoMee keener JesUe HetJes&ke[tv e HeefMeceske[s DeMeer Gueer Peeuesueer DeesjebieGebie, ieesef juee, efebHeebPeer
efomeles. DeMee JesUer ien Jeeerieleerv es eeueuee Demeueees cnues peeles. Jeeer eemeejKes eeCeer oesv e HeeeebJej eeuet
Demeleevee ele#eele ien DeeHeuee v esnceereee ceeie& D evegmejle D emelees. Hejbleg Mekeleele. ieesefj uee ef MeJeee Flej
HeL JeermeeHes#e leeee ieefleeer efoMee yeoueuesueer efomeles. keeueeblejeves pesJne ien eeCeer Pee[eJej e{Ceele lejyes pe
Hegv e: HetJes&ke[ee eJeeme kejleevee efomet ueeielees lesJne lees ien ceeieer& ueeieuee Demeleele. eeHewkeer yengles ke epeeleer
Demes cnues peeles. cegUele Deeefekee Keb[eletv e peieYej
Hemejueees ceeveCeele esles.
JeCe (efp eefvebie) JeCe eefeesle lebletbHeemetv e mejkeer JesieUer kesueer peeles. ns
kejleevee leb letuee efkebJee mejkeeru ee DeHeee nesT v ees eeeer keeUpeer IeeJeer JevemHeleer (Hueebdme) Heefjmejebleerue DemeWefe Jes Mees<etv e IesTve leebes meWefe
ueeieles. lebletu ee DeHeee HeoeL ee le Heeb l ej ke
Peeueeme leeHeemetv e MekeCeejs efv emeieeleerue peerJe.
yeveJeues peeCeejs met le Mejerjeleerue nefjleJeebceOes
keceer opee& es nesles lej met e& ekeeMeeb l eer ue T pee&
mejkeer es leg k e[s JeeHe v e ns peer J e meJe&
keeHemeele efcemeUueeme eeefCecee$eebv ee GHeegkele Demes
les kee{Ces efpekejer es D eVe leeej kejleele.
jles. ee erv es ner JevemHeleer DeefleMee ueneve,
Deef leMee cenJeeeer pes celes c e one ceeeee@v e
eefeee Deens . lemes e Jeemeeee keue@c es[esc eesv eeme
yeeW [eleer ue keeHemeees ee peeleer ee D emeleele,
288
leeeeceeCes 60-70 ceerj Gbe Jee{t MekeCeeNee js[Jet[ ee ekeejeeener
Demeleele.
JevemHeleer meben (njyesefj ece) JevemHeleeRes efk ebJee leeb ee JesieJesieee
DeJeeJeebes vecegv es keeUpeerHetJe&ke JeeUJetv e kesuesuee meben. lee JevemHeleeRes veeJe,
JevemHeleeree DeefO eJeeme, JevemHeleeree vecegv ee keOeer DeeefCe kegs efceUeuee eeee
leHeMeerue vecegv eebmeesyele efueefnuesuee Demelees. legueveelceke DeYeemeemeeer DeeefCe
mebMeesO eveemeeer lemese efv emeiee&le efkebJee yeepeejele efceUeuesuee JevemHeleereer DeesUKe
HeefJeCeemeeer DeMee mebeneee GHeeesie neslees.
JevemHeleerpeve meb esj kes (Dee@ekq emevme) : JevemHeleerbceOes Dee{UCeejer Je leebeer
Jee{ efv eebef$ele kejCeejer mebesjkes. JevemHeleerbeer cegUs lemese Kees[ebee MeW[eeke[erue
Yeeieele ner ef v ecee& Ce nesl eele. leebee eYeeJeecegUs HesMeerb eer ueeb yeer lemes e
HejeiekeCeebceOeerue Hejeieveefuekee eebeer Jee{ nesCeeme ceole nesles. MeW[eeke[erue
Jee{ DeefO eke peueoHeCes nesles. HeUebee efyeeebceOes mebesjkeebeer efv eefce&leer PeeueecegUs
HeUs DeefO eke jmeoej efceUleele. F&b[esue De@efmeefke De@efme[ (DeeeSS), ve@HeL e@efueve
Deefmeefke De@efme[ (SveSS) efkebJee ve@HeL eefv eue ee mebesjkeebee JeeHej MesleerceOes
kesuee peelees. leCeveeMeke cnCetv e 2-4 [eekeueesjesefHevee@efkeme De@efmeefke De@efme[
efkebJee 2-4 [er lemese 2-4-5 [eekeueesjesefHevee@efkeme De@efmeefke De@efme[ ee
efJe<eejer mebesjkeebee JeeHej kejCeele eslees.
JevemHeleeRleerue met#ce peueJeeefnvee (Peeeuesce) JevemHeleeRee cegUebv eer
peefcev eerletv e HeeCeer Mees<et v e IesleueeJej les yegbO ee-Heebeeb ceOeerue met #ce veefuekeebejs
HeeveebHeele HeeseJeues peeles. ee veefuekeebv ee Peeeuesce DeLeJee met#ce peueJeeefnvee
cnCeleele. ee veefuekee keCeKej DeMee efueeqiveve Jeeee yeveuesuee D emetv e
leebee efYebleerJej yeensve veefuekee Yekekece kejCeejer, efv ejefv ejeee Heeeer
ve#eer Demeles. HetCe& Jee{ Peeuesuee Pee[ebleerue veefuekeebee Deeleerue Jeeme 15 les
20 ceeeee@v e Flekee ceese Demet Mekelees, lej keener veefuekee kesJeU 2 les 3
ceeeee@v e Jeemeeee Demeleele. HeeCeer Jeentv e vesCeeee keeee&efMeJeee Pee[ebee
DeJeeJeebv ee yeUkeer osCeeble ee veef uekeebes cenJeees eesieoeve Demeles.
JevemHeleerJ ejerue keerke (De@efH e[dme) iegueeye efkebJee Flej Peg[gHeebJej peer
efnjJeer ceeMeer efkeb Jee lelmece keerke efomeleele leebv ee De@ efHe[dme cnCeleele. ns
keerke lee JevemHeleeRv ee Ieeleke Demeleele. ns keerke Kees[eletv e Jev emHeleeree
jme Mees<etv e Iesleelele DeeefCe JevemHeleer megketve peeles. ee keerkeebv ee Kees[ efke[e
cnCeleele. leebeecegUs keener efJe<eeCetbeener emeej neslees. Goe. yeeeeJej
He[Ceeje keeUe jesie. ee keerkeebeer nkeeriele ceveesjbpeke Deens. Kees [eleerue
jme Mees<etv e Iesleueeveblej ns keerke JevemHeleerJ ej ceOeemeejKee iees[ Jeees
LeWye mees[leele. cegbieebv ee les KetHe DeeJe[les. npeejes cegbiee YejHetj keerke DeeHeuee
mecetnele leecegUs yeeUieleele. cegbieebv ee pesJne ne iees[ jme nJee Demelees lesJne
lee keerkeeee HeeerJej les LeesHeleele DeeefCe les Kees[efke[s iees[jme mees[leele.
Jeveew< eefO eMeem$e (FLeveesyee@veer) eeceerCe Yeeieeble Devesk e JevemHeleeRee
GHeeesie HejbHejeiele efjleerv es efJeefJeOe jesieeb Jej Deew<eOeer GHeeej cnCetv e kes uee
peelees. DeMee efJeefJeOe HeejbHeef jke Deew< eOeer JevemHeleeRee DeeefCe leebee GHeeej
efk ebJee GHeeesie eebee DeYeeme kejCeejer efJe%eeveMeeKee.
JeveeeCeer (JeeFu[ De@efveceue) pebieueele pevceCeejs, efleLese JeeJejCeejs
DeeefCe pebieueeleerue GHeueyOe DeVeeJej iegpejeCe kejCeejs eeCeer. les veeiejer Yeeieele
keJeefeled esleele. keejCe pebi eueelee leebee iejpee Het Ce& YeeieJeuee peeleele.
efMeJeee ns eeCeer mecetneves pebieueelee peieleele cnCetv e leebv ee Jeve eeCeer cnCeleele.
JeeIe, ueeb [iee, DemJeue, keesu ne, jeveer keg$es, jeveceebpej, Keske[e Fleeoer.
Jejenefcenerj (505-587) Ske Yeejleere leJeJes ee, KeieesueefJeo DeeefCe
ieef Celeer . G ppew v e peJeUer u e keefH eL ee ieeJeer leeb ee pev ce Peeuee.
KeieesueMeem$eeefJe<eeereer lee keeUer ceenerle Demeuesueer mebHetCe& ceeefnleer leebv eer
efm e eb ef l ekee ee eb L eele v eeWo Jet v e sJ eueer D eens. ee ebL eele leebv eer
KeieesueMeem$eeefJe<eeeres eerke, FefpeHle DeeefCe jesc eve ueeskeebes efJeeej ebef L ele
kes ues. Yeejleer eebee KeieesueMeem$eeefJ e<eeer ee mebkeuHevesHeemetv e lees Heeefeceele
uees keebes KeieesueMeem$e efJ e<eeke efJeeejOeeje, eer ke DeeefCe D eueske Peeb[^e ee
ueeskeebeer Deeke[sJeejer lemese leebes %eeve eele meceeefJe kesues Deensle. SJe{se
veJns lej e@uesceeres ieefCele efJe<eeke lekeles DeeefCe DeejeKe[s leebv eer leeble efoues
Deensle. leeble leebveer nsner cnues Deens keer, leejs DeeefCe en ceeveJeer peerJeveeJej
Heefj Ceece pej kejleele.
Jeie& (mJesDej) SKeeee mebKesue efkebJee jeMeeruee leee mebKesv es Jee jeMeerv es
iegCeues Demelee esCe Nee Gejeuee lee mebKesee Jee jeMeeree Jeie& Demes cnCeleele.
Goe. 5 5 25 cnCetv e 25 ne 5 ee Jeie& Deens. lemese 52 25.
Jeie&cetU (mkeJ esDej ) efouesuee mebKesJeve DeMeer Ske mebKee kee{lee
esles keer efpeee mJeleMeer kes uesuee iegCeekeej cetU mebKesFlekee eslees. ner efeee
kejCeer efevneves DeLeJee 1/ 2 Ieeleebkeeves oMe&efJeleele.
pemes V4 = (4)1/2 = 1 2 keejCe, 2 2 (2 2) 4
Jeie&J eejerMeem$e (@k emee@vee@ceer) eeefCecee$eebceOeerue meejKesHeCee DeeefCe Hejke
eebJej D eeOeejuesuee peerJeebee Jeie&Jeejeree Heleer ee Meem$eeble DeYeemeuee
peeleele. Jeie&Jeejerle peerJeebes (JevemHeleer, eeCeer, peerJeeCet, Fleeoer) Deekeejceeve,
Deeb lejjev ee, jemeeeefv eke Ieke, ietCemet $e Fleeoer ekeejes iegCe meceeefJe
kesuesues Demeleele. (Heene ef uevesD eeme)
Jeie&meceerk ejCe (keJ ee[^@efke FkeJ esMeve) De%eele Deeueees meJee&efO eke
cees e Ieeleebke oesv e D emeuesues ieef Celeere meceerkejCe. Jeie& meceer kejCeeee
meJe&meeOeejCe ekeej (De#e2 + ye#e + ke Dees) DeMee ekeejee Demetv e eele
#e ns oesv e cetue Mekee Demeuesues Deeue Demetv e `De', `ye' DeeefCe `ke' ns
efmLejebke Demeleele.
Jeieelej (ef[Hejvme Dee@H e t mkeJ esDeme&) oesv e Jeie& mebKeebeer Jepeeyeekeer
yejesyej lee mebKeebeer yesjerpe-Jepeeyeekeer keve esCeeNee mebKeebee iegCeekeej.
pemes 9 242 (9 +4) (9-4) 135 65
289
Je[& eesmesefmevie : mebieCekeeee ceoleerv es kesuesues uesKeve Je leees mebHeeove. ee
eCeeueercegUs efueefKele cepekegjeJej JesieJes ieUs mebmkejCe kev e JeekejCeMeg
lemese megye jevee Demeuesues uesKeve kejCes menpemeeOe Peeues Deens.
JeCe&oerH leer (Fjsef[mesvme) ne Ske efYeceeee ekeej Deens Demes cnues lej
les egkeeres jCeej veener. SKeeee Jemletee He=YeeieeJeve HejeJeefle&le nesCeejer
efkejCes DeeHeCe JesieJesieee keesv eebletv e Heefnueer lej leer JesieJesieee jbie beer efomeleele.
mejU, meeOes GoenjCe eeees cnCepes, HeeCeeJej Hes^esue efkebJee Deve kegues
lesue meeb[ues Demesue lej DeeHeueeuee lee lesueeee leJebieeJeve esCeejer efkejCes
JesieJesieee jbieebeer efomeleele. JeeNeecegUs lesueebee leJebie nueuee, DeeHeues [eskes
nueues lejer lee HejeJeleea le efkejCeebee keesv e yeouelees . esL es ue#eele IesCeeeer
yeeye cnCepes lesueeee leJebieeeer Deeflemet#ce pee[er DeeefCe leJebieeeer HeejoMe&kelee.
ekeeMeefkejCe leJebieeee Jejerue Je Keeueerue He=YeeieeJeve HejeJeleeale Peeuesues
DeeHeCeeme ef omeleele lesJne lee efkejCeeb leeru e Fb jefHeDejv meceg Us DeeHeCeeme
efv ejefv ejeUs jbie eslHeeerme esleele. meeyeCeees Hegies nJesle G[Jeues lejer Demese
efJeefJeOe jbi e efomeleele. HegueHeeKejeb ee jbieerle HebKeebJejes jbie, cees jefHemeeJejes
jbie nsmege jbieebee efJeefJeOe e oeKeJeleele. DeekeeMeeleerue {ie efkeveeNeeuee
HeeleU efkebJee efJejU Demeleele lesL esner keOeerk eOeer ne ekeej efomelees. MebKe
efMebHeueeee Deeleerue meHeeerJevemege Demese jbie efomeleele les keener meHeeeres
jbie vemeleele. HeCe HejeJeefle&le efkejCeebee JewefJeOeecegUs les lemes efomeleele. esL es
keesv e yeouelees lees Lees[eeMee ieesueekeej Jee meHeeercegUs.
JeCe&H e (mHesk e^ce) Me mete&ekeeMeebleerue efv ejefv ejeee jbieeb es efkejCe
Devegeces - leebye[e, veeefjbieer, efHeJeUe, efnjJee, efv eUe, HeejJee Je peebYeUe -
Heenlee `lee, vee, efHe, efn, efv e, Hee, pee' DeMee Deeee#ejebv eer yeveuesuee Meyo
megH eefjef ele D emelees . nee JeCe&He nes e. met e& ekeeMeeb le ef v ejefv ejeee
lejbieueeby eeree, Heee&eeves efv ejefv ejeee Jeejb Jeejlesee (efekeJ esv meer) uenjer
meeceeJeuesuee Demeleele. Me ekeeMeuenjeR ee eceeves Jee{lee JeejbJeejlesme
Devegmeve `lee vee efHe efn efv e Hee pee' ne JeCe&He JeefCe&uee peelees. cnCetv ee Me
ekeeMeeee meboYee&le `JeCe&He' (JeCe& jbie) ne Meyo eHeKeue DeLe&J eener
Deens. leLeeefHe Flejner Deveske yeeyeleeRle (Goe. efJeegledegbyekeere uenjeRee He)
lee lee ieeseree SketCe JeeHleeryeue ceeefnleer osCeemeeer ceeb[uesuee leHeMeerue
cnCepese lee ieeseree `JeCe&He' nese. (Heene jbieerle efe$e)
JeCe&H eueeb yeer ceeHeke (mHesk e^ esceerj) lejbieueebyeer efk ebJee HeejoMe&ke
HeoeLee ee HejeJele&v e Devegeceebkeees ceeHeve kejCeemeeer ieesue efHejCeeNee
ceesp eHeeree meceeJesM e D emeuesues Keeme eb $e. mHes ke ^e sceer jceOes efJ eefJeOe
lejbieueebyeer Jejeru e ekeeMeeeer eKejlee ceespeCeemeeer Heesesceer jner yemeJelee
eslees.
JeCe&uesKeve (eesce@eseeHeer) jemeeeefv eke efceeCeeletv e MegO o Ieke efJeueie
kejCeees leb$e. efmLej ceeOeceeJej yeebO etv e sJeuesuee efceeCeeJej eue ceeOeceeee
eJeen mees[ueeme efvejefv ejeUs Ieke lee eue ceeOeceeyejesyej JesieJesieUs Jeentv e
peeTve Deueie nesleele. Deeeve efJeefv ecee jsPeerv e, De@uegefcevee, efJ eefMe ekeejs
yeveefJeuesuee keeieo, eYeeefJele keesUmee DeMeemeejKeer D eveske ef mLej ceeO eces
mlebYe Heele JeeHejueer peeleele. efJemLeeHeke eJe efkebJee eue ceeOecener Deveske
ekeejeer Deensle. eeletv e yeensj He[uesues DeeefCe Deueie Peeuesues Ieke JesieUs
kejlee esleele.
JeCe&nervelee (DeequyeefvePece) : ceeveJeer Mejerjele lJeesme cesue@evf eve ee jbieJeecegUs
efJeefMe< jbi e eeHle nesles. keener pevegkeer e oes<eebcegUs ee jbieJeeee DeYeeJe
efv ecee&Ce nesTve lJeesee jbie mecetU veenermee neslees. ogye&U pev egkeebeer pees[er
Ske$e Deeueeme ne pev egkeere oes<e eke neslees. DeMee JekeleeRee [eseebee
Hegleeener jbienerv e Demeleele. ne efJekeej eeCeebceOesner Dee{Utv e eslees. DeMee
meMeebee [eseebee jbie cee$e ueeue Demelees.
JeCeea emlejegk ele Heerle (He@veeesce@ef ke efHeuce) Me ekeeMeeleuee meJe& jbieebvee
mebJesove#ece Demeuesue r ke=<CeOeJeue eeeefe$eCeemeeer JeeHejueer peeCeejer efHeuce.
Jele&k e, Jeeceve oee$ee (1925-2001) ceneje^ DeeefCe ieesceebleke esL eerue
JevemHeleeRes iee{s D eYeemeke. HegC eeee ceneje^ Demees efmeSMev e Hee@j o
keefuJesMeve Dee@He meeevmesmeceOetv e (DeeIeejkej efjmee& Feqv met) HeerSe.[er.
IesTve lesL ese mebMeesO eve eeuet sJeues. megceejs
15,000 Jev emHeleeRee nyexefj ece, 1200
megs vecegv es DeeefCe 1000 yeeueebleerue vecegv es
Demee JevemHeleeR ee meee leebv eer meb mLesle
kes uee Deens . Oeeef ce&k e YeeJevesH ees er
DeeefoJeemeer ueeske osJejeeebceOes JevemHeleeRes
j#eCe kejerle, ner iees Jele& ke eeveer
meb Mees O eveeejs oeKeJetv e efoueer. efv emeie&
DeeefCe efv emeiee&leerue pev egkeefJeefJeOelee eebeer
peesHeemevee kejCes efveke[eres Deens, ner peeCeerJe Peeueeves Jele&ke eebee keeee&es
cenJe peievceeve Deens.
Jele&gU (meke&ue) : pee eleueJeeeJejerue eleske efyebot lee eleueeleerue Skee
efv eefele efyebotHeemetv e meejKee DeblejeJej Demelees Demes eleueJee. lee efv eefele
efyebotme Jele&gU keW Je lee efv eefele Deblejeme ef$epee Demes cnCeleele.
290
 pej `j' ner ef$epee
D emes ue lej lee
Jele&gUJeeeeer (HeefjIe)
ueeb yeer 2pj SJe{er
D emeles . DeeefC e
JeeHeuesuee Jele&gUees
#es$eHeU p j2 SJe{s
Demeles. Jele&g Ueee
Heefjmeerces ee Jeeeuee
`Heef j Ie' D emes
cnCeleele. HeefjIeeJejerue keesCelesner oesv e efyebot pees[CeeNee mejU js<esuee `efpeJee'
Demes cnCeleele. HeefjIeeJejerue keesCelesner oesv e efyebot DeeefCe keWefyebot Skee mejU
js<esJej Demeleerue lej lee efp eJesme `Jeeme' Demes cnCeleele. Jeeme ner meJee&le
peemle ueebyeereer efpeJee nese. Jeemeeeer ueebyeer ef$epesee ueebyeeree ogHHe Demeles.
Jele&gU Keb[ (mesk ej Dee@H e S meke&ue) Jele&gUeeer HeekeUer. Jele&gUeee
oesv e ef$epee DeeefCe leeceOeerue Jele&gUeeer Oevet eebv eer ceee&efole DemeCeeje Yeeie.
HeefjIeeJejer ue oesv e efyebotceOeerue HeefjIeeee Yeeieeme Oev et cnCeleele.
Jele&gU Keb[ke (mesieceW Dee@H e S meke&ue) Jele&gUeeer efpeJee DeeefCe lee
efpeJesv es lees[uesueer Jele&gUeeer Oevet eebv e r ceee&efole Demeuesuee Yeeie. Skee efpeJesv es
Jele&gUees oesv e Jele&gUKeb[ke leeej nesleele.
Jee{ Je ogmeNee Debieeme Ie nesles lees. eeee DeLe& pesL es Jee JeUCe Ieslees Je pesL es
Heueele Jee{ efkebJee Ie ve neslee les efmLej Demeles lees.
DeMee efyebot es eeer kee{uesueer mHeMe&js<ee x- De#eeuee meceeblej Demeles
DeeefCe lee efkeeCeer dy /dx = 0
Jemebl emeb H eele ef yebo t (J nve&ue Feqk eJ evee@ k em e) : Jew <ege fJekeJe e DeeefCe
Deeeefv ekeJe e ee oesv e soveefyebotbHewkeer Ske efyebot. DeekeeMeeleuee Deeeefv ekeJe e
ee veeJes DeesUKeuee peeCeeNee DeeHeuee Yeemeceeve ceeiee&Jej efHejleevee mete& ee
efyebotJej 21 ceee&ee megceejeme eslees. ee efoJeMeer efoJeme DeeefCe je$e ns meceeve
keeueeJeOeer es cnCepes yeeje yeeje leemeebes Demeleele. (Heene: Jew<eg efJekeJe e,
Deeeefv ekeJe e, MejomebHeeleefy ebot)
Jemleer-jesie DeYeeme (SefH e[sefceee@uee@p eer) ceesee Jemleerle jesie kemee
Hemejlees eeee DeYeeme. eele mebmeie&peve jesie, lemese Heee&JejCeeleerue keejCeebcegUs
DeeefCe KeeCeeleerue meJeeerb cegUs nesCeejs jesie esleele.
Jemlegceeve (ceeme) HeoeLee&leerue Jemebeeeuee Jemlegceeve cnCeleele. HeoeLee&le
vewmeefie&keHeCes efmLeleeryeoueeme efJejesO e kejCeeeer eJe= eer Demeles cnCepese pe[lJe
Demeles. Jemlegceeve ner DeeefoMejeMeer Demetv e les leer peieele keessner iesu es lejer
keeece De#ee jenles. oesv e JemletbceOeerue Deeke<e&Ce ns Jemlegce veeee meceevegHeeleer
Demeles. Jemlegceeve DeeefCe Jepeve ee oesv e efYeVe jeMeer Deensle. Jemlegceeve efkeueese@ce
efkebJee e@ce ee Skekeele ceespeleele.

Jece& efieDej Skee eekeeuee elf ejkes oeles Demeleele. oeb[erJejerue oele eeekeej
(mHeee) Heleerv es yemeuesues Demeleele. eeke Je oeb [erJejeru e oeleeb eer peg UCeer
Peeueer keer eeeee ieleerv es oeb[er ieesue efHejles Je eb$eeleerue Jemlet Heg{s mejkeles.
Lees[keeele cnues lej eeekeej ieleerv es oeb[eree efHejCeeves Jemlet Heg{s mejkeJelee
esles. ee pegUCeerv es pe[ Jemlet Skee efoMesv es mejkeJeCeeme ceole nesles.
JeuueYeYeeF& Hesue esm Feqvmet : #ee JeiewjWmeejKee HegHeHegmeebv ee
nesCeeNee jesieebmebyebO eer mebMeesO eve kejCeejer 1953Heemetv e keeej& le DemeCeejer mebmLee.
Jemlet efYebie (Dee@ypeseqk eJn) ekeeefMekeer GHekejCeeleerue `Mee'ee yeepetme
Demeuesuee efYebieeme Jemlet efYebie cnCeleele. met#ceoMeea GHekejCeeleerue Jemlet efYebieees
veeYeere D eblej Deieoer ueneve Demeles. otjoMeea GHekejCeeleerue Jemlet efYebieees
veeYeere Deblej Heg<keU ceess Demeles. (Heene ves$eere efYebie)
Jem$e (keuee@Le) : cegKelJes megleebeer efJeefMe< jevee keve efv ee|ceues peeles les
Jem$e. megleeHeemetv e efJeCeeF& DeeefCe iegbHeeF& DeMee oesv e HeOoleerv es ceesee eceeCeele
Jem$eefv ee|c eleer nesles. eeKesjerpe Jeer CeefJejefnle HeOoleerv es lebletHeemetv e Jem$eefv ee|celeer
nesles DeeefCe leeee JeeHej ceee&efole Deens. Jem$eebeer efJeYeeieCeer leerv e GHeefJeYeeieele
kes ueer peeles . 1) Jem$e eeJejCes 2) ie=n esHeeesieer Jem$es 3) leb$eesHeeesieer Jem$es.
DebieeJej Ieeueeeeer Jem$es Heefnuee lej eeojer, He[os, ieeefuees Jeiewjs ogme-ee
GHeefJeYeeieele cees[leele. leb $eesHeeesieer Jem$es YetmebJeOe&v eeHeemetv e mejb#eCe #es$eeHeele
efJeefJeOe keeceebkeefjlee JeeHejueer peeleele.

Jenve (keb[keMeve) Skeceskeebee ele#e mebHekee&le DemeCeeNee oesv e JemletbHewkeer

efouueer efJeeeHeereMeer leer mebueive Deens Je esL es HeoJeg ej efMe#eCener efoues peeles.
JeUCeefyebot (efveie Hee@F) JeeeJejerue pee efyebotee Skee Debieeme Jeeeeer
G<Ce Jemletk e[tv e Leb[ Jemletke[s G<Celee eJeeefnle nesCeeeer eef eee. eele
ceeOeceeleerue keCeebes mLeueeblej ve neslee G<Celeses nmleeblejCe nesles. OeeletbceOetv e
eee eefeescegUs G<Celee Jeentv e vesueer peeles. efJepesee DeMeee ekeejee eefeesv es
nesCeeNee Jenveeuee Fuesefke^keue keb[keM eve cnCeleele. (Heene DeefYemejCe)
JebO elJe (FvHeef&efueer) m$eer-Heg<eeee meceeieceeveblej ieYe&O eejCee nesle
vemesue lej leeme ner meb% ee JeeHejleele. eeeer keejCes Deveske Demet Mekeleele.
291
Goe. Heg<eele MegeHesMeeReer efv eefce&leer keceer DemeCes, m$eerceOes Deb[yeerpes efv ecee&Ce
ve nesCes, MegeHesMeer DeeefCe Deb[ HesMeer eebes keener Meejerefjke De[LeeecegUs
efceueve ve nesCes efkebJee keener jemeeeefv eke mebesjkeeee efv eefce&leercegUs oesv ner HesMeeres
efceueve ve nesCes Fleeoer keejCes Demet Mekeleele.
JebMe (jsme)
peerJ eMeem$e : peebeeceOes kesJeU Debleepeveveeee cnCepese mebkejefJejefnle
epev eveeee eefeesejs meb leleer ef v ecee&Ce Peeueer Deens, Demee eeCeebee efkebJee
JevemHeleeRee ie.
ceeveJeJebMeMeem$e : efv ejefv ejeee iegCeOeceeee meceevelesee DeeOeejeJej lemese
meceeve HetJe&pe Deensle ee mecepeeee DeeOeejeJej SketCe ueeskemebKeseer efv ejefv ejeee
mJeleb$e ieebceOes JeieeakejCe kejCeeee mebkeuHevesuee JebMe Demes veeJe efoues iesues
Deens . meJe&m eeOeejCeHeCes keele[eree jbie, keener Uke Meejerefjke iegCeO ece&,
meebmke=efleke eeueerefjleer, eemeejKee JekeleeReer DeesUKe HeJeCeeNee iegCeOeceeee
DeeOeejeJeje JebMeeeer efv eefeleer kesueer peeles. Deelee ee keuHev esuee epeveveMeem$eeee
cnCepes meceeve pevegkeebee DeefmlelJeeee keener DeeOeej Deens keer keee eeefJe<eeer
mebMeesO eve eeuet Deens.
JebMeeke=leer (pesveeseFHe) mepeerJe leeur e pevegkeere iegCeOecee&es mJeHe. eees ekeerkejCe
menpe efomeCeeNee Meejerejf ke ekf ebJee MejerjefeeeeJf e<eeke iegCeOecee&le nesles.
JeeFveyeie&, efmHeve (1933 ) :
ef JeKeele Decese fjkeve Yeewefl ekeMeem$e% e.
vewmeefie&ke yeueebee Ske$eerkejCeeJej cenJeees
mebMe sO eve kejCeeNee JeeFveyeie& eebv ee F.me.
1979 meeuees YeeweflekeMeem$eees v eesyesue
Heeefjleesef<eke Deyogue meueece DeeefCe Mesu[ve
iue@Mees eeb eeyejesyej efJeYeeietv e osCeele Deeues.
efJeegledebyg ekeere yeue DeeefCe #eerCe kesbkeere
yeueeee Ske$eerk ejCeeuee D eeJeMeke
Demeuesuee efmeev le leebv eer efJekeefmele kesuee.
Jeeivesj - eeTjsie, egefueTme (1857-1940) : ceveesiCeebceOeerue keener
JeeO eeRmeeer ceuesefjeeeer ueme eseCeeeer efeefkelmee efJekeefmele kesueeyeue 1927
meeueee JewekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeeje Dee@eqm^eve esleeMeem$e%e.
GvceeoeJej GHeeejemeeer efJepeses Mee@ke eeeeer Helener leeves efJekeemf ele kesueer.
Jeeef[ee, DeJeeyeeF& (1913-2005)
keggbyeefv eeespeveeee keeee&ee mejkeejer
Oeesj Ceele D ebl eYee&Je kejCeeeer esjCee
osCeeNee, eeruebkesle pevceuesuee Yeejleere
vesl ee. leebv eer Jeefkeueereer Hejer# ee efo ueer
nesl eer . mJeeleb$ eHetJ e& keeUele efy ee f Me
mejkeejyejesy ej nesC eeNee ueb[ veceOeer ue
JeeeIeeerle ieebO eer, peer v ee DeeefCe vesn
eebbeemen leebv eerHeCe Yeeie Iesleuee neslee. 1949 meeueer Yeejleere keggbye efv eeespeve
ceb[U (SHeHeerSDeee) mLeeHeve kejCeele leebee cegKe menYeeie neslee. HebeJeeef<e&ke
eespevesle kegbgyeefv eeespeveeee meceeJesMe kejCeele leebes DeLeke Heefjece keejCeerYetle
nesles. `SHeHeerSDeee' ee mJeebmesJeer mebIevesuee egSve Hee@HeguesMeve Hegjmkeej 1985
meeueer Je Le[& Jeu[& Hegjmkeej 1987 meeueer efceUeues. Fbjve@Meveue Feqv met
Dee@He Hee@HeguesMeve m[erpeves (DeeeDeeeHeerSme) leebv ee ceeveo [e@kejs yeneue
kesueer. leebv ee Heeeer Je HeeYet<eCe Hegjmkeejner efceUeues nesles.
Jeeef[ ee, oej eMee@ veewM eerj J eeve (1873-1969 ) Yeejleer e
YetieYe&Meem$eebleerue Ske Gegb ie Jeeqk eleceJe. mJeeleb $eHetJe& DeeefCe mJeeleb$ees ej
Yeejleere YetYeeweflekeer #es$eebes KeNee DeLee&v es
efMeuHekeej. leebv eer ee #es$eeble efMeJeeefueke
HeJe&lejebieeb ceOeer ue JeeeJe efnceeueeebleerue
Yetmlej jevesee Deleble meKeesue DeYeeme
keve cenJeees mebMeesO eve kesues . veblej
Yeejleere Yet-meJex #eCe ef JeYeeieees ecegKe,
Yeejleer e YetY eewefl ekeer mebm Leses DeOe#e,
Deebl ejje^er e Yet Yeewef lekeer efJ e<eeebl eer ue
Heefj<eos es 1964 ee D eef O eJesMeveees
DeOe#e, Fleeoer Deveske mevceeve leebv ee efoues iesues nesles.
Jeeef[ee efnceeueeerve YetieYe&Meem$e mebmLee (Jeeef[ee Feqvmet Dee@H e
efnceeueeve efp eDee@uee@p eer), [snje[tve 1968 ceOes efouueerle mLeeHeve Peeuesueer
mebmLee. 1976 meeueer [snje[tv euee nueefJeCeele Deeueer. He=L JeereJf e%eeve ceb$eeueeeee
DeKeleejerle keece kejCeeNee ee mebmLes ceOes efnceeueeerv e Ke[keebeer GlHeeer,
Gleebleer Fleeoer efJe<eeer ceeefnleer ieesUe kejCeeyejesyeje ee #es$eeleerue vewmeefie&ke
mebH eeeree DevJes<eCeeefJe<eeeres mebMees O eve keee& Heej Hee[ues peeles. mebmLes ee
keeceecegUs efnceeueeerv e #es$eeleerue ceewueJeeve Keefv epeebee meeeebee MeesO e ueeieuee
Deens.
Jee{ (FefveceW) eueele kesuesueer DeleuHe Jee{. ner Oeve efkebJee $eCe Demet
Mekeles. eueeceeies eerke De#ej d ([sue) euf entve Jee{ oeKeJeCeeee eIeele Deens.
292
pemes : dx-x ceOeerue Jee{, dy, dz, .... keOeer keOeer ee eleerkeebSsJepeer h, k
ner De#ejsner JeeHejueer peeleele.
Jeeleevegk etueve (SDej kebef[Meefvebie) SKeeee Keesueerleerue, meYeeie=neleerue,
Iejeleerue, Fceejleerle rue DeLeJee Jeenveeleerue nJeses leeHeceeve, Jeeegieleer, Dee&lee,
Meglee DeLeJee iebO e efv eoxefMele ceee&osle jeKeCeeeer eCeeueer. Jeeleevegketueveeee
DeLe& kesJeU nJee Leb[ kejCes Demee vemetv e Leb[ eosMeele nJee iejce kejeJeer
ueeieles, nsmege Jeeleeveg ketuevee Demeles . eemeeer efJeef JeOe Meerlekeebee DeLeJee
leeHekeebee JeeHej kejleele.
JeeleeJejCe
De@cee@meefH eDej He=L JeerYeesJeleeueee nJesee mebj#eke DeeJejCeeuee JeeleeJejCe
Demes cnCeleele. JeeleeJejCeeleerue nJee cnCepes efJeefJ eOe Jeeetbes ef ceeCe nese.
leele meeleleeves IeveHe, JeHe Je JeeetHe vewmeefie&ke Je ceeveJeefv eefce&le Ieke
Mees <etv e Iesleues peeleele. JeeleeJejCeele Heg {erue Ieke D emeleele. veee^espeve
78, Dee@eqkemepeve 21, Dee@jiee@v e 0.9, keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[
0.003 efv eeq<ee Jeeet, nee[^espeve DeuHe eceeCeeleke.eeefM eJeee DeesP eesv e,
OetU, Oetj, Oegjkes, #eejkeCe, efJe<eejerJeeet, pJeeueecegKeer eer jeKe, HejeiekeCe,
peerJeeCet, efJe<eeCet F. D eveske ieeser Dee{Uleele. meceg meHeeerH eemetv e pemepemes
GbeeJej peeJes lemelemes JeeleeJejCe efJejU nes le peeles. JeeleeJejCeeeer leebee
iegC eOecee&v egmeej D eeefCe leeHeceev eeJej DeeOeeefjle eej L ejele ef JeYeeieCeer kes ueer
Deens. les Heg{erueeceeCes
1) #eesYeeJejCe (^esH eesemq HeDej) YetHe=eHeemetve 8 les 10 efke.ceer. pee[ere Lej.
eele 90 nJee ee DeeJejCeele meeceeJeueus e r Demeles. meJe& mepeerJe #eesYeeJejCeelee
Demeleele. {ie, JeeoUs, HeeTme, efnceJe<ee&Je ns meJe& eee DeeJejCeele Ie[leele.
ee DeeJejCeele leeHeceeve -70 DebMe mesequmeDemeHeele keceer nesles.
2) mleefj leeJejCe (m^@eseqmHeDej) #eesYeeJejCeeJejerue 50 les 55 efke.ceer.
pee[eree Lej cnCepes mleefjleeJejCe. eees leeHeceeve 0 DebMe mesequmeDemeHeele
Jee{les. eee DeeJejCeele DeesPeesv eee Lej Demetv e lees mete&ekeeMeeleerue pebyegHeej
(Deu^eJneeesues) ef kejCes Mees<et v e mepeerJeebv ee mebj#eCe Heg jJelees.
3) ceOeeJejCe (cesmeeseqmHeDej) mleefjleeJejCeeee Jej 80 efke.ceer. pee[
Lej cnCepes ceOeeJejCe nese! ee Lejele leeHeceeve -100 DebMe mesequmeDeme
Heele Hegv ne keceer nesles.
4) DeeeveeJejCe (DeeeveeseqmHeDej) ns ceOeeJejCeeJej 1000 efke.ceer.Heele
Demeles. eeueee LeceexeqmHeDej Demesner cnCeleele. ee DeeJejCeele leeHeceeve
Hegv ne Jee{tv e les 200 les 1000 DebMe mesequmeDeme Heele Jee{les. eele cetueJes
Deeeve mJeHeele D emetv e cegk ele Fueske^e@ v ener Demeleele. Yetl eueeJeve
HeeefJeues uee jse f[Deesu enjeRes HejeJele&v e eee mlejeletv e nesle Demeueeves
otjotjee jsef[DeeskeWees keee&ece D eeHeCe Ssket Mekelees. ceeveJeefv eefce&le
ke=ef$ece G Heen eee DeeJejCeele He=L JeerYeesJeleer efHejles efkebJee efm Lej sJeues
peeleele. eeee yeensjerue DeeJejCe Deesueeb[ues keer DeJekeeMe meg nesles.
JeeoU (iesue) 52 les 87 efkeueesceerj eefle leeme Flekeee eeb[ Jesieeves
JeenCeeje Jeeje. (Heene : yeesHeesdme mkesue)
JeeHemee efHekeeee cegUebee Jee{ermeeer DeeJeMeke DemeCeeNee Dee@eqkemepeveeer
JeJemL ee (JeeegefJ epeve/Jeeleev ele). YejHetj HeeJemeecegU s DeL eJee efmebev eecegUs
peefc ev eer ee HeeskeUerl eer ue nJes eer meJe& peeiee HeeCeeves JeeHeueer peeT ve
Dee@eqkemepeveee DeYeeJe efv ecee&Ce neslees. 24 leemeebee DeJeOeerv eblej efv eeNeeejs
HeeCeer Jeentv e HeeskeUerle efMeuueke jeefnuesues HeeCeer DeeefCe KesUleer nJee eebee
Skeef $ekejCeeeer efmLeleer cnCepes JeeHemee.
JeeHes (yes[dme) Meslepeefceveer ee Gleej meejKee vemelees. lesJne, peefceveeree
ceieogjeeceeCes jeJeerke DeblejeJej meNee Hee[tv e, jeJeerke DeblejeJej mejeree
Gleejeme Dee[Jes Hee Hee[ues Demelee JeeHes leeej nes leele. oes v e meNeeleerue
Jejbyeeeer ceeleer meHee kesueer lej meHee JeeHee (He ue@ yes[), Deeef Ce ns bo
Jejbyes Gbe sJeues lej ieeoer JeeHee (jsp[ yes[ ) leeej neslees. oesv e mejerleerue
Deblej 5 les 6 ceer. DeeefCe Dee[Jee Hee 10 les 12 ceer. DeblejeJej Demeueeme
les Je{eee Deekeejees JeeHes leeej nes leele. ient, njYeje, keeboe, uemet Ce,
HeeuesYeepee efHekeebmeeer GHeegk ele.
JeeHesee oeye (JnsH ej esMej) HeoeLee&ee yeensjerue He=<Yeeieeletv e keener jsCet
melele megs nesTve JeeleeJejCeele efcemeUle Demeleele. eleske HeoeLee&le ner efeee
meejKeee eceeCeele Ie[le vemeles. Demes yeensj He[Ceejs jsCet ns lee HeoeLee&eer
JeeHe nese Je leer ee HeoeLee&Jej keener oeye efv ecee&Ce kejles. leeme `JeeHesee
oeye' Demes cnCeleele. HeoeLee& es leeHeceeve Jee{Jeues Demelee JeeHeses eceeCe,
lemese JeeHesee oeye Jee{le peelees.
JeeHeses Fbefp eve (merce Fbefp eve) JeeHesJej eeueefJeuesues eb$e. HeeCeeee JeeHesuee
oeye Demelees. ee oeyeees Heeblej MekeleerceOes kejlee esles. jsuJeses Fbefpeve cnues
lej ee Mekeleeree GHeeesie Debeflece mJeHeele eekes eeueefJeCeeme neslees. yeejerke
efeletv e JeeHe mees[ueeme efMeer Jeepeles. JeeHesletv e ee efHejJetv e Jeerpe efv eefce&leer
nesles. Demes veev eeefJeO e GHeeesie kejlee esle le. eeee MeesO e pescme Jee@ves ueeJeuee.
JeeceeJeleea [eJes Heefj Jeueveer (efueJnes jessjer) : pes HeoeLe&, Je, mHeefke
efkebJee eJeCe mJeHeele Demeleebv ee eleue-efoMeeefo ekeeMeees eleue [eJeerke[s
(Ie[eeUkeeeebee efoMesefJeOo) efHejefJeleele leebv ee [eJes HeefjJeueveer HeoeLe&
efkebJee mebegies cnCeleele. ee Gue pes HeoeLe&, ekeeMeeleue GpeJeerke[s efHejJeleele
leebv ee GpeJesHeefjJeueveer mebegies cnCeleele. (Heene : ekeeMekeere efeeeMeeruelee -
Dee@ eqHkeue De@eqk eeqJner, oef #eCeeJeleea)
Jeee-Heee Fbjvesee ceeOeceeletv e SkeceskeebMeer lJejerle mebHeke& emLeeefHele
kejCeeeer ef yev eleejer
eCeeueer . eemeeer
eles ke mebi eCekeeuee
pees[uesu ee cee@[s ceeer
iejpe vemeles. lee #es$eele
DemeCeeNee jeTjee
e Y e eJ e# es $e el e
DemeCeeNee keesCeleener
293
mebieCekeeceOese ee eCeeueeree JeeHej keve IesCeeeer mees e kesuesueer Demeles.
Jeeevejer cee efv eefce&leermeeer GHeegkele DeMee e#eyeeieslee e#eeHeemetv e JeeF&v e
efkebJee cee leeej keve leee efkeeCeer efieNneF&keebv ee cee HegjJeCeeeer JeJemLee
Demeles. efJeosMe le ner mebkeuHevee iesueer Deveske Je<e jeyeJeCeele esles. Hejbleg Yeejleele
ner mebkeuHevee vegkeleere kegs Deekeej IesT Henelese. iesuee eej-Heee Je<eeHeemetv e.
ceneje^ele veeefMekeee Heefjmejele Deveske e#e ceUs Deelee ele#e peeiesJej
cee HegjJele Deensle.
Jeeej Heeses leejseje Ske peeiesJeve ogmejerke[s eeeefe$e HeeJeCeeeer
megefJeOee (Heene He@efmeef ceueer)
Jeeem^e&mes, keeue& efJ euensuce (1815-1897) pece&v e ieefCeleer Jeeem^e&mesv es
ueeHueemeee Keieesue eeefcekeeree DeeOeejs ieleerMeem$e Je Skemeeceefeke efJekeueke
meceerkejCes eebee Heeee Ieeleuee. Deeyesueere HeueebmebyebO eer Gece efv eyebO e efuentv e
leeee Ieelees{eree Heeves efJeMues<eCeele HeleMeerjHeCes JeeHejCeeje lees Heefnuee
ieefC eleer. DeeOegefv eke efJeMues<eCeeee Ge opee& Je leerJelee, meercee, meblelelee,
efJekeueveerelee Je DeeefYemejCee eebee cetueYetle JewMuesef<eke mebkeuHeveebee keekeesj
JeeKee, lemese Deveble esCeeree DeefYemejCeemebyebO eeree vescekeee Deer MeesO etv e
kee{Ces ee meeNeebes ese leeuee Deens. leeves emLeeefHele kesuesuee DeefYemejCeeee
kemees ee DeeeHe JeeHejuee peeleele.
Jeeeue leuece DeeefCe peemle HeerU efoueues met le JeeHeve leeej kes uesuee
mee[eebee Ske ekeej. eele Demeuesuee Skeee megleebkeeee leeCee-yeeCee Demelees.
eebeer Ievelee 60Hes#ee DeefO eke Demeles. cegKelJes vewmeefie&ke megleer OeeieeHeemetv e
leeej kesuesuee ee keeHe[eJej cee&jeeefPebieeer eefeee ves nceere kesueer peeles.
JeeeJeer e (vetce@erk e) nJesee oeyeeJej eeueCeeje efkebJee nJesv es HegieefJeuesuee.
Jeeegk ees< e (Dee@equJnDeesueee) eemeveefuekesee HegHHegmeeleerue meJee&le MesJeee
Ieke. 70 eew . ceer j
#es $ eHeU D emeues u ee
Heg HHeg meele 30 kees er
Jeeeg k ees <e Demeleele.
Jeeegkees<e Skeee HesMeeree
mlejeee Demelees . Skee
yeepet uee Skee leeby e[er
HesMeer peeT Mekesue DeMee
kes efM ekes let v e jkel eeJeen
eeuet Demelees Je ogmeNee
yeepetme eemeeJees Deele
Iesleuesueer nJee Demeles. eele
nJesl eerue Dee@eqkem epeve Je leebye[ee HesM eerleeru e keeye&v e-[ee-Dee@ke meeF[ eebes
Deeoeve eoeve Jeeeg kees<eele nesles. (Heene HegHHegme)
Jeeegieeflekeer e (SDejes[eeve@efceke) nJee Je Flej IeveHeoeLeeee nJesleerue
ieleer meby eb O eer es ef Je%eeve Je leb$ e% eeve. ef Jeceeveeb ee nJesl eeru e GeCe Je
ceeie&eceCeeyeueee DeYeemeele ee leb$eeeer meKeesue peeCe cenJeeeer jles.
Jeeet meceerk ejCe (ie@me FkeJ esMeve) : jeJeerke Jemlegceeve Demeuesuee DeeoMe&
Jeeetes Deekeejceeve, oeye DeeefCe efv ejHes#e leeHeceeve (kesefuJnve) eeb ee HejmHej
mebyebO e oeKeefJeCeejs meceerkejCe. e@ce jsCegYeej DeeoMe& Jeeetee yeeyeleerle oeye
p, Deekeejceeve V, efv ejHes#e leeHeceeve T DeeefCe R ne Jeeet efmLejebke Demesue
lej pV = nRT ns Jeeet meceerkejCe nesles.
Jeeet efmLejebk e (ie@me kee@vmb) : keesCeleener Jeeetes Jemlegceeve keeece
Demeleebv ee leees Deekeejceeve, oeye DeeefCe efv ejHes#e leeHeceeve (kesefuJnve) eebee
HejmHej mebyebO e efv eebef$ ele kejCeeje efmLejebke. Jeeet meceerkejCe pV = RT
(egefv eJnme&ue Jeeet meceerkejCe) ceOes R ee efevneves Jeeet efmLejebke oeKeefJeleele.
Jeeet es efveece (ie@me uee@) HeoeLe& mLeeet, Je Je Jeeet ee leerv e DeJemLesle
Dee{Ules. Hejbleg Jeeet DeJemLesleerue HeoeLee&le keener efJeMes<e iegCeOece& Dee{Uleele.
keener efJeefMe ceee&osHeele Jeeeges leeHeceeve, JeeegJejerue oeye, Jeeetes Deekeejceeve
DeeefC e JeeegO eejkeeleerue Jeeet keCeebeer meb Kee ns Jeeetes iegCeOece& HejmHejeJej
DeJeuebyetv e Demeleele. ee iegCeOecee&leerue HejmHej mebyebO e yee@F&ue, eeume&, DeJnesiee[^es
ee Meem$e%eebee eelveebv eer efme Peeues. leeb v eer mJeleb $eHeCes pes efv eece ceeb[ues
leebv ee Skeef$eleHeCes Jeeetbes efv eece Demes cnCeleele ns efv eece Heg{erueeceeCes
1) yee@Fueee efveece Jeeetes leeHeceeve efmLej Demeleevee, efouesuee Jemlegceeveeee
Jeeetes Deekeejceev e JeeetJejerue oeyeeee JemleeceeCeele yeoueles.
(PV efmLejebke)
2) eeume& ee efveece JeeetJejerue oeye efmLej Demeleevee efouesuee Jemlegceeveeee
Jeeet es Deekeejceeve leeee ef v ejHes# e Metv e leeHeceeveeuee D emeues uee
Deekeejceeveeee meceeceeCeele yeoueles. V/P efmLejebke
3) DeJnesiee[^es ee efveece JeeetJejerue oeye Je Jeeetes leeHeceeve efmLej Demeleevee
efv ejefv ejeee meceeve Deekeejceeveeleerue Jeeetbee keCeebeer mebKee meceevee Demeles.
DeeoMe& Jeeetee yeeyeleerle Jejerue meJe& efv eece efme nesleele. PV nRT
Jeeet ee ieleerp e Tpex ee efmeevle (keeevesefke LesDejer Dee@H e ie@mesme)
Jeeetbes jsCet keeece ieleerceeve Demeleele Je JeeegHee$eebee efYebleerJej les pee JesUsme
DeeHeleele lee JesUsme oeye leeej neslees. Jeeetes leeHeceeve Jee{Jeues lej jsCetbee
Jesie Jee{lees Je leecegUs leebee Hee$eebee efYebleerJej DeeHeueecegUs oeyener Jee{lees.
lemese pej Jeeetes Deekeejceeve keeece sTve Hee$eeee Deekeej keceer kesuee lej
Hee$eeee efYebleerJej oj meskeboeme nesCeeNee kejeReer mebKee Je leecegUs leeej
nesCeeje oeye Jee{lees. ee efmeebleeee GHeeesie keve Jeeetee oeye, Deekeejceeve
Je leeHeceeve ee leerv e ieeseRee HejmHej mebyebO e emLeeefHele kejlee Deeuee. (P V
= nRT) P nJesee oeye, V Deekeejceeve, R JeeegefmLejebke, T leeHeceeve, n
jsCetbeer mebKee.
JeejbJ eejlee (ef ekeJ eWmeer) mebKeeMeem$eere Deeke[sJeejerle SKeeoer mebKee
efkebJee eueeeer efkebcele efkeleer Jes Ue esles leer.
294
JeejbJ eejlee Deeke=lee (ef ekeJ esvmeer [eee@cme) JeejbJeejlee efJelejCeees
ef#esHeele ekeve Deekeueve nesCeemeeer De) JeejbJeejlee yengYetpe ye) JeejbJeejlee
Jee ke) JeejbJeejlee Deeeleeke=leer kee{uee peeleele.
JeejbJeejlee efJ elejCe (ef ekeJ esvmeer ef[m^eryetMeve) SKeeee meebeqKekeer meJex#eCeele
pee eueees efv ejer#eCe kesues peeles leeeer efkebcele (x ) Je eleske efkebceleer efkeleer
JesUe (f) Deeueer leees pes JeieeakejCe kesues peeles les. (leeme JeejbJeejlee efJelejCe
cnCeleele.) Goe. De) Kes[sieeJeeleerue 20 MeslekeNeebpeJeU Demeuesuee iegjebeer
mebKee. kesJeU 20 Deeke[eebJeve Skeskee MeslekeNeebke[s efkeleer iegjs les mecepeCeej
veener. les mecepeCeemeeer iegjebeer mebKee/eue DeeefCe leer DemeCeeNee MeslekeNeeb eer
mebKee / JeejbJeejlee Demes oesve mlebYe keve Jeieeka ejCe kesueeme ef#esHeelee
kegCeepeJeU ekf eleer iegjs les keUsue. ye) Jeiee&leues efJeeeLeea Je leeb eer Gbeer. esLesner
Jeieeka ejCeeJeve Skee Gbeeres efkeleer efJeeeLeea les mecepesue.
meejebMe, eueeee efkebceleer (x) Je leebeer JeejbJeejlee (f) IesTve kesuesues
JeieeakejCe les JeejbJe jlee efJelejCe Je lee keeskeeme JeejbJeejlee keeske cnCeleele.
Goe. De) ceOeerue eue He=L eke cnCetv e les He=L eke JeejbJeejlee efJelejCe
ye) ceOeerue eue meblele cnCetv e les meblele JeejbJeejlee efJelejCe.
Jeejyegie&, Dee@es nsefvje (1883-1970) : emeveele keee&jle DemeCeeNee
efJekejebeer keee&Heleer efJe<eo kesueeyeue 1931 meeueee JewekeMeem$eeleerue
veesy esue Hegj mkeej ef ceUefJeCeeje pece&v e peerJ ejmeeeveMeem$e%e. Mejerjeleerue HesMeer
efkeleer Dee@eq kemepeve Iesleele ns ceespeCeees GHekejCener leeves efJekeefmele kesues.
Jeejmee (Fvensefj vme) DeevegJebefMeke iegCeOeceeee ceeleeefHeleebke[tv e Je lee
DeeOeeree efHe{eeb ke[tv e efceUeuesuee Jeejmee. eleske Jekeleeree pevegkemebee
ne ceeleeefHeleebceOeerue Jekele lemese megHle Heeleerue pevegkeebee osCeieerletv e leeej
Peeuesuee D emelees. leev egm eeje lee Jeke leeres yeeeebie, D ebl ejb ie lemes e
Mejerjefeeelceke iegCeOece& efv eefele kesues peeleele. SKeeee eeCeeble kegsner vewmeefie&ke
pevegkeele yeoue (cegsMeve) nes T Mekelees. eeleerue efnlekeejke cegsMev emed
eeCeeuee veJee Heee&JejCeeMeer pegUJetv e Ieeeuee ceole kejleele. leer efv eJe[ueer
peeleele DeeefCe Heg{ee efHe{erke[s HeeJeueer peeleele. eeeee HeefjCeece cnCepes
iegCe lemese mJeYeeJeeee Jeejmee.
Jeejmee (mekemesMeve) SKeeee Heefjmejeee vewmeefie&ke efjlee efkebJee keener
keejCeev es DeeefCe efJeef Me efoMesv es yeoue nesle Demesue lej leemeeer ner meb% ee
JeeHejleele. Goe. SKeeee leueeJeeble HeeCeeble jenCeeNee nee[^eruee Jewueermevesjeree
meejKee JevemHeleer Demeleerue. meYeesJeleeree peefceveereer melele OetHe nesle Demesue
lej leueeJe GL eU nes le peelees. keeueeblejeves peueMe=bKeuee, keceUemeejKee
HeeCeeJej lejbieCeeNee JevemHeleer ef omeleeru e. ee JevemHeleeRceg Us Deele HeeCeele
mete&ekeeMe peele veener cnCetv e HeeCeeleerue nee[^erueemeejKee JevemHeleer veeceMes<e
nesleerue. ee peuepe ce=lepeerJeebcegUs DeeefCe eewHesj GbeerJeve esCeeNee (peefceveereer
OetHe nesTve) ceeleercegUs leueeJe DeeCeKeer GLeU nesF&ue, leeee HeefjIener keceer
nesF&u e. Heefj IeeJej efeKeue Je efeKeueele Jee{CeeNee Jev emHeleer ef omeleeru e.
keeueeblejeves lesL esner peceerv e megkeer nesl e peeF&ue DeeefCe veJee JevemHeleer esleerue.
celmeeoer peuepe eeCeebee peeieer ef eKeueele Jee{Ceejs DeeefC e leev ebl ej
peefceveerJejer ue eeCeer efomeleerue. SKeeee ieJeleeU eosMeeble leeJej GHeefpeefJekee
kejCeejs ejeT eeCeeb eer mebKee Jee{ueer keer ieJele veeceMes<e nesTve lesL es
keesjer Kegjer JevemHeleer eebeer mebKee Jee{les. HeeTme HeeCeer erke Demesue lej
leevegmeej lesL es Je=#ejepeer Jee{uesueer efomesue.
Jeeje (efJ ev[) nJesee eJeeneuee Jeeje cnCeleele. Jeeje He=L Jeeree He=Yeeieeuee
meeOeejCeHeCes meceeb lej Jeenlees. JeeNeeeer ieleer JeeleeJejCeeleerue leeHeceeveeJej
DeJeuebyetv e Demeles. nJee leeHeueer keer, leeeer Ievelee keceer nesles Je leer Jej peeles
DeeefCe Leb[ nJee Keeueer G lejles. nJeses leeHeceeve HeeCeeHes #ee peceerv e peemle
Mees<eles lej [eW iej ojerHes#eener peemle Mees <elees. eecegU s je$e Je efoJemeeee
leeHeceeveecegUs Je meeHes#e Mees<eCeeves JeeNeeee ieleer Je efoMee mLeeefv eke JeeleeJejCeele
yeoueleele. lemese efJe<egJeJe= eeJejerue iejce nJee DeeefCe Gejsleerue Leb[ nJee
lemebe He=L Jeeres YeceCe eecegUs JeeNeeee ieleer Je efoMee yeouele jenleele.
JeejejesO eke (efJ eb[ yesk e) peesjeee G<Ce efkebJee Leb[ JeeNeecegUs HeUPee[ebes
vegkemeeve eUCeemeeer Mesleeee yeebO eeJejerue, mejU, Gb e Jee{JeCeejer, oe
Heebeebee Pee[ebeer jebie (Goe. efiejerHeg<He, MesJejer) ee Pee[ebee Gbeeree HeeeHe
#es$eeleerue efHekeees JeeNeeHeemetv e mebj#eCe nesles.
JeeefH eie metlekeleeF& veblej Deeuesuee megleees efJeCekeece kejCeeHetJeeaeer Ske
eefeee. ner Hekele leeCeekeef jleee iejpeseer Demeles . leeCeeee meg leeeer
megl eebkeevegmeej lemes e DeeJeMeke Demeueeme Jes ieJesieee jb ieeee megleeee
eceeeceeCes jevee ee He leerle kesueer peeles. Heg{erue iejpesv egmeej HetJe& leeejer
SJe{se ee eefeeses cenJe Deens.
Jeece&me n@j u[ (1939- ) jeTme meejkeescee efJe<eeCetJej kesuesuee cetueYetle
mebMeesO ev eemeeer 1989 meeuees peerJeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<eke ceeekesue
efyeMeHe eebeemeceJesle efceUefJeCeejs Decesefjkeve JewekeMeem$e%e. HesMeeRee Jee{erJej
efv eeb$eCe sJeCeeNee pevegkeebceOes yeoue PeeueecegUs HesMeeReer Deefv eyeO e Jee{ nesTve
keke& jesi e nes lees ns leebv eer oeKeJetv e efoues . yejsu eer es L eeru e efc eMeveee
295
ne@efmHeueceOesner leebv eer keece kesues nesles.
Jeeuegk eecee eosMe / JeeUt ee sk e[ee (meB[ [etvme) DeefleefJe<ece,
keesj[ee Hepe&v eefJejefnle eosMeeb le JeeUJebs efv ecee&Ce nesleele. lesL eerue DeefmLej
JeeUt JeeNeecegUs cees ee eceeCeeJej nueles, JeeUtee uenevecees ee ske[ee
leeej nesleele, Skee peeiesJeve ogmeNee peeieer mejkeleele, ebekeej Deekeejeble
efomeleele. leeJej meJe& leNns ee JevemHeleer Jee{t Mekele veenerle. Heeje Lees[s
eeCeer lesL es jent Mekeleele. Jeeuegkeecee eosMeebleerue HeefjmebmLee Jesieee peeCeJeleele,
leebeer GlHeeove#ecelee D eefleMee keceer Demeles.
Jeeu[, pee@p e& (1906-1997) : ee Decesefjkeve peerJe jmeeeve Meem$e%eeves
nu[ve kesHej ne&ue Fve DeeefCe jeiveej DeeLe&j eeefv ele eebeeyejesyej 1967
meeueee Jeweke Meem$eeleerue veesyes ue Hegjmkeej [eseebeer jevee DeeefCe keee&
eebee MeesO eemeeer efceUJeuee. ves$eHeueeleerue ekeeMe Mees<eCe kejCeeNee HesMeeRes
keee& leeves MeesO etv e kee{ues. `De' peerJevemelJeeHeemetv e Mejerj ves$eHeueeeer efv eefce&leer
kejles ee leeee MeesO eecegUs DeeefCe `D e' peerJev emeJeeee kecelejlescegUs
jeleebO eUs HeCee eslees ns mecepeues.
JeeJeU (e@vex[es) peefceveerHeemetv e DeekeeMeeHeele Hemejuesue vejmeeeeee
Deekeejeee nJes ee mlebYe eeb[ Jesieeves peefceveer Jeve mejkele peelees. ee
mlebYeeceOeerue nJesee Jesiener leeMeer 550 efkeceerFlekee Demet Mekelees. leecegUs ee
mlebYeele eeb[ efJeOJebmeke Mekeleer Demeles. Dee@m^sefueee DeeefCe Decesefjkesle leer
eecegKeeves eleeeme esles. (Heene letHeeve, PebPeeJeele)
Jeeef< e&k e ke[er (De@veguej efj bipe)
Pee[ebee yegb O ee keeHeueeJej, keeHeuesuee
He= YeeieeJej ie[o D eeefC e ef Heke ee
jbieeeer mecekeWke ees ef omeleele. Pee[
Jee{le Demeleevee Gbeer yejesyej leeee
yeg bO eeee HejerIener Jee{le Demelees, lees
ojJe<eea Ske ee yeensj ee yeepet me
ef v ecee& C e Peeueeceg Us . Je<ee& ee
efv ejefv ejeee $eletceOes yegbO eeee Heef jIeeee Jee{eree Jesie efv ejeUe Demeueeves
ner ees ef ometv e esleele. Devegketue $eletble Jee{eree Jesi e peemle, lej Flej
$eletble keceer Demelees, cnCetv e Skee Je<eele efHeke Je ie[o jbieees Skes ke
ee efometv e esles. ner ees ceespetv e Pee[ees Jee jJelee esles. meJeele yeensjes
ee meJeele MesJeer leeej Peeuesues D emeueeves, yeens ve Deele ees ceespele
iesu eeme og <keeUer Je<ee& ee ceeiener kee{lee eslees. eeeceeCes, mLeeefv eke
nJeeceeveeee DeeefCe Jeeeg eot<eCeeeener Fef leneme pegv ee Pee[ebee yegbO eebleerue
eeebee meeneeev es meebielee eslees.
JeeUJeberk ejCe ([sPeef&efH ekesMeve) vewmeefie&ke efkebJee ceeveJeer nmle#esHeecegUs
efHekeeT peefceveeres efkebJee Jevepeefceveeres Heeblej JeeUJebele kejCeejer eefeee.
JeemleJemebKee (efj Deue veb yeme&) Heefjcese Je DeHeefj cese mebKee efceUtv e
JeemleJemebKee mebe neslees. ne mebe R De#ejeves oMe&efJeuee peelees. eleske JeemleJe
mebK ee, mebKee js<esJ ejerue efyebo tv es oMe&efJelee es les. eleske mebK eskeefjlee Ske
DeeefCe Skee efyebot DeeeefCe eleske efyebot cnCepes Ske DeeefCe Skee mebKee
oMe&Jeerle D emeueecegUs JeemleJe mebKeebee mebe Deeef Ce mebKeebjs<esJejerue efyebotbee
mebe eebeele Skeeme Ske mebJeeo Demelees. (Heene Heefjcese mebKee, DeHeefjcese
mebKee)
Jeeefnveer keueLeve (Leescyeesefmeme) jkeleJeeefnveerceOes jkeleeeer iegUer leeej
nesCeeeer eefeee. jkeleJeeefnveeree Deeleerue yeepetme Fpee Peeueeme lee Yeeieeletv e
jkele meeJekeeMe Jeenles Je jkeleeeer iegUer lee peeiesle nesT Mekeles. eecegUs
jkele eJeeneme De[LeUe eslees Je ceWotmeejKee cenJeeee DeJeeJeeuee jkeleeJeen
DeHegje He[tv e DeOeeieJeeetee Pekee esT Mekelees.
Jeebeflekeejke (Scesefke) peebee mesJeveeves Heeseleerue meejs efceeCe Guetv e
He[les Je Jeebleer nesles Demes HeoeLe&. Heesele efJe<eejer Jee neveerkeejke HeoeLe& iesueeme
eeee JeeHej keve les yeensj kee{leele. Jeebleer kee{Ceeeer meesHeer jerle cnCepes
IeMeeuee Je eUt uee yees eves mHeMe& kejCes. efceees efkebJee ceesnjeres HeeCeer
Jeeb eflekeejke Deens.
Jeeblee LeebyeJeCeejs Deew< eOe (De@eqCScesefke) yemeves eJeeme kejleevee
efJeMes<ele Ieeele yeme ueeieCes, mecegceeiex peeleevee yees ueeieCes eeJej HeefjCeece
kejCeejer ner Deew<eOes. keener JesUe DeVeeletv e otef<ele HeoeLe& peeTve Jeeblee nesleele.
DeMeeJesUer Jewekeere meuueev egmeej Jeebleer eefleyebO eke Deew<eOes IeeJeerle. keener
JesUe ceWotee iebYeerj Deepeejele Jeeblee nesleele.
efJ eSve, ef J eunsce (1864-19 28) : pece&v e YeeweflekeMeem$e%e. efJeSve
eebv eer ke= ef< Cekes ke[t v e G lmeef pe&l e nesC eeNee eejCeeb ee ke= ef <Cekes ee
leeHeceev eeMeer D emeues uee meby ebO e MeesO etv e kee{uee. ee efv eeceeejs
JeCe& HeeJeve Jemletee leeHeceev eeee Deboepe yeebO eCes Meke e Peeues . ee
meb Mees O eveeyeue leebv ee F.me. 1911 meeuees veesyes ue Heeefj lees ef<eke osCeele
Deeues. (Heene: ke= ef< Cekee)
296
efJ ekejCe (ef[efmeHesMeve) pej HeeCeer Demeuesuee Yeeb[eele Ske LeWye jbie
ekeuee lej lees Yeeb[eele meJe&$e Heesneselees,
lemes e G oyeeer ee meg ieb O e Keesu eer Yej
ojJeUlees, ee efeee efJekejCeees GoenjCe
nesle. HeoeLeeee cee$esleerue HejkeecegUs leees
ef JekejCe nes les . peemle cee$ee Demeuesuee
mLeUeHeemetv e meJe& keCe (DeCet, js Cet) keceer
cee$ee Demeuesuee mLeUer menpeielee peeleele.
kees Celeener eefeesle G<Celee efv ecee&Ce nesle
Demesu e Je ner G <Celee keceer kejCeeeer
DeeJeMekelee Demesue lej ee eefeesee JeeHej
kejCeele es lees.
efJ ekeueke meceerk ejCe (ef[HejeqvMeeue FkeJ esMeve) pee meceerkejCeele
mJeeue (x), Hejeue (y) Je Hejeue y es x mebyebO eeres efJekeuepe esleele les. pemes
dy / + 2y = 5x efJekeuepeeee eceevegmeej leeme Heefnuee, ogmeNee...
dx
eceees efJ ekeueke meceerkejCe cnCeleele. lemes e meJee& le peemle eceeee
efJekeuepeeee Ieeleebke lees meceer kejCeeee Ieeleebke.
efJ ekeuepe ([sefj JnsefJn) Skee eueeee (y) yeoueeee ogmeNee eueeee
(x) eefle Skeke yeoueeee oj. ee eefeesme efJekeuepe cnCeleele. ele#eele
y=f(x) Heueeleerue Hejke dy DeeefCe mJeeueeleerue Hejke dx eebes iegCees ej
IesTve x ceOeerue Hejke dx Metv eeele peele Demesue lesJne ef Jekeuepeemeeer
DeeJeMeke DemeCeeje lel#eCeeree oj efceUlees. cnCepes,
meerc ee dy dy
dx dx
ee eleerkeeme efJekeueve iegCeke cnCeleele.
efJ eefk ejCe (mke@efj bie) SKeeee keCeeJej ogmeje keCe DeeoUuee lej ieleerceOes
Demeuesuee keCeeee ieleeree efoMesle efkebJee Jesieele yeoue neslees leeuee efJeefkejCe
Demes cnCeleele. Oeve, Jeeet DeeefCe Je Jemlegcee$eeee met#ce keCeebcegUs ekeeMeeee
efoMesle yeoue nesG Mekelees. ns Fueseqke^ ke Jee FveFue@merke eeHewk eer ekeejes
Demet Mekeles. Fue@efmke efJeefkejCeele kesJeU efoMee yeoue neslees. FveFue@efmke
efJeefkejCeele Oeve keCeebceOeerue Tpexeer osJeeCeIesJeeCe nesTve Jesie yeouener neslees.
ef J eef k ej Ce eef eee (Fj@ef [SMeve) HeoeL ee Jej efJ eefk ejCe eef eee
kejCeekeefjlee, #e-efkejCe, Fueske^e@v me Je ie@cee efkejCe eebee JeeHej kejleele.
ee efk ejCeebee eefeescegU s HeoeLe& efv epelegke kejlee esleele. DeMee ekeejee
efJeefkejCe eefeescegUs yebo DeJemLesleerue DeVeHeoeLe& efkeJeCeemeeer ceole nesles.
Mem$eefeesmeeer JeeHejueer peeCeejer GHekejCes, efmeefjbpe, yeB[spe Jeiewjs meeceeerner
efv epelegke kesueer peeles. YeeYee DeCegMekele r keWeves DeVeeJej Je Mem$eefeee meeceeerJej
ner eefeee kejCeeNee keWebeer mLeeHevee kesueer Deens. (Heene DeVeefJeefkejCe
eefeee)
efJ eke=leer (cee@efye&ef[er) : jesieeeer, leeee ueeieCeereer efkebJee leeee emeejeeer
leerJelee ceespeCeees HeefjceeCe. SKeeee efJe fMe eosMeeleerue SketCe ueeskemebKesHewkeer
ueeieCe Peeuesuee veeieefjkeebeer mebKee eele efJeeejele Iesleueer peeles. efpelekes ns
eceeCe peemleer efl elekeer cee@e fye&ef[er peemleer.
efJ ekeWoefyebot eeefCecee$eeee HesMeeree Ske ese, ieesue Yeeie. eele eefL eves,
[erSveS DeeefCe jeeyeesPeesceue DeejSveS Demeleele. eefL eves leeej kejCeele ee
efJekesboefyebotee Yeeie Demelees.
efJ eece S. meejeYeeF& kecegefveer meeevme meWj (JnerSSmemeerSmemeer)
Denceoeyeeoeer ner mebmLee 1966 meeueer mLeeHeve Peeueer Demetv e efJe%eeve DeeefCe
ieefCeleeee Meeuese efMe#eCeemeeer GHeeesieer He[leerue DeMee meesHee Heleer les
MeesO etv e kee{leele. eemeeer iegpejeleer, efnboer DeeefCe Fbepeerletv e Yee<eCes, eee&me$es,
ekeuHe, eoMe&ves, Hegmleke ekeeMeve, eoMe&v es YejJeCes Demes Deveske ceeie& DeJeuebefyeues
peeleele.
efJ eece meejeYeeF& DeJekeeMe keW (JnerSmeSmemeer), efLeJevebleHetj ce
Legbyee efJe<e=JeJe= eere DeeqiveyeeCe e#esHeCe mLeeveke, DeJekeeMe efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve
keW, Deeqiv eyeeCe eesHesueb mebe$e, DeeqiveyeeCe efv eefc e&leer megefJeOee DeeefC e eesHesueb
297
FbO eve kee@cHueskeme ee meJeees efJeefueveerkejCe kejCeele esTve 1972 meeueer ee efJ epesj er mebe (ye@jer) : Skeeme Ske pee[s uesuee efJeegledIeebee mebe. ceesejeRee
keWeeer mLeeHevee Feesee Ske mebefceueerle Ieke cnCetv e kejCeele Deeueer. Feesee ye@jerle eleskeer 2 Jnesuee 6 mebeeeke efJeegledIeebeer mejU pees[Ceer Demeles.
meJe& keWebHewkeer meJee&le ceess keW Deens. JnerSmeSmemeerejs Yeejleeee mJeosMeer e@e&meeer 1.5 Jnesuee 2 efkebJee 4 keesj[ee efJepesNee, mejU pees[Ceerle,
GHeen e#esHeCe eeve efJekeemeeee keee& eceeyejesyeje eebeev e cees efnces ee JeeHejleele. meceeblej pees[Ceereener ye@Nee Demeleele. leebeer F.Sce.SHe. Skee
Deveske Hewuetb efJe<eeeres leb$ e%eeve efJekeefmele kes ues D eens. HeerSmeSueJner DeeefCe JeerpeIeeFlekeere Demeles. Hejbleg ner ye@jer SketCe peemle Tpee& osles.
peerSmeSueJner ekeuHeees ns DeeCeer keW Deens.
efJ ePesue, e@mxve Sve (1924- ) : mJeer[veee ee MejerjMeem$e%eeuee je@pej
efJ eieceve (FC[keMeve) ecese DeLeJee met$e efme kejCeeee Ske ekeej. [yuet mHesjer DeeefCe [sefJe[ egyeue ee oesv e Decesefjkeve Meem$e%eebyejesyej 1981
Goe. Heefnuee n vewmeefie&ke mebKeebeer yesjerpe, Sn = n(n+1)/2 ns efme meeueee peerJeMeem$e / JewekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUeuee. [eseebceOeerue
kejCeemeeer n ee n=n+1 ee Heg {ee efkebceleermeeer les mele jles keer ceeefnleer eefeee keMeer keece kejles eemeeer leebv eer eceefmle<keeleer ue (ceese
veener les HeenCeemeeer, elesk e n yeoue n +1 Ieeuetv e Sn+1 = ceWot) keeee&es mHeerkejCe efoues.
n+1[(n+1)+1] / = (n+1)(n+2) / esles. cnCetv e cetU met$eeMeer pegUles.
2 2
leeJeve n=1, 2, 3, Fleeoer megJeeleeree efkebceleermeeer He[leeUe IesTve efJ eerie, pee@p e& (1897-1987) : ee pece&v e jmeeev eMeem$e%eeuee 1979
met$eeeer eLeeLe& lee jJelee esles. meeueee jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej Decesefjkesee nye&& meer yeeTve
eebeeyejesyej keeye& v e mebMues<eCeele GHeeesieer He[CeeNee yeesje@ v e Je Hee@mHejegkele
efJ eivesj , Deeeiesve Hee@ue (1902-1995) : DeCegkeWeleerue eese@v e Je vet^e@v e mebegieebee efv eefce&leermeeer efceUeuee. ee mebegieeuee leebes veeJe osCeele Deeues.
eeb eeceO eerue HejmHejefeee Je eeefcekeer eeb es efv eeb$eCe kejCeeNee leJeeb ee
MeesO eeyeue ceeefjDee ieesHe& ceeesj Je esv meve efJ e[eTme, De@[esuHe (1876-1959) ee pece&v e jmeeeveMeem$e%eeuee
eeb ee meceJesle 1963 meeueee veesy esue 1928 meeueee veesyesue Hegjmkeej msjeueebee mebjevee Je leees Demeuesues efHeeecue
Hegjmkeej efceUef JeCeejs nbiesjerle pevceuesues DeeefCe peerJev emeJeebMeer meby ebO e ee MeesO eeyeue efceUeuee. `ye' DeeefCe `['
ns Decese fjkeve Yeewef lekeMeem$e%e. Flej peerJevemeJeeJej leebveer yejse keece kesues. `ye' peerJevemeJeele efL eDeesPeesue DeeefCe
DeCeg Jew% eeefv ekeebee efJejes O eele peeT ve Heeeefjceeeef[veeer JeUer Demeueees leebv eer oeKeJetv e efoues.
leebv eer nw[^espev eyee@cye efv eefce&leeree Deeen
Oejuee Je DeesHesv eneecej eebeeefJeee efJ eCeeF& (efJ eefJ nbie) keeHe[eee efv eefce&leerleuee, megleees Heeblej keHe[eele
osM ees n eee Keueele leeb v eer kejCeeje ceOeuee HHee. keeHe[eee Hevne DeeefCe leeCeeee Oeeieeeer Ievelee
DeesHesv eneecej eebeeefJe mee#e efoueer. eevegmeej jevee keve ceess efjU ceeieeJej DeeCeleele. leeveblej keeHe[eee
leecegUs leebv eer yeNeee Jew% eeefv ekeebee jes<e Dees{Jetv e Iesleuee neslee. Heg{s leebv eer
nw[^espev eyee@cye efv eefc e&leer ekeuHeees vesle=lJener kesues.

efJ eIeve (ef[kes) : HeoeLee&es cetueYetle Iekeeble Heeblej nesCeeeer eefeee.

Goe. keeNeees efkebJee ce=le mepeerJeeb ee keuesJejees efJeIeve nesTve leeleerue
cetU Ieke efv emeiee&le Hejle mebeefcele kesues peeleele.

efJ eIeve (ef[kee@cHeesefPeMeve) efouesuee DeHetCeekeees DeebefMeke DeHetCeeke

kee{Ces. pemes 5/6 1/2 + 1/3; 2x /x 2-1 1/x+1 + 1/x -1 IeeJee
SKeeee F yeueeee x, y De#eeJej e#esHe IesTve F cos, F sin kee{tv e
efJeIeve kejlee esles, lemese meefoMeeesner.
ekeejeeceeCes jevee keve yeeCee leeceOes iegbleJeuee peelees. DeMeer JeerCe Hekekeer
efJ eeueve ceOe (ceerve [seqJ nSMeve) efouesuee mebKee meeeee DeHemkejCeees Demeles.
(ef[mHeMe&v e) ceeve. les kee{Ceemeeer mebKeemebeeee ieefCele ceOeeletv e. eleske
Ieke mebKee Jepee kes ueeJej leebee kesJeue efkebceleeree ieefCeleerceOe. efJ eleb eke (SvPeeF&ce) mepeerJ eebee Mejerjeleerue elesk e peerJejemeeeefv eke
e|ci - c | efi|ci - c| eefeeses efv eeceve kejCeejer eefL eves. eleske eefeesmeeer efJeefMe DeeefCe JesieUs
met$e ______
n
efk ebJee ______ efJelebeke keee& kejles. eefeesle ele#e Yeeie ve Ieslee leer efJeefMe #eCeer meg
efi
kejCeees, efleuee efJeefMe efoMesv es efJeefMe Jesieeves eeuevee osCeees keece efJelebeke
kejleele. leeHeceeve, Deukeueer efkebJee Deecue eebee leebee keee&#ecelesJej HeefjCeece
298
neslees. DeepeJej SketCe 75 npeej efJ elebekeebeer DeesUKe Heueer Deens.
efJ elejCeMeerue (ef[eqm^yetefJn) DebkeieefCele efkebJee yeerpeieefCeleele iegCeekeej
ne yesj erpe (Jepeeyeekeer) efeeebJej efJ elejCeMeerue Deens.
cnCepes [a(b 1 c) = ab 1 ac] Lees[keeele, yesjerpe (Jepeeyeekeer)leerue
eles ke Heoeme kebmeeyeensjerue iegCekeeves iegCetv e Deeuesuee iegCeekeejebeer yesjerpe
(Jepeeyeekeer)
efJ eleUleej (He etp e) JesieJesieee GHekejCeele Jeerpe JeeHejueer peeles. keener
keejCeeves GHekejCeele efyeIee[ Peeueeme JeerpeeJeen Je leeee oeye Jee{lees. leecegUs
eb$e Kejeye efkebJee peUtv e peeCeeeer Mekeelee Demeles. DeMeeJesUer Jeerpe eJeen
Kebef[le kejCes pej Demeles. Jeerpe eJeenele He etpe pees[ueeves pesJne eJeen Jee{lees
lesJne Heetpe DeeOeer efJeleUlees Je eJeen Kebef[le kejlees. leecegUs efJeegledHegjJee
kejCeeNee leeje efJeleUle veenerle Je cegKe GHekejCe megjef#ele jenles.
efJ eouevekeejer eejCe / Deeeefveke efk ejCeeslmeej (DeeeesveeeefPebie
jsef[SMeve) efJeegl e egbyekeere ef kejCe (#e Je ie@c ee) lemese DeuHee, efyee
eemeejKes efkejCe peeJesUms e SKeeee HeoeLee&letv e peeleele leeJesUms e lee HeoeLeeleerue
jsCetbes DeeeveerkejCe nesles Je cnCetv e DeMee efkejCeebme efJeouevekeejer eejCe Demes
cnCeleele.
efJ eosMeer iees epeeefleJebMe (Hee@efj ve yeer[dme) Deveske Je<ee&bee HeMegHewoeMeerletv e
mebleleerc eOes Kee$eerueeekejerlee keener DeevegJebefMeke iegCeOece& SkeJeues peeleele
Je epeeefleJebMe efkebJee yeer[dme efv ecee&Ce nesleele efkebJee kesues peeleele. egjesHeceOeerue
ieeeerbes epeeefleJebMe efkebJee yeer[dme cnCepes pemeer&, nesuemerv e-eerefPeeve yeeGve-
eqmJeme Fleeoer. (Heene osMe r yeer[dme)
efJ eeeHeer Devegoeve Deeeesie (egp eermeer) veJeer efouueer esL e rue ceeveJe mebmeeOeve
ceb$ eeueeeee D eKeleeefjleerue Ske mJeeee mebmLee. efJe eeHeer HeeleUerJejerue
ef Me#eCeeuee eeO eeve osCes , ef Je eeHeerebceOes mecevJee meeOeCes, iegC eJe eses,
DeOeeHeveees DeeefCe mebMeesO eveees ceeveob[ jJeCes lemese les meeOe kejCeemeeer
eelve kejCes ner keeces ne Deeeesie kejlees. eemeeer DeeeesieeleHex efJeeeHeerebv ee
lemese ceneefJeeeueeebv ee DeeefL e&ke menee kesues peeles. 1956 ceOes mL eeHeve
Peeuesuee ee Deeees ieeves Ge efMe#eCeeee efJekeemeekeefj lee Deves ke ees pevee
DeeeeHeel e keeee&eqv Jele kesuee Deensle.
efJ eegled (Fuesefk e^efmeer) Tpexes Ske cenJeees He. eeejs efJeegled Yeejebes
Jenve efkebJee efJeueielee Jekele nesles. efnes oesv e ekeej Deensle. jsMeceer keeHe[eJej
keees eer keeb[er Ieemeueeme ef kebJee kesmeebceOetv e keb ieJee efHejef Jeueeme efmLeefleke
efJeegled efv ecee&Ce nesles. leecegUs Yeejerle keeeseer keeb[er, keeieo efkebJee leemeejKeer
Jemlet Deekeef<e&le ke Mekeles. Hejbleg ee efJeegledee ele#e JeJenejeceOes GHeeesie
nesle veener. uegF& ie@ueJnveer DeeefCe Deueskemeeb[^es Jnesue eebee eeesieebcegUs eJeener
efJeegledee MeesO e ueeieuee. DeeefCe leecegUs eJeener efJeegledee JeeJeneefjke GHeeesie
kejlee Deeuee. meOee ef Jeegledjemeeeefv eke IeebceOetv e esee eceeCeeJej lej
efJe egled eb$ eCeebee peefv e$eeb ejs cees ee eceeCeeJej efJepeseer ef v eefce&leer nesles. meJe&
peieYej G eesieO ebos, Iejiegl eer JeeHejemeeer ekeeMe Je T pee& HegjJeeeceO euee
cenJeeee efnmmee efJepesee Deens.
efJ eegled DeHeIeveer (Fuesk e^esueeF&) cegkele Deeeve DemeCeejs Je leeeesies
efJeegledJeenke cnCetv e keece kejCeejs eJeCe. Ge leeHeceeve Je keceer oeye ee
DeJemLesle keener Jeeet efJeegled DeHeIev eer HeoeLe& cnCetv e keece kejleele. keener
pewef Jeke ([erSveS, Hee@ueerHes HeF[dme) DeeefCe ke=ef$ece yengJeeefjke cnCepes Hee@ueer
meeefjve meuHeesv esHeemetv e Hee@efueFueske^esueeF leeej kejlee esleele. Ieve DeeefCe
efJeleUuesu ee efmLeleerlener efJeegle DeHeIeveer Demeleele.
efJ eegled DeHeee&lee ([eeFuesefk e^k e m^WiLe) efJeegled DeJejesO eke Mekeleer-
#ecelee. SKeeee efJeeg ledD eJejesO eke HeoeLee&eer ef Jeegled#es$eeuee meeceesjs peeCeeeer
Mekeleer. meceeblej oesv e efJeegle DeeebceOes efJeegle DeJejesO eke HeoeLe& sJetv e efJeegled
DeeebJej Jee{lee efJeegled oeye efv ecee&Ce kesuee iesuee keer Demee efJeegled DeJejesO eke
HeoeLe& efJeefMe HeeleUerHeeleee efJeegledoeye menve ke Mekelees. ee ceee&osHeueerke[s
efJeegledoeye Jee{uee keer DeJejesO eke HeoeLeeeer efJeegledjesO ekelee keesuece[tv e He[t
Mekeles. DeMee keceeue efJeegledoeyeeuee lee DeJejesO eke HeoeLee&e r efJeegledD eJejesO eke
Mekeleer Demes cnCeleele. HeoeLeeeer efJ eegl edD eJejesO eke Meke leer Jnesu eefle
efceefu eceerj DeMee Skekeeble ceespeueer peeles.
efJ eegled DeHeee&lee efmLejebk e ([eeFuesefk e^k e kee@vmb) keHe@emf ejceOes
efJeegl ed ogJee&nke HeoeLe& Yejuee Demelee leeee efceUCeeje keHe@efmevme DeeefCe
leese keHe@efmej efv eJee&le Demeleevee efceUCeeje keHe@efmevme eebes iegCees ej cnCepes
[eeFuesefke ^ke kee@v mb. ns iegCees ej cnCepes ogJee&nke HeoeLeeeer efJeMes <elee
Demeles. eeueee meeHes#e HejeefJeegleebke cnCepes efJeegle DeHeeel& ee efmLejebke DeeefCe
efJeefMe eJele&efv eke #ecelee Demesner cnCeleele. (Heene keHe@efmevme, keHe@efmej)
efJ eegled Heefj HeLe (Fuesekq e^k eue mekeea) Skee mebHetCe&, yebefomle HeefjHeLeeceOetv e
efJeegled eJeen Jeentv e peele Demesue lej lee HeefjHeLeeuee efJeegled HeefjHeLe / ceeie&
Demes cnCeleele. HeefjHeLeeceOes HueiekeU, Tpee& JeeHejCeejs meeOeve DeeefCe Tpee&
efv ecee&Ce kejCeejs meeOeve Demes efkeceeve Ieke Demeleele.
efJ eegle eYeeJeve yeue (Fuesk e^esceeserJ n Heesme&) SKeeee efJeegledHeefjHeLeeletv e
(ceb[ueeletv e) efJeegleeJeen JeenCeeme yeeeesj Cee DemeeJeer ueeieles. cnCetv ee
efJeegledeYeejeee Jeenveemeeer ueeieCeeNee efkebJee leebv ee JeenCeeme Yeeie Hee[CeeNee
yeueeuee `ef Jeegled eYeeJeve yeue' Demes cnCeleele. efJeegled eYeejeuee yeueecegUs
eeHle Peeuesueer Tpee& ner eYeej HeefjHeLeeletv e efHejle Demeleevee yeee HeefjHeLeeleerue
jesO e Je eesleeee Debleie&le jes O e eebee efJe JeeHejueer peeles. efJeeg ledeYeeJeve
yeueees Skeke petue eefle ketueesce Jnesu ns Deens.
efJ eegled eJeen (Fuesefk e^k e kejb) efv eJee&le peeiesle efkebJee efJeegled Jeenke
HeoeLee&ceOes efJeegle #es$e / eYeeJe ceeHeveees Skeke. Ske Skeke keesoeee
#es$eHeUeletv e efJeegledyeueeee esjCeejs<eeb es ceeHeve cnCepes efJeegle eJeen. efJeegled
eYeejeeer nesCeejer neueeeue cnCepes efJeegled eJeen.
299
efJeegled Yeejegk ele meeOeve / Yeejegice GHekejCe (eepe&keHeu[ ef[JneF&me)
mes ceerkeb [kejegkele (DeOe& mebJeenkeegk ele) D eveske Heefjceb[U SkeeMespeejer
Ske ee Heleerv es pees[ues lej Heefnuee mesceerkeb[kejee yeensj peeCeeje efJeegleYeej
ogmeNee mesceerkeb[kejceOes m$eesleeJeen cnCetv e peelees. SkeeHeeesHee Ske eeeceeCes
efJeegled Yeej Jenele iesueecegUs leees JeOe&v e nesles. keceer ekeeMe D emeues uee
HeefjefmLeleerle Uke efe$e efceUJeCeemeeer eeee GHeeesie neslees.
efJ eegled ceWot DeeuesKe (FFpeer) ceWotletv e efv eIeCeeNee efJeegle lejbieebee DeeuesKe.
ner ceW otee keeee&eer cenJeeeer leHeemeCeer. [eske eeuee efv ejef v ejeee efkeeCeer
Fueske^es[dme ueeJetv e efJeegle uenjeRv eer ceWotee HesMeer GefHeerle kejleele Je DeeuesKe
efJeefMe keeieoeJej kee{leele. esleemebmLeses lep%e Je ceevemeesHeeejlep%e eeee
JeeHej kejleele.
efJ eegled efJ eIeve Skeke (egefve Dee@H e Fuesk e^e@efueefmeme) Ske keguecye
Flekeee efJepesee eJeeneHeemetv e ef JeIeveele leeej nesCeejs ceewueees Jepev e. ne
Skeke lee ceewueeee Jemlegc eeveebke Je leeee DeeeveeJejerue efJe egleYeejeee
iegCees ejeSJe{e Demelees.
efJ eegled efJ eYeJe (Fueseqk e^k eue Hees@efMeeue) Ske Skeke Oeve Yeej
DeefleotjJeve Skee jeefJeke efyebotHeele nueJeCeemeeer pes keee& kejeJes ueeieles
leeuee lee efyebotmLeevees efJeegled efJeYeJe Demes cnCeleele. DeefleotjJejee efyebogHeeMeer
efJeYeJe Metv e Demeles. efJeYeJeees HeefjceeCe Jnesu Deens. ner DeefoMe jeMeer Deens.
efyebot keesCelee eYeeJe #es$eele Deens lee #es $eeJeve efJeYeJe DeesUKeues peeles.
GoenjCeeLe&, efJeegledeqmLeefleke, egbyekeeqm Leefleke efkebJee ieglJeeke<eer&e.
efJ eegled Jelee (Fuesefke^k eue FbjefH eDejvme) jsef[Dees mebosMeJenve
eb$eCesceOes mebosMe enCe kejleevee vekees Demeuesuee efJeegled Tpexv es De[LeUe
efkebJee Jelee Deeuee lej lee Tpexuee efJeegled Jelee cnCeleele. JeeleeJejCeeleerue
efJepesmeejKeer Ievee efkeb Jee peJeUHeemeee efJeegled cees ejeRcegUs efJeegled Jelee
efv ecee&Ce nesT Mekelees.
efJ eegledDee (Fuesk e^es[) efJeegledeJeen, pee efkeeCeentv e ceeOeceele eJesMe
kejlees DeeefC e pee efkeeCeentv e lees ceeOeceeyeensj He[lees leer ef keeCes cnCepes
efJeegledD ees. ns efJeegledD ee efJepeses Gece Jeenke Demeleele. ceeOecener efJeegleJeenke
Demeles. ceeOeceele, Ske Oeve DeeefCe Ske $eCe efJeegle Dee DemeueeefMeJeee
efJeegledeJeen Jeenle veener. efJeegledeJeen, ceeOeceeyeensj, Oeveeeeke[tv e $eCeeeeke[s
lej ceeOeceele lees $eCeeeeke[tv e Oeveeeeke[s Jeenlees DeeefCe efJeegledceb[U HetCe&
nesl es.
efJ eegledIe (Deke egceguesj) : Deelee, ue@Hee@He mebieCeke, ceesyeeF&ue Heesv e,
ke@cesjs, kee@[&uesme Heesv e, JeiewjWes mesume vesnceer eepe& kejeJes ueeieleele. ns mesue,
efueefL eece, efv ekesue, cesue nee[^eF&[ (MH) He@ue@ef[ece Jeiewjs Oeelet JeeHeve
kesuesues keesj[s ([^ee) DeeefCe HeefjJele&v eere mes ume Demeleele. ns meJe& og ece
ef Je egl edI ee D eensle. ee efJ epesNee, Jee@keer e@ keer, Hees xyeue sH ejkee@[& j,
yeesu eCemeereeueCeejer -nueCeejer KesU Ceer Jeiew jWm eeern err JeeHejleele. efjeepe&
kejCeemeeer eepe&j IeeJee ueeielees. Ie[eeUs, ke@ uekeeg ues j Jeiewj smeeer
yevemesue JeeHejleele. les cee$e jer-eepexyeue vemeleele.
efJ eegled egbyekeer e lejbieHe (Fuesk e^esce@ivesefke mHesk e^ce) HejmHejebMeer
keekeesv e keve efJeegled#es$e DeeefCe egbyekeere #es$e efv ecee&Ce kejCeejs lejbie cnCepes
efJeegledegbyekeere lejbie. ee lejbieebee Jesie efv eJee&le HeeskeUerle ekeeMeeee JesieeFlekee
cnCepes peJeUHeeme leerv e ue#e efke.ceer. eeflemeskebo Flekee Demelees. (ekeeMener
efJeegledegbyekeere lejbiee Deens.) leLeeefHe, ee lejbieebeer lejbieueebyeer cee$e peJeUHeeme
10-13 ceer jHeemetv e 105 ceerjHes#eener DeefO eke Demet Mekeles. HeefjCeecele ee
lejbieebeer JeejbJeejlee 1024 eeflemeskeboHeeleosKeerue Demet Mekeles. ne efJeegledegbyekeere
lejb ieHeeee ef Jemleej KetHee ceese Deens. e{lee lejbieueebyeeree ee Heele
ieeceeefk ejCe, #e-efkejCe, pecyegHeej, o=M eekeeMe, DeJejkel e efk ejCe,
ceeeees JesJn, jsef[Dees-lejbie eebee eecegKeeves DebleYee&Je Deens.
efJ eegled egbyekeere eJele&ve (Fueske^ecs e@ivesefke Fb[keMeve) yeouelee egbyekeere
#es$eeceOes Demeuesuee JeenkeeYeesJeleer efJ eegledo eye efv ecee&Ce neslees efk ebJee efmLej
egbyekeere #es$eeceOes DeefmLej JeenkeeYees Jeleer efJ eegledoeye efv ecee&C e neslees leeme
efJeegled egbyekeer e eJele&v e cnCeleele.
efJeegled egbyekeer e yeue (Fuesk ee^ s ce@iveserke Heesme&) meeceeve HeoeLee&leerue DeCetvb ee
Je jsCetbvee Skeef$ele sJeCeeNee yeueeme efJeegled egbyekeere yeue Demes cnCeleele. eYeeefjle
keCeebceOes eegkele yeue ns efJeegledegbyekeere yeue nese. Demeceeve eYeejebceOes Deeke<eC& e
yeue lej meceeve eYeejebceOes eefleke<eea yeue eegkele nesles. DeCetbceOeerue Fueske^ev@ e Je
eese@v e eebeeleeur e Deeke<e&Ce yeue ns efJeegled egbyekeere yeuee nese. eebeecegUs e
DeCetbes DeefmlelJe efketve Demele.s efvemeiee&ceOes eegkele Demeuesueer yengleebMe yeues ee
yeueebceOetv e Giece HeeJeleele. efJeegledegbyekeere yeuemege oerIe& ceee&oe#es$e Demeuesues
yeue Deens. leees HeefjceeCe ieglJeyeueeee 1039 He Deens.
efJ eegledoerH leer (Fuesk e^esuegefcevesmevme) : efJeegled#es$eele SKeeoe HeoeLe& efkebJee
Jemlet sJeueer Demelee, leeHeceeve v e Jee{lee, ekeeMe efv eIele Demesue lej lee
DeefJe<keejeuee efJeegledoerHleer Demes cnCeleele. yeuyeceOetv e efJeelg edeJeen HeeefJeueeme
leeleerue leej leeHetv e ekeeMe efv ecee&Ce neslees leer efJeegledoerHleer veJns. Fueske^e@efv eke
ef[mHuesceOeeru e ueeF Fefceefbie [eees[dm e - SueF[er, ns efJeegledoerHleeres Gece
GoenjCe Deens.
300
efJ eegledefve:mejCe (Fuesk e^esH eesj sefmeme) : efJeegledeJeener ceeOeceeletv e Oeve Je efJ eegledefJ ejesOekelee (jsefPeefmeqJ ner) efJeegledeJeen ceb[Ueleerue eleske Ieke
$eCe Oe=Jeebojceeve Yeeefjle keCeebeer efJeegled eJeeneee efoMesv es neueeeue nesles. eJeen efJejes O eke Demelees. Iekeeee efJejesO e Meke leeres ceeHeve leebee kee
ee mebkeuHevesJej DeeOeeefjle eefL eves lemese keWkeecueebes Ieke efJeegledeJeeneejs soees (ee@me meskeMeve) #es$eHeU, ueebyeer DeeefCe efJeegledeJeeneme efJejesO e eeJej
JesieUs kejCeees leb$e. HesMeeRee yeee DeeJejCeeleerue efJeegledYeejees DeJeueeskeve, jefJeueer peeles. Goe. efJeegleeJeeneme peemle efJejesO e cnCepese keceer #es$eHeUeee
ceeHeve keve leeefJe<eeer ceeefnleer efceUefJeCeemeeerner HesMeer efJeegledefv emejCeees efJeegleJeenke Demes mecepeeJes.
(mesue Fueske^esHeesjs efmeme) leb$e ef Jekeefmele Peeues Deens.
efJ eegledefJ euesH eve (Fuesk e^esH uesefbie) efJeegledefJesove eefeescegUs, SKeeee
efJ eegledj emeeeefveke Ie (Fuesk e^esk esefcekeue mesue) oesv e efJeegledD eeebeer Jemlet Jej ogmeNee Oeeletee cegueecee e{efJeCeeeer eefeee. efJeeg ledefJeso ve#ece
efJeegledefJese eJeCeele DeMeer pees[Ceer kejleele keer pesCeskeve Dee@eqkeme[sMeve- Ieele, pee Jemlet Jej cegueecee e{Jeeeee Deens leer $eCeeeeuee pees[leele.
#eHeCeef eee nesTve efJe egled esjCee Meke leer efv ecee&Ce nesT Mekesue. ueskeueeb eer DeeefC e pee Oeelet ee L ej
I e e me e j K e e yemeJeeeee D eens lee
Jnesu@Fke Ie ns Oeelet ee Oeveee kejleele.
Jeerp ejemeeeef v eke yeensve jeJeerke efJe egle
eeL eefceke Ieees oeyeeee mejue ([er meer )
Gece GoenjCe ef Je egleeJeen HeeefJeleele.
D eens . D eMee efJ eegl eefJes e ceeOeceele
IeebcegUs ceg u eeceeee O eelet ee
ef J e eg l ed eJ een DeeeveerYet le nesCeeje #eej
efv ecee&Ce nesT Mekelees. DemeCes DeeJeMeke Deens.
leeb yeeee efkebJee ueesKeb[er
efJ eegledj emeeeefveke mececetue (Fuesk e^esk esefcekeue Feqk eJ eJn@ueb) : JemletbJ ej eese fceece efkeb Jee
efJeegl edefJesove#ece Ieele 1 keg uebye efJeegled Yeej HeeJeueeme, efJeeglede fJese efv ekesueee cegu eecee efoueeme, lee Jemletbes iebpeCeeHeemetv e mebj#eCe nesles. leebyes
ceeOeceeletv e efJeegled DeeeJej pecee nesCeeNee Feqle ceewue es Jemlegceeve. ns `z' efkebJee eeboeree oeefieveebJej meesv eeee cegueecee e{Jetv e keceer Keee&le, oeefieveebes
ee De#ejeves oeKeJeleele. meeQoe& DeeefCe efkeeT HeCe Jee{efJelee esles.

efJ eeglejesO eke (jsefPembvme) efJeegledeJeen ceb[ueeleerue eleske Ieke eJeeneuee efJ eegled eYeej (Fuesekq e^k e eepe&) meJe& HeoeLeeee cetueYetle keCeebee Ske
efJejesO e kejCeeje Demelees. lemes e efJeegledeYeeJeer keCeebee eJeeneuee Jeenkeees meeceeef eke iegCeOece& cnCepes leeJej Demeuesuee efJeeg le eYeej. ne eYeej $eCe
(keb[kej) efmL ej keCener efJ ejes O e kejleele. ee efJejesO eeuee ef Jeeg lede fJejesO e efkebJee Oeve eebHewkeer keesCeleener Demet Mekelees.
cnCeleele. efJeegleefJejesO e Deesn esce ee Heefj ceeCeele ceesp eleele.
efJ eegled eJeen ceeHeke (ie@ueJn@vees ceerj) efJeegledeJeeneeer leHeemeCeer, leguevee
efJ eegleefJ esove (Fuesk e^esefueefmeme) jemeeeefv eke mebegieees Ieke, lee DeeefC e ceesp eCeer kejCeemeeer
mebegi eeee efJeegledefJese eJeCeeletv e efJeegledeJeen HeeJetv e Deueie kejCeees JeeHejues peeCeejs
leb$e. eJeCeeleerue Oeveeeve, $eCeeeeke[s Deekeef<e&ues peeleele DeeefCe lesL es Fueske^e@v e efJ eeg led eJeeneceg U s efv ecee&C e
IesTve G oemeerv e nesleele lej $eCeeeve Oeveeeeke[s Deekeef< e&le nesleele DeeefCe nesCeeNee egbyekeere HeefjCeeceeJej
DeeHeuee Fueske^e@v e osTve Goemeerv e nesleele. HeefjCeeceer OeveeeeJej Dee@eqkeme[sMeve D eeO eeef jle GHekejCe.
DeeefCe $eCeeeeJej #eHeCe efeee Ie[leele. Goe. MegO o HeeCeele Lees[e Deeeefv eke efJ eeg ledH eef j HeL eele Skemejer
#eej efJejIeUJetv e, lee eJeCeelet v e efJe egledeJeen Heeef Jeueeme $eCeeeeJej pees [ Ceerv es ns G HekejCe
nee[^espeve Jeeet DeeefCe OeveeeeJej Dee@eqkemepeve Jeeet efceUlees. pees[ueeme les D e@ceerj cnCetv e
JeeHejlee es les lej meceeb lej
efJ eegledefJ esove#ece Ie (Fues^esefueefke mesue) : yeensve efJeegledeJeen pees[Ceerv es pees[ueeme Jnesuceerj cnCetv e JeeHejlee esles.
HeeefJeueecegUs ee Ieele efJ eegled efJeso ve efeee Ie[tv e, O eveeeeJej DeeefCe
$eCeeeeJej efJeegl edMeem$eee Goemeerv e jemeeeefv eke HeoeLe& efceUleele. Goe. efJ eegled oeeuesKe (Fmeerp eer) oeeee mveeebt ee mHeoveeb ee efJeegle DeeuesKe.
Deeeefv eke #eej Demeuesuee HeeCeeHeemetv e nee[^espeve DeeefCe Dee@eqkemepeve Jeeet 1924 meeueer efJeuece SvLeesJnve eevb ee ee MeeOs eecegUs veesyesue Heeefjleesef<eke efceUeues.
efceUCes. ee Ieeletv e efJeegledeJeen efv ecee&Ce nesle veener. eleske mveeet pesJne Deekegbeve HeeJelees, lesJne met#ce efJeegledeJeen efvecee&Ce kejlees.
(efceefueJnesu) oeeee ee DeeuesKeele oeeee efv ejefv ejeee Yeeieeble rue mveeetvb eer
301
efv eefce&uesuee efJeegledeJeen efomelees. efJeefMe keeieoeJej jmeeeveeee Lej ueeJeuesuee
Demelees. leeJej efceefueJnesu Je efce.meskeboeee js<ee kee{uesuee Demeleele. jesieeee
eleeruee efJeefMe peeieer efJeegledeJeen eb$eCeseer eskes sJeuesueer Demeleele. leeletv e
efJeegledeJeen peeTve oeeee mveeetbeer mHeboves Ie[Jetve DeeCeleele Je leer ee keeieoeJej
Gceleele. oejesieees efv eoeve eeJeve kejlee esles.
efJ eeJe (mee@uJnv) : pee Jeele, ogmejs efJejIeUCeejs HeoeLe& efJejIeUtv e
eJeCe leeej nesles lee Jeeuee, efJeeJe Demes cnCeleele. eJeCeeuee, efJeeJe
HeoeLee&ee jbie, Jeeme DeeefCe eJener esles. lemese eJeCeeuee, efJeeJeeHes#ee efv ejeUs
keeefeke iegCeOece& eeHle nesleele. Goe. ieesCe efyebbot, Glkeueve efyebot Jeiewjs.
efJ eeJ elee (meesuegefyeueer er) : jeJeerke Deekeejceeveeee SKeeee
efJeeJekeele, efJeefMe leeHeceeveeJej, SKee ee mLeeetes efkeb Jee Jeeetes, meblegefuele
mebHe=keleeJemLesle efJejIeUues Demeleebv eees Jepeve. efJeeJekeees eceeefCele Deekeejceeve
DeeefCe efJeeJe HeoeLee&es eceeefCele Jemlegceeve ee Skekeele efJeeJelee oeKeefJeueer
peeles. leeHeceeve Jee{ues Demelee, mLeeetbeer efJeeJelee Jee{les lej Jeeetb eer efJeeJelee
Ieles.
ef J evee@e qk emeemeve (De@ vee@j e@efy eke j sefm Hej sMeve) peer emeveef eee
Dee@eqkemepeveefMeJeee Ie[tv e esles leeuee efJevee@eqkemeemeve Demes cnCeleele. ner efeee
met# cepeerJ eebeeceeHe&le Ie[tv e esles. ns met#cepeerJe Dee@eqkem epeveef MeJeee keeye& v eer
DeVeIekeebes DeHeIeve keve keeye&v e[ee Dee@kemeeF[ Tpee& DeeefCe Flej
HeoeLe& ef v ecee& Ce kejleele. ns met#cepeerJe nJeeyebo [yeeleerue DeVe efyeIee[eme
keejCeerYetle Demeleele. (Heene emeve)
efJ eve keesCeleerner Jemlet Dee[Jee, GYee efkebJee eflejkeee efoMesuee KeseCeejs
eb$e. ieesue {esueeee Deekeejeee [^ceJej ueesKeb[er oesjKeb[ iegb[eUtv e ceveg<eyeU
efkebJee eb$e JeeHeve ner ke=leer kejlee esles.
efJ eefH ebp eCe (keeef[ie) keesCeleener lebletes metle leeej kejleevee peer HetJe&leeejer
kejeJeer ueeieles, leeceOes efHebp eeF& Ske DeeJeMeke eef eee D eens. pees leblet
Demesu e lees ceeskeUe kejCes Deeef Ce leeeer jevee HesUtee De#eeuee meceeblej
kejCes, DeMeer oesv e keeces
ee eef ees l e kes ueer
peeleele. ee eefeesv eblej
Ske lej ceesee Jeemeeee
Hes U t ef ceUlees ef keb Jee
HeeleUmej ieeoerm eejKee
leeJe efceUlees. ns kejleevee
lebl etc eO es D e[keuesu ee
keejener kee{tv e ekeuee
peelees.
pee[ efkebJee ceOece
megleebkeeee O eeieekeef jlee HesUt Les metlekeleeF&meeer vesuee peelees, lej leuece
DeeefCe Deefleleuece metleeb keeee Oeeieekeefjlee efJebejCe `keesefcyebie' v eeJeeeer
eef eee kesueer peeles. ceie leeeer metlekeleeF& kesueer peeles. keeHemeeeer ieeoer
kejleevee efJeefHeb peCe kesues peeles.
efJ eYekele (ef[mpee@F) pee oesv e mebeele Skener Ieke meceeve veener les.
cnCepes A G B = D
efJ eYeJeveceeHeer (Hees@eqvMeDeesceerj) DeeHeueeuee DeeJeMeke lesJe{e OJeveer
Sskelee eeJee cnCetv e jsef[Dees efkebJee eeJe GHekejCeeceOes OJeveer efv eeb$eCe kejCeejs
meeOeve. efJeegled HeefjHeLeeceOes ns meeO eve pees[ueeme efJeegle oeye efJ eYeeietv e
HeefjHeLeeleuee efJeegled oeyeeHes#ee keceer efJeegle oeye efceUJelee eslees. HeefjHeLeeceOes
ns GHekejCe Skeefo eJeen oeye ceespet Mekeles.
efJ eYeeieer e Heue mebMeesO eve keW (efj peveue et efj mee& Feqvmet)
1873 ceOes HegC es esL es mLeeHev e Peeuesu eer HeCe Deelee cenelcee Hegues ke=<eer
efJe eeHeereee $eeKeeueer Demeuesueer mebMeesO eve mebmLee. ee keWeletv e cegK ele
yeer efJ ejnerl e JeeCe, Yegjer , kejHee jesieeme eeflekeejke eemeejKee e#eeb ee
megO eeefjle peeleer efJekeefmele kejCeele Deeuee D eensle. lemese efHeJeUe ceesP e@ke
Jneejme ee jesieeme yeUer ve He[Ceeje YeW [eree JeeCe Deeef Ce HeUs, Yeepeebm eeer
Skeeeq lceke keer [ jesie JeJemLeeHev eees leb$e FLes efJ ekeefmele Peeues. je^e re
mlejeJejerue HeUebmeeer mebMeesO eve ekeuHe Je Gleer mebJeOe&v eeletv e ieg ueeye, peyexje,
keev exMeve ee Hegueeb ee veJeerv e peeleer efJekeefmele kejCeees ekeuHe jeyeJeCeele
esle D eensle.
efJ eYesoveMeke leer (efj Pee@uJeeR ie Hee@J ej ) : SKeeee ekeeMeer e GHekejCeeeer,
pee Jemlet eer eefl ecee Ies leueer Deens , lee JemletJ ejeru e peemleer le peemle
peJeU D emeCeejs oes v e ef yebo t JesieUs oeKeJeCeeeer #ecelee. ner #ecelee efpelekeer
peemle, efl elekeer efceUCeejer eefl ecee DeefO eke mHe< Demeles. efJeYeso veMekel eer
ner HeoeL eer &e efYebi eees mJeHe, ekeeMeefkejCeeeer lejbi eueeb yeer, peelet v e
ekeeMeefkejCeeb ee eJeeme nesl ees les ceeO ece, DeMee D ev esk e IekeebJ ej
DeJeueb yetv e Demeles.
302
efJ ejbie efYebie (De@ eesce@efke efYebie) efJeefMe ekeejes ognsjer efYebie. ee
ekeejee efYebieeee JeeHejeves
efv ecee&Ce Peeuesu ee eeflecesee
ke[ebv ee jbieerle e efomele
veenerle. meeceevele eeTve
keee Je eqHeu ev keees eer
yeveJeuesueer oesv e efYebies Ske$e
JeeHeve efJejbie efYebie yeveefJeues
peeles. efJ ejbie efYebieeee GHeeesie ekeeefMekeer GHekejCeele kesuesuee Demelees.
efJ ejbp eveef eee (yueeref ebie) vewmeefie&keefjlee keeHemeeee jbie Heeb{je MegYe
Demeuee lejer leeHeemevt e metle keeletv e DeeefCe leees keHe[s efJeCeleevee lees Deveske
eef eeebceOetv e peelees. lee JesUer leeee jbie ceUke neslees. leecegUs keeHe[
Hegv ne Heeb{jsMeg Ye kejCeemeeer efJejbp eveef eesee GHeeesie kesuee peelees. meg leer
keeHe[eJej kesuee peeCeeNee jemeeeefv eke eefeeebHewkeer Heef nueer eefeee cnCepes
efJejbpeveefeee. efJ ejbpeve etCee& es jeJeerke eceeCeele eJeCe IesTve ner eefeee
kesueer peeles. eeceOes Leb[ HeeCeer, iejce HeeCeer DeeefCe DeefO eke oeyeeee JeeHesee
JeeHej keve ner efeee kesueer peeles. efJejbpeve efeesv eblej Heeb{js keeHe[ lemese
JeeHejues peeles; Hejb leg jbieeF& ef kebJee HeeF& kejeJeeeeer Demesue lejer eL ece
efJejbpeveefeee kesueer peeles. Debeflece keeHe[ees mJeHe Deeke<e&ke Jneeuee eeeer
ceole nesles. DeeHeCe vesn ceer JeeHejlees lee yeNeee Jem$eekeejebkeefj lee lemese
HeuebieHees me, eeojer eebceOesner ee eefees ee JeeHej kesuesuee Demelees.
efJ ejUCeer (efLeefvebie) efHekeeee Jee{erme ueeieCeeNee DeeJeMeke peeieseceeCes
eleske efHekeeee jesHeebeer eefle nskej mebKee efv eefele Demeles. leeHes#ee DeefO eke
Demeuesueer jesHes, mete&ekeeMe Je DeVeemeeer nesCeejer mHeOee& eUeJeer cnCetv e GHetv e
ekeCes cnCepes `efJejUCeer'.
efJ ejeceeJemLee (FbjHespe) : mepeerJeeleerue HesMeeRes ef JeYeepeve nesCeeHetJeeaeer
eeLeefceke DeJemL ee. ee DeJemL esl e HesMeerleeru e D eevegJebefM eke Ieke HesMeer
efJeYeepeveemeeer leeej kesues peeleele. efJejeceeJemLee, ceOeeJemLee, HeeeeJemLee
Je DebleeJemLee ee efJeefJeOe efmLeleerv eblej HesMeer efJeYeepeve nesles. (Heene HesMe refJeYeepeve)
efJ ejeceer oMeebMe (efce&vesefbie [sefmeceue) Yeeieekeej kejleevee keener oMeebMe
mLeUebv eblej Yeeie legtv e peele meele oMeebMe mLeUs esleele lees.
pemes 13/8 1.625
efJ e keesve (Jnef&k eueer Dee@H eesefPe DeBieume) Skeceskeebv ee soCeeNee
oes v e js <eeb c eg Us SkeHe
D emeCeeNee ef Je
keesv eebee oes v e pees [ee
efceUleele lee. GoenCeeLe&
Deeke=leerle P1 P 2
DeeefCe P3 P4
efJ elee&ves ve, Deele&gj er Fuceejer (1895-1973) : efHeveueB[ee ee
jmeeeMeem$e%eeuee 1945 meeueee veesyesue Hegjmkeej iegjebee eeje efkeefJeCeeeer
He le MeesO etv e kee{Ceeyeue efceUeuee. eeNeeee Skee peeleeruee leeee
veeJeeleerue SDeeeJner ee Deee#ejebv eer DeesUKeues peeles. MeWiee esCeeNee JevemHeleer
peerJeeCetbceeHe&le peefceveerle veee^espevees meblegueve jeKeleele, ueesCeer efkeefJeCeeee
Heleer DeeefCe DebMeelceke ke=ef$ece eeje eeJejerue mebMeesO eve leeves kesues.
efJ eueeve (ef[meesuegMeve) SKeeee ceeOeceele ogmeNee keener HeoeLeeeer
efJejIeUtv e peeTve ceeOeceele SkeHe nesCeeeer eefeee. Goe. HeeCeemeejKee
ceeOeceele efceemeejKee IeveHeoeLe& HetCe&leee efJejIeUtv e iesueev es HeeCeeMeer SkeHe
neslees.
efJ eueeefyebot - JeCeebke (cesefubie Hee@F) oeye efmLej Demeleevee pee
leeHeceeveeuee mLeeet HeoeLee&es G<Celesv es Jeele Heeblej nesles. lee leeHeceeveeuee
lee mLeeet HeoeLee&ee efJeueeef yebot efkebJee eJeCeebke cnCeleele. mLeeet HeoeLee&le
DeCetbceOeerue HejmHej Deeke<e&Ce leerJe Demeueeves DeCet cegkele efHe Mekele veenerle.
Hejbleg mLeeetue G<Celee efoueeme DeCetbeer kebHeve ieleer Heee&eeves kebHeveeee Deeeece
KetHee Jee{lees. efJeefMe leeHeceeveeuee DeCetbeer Tpee& SJe{er Jee{les keer les memebie
Deeke<e&Ce yeueeJej ceele kejleele DeeefCe cegk ele nesleele. DeCegjs Cetbleerue Deblej
mLeeetee keceeue ceee&osHes#ee peemle nesles cnCepese les Jeele Heebleefjle nesleele.
efJ euemsj, efj ee[& ceeef&ve (1872-1942) : nefjleJeeefJe<eeeree
cetueYet le mebMeesO eveeyeue 1915 meeueee jmeeev eMeem$eeleerue veesyesue Heg jmkeej
efceUefJeCeeje pece&v e jmeeeveMeem$e%e. nefjleJeeleerue Hee@efHe&efjve ee efceeJeeeer
jevee jkeleeleerue nerce ee leebye[ee jbieJeemeejKeer Demeueees leebv eer oeKeJetv e
efoues. efJekejs ner jmeeeves Demeueeesner leebv eer efv eefJe&Jeeo efme kesues.
efJ eefukevme, cee@efj me et es[efj ke (1916-2004) peeveer #e-efkejCeebee
ceoleerv es Iesl euesuee [erSveSee eeeefe$eebcegUs efeke DeeefCe Jee@meve eebv ee
[erSveSee Deblej&eveses iet{ Gueie[Ceeme ceole Peeueer les vetPeerueb[ esL es pevceuesues
Fbepe peerJeYeeweflekeMeem$e%e. efeke Deeef Ce Jee@meve eebee yejesyejerv es leebv eener
1962 meeueee JewekeMeem$eeleuee veesyesue Hegjmkeej ef ouee iesuee.
ef J eefu kevmeve, pes eer (19 21- 19 96) : ee efy e ef Me D emeWe f e
jmeeeveMeem$e%eeuee 1973 meeueee veesyes ue Hegjmkeej pece&v eeree Svm& Deeses
efH eMej eeb eeyejesy ej keeye& v eer O eelet jmeeeveMeem$e D eeef Ce Flej p
meeekeueesH esebef[ Sefv eue OeeletJejerue keeceeye ue efceUeuee.
efJ eumeve, eeume& Lee@cmeve jerp e (18691959) : mkee@ef Me YeeweflekeMeem$e% e.
efJeumeve eebv eer efJekeefmele kesuesuee DeYeke#e ne efkejCeeslmeie&, #eefkejCe, Jewefeke
efkejCe Fleeoer ekeejee eejCeebeer veeWo kejCeeee o<erv es GHeegkele juee.
efJeumeve eebv ee ee mebMeesO eveemeeer F.me. 19 27 meeuees veesyesue Heeefjleese f<eke
yeneue kejCeele D eeues.
efJ eJej (esj) ien, GHeien DeeefCe mete&ceeuesleuee ueIegienebmeejKee Flej
303
Iekeebee He <YeeieeJej Dee{UCeejs Jeleg&U ekeej Kes. ebeJej, yegO eeJej,
lemes e ieg DeeefCe Meveer ee ieneb ee GHeienebJej cegyeueke eceeCeele efJ eJejs
Dee{Uleele. ee efJeJejebes Jeeme keener ceerjHeemetv e Meske[es efkeueesceerj Flekes
ceess Deensle. HeL Jeer, Mege DeeefCe cebieU ee JeeleeJejCeegkele ienebJejner efJeJejs
Dee{Uleele. Hejbleg JeeleeJejCeegkele enebJej efleL es nesC eeNee OetHesc egUs ueneve
Deekeejeeer efJeJejs keener keeUelee ve nesleele. ee meJe& efJeJejebHewkeer yengleske
efJeJejs ner DeMeveeRee DeeoUCeeletv e efv ecee&Ce Peeueer Demeueer, lejer keener efJeJejs
ner pJeeueecegKeeres DeefmlelJe oMe&Jeleele. DeMee ekeejeer efJeJejs `Deeees'meejKee
ieg ee meefee ebeJej Dee{Uueer Deensle. (Heene : DeMeveer; ef JeJejs,
He L Jeer Jejer ue)
efJ eJejs - He=LJeerJ ejerue (esme&, sj seqm^ eue) HeL Jeeree He<YeeieeJej
DeMeveer bee DeeIeeleelet v e ef v ecee&Ce Peeuesuee meg ceejs HeeJeCes oesv eMes efJeJejeb eer
DeeleeHeele veesbo kesueer iesueer Deens. ceneje<^eleuee ueesCeej efkebJee Decesefjkesleuee
Dee@efjPeesv ee FLeueer efJeJejb ner D eMee efJeJejeb eer megHeefjef ele GoenjCes Deensle.
oef#eCe Deeefekesleuee Jes[Hees& esL eeru e oesv e Deype Je<eeHetJeea efv ecee&Ce Peeuesues
leerv eMes efkeueesceerj Jeemeees efJeJej ns HeL Jeeree He<YeeieeJejes %eele Demeuesues
meJeele ceess efJeJej Deens. (Heene : ueesCeej efJeJej)
efJ eJele&ve (ef[e@keMeve) lejbie / uenjer efJe%eeveeee meboYee&leerue Ske mebkeuHevee.
lejbieebee eieleeree ceeieele keener HeoeLeeee De[LeUe Demeueeme, HeoeLee&ee
ke[see yeepetv es lejbieebes efJeefkejCe, De[Leeeee ke[sHeueerke[s, efv ejefv ejeee
keesv eeble nesles. Goe. ekeeMeefkejCe / lejbieebee ceeiee&le Demeuesuee De[LeeebcegUs
ekeeMeefkejCe DeeHeeleer keesv eeble eJeeme ke ueeieleele. DeekeeMeeee meeceevele
Dee{UCeeje efv eUe jbie ekeeMeeee JeeleeJejCeeleer ue keCeebcegUs Peeuesuee
efJeefkejCeebcegUs lemee efomelees. (heene jbieerle efe$e)
efJ eMeeueerk ejCe (ce@eqiveefH ekesMeve) : met#ceoMe&keecegUs cetU Jemletee
Deekeejceeveele Peeuesuee Jee{eres ceeveke. lemese, otjoMe&keecegUs otjeer Jemlet
efkeleer eceeCeele peJeU Deeueees Yeemeles, leeesner ceespeceeHe kejCeees ceeveke.
efJ eefMe ieg lJe (mHesemf eefH eke e@eqJ ner) efJeefMe leeHeceeveeuee HeeCeeee
Ievelesee leguevesle SKeeee HeoeLee& eer Ievelee. HeeCeeeer Ievelee 1 e@ce/efc eueer
DemeueecegUs efJeefMe ieglJeebke HeoeLeeee IevelesFlekee Demelees. leLeeefHe HeoeLeeeer
Ievelee `#e' e@ce/efceueer Demesue lej ee HeoeLee&ee efJeefMe ieglJeebke Hekele `#e'
Demee efv eoxef Meuee peelees.
efJ ee (egef veJnme&) : DeeHeuee YeesJeleeuees meJe& keener. eele meJe& oMe Je
DeoMe HeoeLe&, lemese oMe Je DeoMe Tpee& eebeener meceeJeMs e neslees. DeeHeueer
ienceeuee, leejs, oerefIe&kee, efkebleejs, ke=<CeHeoeLe& , ke=<CeTpee& ns meJe& efJ eeees
Ieke Deenslee; HeCe leeyejesyeje DeeHeueeYeesJeleeueee DeJekeeMe-keeue
nemege efJeeeeee Ieke Deens. DeeHeues efJee 13.7 Deype Je<eeHetJeer& Peeuesuee
Skee cenemHeeseletv e efv ecee&Ce Peeues D emeueees ceeveues iesu es D eens . Skee
ieefC eleevegm eej efJeeeee Deekeej ne megceejs oer[Mes Deype ekeeMeJe<e&s Flekee
DemeeJee. efJee ns emejCe HeeJele Demetv e YeefJe<eele leeeer efmLeleer keee Demesue
ns efJeeeee IevelesJej D eJeuebyetv e Demes ue. efJeeeeer Ievelee ner Skee efJeefMe<
IevelesHes#ee peemle Demeueeme, Debleie& le ieglJeeke<e& CeecegUs YeefJe<eele efJeeees
Deekegbeve nesF&ue. eeG ue, efJeeeeer Ievelee ee efJeef Me< IevelesHes#ee keceer
Demeueeme, efJ ee DeepeeemeejKes e YeefJ e<eelener emejCe HeeJele jener ue.
Deepeee Ie[erme efJeeeeer Ievelee ner efv eefM ele efkeleer ns ceenerle vemeueeves,
YeefJe<eele efJeeeeer efmLeleer efkeleer Demesue ns meebieCes DeJeIe[ Deens.
efJ eeefk ejCe (kee@eqmceke jsp e) He=L Jeeree yeensjerue JeeleeJejCeele Ie[CeeNee
DeeeqCJeke eefeeebceOetv e yeensj He[uesuee Fueske^e@v e, eese@vme, vet^e@v me Fleeoer
cetuekeCeeb ee lemese keener DeCetbee Deeeveebee eJeen. ee meJe& keCeebee Jesie
peJeUpeJeU ekeeMeeee JesieeSJe{e Demelees Je leeb ee ceeje He=L Jeeree
JeeleeJejCeeJej DeJeeneleHeCes eeuet Demelees.
efJ eejeveeMeem$e (kee@mcee@uee@p eer) efJeeeee efv eefce&leeree DeeefCe Gleelb eeree
DeYeeme kejCeejer Keiees ueYeewe flekeMeem$eeeer MeeKee. eele efJeeeee efJeef JeOe
eeHeebeer ceeb[Ceer lemese leebv ee Hetjke jCeeNee HegjeJeebee MeesO e eebee meceeJesMe
neslees.
efJ eemeb e (egevf eJnme&ue mes) efJeeejeLe& Demeuesues mebe DeeefCe GHemebe.
pee SKeeee efJeMeeue mebeees GHemebe Demeleele lees. eleerke U efkebJee X
efJ eesejee, cees#eiegb[ce (1861-1962) : ee eefme DeefYeebleeves Hetj
efv eeb $eCeemeeer mJeeb eefu ele muegF &me Heleeree ojJeepeeb eer jev ee kesueer,
HeeCeeee eesie JeeHeemeeer ieMe HeeCeer
JeeHe meg kesues. OejCeeee peueeMeeele
Decetke SJe{er HeeleUer Peeueer keer, OejCe
megjef# ele jenCeemeeer D emes ojJeepes
D eeHees D eeHe G Ie[ues peeTv e HeeCeer
og mejerke[s Jeentv e peeles D eeefCe OejCe
megj ef#ele jenles. efJ eesejeeb v eer keeJes jer
veoerJejerue ke= <Ceemeeiej OejCe yeebO eues.
Mes leeru ee HeeCeer osCeemeeer yeebO euesues ns
304
OejCe leeJesUer Yeejleeleues meJee&le ceess OejCe nesles. leebeee esjCesv es efnbogmleeve
SDejesv ee@efkeme ner efJeceev e yeebO eCeereer Yeejleere mebmLee meg Peeueer. leebv ee
Yeejlejlve GHeeOeer osTve ieewjefJeCeele Deeues.
efJ e<e
Jnsvece mJej#eCeemeeer meeHe, efJebet, ceOeceeMee eemeejKee eeCeebke[tv e leeej
nesC eeje Ske eeJe. ee eeCeeb ee obMeeletv e Me$etee Mejerj ele efJ e<e es eues
peeles. ceOeeee Hees eeJej nuuee Peeueeme ceOeceeMee nuuee kejCeeNeeme
[meleele. ee [meCeeceOetv e lee Ske ekeejes efJ e<e nuuesKeesjebee Mejerjele
HemejJeleele.
Hee@ ePeve efJe<e Mejerjele leeW[eJees, lJeesJees, eemeeJees Je efMejsletv e efouesuee
FbpeskeMeveejs peeT Mekeles. keener JesUe efJe<e egketve leeW[eJees Mejerjele efMejles,
lej keener JesUe Deelcenlesmeeer Iesleues peeles. Goe. keerkeveeMekes, PeesHesee
ieesee. keer keveeMekes Heesele iesueeJej D eVeveefuekesee Je pejeee oen
neslees. Mejerjele ef pejueeJej esleemebmLesJej HeefjCeece nesTve ce=let eslees.
eemeeJees efJe<eejer Jeeet Goe. keeye&v e ceesv ee@kemeeF[, keueesefjve Sue.Heer.peer.
peeT Mekeleele. efM ejs Jees Fbpes ke Meveee eees ie Deelcenlee ef keb Jee Ket v e
kejCeemeeer neslees. meuHeegefjke DeecueemeejKes keener efJ e<e lJeesJ ej #eesYe
efv ecee& Ce kejleele. meeHe, efJeb et F. eeCeeb es ef Je<e lJees le eseues iesu es lejer
jkeleJeeefnveebJees meyebO e MejerjYej Hemejles.
efJ e<ece Heue (Dee@[ HebkeMeve) pee Heueele eleske x ee peeieer GCes x
cnCepes -x IeeleueeJej les efJe efevnees cnCepes f(-x) = -f(x) esles les.
Goe. (-x)3 = -x 3 efkebJee sin (-x) = -sinx.
efJ e<ecepJej (e@ eHeeF&[) : meeueceesv esuee eeHeer, He@jeeeHeer `S' DeeefCe
`yeer' ee peblet bee G Hemeiee&cegUs nesCeeje jes ie. ns peblet cegKelJes ceeCemeeee
Deele[eebceOes jentv e ef JesJees yeensj He[leele. Demee ceeCetmee ee pebl etbee
Jeenke Demelees. Yeepee Je DeVeeJees ns peblet Deele[eele ef Mejleele. leebee
HeefjHeeke keeU 3 les 60 efoJeme Demelees. [eskesogKeer, DebieogKeer, cejieUCes,
Jee{lee leeHe ner eeeer ue#eCes Deensle. Deew<eOeesHeeej leeye[leesye ve kesueeme 4
les 8 DeeJe[s leeHe jenlees. Deele[eeleerue jkelem$eeJe, JeCe HegCes Fleeoer
og< HeefjCeece nesTve ce=let mebY eJelees. Mejerjeleerue Flej DeJeeJeebJejner eeee
HeefjCeece neslees. jkeleeleerue Heeb{Nee jkeleHesMeeRes eceeCe KetHe keceer nesles. (#2000/
efceueer). megJeeleerme pebletbes mebJeOe&v e kesueeme eeeCeer efv eCee&eke esles. jkeleeeer
efJe[eue eeeCeer HeeeJee efoJemeeveblej efv eCee&eke jles. mebHetCe& efJeeebleer, eesie
Deenej, YejHetj HeeCeer, eeflepewefJekes Je peerJevemeJeebes mesJeve ner GHeeeeespevee
kesueeme iCe yeje neslees. Deelee eefleyebO eke uemener GHeueyOe Deens.
efJ e<eegkele Ieke (e@eqkemeve) : peerJeeCebmt eejKee me#t cepeeJr eebejs Tlmeefpe&le kesues
peeCeejs efJe<eejer Ieke. Oev egJee&leeme keejCeerYetle DemeCeeNee peerJe Cetke[tv e Glmeefpe&le
Peeuesuee ee eJf e<eeee MejerjYej HewueeJe neT
s ve leeee mveeebMt eer efv eieef[le esleeHesMeeRJej
Ieeleke HeefjCeece nesTve Ieeleke HeefjefmLeleer GodYeJeles. Mejerjeeer eeflekeejeb$eCee
DeMee efJe<eebefJe eefleefHeb[ (De@efv yee@[er) leeej kejles.
efJ e<eMeem$e (e@eqk emekee@uee@p eer) efJe<eeee meebieesHeeb ie DeOeeve kejCeejer
efJe%eeveMeeKee. efJe<eeee MeesO e IesCes DeeefCe leeuee eeflekeelceke G Heee eespeCes,
lemese leeeer GlHeeoveeoer Deeweesefieke ceeefnleer efceUefJeCeees keece ee MeeKesle
nesles. jmeeeveMeem$e, met#cejeveeMeem$e (efnme@uee@peer), jesieefv eoeve Meem$e Jeiewjs
MeeKeebee menYeeie eele D emelees. ceeoke HeoeLeeee mesJeveeHeeser nesCeeNee
JeeOeeRceOes, lemese iegv eebee MeesO eele ee MeeKeseer Heej ceole nesles.
efJ e<eeCet (Jneejme) Deleble met#ce mepeerJe (25 les 300 ve@v eesceerjeer ueebyeer)
mepeerJeebee HesMeerle peerJ eble jent Mekelees, efleLese leebeer Jee{ nesl es, leebeer
meb Kee Jee{les. mepeerJe HesM eeRee yeensj les Dekeee&#ece Demeleele. SKeeee
keCeemeejKes efomeleele. ns keCe cnCepese [erSveS efkebJee DeejSveS mJeHeees
Demeleele DeeefCe leebeeYeesJeleer eef L ev eees DeeJejCe D emeles. mepeerJeebee
Jewe fMeeeeceeCes efJe<eeCetbes mJeHe Demeles cnCepes D ecegke mepeerJeele Decetke
efJe<eeCet meeHe[lees. ueeeerke DeeefCe ueeemeespeefv eke ee oesv e ekeejes efJ e<eeCet
Demeleele. ueeeerke efJe<eeCet, mepeerJe HesMeerle Jee{leele, iegCeerle nesl eele DeeefCe
mepeerJe HesMeeruee ceeve, HesMeeryeensj He[leele. ueeemeespeefv eke efJe<eeCet efHele=HesMeeree
DevegJeebefMeke iegCeOecee&le DeeHeues DeevegJebefMeke iegCeOece& efcemeUtv e SkepeerJe nesleele
DeeefCe Deveske Je<eeHeele les leee HesMeerle jenleele. Dekeee&#ece efmLeleerle efHele=HesMeer,
HesMeer efJeYeepeve HeeJeueer keer ns efJe<eeCet ner iegCeerle nesleele. ns efJe<eeCet HesMeerlee
jneleele, Jee{leele leecegUs leebv ee ve kejCeemeeer keesCeleer Deew<eOes GHeeesieer
He[leele ns keUeeuee ceeie& veener. cee$e leebeeHeemetv e mebj#eCe efceUJeCeemeeer
uemeeReer ceole Ieslee esles.
efJ e<egJ eJe=e / YetceOejs< ee (FkeJ esesj ) He=L Jeeree yejesyej ceOeYeeieer eflees
oef#eCe Je Gej ieesueeOee&le efJeYeepeve kejCeejer keeuHeefv eke js<ee. efJe<egJeJe= eeJej
He=L Jeeree HeefjIe 40077 efkeueesceerj Yejlees. cegKele 21 ceee& Je 23 meHWyej
ee oesv e efoJeMeer ogHeejer 12 Jeepelee mete& yejesyej efJe<egJeJe= eeJej Demelees. eeee
DeemeHeemeee eosMe le vesnceere YejHetj Tve DeeefCe YejHetj HeeTme eecegUs oe
pebieues Deensle. (Heene : De#eebMe)
efJ e<egJ eJe=eere Hepe&veeosMe (^e@efH ekeue jsve Hee@j sm) keke&Je= e les
305
cekejJe= eebojceeveee ef Je<egJeJe= eeee Deepegyeepetee eosMe. 1.7 keeser nskej
#es$eHeUeee ne eosMe SketCe Yetceeree 8 Yeeie JeeHelees. YejHetj mete&ekeeMe,
peerJeeb v ee meeseeres G<Ce leeHeceeve DeeefCe meleleee HeeTme HeeCeeves mepeue
Demeueeceg Us ne oe JevejeF&ee (Skee nskejceOes 40-100 epeeleer ) Je
eeCeerJewefJeOeeves mece= eosMe Deens. peieeee SketCe pewefJeke peerJeJemlegceeveeHewkeer
34 ee Yeeieele Deensle. leeHeceeve meeOeejCeHeCes 21 DebMe mes equmeDeme lej
Hepe&v eceeve 2,000 les 12,500 efceceer. oef #eCe Decesef jkes leerue DecesPee@v e
Deeefekesleerue keeBiees, Yeejleeleerue oef#eCe Je Heefece Iee DeeefCe Debo ceeve -
efv ekeesyeej ns Yeeie ee eosMeele esleele.
efJ e<ebefolee (eqJnmkee@efmeer) Jeebee efkebJee Jeeetbee mJeleee eJeeneuee
efJejesO e kejCeeeer HeoeLee&eer #ecelee. Jeebee efkebJee Jeeetbee Jenve iegC eOece&
ceespeCeemeeer ner kemeeser JeeHejleele. leecegUs Je efkeleer HeeleU efkebJee pee[
Deens ns jefJeCeeme ceole nesles. Goe. HeeCeer eJeener Deens; HeCe ceOe efkebJee
keekeJeer lesJ e{er eJeener veener . Jeeeteer Je Jeebeer Jeenkelee ner leeHeceev eeMeer
efv eieef[le Demeles DeeefCe ner Jeenkelee leeee Jenveemeeer nesCeeNee efJejesO eeee
ceeHeele ceesp eueer peeles.
efJ emleeefjle jesefnCeer GHeien ceeefuekee (ee@me) : Yeejleere DeblejeU mebIevesee
jesefnCeer GHeien ceeefuekesee Heg{erue Yeeie. ee ceeefuekesle F.me. 1987 les 1994
ee keeUele mees[uee iesuesuee eej GHeienebee meceeJesMe neslee.
efJ emleeefj le uemeerk ejCe keee&ece (et.Heer.Deee.) efv eJJeU uemeerkejCeeves
SKeeee jesieees mecetU Geeve kejlee esles ns osJeeree jesieeves oeKeJetv e efoues.
leecegUs Hees efueDees, IemeHe&, OevegJ ee&le, [ebiee Keeskeuee, nsHe@eeefme - yeer,
ieesJej, ieeueiegb[ Je #eejesie ee jesieebes mecetU Geeve, efv eoeve KeeerkejCe
lejer kejlee eeJes eemeeer uemeer kejCeeJej Yej efouee peelees. HeesefueDees es oesv e
LeWye leeW[eJees Je Flej uemeer FbpeskeMeveJees efouee peeleele.
cetue pevceueeJej leee efoJeMeer Heesef ueDeeses oesv e LeWye, yeer .meer.peer.es
FbpeskeMeve efoues peeles. ef$eiegCeer ueme oj mene DeeJe[eebv e r DeMeer leerv e JesUe,
nsHe@ eeefme - yeereer oesv e Fbp eskeMeves , veT ceefnves HetC e& PeeueeJej ieesJejees
FbpeskeMeve, meesUe ceefnves les eesJeerme ceefnveeble ieesJej, ieeueiegb[ Je yesuee eebes
FbpeskeMeve cetue oesve Je<eees Demeleevee ef$eiegCeeree Hetjke [esme, Demes eFcesyeue
Demeles. ns jesie Deeeskeeele DeeCeCeele efv eefele eMe esles Deens. ne keee&ece
1980 meeueeHeemetv e eeuet Peeuee. (Heene uemeerkejCe)
efJ emLeeHeve (ef[mHuesmeceW) keeCs eleerner Jemlet peesj ueeJeueeves Decegke Ske Delb ej
mejkeles leeuee efJemLeeHeve cnCeleele. JesieJesieee meboYee&le ne Meyo JeeHejuee
peelees. yees HeeCeeJej pesJne lejbieles. lesJne mJeleee Jepev eeSJe{s HeeCeer yeepetuee
meejles. lesJne lee yeeseres Jemlegceeve ef[mHuesmeceW vespe cnCetv e mebyeesefO eues peeles.
yeebO ekeeceeee KeebyeeKeeueer leeej eeBeereer HeeF&ue (Keebyemeo=Me) eskeueer peeles
(YegmeYegMeerle ceeleerceOes). YegmeYegMeerle ceeleer yeepetuee mejkeles Je HeeF&ueee HeeeeKeeueeur e
ceeleer Keeueer mejkeles. ee ke=leercegUs HeeF&ue Jepeve HesueCeeme cepeyetle nesles. FLes
peefcev eeree efJemLeeHeveecegUs ceeleer Jepeve Hesuet Mekeles.
efJ e%eeve (meeevme) efv emeiee&ee efJeefJeO e Yeewefleke Deeef Je<keejeb es efv ejer#eCe
Je ef JeMues<eCe keve efv emeie&e fv eeceeb ee MeesO e IesCes, leebeer leke&meb iele GHeHeeer
ueeJeCes DeeefCe efJeeemebyebO eeree DeeHeuee %eeveele Yej IeeueCeemeeer PeCes
ee GsMeeves PeCeeee ceeveJeeee yegef iece eeeme. efv eefj#eCe keve eMve
GHeefm Lele kejCes , leeb eer Gejs ef ceUefJeCeemeeer eeesie kejCes, leelet v e
ef ceUeuesues ef v e<ke<e& Jeejb Jeej He[leeUt v e HeenCes Je ef v emeie&ef v eeceebef Je<eeer es
leke&megmebiele ef meeble emL eeef Hele kejCes ee Heleerv egmeej efJe% eeveees keece
eeueles.
efJ e%eeve veiejer (meeevme efmeer) : efJe% eeve ueeskeefee kejCeemeeer Je
pevemeeceeveebv ee efv ejefv ejeee Jew% eeefv eke met$eeb ee nmeleKesU le Heefjee keve
osCeeee GsMeeves keesuekeelee, ieebO eerv eiej esL es mLeeHeve kesuesueer efJe% eeve keWs
esL es Deveske Jew% eeef v eke eeesieebeer eeHes Hee&keebv ee neleeUCeemeeer sJeuesueer
Deensle. ceveesjbpeve kejlee kejlee efJe% eeve efMe#eCe osC eeee Deveske keuHeke
megefJeOee esL es GHeueyOe Deensle.
efJ e%eeve Heefj<eo, eeeie F.me. 1913 meeueer efJe% eeve emeej kejCeeee
GsMeeves mebmLee mLeeHeve Peeueer. 1915 meeueeHeemetv e Deepeleeeeiele efJe%eeve ns
efv eelekeeefueke ekeeefMele kejCeele esl e Deens. 1958 meeueeHeemetv e efJ e%eeve
Heefj<eo DevegmebO eeve Heef$ekee ekeeefMele nesle D emetv e leele mebMeesO eveHej efv eyebO e
Demeleele. DeeleeHeele efJe%eeve keesMeees one Keb[ eefme kesues Demetv e efJeefJeOe
efJe<eeebJej 100 Hegmlekes ekeeefMele kesueer Deensle. ojJe<eea efJe%eeve emeej keeee&meeer
Hegjmkeej efo ues peeleele.
efJ e%eeveemeej Yeejle mejkeejee efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve Keeleeves YeejleYej
ceesee eceeCeeJej efJe%eeve emeej kejCeemeeer efJe%eeve emeej ee mJeeee mebmLeseer
mLeeHevee 1989 meeueer kesueer. [^erce 2047 ns efnboer DeeefCe Fbepeerleues ceeefmeke
5500 ueeskeebHeele Heesnes eles. YeejleYej 30 GHeen keWeceeHe&le efJe%eev eees
keee&ece kesues peeleele. osMeYej 7000 MeeUele efJe%eeve ceb[Us eeuet Deensle.
jefJeJeejer mekeeUer 9.00 Jeepelee osMeYej efJe%eeveees keee&ece otjoMe&v e eme=le
kejles. efJe%eeveeJejeer Deveske Hegmlekes Fbepeerletv e eLece eefme keve ceie leebes
Flej Yeejleere Yee<eele Yee<eeblej kesues peeles.
efJ eb ejCe (keesefcyebie) leuece DeeefCe Deefleleuece metle leeej kejeJeeees
Demesue, lej ef JeefH ebpeCeeveblej ner eef eee kesueer peeles. jeJeerke leblet -ueeby eer
jJetv e leeeceeCes
eb $eeJej jevee
kes ueer peeles .
jJeuesuee leblet-
ueebyeerHes #ee keceer
ueeb y eer es lebl et
veekeejues peeleele
DeeefCe
jJeuesuee
leblegueebyeer SJe{s
306
efk ebJee leeHes#ee ueebye D emes e leblet Hes UtceO es mJeerkeejues peeleele. DeLee& le, Fceejleer ee Jej
eecegU s HesU t D eef O eke Skeefpevemeer leeej neslees. veekeejuesues lebl et mege O eelet eer meUF&
pee[eeYej[ee megleemeeer JeeHejues peeleele. leeceg Us keesC eleee lebl et Kees etv e, meUF&u ee
Heg ke peele veener. ee eef eesl e keb ieJeemeejKee Oeelet ee Yeeieeee pees [ ues u eer leej
JeeHej kes uee peelees. leecegUs ee eefeeses veeJe `efJebejCe' Demes sJ eues ues Keeueer peef ceveerceO es
Deens. jes J eleele. meUF&
D e eke eM el eu ee
efJ eb[ vesue IeveJemletee DeemeHeeme JeenCeeNee JeeNeeee lee Jemletee Yeewefleke ef Jepes uee D eeke<e&t v e
iegC eOeceeJej Je keee&#ecelesJej nesCeeNee HeefjCeeceebee DeYeeme kejCeemeeer Iesl es D eeef C e
JeeHejues peeCeejs GHekejCe. eemeeer Skee yebo Heesk eUerle efkebJee yees ieeele leer megjef#eleHeCes leejsejs
Jemlet sJetv e lee HeeskeUerle JesieJesieee Jesieeeer Je JesieJesieee ekeejeer Deeboesueves peefcev eerl e HeeseJeles.
D emeCeejer nJee Fceejleeres vegkemeeve
mees [ ueer peeles . Jeeeles.
efl eee lee
JemletJej nesCeeNee Jeer e& (efmecesve) Heg<eebee efv ejefv ejeee epeveve ebL eerleerue eeJeebes efceeCe.
HeefjCeeceebes ef e$eCe eeleerue mesefceveue Jeele Megepeblet lejbieleele.
ke j C ee me e er
keener JesUe lee nJes le Oetj efkebJee jbie efcemeUues peeleele. ef Jeceeves, #esHeCeem$es, Jeer ueeb[, neF&v jerMe (1877- 1957) : efH eeeMeeeleeru e Deecueeee
DeJekeeMeeeves, Jesieeves OeeJeCeeNee ceesejer nJesletv e peele Demeleevee leebeeJej mebjeves efJe<eeeree mebMeesO eveeyeue 19 27 meeueee jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue
nesCeeNee HeefjCeeceebe r lemese ieieveegbyeer Fceejleer efkebJee Hetue eebeeJej nesCeeNee Hegjmkeej pece&v e jmeeeveMeem$e%e neF&v jerMe Dee@es Jeerueeb[ eebv ee efceUeuee. peerJeble
JeeoUebee HeefjCeeceebes Deboepe yeebO eCeemeeer ee meeOev eeee JeeHej neslees. HesMeerle Dee@eqkeme[sMeveeer efeee eeuet Demeleevee peemleeree Dee@eqkemepeve eefeesle
Yeejleele ner megefJeOee SveSSue, yebieUgceOes GHeueyOe Deens. Yeeie Iesle veener lej nee[^espeve yeensj He[lees. ne MeesO e JewekeMeem$eeuee Heg{erue
eieleermeeer GHekeejke juee. leev es efHeeeMeeele keesueesefv eke Deecue D eeefCe
efJ ebO eve efJ enerj (egye Jesue / yeesj Jesue) Yetpeue meJex#eCeevegmeej GHeen Je keesue@mesjesue yeveJetv e oeKeefJeues DeeefCe keesue@mesjue D eeefCe efHeeecueees veeles
nJeeF& eeeefe$eebe GHeeesie keve YetHe=eKeeueerue 60 les 90 ceerj KeesueerJej efme kesues. Deele[eebceOes DeVeees Hegv ne Heeve nesles leeuee efHeeeMee keejCeerYetle
Demeuesues HeeCeer efJeefnjermeeer efv eefele kegs GHeueyOe nesF&ue, les jefJelee esles. Deens ns leeee mebMeesO eveecegUs mecepeues.
yeesD ej eb$eeee meeneeeves lee efkeeCeer efJ enerj Kees oueer peeles. eefleleeme
keceerlekeceer 500 ueerme& HeeCeer efceUle Demesue, lej neleHebHe Je pesL es eefleleeme Jeg[Je[&, je@ye& yevme& (1917-1979) ee Decesefjkeve jmeeeveMeem$e%eeuee
300 ueerme& efkeb Jee peemle HeeCeer ueeiesue, lesL es efJeefnjerJej efJeegledHebHe yemeefJeleele. 1965 meeueee vees yesue Hegjmkeej kesJeU mepeerJee efv ecee& Ce ke Mekeleele
DeMee efJeefnjeRv ee `yeesD ejJesue' cnCeleele. lee He=<YeeieeJej yebo Demeleele. DeMee msjeue, nefjleJe Fleeoerbee kesuesuee mebMues<eCeemeeer osCeele Deeuee.
leebv eer eqm^eveeFve, efuePeefpeie Deecue, jsPeHee&Fve DeeefCe peerJevemeJe `yeer1 2' ee
Jeerp e ecekeCes (ueeFefvebie) DeekeeMeeleueer Deefleeeb[ efJeegled efCeieer. Jeebee kesuesuee mebnleerkejCeecegUs Hesefv eefmeefueve DeeefCe s j@ceeeefmeveeer jevee
meJe&meeceev eHeCes D eeHeueeuee ef omeCeejer Jeer pe, {ie D eeefC e peceerv e eebceO es ue#eele Deeueer.
ecekeleevee efomeles. Hejbleg {ieeceOes, {ie DeeefC e nJee eeceOes DeeefCe oesv e
{ieebceOesner Jeerpe efv ecee&Ce nesT Mekeles. Oeve efJeegledYeej DeeefCe $eCe efJeegledYeej Je=k ek e Skeke / Je=k ek eeCet (ves ee@ve) Je=keke Skeke ne cet$eefHeb[eleerue
Skeceskeebke[s peeleevee ef Ceieer mJeHeele Jeerpe efv ecee&Ce nesles . pesJ ne {ieebes keee& keejer Ieke. eees Yeeie
keCe Skeceskeebv ee Oe[keleele lesJne efJ eegl edYeeefjle keCe pecee nesleele lej yeescevme mebHeg, ee@eqkemeceue Je ef[mue
$eCeYeeef jle keCe {ieeee leUeMeer pesJne {ieeleues $eCeYeej Keeueer Keeueer etyegume, nsv ueses HeeMe Je keueseqkebie
peeT ueeieleele lesJne leebeer iee He=L Jeerke[tv e Deeuesuee OeveYeejebMeer He[les [ke . Je= kek eeCet eer peer mebK ee
DeeefCe {ie les He=L Jeer DeMeer Jeerpe efv ecee&Ce nesles. {ieeceOeuee efJeegledY eejebcegUs pevceeHeemetv e Demeles, leer Jee{le veener.
efv ecee&Ce Peeuesuee efJepesuee Deblej{ie Jeerpe Demes cnCeleele. JesieJesieee {ieebceOeuee SKeeos Je=kekeeCet ve Peeues lej veJeerv e
efJeegledYeejebcegUs efv ecee&Ce peeuesuee efJepesuee `D eeblej{ie Jeerpe' Demes cnCeleele. efv ecee& Ce nesle veener . ogmejs Je=kekeeCet
leees keee& kejles. SketCe one ueeKe
Jeerp eefJ ejesO eke meUF& (ueeeefvebie Dejsmj) Fceejleeruee DeekeeMeeletv e Je=kekeeCet cet$eefHeb[ele Demeleele. jkele
He[CeeNee efJepesHeemetv e JeeeJeCeemeeer Oeeletee meUF&ee GHeeesi e kejleele. ieeUCes, leeleerue HeeCeer Je keener
307
Ieke Mees<etv e IesCes DeeefCe Gjuesues HeeCeer Je vekees Demeuesues Ieke cet$eveefuekesle
mees[Ces ns Je=kekeeCetes keee& nese. (Heene cet$eefHeb[)
Je=< eCe (smerp e) vejebceOeerue ueQ efieke DeJeeJe. eele Megepeb let (Hegbyeerpe),
lemes e ssmesef mje@v e Heg<e mebesjke leeej nesles. yengleske eeCeeble cegKe
Mejerjeee yeensj, keele[eree efHeMeJeermeejKee Yeeieele oseve Je<eCes uekeleele.
Flej keener eeCeeble cee$e ns Gojele Demeleele DeeefCe Hekele epeveveeee nbieeceele
efHeMeJeerle esleele. JeJeeIetU, Jnsue ceemee eebmeejKee eeCeebceOes Je<eCe melele
Gojelee mLeeveeHevve Demeles.
Je=#eefveJeemeer (Deeyeexefj Deue) : Pee[ebJej ef kebJee efJeMes<ekev e Pee[ebee
MeW[eeJej JeemleJe kejCeeNee Je DeeHeuee peerJeveeee yeJnbMe r keeueKeb[ Pee[ebJej
Jeleerle kejCeeNee eeCeerepeeleer. Dee@msefueeeleerue efv eueefiejer Je=#eebJejerue keesD eeuee
lemese DeeHeuee Yeejleeleerue Heefece Ieeele Dee{UCeejs Meske ne KeejermeejKee
eeCeer ner Je=#eefv eJeemeer eeCeebeer Gece GoenjCes Deensle.
Jes yeuye scHejs ej (Hene Dee&leeceeHeke)
JesCet, yeeHet (19271982) : megeefme Yeejleere KeieesueMeem$e%e. vewefv eleeue
esL eer ue JesO eMeeUsee lemese Fbef[eve Fefv met Dee@He De@m^e sefHeefpekeme ee
mebmLeses mebmLeeHeke mebeeueke. eee mebmLesv es keJeuetj esL es GYeejuesuee 2.3
ceerj Jeemeeee ogefye&Ceeree GYeejCeerle
yeeHet eebes ceesueees eesieoeve nesles. yeeHet
eeb v eer Deebl ejje<^e re Keiees ueMeem$eer e
mebIeveses DeOe#eHeoner Yet<eJeues nesles. JesCet
yeeHet DeeefCe Deesueerv e efJeumeve eebv eer mHe<
kes uesuee, keener efJ eefM e< leeNeeb ee
lespeefmJelesee DeeefCe leebee JeCe&Heeleerue
ke@ef uMeece ee cetueJeeMeer ef v eieef[ le
Glmepe&v e js<eebee meby ebO e `efJeumeveyeeHet'
HeefjCeece cnCetv e DeesUKeuee peelees. keceer leeHeceeveeee leeNeebes DeeHeueeHeemetv ees
Deblej ceespeCeeme ee HeefjceeCeeee GHeeesie neslees.
JesO eMeeUe - KeieesueMeem$e (Dee@yPeJnxjer - De@m^e@vee@ efcekeue)
KeieesueMeem$eer e efv ejer#eCes DeeefCe ceeHeves kejCeemeeer GYeejues ueer megefJeOee.
oMe ekeeMe, DeJejkele efkejCe, jsef[Dees uenjer, Jeiewjs JesieJesieee ekeejee
ekeeMeele DeJekeeMemLe Jemletbee eeflecee efceUJeCeemeeer efJeefMe< ekeejeer
GHekejCes JeeHejueer peeleele. leecegUs eleske JesO eMeeUses mJeHe ns JesO eMeeUsee
GsMeevegmeej yeouele Demeles. DeMee JesO eMeeUe Deelee DeblejeUelener mLeeHeve
kesuee peeleele. nyeue DeblejeU ogyeeaCe, #e-efkejCeebee JesO e Ies Ceejer `ebe`
JesO eMeeUe efkebJee metee&Jej melele ue#e sJeCeejer `meesnes' ner meewjJesO eMeeUe ner
ee ekeejee DeblejeUJesO eMeeUebeer GoenjCes Deensle.
JesO eMeeUe (Jesoj yegj es) mLeeefv eke HeeleUerJejerue leeHeceeve, nJesee oeye,
HeeJemeees eceeCe eemeejKee nJeeceev eeMeer mebyebO eerle Iekeeb eer veeW o sJeCeejs
keW. ee veeWoer JeeHeke mlejeJejes owv ebefove nJeeceeve (Jesoj) lemese SKeeee
efkeeCees mejemejer $elegceeve (keueeeces) efv eefele kejCeemeeer GHeeesieer He[leele.
Yeejleele megceejs 350 JesO eMeeUe Deensle.
Jesve, pee@ve Deej (1927-2004) : eesm@iue@efv [ve ee peerJejemeeeefv eke
HeoeLeeee MeesO e ueeJeueeyeue Pegv es kes . yesie&m^ esce DeeefCe yeWi me@cegSumeve
eebee meceJesle JewekeMeem$eeleerue 1982 meeueee veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeeje
Fbepe peerJeMeem$e%e. De@efmHeefjve JesoveeMeeceke Demeueeesner leebv eer efme kesues.
Jesvkejeceve, ke=<CemJeeceer (1901- 1981) jbie DeeefCe jbi eJes
eebeeJejerue mebMeesO eveemeeer Keeleer HeeJeuesues meWere jmeeeveMeem$e% e. cegbyeF&ee
egefv eJnefme&er Feqv met Dee@He kesefcekeue skev ee@uee@peer (eg[ermeerer) ee mebmLeses
lemes e Heg Ceeee v e@ Meveue kes ef cekeue ue@y eesj s jer es meb eeueke nesl es .
jbieJeeefJe<eeer ee Heee Keb[elceke ebL eees leebv eer uesKeve kesues. b
Jesye Dee@H emes cegCe : Heene Dee@Hemes cegCe
Jesyej SmeDeee HeefjceeCe HeleerceOeerue egbyekelJe (Heuekeme) ceespeCeees HeefjceeCe.
Skee Jeseseeee efJeegle HeefjHeLeeletv e Ske Jnesu efJeegle oeyeeee Fueske^esceesefJn
Hees me& (FSceSHe) Skee meskeb oele SkemeejKee ieleerv es Metv e Jnesu nesl eevee
efv ecee&Ce nesCeeNee egbyekelJeeuee Ske Jesyej egbyekelJe Demes cnCeleele. JnesuspeceOes
efJeegle oeye DeeefCe JesU eeee iegCeekeej DeMee Heleerv es Jesyej HeefjceeCe Jekele
kesues peeles. leemeeer Fb epeerle Wb Demes ueIeg He JeeHejleele. pece& v e
YeeweflekeMeem$e%e efJeunsce S[Je[& Jesyej eebee veeJeeJeve ee HeefjceeCeeuee veeJe
ef ceUeues.
Jesuej, Lee@ceme nkeue (1915-2008) : TleermebJeOe&v eeee eCeeueeree JeeHej
keve eeesieMeeUsle Heesefueeesee efJe<eeCetbeer Jee{ kejCeeeer Heleer efJekeefmele
kesueeyeue Sb[me& Je je@efyevme eebee meceJesle 1954 meeueee JewekeMeem$eeleerue
veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeeje Decesefjkeve Jewekelep%e. HeesefueDeeseer ueme leeej
kejCeeme leeee mebMeesO eveecegU s eeuevee efc eUeueer.
JesueJns efke&Me e@JesuemeejKee oesv e yeerce JeeHeve jsMeceer megleeee JeeHej
kev e efJeCeuesuee ognsjer keeHe[eee Ske ekeej. eeceOeerue Jejee uet Heee
Oeeiee ceOeesceOe keeHeueeceg Us eeee mHeMe& ceT ueeielees.
Jesefu[bie Oeeletbes oesv e legke[s eskeeuee efJeleUJetv e SkepeerJe kejCeeeer eefeee.
efJeMes<ekeve ueesKeb[ pees[Ceemeeer ee Heleeree meje&me GHeeesie kesuee peelees.
JesU (eFce) megJeeleeruee metee&es GieJeCes, ceeJeUCes, He=L Jeeres mJeleYeesJeleer
efHejCes ue#eele IesTve Je<eees efoJeme, ceefnveeleues efoJeme, DeeJe[eees Jeej,
efoJemeees ees Jeerme leeme, efceefv es Je mes kebo eebefJe<eeer efv eece jJeCeele Deeues
leeletv e Ie[eeUeeer efv eefce&leer Peeueer. ogHeejer yeejeHeeleeer JesU cnCepes S.Sce.
cnCepes DeBer cesefjef[ece cnCepes mete& ceOeevneuee esCeeHetJeea Demes jJeCeele
Deeues. lej ogHeejer yeejeveblejeer JesU cnCepes Heer.Sce.. Heer.Sce. cnCepes Heesm
308
cesefjef[ece. cnCepes mete& ceOeevne veblej Demes jJeCeele Deeues. JesU Deetke
mecepeCeemeeer meskeb oees met# ce Yeeie kejlee Deeues. jsKeeb Meeee ceoleer v es
HejosMeeleerue JesU mecepet ueeieueer Je otj Jejee eJeemeele Ie[eeU ceeiesH eg{s
keve JesU efv eefele kejlee esT ueeieueer. HetJeea efoJeme Je je$e keMeer e{le
iesueer Je Glejle iesueer eeJeve Deboepes JesU mecepele Demes Je leevegmeej JeJenej
Jneees. Deetke JesU mecepeueecegUs efJeceeve eJeeme, jsuJes Je Jeenveebeer es-pee,
emeejCe, mebosMeJenve, GHeen e#esHeCe DeMee efJeefJeOe ekeuHeele Deetkelee Deeueer.
Jesmveee eceeefCele Jeerp eIe / ke@[efceece efJ eegledIe (Jesmve mB[[&
mesue) : eeLeefceke JeerpeIe, 20 DebMe mesefuMeDeme leeHeceeveeJej 1.0186
Jnesumed Deetke DeeefC e eqmLej JeerpeesjCee yeue efceUles cnCetv e ne eceeefCele
JeerpeIe ceeveuee peelees. ne H Deekeejeee keeesee yeveefJeuee Demelees. Skee
veUerle HeeNeeee Oeveee, ceke eg&jme meuHes DeeefC e ke@[efceece meuHes eebee
Hesmves Deeeouesue Demelees lej ogmeNee veUerle ke@[efceeceee Heejocesueeee
$eCeee, ke@[efceece meuHesee mHeefkeebv eer Deeeouee D emelees. ke@[efceece
meuHeses HeeCeeleerue mebHe=kele eJeCe efJeegleefJese ceeOece Demeles. S[Je[&
Jesmve ee Meem$e%eeves ne Ie eLece leeej kesuee.
Jesmve& yuee@ efv ejefv ejeee MejerjJeebceOes efJeefMe eefL eve Deens keer veener
ns Deetk e MeesO et v e kee{Ceemeeer JeeHejueer peeCeejer Ske D eleeO egef v eke
Hejer#eeHeleer. S[dmemeejKee keener jesieebee efv eoeveemeeer efnee JeeHej neslees.
JesefmbieneTme, pee@p e& (1846-1914) ne Ske keuHeke Decesefjkeve
DeefYeeblee neslee. leev es ueeJeuesuee Deveske
MeesO eebHewkeer jsuJes es nJes ee oeyeeJej
eeueCeejs yeskeme, efJeegle #es$eeleerue Deveske
iees er nesle. YeefJe<e keeUemeeer [er meer
Jeerpe ueeiesue ee Sef[meveee Yetefcekesee
efJejesO eele peeTve leeves Decesefjkesleerue Smeer
efJ epes eer meieUer eb$ eCee yeveJetv e efoueer.
leeee veeJeeJej 300 SkemJes (Hesbdme)
Deensle.
Jewefoke ieefCele (Jeseof ke ce@Lesce@efkeme) ieesJeOe&v eHeerees Mebkejeeee& mJeeceer
Yeejleer ke=<CeleerL e& (1884-1960) eebv ee DeLe&JeJesoeee HeefjefMeele meeHe[uesuee
ieefCeleeee keener Yeeie. lees 16 met$es Je 13 GHemet$eebee mJeHeele ceeb[tv e leebv eer
`Jesefoke ce@L esce@efkem e' ns Hegmleke ef ueefnues.
ee met$eebv eer ieefCeleerke=leer kejCeeme ueeieCeeNee JesUele DeeefCe Dev eske
HeeeNeele keceeueereer yeele nesTve G ejs Skee Heeejerle kee{lee esleele. ns,
iegCeekeej, Yeeieekeej, DeHetCeekeees DeeJeleea oMeebMeeleeru e Jemle, Jeie&, Ieve,
Jeie&cetU, IevecetU lemese yeerpe ieefCeleeleerue meJe& ekeejeer meceerkejCes eeleerue
Heg< keU GoenjCes mees[Jetv e, mJeeceer peeRv eer oeKeJetv e ef oues D eens. cee$e leele
keueve, meeOeer Je efveoxMeke Yetefceleer yesleeeer Je eiele ieefCeleeee DeYeeJe Deens.
Jewceeefvekeer (Sjesvee@efkeme) nJesceOes Jenve kejCeeNee Jeenveebeer jevee,
efv eefce&leer, mebeeueve lemese nJeses Jenve DeeefCe leeee JemletbJejerue HeefjCeece eebes
DeOeeve kejCeejer efJe%eeveMeeKee. efJeceeves, DeblejeU eeves eeb ee Deekeej,
FbO eve, keee&#ece FbO eve Fleeoer yeeyeer beener efJeeej ee MeeKesceOes neslees.
Jew eeqk eleke mebieCeke (Heme&veue kee@cHegj - Heermeer) Skeee ceeCemeeuee
Skee JesUer JeeHejlee esCeemeeer leeej kejCeele Deeuesuee meJe&meeOeejCe Gefebee
meb ieCeke.
Jewj eCe eosMe ([sPe&) GHeueyOe HeeCeeee DeYeeJe DeLeJee peerJeeme DeeJeMeke
Demeuesuee mege fJeOee ve efc eUCeeNee ef keeCeebv ee JewjeCe eosM e cnues peeles.
JeeUJebs, Ke[keeU eosMe, keeece yeHee&eefole HeJe&le DeeefCe Keesue cenemeeiej,
esL es efv emeie&le JevemHeleer DeeefCe eeCeer jent Mekele veenerle, lesL es DeVeefv eefce&leer
nesT Mekele veener. meneje, keeuenejer, ieesyeer , ke-jepemLeeveceOeerue Lej
ner JeeUJeb s, lemese efnceeuee, DeeuHme, D eB[erpe HeJe&l eefMeKejs, OegJeeosMe,
He@efmeefHeke cenemeeiejeee DeefleKeesue Yeeie ner JewjeCe eosMeebeer GoenjCes Deensle.
JewMuese<f eke - menefveoxMeke - yewefp eke Yetefceleer (De@ve@efueefkeue pee@ces^er
- kees Dee@ef[&ves pee@ces^er - DeequpeyeeFke pee@ces^er) eWe lelJe%e Je
ieefCeleer jsv es oskeele& (1596-1650) eeves ee Yetefceleeree MeesO e ueeJeuee. eleue
Yetefceleerle efyeboteer peeiee (x, y) efv eoxMekeebveer oeKeJetv e efyebot - efyebotleerue Deblejs,
js<ee, Jele&gU, ueb yeJele&gU, D eeHeemle, DevJemle ee D eeke=leeb eer meceerkejCes x
DeeefCe y eleerkeebee cnCepes yewefpeke Yee<esle ceeb[lee esleele. lemese yeerpeieefCeleeeer
eeflekes efkebJee efev ns JeeHeve Yetefceleereer eceses DeLeJee ke=les emLeeefHele kesueer
peeleele cnCetv e ner efv eoxMeke efkebJee yewefpeke Yetefceleer. ef$ eefceleer DeJekeeMeele
efyebotes efv eoxMeke IesTve Jee, He=, ieesue, Ieveeke=leer eebeer meceerkejCes yewefpeke
Yee<esle kee{lee esleele. ns kejleevee meebieesHeebie efJeeej meJe& ekeejs efJeMues<eCe
kesues peele Demeueeves ee efJe<eeeuee JewMuesef<eke Yetefceleer Demesner cnCeleele.
Jewefeke OetU (kee@eqmceke [m) leeNeebojceeveee HeeskeUerle, lemese
ienebojceeveee Hees keUerle meeHe[Ceejs OegefuekeCe. eebee D eekeej meeOeejCeHeCes
0.2 efceef ueceer jHes#ee ueneve Demelees. ee Oeg efuekeCeebeer efv eefce& leer leeNeeb ee
Gleebefleojceeve (cegKele: keeye&v eegkele leeNeebee) efkebJee ueIegienebee kejer,
Oetc ekes leb tke[tv e nesC eejs Glmepe&v e eeb eeejs nes les. ef JeefJ eOe ekeejee
efmeefuekesHeemetv e yeveuesuee ee keCeeble keeye&v e, meuHej eebmeejKee cetueJeebes
DeeefCe Oeeletbes eceeCener ue#eCeere Demet Mekeles. leeNeebojceeveee meJe&meeOeejCe
Heesk eUerleuee Skee Ieve ef keueesc eerj Deekeejceeveele Heej lej keener npeej
Oegefu ekeCe Dee{Uleele, lej oerefIe&keebojceeveee HeeskeUerle ee O etefuekeCeebeer
mebKee eentv ener yejere keceer Demeles.
Jew%eeefveke Je Deeweesefieke mebMeesO eve Heefj <eo
(meerSmeDeeeDeej ) Jew% eeefv eke DeeefCe
Deeweesefieke mebMeesO eve kejCeeNee osMeYejeleerue
efJ eefJ eOe mebm Leeb eer 1942 meeueer mL eeHeve
Peeuesueer veJeer efouueeremf Lele mJeeee ceele=mebmLee.
osM eeleer ue Jew % eeefv eke D eeweesefieke #es $eeleerue
309
mebMeesO eveeuee eeslmeenve osCes, DeeJeMeke meuuee osCes DeeefCe mebMeesO eve mebmLeeee
keeee&ee mecevJee meeOeCes ner keeces ee Heefj <eosk e[s Deensle. Heefj<eos ee
DeefO eHeeeKeeueer 42 mebmL ee / eeesi eMeeUe keece kejle D eensle. DeeCeKeer
MebYej keee&mLeUs mebmLesMeer mebueive Deensle. meJe& mebmLeebceOeerue SketCe Meem$e%eebeer
mebKee megceejs 23 npeej Deens. [e@. MeebeflemJeHe Yeveeiej ns ee Heefj<eoses
mebmLeeHeke cenemebeeueke nesles. peieeleerue meeJe& peefv eke #es$eeleerue meJee&le ceeser
DeMeer mebMeesO eveeuee Jeeefnuesueer ner Heefj<eo Demetv e leer iueesyeue efjmee& DeueeevmeMeer
mebueive Deens.
Je@k emece@ve, mesuceeve Deyeence (1888-1973) : #ee jesie efv eJeejCeemeeer
m^sHesceeeefmeve ee eeflepewefJekeeee MeesO eeyeue 1952 meeueee JewekeMeem$eeleerue
v eesy esu e Heg jmkeej ef c eUef J eCeeje eg es v eceO es pevceuesu ee Deces ef j kev e
met#cepeerJeMeem$e%e. efv eDeesceeeefmevemeejKee Flej eeflepewefJekeebee MeesO ener leeves
ueeJeuee. ee ekeejee Deew<eOeer jmeeeveebv ee DeBefyeeee@efkeme ns veeJener leeves
1941 ceOes efoues.
Je@ leeme (Je@ DeJej) efJepesee Skee leemeeleerue Je@ceOeerue JeeHej. DeeHeues
vesnceeres efJepeses oseke efkeueesJe@ leeme ee HeefjceeCeele esles. Ske Skeke cnCepes
1 efkeuees Je@ leeme.
Je@ ceerj efJeegle Mekeleer ceespeCeejs GHekejCe.
Jeesmlesk e : F.me. 1961 les 1963 ee keeUeleueer mene jefMeeve DeblejeUeeveebeer
ceeefuekee. eebleuee Heefnuee eeveeletv e egjer ieeieejerv e eeves, lej meneJee eeveeletv e
Jn@ueW eflevee lesj sMkeesJee ee ceefnuesv es DeeHeuee Ssefleneefmeke Debl ejeUeJeeme HetCe&
kesuee. (Heene: egjer ieeieejerv e, Jn@uesbe fvee lesjsMkeesJee)
Jee@, pescme (1736-1819) : ee efyeefMe DeefYeebleeves JeeHesJej eeueCeejs
Fbefpeve efJekeefmele kesues. Skeee js<esle nesCeeNee ieleeres Heeblej leeves eeekeej
ieleerle kes ues. ogns jer Heleerv es eeueCeejs efJemleejke Fbef peve, Le e@ue JneuJn,
Fbefpeveee Jesie efv eebef$ele kejCeemeeer GHeeesieer He[Ceeje efveeb$eke DeMee Deveske
iees<er leev es efJekeef mele kes uee. SmeD eee HeefjceeCe Heleerl eeru e Tpexee
ceeHeveemeeer Jee@ ns HeefjceeCe leeee veeJeeJevee He[ues.
Jee@meve, pescme [egF& (1928- ) [erSveSee jsCetee Debleie&le jeveeyebO eees
iet{ Gueie[ueeyeue eeeqv meme efeke DeeefCe cee@efjme efJeefukevme eebee meceJesle
1962 meeuees Jewekeere #es$eeleerue veesyesue
Heeef jlees ef< eke efceUefJeCeeje Deces efj keve
peerJeMeem$e%e. efJeefukevme eebv eer #e-efkejCe
ef JeefkejCeeee leb$eeejs ef ceUefJ euesuee
[erS veSee js Cetee eeeef e$eeleer ue
ceeefnleeree JeeHej keve Jee@meve DeeefCe
efeke eebveer [erSveS jsCetee Debleie&le jevee
yeb O eees eeHe yeveefJ eues . ef JemeeJee
Melekeeleer ue ee DeeieCe MeesO eeceg Us
pewJeleb$e%eeveeeer cegntle& ces{ jeueer iesueer. ceeveJeer pevegk e vekeeMeeee ekeuHeees
mebeeuevener leebv eer kesues. (Heene efeke eeeqv meme)
Jee@uve, Devexm Lee@ceme efmevve (1903-1995) : DeCegkeW eleerue
cetuekeCeebv ee efJeegleceb[ueeletv e eJeeme kejeJeeeme ueeJetv e leebee Jesie Je Heee&eeveb
Tpee& eeb[ eceeCeele Jee{Jet MekeCeeNee peefv e$eeee efJekeemeeyeue pee@v e [iueme
kee@eesHe eebee meceJesle 1951 meeueee YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej
efceUefJeCeeje DeeeefjMe YeeweflekeMeem$e% e. les peefv e$e Deelee ee oesIeebee veeJeeves
DeesUKeues peeles. leeee GHeees ie keve DeCeteer mebjev ee efJe<eo kejCeeme
ceole Peeueer Je DeCegYeeweflekeer efJekeefmele Peeueer.
Jeleerk ejCe (FbjHesj vme) ekeeMeuenjer, HeeCeeJejerue lejbie, OJeefv euenjer
DeMee efv ejefv ejeee ekeejee lejbieebceOes FbjHesjvme ner eefeee Ie[t Mekeles.
eeble oesv e megmebiele eesleebHeemetv e efv ecee&Ce Peeuesuee lejbieebHewkeer Skee ekeeMeuenjeree
ceeLee DeeefC e ogmeNee ekeeMeuenjer ee Heeee Skeee efkeeCeer es leele, lesJne
Skeceskeebv ee so osle lesL es DebO eej neslees. Gue, pesL es oesv ner uenjeRes ceeLes
Ske$e esleele, lesL es ekeeMe efiegefCele neslees. DeMee leNnsv es GpeU DeeefCe keeUesKes
Demes Skee Dee[ Ske Hes efv ecee&Ce nesleele. oesv e OJeefv euenjeRee DeMee ekeejee
eefeescegUs yeerdm e efv ecee&Ce nesleele.
Jeleerk ejCe ceeHeke (FbjHesjesceerj) ekeeMeeee JeleerkejCeeee
leJeeee DeYeemeemeeer GHeeesieer Demes ns GHekejCe Deens. ceeekesuemeve
Fb jHesjesc eer j
GHekejCeeee JeeHej
keve DeJekeeMeeleerue
He= L Jeer ee
YeceCeeyeeyelees, lemese
ekeeMeeee
JesieemebyebO eeres cenJeees
mebMeesO eve kesues iesues nesles.
JeJeneefj ke efk ebJee meeOee ueeieefj Lece (kee@ceve ueeieefj Lece) Heeee efkebJee
DeeOeejebke 10 Demeuesuee ueeie.
Jemle ef$ekeesCeefceleere [Je=eer e] Heue (FvJnme& ef^ivee@cesef^k e [mekeegue&j]
HebkeM eve) ef$ekeesCeef celeere Heueeee %eele ef kebceleer Jeve pee Heueeee
meneeeves keesv eeeer efkebcele kee{lee esles. les Goe. sinx = 1 /2 Jeve
x=sin -1 ( 1 /2 ) ef$ekeesCeefceleere iegCees ejebMeer mebiele DeMeer mene Jemle Heues
es leele.
Goe. sin -1x, cos-1x tan -1x, sec-1x, cosec-1x, cot -1x leelener
megJeeleeres De#ej - Jej efueefnueeeceeCes ueneve Iesleueeme Skee efkebcele esles
leer cegKe efkebcele (efeeqv meHeue) lej ceess De#ej (ke@efHeue) Iesleues keer Deveske
efkeceleer esleele. pemes Sin -1(1 /2 ) 300, 1500, 3900, 5100, ....
Jeep e (Fvjsm ) kepee&T Iesleuesueer jkekece JeeHejCeemeeer jeef Jeke
310
ojeves Oevekees (meeJekeej)uee eeJes ueeieCeejs Hewmes. les cetU cegueeJej kee{ues
lej mejUJeepe. Hejbleg cegueele lee Je<ee&es (keeueeJeOeeres-Deer v egmeej) Jeepe
efceUJetv e veJeerv e jkecesJej pes kee{ues peeles les eeJee{ Jeepe.
JeeHeejer Jeejs (^s[ efJ eb[dme) meceMeerlees<Ce keefyebOeele ne@me& ue@efeg[ ee
veeJeeves DeesUKeee peeCeeNee jsKeebMeeJejerue nJesee peemleer oeye Demeuesuee
Yeeieeke[tv e efJe<egJeJe= eeJejerue keceer oeyeeee eosMeeke[s JeenCeeNee JeeNeebee
eJeen. Gej ieesueeOee&le les F&Meeveske[tv e es leele lej oef#eCe ieesu eeOee&le les
Deeiveseske[tv e Jeenleele. ^s[ cnCepes ceeie& efkebJee ^@ke ee ceOeegieerv e Fbepeer
MeyoecegUs leebeer DeesU Ke HeefJeCeeNee meg Jeeleer ee veeefJekeebv eer leebv ee ns
veeJe efoues. ee JeeNeebv eer Jeentv e DeeCeuesuee yee<HeecegUse efJe<egJeJe= eere eosMeele
HeeTme He[lees.
JeeHleer (jWp e) (i ) Heueveele SKeeos Heue A mebeeHeemetv e B mebeeHeele
Demesue lej B mebeeleerue pes Ieke A mebeeleerue keener IekeebMeer lebl eesleble
mebiele Demeleerue leebee mebeeme Heueeee JeeHleer mebe cnCeleele.
Goe. y = 1/x Heueeyeeyele A = {2, 3, 5, 7} DeeefCe
B={1/2, 1/3, 1/4, 1/5, 1/6} Demeleerue lej
B mebe leues 1/2, 1/3, 1/5 ns Ieke A mebe leerue 2, 3, 5 ee IekeebMeer lebleesleble
mebiele cnCetv e C={1/2, 1/3, 1/5} ne y=1/x Heueeee JeeHleemr ebe Deens.
(ii) mebKeeMeem$eele eueeee keceeue DeeefCe efkeceeve efkeceleeree Hejke kee{tv e
Deeuesues DeHemkejCeees ceeve
JeeJemeeef eke peesKeerce (Dee@k eetH esMeveue n@Pee[&) JeeJemeeef eke peesKeerce ner
lee-lee JeJemeeeeJej DeJeueyb etv e Demeles. Deeweesefieke keeceieejebv ee eb$eecegUs peKece
nesT Mekeles. neleeUeJee ueeieCeeNee Deve nleejebcegUns er peKecee nesT Mekeleele.
keeceeee efkeeCeer JeeHejues peeCeejs efkeb Jee ef v ecee&C e nesC eejs Jeeet, jmeeeves,
efkejCeeslmeie&, G<Celee, DeefleMeerleuelee eebcegUs keeceieejebee eke=leerJej Deefv e
HeefjCeece nesleele. Jewekeere JeJemeeeeleerue ueeskeebv ee peblegmebmeiee&eer Yeerleer peemle
Demeles. MeslekeNeebee keeceeJejner nleejecegUs nesCeeNee peKecee, keerkeveeMekes,
Gboerj, meeHe F. peesKecee Demeleele. ee peesKecee eUCeemeeer megjef#elelee HeeUueer
Heeefnpes Je eefleyebO eke GHeee eespeues Heeefnpesle.
JeeJemeeef eke HegveefMe&#eCe (Dee@k e etH esMeveue jern@efyeefuesMeve) SKeeee
JeJemeeeele / Geesieele keeceieejeuee efkebJee Deve ceeCemeeuee JeeJemeeef eke
peesKeceercegUs Meejerefjke efkebJee ceeveefmeke DeHebielJe Deeues, lej leeuee HegveefMe&#eCe
osTve ogmejs keece kejCeeme eesie kejeJes ueeieles. cegKe GsMe leeee yegefceesee Jneeefk ebie : F.me. 1975 les 1982 ee keeUele veemeeves cebieUeee
Je DevegYeJeer kemeyeeee GHeeesie kejCes, leeuee DeLee&pe&v e efceUJevt e osCes Je keeceele
iegbleJetv e sJeCes. ner Jewekeer e efMe#eCeeleerue JesieUer MeeKee Peeueer Deens.
Jeglece keesve (Deujves DeBieume) oesv e meceeblej js<eebv ee soCeeNee
eflemeNee js<escegU s - sefokes cegUs - efv ecee&Ce nesCeejer SkeHe keesv eebeer pees[er.
Goe. Fbepeer JeCee&ceeuesleerue Pes[ (Z) ee cegUe#ejeJejerue ueIegkeesv eebeer pees[er
ns Jeglece keesv e Deensle.
JeC e (Deumej) Ye ve v e esC eejer peKece. lJeesJ ej, Dees eee
Deeleuee yeepet me, ieeueeceOes, ef peYes Jej Flekese keee pej, ueneve
D eele[eeee meg Jeeleer ee Yeeie ee ef keeCeer n er Je Ce nes l eele.
nse f uekeesy e@k e j Heeeueesj er ee peb let ee meb m eiee& v es , D e@e f mHeef j ve ee
D eew< eOeeee melele JeeHejecegU s osK eer ue JeC e es l eele. lJeee efk eb Jee
leeW [eleerue JeC e DeeHeueeuee DeejMeele efo met Mekeleele. HeCe D eele[s,
pej ef keb Jee DeVev eefu ekes leeru e JeC e Sv[es mkees Heer ee leb$ eeves Heenlee
esl eele. Jew ekeer e GHeeejeejs JeC e Het Ce&HeCes yejs nes leele.
Jnefve&Dej kewJeej Heer (Jnefve&Dej ke@efueHej) ueeyb eeres met#ce Deetke ceespeceeHe
kejCeemeeer JeeHejlee esCeepeesies GHekejCe. ee GHekejCeeJej Skeceskee Mespeejer
oesv e Heee Demeleele. leeHewkeer Ske ecegKe Heer - efneeJej meWceer, efceceer DeMee
KegCee kesuesuee Demeleele. ogmejer, ecegKe Heeruee ueeietv e sJeuesueer GHeHeer. ee
GHeHeerJej 9 ef ceueerceer jee Deb lejees 10 Yeeieeble efJeYeepeve keve KegCee
kes uesuee Demeleele. leecegU s ceeHeeJeeeeer ueebyeer 0.1 ef ceceer Flekeer Deetke
ceeHelee esles.
Jneble Dee@H e, pe@k eesyegme (1852-1911) : jemeeeefv eke ieeflekeer DeeefCe
Jeeleerue HejemejCe oeye eebes ef v eece efme kes ueeyeue 1901 meeueee
jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeeje [e jmeeeveMeem$e% e. leeves
DeeefCe peesmesHe Deefeuesues yesue eebv eer mJeleb$eHeCes HeCe Skeee JesUer meWefe jsCetee
eleg< Heuekeeeer keuHevee peieeHeg{s DeeCeueer.
JneF ues[ ([2PbCO3 . Pb(OH) 2 ]) ns efMeMeees keeyeexv es #eej
Demetv e eeee eecegKeeves jbie Geesie DeeefCe efmej@ efceke Geesieele JeeHej neslees.
efJ ejue De@ mesef ke Deecue, keeye&v e-[ee-Dee@ke meeF[ DeeefCe efMemes, Ske$e
leeHeef Jeueeme ns leeej nes les . eeee ef Je<eejer iegCeOece& ue#eele Deeueev es
jbieGeesieeleerue eeee JeeHej LeebyeJeCeele Deeuee Deens.
DeYeemeemeeer Deceueele DeeCeues uee Deb lejeU keee&ece. ee keee&eceeejs
cebi eUeJej oesv e eeves HeeJeCeele Deeueer . oesv ner eev eebletv e cebi eUeee
He<YeeieeJej Mees O eke GlejJeCeele Deeues . eeleuee cebi eUeee ke#es le
ef HejCeeNee cegKe eev eeb v eer cebieUees v ekeeMes leeej kejCeeee o<erv es
eeeefe$es Iesleueer, lej MeesO ekeebv eer cebieUeJejerue ceeleeres, lemese JeeleeJejCeees
efJ eMues<eCe kesues.
JneuJ n Jeeee efkebJee Jeeetee eJeenees efv eeb$eCe kejCeejs GHekejCe.
311
 mJeebH eeke Iejeleer ue ketkejJejeer
mesHeer JneuJn GHe& efMeer ns leees
Ske GoenjCe. HeeCeeee veU ns
D eeCeKeer Ske G oenjCe.
ketkejceOeerue HeeCeeeer JeeHe efv eebef$ele
kejCeemeeer ner JneuJn JeeHejleele.
JeeHe peemle Peeueer keer JneuJn Jej
Geueueer peeTve leer yeensj mees[ueer
peeles. les J ne efl eee ef M eer
JeepeueemeejKee DeeJeepe neslees. ies
JneuJn, iueesy e JneuJn, es ke
JneuJn Demes Deveske ekeej eele
Demeleele.
eqJ nef[Dees nesce efmeefmce (JnerSeSme) ke ef e$eHe otjefe$eJeeCeerJej
HeneCeemeeer ke@mes Heerle JeeHejleele ef leuee eqJnSeSme cnCeleele.
eqJ nef[Dees ke@mse jskee@[&j (JnermeerDeej) egbyekeere efHeleerJej ke-eeJe
mebosMeebes veeWo kejCeejs DeeefCe cegefle kesuesu eer ceeefnleer sefueeqJnpeve mebeeJej
oeKeJeCeejs Fueske^e@efv eke GHekejCe. Me, eeJe DeeefCe efv eeb$eke DeMee leerv e
ekeejes JesieJesieUs Hes Demeleele. ke HeeeJej ke meboMs e cegefle kejleele.
kesJeU eeJe efHeleerJej peeeceeCes OJeveercegCe nesles leeeceeCes JnermeerD eejceOeuee
eeJe HeeeJej OJeveercegCe nesles. efv eeb$eke HeeeJej eeflecee Jes[erJeeke[er nesT
vees cnCetv e DeeefCe eeflecee SkeceskeebceOes efcemeUt vees cnCetv e DeeosMe Demeleele.
eqJ nHeue, pee@p e& nee (1878-1976) : ee Decesefjkeve efJeke=leer efJe%eeve
Meem$e%eeves (HeLee@uee@peerm) 1934 meeueee veesyesue Hegjmkeej efJeuece He@jer ceHeea
DeeefCe pee@ pe& efje[&me efcevees ee oesv e Decesefjkeveebyejesyej, Heb[gjes ieefJeee
eke=le efeefkelmesefJe<eeeree MeesO eemeeer efceUJeuee. jkeleeeer iegUer nesC eeeer
eefeee, L e@ue@ mesef ceeeeer efJeke=leer efv ecee& Ce nesCeeeer eefeee, jke leHes MeeR ee
efv ecee&Ceeleerue eke=le Je DeefmLeceppee eebeer Yetefcekee lemese efnceesiueesyeerv e DeeefCe
Mejerjeleerue ueesn eebee meby ebO e efJe<eo nesCeeme leebee mebMeesO eveeee ceesee
neleYeej ueeieuee.
eqJ nmkeesp e js ee@ve mesuegueespeHeemetv e leeej kesueus ee Ske ceeveJeefv eefce&le leblet.
leeeeHeemetv e jsMeceemeejKes iegUiegUerle Je yee<He Mees<etv e IesCeejs keeHe[ efJeCeleele.
ueeke[eceOeerue efkebJee keeHemeeee Pee[eceOeerue mesuegueespeeer kee@efmke mees[e
DeeefCe keeye&v e [ee meuHeeF[yejesyej DeefYeefeee keve eLece leees efeke
eJeCeele Heeblej kejleele. ceie ns eJeCe yeejerke efeceOetv e efJejue meuHeegejf ke
De@efme[ceOes mees[tv e eqJnmkeeps e jse v@ e efceUJeleele. leeuee veer Fm$eer kejlee esles.
Hee@efueSmj, veeeuee@v e, ueeskej eebeeyejesyej leees efceeCe kejlee esles. eeee
MeesO e efye fMe jmeeevelep%e eeume& es[efjke ee@me eebv e r 1892 meeueer ueeJeuee.
Jnermesve meslet (Jnermesve yeerp e) HeoeLee&ee efJeegled jesO e ceeHeve kejCeejs
meeOeve. eeceOes leerv e %eele jesO e DeeefCe Ske De%eele jesO e Demes eej jesO e, Ske
efJeegle Ie DeeefCe Ske ie@uJee@v ee@ ceerj Demeleele. pesJ ne ie@uJee@ v ee@ceerjceOetv e
eJeen Jenele veener
lesJ ne Heefj HeLeeceOes
meblegueve Peeues Demes
mecepeleele. leerv e
jesO e ceener l e
Demeueeves De%eele
jesO e efkeleer les ieefCele
keve meebielee esles.
eeume& Jner mes v e
eebv eer eLece ns meeOeve
JeeHejues cnCetv e leebes veeJe leeuee osCeele Deeues.
Jneruej pee@ve (1912-2008) Decesefjkeve YeeweflekeMeem$e%e. Fueske^e@efv ekeme
lep%e. ce@v en@ve ekeuHeeleerue Ske Meem$e%e. cee$e peieele Meeblelee veeboeJeer cnCetv e
eelve. pesJe{s DeCegyee@cye eyeU nesleerue lesJe{er peieele eg nesCeeeer Mekeelee
ceeJeUle peeF&u e; keejCe meceeve HejmHej Yeerleer Demeles ne efJeeej leebv eer Heg{s
DeeCeuee. yue@kenesue ns veeJe leebv eere eeefuele kesueb.
Jnsve Deeke=leer (Jnsve [eee@ce) mebe GHeHeeerleerue mebkeuHevee, efeee DeLeJee
mebeeleerue mebyebO e ef#esHeele oeKeJeCeemeeer kee{ueer peeles leer. DeMeer Deeke=leer
kee{leevee efJeemebe Deeeleeves lej A, B ..... Fleeoer mebe Jele&gUeves oMe&JeCeeee
eIeele Deens. Deeke=leerle A Je B ee so DeeefCe B mebe A ee GHemebe
oeKeJeues Deensle.
Jnsj er ueepe& mkesue FbefesMeve (JnerSueSmeDeee) Meske[eebv eer Skeeeqlceke
efJeegled (Fueske^e@efv eke) ceb[ues Skeee DeOe&Jeenkeeee eerHeJej efv ecee&Ce kejCeees
leb$e%eeve (Heene SueSmeDeee, Deeemeer)
Jn@ve De@ueve yesumed He=L JeerYeesJeleer jeJeerke Heeele, eyeU eejCes Deensle.
eees cegK e keejCe cnCepes, ee Heeele Deleer Tpee& Demeuesues efJeeg ledYeeefjle
312
cetuekeCe, HueePcee mJeHeele He=L Jeeree Yetegbyekeere #es$eele De[keleele. He=L Jeeree
metee&ke[erue yeepetme, meewjJeeNeecegUs Yetegbyekeere #es$es esHeueer peeleele lej efJeOo
yeepetme les, He=L Jeeree ef$epesee leerv e He DeblejeJej Hemejleele. ee HeeskeUerle
Jn@v e Sueve yesumed meeceeJeuesues D emeleele. les DeblejeUJeerjeb v ee Oeeskee HeeseJet
Mekeleele. SkemeHueejs j 1 DeeefCe SkemeHueesjj 3 ee eeveeleerue GHekejCeebv eer ee
Heeebes DeefmlelJe ele#e efmeOo kesues. ee ceesefnceebes vesle=lJe [e@. pescme Jn@v e
De@ueve eebv eer kesues cnCetv e, ee Heeebv ee leebese veeJe efoues Deens.
Jn@ve [sj Jeeume, eesnevesme ef[[sefj ke (1837-1923) ee [e Yeeweflekeer
Meem$e%eeuee efjDeue ie@meee DeefmleJeeeer oKeue IesTve D eeeef[Deue ie@mees
meceerkejCe megO eejCeeyeue 1910 meeueee veesy esue Hegjmkeej efceUeuee. ee
megO eejCescegUs nee[^eps eve DeeefCe efnefueece Jeeetbes JeerYeJeve kejCes Mekee Peeues.
eecegUs jmeeeveMeem$eeeer eeeesefpekemeHeele eieleer Peeueer. DeCet DeeefCe jsCetceOeerue
#eerCe yeueebv ee ee Meem$e%eees veeJe osCeele Deeues Deens.
Jn@ve [er eeHe eJesieke (Jn@ve [er eeHe
De@ eqk e meuejsj) cetuekeCe, lemes e
DeCetbes Deeeve eebv e DeefO eke Tpee& osCeejs
Ske GHekejCe. eeceOes Skee efv eJee&le
veef uekes le D eCet bes Deeeve KetH e leerJ e
ef Jeegled Yeejeee eYeeJeeKeeueer ieefl eceeve
kesues peeleele. ee ekeejee Ske eJesieke
YeeYee DeCegmebM ees O eve keW ele 1963
meeueeHeemetv e keee&jle Deens. ee eJesiekeeee
MeesO e Jn@v e [er eeHe ee Deces efj keve
Meem$e%eeves ueeJeuee.
Jn@ve@ef[ece (V) 23 D eCegeceebkeeee Deefl eMee keerCe Oeelet. pes
FbefpeveemeejKee Deleer Jesieeves keece kejCeeNee eb$eebee Heesueeoebee ecegKe Ieke,
Jnesu Deeblejje^ ere ceeHeve eCeeueer leerue efJeYeJeeblejees Skeke. SKeeee
efJeegledJeenkeeletv e Ske De@efcHeDej Flekee efJeegledeJeen Jeenle Demelee Ske Jee@
Flekeer efJeegledMekeleer Kee& nesle Demeueer lej efJeegledJeenkeeee oesv e DeeebceOeerue
efJeYeJeeblej Ske Jnesu Flekee Demelees. (Heene efJeegle efJeYeJe)
Jnesuceerj efJeegle HeefjHeLeeceOes oesv e efyebotojceeve efJeYeJeeblej ceeHeveees
meeOeve. Skemej pees[Ceerle Ge jesO ekeeyejesyej meb JesoveMeerue ie@uJee@v ee@ceerj
pees[leele. HeefjHeLeeceOes ns oesv ner meceeblej pees[Ceerle pees[leele. GHekejCeeee
Ge jesO eecegUs HeefjHeLeeceOes Heeje Lees[e efJeegle eJeen Jeenlees, DeeefCe leecegUs
efJeegled oeye Deetke ceespelee eslees.
Jnesue Deuesmmeeves (1745-1827) efJeegledO eejke efJepesjer (ye@jer)ee
MeesO e ueeJeCeeje Feefueeve Jew% eeefv eke. ee Jeefleefjkele efceLesv e Jeeet Je efmLeeflepe
efJeegled efv ecee&Ce kejCeeNee mebeb$eeeener leeves MeesO e ueeJeuee. leeee veeJeeJeve
efJeYeJeeblej ceeHeveeee Skekeeuee - Jnesu ns veeJe He[ues.
Jnesusp e efJeeg le HeefjHeLeeceO es efJeYeJeebl ej JnesuceOes ceespeleele. Iejiegleer
JeeHejemeeer meJe&meeOeejCeHeCes 220 nesuee efJeegle HegjJee Demelees.
Jnesu@Fke mesue (Heene ie@uJeefv eke Ie)
Jne@ve, nucyeesPe (1821-1894) Yeeweflekeer Je peerJeMeem$e ee oesv e
ef Je<eeele eeceg Keeves mebM eesO eve kejCeeNee ee pece&v e Meem$e% eeves Tpexee
DeJeveeefMelJelesee MeesO e ueeJeuee. [eseeee Deeleerue Yeeieees efv ejer#eCe kejCes
lemese [eseele nesCe Nee ekeeMe DeHeJele&v eees ceeHeve kejCes ee kejlee ueeieCeejer
eb$es (DeeHeLeucees mkeesHe) leeves MeesO etv e kee{ueer. (cegkele Tpee& ee mebkeuHevesee
MeesO ener leeves ueeJeuee Je G<Celee Tpee& Meem$eele leeves cetueYet le mebMeesO eve
kes ues .)
Jne@ esp ej ceesner ce : veemeeves DeeKeues ueer ceeveJeefJejefn le Deeblejie ner e
Deb lejeUceesnerce. ee ceesef ncesee Debleie&le F.me. 1977 meeueer oesv e eeves
DeblejeUele HeeJeueer iesueer. eebl eues Jne@ espej-1 ns eev e ieg D eeefCe Meveer
eebeer Yes IesTve ienceeuesee yeensj iesues. Jne@espej-2 ee eeveeves ieg DeeefCe
Meveer ee ienebyejesyeje egjvs eme (F.me. 1986) DeeefCe vesHeetv e (F.me. 1989)
ee ienebeener Yeser Iesleuee.
313
Meveer (me@ve& ) DeeHeuee ien ceeuesleuee metee& Heemetv eee meneJee ien. Meveer
ne Jeeegcee mJeHeeee ien Deens. cegKele:, nee[^espeve DeeefCe nse fueeceHeemetv e
yeveuesuee ee ieneee JeeleeJejCeele Deekeejceeveevegmeej nee[^es pevees eceeCe
meg ceejs 96 ke kes Flekes D eens . Mev eer eer mejemejer Ievelee ner HeeCeeHes #ee
keceer Demetv e leer HeeCeeee meej ke kes Flekeere Yejles. ee ieneee Jeeme
HeL Jeeree Jeemeeee meg ceejs mee[s v eTHe D emetv e Jepeveeves lees HeL Jeeree
HebeeCCeJeHe Yejlees. mJele:YeesJeleer 10.7 efoJemeeble eoef#eCee HetCe& kejCeeje
Mev eer ne metee&YeesJeleer eoef#eCee HetCe& kejCeeme 29.4 Je<e&s Iesl ees. Mev eer
ien eYeesJeleer ke[er Demet v e leer esee ogefye&C eerletv ener menpe efomet Mekeleele.
ueneve-cees ee Deekeejeee yeHe& efceef ele oie[OeeW[eebHeemet v e leeej Peeues uee
ee ke[eeb eer jev ee Deefl eMee iegbleeieg bleereer Demetv e leeb eer pee[er Heej lej
Meb Yej ceer j Flekeere DemeeJeer . Mev eer ee D eeleeHeele MeesO euee ies uesu ee
ebeb eer mebKee ner mee Deens.
Mejerj yeee (FveeqJ n^es) Mejerjeyeens j - eeesieMeeUsle Ie[Jetv e DeeCeueer
peeCeejer Skeeoer pewefJ eke efkeb Jee pewJ ejemeeeef v eke efeee.
Mejerj yeee Heueve (sm etye yesyeer / Fve eqJ n^es Heef&ueeePesMeve) :
m$eer-yeerpeees Heg <eeee Meg eeCet bMeer eees ieMeeUsle keees ee yeMeerle Ie[Jetv e
DeeCeuesues ceerueve. lee Heueveeletv e leeej Peeuesuee Heefuele HesMeereer megJeeleereer
keener Jee{ner DeeJeMeke leer Hees<ekeJes osTve eeesi eMeeUslee kesueer peeles.
leeveblej leeej Peeuesu ee Yet Ce lee m$eer ee ieYee&Meeele Heg {erue Jee{ DeeefCe
efJekeemeemeeer peJeuee peelees. HetCe& efJekeefmele cetue vewmeefie&kejerl eee ceelesee
ieYee&Meeeletv e pevce Iesles. pee eqm$eeeb ee yeerpeees keener keejCeeves Mejerjelee
vewmeefie&kejerlee Heueve nesle veener DeMee eqm$eeebv ee JebO elJeeHeemetv e JeeeJeCeees
ns leb$e%eeve Deelee peieYej GHeueyOe Peeues Deens.
Mejerj ees leeHeceeve (yee@[er scHejs ej) peueejebee efkebJee GYeeejebee
Mejerjees leeHeceeve leebee meYeesJeleeueee JeeleeJejCeeee leeHeceeveeFlekes Demeles.
DeMee eeCeebv ee Leb[ jkeleees eeCeer cnCeleele. He#eer Je memleve eeCeer ns iejce
jkeleees Demeleele. leebes meJe&meeOeejCe leeHeceeve 36.7 DebMe mesequmeDeme les
50 DebMe mesequmeDeme Flekes Demet Mekeles. ceeCemeees leeHeceeve 36.1 les 37.5
Deb Me mesequmeDeme Demeles. Mejer jebleie&le leeHeceev e Mejerjeee He=Yeeieeee
leeHeceeveentv e D eefO eke Demeles.
Meke&je keeyeexnw[^s efkebJee keyeexokeebletv ee JesieJesieee Meke&je efceUleele.
Meke&je oesv e ekeejee Demeleele. meeOee DeeefCe peefue. meeO ee Meke&je Mejerjele
iesueeveblej leelkeeU efJeYeepeve HeeJeleele DeeefCe leeletv e Tpee& efceUles. Meke&je
eJeeruee iees[ Demeleele. meeOee Meke&jseer oesv e GoenjCes DeeHeueeuee ceenerle
Deensle. iuegkeespe DeeefCe Hegkeespe.
leebes jemeeeefv eke met$e D eens. C6, H12, O6 iuegkeespe Je egkeespe
cee@ v eesmex kejeF& [ cnCet v e Meem$eere Yee<es le Dees UKeues peeleele. [eeme@kejeF&[
cnCepes iuegkeespe + eg keespe ns Skeceskeeb v ee Skee yebO eev es pees[ ues peeleele.
leeJesUer DeeHeueer vesnceereer meeKej cnCepes megeespe leeej nesles. Meke&jses oesv eHes#ee
peemle jsCet Ske$e Deeues keer Hee@u eer me@kejeF&[ yeveles. mee&, iueeekeespeve,
mesuegueesp e ner Hee@ueer me@kejeF&[eer keener GoenjCes Deensle.
Mecee&, ceveceesnve (1937- ) Jeeet-Je, Je-Je, Jeeet-Je-Ieve eefeee
kejCeemeeer veJeerv e Heleer MeesO et v e kee{Ceejs Yeejleere jmeeeve DeefYeeblee.
Jeeee peeCeeNee jmeeeveeletv e efJ e<eejer Jes JesieUer kejCeeeer eef eee leebv eer
314
 MeesO etv e kee{ueer. peueo ieleerv es nesCeeNee
Je-Je eef eesl e Hespe ^@v mHej DeeefCe
ef cemesuej ke@ @e fuemeer eefeee leebv eer
eMemJeer keve oeKeJeueer. Fbiueb[ ee
je@ eue mees meeeer es les Hes uees
(SHe.D eej.Sme.) D emet v e ceg b y eF&
egefv eJnefme&er Feqv met Dee@He kesefcekeue
skev ee@uee@peer ee mebmLeses les mebeeueke nesles.
MeJe (ke@[eJej) Deesleve Mejerjeme `MeJe' Demes cnCeleele. ceeveJeer MeJeeee
GHeeesie Jewekeere ceneefJeeeueeele MejerjMeem$e efMekeefJeCeemeeer kesuee peelees.
MeJeef Jes ov eeceg Us ef JeeeLeea meJe& D eJeeJeeb ee D eYeeme kejleele.
DeJeeJejesHeCeemeeer MeJeees cet$eefHeb[, eke=le, [esUs eebee GHeeesie neslees; HeCe
eemeeer ce=let v eblej keceer lekeceer JesU ele ns DeJeeJe Meueefeef kelmesv es yeensj
kee{Ces DeeJeMeke Demeles.
MeJeefJ esove (Heesm cee&sce) JewekeMeem$eeeer iejpe efkebJee keeeeeeceeCes
DeeJeMeke cnCetv e MeJeefJesove kejleele. Mejerjeeer jevee, DeJeeJeebes keee&,
jesieeee efevnebee peerJebleHeCeer kesuesuee veeWoer, Je leeee mebyebO e, Heee&JejCeeee,
keeceeee ef keeCeee JeeleeJejCeeee Mejer jeJej Peeuesuee HeefjCeece ee meJe&
ieeser mecepeCeemeeer MeJeefJesove DeeJeMeke Deens.
ce=l et mebMeeemHeo Demesue lej kee@jesv ej keeeeeeceeCes MeJeefJesove
kejeeuee meebieleele. ce=let DeHeIeeleer, Deelcenlee, Ketv e keer vewmeefie&ke keejCeecegUs
Peeuee eees eecegUs efv eoev e nes les. ee MeJeefJ eso veemeeer v eeles JeeF&k eeb ee
HejJeeveieereer DeeJeMekelee vemeles. Jewekeere keejCeemeeer MeJeefJesove kesueeme
veelesJeeF&keebeer HejJeeveieer ueeieles.
Mem$eef ees ee eeket (mkeeueHesue) ne msv euesme merueHeemetv e leeej kesuesuee
DeefleMee Oeejoej eeket Demetv e lJeee Je Deeleerue Yeeieeb ee so IesCeemeeer
JeeHejuee peelees. DeeJeMekeleseceeCes eees JesieJes ieUs Deekeej Demeleele. HetJeea
Oeejoej Yeeie (yues[) Je oeb[e (n@C[ue) meueie Demes. nuueer ns megs Yeeie
D emeleele. leeceg Us oeb [ e lees e sJ etv e Heg{ eer yues [ yeouelee esl es .
efv epelegkeerkejCeemeeer yues[ ueeemee@ue efkebJee lelmece jemeeeefv eke Jeele yeg[Jetv e
sJeleele. oeb[e GkeUJetv e efkebJee Dee@esk euesJn keve efv epelegke kesuee peelees.
MeekeenejJeeo (Jnsefp ejer eefvePece) : eeCeebee ceebmeeHeemetv e efceUCeeNee
meJe& KeeeHeoeLeev ee Jepe& ceeveCeejer DeenejeCeeueer. HeMet, He#eer, ceemes, mecegKeee
SJe{se keee HeCe ee eeCeebee Deb[eebv eener ee DeenejeCeeueerle Jepe& ceeveues
peeles. ner eCeeueer DebefiekeejCeeeer Deveske keejCes Deensle. leele {er, mebmke=leer,
Oece&, DeLe&keejCe, vewefleke DeefO eeve, Heee&JejCe mebj#eCe lemese DeejesieefJeeej
eebee meceeJesMe Deens.
MeeKeer e Jee{ (Jnsp eersefJn eesLe) JevemHeleereer Heev es, Heebee, yegbO ee, MeeKeere
Jee{erle meceeefJe nesleele. eeee menYeeie JevemHeleer ee efJ emleejele Demelees.
Hejbleg epeveve Deeef Ce HeueOeejCesle vemelees. ve$e DeVeJeeee DeefO eke HegjJee
Peeueeme MeeKeere Jee{ DeefJejle nesTve Hegue Je HeU OeejCesme efJeuebye neslees.
HeUeHegueebes GlHeVe keceer nesles.
Meeceke (cee@[jsj) egj@efv eeceeer DeCegefJeYeepeve Me=bKeuee DeKebef[le keee&jle
sJeCeemeeer leeletv e yeensj He[CeeNee vet^e@v eeer ieleer ceboeJeCeejs HeoeLe&. vet^e@v e
pee JesU og meNee DeCetJej DeeoUleele lee JesUs me les D eeHeueer Tpee& lee
DeCetme osleele Je leecegUs leebeer ieleer keceer nesles. eeHeeF& Je pe[ HeeCeer ns
oesv e Meeceke yeNeee DeCegYeeele JeeHejleele.
Meej meWj eernjerkeese yes. meleerMe OeJeve mHesme mesbj. Deeb O eeosMeele
Demeues lejer esVeF&Heemetv e MebYej efkeueesceerj DeblejeJej Deens. F. me. 1969
ceOes Yeejleere Deble fj#e mebMeesO eve mebmLesee Ske efJeYeeie cnCetv e mLeeHevee Peeueer.
DeblejeUele He=L JeerYeesJeleer peJeUee ke#esle, GHeenebv ee IesTve peeCeeNee eeveebv ee
(Sme Sue Jner-me@sueeF& uee@be JnsFkeue) mees[Ceemeeer ee keWeeer mLeeHevee
Peeueer. je@keses e#esHeCe, eeveebes e#esHeCe eeJej mebMeesO eve kejCes, otjefc eleer
(sefueces^er) HegjJeCes, Yeejleere Debleefj#e mebMeesO eve mebmLesee GHeen ceesefnceebes
Deb lejeUele JesO e Ies Ceemeeer peefceveerJ ej keW GYeejCes DeeefCe je@kesee
ceesjmeeer ueeieCeejs Oeve FbO eve efv ecee&Ce kejCes ner ceg KelJes keeces meesHeJeueer
Deensle. keWeves 1980ceOes SmeSueJner 3es eMemJeer e#esHeCe kesues. Deee&Ye,
Yeemkej, jes efnCeer D eeefC e De@ Heue ee ceese fnceebmeeer DeeJeMeke leb$ emenee
HegjJeues .meOee ns efkeeCe GHeen e#esHeCeemeeer JeeHejleele.
Meebk eJe (keesefveke) eefu ele efyebo tes veeYeerHeemetv ees Deblej Je efv eelejs<es
([eejs efke^keme) Heemetv ees uebyeeblej eebes iegC ees ej efmLejebke eslees lees efyebogHeLe
efkebJee Jee ee efmLejebkeebme GlkeWlee (SkemeWef^efmeer) cnCeleele Je lees e eleerkeeves
oeKeJeleele. pej e=1 lej Dev Jemle (He@jeyeesuee), e<1 lej efJeJe= e efk ebJee
uebyeJele&Ug DeeefCe e>1 lej DeeHeemle (neeHejyeesuee) Demes e ee efkebceleerv egmeej
ns Jee DeesUKeues peeleele.
efMeHej, pee@ve je@ye& (1931- ) Decesejf keve Yeeweflekelep%e. 1972 meeueee
YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Heeefjleesef<ekeees ceevekejer. leebv eer pee@v e yeeef[&v e DeeefCe
efueDee@v e ketHej eebeemen megHej keb[eqkeeqJneree MeesO e ueeJeuee. ee MeesO eeuee
yeer.meer.Sme.LesD ejer Demes mebyeesO eues peeles.
efMejes[kej, efJ eue veeiesMe (1899-1971) Deeblejje^ere Keeleeres Yeejleere
m$eer jesie lep%e, DeHegNee ieYe& Jee{ercegUs JeejbJeej nesCeeNee ieYe&HeeleeJej eerJesuee
ekee Ieeuetv e (efMejes[kej mer e) ieYe&Heele
LeebyeefJeCes, eesv eer vemeCeeNee m$eereebv ee ke=ef$ece
eesv eer efv ecee&Ce keve osCes, yeerpe Jeeenf vee
yebo Peeueeves esCeejs JebO elJe eeJejerue meJe&
Mem$eefeeeb es peeieef leke HeeleUerJejer ue
peveke. meb leleere fv eeceveemeeer Heg <eebeer
Megeyeerpe Jeeenf veer efJesove (Jn@meskeesceer)
Mem$eefeee leebv eer MeesO etv e kee{ueer.
315
efMejesefyebot - KeieesueMeem$e (Pesevf eLe - De@m^e@vee@ceer) : KeieesueeJejerue DeeHeuee
[eskeeeJejeru e efyebot. ne efyebot `KemJeefmleke' ee veeJesner Dees UKeuee peelees.
efMeMegO eeveer (ceejmegefH eeue) keener mleveOeejer eeCeeble, leebee efHeueebv ee
Jee{JeCeemeeer Hees eJej Ske
efHeMeJeer Demeles leeuee efMeMegO eeveer
cnCeleele. ee efHeMeJeerle leer efHeues
Jee{Jeueer peeleele. ef HeMeJeer le
Demeleebv ee efHeueebv ee DeeF&es otO e
efHeCes menpe Mekee nes les. Goe.
D ee@ m ^ s ef u eeele meeHe[Ceeje
keebiee. ee eeCeeble efv emeiee&v es
DeMeer jevee kesuesueer Demeles.
efMemes (ues[) : (Pb) Dee. 82, pe[, kej[ee jbieeee, vejce, leblet#ece,
JeOe&v eere Oeelet, DeeJeleeameejCeerleerue 6Jes DeeJele&v e DeeefCe 14 Jee ieeee
meome. DeYee. 207.2 meeIe. 11.4, efJeefyebb. 327 DebMe mes. Gefyebb. 1740
DebMe mes. efMemes ne Oeelet Heej Hegjeleve keeUeHeemetv e ceenerle Deens. HeeCeer, iebO ekeecue
JeiewjWee HeefjCeece nesle veener, ceesejeRee ye@jeRmeeer JeeHej, peemle JeeerYeJeveebke
Demeuesuee keeee, e<ces, ekeeMekeere GHekejCes, lewuejbie, mHeeskes, peblet
DeeefCe keerkeveeMekes JeiewjWmeeer JeeHej, Oeeletbes pees[ (meesu[j) osCeemeeer
DeeefCe Heetpe leejebmeeer efMemes-keLeerue OeeletefceeCes JeeHejleele. yebogkeeree ieesee
Deeef Ce jx eemeeer JeeHej, keejCe JepeveecegUs peemle ieleerTpee& meeefJ eueer
peeles. ef MeMeees DeCet , ueeue jkel eHesMeerbee efv eefce&leerle DeeefCe ceWot, cet$eef Heb[
eke= le Jeiewj s DeJeeJeebee keeee&le D e[LeUs DeeCeleele, emeveeb$ eCee efkeb bJee
lJeee eeletv e efMeMeeee keCeebee Mejerjele eJesMe Peeueeme efJe<eyeeOee nesCeeeer
Mekeelee Demeles.
efMebieeb ee GHeJeeee yeboesyemle ([er-ne@efveie) efMebieebHeemetv e ceeveJeeuee
nesT MekeCeeje Oeeskee eUCeemeeer Je efMebieebee keke&jesieeee GHeeej cnCetv e
efMebieebee GHeJeeee yeboesyemle kejCes pejeres Demeles. efMebi eebHeemetv eee Oeeskee
cegUeletv ee eUCeemeeer cnCepes efMebies Jee{te veesle cnCetv e [er-ne@efv eie kesues
peeles. Jeemejebv ee efMebies esleele lee peeieer egv eemeejKeer keener peeueerce jmeeeves
JeeHe ve ns meeO eues peeles. ee Jeefleefjkel e yewueebc eOes efMebieebee keke&jes ieeee
eeogYee&Je Peeueeme efMebi e/efMebi es [eskeeeHeemetv e peJeU 4 meW . ceer. Jej efMebies
keeHeueer peeleele.
Meerleie=n (keesu[ mesj sp e) veeMeJeble Mesleceeue DeefOeke keeU efkeJeCeemeeer
MeerlekejCeees leb$e JeeHeve leeej kesuesues Keeme ieesoece. meeJeCeeree peeieses
leeHeceeve 4 les 15 DebMe mesequmeDeme DeeefCe meeHes#e Dee&lee 85 les 90 kekes
jeKeCeeeer JeJemLee kesuesueer Demeles. leecegUs Mesleceeue ueJekej veemele veener.
Meerleefvee (neeyejvesMeve) DeefleMeerle eosMeeleerue efnJeeeele Leb[er DeeefCe
DeVeeee kecelejlesHeemetv e yeeeJe kejCeemeeer eeCeebv eer D eelcemeele kesuesueer
efv ee. ef keceev e Tpex ee JeeHej kejCeemeeer eeCeer Mejerj ees leeHeceeve keceer
kejleele. oeees es kes, eemees dJeeme DeeefCe eeeHeee eefeee Deleble
efO eceeieleerv es eeueleele. Mejerjele meeJeuesuee ejyeerJeje les DeJeuebyetv e jenleele.
MeerleeJemLee efJ e%eeve (eeeesp esefvekeme) Deleble keceer leeHeceeve efv ecee&Ce
(leeej) kejCeeyejesyeje les lemese jeKeCeees DeeefCe ee leeHeceeveeJej efJeefJeOe
Fbefeieesej ieeseRee DeYeeme kejCeees Meem$e.
MeereflekejCeeves megk eefJ eCes (eerp e [^eFbie) Keee HeoeLe& lemese Deve peweJf eke
HeoeLe& efkeJeCeeeer Ske Hele. ee Heleerle efv eJee&le HeeskeUerle HeoeLe& peueo
ieleerv es Leb[ kesues peeleele. leeJesUer yeHee&es mHeefke leeej nesT efoues peele
veenerle. DeveLee les HeoeLee&ee HesMeeRv ee neefv ekeejke jleele. KeeeHeoeLe&,
HesMeeregkele HeoeLe& eeeyejesy ej jkeleeeer meeJeCet ke ee Heleerv es kes ueer peeles.
Meg e (eqJ nveme) : DeeHeuee ienceeuesleuee metee&Heemetv eee ogmeNee eceebkeeee
ien. ee ieneee Jeeme HeL Jeeree Jeemeeee 95 kekes Demetv e leees Jemlegceeve
HeL Jeeree Jemlegceeveeee 81 ke kes Flekes Deens. D eekeej Je Jemlegceev eeee
mJeHeele HeL Jeeres YeeJeb[ MeesYeCeeNee ee ieneJejerue JeeleeJejCe cee$e HeL JeerJejerue
JeeleeJejCeeHes #ee KetHee oe D emetv e Megeeee He< YeeieeJejer ue leeee oeye
HeL Jeer ee He<YeeieeJejerue oeyeeHes#ee veJJeoHe DeefO eke D eens. MegeeJejes ns
JeeleeJejCe cegK ele: keeye&v e-[ee-Dee@k e meeF[ Jeeeg v es Yejuesu es Deens.
Deekeejceeveeee mJeHeele JeeleeJejCeeee MeneCCeJe kekes Yeeie JeeHeCeeNee
ee Jeeetv es Megeees Heeblej Skee eeb[ nefjleienele kesuesues Deens. ee Jeeetee
G<Celee Mees <etv e IesCeeee #ecelescegUs Megeeee He<YeeieeJejes leeHeceeve melele
mee[seejMes DebMe mes efumeDemeHes#ee peemle Demeles. efoJemeeee DeeefCe je$eeree
leeHeceeveele efleLes efJeMes<e Hejke Demele veener. Mege ne mJele:YeesJeleereer eoef#eCee
244 efoJemeeble Je metee&YeesJeleeueeer eoef#eCee 225 efoJemeeble HetCe& kejlees.
Megeeuee mJele:ee eb veener.
Meg eHesMeer / Hegbyeerp e (mHejce@esPetve) ueQefieke epeveve eefeesle Heg<eeke[tv e
eeeer efv eefce&leer nesles. ee ueeby eeueke JeUJeUCeeNee HesMeerle peje bo Demes
Meer<e& peele cegKele iegCemet$es Demeleele. ceOeuee Je#e Yeeieele ceeeeskeeWef[^D ee
DeeefCe lelmece Flej keener Debiekes Demeleele DeeefCe MesJeer ueebye MesHeer Demeles
316
efpeee JeUJeUCeeves HesMeeres eueveJeueve Mekee nesles Je leer epeveve DeJeeJeebceOetv e Ketj kesj@efvees Demeleele. eeuee Me=bieeefL evener cnCeleele. eKej Gpes[ Je peblegmebmeie&
eJeeme ke Mekeles eebH eemetv ener mebj#eCe efceUles. kesj@ef veesmeeFd me ee Hes Meer kes j@efveeer efv eefce&leer
kejleele.
Meg eHesMeer Hes{er (mHece& yeBk e) Mejerjeyeensj kee{uesuee MegeHesMeeReer mepeerJe
Heele meeJeCe kejCeeeer eCeeueer. ee HesMeer Hees<eke eJeCeele, efv epeleg ke Me=bKeuee DeefYeef eee / meeKeUer eef eee (esve efj De@k eMeve) SKeeee
DeJemLesle DeeefCe DeefleMeerle JeeleeJejCeele sJeuee peeleele. ke=ef$ece ieYe&O eejCesmeeer jemeeeefv eke eefeesle leeej nesCeeNee jsCetbee menYeeieeves DeKebef[le eeuet jenCeejer
leebee GHeeesie nesT Mekelees. eefeee. vet^e@v eyejesyej ceerueve nesleee egjes efv eeceee DeCetes efJeYeepeve nesles Je
leeletv e oesv eHes#ee peemle vet^e@ v e yeensj ekeues peeleele, ns vet^e@v e D eeCeKeer
Megk euee, peieoerMe (1944- ) Yeejleere JebMeees Decesefjkeve Meem$e%e. oesv e DeCetbes efJeYeepeve ke Mekeleele Je DeMee efjleerv es ee eefeeseer meeKeUer
2008 meeueer 52 Jee Fbjve@Meveue efceefDeesjesuee@efpekeue Dee@ie&v eeePevesMeveee DeKebef[ le eeuet jenles. efnuee DeCegefJeYeepeveeeer meeKeUer eefeee cnCeleele.
Jeeef<e&ke DeefO eJesMeveele DeeeSceDees ne peeieefleke Hegjmkeej efceUeuee. ceevmetv e leer efv eebef$ele keve efleee GHeeesie DeCegYeermeeer kesuee peelees.
DeeefCe nJeeceeveees Deetke Deboepe Megkeue eebv eer yeebO eues. eeHetJeeaner leebv ee ee
#es$eeleerue Jee@kej meJg eCe&Heoke, keeue& iegmleeJe Heoke efceUeues Deens. nJeeceeveemeeer MeWieeb eer Pee[s (uesiegce) HeguePee[ebleerue JewefJeOeeee erv es ogmeNee eceebkeees
keee&jle Demeuesuee Deeblejje^ere meuueeieej meefceleer ee DeOe#eHeoer Megkeuee keggbye. Jeeue, JeeeCee, eCes Demes YejHetj eefL eves Demeuesues DeVeekeej; uemetCeIeeme
eebeer vegkeleere vesceCetke Peeueer. meOee Decesefjkesee pee@pe& cesmee@v e efJeeeHeerele ner Gece ejeT peele;
eeOeeHeke. leeie, v eer U, ef M emeJe
Fleeoer GHeegkele HeoeLe&
MegieefCele / Decetle& ieefCele (HetDej ce@Lesce@efkeme) meeueesmeeue mebMeesO eve os CeeNee JevemHeleer ee
keve SKeeos ieefCeleere leJe emLeeefHele PeeueeJej leeee JeJenejele efkebJee keg g by eele Deensl e. ee
efJe%eeveele lelkeeU GHeeesie nesF&ue Demes vemeues lejer ieefCeleere eieleer cnCetv e keg gb yeeleeru e Pee[eb ee
peeme cenJe Demeles les Meg ieefCele. cegUebJej ieeer Demeleele.
ee ieeeR le peerJ eeCet beer
Met ve (efPejes) DeYeeJe oMe& efJeCeejs mebK eeeleerk e 0 Demes kee{leele. Jemleer Demeles. ns peerJeeCet
meb Keejs s<esJejerue DeejbY eefyeb ot ee eleerkeev es oeKeefJeleele. peer mebKee ogmeNee peefceveerleerue veee^esp eve
mebKesle efc eUefJeueer Demelee DeLeJee ogmeNee mebKesletv e Jepee kes ueer Demelee, Mees < et v e meeJeleele,
ogmejer mebKee yeouele veener. leer Metv e nese. Goe `ke' + `Ke' efkebJee `ke - epeceev e Pee[eb ee ee
Ke' eees Gej `ke' Demesue lej `Ke' Metv e nese. keesCeleener mebKesme Metv eeves veee^espevecegUs Heeeoe nes lees.
iegCeues Demelee Gej Metv e esles. keesCeleener Metv eslej mebKesme Metv eeves Yeeieues
Demelee Gej Deveble esles lej Metv eeves Metv eeme Yeeieues Demelee Gej Deefv eefele Meses, meleerMe (1950- ) Yeejleere
Demeles. meeiejJew% eeefv eke. meeiejeee Yeew ef leke
HetCeekeeJej Metv e efoueeme efkebcele one Heerv es Jee{les. Goe. 10, 100, iegCeOeceeefJe<eeeres leebv eer ceewefueke mebMeesO eve
1000. Gue oMeebMe efevneHeg{s Metv e efoueeme efkebcele one Heerv es keceer nesles. kes ues D eens. 2004 meeueeHeemetv e
Goe. 0.1, 0.001, 0.0001 Metv eeee MeesO e Yeejleele ueeieuee Deens. meer S meD eeeDeejee D eKeleeef jle
D emeues u ee ieesJ eeleer u e v e@M ev eue
Metve Ieele (efPejes Fb[sk eme) Metv eslej mebKesee Ieele Metv e Demesue lej Feq v met Dee@He DeesMev ees eeHeer es les
leeeer efkebcele 1 esles. Goe. #e01 (#e90) (Ieeleere efv eece Hene.) mebeeueke Deensle.

MetU lJeee efk ebJee kekeeceea (Fkeeevees[ce&) mejefHeMe, meer-Deefe&v e
eebeemeejKee DeHe=JebMeer eeCeeb ee mecego ee. ee mecegoeeeleerue meJe& eeCeer
meeiejer Demetv e leebeer Mejerjjevee Hebeef$epeemece Demeles. Mejerjyeee DeeJejCe
keesjer Demeles. eeb ee peJeUpeJeU 6 npeej epeeleer Deensle. peJeUpeJeU
55 keeser Je<eeHetJeea ns eeCeer DeefmlelJeele Deeues.
Me=bieeefLeve (kesj@efve) lJeesee meJeele Jejee Lejeleues ns iebO eke-egkele
eefL eve. eecegUs lJeee ke[ke nesles Je peuejesO ekener nesles. veKes, kesme, efMebies,
Meslepeefceveeres ekeej (eFHme Dee@H e Heeefceie ueB[) Meslepeefceveereer
GHeegkelelee, jbie, iegCeOece& ue#eele IesTve peefceveeres ekeej jefJeues iesues.
keeee ceeleeree peefceveer (yue@ke kee@ve mee@Fue) Yeejleeleeru e ceOe Je
oef#eCeske[erue jepeele efometv e esleele. peefceveer Keesue, peueOeejCee Mekeleer Gece,
leecegUs keeHetme ueeieJe[erme Gece. HeJe&leere eosMeele [eWiej GlejCeeree ceeLeeJej
`[eWi ejeU peefceveer' Dee{Uleele. ee GLeU, cegjcee[, nuekeee Demeueeves
HeeCeer peemlekeeU efkele veener. `jslee[ peefceveer' jepemLeev eeleerue Lej JeeUJeb
Je iegpejeLeceOeerue keee jCeele meeHe[leele. peefceveerle JeeUtes eceeCe peemle
317
Demeueeves megHeerkelee Je peueOeejCeeMeke leer keceer. `ueeue ceeleeree peefcev eer'
ueeue, ef HeJeUmej jbieeee Demeleele. eeceOes ueesn Keefv epeees #eej D eefO eke.
leecegUs ueeuejbie eeHle neslees. peefceveerle HeeCeeee efv eeje Gece neslees.
`ue@sjeF&' ieeee peceerv eerosKeerue ueeue jbieeee Demeleele. Hejbleg leebee
ceeleeree keCeeeer jev ee ceOeceeMeebee HeeseemeejKeer Demeles , ns Jewef Mee.
kevee&ke, ceneje^, DeebO eeosMe, leeefceUvee[t, efyenej, yebieeue DeeefCe HetJexke[erue
jepeeble efomeles. meceg efkeveejHeerueiele `#eej peefceveer' lej oce nJeeceeveele
Deefle HeeJemeeee eosMeeble, veeebee KeesNeele Je pebieue Yeeieele `oueoueeree
peefceveer' Dee{Uleele osMeeee keener Yeeieele Lees[ee eceeCeele `Deesmee[ peefceveer'
Deensle, peeJej keesCelesner Heerke esle veener.
MesleleUs (Heece& HeeB[) Deefv eeefcele, keceer keeueeJeOeerle, YejHetj He[CeeNee
HeeJemeees HeeCeer, veoerv eeueele Jeentv e Jeeee peeles. ns HeeCeer Gleej ue#eele IesTve
HeeCeueeseee eJeeneee keWmLeeveer / Mesleeleerue meKeue peeiesJej 1 les 1.50
ceerj Keesueeree Ke[eeble meeefJeleele. eeueee MesleleUs cnCeleele. vewmeefie&ke
IeUerle Dee[Jee yeebO e eketve (Scye@kecesv ) efkebJee Keesokeece keve Mesleeleerue
HeeCeer Mesl eelee De[Jeleele. HeeJemeeeer kecelejlee Demesue lesJne leeeleerue
HeeCeer efHekeebv ee mebjef#ele Deesueerle cnCetv e JeeHejleele. Mesleleeeleerue HeePejecegUs
peJeUee efJeef njeRee HeeCeelener Jee{ nesles. SketCe Mesleer ee one ke kes
peefceveerJej MesleleUs kesueeme HeeCeeee yeeyeleerl e Meslekejer mJeebHet Ce& neslees.
Mesleceeue (De@ees ee@[ke) MesleceeueeceOes otO e Je ogiOepeve HeoeLe& mees[tv e,
MesleerceOes leeej nesCeejer meJe& ekeejeer ke[Oeeves, le=CeOeeves Je ieUerleOeeves,
HeUs, Yeepee, Heg ues Je cemeeues eebee meceeJesMe neslees. lemes e, ceemes, jsMeerce
DeeefCe pebieueeleerue ieesUe kesuesues ceOe, ef[bke, Deew<eOeer JevemHeleer eebeener meceeJesMe
neslees. Mesleer GlHeeoves nbieeceer DeeefCe veeefMeJeble Demeleele.
Mesleceeue efJeeer, JeeHeej (ceekexefbie Dee@He De@eerk euejue ees[egme)
ke=ef <eceeueeeer efJeeer JeJemLee S.Heer. Sce.meer. keeeeeDeb leie& le efv eebef$ ele
kejleevee,jepeeee Yeew ieesefueke #es$eeveg meej ceekex#es$e jefJeues peeles. eleske
#es$eemeeer jepe mejkeejleHex yeepeejmeefceleereer mLeeHevee kesueer peeles. meefceleeree
(ceb[er) mLeeHevesv eblej efleee #es$eeble SKeeoer Jekeleer efkebJee oueeue MeslekeNeebke[tv e
ke=ef<eceeueeeer IeeTke Kejsoer mJeleb$eHeCes ke Mekele veener. Meslekejer DeeHeuee
ceeueeeer Les efkebJee efkejkeesU efJeeer mJeleb$eHeCes ke Mekele veener. efkejkeesU
ceeueefJeesleeme ceeue Kejsoermeeer yeepeejmeef celeerk e[t v e `HejJeev ee' IesT ve
KejsoerefJeeeree JeJenej kejeJee ueeielees. ee JeJemLesle mHeOee& Kegbles, mHeOee&lceke
yeepeejJeJemLee efJekemeerle JneJeer cnCetv e S.Heer.Sce.meer. keeeeeceOes megO eejCee
kejCeees eelve nesle Deensle.
Mesleer-Geesie (De@ees-Fb[m^er) MesleerJej DeeOeeefjle DeeefCe Mesleerme Hetjke
Demes meJe& Geesie. eeble MesleceeueeJej eef eee ke ve efv ejefv ejeUer GlHeeoves
kejCeeee Geesie, lemese ogiOepeve HeoeLe& Je iegjebee ceebmeeee HeoeLeeeener
meceeJesMe neslees.
Mesj eRive, eeume& mkee@ (1857-1952) efyeefMe esleemebmLeelep%e.
Jewekeere #es$eeleues 1932 meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke S[iej [iueme DeBef[^eve
eeb eemen leeb v ee osC eele D eeues nesles. esleemebmLes leerue vetjes v e ee cetueYetle
Iekeeee MeesO eemeeer, leebee ne yengceeve kejCeele D eeuee neslee. oesv e
esleeHesMeeRleerue mebHeke& mLeUeuee Mesjeri ve eebv eer meeevexme ner meb% ee JeeHejueer.
Mesj svekee@H e eejCe (Mesj svekee@H e jsef[SMeve) 1934 meeueer HeeJeus e Mejs sv ekee@He
ee jefM eeve Meem$e%eeves ee eejCeeee MeesO e ueeJeuee. SKeeee ekeeMeHeee&
ceeOeceeletv e Ge Tpee& Demeues ues efJeegledYeeefjle cetuekeCe, lee ceeO eceeleerue
ekeeMeeee JesieeHes#ee peemle Jesieeves eJeeme kejerle Demeueeme, efv eUmej ekeeMe
Glmeefpe&l e kejleele. ee efJeegl edegb yekeere eejCeeme mesjs v kee@ Jn eejCe, D emes
cnCeleele. Yeejleeee DeHmeje DeCegYeerle ns eejCe efomele Demes. He@Jnsue mesjsv kee@Jn
eebv ee ee MeesO eeyeue 1958 meeueees Yeewe flekeMeem$eees veesyes ue Heeef jleesef< eke
efJeYeeietv e efceUeues.
MesU er / ceW{erH eeueve (MeerH e Heeefceie) MesUer / ceW{er ne eeCeer keeke
Demeueeves kegsner, menpe GHeueyOe nesCeeNee JevemHeleerJej peielees. leebes mebJeOe&v e
keve Mesleeruee Hetjke JeJemeee cnCetv e leeee GHeeesie neslees. leeb eeHeemetv e
otO e, ceebme, keele[er, ueeskej Je ueW[erKele ner GlHeeoves efceUleele. Meseebee
Debieesje, peceveeHeejer, mebiecevesjer, keeeqMcejer, ceueyeejer F. cegKe peeleer Deensle.
Yeejle ne MesUerHeeueveeleerue Ske DeeieCe osMe Deens.
MesJ eeU (cee@me) yeeeesHeeee Jeiee&leueer DeefleMee ueneve DeeefCe ceT JevemHeleer.
1 les 10 meW.ceer.Gbeereer peJeUpeJeU PegHeke eebv eer DeeefCe oce nJesle efk ebJee
meeJeueerle Jee{Ceejer JevemHeleer. efleuee Hegues efkebJee efyeee vemeleele. Hekel e Heeves
DeeefCe os Demeleele. eeee 10 npeej peeleer Dee{Uleele.
Mes< e efmeevle (efj ceeF[j efLeDejce) pej f(x) yengHeoeruee x-a ves Yeeefieues
lej esCeejer yeekeer ner yengHeoerle x=a Ieeuetv e efleeer f(a) ner peer efkebcele esles
efleee yejesyej Demeles. Goe. f(x) = x 2-3x+5 DeeefCe x-2 Yeepeke
IesleueeJej, f(2) = (2)2 - 3x2+5 = 3 ner yeekeer esles.
Mes< eeer, efleJeWk e jepeW (1900-1979) Yeejleere jmeeevelep%e.
Yeejleeleerue JevemHeleerle Dee{UCeeNee HeJesJeesv eesF&[ ueJekeebes He=L LekejCe keve,
leeleerue Dee@ekq emepeve nsjesmeeeeqkeueke mebegieees efJeMues<eCe, ns leeb es cenJeHetCe&
keee& nese.
MewJ eeue (Deuieer) HesMeeRleerue Jeebee meeneeeves ekeeMe mebMues<eCe keve
DeVeefv eef ce&leer kejCeejer meJeele eeeerv e JevemHeleer . MewJ eeue SkeHes Meere efkeb Jee
yengHesMeere Demeleele. SkeHesMeere keue@c ees[esceesv eeme, jeJeerke Deekeejele Ske$e
jenCeeNee meceev e iegCeebee HesMeer Demeuesues Jne@uJee@keme, SkeeHeg{s Ske HesMeer
pees[uesuee OeeieemeejKee mHeeejesefieje, Heebee-Heeveebee Deekeejebl e Demeuesues
Heetkeme, Fleeoer MewJeeueekeejebeer GoenjCes Deensle. leebleerue Jeebee Ieke
jbieeeceeCes MewJeeueebes JeieeakejCe kejleele. pemes, nefjleJeebes keueesjesHeeee,
efv eUs meeeeveesHeeee, leebye[s Nnes[esHeeee Fleeoer. MewJeueebv eer mete&ekeeMeeee
ceoleerv es nJesle eLece Dee@eqkemepeve mees[uee, lee Dee@eqkemepeveee emeveeble GHeeesie
318
kejlee DeeueecegUs Flej eeCeer DeefmlelJeele Deeues. peerJeebee Gleebleereer megJeele eesef[biesj SefJ e&ve Je eesef[biesj meceerkejCe (1887-1961) Fueske^e@v eeer
MewJeeueebcegUs Mekee Peeueer. lejb ie meceerkejCes efJekeefmele keve Hegbpeefmeebl eeeer HeeeeYejCeer kesueeyeue
Hee@ue DeBef [^eve cee@ef jme ef[jeke eeb ee
Mees< eCe (De@ymee@ye&Meve) : Ieve efkebJee Je HeoeLee&le, JeeegHe HeoeLee&es efkebJee meceJesle 1933 meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke
Ieve HeoeLee&le, Je HeoeLeees nesCeejs Mees <eCe. Mees<eCeefeesle, Meesef<ele HeoeLe&, efceUefJeCeejs Dee@eqm^ eve YeeweflekeMeem$e% e.
Mees<eke HeoeLee&ee He
= eletv e yejee DeeleHeele Mees<euee peelees. He=Mees<eCe efeesle ee lejb ie meceer kejCeeee meneeev es
lees Hekel e He=eJeje Mees<euee peelees. (Heene: He= Mees<eCe) Fuesk e^ e@v e meMe met#ce cetu ekeCeebee
iegCeOeceeyeue meKeesue %eeve GHeueyOe Peeues
Mee@k eues, efJ euece yeB[Hees[& (1910-1989) Decesefjkeve Yeeweflekelep%e. Deens. leevegmeej Demes cetuekeCe DeCetee
leebes mesceerkeb[kej efJe<eeeres mebMeesO eve Je ^eeqv PemjceOes nesCeeje HeefjCeece Deblejbieele keMee keMee Tpee& efmLeleerle
ee mebyebO eeree MeesOe; eemeeer leebv ee 1956 meeuees YeeweflekeMeem$eeleerue veesyesue Demet Mekeleele, ee yeeyeeR eer megeesi e
Heeefjleesef<eke, pee@v e yeeef[&v e DeeefCe Jeeusj yeesv e ee Meem$e% eemen efceUeues. Yeeefkeles kejCes Mekee Peeues. eesef[biesjves nee[^espeve DeCegee meboYee&le DeMeer
meceerkejCes ceeb[tv e leeee iegCeOecee&yeueeer Deetke Yeeefkeles kesueer. eeesieebleer
Mee@uees, DeeLe&j Sue. (1921-1999) Decesefjkeve Yeeweflekelep%e. uesPej leer Kejer jueer. leecegUs eesef[biesjeer lejbie meceerkejCes ne DeeeqCJeke, DeCegieYeeae
mHeske ^es mkeesHeeree MeesO eeyeue Yeew eflekeMeem$eeleues 1981 meeuees veesyesue Je IeveefmLeleer efJe%eeveeee YejYekekece Heeee mecepeuee peelees.
Heeefjleese f<eke leebv ee efv ekeesueeme yueesSceyeiexv e, DeeefCe keeF& Sce. efPeieyeenve
eebeemen efceUeues nesles. emeve HesMeeRes emeve: iuegkeespe, iueeekeespesv emeejKee Tpee&mece= jsCetbceOeerue
jemeeeef v eke yebO eeb ceO es
Meke&, eesnevesme (1874-1957) ke@Lees[ js veefuekesleerue ke@veeue js yebef omle D emeCeejer Tpee&
ee ekeeMe [e@ Huej eYeeJeeee DeeefJe<keej kejlees ee efmeevleeee He[leeUe cees k eUer ke ve Flej
meeoj kes ueeyeue 19 19 meeueee Yeew efl ekeMeem$eeleeru e veesyesue Hegj mkeej pew Jeeefeeebmeeer GHeueyOe
efc eUefJeCeejs pece&v e Jew% eeefv eke. efJeegle#es$eeee eYeeJeeHeeser ee ekeeMeeleerue keve osCeejer eefeee. ner
JeCe& He ogYeb ietv e Deveske JeCe&jsKee leeej nesleele nsner leebv eer oeKeJetv e efoues Dev eske HHeebeer Demeles.
nesles. ne DeeefJe<keej Deelee Meke& FHeske ee veeJeevese DeesUKeuee peelees. meeef v eue (De@ j e@ e fy eke)
emeveele Dee@ eq ke mepev eee
eJeCeeleerle OJeveeruenjer (Deu^e mee@efveke meeTC[) ceeveJeer keeveeuee menYeeie Demelees. Deveeefv eue
Ssket ve esCeeNee, 20 npeej n&Pe Hes#ee peemle JeejbJeeefjlee Demeuesuee OJeveeruenjer. (D e@ v eejese fy eke) emev eele
ee uenjeRee GHeeesie jesieefv eoeveemeeer lemese meebO eebceOeerue DeeefCe mveeetceOeerue iuegkeespeceOeerue Tpee& cegkele
JesovesJej GHeeej cnCetv ener kesuee peelees. Deeweesefieke #es$eele OeeletceOeerue DeeefCe kejCeemeeer Dee@eqkemepeveeer iejpe Yeemele veener.
OeeletHeemetv e leeej kesuesuee eb$eeb ee Kes, Yesiee eemeejKee Yeeieeleerue $eger eeCeeb es emeve (De@efveceue efyeefoib e) : nJesleerue Dee@eqkemepeve eemees dJeemeeejs
Mees O eCeemeeer, eb$eeee He=< Yeeie meeHe kejCeemeeer DeeefCe Oeelet eer pee[er Mejerjele Dees{tv e Iesleevee Geq keeye&v e [ee Dee@kemeeF&[ Jeeet yeensj ekeCeeeer
ceespeCeemeeer eebee JeeHej kejleele. (Heene Deu^e meesv ees eeHeer) Jeeet bee Deeoeveeoeveeeer eef eee.

es{er (mesj erp e) esCeerleerue Heoebe r yesjerpe. Goe. 1/1 + 1/2 + 1/3 +
...... 1/ve eeleer ue ve eer efkebcele Deveble Demeueeme lee megeefcele D eveble
Heoebee yesjpesuee `Devebl e es{er ' Demes cnCeleele. eefcele mebKeebeer yesjerpe.
Goe. 1+3+5+7 ....; 12+22+32+ ... Heoebeer mebKee Deveble lej leer
Deveble es{er. GoenjCeeLe& efJe<ece vewmeefie&ke mebKeebeer 1 + 3 + 5 + ....
Deveble es{er.
esCeer (efmekeJ esvme) Heoebee megeefcele mebeeuee esCeer Demes cnCeleele. Goe.
#e, #e2, #e3, ..... #eve efkebJee 1, 1/2, 1/3, 1/4..... 1/ve ee mebeele
efJeefMe eceeves Heos esle Demeleele. Heoebeer mebKee Deveble Demeueeme lee esCeerme
Deveble esCeer Demes cnCeleele.
emevekeejer (JnWefuesj) eeme yebo He[uee efkebJee Deieoer #eerCe Peeuee,
lej eemeveefuekesle veUer Ieeuetv e emeve eeuet sJeCeees ns meeOev e. eecegUs HegHHegme
leeueye efjleerv es Heg ieJeues peeles. ns neleeves eeueJeues peeles. nuueer ns efJepesJej
eeueefJeues peeles.
eemeveefuekee (^@efk eDee) veekeeejs Dees{ tv e Ies leuesu eer Heg HeHeg meeHeele
HeesneseefJeCeejer veefuekee. leer mJejeb$eeee peJeU meg nesles. ueJeefeke kegee&beer
Jeuees Je leevee pees[Ceejs mveeet DeMeer efleeer jevee Demeles. Heg{s efleuee oesv e
Hees Hegtv e eleske Heee HegHeHegmeeee Skee YeeieeMeer pees[uee peelees. OegUeres
efkebJee DeVeees keCe eebv ee DekeeJe keve yeensj HeskeCeeme ceole kejCeejs
efmeefueee veeceke kesMeleblet eemeveefuekesleeru e HesMeeRJej Demeleele.

319
eemeveefuekeeYeso (^@efk eDee@e@ceer) emevemebmLesee Jejee Yeeieele keener
De[LeUe es Tve eemeeJejesO e neslees, lesJne eemeveefuekes uee Yees ke Hee[tv e
emeveefeee eeuet sJeeJeer ueeieles. IeMeele metpe Deeueer, IemeHe&, DeefHeieueoejeee
(Sef Heiueesefme) oen, keke& jesie, mJejeb$eeee keke&jesie Fleeoer keejCeemleJe
eemeveefuekesuee Yeeske Hee[tv e leeletv e veUer sJet v e emev eefeee eeuet sJeeJeer
ueeieles. keke&jesieele veUer keeece sJeeJeer ueeieles. Flej keejCeebceOes cetU jesie
yeje PeeueeJej veUer kee{lee esles. ne so keb mLeebL eer mebeespeeree Keeueer
efkebJee Jej Iesleuee peelees.
eemeHeue ([eee@ce) eleer Je Hees eebv ee efJeYeeieCeeje mveeet Jee Deve
TleeR ee He[oe. eemeesd Jeemeeyejesyej ne JejKeeueer nesTve Heg HHegmeele nJee
Ieeeuee Je yeens j mees [eeuee
ceole kejlees. G peJee yeepetuee
eke=le Je HegHHegmes DeeefCe [eJee
yeepetuee pej Je HegHHeg mes eebv ee
lees efJeYeeielees.
leeb ef$ eke Ske HeeleU Hejbl eg
nuekee He[oe. ne He[oe DeeJeepe
uenjer cegUs keceer peemle nuelees,
efk eb Jee keb He HeeJelees . (G oe.
ceeeeesHeesv e) efkebJee nueJeueeJej
leeHeemet v e O Jeveer uenjer efv ecee&C e nes T Mekeleele. Goe. O Jeveer JeOe&k e
(ueeT[mHeerkej).
eemees dJ eeme (jsefmHejsMeve) eeCeercee$eebee peieCeemeeer DeleeJeMeke
Demeuesueer Ske peerJejemeeeefv eke eef eee. ee efees ceOes eeefCeceeb$ eebee HesMeer
Dee@eqkemepeve IesTve keeye&v e-[ee-Dee@ke meeF[ Jeeet yeensj ekeleele. Iesleuesuee
Dee@eqkemepevees HesMe RceOeerue meWefe DeVeeMeer efceueve nesTve SerHeer (De@[sv eesefmeve
^ee-Hee@mHes) ns Tpee&mebHeVe mebegie leeej nesles. ee Tpexee GHeeesie keve
Mejerjeeer Jee{, neueeeue, Fleeoer keeex nesleele. keener ekeejee peerJeebceOes
eemeesdJeeme Dee@eqkemepeveefMeJeeener neslees. keJekes DeeefCe keener efpeJeeCet peeleer
ee ekeejs peiet Mekeleele.
efebPej, pegefueeve (1918-1994) Decesefjkev e YeeweflekeMeem$e. eeLeefceke
keCeebMeer efv eie[erle Fueske^e@[eevesefceke #es$eeleerue cetueYetle mebMeesO eveemeeer leebv ee
1965 meeueeleer ue YeeweflekeMeem$eeleerue veesy esue Heeefjleesef <eke, efje[& ef Heefu eHe
Hesvece@v e Deeef Ce meerv e-Ferjes esceesv eecee ee mebMeesO ekeebmeesyele efJeYeeietv e osCeele
Deeues nesles.
esleke (Deuyegefceve) Deuyegefceve ns Ske eefL eve Deens. les HeeCeele efJejIeUle
DemeueecegUs les otO e, jkele eebmeejKee pewefJeke JeHeoeLeele Demeles. Deb[eeleerue
jb ienerv e yegUyegU erle HeoeL ee& le yejs e Deuyeg efc eve Demeles. Deb [s HeeCeele
GkeUueeveblej Deuyegefcevees Heeblej Ie HeoeLee&le nesles. eecegUs Gke[uesuee
Deb[eele efHeJeUe Je meHeso Demes oesv e Ie Lej efomeleele.
esleeebleer (JneF jsJ nesuegMeve) osMeeleerue otO e GlHeeoveele mebKeelceke,
lemese iegCeelceke Jee{ kejCeemeeer jeyeefJeuee iesuesuee Meem$eMeg keee&ece.
eemeeer `Dee@HejsMeve Heue[' ner ceesnerce jeyeefJeueer iesueer. otO e GlHeeove #es$eele
Deves ke Oees jCeelceke yeoue kesues iesues. leele ceg Ke Yej Kes[eebl eerue og ie&ce
Yeeieeble menkeejer otO e GlHeeoke ieebee mLeeHevesJej osCeele Deeuee. leebv eer
GlHeeefole kesuesuee ogO eeJej eefeee keve leeeer efJeeer Menjeleerue keWebletv e
kejCeele esT ueeieueer. Kes[eebleerue otO e GlHeeoke Je Menjebleerue otO e eenke
eebeele og iOeJeJemeeeele Hees< eke Demee ogJ ee efv ecee& Ce Peeuee. HeefjCeeceer,
GlHeeoveJee{eree oj mee[sH eee kekeeebJ ej Heesneseuee. eees ese [e@. Jeefie&me
kegefjeve eebv ee peeles. ogO eemeeer HejeJeuebyeer DemeCeeNee Yeejleeeer peieeleerue
meJeele ceese otO eGlHeeoke osMe cnCetv e veJeer DeesUKe Peeueer.
esleKegp ee leeje ([dJ eeHe& - JneF) Deekeejeves Hekele keener npeej
efkeueesceerj Jeeme DemeCeejs HeCe eeb[ Ieveles es DeefleMee leHle leejs. DeMee
leeNeebeer Ievelee eleske Ieve mesbefceerjuee megceejs Ske ve Flekeer Demetv e eebes
leeHeceeve efkeleske npeej DebMe mesequmeDeme Demeles.Deekeejceeve ueneve Demeueeves
ee esleKegpee leeNeeb eer lespeefmJelee cee$e keceer Demeles. met ee&meejKee leeNeebee
ieeYeeleues DeCegFbO eve mebHeg<ele DeeueeJej Tpes&eer efv eefce&leer Leeby eles DeeefCe ee
leeNeebee ieeYeees Deebflece Deekegbeve nesles. leeNeeee yeeeYeeieeleues HeoeLe& ns
DeblejeUele efJeKegjues peeleele DeeefCe leeNeeee GIe[e He[uesuee ieeYee ne eeveblej
`esleKegpee' leeje cnCetv e JeeJejlees. metee&ee Dee HeerbHeele Jemlegceeve DemeCeeNee
leeNeebeer DeKesj ner esleKegpee leeNeele nesles. (Heene : ebMesKej ceee&oe)
320
<ekeesve (nsk ePeeiee@ve) mene
yeepet DeeefCe mene keesv e DemeCeejer
yeng Yeg peeke= leer. menener yeepet
meceeve ueeby eer ee DemeCeeje
<ekeesv e megmece <ekeesv e Demelees.
leeee eleske Deeblejkeesv e 120
DebMeebee Demelees.
mepeerJ eeb es DeJeMes< e (Hee@efmeue) ue#eeJeOeer Je<eeHetJeeaeer YetieYee&le iee[uee
iesuesuee JevemHeleeRes lemese eeCeebes DeMceerYetle Peeuesues DeJeMes<e.
melejbp eer (keejHes) leeCee DeeefCe yeeCee oesv nerbmeeer pee[s metle (megleebke 6)
eflensjer keve efkebJee leeHes#ee DeefO eke Oeeies IesTve HetCe&HeCes neleeves efJeCeuesues
yewkeeres pee[pet[ keeHe[. leeCee Heeb{je lej yeeCee jbieerle Demelees. melejbpeebeer
ueebyeer boer DeeHeuee iejpesv egHe efJeCelee esles. neleceeieeJej efJeCeuesuee melejbpeebv ee
1.2 ceerj boereer ceee&oe HeeUeJeer ueeieles. efMeJeee ceeieeJejeer melejbpeer HeeleU
<eefceeve (mesk emeeefp eefmeceue) mee mebK esJ ej D eeO eejuesueer kees v e
ceeHeveemeeereer jerle. js<eseer efyebo tYeesJeleereer eleueeleerue Ske eoef#eCee 360
Yeeieele efJeYeeietv e js<esv es DeeJeefl e&le kes uesuee ne keesv e 360 DebM e nese. lee
eleske Yeeieeme DebMe cnCeleele. Skee DebMeees 60 Yeeie keve leeue Ske
efceefv e (keuee) DeeefCe Skee efceefv eees Hegv ne 60 Yeeie kesueeJej lees Ske
meskebo (efJekeuee). mebKesee [eskeeeJej Ske eflejHeer jsIe eeee DeLe& efceefv es Je
oesv e eflejHee jsIee cnCepes meskebo pemes 1 DebMe 60' DeeefCe 1 efceefv e 60''
nesles. efJeefJeOe jbie JeeHejCes, leeeer ve#eer leeej kejCes Fleeoer yeeyeer neleeves
leeej kesuesuee melejbpeerle kejlee es leele.
meojue@v[, Deue& [yuet (1915-1974) mebesjkeebes keece kemes eeueles
eeee Gueie[e kesueeyeue peebv ee 1971 meeueee JewekeMeem$eeleerue veesyesue
Hegjmkeej efouee iesuee les Decesefjkeve Mejerjef eeelep%e.
meomeled mebKee (kee@cHuesk eme vebyej) meledmebKee DeeefCe Demeled mebKee
321
(Fce@efpevejer) efceUtv e nesCeejer mebKee. Goe. z = x + iy esL es x, y melemebKee,
cee$e i = V-1 cegUs iy Demeled yeveles.
meoenefj le eebleer (SJnjeerve efj JnesuegMeve) iesuee Melekeeee GejeO ee&le
ke=ef<eGlHeeove Jee{ues, nefjleeebleer Peeueer. mebkeefjle efyeeeCes efv eeefceleHeCes efceUJeCes,
peefcev eer ee keme ef keJeCes , HeeCeeeer Meeeleer D emeCes, FleeoeR eer pe jer
nefjleeebleeree DevegYeJeeletv e peeCeJeueer. leemeeer meJeke<e efv emeie&mebJeOe&v e kejCes
cenJeees Deens nsn er keUtv e eg keues. [e@. mJeeefceveeLeve ee peieeefm e
ke=ef<eMeem$e%eev es iesueer keener Je<ex efv emeie&mebJeOe&v eeejs meoenefjleeeble ree keee&ece
meebefieleuee Deens.
meefoMe (Jnsk ej) HetCe&HeCes Jekele kejCeemeeer eflees HeefjceeCe Je efoMee ee
oesv neReer DeeJeMekelee DemeCeejer Yeewefleke jeMeer. efJemLeeHeve, Jesie, lJejCe,
yeue ee meefoMe jeMeer Deensle. eesie eceeCe IesTve kee{uesueer yeeCeeeer ueebyeer
meefoMe jeMeeres HeefjceeCe oMe&efJeles lej yeeCeeeer efoMee meefoMe jeMeereer efoMee
oeKeefJeles . meef oMe jeMeeR eer yesj erp e efkebJee Jepeeyeekeer Deeoer ee ef eee
Debk eieef Celeeee efv eeceeeceeCes ve nes lee DeeuesKeeee JeeHej kejeJee ueeielees.
(Heene DeefoMe)
meefoMeeb ee DeefoMe efk ebJee efyebot iegCeekeej (mkesuej Dee@j [e@ ee@[ke)
Je b ee oesv e meefoMeebee DeefoMe efkebJee efyebot iegCeekeej = .b = || |b|
cos . esL es || DeeefCe |b| ner Je b meefoMeebeer ceeHeebkes DeeefCe ne leebee
efoMeeleerue keesv e.
meefoMeees efJ eeesp eve (jsPeesuetMeve Dee@H e S Jnsk ej) OP = meefoMeees
X DeeefCe Y De#eebJej Devegeces OM = |a1| Je ON = |a2| Demes e#esHe
IesleueeJej a1, a2 ns X DeeefCe Y De#eebJejerue meefoMe nesleele.
HeCe OP=OM + MP = OM + ON = a 1 + a2 meefoMeebe ef$ekeesCe
efv eece. Hejbleg |1| = a1 meefoMeebee ceeHeebke, |2| = a2
meHeejer : Jeve eeCeebee vewmeefie&ke efv eJeememLeeveebee eefleke=leeRee JeeHej kejCeejs
eeCeermebeneuee. esL es eeCeebv ee efHebpeNeele yebefomle kejCeeSsJepeer ceeskeUs mees[uesues
Demeles . leebv ee HeenCeemeeer esCeejs Hee&ke yebo iee[eebceOetv e ee Heef jmejele
efJenej keve eeCeebv ee Heent Mekeleele.
meHeejer Heeke& JeveeeCeebv ee leebee vewmeefie&ke DeefO eJeemeele sJetv e es#ekeebv ee
yebo ceesejerletv e leebes oMe&v e Ie[efJeCeeeer meese kejCeejs Geeve. cegbyeF&le eeiej
meHeejer Deeef Ce ueeeve meHeejer , yeesefjJeueeree mebpee ieebO eer je^ere Geeveele
meg ceejs 8 eew.ef ke.ceer. #es$eele D eensl e. meHeejer Heeke& eer mebk euHevee efpecceer
efeHejefHeu[ eebeer Deens.
mecee G<Celee (SvLeeuHeer) eCeeueeres Deekeejceeve Je lee eCeeueerJejerue
yeee oeye eebee ieg Ceekeej keve leele lee eCeeueereer DebieYet le Debleie&le
Tpee& efceUefJeueer keer eeHle nesCeejer jeMeer cnCepes lee eCeeueereer `SvLeeuHeer'.
SKeeee eefeesleerue G<Celee, G<Celeseer #ecelee, efkebJee Flej Jenveeefeee eebee
DeYeemeele `SvLeeuHeer' cenJeeeer jles. SvLeeuHeer `petue' ee Skekeele ceespeueer
/ ceeHeueer peeles.
meceIekelee (Deeemeescesj erPece)
jmeeeveMeem$e pee jemeeeefv eke mebegieebes Iekeebee erv es jemeeeefv eke
met$e meceeve Demeles Hejbleg leeleer ue Iekeebeer ceeb[Ceer efYeVe Demeueeves leebes
jeveemet$e yeoueles, Heee&eeves leebes iegCeOece&ner yeoueleele DeMee mebegieebv ee HejmHejebes
meceIeke cnCeleele. ns Deeemeesceme& efv ejefv ejeee ekeejes Demeleele. Goe.
efmefjDeesD eeemeesceme&. eeceOes ef$eefceleere DeCegjevee Demeuesues Deveske meceIeke
Dee{Uleele. lej Dee@Herkeue Deeemeesceme& (ekeeMeere meceIeke) eeceOes Oe=Jeere
ekeeMe JesieJesieee efoMesv es JeUJeCeeeer #ecelee Demeles.
YeeweflekeMeem$e Skeee cetueJeeee DeCetee DeCegeceebke DeeefCe DeCegJemlegceeveebke
meceeve Demetv ener leebeer Tpee&He leUer efYeVe Demeles. DeMee DeCetbv ee HejmHejebes meceIeke
cnCeleele. vewme fie&ke efmLeleerceOeerue DeCet DeeefCe leee cetueJeeee DeefmLej DeLeJee
yeeeesjCevs es GerHeerle DeCet ns Deeemeesceme& nese.
meceIeeleer HeoeJeueer (nesceesefp eveme SkemeesMeve) meJe& Heoebee Ieeleebke meceeve
Demelees leer HeoeJeueer. pemes x 4+3x 3y+2x 2y 2+5xy 3+y 4 ner elegL e& keesereer
meceIeele HeoeJeueer Deens. DeMeee ekeejs meceIeeleer yewefpeke meceerkejCes Demeleele.
meceIeeleer efJ ekeueve meceerk ejCes (nesceesefp eveme ef[HejeqvMeeue FkeJesMevme)
pemes y 2 + (x 2+2xy) dy /dx = 0, y=vx DeeosMe IesTve Demes meceerkejCe
mees[Jelee esles.
meceee (kee@eqcyevesMeve) efouesuee Jemlet mebeeleerue keener efkebJee meJe& Iekeebeer
eceefJejnerle efv eJe[ kejCes cnCepes meceee. Goe. a, b, c JemletceOetv e SkeeJesUer
oesv e Jemlet efv eJe[eeee lej leebee meceee = ab, bc, ca eslees. JeeHekeHeCes,
n Jemletleerue r Jemletbee meceee ncr = n! /r!(n-r)! met$eeves oeKeJeuee peelees.
meceegbyekeer e mebmHebove (Fuesk e^e@ve He@j ece@ivesefke efj Peesvevme) JeCe&He
Meem$eebl eie&le Ske Jew% eeefv eke HeefjCeece. yeueJeeve egbyekeere #es$eele Heefjegb yekeere
(He@jece@ivesefke) HeoeLe& sJeues Demelees, HeoeLeeleerue pees[eroejefJejnerle Fueske^e@v eee
egbyekeere neueeeueeRcegU s efv ecee&Ce Peeues uee egbyekeere efjPeesv evmeee HeefjCeece Je
leees cetu eceeHev e DeMee leb$eev es efv ejefv ejeee mHeefke HeoeLeel eerue DeMeg
Iekeebes DeefmlelJe, jemeeeefv eke yebO eebee ceeieesJee Je eejCeeb cegUs HeoeLee eer
Peeuesueer neveer, DeMee efv ejefv ejeee yeeyeeRee DeYeeme kejlee eslees.
322
meceso (kee@ceve ef[vee@efc evesj) oesv e efkebJee DeefO eke DeHetCee keeee
meceso. Goe. 1/2, 1/3, 1/4 6/12, 4/12, 3/12
mecepeeleer mebk ej (Fveyeeref[bie) yengleske JevemHeleer ee efefuebieer Demeleele.
leele mJeHejeieveeve nesles. cnCepese mJeHeuevener nesles DeeefCe leecegUs DeMee
yeerHeemetv e efv ecee&Ce nesCeejer JevemHeleer meJe& iegCe ceele=JevemHeleer meejKese oeKeJesue.
eeCeer Skeefuebieer Demeleele. keener JevemHeleerner Skeefuebieer Demeleele. DeMeeJesUms e
meejKeee ekeejee eeCeebceOes, cnCepes e peeleeRceOes Goe. peeHejeyeeoer
cnwme, DeumesefMeDeve keg$ee, efv eees ceeCetme eebeele DeeHeeHemeelee pesJne mebkej
neslees lesJne ner meb% ee JeeHejleele. ceeCemeeble keee efkeb Jee Flej eeCeele, vej
DeeefCe ceeoer ns Deieoer peJeUes veelesJeeF&kemege Demet Mekeleele. DeMee mecepeeleer
mebkejeceOes Oeeskeener Demelees . eele keOeerkeOeer Heg{ee efHe{erle DeeF&Jeef[ueeble
eVe cnCepes Deeke Demeuesues ogie&tCe cegueebceOes eke nesleele. les HeefjefmLeleerme
neveerkeejke Mekeleele. leecegUs pewefJeke GodefJekeememege DeJejesO e jlees.
meceleeHeer yeoue (DeeemeesLece&ue eWp e) Skeee leeHeceeveeuee G<ceeieefleke yeoue
Ie[tv e Deeues lej lee yeoueebv ee meceleeHeer yeoue cnCeleele. (Heene keeveex ee)
meceHeue (FJnve HebkeMeve) f(x) Heueele x ee peeieer -x Ieeuetv e yeoue
nesle vemesue, cnCepes f(-x) = f(x), lej les meceHeue
pemes (-x)2 = x 2; cos(-q) = cosq
meceefcele (efmeefceef^k eue) keesCeleener Deeke=leereer efJeYeeieCeer DeejMeeleerue
eefleceseceeCes kejlee esle Demesue leer. DeMee Deeke=leerle meceefcele De#e DemeCeeje
Demee Ske lejer js<eeKeb[ kee{lee eslees.
mececetue HeeCeer (Jee@j Feqk eJ eJn@ueb) : SKeeee Jemletes efkebJee HeoeLee&es
leeHeceeve 1 DebMe mese fumeD emeves Jee{efJeCeeme ueeieCeeNee G<Celesv es , leee
HeefjeqmLeleerle efpelekeee e@ce HeeCeees leeHeceeve 1 DebMe meseuf meDemeves Jee{les, lee
HeeCeeee Jemlecg eeveeme lee Jemletes efkebJee HeoeLee&es mececetue HeeCeer Demes cnCeleele.
mecejHesu[, Dejvee@u[ eesneve efJ eunsuce (1869-1951) : DeCetbee
Debleie&le jevesefJe<eeeree %eeveele DeeHeuee ceewefueke meweefv leke mebMeesO ev eeves
ceesueeeer Yej IeeueCeejs pece&v e YeeweflekeMeem$e%e. efJeegleegbyekeere uenjeR yeeyelees
Je meweefv leke JeCe&HeefJe%eeveeyeeyelees leebes mebMeesO evener ceewefueke Deens.
mecejeqJ nue, cesjer (1780-1872) ueeHueemeee KeieesueieefCeleeee Fbepeerle
kes uesuee Deveg Jeeo Flekee ieepeuee keer ee eWe ieef Celeer ee lee Hegmlekeeme
keWefyepe ef JeeeHeerele HeeeHeg mlekeeee opee& efc eUeuee. Heef jCeeceer je@eue
De@m^e@v ee@efcekeue meesmeeeer DeeefCe egjesHe-Decesefjkesleerue keener efJe% eeve mebmLeebv eer
efleuee meYeemeolJe efoues.
meceHe pegU s (Deees[es fvkeue eqdJ evme) Skeee Heefuele yeerpeees oesv e
Yeeie nesTve oesv e ieYe& Jee{leele. ns ieYe& meejKese Demeleele. Skeee efuebieees
oesv ner ieYe& pevegkeere eener meejKes Demeleele. cee$e, eebee yeesebes mes
JesieJesieUs Demeleele. Deieoer keJeefele ns oesv ner ieYe& Skeceskeebv ee ef ekeuesues
Demeleele. (Heene meeeceer pegUs, e@ve&ue eqdJevme)
meceuebye efveece (^e@ fH ePeesef[eue ue) Ske yeepet Deefveeefcele Jee Je
Gjuesuee leerv e yeepet js<eeKeb[ebv eer yebefomle Demeuesuee Yetceeres (peeieses) #es$eHeU
kee{Ceemeeer meceuebye eewkeesv eeee #es$ eHeUeee efv eece JeeHejleele lees. eleerke
Heele y +y
A=h [ 1 n
+ y 2+y 3 + .... + y n-1]
pesL es h Heeeeee meceeve YeeieeHewkeer Skeeeer ueebyeer DeeefCe y 1, y 2, y 3
....... y n Heeeees n meceeve Yeeie kejCeeNee efyebotee eeeree keeser.
meceMes< eer SkeHe mebKee (keeBegDeb vebyeme&) Skeee efJeYeepekeeves oesv e
Jee DeefO eke mebKeebv ee YeeieueeJej efceUCeejer yeekeer meejKeere Demesue lej lee
mebKeebv ee meceMes<eer SkeHe mebKee Demes cnCeleele. Goe. 47, 61 DeeefCe 5
ee mebKeebv ee 7 ves Yeeieues Demelee `5' ner meceeve yeekeer jenles. cnCetv e ee
meceMes<eer SkeHe mebKee Deensle.
47 (efJeYeepeke 7) 61 (efJeYeepeke 7) 5 (efJeYeepeke 7)
mecemLeeefveke (DeeemeesesH e) Skeee cetueJeeeer efv ejefv ejeUs DeCegYeej
Demeuesu eer Hes. lee meJee es jemeeeefv eke iegCeOece& meejKes Demeleele. Hejb leg
leeb eeleerue Jemlegceev e HejkeecegUs keener Yeewef leke iegC eOece& Lees[ee eceeCeele
yeoueleele. efv emeiee&le meeHe[Ceejer meJe& cetueJes efv ejefv ejeee efmLej mecemLeeefv ekeebes
efceeCe Demeles. mecemLeeefv eke pej DeefmLej Demesue lej efkejCeeslmeejer eefeesv es
leees Heeblej ogmeNee ceewueele nesles. nee[^espeveeer leerv e mecemLeeefv ekes 1 H, 2D
Je 3T lej keueesjerv eeer 35Cl Je 37Cl ner oesv e mecemLeeefv ekes Deensle.
meceeke<e&Ce (De@efH eefveer) meceYeeJe, Deeke<e&Ce DemeCeeeer efmLeleer. oesv e
JesieJesieee jmeeeveebee jsCetbceOes efkeb Jee SKeeos eefL eve Jee mebesjke eebes jsCet
Je leebee eenke jmeeeveeb es jsCet eeb eeceOes D emeCeeNee Deeke<e&Ce#eceleses
ceesp eceeHe. DeCetbee yeeeke#eebc eOeerue Fueske ^e@v eeer Deeke<e&Ce#ecelee. SKeeoer
HesMeer Flej HesMeeRMeer efkeleer eceeCeele mJeleuee pees[tv e Iesles eees ceespeceeHe.
meceepe (kecegefveer) Skee Heejf mejele Ske efkebJee DeeOf eke ekeejee efkebJee
peeleeree JevemHeleer efkebJee eeCeebes eeyeue Demesue, lej leemeeer ne Meyo JeeHejleele,
Goe. ieJeleeU eosMeele le=Ceebeer mebKee DeefOeke Demeles `eeme ueB[ kecegefv eer'.
323
meceeve Deblej (kee@ceve ef[Hejbme) ieefCele es{erleerue HeeesHeeee Heoeleerue
Hejke, pemes 2, 5, 8 .... es{erle, meceeve Deblej d 8 - 5 5 - 2 3
meceeve iegCeesej (kee@ceve jsMees) Yetefceleer es{erleerue ueeieesHeeee Heoebes
iegCees ej. Goe. 1, 2, 4, 8, .... meceeve iegCees ej
r 8/4 4/2 2/1 2
meceevelee (FkeJ e@euf eer) pee oesve HeefjceeCeeleerue mebyebOe meceeve leebeer efmLeleer.
meceerkejCeele [eJee yeepetee GpeJee yeepetMeer DemeCeeje mebyebO e - meceYetpeef$ekeesCeele
oesve meejKee yeepetbee ueebyeeeer efmLeleer. meceev eleses efev n
meceeJe=e eeCeer (Hees eefk eueesLece&me) GYeeej cnCepes HeeCeele Je peefceveerJej
jenCeeNee meg mejerceiejeR meejKee eeCeebes lemes e peefc eveerJej mejHeCeeNee
mej[eemeejKee eeCeees Meejerefjke leeHeceeve yeensjerue leeHeceeveevegmeej yeoueles.
DeMee eeCeebv ee meceeJe= e eeCeer Demes cnCeleele.
meceeb l ej < eH eueke
(He@j ueueeseHf eHes[) meener Heueke
meceeblej Yegpeeew keesv e Demeues ueer
Ieveeke= leer . ueb ye meceeb lejYet pe
<eHeuekeele ns Heueke
Deeeleeke=leer. cee$e Heueke eewjme
Demeleele lesJne lees Ieve.
meceerk ejCe (FkeJ esMeve) Skee HeoeJeueereer ogmeNee HeoeJeueeryejesyej meceevelee
oMe&ef JeCeejs ieefCeleere efJeOeeve. ee HeoeJeuee meceevelee ef evneves SkeceskeeRMeer
pees[uee peeleele. Goe. 2x -3 x+1 ner SkeIeeleer, efIeeleer Demeueer lejer
leebv ee meeOeer meceerkejCes cnCeleele. pej les efv elemeceerkejCe (Deee[Wefmeer)
Demesue lej : ee efevneves pemes x 2-4 : (x-2) (x+2) pees[ues peeles efkebJee
(x-2) 2 : x 2 - 4x + 4 pej oesv e De%eeleebeer (efJeCe&) cnCepes Skemeeceeefeke
meceerkejCes Demeueer lejer leer De%eeleebee pees[erkejlee mele Demeleele.
mecegefJ e%eeve (DeesMeveeseeHeer) efJe%eeveeeer Ske MeeKee Demetv e eeble meeiejeee
HetCeeMe ves DeYeeme kesuee peelee.s eeble HeeCeees mJeHe, leees leeHeceeve, leeeer #eejlee,
mecegees leU efkeleer ekeejes Deensle, leees mJeHe keee DeeefCe kemes lemese lee
meceg leUele meeHe[Ceejs efJeefJeOe ekeejes mepeerJe eeb ee Meem$eMeg DeYeeme els ees.
meeeceer pegU s / pees[pegU s (meeeceer
eqdJ evme) Mejerjeee keesCelee lejer
Skee DeJeeJeev es Skeces k eeb Meer
pees[ueer iesu esu eer pegU er YeeJeb[s . leer
meceev eefuebieer Demeleele. menmee Skeee
yeer peees Heueve PeeueeJej leeb es
efJ eYeepev e nes Tv e ee peg eeb eer
efv eefce&l eer nesles. Mem$eefeee ke vee
ee pegeeb v ee SkeceskeebHeemet v e Deueie kejlee esles. (heene pegUs)
mejk eej, cens vueeue (1833-
1904) SkeesefCemeeJee Melekeeleerue
efJe% eeve emeejeee eUJeUeruee eeuevee
osC eejs D eeieCe Jew ekeMeem$e%e.
efJ e% eev eef M e#eCeeyeeyelener leebv eer e
peeiekelee DeeCeCeees keUkeUer es
eelve kesues. Fbef[ev e DemeesefmeSMeve Hee@j
keefuJnsMeve Dee@He meeevme ee osMeeleerue
Heef nueeJeefn uee Jew % eeef v eke mebM ees O eve
mebmLeseer mLeeHeveener leebv eer kesueer.
mejHe@kev : ns HeoeLe& SKeeee Jeele efJejIeUues lej lee Jeeee He=ere
leeCe KetHee keceer nesTve lee eJeCeeeer He=ere efeeeMeeruelee Jee{les. Goe.
ceUuesues keHe[s vegmelee HeeCeeves Oegleues lej cesoegkele HeoeLee&le meeuesuee ceU
efv eIele veener. lese, HeeCeele Lees[e meeyeCe efkebJee DeHeceepe&ke (ef[pe) ekeuee
lej HeeCeeee He=ere leeCe KetHee keceer nesTve, les eJeCe, keeHe[eee Oeeieele
KeesueJej peeTve lesL eerue cesoegkele HeoeLe& efJejIeUJetv e ceU yeensj kee{les.
mejU Jeepe (efmecHeue Fbjsm) Iesleuesuee kepee&Jej (cegueeJej) jeefJeke
cegoleermeeer Hekel e ojmeeue pes Jeepe Deekeejues peeles les. pej, cegue P ,
cegole n DeeefCe ojmeeue Jeepeoj r lej, mejUJeepe nPr/100
mejU mebJ eeoer ieleer (efmecHeue neceexefveke ceesMeve) SKeeoe keCe mejU
js<esle efH ejle Demeleevee pej leeee lJejCeeee jesKe ne vesnceer mejUjs<esleerue
efyebotke[s Demesue DeeefC e lee efyebotHeemetv eee Deblejeee eceeCeele Demesue lej
lee keCeeeer ieleer, mejU mebJeeoer ieleer Deens, Demes cnCeleele.
mejUHe (efmeeqcHueefH ekesMeve) SKeeee HeoeJeueerme Deiej meceerkejCe
mees[JeCeemeeer pes meesHes He eeJes ueeieles leer ieefC eleer efkebJee yewefpeke efeee.
pemes De) 135/144 15/16, meceeve DeJeeJe 9 ee ueesHe keve
ye) x 2-3x+2 /x-2 = x-1
mejJeos, jlveekej veejeeCe Yeejleere DeefYeebles. Fbjve@Meveue ^@keme&,
s ukees , v eew oue DeefY eeebe f$ekeer ceneef Je eeueeele veesk ejer. 19 93 Heemet v e
[erD eej[erD ees le (ef [Hesv me efj mee& D e@C [ [sJnueHeceW Dee@ie&v eeePes Mev e)
mebMeesO evekeeee&le ceive. peer Heem ieele keece. HeJe&leer e Yeeieele He[CeeNee
efn ceeHeeleeeer DeeieeT metevee osCeejs eeHe efme kesues . leecegUs ue<kejer
neueeeueerme ceole Peeueeves [erD eej[erDeesee 2008 ee meJeexlke= Jew% eeefv eke
Hegjmkeej. HeeCeeKeeueerue egefJe<eeke mebMeesO eveeee kes-15 ekeuHeeJej efmemerce
ce@v espej. meOee eboerie[ efncemKeueve DeOeeve keWees mebeeueke.
mejemejer cegk eleeblej (ceerve eer HeeLe) : JeeetefJe<eeke eueod-jsCet mebkeuHev esv egmeej,
Jeeetb es DeCegj sCet vesnceere ieleercee Demeleele DeeefCe leebee Skecesk eebM eer
324
efmLeleermLeeHeke mJeHeeee kejer nesTve ieleerTpexes Deeoeveeoeve nesle Demeles. meteveebv egmeej keece kejles Deens keer veener eeee [e ueeJetv e leeuee eesie
efJeefMe DeCeteer Ske kekej Peeueeveblej ogmejer kekej nesFHeele lees DeCet pes ceeiee&Jej DeeCeCeemeeer ee eb$eCesee JeeHej kesuee peelees. efJeceeveeleerue mJeebeefuele
Deblej mejemejerv es Heej kejlees. leeme lee Jeeetleerue mejemejer cegkeleeblej cnCeleele.
Deekeejceeve keeece Demeleebv ee Jeeetee oeye efkebJee leeHeceeve Jee{ues lej mejemejer
cegkeleeblej keceer nesles.

mej er-Jej byes (efj pes me De@ C[ Hejesp e) ef Hekeeee iejpes v egmeej meHee
MeslepeefceveerJej Mes peejer Mespeejer jebiesle Gb eJee Je meKeueHeCee leeej kejCes.
Gbe Yeeieeme Jejbyee DeeefCe meKeueYeeieeme mejer cnCeleele. meNeebeer boer 0.5 les
1 ceerj Je ueebyeer 80 les 100 ceer. Demet Mekeles. Tme, keeHetme, HeUYeepee
Heerke ueeieJe[erme GHeegkele Hele.
eeueke eee leNnsv es keece kejlees. efJeceeveeeer Gbeer Je Jesie ceespetv e lees efv eOee&efjle
mejerme=H e / mejHeCeejs eeCeer (jsH erefueDee) ceiej, keemeJe, meeHe, Heeueer Gbeer efkebJee JesieeHes#ee JesieUe Demeueeme eesie leer ogmleer keve efJeceeveeuee
eemeejKes eej Heeeeb es HegHHegmeeejs emeve kejCeejs, Deb[er IeeueCeejs, oeees eesie leer eeuevee oslees.

meJnx Dee@H e Fbe[f ee, [snje[tve YetceeHeveeMeer (efpeDees[sefke) DeeefCe Flej

mebueiv e yeeyeeRmeeer DeeJeMeke DemeCeeNee GHekejCeebeer osKeYeeue kejCeees
DeeefC e YetceeHev eemebyebO eeree mecemeebJej meuuee HegjefJeCeees keece kejCeejer Je
leeejs D eefO eke=le Je eceeCeYetl e Yeejleere vekeeMes leeej kejCeejer efM eKej
eej keHHes DemeCeejs DeeefC e Mejerj eJej KeJeueeb eer eece[er DemeCeejs Yetej meb mLee. DeJekeeMeere DeeefCe Yejleer Dees neserefJe<eeke ef v ejer #eCe, He=L Jeer ee
efkebJee G Yeeej He=JebMeer e eeCeer. keJeeeeer neueeeue ee yejesyeje Flej Deveske YetYeeweflekeere mebkeuHeveeefJe<eeke
efJeefJ eOe #es$eelener ee mebmL esejs mebMeesO eve kesues peeles. iesuee 200 Je<eentv e
mekeea yesk ej ns Ske efJeegledmegj#eemeeOeve Demetv e efJeegledceb[ueele yemeJeues DeefO eke keeU keee&jle DemeCeeNee mebmLeses meOeees veeJe 1954 meeueer eeefuele
peeles. efJeegledceb[ueele ceee&osHes#ee peemle efJeegledeJeen Jeent ueeieleee efJeegledceb[ue kejCeele Deeues.
DeeHeesD eeHe Keb [erle kejCeejer
ef Jeegled eg byekeer e mJeebeef uele memleve eeCeer (ce@ce@efueeve) : ee Jeiee&leerue eeCeele efJeMes<e iegCe Demeleele.
eb$eCee cnCepese mekeea ye skej Goe. eebieueer Jee{ Peeuesuee ceWo t, ye[eeeer keeUpeer IesCes. nee eeCeees
nes e. jkele iejce Demeles DeeefCe He< JebMeere - Heeeree keCee Demelees. 4000 Hes#eeb
efJeegleceb[ue Keb[erle kejCeeme peemle ekeejes eeCeer eele cees[leele. leeleerue Hekele leerv e ekeejes eeCeer
Heetpe, cesv e mekeea yeskej (Scemeeryeer) Deb[er Ieeueleele DeeefCe yeekeereele cetue Heesele (ieYee&Meeele) Jee{les D eeefCe
efkebJee efceveerSej mekeea yeskej, DeLe& pevceeveblej ceeoeree ogO eeJej megJeeleeruee peieles. memleveeeCeele ceeke[ DeeefCe
ef uekes pe mekeea yes kej ceeCemes cees[leele lemees ye@ (JeJeeIegU) meejKes G[Ceejs eeCeer DeeefCe Jnsue
(FSuemeerye r13) eemeejKee eb$eCee (osJeceemee) meejKes ceemesHeCe Deensle. cegKelJes keve memleve eeCeele ceeoerleerue
JeeHejuee peeleele. Deb[s DeeefCe vejeleerue Megepeblet eebes ceerueve Mejerjelee nes Tve ieYe&O eejCee
nesles. YeCe veblej veefuekesletv e ieYee&Meeele eslees Je lesL es Deeleerue mlejeuee efeketv e
mee& Seqvpeve : FbjvesJej meeJeuesuee ceeefnleeree ef{ieeNeebletv e DeeHeueeuee leeeer Jee{ nesl es. les L es Jeej (HueemeWe) Jee{tv e leeee ceeHe&le ceeoerke[tv e
nJeer leer vescekeer ceeefnleer GHeueyOe keve osCeeme ceole kejCeejer mebieCekeeeer YeCeeuee Hees<eke oJe Heesneseles. eleske eeCeele eesie JesUer ye[e/cetue pevceeuee
eCeeueer. ner FbjvesceOes HetJe&mLeeefHele Demeles. peepee mebkeslemLeUeJej nJee esles. ceeCeemeele yengO ee Ske cetue efkebJee keOeer keOeer pegUs, efleUs pevceles, HeCe
Demeuesuee ceeefn leeree keener DebMe GHeueyOe Deens leebeer eeoer ns Seqv peve Gboerj, ceebpej, keg$eer ee Jeiee&le Deveske efHeuues pevceeuee esleele.
HegjJeles. lee mebkes lemLeUebJej peeTve ceie leer ceeefnleer efc eUJelee esles . eent,
iegieue, efJekeerHeere[f ee, Deue eqJnme ner GHeegkele mee& Seqv peveeer keener GoenjCes meniegCeke (keesFefH eMeb) yeerpeieefCeleele eueHeoeHetJeea efueefnuesuee meebeqKeke
Deensle. (Heene iegieue) Yeeieeuee meniegCeke Demes cnCeleele. Goe. 7#e+11e eeceOes 7 ne #e ee lej
11 ne e ee meniegCeke Deens.
meJeexcesk e@efvePece : Ske ekeejeer mJeebeefuele efv eeb$eCe eCeeueer. SKeeos GHekejCe
keece kejle Demeleeveeee leeee efJeefJeOe Debieebee JesO e IesTve les HetJe&efv eOee&efjle menpeerJ eve (efmecyee@ ee@efmeme) : oesv e efYeVe ekeejee mepeerJeebee Skeef$ele
325
JeemleJeeletv e HejmHej menkeeee&letv e efv ecee&Ce nesCeejer peerJeve Mewueer. GoenjCeeLe&
cemeeueeee HeoeLee&le JeeHejuee peeCeeNee oie[Hetue ee menpeer Jeer JevemHeleer
epeeleerle keJeke Je MewJeeue ee oesv e efYeVe JevemHeleer epeeleer Skeef$eleHeCes jenleele.
ee menpeerJeer JevemHeleerleerue MewJeeue Ieke DeVeeeer efv eefce&le r kejlees lej keJeke
Ieke Hegv elHeeove efeesle ceole kejlees.
menveMekeleer ceee&oe (LesMeesu[ efueefce) eleske eeCeeeer eefleketue
HeefjefmLeleer menve kejCeeeer Ske ceee&oe Demeles, lee ceee&osee Heueerke[s leer
HeefjefmLeleer menve ve kejlee Deeueeves lees eeCeer Deepeejer He[lees, ce=letner HeeJelees.
ef Je<eejer HeoeLe&, eot <ekes eeb ee meeefV eOeebl e Deeueeme eeCeer-JevemHeleeReer
menveMekeleer pee HeeleUerme {emeUt ueeieles leer mecepetv e IesCes lee peerJeebee
erv es cen Jeees Deens. eefleket ue HeefjefmL eleerle peieeJes ueeieCeeNee meJe&
eeefC ecee$eeb ee yeeyeleer le ns Kejs D eens . Hejb leg Jesi eJes ieee peerJ eeb eer
menveMekeleerceee&oe JesieJesieUer Demet Mekeles. pemes, Jejeleeree yeBC[ee DeeJeepe
ueeske menve ke Mekeleele, HeCe JejIees[e menve ke Mekele veener. Skeee
peerJepeeleerlener Jeeesc eeveeves menveMekel eer efv ejefv ejeUer ceee&oe oMe&Jeles, ueneve
cegues Je Jeemke ceeCemes ner pees ef[mkeesee DeeJeepe menve ke Mekele veenerle,
leee DeeJeepeeee Deevebo leCe cegues Iesle Demeleele.
menveMeeruelee (memsve@efyeefueer) efv emeieeleerue meeOevemebHeeeree JeeHej kejle
Demeleevee lee mebHe eeres cegue mebHet vees ns HeenCes cenJeees Deens. veenerlej lee
mebHe eeree Nneme nesCeeeer Yeerleer efv ecee&Ce nesles. cnCepese, menveMeeruelesHes#ee peemle
eceeCeele JeeHej kesuee lej mebHeeer ee Nneme nes lees. ns leJe meJe& ekeejee
meeOevemebHeeeruee ueeiet Deens. Goe. iegiiegU ner JeeUJeber eosMeeble Jee{Ceejer cenJeeeer
Jeveew<eOeer ceesee eceeCeeJej Keg[ueer iesueecegUs efceUsv eeMeer Peeueer Deens, DeeefCe
leerHeemetv e Deew<eOes efceUJeCes DeMekee Peeues Deens. lej iegiiegU leeee Jee{eree
DeeefCe epeveve #ecelesee eceeCeeblee cnCepese menveMeeruelesee eceeCeeble Keg[ueer
iesueer Demeleer, lej leer Demlebieble nesCeeee Oeeskee GodYeJeuee vemelee.
menmeb egp ee yebO e (keesJ n@uev yee@v[) : ee ekeejele Fueske^e@v eebes HetCe&le
Deeoeveeoeve ve neslee les Fueske^e@v e oesv ner DeCetbee yeee ke#esle pees[erv es menYeeieer
nesTve yebO e efv ecee&Ce neslees. ne yebO e efJeMes<ekeve keeye&v eer mebegieele Dee{Ulees.
ne DeefO eke { Demelees DeeefCe menpeemenpeer legle veener. ee yebO eeves egkele
mebegies menmee HeeCeele efJ ejIeUle veenerle. Skee mebegieele Skeentv e Deef O eke
menmebegpee yebO e Demet Mekeleele. GoenjCeeLe& keeye&v e ceesv ee@kemeeF&[ceOes leerv e
yebO e Deensle. (heene jemeeeefv eke yebO e)
menmHebove (jsPeesvevme) eleske Jemletuee kebHeveeee vewmeefie&ke Jesie Demelees.
Jemlet eceebke 1ee kebHeveJesieeMeer pegUCeejer efkebJee HetCeeke iegefCeleele pegUCeejer
eceebke 2 Jemlet, eceebke 1 JemletpeJeU kebHeve keefjle sJeueer lej eceebke 1
Jemletmege kebeHf ele nesles. Jneeesueerv e efkebJee meleejeree leeje SkeceskeebcegUs kebHeve
HeeJeleele, leeJesUer ne DevegYeJe eslees. ee Ievesuee `mebJeeoer DeeJeepe' cnCeleele.
kebHeveeee mebJeeo DeCegjsCetbee mlejeJejner meeHe[lees. pesJne ueesnegbyekeYeeefjle
$eCe efJeeglekeCe DeCegjsCetbJej DeeHeleele leeJesUer les GerefHele nesleele.
meneveer, efyejyeue (1891-19 49) Deebl ejje^ere keerefle&es Yeejleere
JevemHeleerMeem$e% e. eecegKeeves DeMceerYetle Jev emHeleerJejerue [e@. meneveer eebes mebMeesO eve
peieeefme D eens. He@ efueDeesP eesFke DeeefCe keJeeve&jer keeUebleerue (30 keeser
Je<eeHet Jeea) DeMce, leeleerue veses DeeefCe
efpecveesmHece& ee JevemHeleeRee DeYeeme keve
Keb [ebes mejkeCes ee efmeeb leeuee Hetj ke
mebMeesO eve keve les leebv eer efJemleejeves meeoj
kes ues . ee meb M ees O ev eemeeer leeb v ee
SHe.Deej.Sme. ne cenJeeee
Deeblejje^ere mevceev e, 1936 meeueer efouee
ies uee. leebv eer mLeeHeve kesuesueer, ueKev eew
esL eeru e He@e fueDeesyees @e fv ekeue meb MeesO eve
mebmLee, ner lee efJe<eeebleerue peieeefme, cenJeeeer mebmLee mecepeueer peeles. leer
Deelee efyejyeue meneveer Hee@efueDeesyees@efv ekeue mebMeesO eve mebmLee cnCetv e DeesUKeueer
peeles.
mebk ej peesce (neeefye[ eqJ niej) JevemHeleer Jee eeCeeee mebkejeletv e pevceeme
esCeeNee veJeerv e efHe{erceOes leeee cet U JebMeeee (ceeleeefHelee) iegC eoes<eeHes#ee
mejme ue#eCes Dee{Utv e esleele. veJeerv e efHe{erleerue ee Jee{erJe iegCeOecee&me `mebkej
peesce' cnCeleele. oesv e ef YeVe ekeejes iegCeOece& DemeCeeNee JevemHeleeree efkebJee
eeCeebee mebkej Ie[Jetv e DeeCeueeme leebeeleerue pevegkeeee Jee&mJeecegUs veJeerv e
efHe{erle ne HeefjCeece efometv e eslees. (Heene mebkeefjle )
mebk eefj le (neeefye[) : oesv e efYeVe epeeleerbee vewmeefie&ke efkebJee ceeveJeeCeerle
meceeieceeletv e pevceeuee Deeuesueer mepeerJeebeer epeeleer. oesv e efYeVe epeeleeRceOeerue
Gllece iegCe Skeee mepeerJeele DeeCeCeemeeer ee eCeeueer ee JeeHej kejCeele
eslees. DeefO eke GlHeeove osCeeNee Je jesieeeflekeejke Oeeve epeeleer lemese Iees[e
Je iee{Je eebee mebkejeletv e efv ecee&Ce Peeuesuee Kesej ne eeCeer mebkeefjle epeeleeres
Gece GoenjCe Deens. mebkeefjle eeCeer JevemHeleerle Hegv elHeeove #ecelee Demeles
efkebJee lee veHegbmekener Demet Mekeleele. (Heene mebkej peesce)
mebkeefj le ieeF&iegj s (ee@meyeer[ Je SkePee@efke) efJe fMe DeevegJeb fMeke iegCeOece&
DemeCeeNee Je efv ejefv ejeee epeeleeRee mebkej keve leeej kejCeele Deeuesues
HeMegHe#eer. SKeeee yeer[ceOes cnCepes epeeefleJebMeeceOes kegueJebMe cnCepes ueeFvme
efv eefce&uee peeleele. efJeosMeer Je SlesMeere ieesJebMeeee mebkejeletv e ee@meyeer[
efkebJee mebkeefjle ieeeeriegjebeer Hewoeme kesueer peeles. HetCe&HeCes efJeosMeer yeer[dme efkebJee
epeeefleJebMeebv ee `SkePee@efke' Demes cnues peeles. Deef ueke[s efJeosMeer JneF
uesie-ne@v e& keeWye[eebceOes DeefO ekeeefO eke Deb[er osCeeNee keeWye[ee cnCepes nee-
ueeFvme efv ecee&Ce kesuee peele Deensle.
mebk eefj le efyeeeCes (neeefye[ meer[dme) oesv e efYeVe ekeejeleerue, efkebJee
leee Jeiee&leerue DeHesef#ele iegCeOecee&ee JevemHeleerceOes vewmeefie&ke DeLeJee ke=ef$ece
mebkej (HejeieerkeCe) Ie[Jetv e efy epeeslHeeov e kesuesu es efyeeeCes. mebkejees Skesjer,
ognsjer, eflensjer DeeefCe mebefcee mebkej, Demes ekeej Deensle.
326
mebk ej erk ejCe (neeefye[eePesMeve) : efYeVe ekeejee JevemHeleerbceO eerue
HejeieerYeJeve efkebJee efYeVe epeeleeree eeCeebee Hegv elHeeoveeejs veJeerv e mebkeefjle
eeCeer/JevemHeleer epeeleer efv ecee& Ce kejCeeeer eef eee.
mebk e<e&Ce (keesnsp eve) YeeweflekeMeem$e Ieve efkebJee Je HeoeLeeee jsCetbv ee
Ske$e yeebO etv e sJeCeejs Deeke<e&Ceyeue. Jeebes LeWye efk ebJee efHeuce leeej nesCes
efkebJee JeebHeeser He=<ere leeCeeee iegCeOece& DemeCes ns ee yeueeese Heefuele Deens.
JevemHeleerMeem$e SjJeer JesieJesieUs DemeCeeNee oesv e DeJeeJeebeer SkemeeLe nesCeejer
Jee{.
mebk eueke (Fbefeue) (Heene De@v er [sefjJnsefJn)
mebk eueve iegCeke (Fbefesefbie He@kej) Ske eceer Je Ske Ieeleer efJekeueke
meceerkejCe mees[JeCeemeeer GHeeesieer He[Ceeje iegCeke. pemes dy /dx + Py =
Q ee Jejerue DeeRes JeeHeke meceerkejCe mees[Jeleevee ueeieCeeje e Pdx mebkeueve
ieg Ceke.
Goe. x dy /dx - y = x 3 uee mejU He osTve Deeuesuee dy /dx - 1 /x y
= x 2 ee mebkeuev e iegCeke -1 /x dx = -logx = 1 /x
e e
keejCe esL es P = -1 /x
mebk euHe (Fbefeeb[) peees meceekeue kejeees les Heue. pemes 2x dx
ceOes 2x ns mebkeuHe
mebKee (vebyeme&) SKeeoer Jemlet efkeleer JesUe Iesleueer les meebieCeejs efevn efkebJee
eleerke. pemes 2 Iejs, 3 Pee[s. eele 2 Je 3 ner lee Jemlet efkeleer les meebieCeejer
efevns Deensle. ee OeveHetCeekeer mebKee. leebeeyejesyej $eCe HetCeek e Je Metv e
Iesleues keer lees HetC e& mebKeebee mebe. oesv e Het Ceekeees ieg Cees ej Demesue lej leer
Heefjcese, vemesue lej DeHeefjcese mebKee. ee oesv ner efceUtv e JeemleJe mebKee mebe.
Demeled (2i), meomeled (3+yi) Je yeerpeeleerle p, e Demes DeeCeKeer keener
mebKee ekeej Deensle.
mebKeeef evns / Debk e (vetcejume) mebKee oMe&efJeCeemeeer peer efJeefMe
efevns JeeHejCeele esleele leeme Debke efkebJee Deeke[e cnCeleele. pemes Yeejleere
mebKeeoMe&ke efevns 0, 1, 2, ..... 9 lej jesceve Heleerle les I, II, I II, IV,
V, VI, VII, VIII, IX, X DeMeer Heefnueer one efevns Deensle. jesceve Heleerle
L cnCepes 50, C cnCepes 100, D cnCepes 500, M cnCepes 1000.
mebKeelceke meceekeueve (vetceefj keue FbefesMeve) keOeerkeOeer efouesuee
Heueees eceeefC ele met $e DeLeJee efY eVe efjleer JeeHeve meceekeueve kejlee esle
veener. DeMeeJesUer meceekeueveeeer peemleerlepeemle peJeUeer efkebcele mJeeueeee
DeblejeUeleerue efkebceleerJeve Heueeee mebiele efkebceleer kee{tv e DeLeJee x DeeefCe
f(x) ee mebiele efkebceleeree efo uesuee kees keeJeve ^@ efHePeee[ue DeLeJee
efmecHmevedee 1/3 efv eece JeeHeve meceekeueve kejlee esles.
mebKeeoMe&k eebk e (keeef[&veue vebyeme&) ceespeCeemeeer JeeHejuee peeleele
lee mebKee Goe. 5 Deebyes. ee efJeOeeveele 5 ne mebKeeoMe&keebke Deens. oesv e
meb eeleer ue Ieke Skeeme Ske mebiele Demeleerue lesJne oesv e mebeele meceeve
mebKeeoMe&keebke Demeleele.
mebKeeMeem$e / meebeqKekeer (m@efefmkeme) owvebefove JeJenejele DeeHeueeHeg{s
mebyebefO ele Deeke[sJeejeree mJeHeeleerue ceeefnleereer (Goe. ceesmeceeleerue HeeTme,
ieJnees Heerke Fleeoer .) efkebJee efJe% eeveeleerue efJeefJeOe eMveeb eer eeesieebejs neleer
Deeuesuee Deeke[sJeejereer Jeie&Jeejer keve leeee DeYeeme kemee kejeJee,
leeJe ve keesCeles Deboepe yeeb O eeJesle, leke& kejeJes le Je MesJeer efv e<ke<e& kemes
kee{eJes le eebes efJeJeseve kejCeejs Meem$e.
mebKes ee Jemle (jsefmeeesk eue Dee@H e S vebyej) Ske Yeeefieues leer mebKee
cnCepes lee mebKesee Jemle. pemes 13eer JemlemebKee 1/13; 2/3 eer
Jemlemeb Kee 3/2 L ees[keeele pee oesv e meb Keeb ee iegCeekeej 1 esl ees lee
SkeceskeeRee Jemle mebKee nesle.
pemes 131/131 efkebJee 2/3 3/2 1
mebieCeke (kee@cHegj) peueo mebieCeve efkebJee Deeke[scees[ kejCeejs DeeefCe
ceeefnleeres peueo efJeMues<eCe kejCeejs ns GHekejCe mebieCeke cnCetv e DeesUKeues
peele Demes. HeCe Deelee kesJeU D eeke[scees[e veener lej peJeUHeeme meJe&e
keeceebceOes eeee JeeHej nesle DemeueecegUs mebieCeke Meyo keenermee leeske[e
Jeelees cnCet v e kee@ cHegj ne Meyo Deveske peCe pemeeee lemee JeeHejleevee
efomeleele. kee@cHegjuee ceeefnleeres efkebJee Deeke[scees[eres keee kejeees eeee
metevee eeJee ueeieleele. ee meteveebv eee eese@ce efkeb Jee Dee% eeJeueer cnCeleele.
kee@cHegjee Deekeejceeveele Deelee KetHee yeoue Peeuee Deens. HetJeea SKeeee
cees ee Keesu eer ee D eekeejceeveeee Demeuesuee kee@cHeg j Deelee neleele
ceeJeCeeFlekee (Heecee@He) efkebJee ceesyeeF&ueJej ceeJet MekeCeeFlekee ueneve Peeuee
Deens. kee@cHegjuee Ske FvHet GHekejCe, Ske Fueske^e@efv eke keer yees[& Demelees.
ceeefnleer meeefJeCeeee mesjspe egefv euee `cescejer'osKeerue cnCeleele. kee@cHegjes
oesv e ecegKe Ieke Demeleele. Skee cnCepes ne[&JesD ej. leele eebef$ekeer DeeefCe
Fueske^e@efv eke Yeeieebee meceeJesMe neslees. ogmeje cenJeeee Ieke cnCepes kee@cHegj
eese@ce efkebJee mee@HeJesD ej GHe& Dee% eeJeueer.
mebiele keesve (kejmHeeBef[bie DeBieume) oesv e js<eebv ee (@1, @2) soCeeNee
js<esee (@) - sefokee
- Skeee Deb ieeuee
Demeuesues keesv e
( 5, b)
cee$e @1 meceeblej @ 2
D emeueeme 5 =b
cnCepes mebi ele kees v e
SkeHe Demeleele.
mebieceeeceee ceeOeJe (1340-1425) ne ee mebeoeeeee mebmLeeHeke
ceeveuee peelees. leees ebL e, `JesCeJejes n', `eb JeekemHeg ebHleer', cegK ele
327
KeieesueemebyebO eer Heg{erue DeYeemekeebv eer leeme, `ieesueefJeo' HeoJeer efoueer. (Heene
kes jUere ieefCeleer mebeoee)
mebIe / eme= er(Heeeuece) eeCeebee JeieeakejCeebleerue meJe& eeCeebes ieMe
efJeYeepeve nesles. ee JeieeakejCeeleerue Skee Heeejeruee ner meb% ee JeeHejleele. Goe.
mebO eerHeeo DeeefCe ce=ogkeee He=JebMeere Demes ie He[leele.
meb e (mes) eebieuee jerleerv es JeeKeele kesuesuee Jemletbee mecegoee. GoenjCeeLe&
1 les 20 ceO eerue HetCeekeer meb Keebee mebe, js<eeKeb[eJejerue efyebotee mebe. pee
mebeeleerue Ieke Deveble lees Deveble mebe. pemes js<esJejerue efyebotbee mebe, 1 les 20
ceOeerue JeemleJe mebKeebee mebe.
meb eeee Hetj ke (kee@eqcHueceW Dee@H e S mes) efJeemebeeletv e SKeeee mebeees
Ieke JeieUues keer eslees lees.
E - efJeemebe, A - Skemebe, A'=E-A
jsKeebekf ele Yeeie A ee Hetjke mebe Deens.
meb eeee meb eesie (egevf eeve Dee@H e mesdme) A Je B mebeeee mebeesiemebe ne
A efkeb Jee B efkeb Jee oesv ner mebeebee meJe& Iekeeb ee mebe Demelees. H ee
eleer keev es oesv e mebeeb ee meb ees ie
oeKeJeuee peelees.
pemes AH B = {x|xt| A efkebJee
B efkebJee A DeeefCe B}
GoenjCeeLe&, A {1, 2, 3} Je
B {3, 4, 5, 6},
lesJne A H B {1, 2, 3, 4, 5, 6} Jnsv e Deeke=leerle jsKeebefkele Yeeie
mebeesie mebe oMe&Jelees.
meb eeeke efJ eegleIe (De@k e egceguesj) : ^ke, ceesejer Jeiewjs Jeenves meg
kejCeemeeer JeeHejleele lees efJeegledIe. ne, Jeerpe efv ecee&Ce kejCeeje eeLeefceke
efJ eeg ledIe vemetv e efJ epes eer meeJeCe kejCeeje DeeefCe Heeefnpes lesJne [erm eer
efJeegledeJeen Hegjef JeCeeje ogece efJeegleIe Deens. Dekeee&#ece PeeueeJej leele
yeensve JeerpeeJeen HeeefJeuee keer cetU jmeeeves Hegv ne efv ecee&Ce nesleele DeeefCe
lees Hegv ne keee&#ece neslees. cnCetv ee ogece efJeegledIeebv ee jereepexyeue Ie Demesner
cnCeleele.
mebp eerJ eke (eesLe neceexve) DeVeIekeebJeefleefjkele mepeerJeebee Jee{ermeeer
DeeefCe D eveske Mejerjefeeeb es efv eecev e kejCeemeeer D eeJeMeke D emeCeejer
jmeeeves. leebes ke=ef$ece GlHeeovener kejlee esles. MesleerceOes mebpeerJekeebee JeeHej
ne ef yeeebeer peJeCe Mekeleer Jee{efJeCes, Pee[eb ee Jee{erJej efv eeb$eCe sJ eCes,
efHekeebee yenj efv eeefcele kejCes, Hegueebeer ieUleer LeebyeefJeCes, eemeeer kes uee
peelees. eeCeebc eOes eebee JeeHej Jee{er meeer efkeb Jee jkeleeleer ue meeKejsee
efv eeb$eCeemeejKee eefeeebmeeer nesl ees.
meblele Heue (kebefvegDeme H ebkeMeve) eueele DeleuHe Jee{ DeLeJee Ie
Peeueer Demelee pee Heueebeer efk ebcele DekeeqmcekeHeCes yeouele veener les. DeefO eke
vescekesHeCeev es, x=a efyeb otbee eeer f(x ) ns Heue mebl ele DemeCeemeeer les
x=a ee Heefjmejele JeeKeele nJes Je meer cee f(x ) = f( a) Demeueer Heeef npes.
(a, b) Debl ejeUeleer ue elesk e efyebo tee eeer f(x ) meblele Demeueeme les
(a, b) Debl ejeUele meblele ceeveues peeles.
mebleefleefveeceve (kee@v^emesH Meve) Deb[s DeeefCe Megepeblet eebee mebeesie nesT
ve osCes efkebJee Peeueeme lee ieYee&es ieYee&Meeele jesHeCe nesT ve osCes. efv ejesO e,
[eeece, pesu eer ef kebJee Deew <eOe ueeJeuesueer efjbie, eemeejKes HeoeL e& Meg epeb let
Deb[eebHee&ble peeT osle veener, lej leebyeer, ieYee&Meeele ieYee&es jesHeCe nesT osle
veener. ieYe&efv ejesO eke ieesee, Deew<eOeer jesHeCe kee[ee efkebJee efHeekeejer JeeHejueeves
Mejer jeleerue iebL eeR ee eeJeeJej efkebJee leebee ef eesJej HeefjCeece PeeueecegUs
ieYe&O eejCee nesle veener. (Heene leebyeer)
meblegefuele DeJemLee (Feqk eJ eefu eefye ece) kees Celeener eCeeueerleerue T pee&,
yeues , jmeeeves, efeee, HeefjCeece, leeHeceeve, oeye JeiewjW eer HesjJeeCeer nesTve
meceleesue DeJemLee esTv e eCeeueerme Deeues ueer ef mLejlee. ee efmLeleerle vekele
yeoue Peeuesu ee Dee{Ule veener. ieeflekeer e mecelees ue, D eeweq <Ceke mecelees ue,
Heee&JejCeere meceleesu e DeMeeekeejee jeJeerke eCeeueerl e mecelees ueebes ekeej
Deensl e.
meb efO epJej (Nngce@ efk e H eer J ej) 5 les 15 Je<ex Jeeeee uenev e cegueeble
nesCeeje ne jesi e m^ sHesk ee@k eme ee pebletb ee mebm eiee&c egU s nes lees. eeeer
megJeele Skeoce nesles. leeHe es lees, Ske efk eb Jee peemle meeb O eebv ee met pe
es les. keener JesU e ee peb letb es GiecemLeeve ef ke[uesu ee oele efkeb Jee Heg ues uee
keeve Demelees . vee[er ee Jesie Jee{lees . keener Jes Ue oeoen nesTve ef oue
Je cenejesefn Ceer Pe[Hee veeog mle nesleele. #eesYeHeeele leb legc ee Hes Meerpeeue
efv ecee&Ce PeeueecegUs ee Pe[Hee Deekeg beve HeeJeleele. leeHe Hegv eHeg v ne esC eeeer
Meke elee Demeles.
mebefO eHeeo (De@Lee@H ees[e) DeHe=JebMeer DeeefCe Mejerjele ne[s vemeuesuee eeCeebee
328
ie. eeb ee Mejerjees Heeeemeke meJe& Yeeie meebO eebv eer yeveuesues Demeleele. eefleJes efv ecee&Ce kejCeeje ne
MejerjeJej keeeerv ees mebj#eke yeeekeJee Demeles. Meer<e&, Je#e DeeefCe Goj jesie Deens. meebO eebee ne oen
ee Mejerjeee leerv e cegKe Yeeieebv ee meebOeebv eer pees[uesueer GHeebies Demeleele. meJe& oesv ner neleebv ee Je Heeeebv ee
nes l ees . meeb O eeee
meb e fO ekeesM eeme Demlej
Demeuesu ee meerjceer Heueeee
oen neslees. leeJej efv ecee&Ce
Peeuesues HesMeerpeeue Ie nesTve
keg ee v ee Ieemeles. ns Ie
nesTv e meebO eebeer neueeeue
nUtnUt ogKeCeecegUs yebo
nesl es.

mebH eele (Feqk eJ evee@k eme) YetleueeJejerue keesCeleener efkeeCeer 21 ceee& Je 23

meHWyej ee efoJeMeer je$eeree DeJeOeer Je efoJemeeee DeJeOeer meejKeee yeeje
leemeebee Demelees. meteexoeeHeemetv e metee&mleeHeele DeJeOeer yejesyej yeeje leemeebee,

ekeejes keer ke, PegjU, veekelees[e, Keske[s , efPeb ies, keesUer, efJeb et, IeesCe
Fleeoer eeCeer ee Jeiee&le cees[leele.

mebeb fO eekeeMe (dJ eeeueeF) : ele#e metees&oe nes CeeDeieesoj efkebJee

met ee&mle Peeueeveblej efomeCeeje ekeeMe. mete& ef#eeflepeeKeeueer Metv e les mene lemeee metee&mleeHeemetv e je$eeree yeeje leemeebee DeJeOeer PeeueeJej Hegv ne meteexoe,
DebMe Demeleev ee efo meCeeNee mebe bfO eekeeMeeme veeiejer mebe bfO eekeeMe, met e& DeMeer efmLeleer `Jemeble mebHeele' 21 ceee& Je Mejo mebHeele - 23 meHWyejuee
ef# eefl epeeKeeueer mene les yeeje D ebMe Demeleev ee ef omeCeeNee meb ebfO eekeeMeeme nesles. ee efoJeMeer mete& yejesyej efJe<egJeJe= eeJej Demelees.
veeefJeke mebebfO eekeeMe, lej mete& ef# eeflepeeKeeueer 12 les 18 DebM e Demeleevee
efomeCeeNee mebebfO eekeeMeeme Keieesu eMeem$eere mebef O eekeeMe Demes cnues peeles. mebHeeleeueve (ef emesMeve Dee@H e Feqk eJ evee@k emesmed) : HeLJeer mJele:YeesJeleer efHejleevee
ef Je<egJeJe eepeJeU mebe fO eekeeMeeee keeueeJeOeer ne D euHe Demelees, lej pee De#eeYeesJ eleer
Oeg JeeosMeepeJeU ne keeueeJeO eer oerIe& Demelees. efHejles, lees De#e efmLej
v eener . ne De#e
meb ef O eeYee (Peese f[ De@k eue ueeF) : met ees &o eeeeHetJ eer & ef keb Jee mJelee ogmeNee Skee
met ee&m leeeev eb lej keener keeU efo meCeeje ekeeMeeee Hee. ne Hee De#eeYeesJeleer efH ejlees
DeblejeUeleuee OegUer v es kes uesu ee met e& ekeeMeeee efJ eefk ejCeecegUs efv ecee& Ce Deens. De#eeee ee
nesl ees. ne ekeeMe keceer De#eebMeeee ef keeCeentv e D eefO eke mHe< efomelees. ieef leuee Hejeb eve ieleer
(Heene: Oeg Jeer e ekeeMe) Demes cnues peeles.
De#eeee ee ieleercegUs
mebefO eJeele - meebO eeb ee oen (Nngce@efke DeeLee& eefme) ne mebefO eMeesL e Jew<ege fJekeJe e Deeef Ce
neleeee Je Heeeeee ueneve meebO eebJej HeefjCeece kejlees. eele menmee leeHe esle Deeeefv ekeJe e eebee
veener; HeCe ee meebO eebv ee metpe esles Je les ogKeleele. veblej ns meebO es leejleele Je s oveefyeb otb es cnCepes
neleeee Je Heeeeee yeesebeer neueeeue ogKeles. mJeleeee eeflepeeueeb v ee mebHeeleefyebotbes mL eevener
329
Deeeefv ekeJe eeee meboYee&le yeouele Demeles. mebHeeleef yebotbee mLeeveeleuee ee
yeoueeuee mebHeeleeueve Demes cnCeleele. HeL Jeeree Hejebeve ieefleee eoef#eCeekeeU
ne megceejs 26,000 Je<eeee D emeueecegUs ns mebHeeleefyebot D eeeefv ekeJe eeee
mebo Yee&le Hegv e: leee peeieer esCeeme 26,000 Je<eeee keeueeJeOeer ueeielees.
(Heene mebHeele efyebot; Deeeefv ekeJe e; Jew<egefJekeJe e)
efv eefele mebyebOe Demelees. DeMee R uee A Heemetv e B mebeeHeeleee mebyebO e efkebJee
efHeo mebyebO e cnCeleele. Goe. A {1, 2, 3}, B {1, 4, 5, 9}
eeleerue {(1, 1), (2, 4) (3, 9)} ee leerv e eefcele pees[eebee mebe A x B
ee GHemebe Demetv e eleske ogmeje Ieke Heefnueeee Jeie& Deens.
cnCetv e R : A.B ne Jeie& mebyebO e

mebH eeefole iegCe (De@k eJ eee[& ke@jsk ej) mJele efceUJeuesues iegCeOece&. keener mebyeOo yebO e (keesDee@ef[&ves yee@v[) : oesv ner DeCetbee yeee ke#esle pees[erv es
iegCe, Goe. JeCe&, [esUs Jeiewjs DeevegJebefMeke Demeleele. %eeve, keewMeue ns iegCe menYeeieer nesCeejs Fueske^e@v e pej Skeee DeCetv es efoues Demeleerue lej mebyeOo yebO e
Jeeqkeleiele efceUefJeuesues - mebHeeove kesuesues Demeleele. efv ecee&Ce neslees. (Heene jemeeeefv eke yebO e)

mebH etCe& yesMegeJ emLee (keescee) ceWotee mlebYeeleerue Yeeie pes Jne keener mebYeeJelee (ee@ye@efyeefueer) efv eoex<e veeCes HeskeueeJej eHe efkebJee keee
keejCeemleJe keece kejerv eemee neslees. peeUermeMe Je yeee Yeeieeleerue mebJesovee He[Ceeee oes v ee Mekeelee Demeleele. eflemejer veener. eeHewkeer Feqle Ievee
esleeleblet ceeHe&le Deeuee lejer eefleef#eHle efeee yebo jenleele. lesJne leer Demeles eHe Iesleueer lej leemeeer Devegketue Mekeelee Hekele Skee. lesJne veeCes Heskeeree
mebHet Ce& yesMeg eJemLee THe& cete&. jesieer ee DeJemL esle iee{ PeesHeueemeejKee ee eeesieele
Demelees. leeuee keener mecepele veener. peMeer yesMegeJemLee Jee{les, leMee meJe& eHe efceUCeeee Devegketue Mekeelee 1
eef#eHle eefeee yebo nesleele. MesJeer eeme yebo nesTve oe yebo He[les. ceWotuee veeCes HeskeueeJejee meJe& Mekeelee 2
Peeuesueer peKece, ueeieuesuee ceej, efJe<eyeeOee, jkeleeleerue meeKej KetH e keceer
lemese Ieveeke=leer Heemee ekeueeJej leeee 6 He=<YeeieeJejerue 1 les 6
nesCes, D ee@eqkemepeveeer kecelejlee, jke leeeer SkeeSkeer kecelejlee, ceO egcesn F.
mebKeebHewkeer keesCeleerner Ske Jejee He=eJej esF&ue. cnCepes meieee Mekeelee
keejCeebcegUs cete& esT Mekeles.
6. mecepee, Feqle Ievee oesv eHes#ee ceeser mebKee Oejueer lej leemeeer,
Devegketue Mekeelee 3, 4, 5, 6,
mebH e=k ele eJeCe (me@egj ss[ meesuegMeve) mebHe=kele cnCepes eesie efjleerv es
Jejee He=eJej esCeeNee mebKee
Heef jHetCe& Peeuesues. efJeefMe leeHeceeveeme eJekeele eJe efJejIeUCes yebo nes les.
DeMee eJeCeeuee mebHe=kele eJeCe cnCeleele. Goe. meJe&meeceev e leeHeceeveele 100 Devegketue yeeyeer 4
e@ce HeeCeele peemleerle peemle 35 e@ce ceer efJejIeUles DeeefCe efceees mebHe=kele meJe&Meke e yeeyeer 6
eJeCe leeej nesles.
2/3
JeeHekeHeCes, SKeeee eeesieele A Ievee Ie[Ceeeer mebYeeJelee P(A) ,
mebH e=k ele cesoecues (Heene cesoecues)
A Ievee Ie[Ceeee Dev egketue Mekeelee n(A) Je eeesieele efv e<HeVe nesCeeNee
meJe& Mekeelee n(S) ceeveuee lej,
mebH e=k elelee (me@ egj sMeve) SKeeee efJeeJekeele ogmeje efJeeJe HeoeLe&, efJeefMe
n(A)
HeefjefmLeleerle, peemleerle peemle eceeCeele meeceeJetv e meblegueveeJemLee eeHle nesCeeeer
efeee. Je HeoeL ee&le efJejIeUCeeNee Jemlet Skee ceee&osHeele efJejIeUleele. n(S)
leeuee mebHe=kele eJeCe cnCeleele. eqmveiOe HeoeLeele keener efJe fMe Ieke ekeleele.
leeJesUsuee lees HeoeLe& mebHe=kele eqmveiOe HeoeLe& cnCetv e DeesUKeuee peelees. Goe. mebYeeJelee efJelejCe (ee@ye@efyeefueer ef[m^eryetMeve) pej x eueeee x 1,
JevemHeleer letHe. SKeeee peeiesle DeefO eke keener ceeJesv eemes Peeues cnCepes me@egjsMeve x 2, .... x n efkebceleermeeer p 1, p 2 ... p n ee mebiele mebYeeJelee
Peeues Demes DeeHeCe cnCelees.
x x1 x 2 .... xn
p p1 p 2 ... pn
meb esj ke (neceexve) : keener efJeefMe ebL eeRle leeej nesCeeje DebleeeJe. ee
eeJeees keee& efJeefMe HesMeer efkebJee DeJeeJeele nesles. ebL eerle leeej nesCeeje ne Demeleerue lej ee kees keeme mebYeeJelee efJ elejCe cnCeleele. Goe. Heemee
eJe jkeleele peelees . eemeeer veefuekeseer DeeJeMekelee vemeles. jkeleeyejesyej G[JeueeJej esCeeNee x = 1, 2, 3 , 4, 5, 6 ee eleske efkebceleermeeer mebiele
ogmeNee Fb efeele peeTve leees keee& Gesefpele nesles. Goe. Leeeje@ eqkePeve - mebYeeJelee 1/6 cnCetv e
DeJeg (Leeeje@F[) ebL eeres. (Heene Deblem$eeJeer ebL eer, mebpeerJeke)
x 1 2 3 4 5 6
mebyebO e (efj uesMeve) A Je B mebeeleerue Iekeebee Deveesv e mebyebO e lesJnee p 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6
emLeeefHele neslees pesJne A x B pees[eree R GHemebeeee eleske Heefnuee ns mebYeeJelee efJelejCe
Iekeeee (pees A ee Ieke) leeeee ogmeNee IekeeMeer (pees B ee Ieke)
330
mebefcees (De@ueee) megeesie iegCeOeceeee Oeelet efceUefJeCeemeeer SKeeee OeeletceOes
Flej Oeelet efkeb Jee DeOeeletbes efceeCe keve pes meceeb ieer efc eeCe efceUJeleele
leeuee mebefcees Demes cnCeleele. meJe&meeceeveHeCes mebefceeebes iegCeOece& Ieke OeeletbHes#ee
JesieUs Demetv e les Geeleeres Demeleele. msv euesme merue, efHeleU ner mebefceeebeer
GoenjCes DeeHeuee Heefjeeeeer Deensle. (Heene Heejocesue)
mebceesnveMeem$e (efnHvee@efPece) ee Meem$eele mebceesnve kejCeejer Jekeleer
mebceesnve keve IesCeeNee Jekeleeres ue#e mJeleke[s keWefle keve Iesles. efJeefMe
leNnsv es DeeJeepe kee{tv e JeeleeJejCe efv eef ce&leer kes ueer peeles. Ske les one Debke
ceespele mebceesnveeJej lee Jekeleeres meJe& DeJeeJe efMeef L eue kejleele. Jewekeere
mebceesnveele eecegUs ceveeueener Meeble Jeeles Je ceeveefmeke leeCeleCeeJe keceer neslees.
Jewekeere mebceesnve ece&jes ieele, Deecuelesle (De@e fmeef[erle), Ge jkeleoeyeele
Je HetJeea Mem$eefeesmeeer JeeHejle. mebceesnveeee JesUer Meejerefjke yeouener nesleele.
ceveees JeeHeej mecepeCeemeeer mebceesnv eeee GHeeesie kejleele.
meb egk ele HeoeLe& (keecHeesefPedme) oesv e efkebJee leerv e efYeVe HeoeLe& Ske$e keve
leebeeHeemetv e yeveJeuesuee HeoeLee&uee mebegkele HeoeLe& cnCeleele. mebegkele HeoeLee&Hes#ee
cetU HeoeLee es Yeew eflekeer DeeefC e jemeeeefv eke iegCeOece& efYeVe Demet Mekeleele.
DeeefCe met#ceoMe&ke eb$eeKeeueer HeeefnueeJej ns HeoeLe& JesieJesieUs efomet Mekeleele.
Demes HeoeLe& eecegKeeves DeefYeeebef$ekeer keeceele JeeHejleele. Goe. megleeee DeeefCe
keeye&v eee Oeeiee JeeHeve yeveJeuesues Jem$e DeLeJee Iejeee Hejemeeer efmeceW
keeBefe DeeefCe Heesueeoeee keebyee JeeHeve yev eJeuesueer Deejmeermeer mue@ye ner
DeMee mebegkele HeoeLeeeer GoenjCes Deensle. mebegkele HeoeLee&uee cetU HeoeLee&Hes#ee
peemle leekeo Demeles.
meb egk ele mebKee (kee@cHeesefPe vebyej) pee mebKeses DeJeeJe SkeeHes#ee
DeefO eke DeefJeYeepe mebKee (cetUmebKee) Demeleele leer.
pemes 210 2 3 5 7
meb egies (kecHeeTb[dme) oesv e efkebJee DeefO eke cetueJes efv eefele iegCees ejele
pees[ueer peeTve leeej nes Ceeje jemeeeefv eke HeoeLe&. jemeeeefv eke mebees ieeceOes
DeHetC e& Fueske ^e@v e ke#ee Demeues ueer cetueJes Fues ke^e@v e osleele, Iesleele efk ebJee
Yeeieeroejer kejleele Deeef Ce Deeeefv eke ef kebJee menmebegp e mebegies leeej nesleele.
eebes iegCeOece& menYeeieer cet ueJeebHes#ee JesieUs Demeleele.
meb egiceer keesve (keeBp egies DeBieume) pee oesv e keesv eebeer yesjerpe 360 DebMe
efkebJee 2p Deejere cnCepes Skee efkejCeees HetCe& YeceCe les.
mebegiceer meomelemebKee (kee@cHuesk eme keeBp egies) pee oesv e meomele mebKeeb ee
iegCeekeej mele mebKee eslees lee Goe. (3+2i) (3-2i) = 9-(2i)2 = 9 + 4
= 13 JeeHekeefjlee (x+iy) (x -iy) = x2 + y 2
meb egp ee (Jn@uebmeer) mebegieees jsCet leeej nesleevee DeCeteer mebe sie HeeJeCeeeer
#ecelee efkebJee SKeeee DeCetv es efouesuee Iesleuesuee efkebJee Yeeieeroejer kes uesuee
Fueske ^e@v eeer mebK ee. keener cetueJeeb es D eCet SkeeHes# ee peemle meb egpeener
oMe&ef Jeleele. Goe. veee^ espeve, 2, 3, 4 efkeb Jee 5 meb egpee oMe&J etv e NO
(oesv e) NH3 (leerv e) NO2 (eej) N2 O5 (Heee) DeMeer Deveske mebegies
leeej kejlees.
meb egp ee yebO e (Jn@uevme yee@v[) : oesv e efkebJee DeefO eke DeCetbee yeee ke#esleerue
Fueske^e@v eeer HesjJeeCeer nesTve efv ecee&Ce Peeuesuee yeueeme mebegpee yebO e cnCeleele.
DeCetee yeensjerue ke#esleerue efkeleer Fueske^e@v e Yeeie Iesleele eeJej mebegpee yebO eebeer
mebKee DeJeuebyet v e Demeles. Deukeueer O eelet Deeef Ce n@ueespev e DeCet eele Ske
mebegpee yebO e Demelees; lej ke@efuMeece keueesjeF&[ceOes oesv e mebegpee yebO e Demeleele.
(Heene jemeeeefv eke yebO e)
meb eesp eke (cee@&j ) yeebO ekeeceeleerue efJee Je oie[ Skeceskeebv e pees[Ceemeeer
efmeceW, JeeUt DeeefCe HeeCeer eebes efJeefMe< eceeCeele efceeCe keve JeeHejleele.
ee efceeCeeuee `meb eespeke' (cee@&j ) cnCeleele. efYeb le yeebO eCeemeeer, lemese
efYebleeRv ee efieueeJee kejCeemeeer eeee JeeHej neslees. efmeceWes eceeCe Jee{efJeueeme
DeefO eke cepeyetle yeebO ekeece nesles. meJe&meeO eejCeHeCes cepeyegleeree DeeJeMekelesv egmeej
efmeceWes eceeCe Jee{efJeueeme DeefO eke cepeyetle yeebO ekeece nesles . cepeyegleeree
DeeJeMekelesv egmeej efmeceW Je JeeUt eebes eceeCe 16 les 13 Demes Demeles.
mebj esO e (FcHeer[vme) eleeJeleea efJeegle Heefjceb[UeceOes eJelek& e (Fb[keme&)
DeeefCe Oeeefj$e (keHe@efmeme&) eJeeneuee efJejesO e kejleele. ee efJejesO eeuee eeflekeejer
(efjDe@ kevme) Demes cnCeleele. Jeenkeeves leeej kesuesuee efJejesO eeuee eJele&v eer
DeJejes O eve (Fb[keerJn jsefPemv me) cnCeleele. les DeesnceceOes ceespeleele. ne
jsefPemv me JeejbJeejlee Je eJele&kelJe (Fu[kevme) eeee eceeCeele yeouelees.
keHe@efm ejves efv ecee&Ce kes uesuee efJejesO eeuee O eeefj$e DeJejesO eve (keHe@ efmeerJn
efjDe@kevme) cnCeleele. lees JeejbJeejlee Je Oeeefj$e (keHe@efmevme) eebee Jemle
eceeCeele D emelees. mebHetCe& Heef jceb[Ueves efv ecee&Ce kesuesuee efJejesO e cnCepes mebjesO e
(FefcHe[vme). Fb[eqkeJn Je keHe@efmeefJn efjDe@kevmeeer meefoMe (Jnskej) yesjerpe
cnCepes mebjesO e.
mebJ eOe&ve (keuej) : efv eebef$ele ke=ef$ece JeeleeJejCeele SkeHesMeere peerJeeCetbee
efkebJee yengHesMeere mepeerJeebee HesMeeR eer Jee{ kejCeeeer eef eee.
mebbJ eOe& ve (kee@vPejJns Meve) mepeer Jeebee epeeleeRceOeerue, Heee&JejCeeleerue,
vewmeefie& ke meceleesue peleve kejCeeeer eef eee. leebee JeeHej JneJee HeCe
efv eleveg leveerkejCener JneJes eees Yeeve jeKeCeejer JeJenejHeleer.
mebJ eenke (keb[kej) G<Celeses efkeb Jee efJepeses megueYelesv es Jenve kejCeeje
HeoeLe&. meJe& Oeelet ns oesv neResner mebJeenke Deensle. cee$e eleske Oeeleteer mebJeenke
#ecelee Jes ieJes ieUer Demeles . leecegUs O eeletee Yeeb[eeee JeeHej mJeebHeeke
kejCeemeeer efv eeefcele kesuee peelees. meJe& ekeejes efJeegledeJeen Jeentv e veeeuee
leeee oeyeeeceeCes Jesi esJesieee Jeemeeee Oeeletee leeje JeeHejuee peeleele.
leeceOes leebyeeee leejebv ee eeOeeve efoues peeles. keejCe leebyeeeer mebJeenkelee
eebieueer Demeles.
331
mebJ eenkelee (keb[eqk eeqJ ner) SKeeee HeoeLee&ee Tpexes Jenve kejCeeee
iegCeOece&. G<Celesee efkebJee efJeegledeJeeneee Jenveeuee ner meb% ee ueeiet He[les.
mebefJ eMes< e / Demeeceeve efyebot (efmebieguej Hee@F) JeeeJejerue efyebotee
eeer Jeeeme Skee mHeefMe&kee kee{lee esle Demesue lej lees JeeeJejerue meeOee
efyebot . meeOes vemeCeeNee efyeb otbv ee mebefJ eMes<e DeLeJee Demeeceeve efyebot cnCeleele.
leeletv e oesv e mHeefMe&kee kee{lee esleele. meeceeve efyebotbee eeer x ns y es
efkeb Jee y ns x es JewMuesef <eke Heue Demeles . lej ee Deer ve HeeUCeejs lees
mebef JeMes<e efyebot. ognsjer, eflensjer les meejs mebefJeMes<e efyeb ot. (Heene Deeke=lee,
ognsjer efyebotbm eeer)
mebJ esie (ceescesvce) Jemlegceeve DeeefCe Jesie eebee iegCeekeejeuee mebJesie Demes
cnCeleele. ner meefoMe jeMeer Deens. mebJesie ceesp eCeees Skeke ef kee@-ceerj/
meskebo Deens. oesv e Jemletbeer kekej Peeueer lej lee Jemletbee DeeIeeleeHetJeeaee
Sket Ce mebJesie ne leebee DeeIeeleeveblejee SketCe mebJes ieeFlekeee Demelees.
mebJesie De#eelesee efmeevleevegmeej, oesv e Jemletbeer HejmHej efeee nesle Demeleevee
leebeeJej pej keener yeeeyeue keee&jle vemesu e, lej leebee Sket Ce mebJ esie
keeece jenlees.
mebmeie& (FvHeskeMeve) nJee, HeeCeer, DeVe efkebJee [emeebmeejKee keerke efkebJee
Deve keener eeCeebee obMeecegUs peerJeeCet, efJe<eeCetmeejKes met#cepeer Je DeeHeuee
Mejerjele efMejleele. Mejerjele leebee epeveveecegUs leebeer mebKee Jee{les. leecegUs
DeeHeuee vesnceeree Debleie&le osnOeeefce&ke efeesle yeeOee esles. ceuesefjee, [Wiet
Deeoer Deveske jesie ee met#cepeerJeebee mebmeiee&cegUs nesleele.
mebmeie&p eve jesie (kebsefp eeme ef[meerp e) Skee JekeleerHe metv e FlejebHeele
Hew ueeJeCeejs jesi epebl egkeejke jesie. kee@ueje, os Jeer, keeb efpeCee, FvHeu egSvPee,
#ee (eryeer), ye[& Heuet ns keener mebmeie&peve jesie Deensle. ns jesie jesieeee
mHeMee&ejs, leeee MJeemeeletv e, efMebk esleerue lemese efJesleer ue peblet bee mebH eke&
nesTve Hemejleele. ye[& Heuet efkebJee uesH esmHeeeje@efmememeejKes keener jesie yeeOee
Peeuesu ee He#eeb ee efkebJee eeCeebee mebmeiee&c egUsner Hemejleele.
mebmkejCe (cees[eguesMeve) Skee lejbieeee iegCeOecee&es mebmkejCe ogmeNee
DeefO eke Jeejb Jeejlesee lejbieeJej kejleele. og meNee lejbi eeJej Heefnuee lejbie
Dee{ neslees leeme mebmkejCe cnCeleele. ogmeNee lejbieeuee Jeenke lejbie cnCeleele.
jsef[Dees emeejCeeceOes mebmkejCe GHeegkele Demeles. lejbieeee GbeerJej mebmkejCe
kesues lej De@eqcHueeg[ cee@[eguesMeve DeeefCe lejb ieeee JeejbJejlesJej mebmkejCe
kesues lej efekeJesv meer cee@[eguesMeve nesles.
mebmke=leer (keuej) keesCeleener meeceeefp eke, Oeeefce&ke efkebJee eeosefMeke
ieeee yeng D eeeeceer Jele&Cegkeer ee, HejbHejebee DeeefCe eeueerjerleeRee iegbl eeiegbleeree
jeveeyebO e.
meeKeUer efveece (esve ue) Heueees Heue efkebJee ieeefle Heue Demesue lesJne
leeee efJekeuepe kee{Ceemeeer pees
dy / = dy / . du/ . dv /
dx du dv dx
efv eece IeeJee ueeielees lees meeKeUer efv eece. MesJeee efJekeuepe x Meer
mebyebefO ele nJee.
meeieve, keeue& (1934-1996) : efJeKeele Decesefjkeve KeieesueMeem$e%e
DeeefCe efJe%eeveuesKeke. ienefJe<eeke DeblejeU mebMeesO ev eele eecegKeeves menYeeie
Demeuesu ee meeieve eebee HejieneJejerue
peer Jeme<er ee JesO e Ies Ceemeeer meg
kes uesuee `meser ' ee ekeuHeele menYeeie
neslee, lemese meeieve eebee `oer Hue@v esjer
meesmeeeer' ee mebmLesee mLeeHeveslener ceese
Jeee neslee. meeieve eebv eer meJe&meeceeveebv ee
mecepesu e DeMee Yee<es le ef JeHeg ue efueKeeCe
kes ues. keeue& meeieve eebeer `kee@ mecee@ me'
ner otjefe$eJeeCeermeeer kesues ueer efv eefce&l eer
Deleble ueeskeefee jueer nesleer. keeue& meeieve ns HegefuelPej Heeefjleesef<ekeees ceevekejer
nesles. (Heene meser)
meeiej mecee mecegeceOes peefceveerKeeueerue lesue kee{Ceemeeer GYee jenCeeje
Hue@Hee@ce&. 1970 meeueer DeesSvepeermeer kebHeveerv es lees Yeejleele DeeCeuee.
meeiejkevee meceg mebMeesO eveemeeer Yeejle mejkeejee meeiejer efJeYeeieeves,
ieesJeeee mecegefJe% eeve mebmLesmeeer 1983 meeueer efJekele Iesleuesues ogmejs penepe.
meceg mebMeesO eveemeeer DeeCeuesuee penepeele, yengMeeKeere DeYeemeemeeer, Deveske
ekeejeer DeleeOegefveke GHekeCes peele leeej sJeCeele Deeueer Demetv e veewkeeveeve
DeeefCe meceg efJe%eeveeee JesieJesieee MeeKeebee DeYeeme leeejs kesuee peelees.
meJe& $elegceeveele ner GHekejCes keee& jle jenleeru e eeeer Keyejoejer IesCeele
332
Deeuesueer Deens. Dejyeer meceg, yebieeueee GHemeeiej lemese (Fbef[eve DeesMeve) mees, jeceeb efJ eeveeLe (1905-1983) : Deeblejje^ere Keeleeres Yeejleere
efnb oer cenemeeiejee ceOeYeeie D eMee ef keeCeer meeiejer ceeMeebeer GHeueyO elee Jew ekeMeem$e% e. pes. pes . ces e f[ keue
efkeleer, kegs DeeefCe keMeer Deens eeee Deboepe ee penepeele GHekejCeebejs kee@uesp eele eeOeeHeke. Fbef[eve ces ef[keue
kesuee ies uee Deens. Demees ef meSMeve, peeieef leke ces ef [keue
Demeesef meSMeve, cejeer efJe%eeve Heefj <eo
meeiejer cewue (vee@erk eue ceeFue) mecegeJejerue Deblej vee@efkeue ceeF&ueves Fleeoer meb m Leeb es D eOe#e. cegb y eF&
mebyeesefO eues peeles. Ske vee@efkeue ceeFue 1.852 efkeueesceerj. ef Je eeHeer ees keg ueieg . ceOeg ces neJejes
GHeeej leebv eer Heef ece Yeejleele meg
meeiejer eJeen (DeesMeve kejbdme) : meeiejer He=< YeeieeJej lemese Deblejbieele ke v e efo ues . [eeyese f ke
Demeuesues Deveske eJeen. mecegeJejerue Jeejs efkebJee leeHeceeveeleeru e yeoue lemese DemeesefmeSMeveee mLeeHevesle Yeeie Iesleuee.
mecegeee KeejHeCeeleerue leHeeJelescegUs efv ecee&Ce Peeuesuee Ievelesleerue yeoueebcegUs
meees, peeble Deevebo (1948- ) Heee&JejCe DeefYeeebef$ekeerle HeerSe.[er.
Decesefjkesee uee@jsv me yeke&ues eeesieMeeUs le pes Meem$e%e. 1988-98 ee
keeUele Deeblejje^ ere Tpee& D eYeeme
ieees menievesles. D eelee les ievesl es
Deensle. 2007 meeueer Deue ieesj DeeefCe
jepeW Heeew j er eeb v ee Meeb l eles meeer
efc eUeues uee meeb e f Ieke v ees y esu e
Heeefjleesef<ekeeleerue Ske menYeeieer. je^ere
Tpee& OeesjCe, leebee peeieefleke nJeeceeve
Jee{erJej nesC eeje Heef jCeece eeJej leebee
DeYeeme Deens. eemeeer leebee meuuee
ns efv ecee&Ce nesleele. eebee Heee&JejCeeJej lemese meeiejleeJejerue JeeleeJejCeeJej Deveske osMe Iesleele.
Heefj Ceece neslees. ieuHe merce, ue@yee[es j kejb , ncyees u kejb lemes e Sue
efv evees eJeen ns keebner ecegKe meeiejer eJeen Deensle. meeLeer ee jesie (SefH e[sefceke) efJeefMe efkeeCeee jefnJeeMeele efkebJee eeCeele
cees ee eceeCeeJej HewueeJeCeeje mebmeie& peve jesie. iCeeMeer ele#e mebHeke& ve
meeiejer peerJeefJ e%eeve (cejerve yeeee@uee@p eer) : meeiejele DeLeJee meeiejefkeveejer nesleener Demes jesie PeHeeeeves Hemejleele. keejCe les otef<ele nJee, HeeCeer, DeVe
Dee{UCeeNee mepeerJ eeb ee DeYeeme kejCeejer efJe% eev eMeeKee. He=L JeerJ ejer ue efkebJee keer keebee obMeeee ceeOeceeletv e Hemejleele. kee@ueje, ceuesefjee, [Wiet
70 kekes Yeeie meeiejeb v eer JeeHeuee Demeueeves met #ce SkeHesMeere mepeerJeebHeemetv e ns Demes jesie Deensle. (Heene mebmeie&peve jesie)
lees cenekeee Jnsue ceeMeeHeel e lemes e met #ce MewJ eeueeb Heemetv e lees eeb[
Deekeejeee meceger JevemHeleer Demes eeb[ peerJeJewefJ eOe meeiejele Dee{Ules. meeOeejCe leeHeceeve DeeefCe oeye (vee@ce&ue scHejs ej DeB[ esMej) : leeHeceeve
eeletv e Devesk e ceeveJees Heeesieer DeVeHeoeLe& lemese Deew<eO eer Ieke G HeueyOe DeeefCe oeye eeJej DeJeuebyetv e DemeCeeNee yeeyeeRmebyebO eereer, efJeMes<ele: HeoeLeeee
nes leele. He=L JeerJ ejeru e Heee&JejCe ef v eebe f$ele kejCeelener meeiejebeer cen JeHet Ce& JeeegHeeleerue DeJemLesm ebyebO eereer ieefCeles efkeb Jee Yeeefkeles kejleebv ee, HeeeeYetle
Yete fcekee Demeles. DeJemLee cnCetv e Met v e DebMe mes efuMeDeme leeHeceeve DeeefC e 760 efceefu eceerj
Gbeeree HeeNeeee mlebYe Hes uetv e Oejsue Flekee oeye DeMeer meeOeejCe (vee@ce&ue)
meeee (ceesu[) keesCeleerner Jemlet efv eeespeveeeceeCes efv ecee&Ce kejeeeer Demesue efmLeleer ceeveleele. (Heene : eceeefCele leeHeceeve DeeefCe oeye)
lej leemeeer meeee yeveJetv e leele leer Jemlet DeesleerJe mJeHeele Deesleueer peeles.
vesnceeree JeeHejeleerue Deves ke Oeeletbee Jemletbes GlHeeove kejCeemeeer meees meeOes efJ ekeueke meceerk ejCe (Dee@ef[&vejer ef[HejeqvMeeue FkeJ esMeve)
JeeHejues peeleele. ieCeHeleeree Mee[tee cetleea yeveJeCeemeeern er meees JeeHejues pee efJekeueke meceerkejCeele y Hejeueees Hekele Skee, mecepee x eueemebyebO eeres
peeleele. efJekeuepe esleele les.
dy d2y dy
meeee (scHues ) ueeket [ efkebJee Oeeletee He$ee keeHeleev ee efkebJee leeJej
dx dx 2 dx
Yeeskes Hee[Ceemeeer yeveefJeuesue meeee. ne DemebKe JesUe JeeHejlee eslees. jebieesUer
kee{Ceemeeerner DeMee ekeejes keeieoer efkebJee He$eees meees ef ceUleele.
meeHes#e Dee&lee (efj uesefJn etefceef[er) nJesleerue yee<Heeee keceeue eceeCeeMeer
333
nJesleerue ele#e Dee&leses iegCees ej. yeNeee JesUe Dee&lee kek esJeejerle ()
efoueer peeles. ele#eele nJesleerue Dee&lee efoJemeeYejele HeejMeer yeouele veener.
Hejbl eg 100 kekes Dee&lee leeHeceeveeyejesyej meceeceeCeele keceer peemle nesles.
cnCepese leguevesv es, nJesleerue Dee&lee keceer leeHeceeveeuee peemle Je peemle leeHeceeveeuee
keceer Demeles. Dee& lee meeeeesceerjves ceespeueer peeles. ns GHekejCe Deesuee
DeeefCe megkeee G<Celee ceeHeke keeesee ieeseeceOes yeveefJeues Demeles.
meeHes#eleeJeeo - efJ eefMe< (efj uesefefJeer - mHesMeue) : Deuye& DeeF&v meFve
eebv eer ne efmeeble F.me. 1905 meeueer ceeb[uee. DeeF&v meFve eebee efJeefMe<
meeHes#eleeJeeoeee ne efmeeble meboYe& eewke yeoueueeveblej Jemletee ieefleefJe<eeke
iegCeOecee&le He[CeeNee Hejkeees mJeHe mHe< kejlees. ee efmeebleeJeve kee{uesues
efv e<ke<e& ns HeejbHeefjke efv eeceebJej DeeOeeefjle efv e<ke<eeHes#ee KetHee JesieUs Deensle.
ee efv e<ke<eev egmeej ieeflele Demeuesuee iee[ereer uebeyeer Jee{lee meeHes#e ieleerv egmeej
DeefO ekeeefO eke keceer Peeuesueer efomeles. ieeflele Demeuesueer Ie[eeUs nUt eeuele
Demeueees Dee{Uleele. lemese Jee{lee meeHes#e ieefleyejesyej Jemletes Jemletceevener
Jee{t ueeieles. efJeefMe< meeHes#eleeJeeoevegmeej HeoeLee& es Hebelej Tpes&le D eeefCe
Tpes&es Hebelej HeoeLee&le nesT Mekeles. DeCegTpes&es cetU ns HeoeLee&ee Tpes&leuee
Hebelejelee Deens. efJeefMe< meeHes#eleeJeeoeee eYeeJe efJeMJejeveeMeem$e, keJebece
ceske@efv ekeme, DeCegefJe%eeve eemeejKee YeeweflekeMeem$eeee Dev eske MeeKebeJej He[uee
Deens.
meeHes#eleeJeeo - JeeHeke (efj uesef efJ eer - pevejue) : Deuye& DeeF&v meFve
eebv eer F.me. 1916 meeueer ceeb[uesuee ee JeeHeke meeHes#eleeJeeoeee efmeebleeejs
ieglJeeke<e&Ce ee efmeebleeuee mebHetCe&le: DeHeejbHeefjke mJeHe efoues. ee emf eebleevegmeej
Jemletee Jemlegceeveevegmeej Deepegyeepetes DeJekeeMe Jee nesle Demeueees ceeveues.
DeJekeeMeeee Jeeles ee Deepegye petv es peeCeeNee JemletJb ej lemese ekeeMeeee ceeieeJ& ej
HeefjCeece neslees. ee Jemlegee eYeeJeeKeeueer Demeuesueer ogmejer eleske Jemlet ner ee
Jeeekeej DeJekeeMeelevt e cegkeleHeCes mebeej kejerle Demeles. ee Jemletv es Deeeefceuesuee
ceeie& ne oesv e efyeboctb eOeuee meJeel& e peJeUee ceeie& Demeuee lejer DeJekeeMeeee JeelescegUs
ne ceeie& DeeHeueeuee DeefYeesle Demeuesuee mejU js<esHeemetv e JesieUe Demelees. JeeHeke
meeHes#eleeJeeoeee ee efmeebleecegUs ienebee ke#eebes ieefCele DeefO eke DeetkeHeCes
ceeb[ues iesues. Jemletee Jemlegceeveeee eYeeJeeKeeueer ekeeMeuenjerbeer lejbieuebeyeer
yeouele Demetve, Ie[eeUsmege nUt OeeJele Demeueees ee efmebeleeves oeKeJetv e
efoues. DeeOegefv eke efJeMJejeveeMeem$e ns ee JeeHeke meeHes#eleeJeeoeee HeeeeJeje
GYeb jeefnues Deens.
meeyeCe (meesH e) eqmveiOe HeoeLeeee DeukeueeRMeer mebeesie PeeueeJej HeeemeerkejCe
nesTve eqmveiOeecueebes leeej Peeuesues #eej. eeCeebeer ejyeer Je ueeke[eeer jeKe
eeHeemetv e jesceveebv eer eLece meeyeCe leeej kes uee. Deelee JevemHeeflelesue DeeefCe
kee@efmke mees[e Ske$e leeHeJetv e eebes GlHeeove kesues peeles. meeyeCeees keHe[eeee,
Debieeee, oe{eree, Deew<eOeer, MeecHet Demes efJeefJeOe ekeej Demeleele. cetU Iekeele
efJeefMe HeoeLe& eketve JesieJesieUs meeyeCe yeveefJeleele. (Heene ef[pe)
meeyeCeerk ejCe (me@H ee@efveefH ekesMeve) : Smjebee, DeukeueercegUs Peeuesuee
peueefJesove efeesme meeyeCeerkejCe Demes cnCeleele. leecegUs meeyeCe DeeefCe
Deukees nesue efv ecee&Ce nesleele. efv emeiee&leerue lesues DeeefCe eqm veiOe HeoeLe& eeleerue
cesoecues DeeefCe eqiuemeje@ue (eqiuemeefjve) ee Deukeesnesueyejesyej eefeee nesTve
ceso ecueeb eer Smjs Peeuesueer Demeleele. leeb es, meesef[ ece ef kebJee Hees @efMeece
nee[^e@kemeeF[yejesyej peueefJesove nesTve keee meeyeCe DeeefCe eqiuemejerv ener
efv ecee&C e nesles.
meeefyeve, Deuye& yetme (1906-1993) leeW[eJees eeJeeeee Heesefueeesee
uemeereer efv eefce&leer kejCeejs Decesefjkeve JewekeMeem$e% e. peebeer jesiecetueke #ecelee
#eerCe kesueer iesueer Deens DeMee HeesefueDeesee efJe<eeCetbee JeeHej keve ner ueme
yeveJeueer peeles. lee DeeOeer efoueer peeCeejer eesv eeme meeuke eebv eer leeej kesuesueer
ueme Fbpesk eMeveejse eeJeer ueeiele Demes. leeW[eJees eeJeeeee uemeeRcegUs leer
osCes mees Hes Peeues. lemese ee ueMeeree eYeeJener oerIe& keeU efketv e jenlees.
ceWotpJej DeeefCe [Wieer ee jesieebefJe HeefjCeecekeejke jCeeNee uemeerner meeefyeve
eebv eer efJekeefmele kesuee. (Heene Heesefueees, meeuke)
meeyegoeCee (me@iees) : me@iees Heece cnCepes cesesPeeeuee@v e meeiet ee cee[eee
ieeYeeleerue Yegkeeree mJeHeele Dee{UCeeNee efHe<cee HeoeLee&Heemet v e leeej
kesuesuee KeeeHeoeLe&. ne efHe<cee HeoeLe& Demetv e leele eefL eveebes eceeCe DeleuHe
Demeles. HeCe leees G<ceebkecetuener Deleble keceer Deens. ke@meeJne ee Je=#eeHeemetv e
efceUCeeje @efHeDeeskee meeyegoeCeemeejKee efo melees HeCe me@iees meeyegoeCeeFlekee
eefJe vemelees.
meeceger e (ceefj ve) mecegeee efveie[erle Demeuesuee meJe& ieeseRv ee meecegere
(ceefjve) ner meb% ee JeeHejueer peeles. meecegere peer Jepeblet, meecegere Ievee Goe.
Yejleer-Deesn eser, JeeoUs F., meeceg ere Jeenletke, meeceg ere KesU, F.
meeek euees^e@ ve Jele& gUekeej YeceCe ceeiee&v es peeCeeNee ef JeegleYeeefjle keCeebee
Jesie DeeefCe Heee&eeves Tpee& Jee{efJeCeejs eb$e. eese@v me Fueske ^e@ v emeejKee
efJ eeg leYeeefj le keCeebJej nes CeeNee efJe egle Je egby ekeere #es $eeee eYeeJeeb ee
GHeeesie Jesi eJeOe&v eemeeer kesuee peelees. osMeeleeru e Heefnuee JesieJesieUer Tpee&
osC eeje Jns efjSyeue Svepeea meeekeuees^ e@v e keesuekeelee esL es GYeejuee ies uee
Deens. (Heene eJesi eke)
334
meeee@meerve vegeqkeueke Deecueeleerue meene Feqvmet Dee@H e vegekq eueDej efH eefpekeme (SmeDeeeSveHeer) cegKelJes
eej veee^espeveegkele IekeebHewkeer Ske. keWkeere YeeweflekeMeem$e ee MeeKesle cet ueYetle mebMeesO eve keee& kejCeejer, lemese
meeee@ m eer v eeer pees [ er v es n ceer leees eefMe#eCe osCeejer keesuekeelee esL eerue efJe% eevemebmLee. efleeer mLeeHevee 1951
iJeeveeF& v eMeer e peceles . (Heene
De@[sv ee@efmeve, Leeeceerv e)

meeeef^k e Deecue jbienerv e, mHeefkeer jmeeeve, meewce mJeHeees Deecue,

C 6H8O7H2O, efuebyes, meb$eer, ceesmebyeer Jeiewjs meee^me peeleeRee HeUele Dee{Ules,
pe@ce, pesueer, HeUebes jme Jeiewjsle mebj#eke cnCetv e JeeHej.

meeeyejvesefkeme eb$e DeeefCe eb$e, lemese eb$e DeeefCe ceeCetme eebeeceOeerue

mebJeeoees , lemese efv eeb$eCeees Meem$e.

meejeYeeF&, efJ eece (1919-1971) : Yeejleere DeJekeeMe mebMeesO eveeeer

mLeeHevee kejCeejs Yeewef lekeMeem$e%e. leebv eer kee@eqmceke (Jewef eke) efkejCeeb Jej
cet ueYetl e meb MeesO eve kesues . Leg byee esL eerue meeueer [e@. cesIeveeL e meene eebv eer kesueer. Yeejleeleerue Heefnuee eJesieke 1975
Yeejleere DeJekeeMeMeem$e DeeefCe leb$e%eeve meeueer esL es keee&jle Peeuee. SveSceDeej Je F&HeerD eej ee oesv e HeoeLe&efJ e% eeve
keW , D enceoeyeeo es L eer ue ef Heef pekeue MeeKesleerue efv ejer#eCe HeleeRJej ee mebmLesle ceewefueke mebMeesO eve nesles.
efjmee& ue@yeesjs jer, eeees efieke DeJekeeMe
otjmebeej keW lemese Denceoeyeeoee meene, cesIeveeo (1893-1956) : Deeweq<Ceke DeeeveerYeJeve GHeHeeer DeeefCe
Fbef[eve Feqv met Dee@He ce@v especes beer leejkeere JeCe&He eeJej ceewefueke mebMeesO eve
mLeeHeveener leebv eere kesueer. YeeYeebv eblej Heee kejCeejs Yeejleer e Jew % eeefv eke.
Je<ex les DeCegTpee& Deeeesieeesner DeOe#e KeieesueYeewe flekeer #es$eele leeb es cenJeees
nesl es . Yeveeiej Heeef jleesef <eke lemes e eesi eoev e Deens. v e eeb es ef v eees peve,
HeeefJeYet<eCe ns mevceeve leebv ee efceUeues nesles. efoveoefMe&kesleerue megOeejCee eemeeer leebv eer
eelve kes ues. `meene HejceeCet Yeeweflekeer'
meeuke, peesveeme S[Je[& (1914- mebmLee leebv eer mLeeHeve kesueer lej `Fbef[eve
1995) Decesefjkeve mebMeesO eke. HeesefueDees DemeesefmeSMeve Hee@j o keefuJnsMeve Dee@He
ceeeueeeerme efJe eMemJeer ueme leevese meeevme' ee mebmLeseer Hegv ej&evee kesueer.
eLece efJ ekeefmele kesueer . Deepener leer
HeesefueD ees jesieeefJe Deleble GHeegkele meebO es (pee@Fdme) pee efkeeCeer oesv e efkebJee DeeOf eke ne[s Ske$e esleele leeuee
ceeveueer peeles . ee Heefnuee uemeer ceOes, meebO ee cnCeleele. Mejerjeee JesieJesieee Yeeieeeer neueeeue meebO eecegUs kejlee
ceejues ues efJe<eeCet nes les D eeef Ce leer ueme esles. ne[s SkeceskeebJej Ieemeueer peeT veesle cnCetv e meebO eele keg ee& Demeleele. lee
FbpeskeMeveejs esetv e osCeele esle nesleer. JebieCeemeejKes keece kejleele. cneleejHeCeer kegee&
(Heene mesyeerv e Deuye&) kecekegJele nes Tve meebO esog Keer meg nes les.
keJeeree ne[eb le D eeuemeebO es veenerl e.
meeJeble, veejeeCe ke=<CejeJe (1936- ) ke=<eer ce=oeMeem$e%e. ceneje^ ceCekeeebeer ne[s Lees[er neueeeue kejleele.
Meemeve DeeefCe cenelcee Hegues ke=<eer efJeeeHeer, jengjer esL es 20 Je<ex eeOeeHeke. ceevesleerue ceCekeeebJej [eks eeeeer keJeer efHejles.
esee MeslekeNeebmeeer `eejmet$eer ueeJeCeer YeeleMesleer' leb$e efpejeF&le efHekeemeeer leeuee efKeUeree meebO ee cnCeleele. neleeee
GHeegkele `veejeeCe keesUHes' Je YeeleefHekeemeeer `efJeece-2' (egefjee-[erSHeer) Debi eeeee meeO eeuee Kees ieerj meebO ee
efyekesdme' leebv eer efJekeefmele kesueer. `Skeeeqlceke meWe fe - jemeeeefv eke Mesleer' cnCeleele. ceveieeeer neueeeue mejkelee
(Smes je)ee eeesie Mes lekeNeebee Mes leeJej eMemJeer kev e oeKeefJ euee. meeb O eeves nesl es . kees Hejeee meebO eeuee
DeCCeemeensye efMebos ieewjJe Hegjmkeej Je [e@. HebpeeyejeJe osMecegKe ke=ef<ejlve Hegjmkeej efy epeeiejer ee meebO ee cnCeleele. Keeb eeee
eebv eer mevceeefv ele. meebOeeme GKeUeree meebO ee cnCeleele.

335
efmekek ee, meeflebojkegceej (1942- )
Yeejleere DeCegMeem$e%e. 1998 meeueer
HeesKejCe esL es kesuesuee DeCegeeeCeebceOes
leebv eer cenJeeeer Yetecf ekee yepeeJeueer nesleer.
HeoeLeeee mHeefkeebee Debleie&le ef$eefceleer
jevesefJe<eeer leebv eer ceewefueke mebMeesO eve kesues
Deens. HebleeOeeveebee Jew% eeefv eke meuueeieej
ceb[Uees keee&Jeen cnCetv ener leebv eer keece
kesues Deens. Heeeer Hegjmkeejeves mevceeefv ele.
efmeicee ieefCeleele yeNeee JesUe JeeHejues peeCeejs eerke De#ej. Fbeqi ueMe
JeCe&ceeuesleerue S ns De#ej pemes yesjerpe ee DeLeea JeeHejCeeee mebkesle Deens.
lemeee cees e efmeicee e r2
ns eefleke yesjpesmeeer JeeHejCeeee eIeele Deens. keejCe leeee Heesele JeeHekeHeo
efu entv e leeee Keeueer DeeefC e Jej keesC elee HeoeHeemetv e keesCelee HeoebHeele
yesjerpe kejeeeer leer meese Deens. e20r2 cnCepes 12 + 22 + .... + 202.
ogmeje ueneve efmeicee - s - GHeeesie mebKeeMeem$eele eceeCe efJeeuev eees eleerke
cnCet v e JeeHejleele.
efmeefPeece (Cs) 55 DeCegeceebkeees cetueJe. eeboermeejKee ekeekeCeeje
ce=ot Oeelet. ke@jceueeF&, HeesuegmeeF Je mesHeer[esueeF ee Keefv epeele les efceUles.
DeCegYeerleerue DeCegYebpeve eefeesle eeee 143Cs ee mecemLeeefv ekeeeer efv eefce&leer
nesles. meerefPeece DeCetee mHebove eefeesle Skee meskeboele 9,192,631,770
mHeb oves nes leele Je Skee mHeboveeme ueeieCeeje JesU Deetke keeueceeHeveemeeer
JeeHejuee peelees.
efmeyeesie&, iuesve efLeDees[j (1912-1999) egjsefv eeceHes#eener Yeejer DemeCeeNee
cetueJeebeer efv eefce&leer kejCeeje Decesef jkeve jmeeeveMeem$e% e. ee mebMeesO eveemeeer
leebv ee 1951 meeueee jmeeeveMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej S[efJeve ce@keefceueve
yejesyej efceUeuee. ce@v en@ve ekeuHeelener leebee cenJeeee menYeeie neslee.
efmeceW yeebO ekeeceemeeer JeeHejCeele esCeejer ner GHeegkele HeeJe[j Deens. ner
jemeeeefv eke eefeesv es yeveefJeuesueer Demeles. leele ieejieeser, egv ee, De@uegefcevee,
ueesKeb[ (ueesKeb[ees Yemce - Dee@kemeeF&[), ce@ivesefMeDece (ce@ ivesefMeDece Oeeletes
Yemce - Dee@kemeeF[) Fleeoer Keefv epes JeeHejleele. pejer eceeCes G<Celee osTve
ner HeeJe[j leeej kejleele. oie[, js leer, HeeCeer Je efmeceW eebes jeefJeke
efceeCe eebee yeebO ekeeceele Deleerceesueeee GHeeesi e neslees. ee efceeCeele Jepeve
Hes ueCeeeer #ecelee Demeles. eeee JeeHej HeeCeer IeeleueeJej DeOee& leemeele
kejeJeeeee Demelees. ee efceeCeeble, Deeweq<Ceke Tpee& efv eefce&leer keWele peceuesueer
jeKe (Heueee De@Me) jeefJeke eceeCeele ef cemeUueeJej yeebO ekeece oerIe& keeU
efkeCeeme ceole nesles. Jesieee DeLee&v es efmeceW JeeHejleele les leeW[eleerue oele
cepeyetle kejCeemeeer. lee efmeceWceOeerue jemeeeefv eke Ieke JesieUs Demeleele.
efmecHemeveee efveece SKeeoe Jee, x - De#e DeeefCe Jeeeee oesv e eskeeee
efyebotbee (y 1 DeeefCe y n ) keeser eebeeceOeerue Yetceeres Deboepes #es$eHeU osCeeje
efv eece. AX ee Deeke=leeree Heeeeee js<eses h boeres meceeve Yeeieele efJeYeepeve
keve JeeeJejerue mebiele efyebotee y 1, y 2, .... y n ee keeseReer mebKee efJe<ece
IesTve Heg{erue efv eece eslees.
#es$eHeU A = h/3 [(y 1 + y n) + 2(y 3+y 5+....) + 4 (y 2+y 4+...)]
pesL es, y 1, y n eskeeee efyebotbee keeser
y 3, y 5, .... efJe<ece keeser
y 2, y 4 .... mece keeser
ee efv eeceevJees Jeeeves yebefomle kesuesuee efkebJee Deefv eeefcele Iesj Demeuesuee
Deeke= leeres #es$eHeU kee{lee esles.
efmeefj Dece (Ce) 58 DeCegeceebkeees cetueJe. eeboer meejKee efomeCeeje
Oeelet De@u eveeF& , ye@ms v eeF&, efmeeF& Je ceesv eesPeeF& ee Keefv epeeb ceOes lees
ef ceUlees. keerC e keee yev eefJ eCeekeefjlee lemes e efeueKeleer jCeiee[eebv ee
ueeieCeeNee efceeOeeletbceO es eeee GHeeesi e neslees.
efmej@efceke : ceeleer DeeefCe lelmece HeoeLeeHeemetv e yeveefJeuesuee Jemlet DeeefCe lee,
Yeerle Yeepetv e leeej Peeuesuee ceeue. efeveerceeleer ee Jemlet, ceeleereer Yeeb [er,
efJee, eF&ume, keewues, kegb[ee, ce[keer, HeCelee Jeiewjs efmej@efceke Jemlet Deensle.
ee JemletbJej keeeseer jbieerle efkebJee jbienerv e efPeueF& osTve lee cepeyetle DeeefCe
Mees efYeJebl e kejleele. eeHewkeer keener Jemlet keceeueeree Ceke DemeueecegUs,
lemese lee G<Celee DeeefCe JeerpejesO eke DemeueecegUs Iejele DeeefCe GeesieOebeele
leeb ee cegy eueke JeeHej neslees. efJeegledJeenke HeefjHeLeebceOes FvMeg uesj cnCetv e
eeee JeeHej neslees.
efmeefuekeeceelee (efmeueerk eesmeerme) eemeeyejesyej OegefuekeCe Heg HHegmeele peeTve
nes Ceeje jesie. KeeCeerleerue Oeelegefceefele ceeleer HegHHegmeele ies ueer keer ne jesie
Jeeegkees<eeme neslees. lee OegefuekeCeeYeesJeleer leblegcee HesMeerpeue peceles. KeeCeerleerue
keeceieej, HeeLejJe, OegUeree HeJeeje ceejCeejs keeceieej F. ueeskeebv ee ne jesie
neslees. HesM eerpeeue Jeeegkees<eeYeesJeleer peceueeJej leeeer Dee@eqkemepeve Mees<eCeeeer
efeee ceboeJeles . nUtnUt ne jesie meyebO e HegHHegmeele Hemejlees. jesieeuee eeme
Ieeeuee $eeme neslees. Heg{sHeg{s ne $eeme Jee{t ueeielees. Deew<eOeeespevee Je jesieeuee
efJeeebleer osTve jesieees eceeCe efv eebef$ele kejlee esles.
efmeefuekee@ve (Si) 14 DeCegeceebkeees keerCe ieo& kej[ee jbieees DeOeelet
cetueJe. 1824 meeueer pee@v e peskeye yePexefueeme eebv eer MeesO eues. JeeUt, Ke[ke,
ce=oe, oie[ ee mJeHeele cegyeueke Dee{Ules. eeCeebee ne[ele DeeefCe nJesle
mebegkele ef mLeleerl e Dee{Ules. efmeef uekeesv me, ^evPeermme&, meewjIe, Fber ess[
meefke&dme (Deee.meer.) keee yeveefJeCeeme efmeefuekee@v e DeOe&Jeenkeeee cenJeeee
GHeeesie neslees.
efmeueerk ee@ve eerH e (Heene Fbefess[ meefke&)
efmeueerk ee@ve Jn@ueer Decesefjkesleerue me@v e e@eqv memkeesee oef#eCeske[erue Yeeie
mebieCeke DeeefCe DeOe&Jeenke GlHeeokeebeer ieoea Demeuesues #es$e. ceeefnleer leb$e%eeve
336
#es$eele keee&jle DemeCeeNee Deveske kebHeveebeer megJeele FLetv ee Peeueer Demetv e
DeeeHener me& DeHe cnCetv e DeesUKeuee peeCeeNee ee #es$eeleerue kebHevee FLetv ee
keeceeuee megJeele kejleele.
efmeuke DeB[ Dee& efmeuke efjmee& DemeesefmeSMeve (meeqmceje) mebMeesOeve mebmLee.
cegyb eF&le rue JejUer esL es ner Deens. Yeejleeleuee jsMeerce GlHeeokeevb eer 1939 ceOes ner
Ske mJele$b e mebmLee mLeeHeve kesueer nesleer. vewmeefie&ke jsMeerce Je ke=ef$ece jsMeerce (eqJnmkeme
jsee@v e) leeej kejCeeNee Geespekeevb ee ceesee eceeCeele meneeYelt e jCeeNee ee
mebmLeses 1950 meeueer mebMeesO eve mebmLesle Heeblej Peeues. efJeefJeOe mebMeesO ev e ekeuHeebejs
ner mebmLee osMe leerue jsMeerce Je ke=ef$ece jsMeerce GlHeeove kejCeemeeer eb$emeecegeer,
Oeeieebeer iegCeJeee Jee{efJeCeeNee efv eefce&le r eefeeebee MeesOe Iesle Demeles. peeieefleke
mlejeee Jeeeseesieeleerue ceevekes leeej kejCeemeeeor sKeerue ner mebmLee keejCeerYetle
jles. ner mebmLee meerSmeDeeeDeejee DeKeleeejf le esles.
efmeuegefj eve megceejs 4400 les 3950 ue#e Je<eeHetJeeaee ojceeveee YetieYeeae
keeU. YetieYeeae keeU ne Keefv epe Ke[keebee DeYeeme keve jefJeuee peelees.
(Heene YetieYeeae keeueKeb[)
efmeJn& (Sv) efkejCeeslmeejebee ceeveJeer HesMeeRJej nesCeeNee HeefjCeece ceeHeveees
Skeke. es ns Skeke efkejCeeslmeejeeer cee$ee ceespeCeekeefjlee JeeHejleele. leekeefjlee
`es' ner meb% ee JeeHejleele. Ske es cnCepes Ske efkeueese@ce Jepeveeee HeMs eerceOes Ske
petue SJe{er Tpee& efvecee&Ce kejCeejer efkejCeeslmeejeeer cee$ee. ns Skeke meJe& ekeejee
efkejCeebkeefjlee Skee Demeles. Hejbleg Mejerjeleerue efv ejefv ejeee HesMeeRJej leeee
HeefjCeece efv ejefv ejeUe Demelees lemese efkejCeebee mJeHeeJej HeCe ne Heejf Ceece yeouele
Demelees. #e-efkejCe, ie@cee efkejCeebveer Peeuesuee HeefjCeeceebes eceeCe pej Ske ceeveues
lej, ceboieleer vet^e@v meee HeefjCeece 2.5 He, MeerO eieleer vet^e@v e Jee eese@v meee
HeefjCeece 10 He Je Deelf epeueo keCeebv ee HeefjCeece 20 He Demelees, peeJr eHesMeerJejerue
ee legueveelceke HeefjCeeceeme Q He@kej Demes cnCeleele Je Ske efmeJn& cnCeles Ske
es iegCe rues ne QF He@kej Demes ceeveleele. oesv ner Skeke I-Kg1 ceO ese ceeHeueer
peeleele HeCe Sv ceOes efkejCeeleerue efYeVelescegUs nesCe Nee HeefjCeecee Delb eYee&Je kesuee
Deens. (1Sv 1ar QF )
efmebie, efj e[& uee@jvs me efceueeribve (1914-94) Heeef&Meve eecs e@eseeHeer ee
MeesO e ueeJeueeyeue S.pes.Heer. ceeef&v e eebeemeceJesle 1952es jmeeeveMeem$eeleerue
Heeef jleesef< eke efc eUefJeCeejs efyeefMe pewJejmeeeveMeem$e% e.
meerSvepeer (kee@cesm[ ve@ ejue ie@me) vewmeefie&ke JeeetJej oeye osTve `kee@cesme[d
ve@ ejue ie@me' leeej kesuee peelees. eke eeble Yejuesu ee ne ie@me Jeenveemeeer
Jeerpeefv eefce&leer, Keleefv eefce&leer Je mJeebHeekeIejeble JeeHejlee eslees. meerSvepeer ne `keesj[e
Jeeet' Demelees. lees peUle Demeleevee keceer eceeCeele yee<He efv ecee&Ce nesles. leele
yetsv e Je eesHes v e ns Ieke DeuHe eceeCeele Demeleele. lees eecegKeeves efc eLesv e,
FLesv e Je 5 kekeeebHes#ee keceer eceeCeeleuee eesHesv e Jeeetv es yeveuesuee Demelees.
leeeer pJeuev e#ecelee Hes^esueHes#ee peemle Demeueeves DeeefCe lees eot<eCekeejke
vemeueeceg Us Jeenv eebm eeer leeee ceesee eceeCeele JeeHej nes le Deens.
`efueeqkeJeHeeF[ ve@ejue ie@me' (SueSvepeer) ns leees ogmejs veeJe nese.
meerSHeDeej Fbp eerve (keesDee@H ejsefJn He egSue efj mee& Fbefp eve) Hes^esueeer
Meglee leHeemeCeejs eb$e. ee eb$eeejs Hes^esue Je lelmece FbO eveeee Dee@kesv e eceebke
efv eefele kes uee peelees. Hes ^esueceOes nesCeejer kes jesefmeve, ve@HeL ee Jeiewj s FbO eveebeer
YesmeU Deetke ng[ketve kee{Ceemeeerner ns JeeHejues peeles.
meerSHeSue etye mHegjoerHleeree (Heueesjesmevme) leJeeJej keece kejCeejer
DeeesHeMeerj etye. cebo efv eUmej ekeeMe osCeejs ns efoJes keceer Tpee& JeeHejleele,
Gpes[ DeefO eke osleele DeeefCe peemle keeU ef keleele. HetJeeaes Fveke@[s mkeb
efoJes meerSHeSue etyeee leguevesle 2000 He DeefO eke G<Celee JeeleeJejCeele
mees[le Demeueeves nefjleie=n HeefjCeece efv ecee&Ce kejleele.
meerefPeece Ie[eeU (meerefPeece keuee@k e) ns Ie[eeU uegF& Smmesv e ee
Meem$e%eeves 1955 meeueer leeej kesues. eele, 2 keeser Je<ee&le 1 mesk eboeeere
etk e nes Ceeeer Mekeelee Deens. eg byekeere #es$eele sJeuesuee meeref Peece-133
efmLejeCet, jeJeerke JeejbJeeefjlee Demeuesues jsef[ees lejbie Mees<etv e Gesefpele nesleele.
DeeefCe lese lejbie Glmeefpe&le keve cetU efmLeleerle esleele. ner efeee 1 meskeboele
9192631770 JesUe Ie[les. ee Ie[eeUeee JeeHej, SI Skekeele, eceeefCele
meskebo jefJeCeemeeer kesuee Deens. (Heene De@e@efceke keuee@ke)
meerPesejf eve Mem$eef eee keener JeU s e emetleer keener efJe Mf e keejCeecegU,s menpeHeCes
nesT Mekele vemesue, lee JesUms e HeeseJej Mem$eefeee keve ieYee&Meeeletve cetue
yeensj kee{eJes ueeieles. ner Mem$eefeee Yetue osTve DeLeJee Heeeree keCeele
FbpeskeMev e osTve kejleele. cetue ieYee&Meeele Dee[Jes Deeues Demesue, Jeej ieYee&Meeeee
Keeueee yeepetme efekeueus eer Demesue, cegueees [eskes KetHe ceess Demesue lee JesUms e
DeMeer Mem$eefeee kejleele. petefueeme meerPej ee Heleerv es pevceeuee Deeuee DeMeer
DeeKeeefekee Deens. leeJeve ns veeJe He[ues.
meersve eceebk e ef[Pesu eeer pJeueve#ecelee ceespeCeemeeer JeeHejues peeCeejs
Skeke. meeOeejCeHeCes, ef[Pesueee `meersv e eceebke' 65 Demelees. leele YesmeU
Peeueeme lees Iemejlees.
337
meercee (efueefce) meeceeveHeCes mJeeue SKeeee efkebceleerele peelees lesJne Heue
pee efkebceleerele peeles leer.
Goe.
meerc ee x 4
2
x.2 x2
efJeMues<eCe (De@v eeefueefm eme) ee ieefCeleeee MeeKes le meerc eseer mebkeuHevee
DeeOeejYetle Deens.
meerceeble Jepeve (ef eefkeue ceeme) 235U Je 239Pu eebee eleske DeCetee
efJeYeepeveeHeeser oes v e Hes#ee DeefO eke vet^ eve yeens j He[leele Je les efleleke eee
DeeCeKeer DeCetbes efJeYeepeve ke Mekeleele. DeMee ekeejs DeKebef[le efJeYeepeve
Me=bKeuee leeej nesTve DeCegyee@cyeee mHees nesTve eeb[ eceeCeele Tpee& yeensj
He[les. ner Me=bKeuee keee&jle nesCeekeefjlee keener efkeceeve DeCegmebKee DeeJeMeke
Demeles. lee mebKesee DeCetbee Jepeveeme meerceeble Jepeve Demes cnCeleele.
meercesvme efJeegledJeenkelee oMe&JeCeees SmeDeee (meerefmce Fbjve@Meveue) ves
mJeekr eejuesues Skeke. efJeegledceb[ueeee jesO e Ske Deesnce Demesue lej lee ceb[ueeeer
Jeenkelee Ske meercesv me cnueer peeles. HetJeea ee Skekeeuee `cnes' (Deesnce ee
Meyoeeer De#ejs Gueer efueefnueer lej cnes nesleele.) cnCele Demele. efJeuece meercesv me
ee Meem$e% eeee veeJeeJeve `S' ee Deeee#ejeves ns Skeke oMe&Jeues peeles.
meerj ce jke leeleeru e HesMeerjefnle oJe Yeeie. iees uesuee jkeleeleerue ieg ee
kee{tv e ekeueev eblej Gjuesu ee jkelejme. eele Heeeefyev eespeve vemeueecegUs ns
HueePecee Heemetv e JesieUs Demeles.
meg bieeeer oe ([eeveeceeF&) megbie ueeJeCeeeer oe. veee^eseqiuemeefjve
DeeefCe Flej mHeeske Jeees efceeCe peeceOetv e Dee@eqkemepeveee HegjJee nesTve
mHees nesCeeme ceole nesles. Keeme keve [eWiejeleerue oie[ Hees[ermeeer GHeeesieer.
oie[ Hees[ efkeleer eceeCelee nJeer leeeceeCes leebeer #ecelee DeeefCe Deblej sJeues
peeles. eeee MeesO e Deues[ veesyesueves ueeJeuee neslee.
megKeelces, Heeb[gj bie J eemegosJ e (1911- 1997) ueb[ve efJeeeHeer eletv e
meebeqKekeerle HeerSe.[er., [er.Smmeer.es efMe#eCe IesTve keesuekeeleeee DeefKeue
Yeejleere Deejesie mebmLesle DeeefCe efouueeree Yeejleere ke=<eer DevegmebO eeve Heefj<eosle
mebMeesO eveHej keece keve 1951 les 1971 DeMeer Jeerme Je<ex mebegkele je^ mebIevesee
(egv ees) DeVe Je Mesleer mebIevesle meebeqKekeer
efJeYeeieees mebeeuekeHeo Yet<eJeues. 1948
meeueee Fbef[ eve meeevme keeBesmeee
meebeqKekeer efJeYeeieees DeOe#e. Yetke DeeefCe
YeeJeer DeVe iejpee eeJejeer leebv eer eeHes
leeej kesueer. eefL ev es $egeree Deekeej Je
mJeHe cees peCeeee HeleerJej leebv eer
mebMeesO eve kes ues. keg Hees< eCe eefL eveebee
$eg erc egU s ve nes l ee G<ceeb k eeee
kecelejlescegUs eefL eveebes HetCe&leee GHeeespeve nesle veener cnCetv e eefL eve efv eke=lee
nesles ne leebee efm eeble meJe&ceeve Peeuee. 200 eeJej meb MeesO eveHej efv eyebO e,
m@efefmkeue cesL e[dme Hee@j De@eerkeuejue Jeke&me&, me@cHeefuebie efL eDejer Dee@He
meJnxpe efJeLe De@eqH uekesMeve, o Jeu[&me nbiej DeB[ Heet ej veer[dme Fv e Het[
meHueeFpe, efmekeme efyeefueevme t Heer[, Le[& Jeu[& Het[ meJnx ner leebeer Hegmlekes
peieYejee Deveske Yee<eeletv e eefme nesTve DeYemeveere jueer.
megKeelces, megneme Heeb[gj bie ( 1938- ) : eebef$eke DeefYeeblee Demeuesuee
megKeelces eebv eer Decesefjkesee SceDeeeer ee mebmLesletv e [e@kej Dee@He meeevmesme
kesueer. G<Celeses Jenve DeeefCe meewjTpee&
ns leebes mebMeesO eveees efJe<ee Deensle. 1965
Heemetv e 2000 meeueeHeele leebv eer cegbyeF&ee
HeJeF& esL eerue DeeeDeeeerceOes DeOeeHeve
DeeefCe mebMeesO eve kesues. 1995 les 2000
ee keeUele les eee DeeeDeeeer es
meb eeueke nesles. 2000 les 2005 ee
keeUele les DeCegT pee& Deeeesi eeee
efv eeb$eCe ceb[Uees DeOe#e nesles. 1983
meeueer Yeveeiej DeeefCe 2001 meeueer Heeeer ee Hegjmkeejeves les mevceeefv ele
Peeues. DeepeJej leebv eer 73 mebMeesO eveHej efv eyebO e efueefnues Deensle.
megiebO eer les ues (Fmes eqvMeDeue Dee@Fue) : keener megi ebO eer JevemHeleerHeemetv e,
JeeHemeneeke GOJe&Heeleve HeOoleer efkebJee Deukeesnesue meejKee efJeeJeke JeeHeve
Dekeeae HeOoleeRv eer Deueie kesuesueer lesu es. lee lee JevemHeleeReer JewefMees ee
lesueele Glejleele. Goe HegueebHeemetv e efceUCeejer Deejs. DeVeHeoeLeev ee eJe DeeefCe
megJeeme DeeCeCeemeeer, Deew<eOeebmeeer eebee JeeHej neslees. keeHetjlesue, ueJebielesue.
efmeb^esv esueelesue DeeefCe jHeWeF&v e eebee GeesieOebeele JeeHej neslees.
megiebO eer JevemHeleeReer ueeieJe[ (Dejesce@efke Hueeb keefuJnsMeve) pee
JevemHeleeReer Heeves, Heg ues, Heeb ee, cegUs, meeue, Kees[ (ieeYee) F. YeeieebHeemetv e
megi ebO e ef ceUlees , lee megieb O eer JevemHeleer cnCetv e DeesUKeuee peeleele. D eMee
JevemHeleeReer JeeHeejer leJeeJej ueeieJe[ cnCepes e megiebO eer JevemHeleeReer Mesleer.
DeVeeuee eebieueer eJe DeeefCe mJeeo eeJee cnCetv e megiebO eer cemeeueebee JevemHeleeRee
GHeeesi e kesuee peelees. megiebO eer Jes, lesues, meeQoe&emeeOev es eebee GlHeeoveele
DeMee JevemHeleeRee keee ceeue cnCetv e cenJeeee GHeeesie neslees.
megleees ekeej (eF&H me Dee@H e eeve&) keeHe[eeceeCese megleeesner Deveske
ekeejs JeieeakejCe kesues peeles. megleeee leueceHeCeeee efv eoxMeke cnCepes leeee
megleebke. leeKesjerp e megleeuee efkeleer HeerU efouee Deens. leeJevener JeieeakejCe
kesues peeles. megleeee efHeUeceOes keceer-peemle eceeCe sJeCeees keejCe Deens les
leeee kesuee peeCeeje Debeflece JeeHej. lee-lee JeeHejeuee ees ie Demes metle
leeej kejleevee leevegmeej HeerU efouee peelees. HeerU osCeecegUs megleeeer Yeej
menve kejCeeeer #ecelee Jee{le peeles. leecegUse meJee&le keceer HeerU ef ouesues
metle nej-iepeNeemeeer, leeHes#ee Lees[s DeefO eke HeerU Demeuesues metle neleceeie,
eb$ eceeie eeJejerue keeHe[ leeej kejCeemeeer lej ef JeCekeeceeee (efv eef bie)
338
eb$ eeJej keeHe[ leeej kejCeemeeer leeHes#ee DeefO eke efHeUees met le JeeHejues
peeles. meJee&le peemle HeerU Demeues ues metle efMeueeF& keeceemeeer JeeHejues peeles.
efleLes efMeueeF& eb$eeee Jesie DeeefCe keeHe[s efMeJeueeJej les Dev eske efoJeme JeeHejues
peeCeej leeee efJeeej kesuee peelees.
megleebk e (keeTb Dee@H e eeve&) megleeeer leuecelee jJeCeeee efv eke<e. Ske
HeeQ[ Jepeveele yemeCeeNee 840 Jeejeee megleeee Heeeebeer mebKee. pesJe{s
HeeUs peemle lesJe{e leeee meg leebke peemle. {esyeUceeveeves 30 metleebkeeHeelee
metle pee[s, 31 les 60 ceOece, 61 les 100 leuece DeeefCe 100 Hes#ee peemle
metlekeebes met le Deefleleuece DeMeer Jeie&Jeejer kesueer peeles.
megoMe&ve, Fve@k ek eue eB[er pee@p e& (1931- ) : ekeeMe ne meJee&efO eke Jesieeves
JeenCeeje Ieke D eens , ee
DeeFv emeFveee efme ebl eeuee Oekekee
osT v e ef k eee@ v me ns ekeeMeeee
Jesi eeHes#eener D eefO eke Jesieeves O eeJeCeeNee
cetuekeCeebes Yeeefkele kejCeejs, Decesefjkesle
mLeeF&k e Peeues ues , Yeejleer e
YeeweflekeMeem$e%e. ee cetuekeCeebee Depetv e
Mees O e Iesleuee peele Deens. oUCeJeUCe
DeeefCe leb$e%eeve #es$ eeuee leeee Heeeoe
nesF&ue. Dee@efmve esL es skemeeme efJeeeHeereee meWj Hee@j Heeef&keue efL eDejeres
mebeeueke nesles.
meg epeveveMeem$e (egp esefvekeme) megepevev e. ceeieCeerv egme j Feqle DeevegJebefMeke
iegCeOece& Demeuesuee ceeveJeebeer e GlHeeer peveg keere efv eJe[erv egmeej kejCeeeer
eCeeueer. `eebieuee pevce' eeDeL eea Demeuesuee eerke MeyoeceOes ee meb% es eer
GHeHeeer Dee{Ules. eeeqv meme ieeuve eebv eer ne Meyoeeesie { kesuee neslee.
leebv eere DeMee megepeveve Deeboesuev eees vesle=lJener kes ues nesles. Ge esCeereer
yege
f ceee, lemese MejerjmeewJe Demeuesuee JekeleeRv eee pevce osCeeme Gespeve
eeJes, lemese meceepemJeemLeeee erv es efJeIeeleke iegCeOece& Demeuesueer epee
pevceeuee IeeueCeeHeemetv e HejeJe= e kejeJes, Demee ee Deeboesu eveeee OegjerCeebee
efkeesv e nesle . SkeskeeUer egjesHeeleuee Deveske vesleebv ee DeeefCe meceepemegO eejkeebv ee
ee leJeees Deeke<e&Ce Jeeues nesles. HeCe, ee eCeeueeree ogHeeesie pece&v eerle lee
JesUer meee{ DemeCeeNee veePeer He#eeke[tv e nesle Demeueees DeeefCe leeHeeser
keener efJeefMe JebMeeee JekeleeRee meJe&v eeMe kejCeees keejmLeeve jeues peele
Demeueees efv eoMe&v eeuee DeeueeJej ee leJeeuee iegb[eUtv e sJeCeele Deeues.
megj kegleer (efj bk eue) keHe[s OegTve JeeUueeveblej leeCeeyeeCeebceOes esCeejer
Deefv eeefcelelee. leecegUs keeHeCe leeCeuesuee DeJemLesle ve jenlee leeJej megjkeglee
He[leele. Fm$eer keve ner Deefv eeefcelelee IeeueJeueer keer megjkeglee kee{tv e ekelee
esleele. keeHe[efv eefce&leeree JesUsmee keener eefeee keve megjkeglee ve He[Ceeeer
JeJemLee kejlee esles.
megj ef#ele keee (mesH eer iueeme) DeeIeele Peeueeme ve le[keCeejer, legke[s
ve nesCeejer, efJeefMe eefeee keve leeej kesuesueer keee. ner keerCe, ue@ecf evess[
efkebJee Jeeejiueeme ee mJeHeele efceUles. ceT nesF&Heele leeHeJetv e efv eeb$eCeeKeeueer
Leb[ kejleee `keerCe keee', oesv e keeesee leeJeoeveele HeejoMe&ke Hue@emf ke
leeJeoev e ekeueeme, `ue@efcevess[ ' lej oesv e keeesee leeJeoeveebceOes leejseer
peeUer yemeJeueeme; `Jeeejiueeme' leeej nesles.
megj er, YeieJeblece (1909-1989) Yeejleere mebj#eCe ceb$eebes 1961-69
ee keeUeleer ue meuueeieej. meb j#eCe
mebMeesO eve mebmLesee, `[erD eej[erD ees'ee,
Deveske eeesieMeeUebeer mLeeHevee leebeee
keejkeeroeale Peeueer. leeeesies mewv eoueeee
Yetoue, veewoue DeeefCe Jeeegoue ee eflevner
MeeKeebv ee D eeeeJele leb$e%eeveeee Heeeoe
efc eUJet v e os Ceeee eeeme meg Peeuee.
eb MesKej JeW ke jeceve eeb es ef JeeeL eea
Demeuesues YeieJeblece, Deves ke efJeeeHeerebc eOes eeOeeHekener nesles.
meg U e (mke) HeeMeeree oele Je oe{ eebeeceOes Demeuesu ee oele.
peye[eeHeemetv e leeW[ele efv ecegUlee nesle peeCeeje ne oele Keeleevee HeoeLe& Heke[eeuee
Je lees[eeuee GHeeesieer, lej eeCeebceOes Ye#e Heke[eeuee KetH e GHeeesieeee
Demelees. leebeele megUs ueebye Je DeCegk egeeroej Demeleele. ceveg<eeee leeW[ele
Jejee peye[eele oesv e Je Keeueee peye[eele oesv e Demes SketCe eej megUs
Demeleele. (Heene oele)
mege= le (F.me.H etJ eea meneJes Melek e) eeeerv e Yeejleere Jewekelep%e D eeefCe
Meueef JeMeejo. D eepe eeefuele Demeues uee Hueeefmke mepe& jeres pev ekeJe
leeeeke[s peeles. leeves e meJe&eLece Nneev eesHueemer Jee veekeeeer peKece
ogmle kejCes Jee Jeeke[s veeke mejU kejCeemeejKee Mem$eefeee kes uee
Demeueees mecepeles. leevese meJe& eLece meg ueYe emegleerm eeer efm ePesef jeve
Dee@HejsMeveeer efMeHeejme kesueer. cegleKe[s kee{Ces, DeefmLeYebie Peeuesuee ne[ebee
Mees O e IesT ve GHeeej kejCes eemeejKee iees eR yejes yeje ceesleer ef yeb ot eer
Mem$eefeee kejCeele lees lep%e neslee. leeves e SmHeefmemeeer mebkeuHevee Heg{s
kesueer DeeefC e Yetue os Ceeeer DeeJeMekelee eLece peeCeueer. mege= lemebefnlee ee
eb L eelet v e leeves Mem$eefeesle ueeieCeeNee 101 GHekejCeebeer ceeefnleer efoueer
Deens.
megmebiele meceerk ejCes (keveefmemb FkeJ esMevme) eueHeoebee efv eoeve Skee
efJeefMe efkebceleeree mebeeveer meJe& meceerkejCeeb eer Hetle&lee nesles, leebv ee megmebiele
meceerkejCes cnCeleele. DeMee efjleeree Skener mebe ve Dee{Uueeme leer meceerkejCes
megmebiele veenerle cnCepes efJemebiele jleele. DebkeieefCeleele megmebiele leke&Meem$eere
Hele Demeueeves leeleerue keesCelesner ie=nerleke DeLeJee ecese efJemebiele veener.
Goe. 2x + y = 5 Je x + 4y = 6 ner meceerkejCes megmebiele keejCe
x=2, y=1 ne efkebceleer mebe leebeer Hetle&lee kejleele. cee$e x+y=4, x+y=5
efJemebi ele, DeeuesKe meceeblej js<ee eslees.
339
met p e (Fef[ cee) Mejerj ele eJes Me kejCeeNee Je Mejerjeyeens j ekeuee
peeCeeNee Jeebee meceleesue efv ejesieer Jekeleerle jeKeuee peelees. peesjele DeeIeele
Peeueeme DeLeJee jesie mebmeie& Peeueeme jkeleJeeefnvee Je efuebHe veefu ekeeletv e
yeens j He[Ceeje JeeeJe Tleerlet v e jkeleJeeefnveerle peeCeeNee Je HeoeLee&H es#ee
DeefO eke He Demeueeme leeef keeCeer Je meeetv e lee Yeeieeme Heg ieJee
esT ve metp e esles. cet $eefHeb [eee efJekeejecegU s Mejer jeleeru e mees ef[ecees eceeCe
keceer Peeueeme ueIeJeer es eceeCe keceer PeeueecegU s efv eeje ve Peeuesues Je
meeet v e jenles Je Mejerjeuee metpe esles.
metlekeleeF& (efmHeefvebie) lebletHeemetv e metle leeej kejCeeeer ner meJeele MesJeeer
Heeejer. FLes megleeuee Debeflece He efoues peeles. ejKeeJej keeleues peeCeejs metle
meJeev ee ceenerlee Deens . Keeoer es keeHe[ leeej kejCeemeeer leeee JeeHej
neslees . eb$eegieeveblej Deveske eeleebes Ske Yeues ceess eb$e ee keeceer JeeHejues
peeT ueeieues. Skee keeb[erJejerue Oeeieeeer ueebyeer efv eefele keve leeeceeCes
lesJe{se metle lee keeb[erJej iegb[eUues peeF&ue, DeMeer JeJemLee kesueer peeles. ner
Oeeieebeer ueebyeer megleeee leueceHeCeevegme j Demeles. leuece megleeeer ueebyeer DeefO eke,
lej pee[ee megleeeer keceer. ee megleeuee cepeyegleer esCeekeefjlee efJ eefMe Demee
HeerU efouee peelees. neleev es efJeCekeece kejeeuee JeeHejues peeCeejs metle meJeele
keceer efHeUees Demeles, lej ceeieeJej JeeHejues peeCeejs metle ceOece HeerU efouesues
Demeles. meJeele peemle HeerU efMeueeF&meeer JeeHejuee peeCeeNee megleeuee osleele.
ee Heleerv es leeej kesuesues metle Ske lej Les yeepeejele efJekeues peeles efkebJee
efiejCeerle keeHe[efv eefce& leeree Heg{ee eefeesuee Skeef$ele HeeJeues peeles.
met$eke=ceer (Les[Jece&) met$eke=ceer cnCepes ceesee Deele[eele ceesee mebKesv es
jenCeejs Ske meW.ceer. ueebyeeres ke=ceer. ns meceMeerlees< Ce eosMeele Dee{Uleele.
ceeoer je$eeree JesUer iegoejeletv e yeens j esles Je DeemeHeemeee lJeesJej Deb[er
Ieeueles. eleske ceeoer 10 npeej Deb[er ekeles. DeHeefjHekeJe Deb[er keener leemeeblee
HekeJe nesleele Je lJeesJej Keepe esT ueeieles. neleeves KeepeJeueeveblej leer Deb[er
yeesebJej efekeleele Je DeVeeJees Deele[eele peeleele Je leeletv e ceese ke=ceer
leeej neslees. ee peerJeveeeeuee Ske ceefnvee ueeielees. ke=ceeres Deeeg<e oesv e
ceefnveebes Demeles. meyebO e keggbyeele ee ke=ceereer ueeieCe ueeieles.
iegoejepeJeU Keepe SJe{se ee ke=ceeRes ue#eCe. KetHe eceeCeele ke=ceer
Peeueeme Hees ogKeles. efJesceOetv e met$eke=ceereer Deb[er peele vemeueecegUs efJeseer
leHeemeCeer ef v eoeveemeeer efv eHeeesieer. mesuegueespe De@efmes eer sH e iegoejeee
D eemeHeemeee Yeeieele ef HejJeueeme 55 25 ceeeee@ v eeer D eb [er
met#ceoMe&keeKeeueer efomeleele. Skeee JesUsme meyebO e keggb yeeme Deew<eOe eeJes.
met$eeblej (efH ee) ceUmet$eeee
(met ) ueeiees Heeee oesv e
D eeeeb ceO eer u e D ebl ejeme
`met $eeb l ej' D emes cnCeleele.
ceUmet$ eeee Dees Demeuesu ee
ueeby eer uee Deeeeb ee mebKesv es
Yeeieues Demelee met$eeblej efceUles.
metH eueyOeer mebKee (HeeeLeesieesefj Deve efH^ uesmd e) oesv e Jeie&mebKeebeer yesjerpe pej
Jeie&mebKee Demesue lej lee leerv e mebKeebvee metHeueyOeer mebKee Demes cnCeleele. Heeeele
peieele leebvee HeeeLeei@ eesjme mebKee cnCetv e DeesUKeleele. ee metHeueyOeer mebKee eLece
Meguyemet$eele efouesuee Dee{Uleele. Goe. (3, 4, 5) 32 + 42 52
met e& (meve) : DeeHeueer HeL Jeer DeeefCe Flej ien ns pee leeNeeYees Jeleer efH ejle
Deensle lees leeje. DeeHeuee ien ceeues ee SketCe Jemleg ceeveeee 9 9 ke kes
Jemlegceeve ns metee&l e SkeJeues Deens . HeL Jeeree Jemlegceeveeee 3,30,000
He Jemlegceeve DemeCeeNee metee& ee Jeeme ne HeL Jeeree Jeemeeee 109 He
Deens . mete& ne Jeeeg ee ieesU e Demeueeves leeuee Ieve D emee He< Yeeie veener.
HeL JeerJeve efomeCeeNee leeee He<YeeiemeoMe yeeeYeeieees (ekeeMeeJejCeees)
leeHeceeve ns 5,500 DebM e mese fumeeme Flekes Deens. mete& ne mJele: YeesJeleer
efHejle Demetv e metee& ee efJe<egJeJe eepeJeUee eosMeeee eoef#eCee keeU meg ceejs
25 ef oJemeebee Deens. leeHeemet v e otjee eosMeeee eoef #eCee keeU ne eeHes#ee
cees e Demelees . metee& ee Sket Ce Jemleg ceeveeee 71 kekes Yeeie ne nee[^e speve
DeeefC e 27 kekes Yeeie ne nse fueece ee cet ueJeebv eer JeeHeues uee Deens.
metee&ke[tv e peer Tpee& Glmeefpe& le nesles, leer met ee&ee ieeYeele nesle Demeuesuee
kesb keere ef eeeb ejs efv ecee&Ce nesl es. ee ef ees le nee[^ es pev ees Heebl ej
nse fueececeO es nesles . met ee& ee ieeYeees leeHeceeve megceejs oer[ kees er DebMe
mes efumeeme Flekes Deens. metee& es D eepees Jee ns megceejs 4.5 Deype Je<e
Flekes Demetv e leees Sket Ce Deeeg cee&v e ns megc eejs 9.5 Deype Je<es& Flekes
Deens . metee& ee ce=l etv eblej leees Heeblej esleKegpee leeNeele nesF& ue. (Heene:
meewjeYee, meewjpJeeuee, meewj[eie, esleKegpee leeje) (Heene jbi eerle efe$e)
met e& DeeleHeve (FvmeesuesMeve) SKeeee He<Yeeieeuee metee&ke[tv e efceUCeeNee G<Celeses
eceeCe. ner G<Celee lee He<YeeieeJejerue Ske eewjme Skeke #es$eHeUeJej Ske Skeke
keeueele HeesneseCeeNee G<Celesee mJeHeele ceespeueer peeles. (Heene : meewjebke)
met e& leyeke[er (meve[eeue) SKeeee Jemletee mete&ekeeMeeleerue eeseer
cee$ee Je efoMee eebee ceoleerv es JesU oMe&efJeCeejs GHekejCe. He=L Jeeree De#eeuee
meceeblej sJeuesuee Skee keeereer eee efoJemeeee JesieJesieee JesUer leyeke[erJej
keess He[les les veeWoJetv e keeueceeHeve kejleele. meJee&le ceeser meve[eeue efouueeruee
peblej ceblej esL es Deens.
met e& etue (meesuej ketkej) meewjTpee& JeeHeve DeVe efMepeJeCeees meeOeve.
eele ogJee& nke HeoeLeeee yebo Heseruee HeejoMe&ke keeeses PeekeCe yemeJeleele.
Hes eree Deeleer ue yeepetme D eeefCe DeVe ef MepeJeCeeee Yeeb[ eeee yeensj erue
340
 yeepetm e keeUe jbie efo ueeves DeMee oesve yeefnieexue efYebieebee meeneeev es, leer efYebies Skeceks eebHeemetve efJe Mf e DeblejeJej
metee&ee eejCeeee 98 kekes Oeve leeletv e Heeefnues Demelee, met#ce Jemletleerue DeefO eke met#ce leHeMeerue efomet
Yeeie Mees< euee peelees. meHee Mekelees. eeuee `mebegkele met#ceoMe&ke' Demes cnCeleele. eeleerue [eseepeJeUee
D eejMeeves met e& e fk ejCeeb es efYebieeme `vese f$ekee' lej Heueerke[erue - met#ce JemletpeJeUerue efYebieeme `HeoeefL e&ke
HejeJele&v e nes T ve G <Celee efYebie' cnCeleele. HeoeefL e&ke efYebieeeeeesies met#ce Jemletbeer Kejer Je ceeser Peeuesueer
Jee{les . meewj keg kejee eeflecee efv ecee&Ce nesles. HeoeefL e&ke efYebieeHeemetv e vesef$ekesHeelees Deblej keceer-peemle kejCeeeer
Deeleerue leeHeceeve 100 DebMe meese Demeueeve,s ner Kejer eeflecee vesef$ekesletv e HeeefnueeJej DeefO eke Je=efbiele ceesee
meseq umeDeme les 140 Deb Me mJeHeele efomet Mekeles. Fueskee^ @v e met#ceoMeea ne met#ceoMeea GHekejCeeee DeleeO egefveke
mes eq umeD eme Hee le Jee{les . DeJeleej. eele ekeeMeeSsJepeer Fueske^e@v eee Peesleeee GHeeesie kes uesuee Demelees.
leecegUs ceboG<cee efceUtv e HeoeLe&
efM epeleele. metblee-efMeMveeJejCe Mem$eef eee (mejkecemeerPeve) vesnceer efMeMveeee
esk eeJejer ue lJeeses DeeJejCe JeJeefmLeleHeCes ceeiesHeg{s mejkeles. keener JesUe
met e&H egueer (cese fueDeesH eserme) leerJe met e&ekeeMeele Jee{CeeNee JevemHeleer. pevcelee ns DeeJejCe Ie Demeles Je mejket Mekele veener. HeefjCeeceer ueIeJeeruee
Goe. yeeYetU $eeme neslees Je ee DeeJejCeeKeeueer mcesicee-Ske Heeb{je HeoeLe& pecelees. Mem$eefeee
keve ns DeeJejCe keeHeues keer efMeMvecegb[ ceeskeUs nesles.
met e&c eeuee (meesu ej efmeefmce) : mete& DeeefCe leeee ieg lJeeke<e&C eeee
eYeeJeeKeeueeru e meJe& DeJekeeMemLe Jemlet. eele Dee ien, leebes GHeien, mesk ebo (keeU) keeueceeHev eemeeer JeeHejues peeCeejs Skeke. HeejbHeef jke
ienebYeesJeleeueeer ke[er, ueIegien, Kegpesien, Oetcekeslet, Deeblejienere OetU DeeefCe JeeKesv egmeej Ske meewjefoJemeeee keeueeJeOeeree 86,400 Jee Yeeie. DeeOegefv eke
Deeblejienere Jeeet ee meJeeee meceeJesMe neslees. DeeHeuee mete&ceeues ee efJemleej JeeKesv egmeej 133 DeCegYeej DemeCeeNee efmeefMeeceee DeCetbv eer Glmeefpe&le kesuesuee
ne megceejs Ske ue#e Keieesueere Skekes Flekee Demeueees ceeveCeele es les. efJeefMe ekeejee eejCeebee 9,192,631,770 kebHeveeeebv ee ueeieCeeje
(Heene : Keiees ueere Skeke) keeueeJeOeer. DeMee 60 meskeboebes efceUtv e Ske efceefv e, 60 efceefv eeb ee Ske
leeme DeeefCe ee 24 leemeebee efceUtv e Ske efoJeme neslees. (Heene : meewjefoJeme)
met#ce cetueJe Ieke (^sme SefueceW) : mepeerJeebmeeer Deleble met#ce cee$esle
ueeieCeejer jemeeeefv eke cetu eJes. ueesn, ceBieveerpe, pemle, leebyes, Deeeese f[ve, meser (SmeFerDeee) mee& Hee@j Skem^esjes mf ^eue Fbsefuepevme. HejienebJejerue
keesyeeu, mesuesefv eece, cee@efueefy[vece, eesefceece Je efmeefuekee@v e ner Deleble met#ce peer Jeme<eree Jes O e IesC eeee GsMeeves meg kesuesu ee ekeuHe. HejienebJ eve
cee$esl e mepeerJeeb ee Jee{erm eeer DeeJeMeke DemeCeejer ecegKe met#ce IekeJes emel e kesueer iesuesueer eejCes Mees O eCeeee eelve ee ekeuHeeejs kesuee peelees.
Deensle. mepeerJeele efJelebekes, peerJevemeJes, mebesjkes eebes efv ecee&C e Je keee& ee eeletv e efceUCeeNee ceeefnleeres mebkeueve yeke&ueer esL eerue ke@efueHeesefv e&ee efJeeeHeereletv e
oesv neRm eeer ee cetueJeebeer ceole nesles. Goe. efnceesiueese fyeve jsCetle Deleble kesues peele Deens. DeeleeHeele ner eejCes MeesO eCeemeeer cegKele: jsef[Deesogefye&Ceerbee
met#ce cee$esle ueesn lej `yeer 12' peerJevemeJeele Deleble keceer cee$esle keesyeeu JeeHej kesuee peele Demeuee lejer Deelee uesmej efkebJee DeJejkele efkejCeebmeejKee
cetu eJeeee DebleYee&Je D emelees . lej ef nceesiueesefyev eee efv eefce& leermeeer Deleble Flej eejCeebee JesO ener ee ekeuHeebleie&le Iesleuee peeCeej Deens.
keceer eceeCeele leebyeeeer iejpe Demeles.
mesvee, nesceer vemejJeevepeer (1923- ) DeCegTpee& Deeeesieees eflemejs
met#cepeerJ e (ceeeeesye / ceeeeesDee@jie@efvePece) peerJeeCet, efJe<eeCetmeejKes DeOe#e. jemeeeeefv eke DeefYeebles Demeuesuee mesvee eebv eer DeCegYeerleerue peefUle
keener peerJe vegmelee [eseebv eer efomele veenerle Je leecegUs leebee DeYeemeemeeer egjsefv eeceHeemetv e Huegesefv eece Deueie keve leees MegerkejCe kejCeejer eb$eCee
met#ceoMe&keeeer DeeJeMekelee Demeles leeuee met#cepeerJ e cnCeleele. GYeer kes ueer. ^ e@c yes , leejeHetj esL eer ue
Hueg es e f v eece Hueevd m e leeb ee
met#ceoMe&k e (ceeeeesmkeesHe) Deleble ves le=lJeeKeeueere yeebO eueer iesueer. leeHetJ eea
met# ce Jemletbee Deekeej ceese keve jsD ej DeLe& Hueev lemese Leesefjece DeeefCe
oeKeefJeCeejs GHekejCe. yeefnieexue keeesee egjse fv eece Hueev yeeb O eCeelener leebeer
efYebieeletv e Heeefnues Demelee, met#ce Jemlet ceeser cenJeeeer Yete fcekee nes leer. Yeejleeee
PeeueemeejKeer Yeemeles. meenefpekee, met#ce HeesK ejCe esL eerue Heefn ueer DeCeg eeeCeer
Jemletbee meeceevele efomet ve MekeCeeje leeb ee Deef O eHeleeKeeueere kesuee iesuee.
leHeMeerue DeeHeuee [eseebv ee efomet Mekelees. HeeefJeYet <eCe ee mevceeveees les ceevekejer
Demes yeef nieexu e keeeses efYeb ie cnCepes Deensle.
meeOeele meeOes met#ceoMe&ke GHekejCe nese.
341
meser, eceeso kejCe (1927-2008) : peeHetj ee meJeeF& ceeveefmebie
iCeeueeeleerue D eefmLeMeueef eeelep%e.
D eHeb ie DeL eJee Heee ieceeJeues u ee
ueeskeebmeeer jeceeb Mecee& eebeeyejesyej
eceeso kejCe meser eebv eer `peeHetj-Het'
veeJeeee ke=ef$ece Heee yeveJetv e peieeleuee
ueeKees ueeskeebv ee peerJ eoeve efoues. ce@iemesmes
Hegjmkeej, efiev eer pe yegk eele veeWo Demes
mevceeve leebv ee ueeYeues. (Heene peeHetj
Het )
mescesveerH e, efvekeesueeF& (1896-1986) jefMeeve jmeeevelep%e. jemeeeefveke
eefeeebee leb$eeee MeesO e ueeJeueecegUs, 1956 meeueeleerue jmeeeveMeem$eeleues
veesyesue Heeefjleesef<eke leebeemen efmejerue vee@ce& v e efnbMesueJet[ eebv ee efceUeues.
mesuesefveece (Se) 34 DeCegeceebkeees, DeOe&Jeenke Demeuesues ces@uee@F[
iegCeOecee&es cetueJe. leeeer Deveske Hes Deensle. kej[s, leebye[s DeeefCe keeUs
ner Hes efJeMes<e cenJeeeer Deensle. kej[e mesuesefv eece, ekeeMeeuee mebJesoveMeerue
DemeueecegUs lees Heesesmesue, Heeses kee@efHeFbie ceMeerv e Jeiewjs GHekejCeele JeeHejleele.
mesuegueesp e JevemHeleeR ee HesMeer efYeef ekes le meeHe[Ceejs meJe& meeOeejCe
Hee@ efueme@kejeF&[. iuegkees pees les Hee@ ueercej Deens Deeef Ce leer v e les eej npeej
iuegkeespeHeemetv e yeveles. keeieo DeeefCe keeHemeeleerue Ske cenJeeee Ieke. ceveg<e
eeCeer mesuegueespe HeeJet Mekele veenerle. le=CeYe#eer DeeefCe jJebL e kejCeejs eeCeer
leebee Deeble[eeleerue Demeuesuee efJeefMe peerJeeCetbee ceoleerv es les HeeJet Mekeleele.
mesuegueespe (C6 H10 O5 )n ee ekeejeves jemeeeefv eke Yee<esle ceeb[ues peeles,
efueefnues peeles.
mesequmeDeme : leeHeceeveeeer ceespeHeer. 1592 meeueer ie@efueefueDeesv es leeHeceeHeeree MeesO e
ueeJeuee lesJneHeemetve 32 leeHeceev eHeee megeefJeCeele Deeuee Deensle. 760 efce fueceerj
HeeNeeee mlebYeeee JepeveeFlekee JeeleeJejCeeee oeye Demeleebv ee, MegO o HeeCeeee
ieesCeefyebot DeeefCe Glkeuev e efyebot eevb ee Metv e DebMe DeeefCe 100 DebMe Demes eceeCe
ceevetv e, mJeeref[Me KeieesueMeem$e% e De@v [me& mesefuMeDeme (1701 les 1744, DeJeIes
43 Je<ee&es Deeeg<e) eeves 1742 meeueer ner leeHeceeveHeer emLeeefHele kesueer. ee oesv e
efyebotleerue Deblejees 100 meceeve Yeeie kesueeme Skee Yeeieeuee 1 DebMe ns leeHeceeveees
Skeke ceeveues. 100 Yeeie DemeueecegUs ee Heeres, mevs eres[ leeHeceeveHeer Demes
veeJe { Peeues. Hejbleg 1948 meeueeHeemetv e mesefuMeD emeee mevceeveeLe&, mesefuMeD eme
leeHeceeveHeer ns veeJe Deelee peieYej ceevelee HeeJeues Deens.
mesequmeDeme, kee@ves&efueDeme (F.me.Het. 30 - F.me. 38) efemlekeeUeleerue
jesceve meeefneqleke. leeves eoen-eefeesee (FvHeuecesMeveee) eej cegKe ue#eCeebes
JeCe&v e kesues. Mejerjeee yeeepeeieer, pemes Heee cegjieUueeJej, leer eej ue#eCes
menpe iieesej nesleele. leer ue#eCes cnCepes, ke@uee@j (iejce nesCes), yee@j(ueeue
nesCes), egcee@j (megpeCes) DeeefCe [esuee@j (ogKeCes).
mesnieue, vejWoj kes. (1940- ) Yeejle mejkeejee ve@Meveue keeTeqv meue
Hee@ j meeevme DeB [ s k e v ee@ u ee@ p eer
kecegefv ekesMevees (SvemeerSmeermeer) 2000
meeueeHee lees meb eeueke D emeues ues
YeeweflekeMeem$e%e. leebv eer Yeejle peve efJe%eeve
peeLee, Yeejle % eeve efJe% eeve peeLee - 1
DeeefCe 2 ns je^JeeHeer keee&ece keve
efJe%eeve peeie=leer kesueer. efJe%eeve emeejeee
Deeblejje^ ere keefuebie Hegj mkeej leeb v ee
ef ceUeuee.
meWj Hee@j [sJ nueHeceW Dee@H e De@[Jnevme[ kee@cHegefbie (meer-[@k e)
mebieCeke #es$eele mebMeesO eve DeeefCe efJekeeme kejCeejer ceeefnleer leb$e% eeve ceb$eeueeeee
DeKeleeefjleueer efMeKej mebmLee. ceee& 1988ceOes mLeeHeve Peeuesuee ee mebmLesv es
Heefnuee Heeemene Je<ee&blee Hejce ne cenmebieCeke leeej kesuee. meJe& Yeejleere
Yee<eebee JeeHej mebieCekeeJej kejlee eeJee cnCetv e meer-[@keves Dee% eeJeueer leeej
kesuee. ee mebmLese r YeejleYejeer MebYej keWs ojJe<eea 30,000 ueeskeebv ee efJeefJeOe
DeYeemeeceebceeHe&le eefMeef#ele kejleele.
meWj Hee@j [sJ nueHeceW Dee@H e F&cesefp ebie sk evee@ue@epeer (meer-ef[) : kesjU
mejkeejejs F&ces efpebie skev ee@uee@ peerleerue meb MeesO ev eemeeer mLeeHeCeele Deeues ueer
mebmLee. efJeefJeOe ceeOeceeble JeeHejele esCeejs ceeefnleer leb$ e% eeveefJe<eeke mebMeesO eve
`meer-ef[' ee mebmLesle kejCeele esles.
meWj Hee@j [sJ nueHeceW Dee@H e sefuece@ef keme (meer-[e@), veJeer efouueer
Yeejle mejkeejee Fues ke^e@efv ekeme efJ eYeeieeee DeKeleejerle Demeuesues keW.
DeeHeuee osMeeee mebosMeJenveeee iejpee ue#eele IesTve ee #es$eele DeleeOegefv eke
leb$e%eeve efJekeefmele kejCeeee GsMeeves ee keWeeer mLeeHevee Dee@iem 1984
ceOes kejCeele Deeueer. eeceer Ce Yeeieemeeer ef [efpeue se fueHeesv e SkemeWpe
efv eefce&leer kejCeees cegKe keece ee keWeves kesues Deens. DeMee ekeejeer 200
Heemetv e 40 npeejebHeele otjOJeveer pees[Cee osCeeeer #ecelee Demeuesueer SkemeWpe
Deepe osMeYej keee&jle Deensle. DeMee 30 npeej SkemeWpeejs De[ere keeser
otjOJeveer pees[Cee osCeele Deeuesuee Deensle. ee keWeves KetHe ceesee eceeCeele
342
mebosMeJenve DeeefCe otjOJeveer mebeeee #es $eeleerue leb$ekegMeue ceveg<eyeU efv ecee&Ce
kesues Deens. lemese, ee #es$eeleerue meJe& De[eCeeRes efv ejekejCe keve otjOJeveer
mesJeses peeUs osMeYej HemejJeCeele ceesueeeer Yetefcekee yepeeJeueer Deens.
meW^ue Feqvmet Dee@H e efH eMejerp e sk evee@uee@p eer (meerDeeeSSHeer)
celmeleb$e%eeveeefJe<eeer keece kejCeejer 1957 meeueer kesjU jepeeleerue Svee&keguece
esL es mLeeHeve Peeuesueer Fbef[eve keeTeqv meue Dee@He De@eerkeuejue efjmee&ee
DeKeleejelr eerue mebMeesO eve mebmLee. ceemesceejemr eeer ueeieCeeNee yeeseRmenerle celmepeerJeve
DeeefCe celmeJeJemeeeemebyebO eeree meJe& HewuetbJej mebmLesle mebMeesO eve nesles.
meW^ue Feqvmet Dee@H e ceeeefvebie De@C[ He egSue efjmee& (meerDeeeSceSHeDeej)
KeeCekeece DeeeCf e mebyebefOele Geeis eeeer keee&#ecelee Jee{JeCe,s GlHeeove Jee{efJeCes,
KeeCekeeceeleeur e Deejesieees Oeeskes keceer kejCes DeeefCe megjef#elelee Jee{eJf eCes lemese
DeeHeueeke[erue Oeelet HetjJetv e JeeHejCes ee efJe<eeebJejerue mebMeesO ev eemeeer 1956ceO es
Oeveyeeouee mLeeHeve Peeuesueer meerSmeDeeeDeejeer Ieke mebmLee. KeeCeer Keet veesle
cnCetve ee mebmLesv es efJeefMe Keebye efJekeemf ele kesues Deensle.
meW ^ue Feqvmet Dee@H e cesef[ef meveue DeB[ De@j esc e@efke HueB dme
(meerDeeeSceSHeer-meerce@H e) Deew<eOeer DeeefCe megiebO eer JevemHeleeReer ueeieJe[
DeeefCe leebeeHeemetve efceUCeeNee Deeweesefieke cenJeeee HeoeLeeefJe<eeer mebMeesO eve
DeeefCe efJekeemekeee& kejCeemeeer 1959ceIes ueKeveew esL es mLeeHeve Peeuesueer
meerSmeDeeeDeejeer Ieke mebmLee. mebmL esleerue meb Mees O eveeee SketCe keue
JeeJeneefjke GHeeesie DeeefCe les keess keess G Heeesieer He[sue ns MeesO eCeeee
Demelees. ee mebmLesv es ceuesefjee eefleyebO eke Deew<eOe efJekeefmele kesues Deens.
meW^ue Fuesk e^e@efvekeme Fbefp eefveDeefj bie efj mee& Feqvmet, efH eueeveer
(meerFFDeejDeee, efH eueeveer, jepemLeeve) keeTeqv meue Dee@He meeebefefHeke
DeB[ Fb[ eq m^D eue ef jmee& (meer SmeDeeeD eej)ee D eefO eHeleeKeeueer ue
Fues ke^e@ efv ekem eceOes eiele mebMeesO eve kejCeejer, 1953 meeueeHeemetv e keee&jle
DemeCeejer efJ e%eevemebmL eekeejKeeveeb ceO eer ue eefeeeb es ef v eeb$ eCe kejCeejer
Fueske^e@efv ekeme eb$eCee, met#ceuenjer veee DeeefCe DeOe&mebJeenke (mesceerkeb[kej)
GHekejCeebee #es$eele ee mebmLesv es efJekeemeees efJeMes<e keece kesues Deens. mebmLeseer
eeosefMeke keWs veJeer efouueer Je esVeF& esL es Deensle.
meW^ue esye@k ees efj mee& Feqvmet (meererDeejDeee) DeebO eeosMe esL e rue
jepecegber Menjele, `meW^ue e@yeskees efjmee& Feqv met' ner mebmLee Deens. efleeer
mLeeHevee 1948 meeueer Peeueer. leer DeeemeerSDeej (Fbef[ev e keeGeqv meue Hee@j
De@efekeuej efjmee&) ee ceb[Ueee DeKeleeefjle esles. ee mebmLesle lebyeeKetee
efHekeebJejerue mebMeesO eve eeueles.
meW^ue [^ie efj mee& Feqvmet (meer[erDeejDeee) meerSmeDeeeDeejeer
ueKeveew esL es Demeuesueer Ske Ieke mebMeesO eve mebmL ee. 1951 meeueer mLeeHeve
Peeuesuee mebmLeses cegKe keee& veJeerv e Deew<eOeer Jeebeer efv eefce&leer kejCes. pewJeJewekeere
mebMeesO eve Deew<eOeerJe JeeHeejer leJeebJej efv ecee&Ce kejCeemeeer leb$e% e ve efJekeefmele
kejCes, veJeerv e Deew<eOeebes Hejer#eCe, eeCeeJb ejerue leebes eeesie nsner mebmLee kejles.
iegefueHeer[ DeeefCe meW eesceCe ner ee mebmLesv es leeej kesuesueer Deew<eOeer Jes nesle.
meW^ue Hee@J ej efj mee& Feqvmet (meerH eerDeejDeee) Yeejle mejkeejee
Tpee& ceb$eeueeeves 1960 meeueer ee mJeeee mebmLeseer mLeeHevee kesueer. efJeegledTpee&
DeefYeeebef$ekeeree #es$eele ner mebmLee mebM eesO eve keve efJekeefmele kesuesues vecegv ee
GHekejCe GeesieOebeebv ee Heg{s GlHeeove kejCeemeeer osCes Je GeesieOebeebv ee GlHeeove
eefeesle iegCeJeee efkeefJeCeemeeer ceole kejCes, DeMee ekeejeer keeces kejles.
meW^ue HueebsMeve ee@H me efj mee& Feqvmet (meerHeermeerDeejDeee)
DeeemeerSDeej ee keW mejkeejee Mesl eermebMeesO eve mebmLesv es 1970 meeueer ner
mebMeesO evemebmLee kesjU jepeeleerue keemejiees[uee mLeeHeve kesueer. veejU, megHeejer,
keepet, Heecelesue, efcejer, nUo ee DeeefCe DeMeemeejKee MesleceeueeJej ner mebmLee
mebMeesO eve kejles.
meW^ue He egSue efj mee& Feqvmet (meerSHeDeejDeee) osMeeleerue efJe fJeOe
FbO eveebee eesleebJej 1950Heemetv e cetueYetle DeeefCe GHeeesefpele mebMeesO eve kejCeejer
meerSmeDeeeDeejeer Ieveyeeo esL eerue Ieke mebmLee. efyenej jepeele keesue DeeefCe
efueiveeF& ee oesv e keesUMeebeer GHeueyOelee YejHetj Demeueeves ee oesv e eesleebJej
mebMeesO eve DeefO eke nesles. keesUMeeHeemetv e meeuJeb yeveJeCeees leb$e ee mebmLesv es
efJekeefmele kesues Deens.
meW^ue efyeefu[bie efj mee& Feqvmet (meeryeerDeejDeee), jkeer
343
meer.Sme.Deee.Deej.ee DeeefO eHeleeKeeueer 1951 meeueer mLeeHeve Peeuesueer mebMeesO eve
mebmLee. yeebO ekeece Geesieeleerue efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve #es$e leerue, lemese Fceejle
GYeejCeerceOeerue De[eCeer mees[JeCeejer DeeieCe mebmLee. veJeerv e eefeee, veJeerv e
leb$es, DeeefCe veJeerv e meeefnle efJekeefm ele keve leeejs yeebO ekeece Keee&ceOes
yeele kejleevee iegCeJeeeJee{ meeOeCeees ognsjer keece ee mebmLesv es kesuesues Deens.
ee mebmLesv es keceer Keee&leerue IejyeebO eCeereer peer Hele efJekeefmele kesuesueer Deens,
leeee JeeHej osMeYej ceesee eceeCeele nesle Deens. YetkebHejesO eke Iejebeer efv eefce&leer
ns ee mebmLesee keeceees JewefMe<e cnCeeJes ueeiesue.
meW^ue cesk e@efvekeue Fbepf eefveDeefjbie efj mee& Feqvmet (meerSceF&DeejDeee)
eebef$eke Deef Yeeebef$ekeeree #es$eeleerue DeHueeF&[ ceske@efv ekeme, Dee@esceesyeeF&ume,
G<Celee, G<CelesHeemetv e efceUCeejer Mekeleer , jsefepejsMeve DeeefCe veJeerv e HeoeLeees
efJe%eeve ee efJe<eeebJejerue mebMeesO eveemeeer ogiee&Hetj esL es 1958ceOes mLeeHeve Peeuesueer
meerSmeDeeeDeejeer Ieke mebmLee. mebmLesv es mJejepe ^@kej DeeefCe Keesue efJeefnjerletv e
HeeCeer kee{Ceemeeer GHeeesieer He[Ceeje keee&#ece HebHe efJekeefmele kesues Deensle.
meW^ue jeF&me efj mee& Feqvmet (meerDeejDeejDeee) keW mejkeejee
DeeemeerSDeej ee MesleermebMeesO eve mebmLes v es ns keW Deesefjmee jepeeleerue keke
esL es 1946 meeueer mLeeHeve kesues. YeejleYejee leeboUeee peeleeRJej ner mebmLee
mebMeesO eve keve lee efJekeefmele kejles. peieYej efHekeJeuee peeCeeNee leeboUeee
vecegv eeee meben esL es Heeneeuee efceUlees.
meW^ue jes[ efj mee& Feqvmet (meerDeejDeejDeee) ceneceeiee&mebyebO eer
(neeJes) meJe& ekeejes mebMeesO eve kejCeemeeer 1952 meeueer veJeer efouueer esL es
mLeeHeve kesuesueer meerSmeDeeeDeejeer Ieke mebmLee. eebieues jmles yeebO eCes, jmlee
yeebO eCeerle - efpeDeesskemeeeF&ue - Hue@emf ke DeeefCe Deve HeoeLeees Oeeies JeeHeve
cepeyegleer DeeCeCes, jmleeJejerue ieoeaee DeYeeme keve GHeee megeefJeCes, Jeenletke
JeJemL esmeeer efv eeespeve kejCes, jmleeJejerue megjef# elelee Jee{JeCes eemebyeb O eeres
mebMeesO eve mebmLesle nesles.
meW^ue uesoj efj mee& Feqvmet (meerSueDeejDeee) keele[s, keele[eeee
Jemlet, keele[s Je Flej ieeser JeeHeve yev eJeuesuee Jemlet lemes e Heeo$eeCes
eemeby ebO eer ee meb MeesO eveemeeer 1953 meeueer esV eF& uee mL eeHev e kes uesueer
meerSmeDeeeDeejeer Ieke mebmLee. keele[er , ne[s, keele[er keceeJeCeemeeer
ueeieCeejer jmeeeves, yengJeeefjkes , D eMee keejKeev eeletv e esCeejs meeb[HeeCeer,
KeeerkeKeeveeletv e efceUCeeNee Flej ieeser eeJejerue mebMeesO evener mebmLesle nesles.
keele[er keceeJeCeeNee keejKeeveeb ee eot <eCeeeer mecemee mees[Jetv e mebmLesv es
lee Geesieeuee peerJeoeve efoues Deens. lemese Deefueke[s mebmLesv es keesuneHegjer
eHeueses GlHeeove Jee{Jetv e veJeerv e ef[PeeFvme yeveJetv e osCeemeeer ceneje^, kevee&ke
meercesJejerue keeHeMeer ieeJeee ueeskeebv ee leb$e%eeve HetjJetv e lee Geesieeeer efv eee&le#ecelee
Jee{efJeueer D eens.
meW^ue meeebefefH eke FvmceWme Dee@j ieveeePesMeve (meerSmeDeeeDees)
Dev eske ekeejee Jew% eeef v eke GHekejCeebm ebyebO eer meb Mees O eve Je efJekeemekeee&
kejCeemeeer 1959 meeueer eboerie[ esL es mLeeHeve kesuesueer meerSmeDeeeDeejeer
Ieke mebm Lee. Jew ekeere #es$ eele ueeieCeeNee, oeees efv eeb $eCe sJeCeeNee
GHekejCeebee, SkeesSvmesHesuee@mkeesHeee, Skeme-js Fcespe FbWefmeHeeejee efJekeeme
ee mebmLesv es kesuee.
meW^ue mee@F&ue meefueefveer efj mee& Feqvmet (meerSmeSmeDeejDeee)
keW mejkeejee DeeemeerSDeej ee mebmLesv es ns keW 1969 meeueer njeeCeeleerue
kevee&u e esL es mLeeHev e kesues. Meslepeefceveeruee peemle HeeCeer efo ueeves peefceveerleerue
KeesueJejes #eej peefceveeree He=YeeieeJej esleele DeMee peefceveeRJej YejeJe IeeueCes,
leebes JeJemLeeHev e DeeefCe GHeeesie eeJej ner mebmLee mebMeesO eve kejles.
meW ^u e mee@ u DeB [ cejerv e kesefc ek eume ef j me e& Feq vmet
(meerSmeScemeerDeejDeee) ceer, mecegeletv e efceUCeejer Flej jmeeeves DeeefCe
Flej DemeWefe jmeeev es eebeemebyebO eeree mebMeesO eveemeeer 1954 meeueer mLeeHeve
kesuesueer meerSmeDeeeDeejeer Ieke mebmLee. mecegeee KeeNee HeeCeeHeemetv e iees[s
HeeCeer kejCes, mecegeee HeeCeees meJex#eCe kejCes DeeefCe mecegeleues MesJeeU
keess JeeHejlee esF&ue eeJejerue mebMeesO eve ee mebmLesle nesles. mecegeee HeeCeeee
efv eue&JeCeerkejCeemeeer efjJnme& Dee@mcee@efmeme Hele DeeefCe Deeeesef[veegkele ceer
yeveefJeCeeeer eefeee mebmLesv es efJekeefmele kesueer Deens.
meWefe Mesleer (Dee@j ie@efveke Heeefceie) mLeeefv eke meeOevemeeceeeree JeeHej
keve, efHekeebee eesi e Jee{erm eeer ueeieCeejs meJe& DeVeIeke Je JeeleeJejCe
vewmeefie&keefjlee Mesleelee GHeueyOe keve osle Demeleeveee, peefceveereer megHeerkelee
Je G lHeeokelee ef keefJ eCes cnCepese meWefe Mesleer nes e. DeMeer Mesl eer keceer
Yeeb [Jeueeeer, keceer Keee&eer, pewefJeke efJ eefJeOelee peesH eemeCeejer, Heee&JejCeeee
meceleesue jeKeCeejer, mJeebHetCe& Mesleer Demeles. Goe. Mesleeleuee HeeueeHeeeesUe,
keCemes-yeg[Kes , ueW[erKele, MesCeKele, meesv eKele JeeHejCes.
meWefe Kele (ce@vegDej) MesCe DeeefCe lelmece HeoeLe& kegpeJetv e leeej nesCeejs
Kele. eele JevemHeleeRv ee GHeegkele DeMeer meJe& cetueJes Demeleele DeeefCe leer Jes
cegUebv ee nUtnUt GHeueyOe nesle Demeueeves, Pee[ebv ee DeHeee nesle veener. OegUeree
yeejer ke keCeeb Hes#eener met#ce (0.002 efce.ceer.Hes#ee keceer Jeeme) Demeuesu es ee
Keleees keCe ceesee eceeCeeJej HeeCeer Oe Mekeleele, leeee JevemHeleeRv ee Heeeoe
neslees. cee$e, Kele veer kegpeuesues vemeues, lej leeee JeeHejecegUs ke=ceereer yeeOee
nesCeeeer Yeerleer Demeles. ieeF&-cnMeeRee MesCeeeceeCese [gkejs, keeWye[ee eebee
efJes Heemetv ener Kele efc eUles.
meWefe Keles (Dee@j ie@efveke ce@vegDej) JevemHeleer, eeCeer DeeefCe peerJeleblet
kegpeueeveblej leebee DeJeMes<eebH eemetv e efceUCeejer Keles. jemeeeefv eke KeleebHes#ee
eeb es Deekeejceeve peemle Demeueeves leebv ee YejKeles cnCeleele. leer efHekeebv ee
meeJekeeMe ueeiet He[leele. MesCeKele, kebHeesmKele, ieeb[tUKele, ne[ebes Kele
Je efv ejefv ejeee DeKeee lesueefyeeebee HeW[er Fleeoer meWefe Keles Deensle.
b
me@erve HetJeeaHeemetv e %eele Demeuesuee keeHe[eee Ske ekeej. menmee jsMeceer
OeeieeHeemetv e DeeefCe efJeefMe ekeejeer JeerCe JeeHev e ee iegUiegU erle mHeMe&
Demeuesuee keeHe[eeer efv eefce&leer kejleele. keener me@erv e keeHe[eceOes leeCeeuee
344
eeOeeve Demeles lej keenerceOes yeeCeeuee. leevegmeej leeCeeeer efkebJee yeeCeeeer
Ievelee DeefO eke Demeles. ns keeHe[ efjyeerv e DeeefCe Demlejemeeer JeeHejues peeles.
me@sueeF Fvm^keMeveue sefueeqJ npeve SkemeHeefj ceW (meeF&) F.me.
1977 les 1979 ee keeUele Yeejleere Debleefj#e mebMeesO eve mebmLesv es GHeenere
mebo sMeJenv eele Ske Mew#eefCeke keee&ece eeeese fieke lelJeeJej jeyeefJeuee. ee
keee&eceebleie&le keener sefueeqJnpeve keee&eceebeer efv eefce&leer keve, Decesefjkesee
DeserSme-6 ee GHeeneee meneeeves les emeeefjle kesuse. 2400 Kes[eebceOes
meecegoeef eke sefueeqJnpeve mebeebJej les efomeues.
me@sueeF sefuekecegefvekesMeve SkemeHeefj cesbue eesp eske (msH e) Yeejleere
Debleefj#e mebmLesv es e@bkees-pece&v e GHeen, efmebHeveeree GHeeesie keve Deveske Yetkesebes
Ske peeUs leeej kesues. efHejles YetkeW otjOJeveer mesJesmeeer GHeeneceeHe&le pees[ues.
efHejles kesb e#es efHele kejeJeeeee keee&ece keesgv ener G HeeneceeHe& le cegKe
sefueeqJnpeve keWeHeele vesle Demes.
me@veHeesj eeefPebie veJeerv e megleer keeHe[eee DeeCeeuee eefleyebO e kejCeeeer
eefeee me@v eHees[& keuegS eeves 1933 meeueer MeesO etv e kee{ueer. ee eefeesceOes
megleer keeHe[ ueebyeer DeeefCe boer oesv ner efoMesv es leeCeues peeles. DeMee keeHemeees
leblet veblej Oegleues DeeefCe JeeUJeues lejer Deele veenerle.
me@cegSumeve, yeWi (1934- ) eqmJeef[Me jmeeevelep%e. eesmeiuee[erv e
DeeefCe lelmece keee&lelHej peerJeMeem$eere HeoeLeeee MeesO e meeer, leebv ee 1982
ceOeerue Jewekeere Meem$eeleues veesyesue Heeefjleesef<eke pee@v e Deej. Jesv e DeeefCe Pegv es
yeiexm^esce eebeemeceJesle osCeele Deeues nesles.
me@uegle F.me. 1971 les F.me. 1982 ee keeUele jefMeeeves mees[uesueer
DeblejeUmLeevekeebeer ceeefuekee. eebleues me@uegle1 ns eeve DeblejeUMeem$eeee
Feflenemeeleues Heefnues DeblejeUmLeeveke jues. Deveske DeblejeUJeerjebv eer JeemleJe
kesuesuee ee DeblejeUmLeevekeebHewkeer MesJeee me@uegle7 DeblejeUmLeevekeeJej
Yeejleeee jekesMe Mecee& eeves keener keeU JeemleJe kesues nesles. (Heene :
Deb lejeUmLeeveke)
meBiej, Heerj esef[k e (1918- ) : jmeeeveMeem$eeleerue oesv e veesyesue Hegjmkeej
efceUefJeCeejs Fbepe jmeeeveMeem$e%e. eefLeveebeer Debleie&le jevee mHe kejCeeeer
Hele efJekeef mele keve efleeeeesies Fv megefueve ee eefL eveeeer jevee Gueie[tv e
oeKeJeueeyeue leebv ee 1958ee veesyesue
Hegj mkeej efc eUeuee. leev eb lej leebv ee
[erS veSee meeKeUerl eeru e Iekeeb eer
eceJeejer efJ e<eo kejCeeeer Heleer
efJekeefm ele kesueeyeue Jee@uj efieuye&
Je Hee@ue yeie& eeb eemeceJesle 1980 ee
veesyesu e Hegjmkeejner efouee iesuee. leebee
mebMeesO eveecegUs Fvmegefueve eefL eveeee jevesle
oesv e eefL eve meeKeUee Demetv e leele
Devegeces 30 Je 21 Deceeevees Deecueebee Deb leYee&Je Demet v e ee oesv e eefL eve
meeKeUee iebO ekeeee jsCetbv eer Skecesk eebMeer pees[uee Demeueees mHe Peeues.
[erSveSee Iekeebeer eceJeejer efv eefele kejCeeee Heleeree GHeeesie egceve
peerv eesce ee cenJeekeeb# eer eees ieemeeer Peeuee.
meesef[ece (Na) 11 DeCegeceebkeeee ceT, eeboermeejKee MegYe DeeefCe DeefleMee
efeeeMeerue D eukeueer Oeelet. nbes [sJner eebv eer lees MeesO euee. mebegk ele efmLeleerle
efceeee mJeHeele mecegeee HeeCeele, yeesj@keme, eeeesueeF ee mJeHeele
Dee{Ulees. meese[f ece mebegies Deew<eOes, Mesleer (Keles), HeeseseeHeer, meeyeCe, efeefv eceeleer
G eesi e, keeieo Geesie, keeHe[ G eesie, Hes^e sefu eece Meg erkejCe, HeeCeer
MegerkejCe, KeeeHeoeL e& (yesefkebie HeeJe[j) DeMee efJeefJeOe GeesieOebeele JeeHejues
peeles.
meesef[ece JnsH ej ue@cHe meesef[ece Oeeleteer JeeHe JeeHeve meesv esjer efHeJeUe
ekeeMe osCeejs ns Fueske^e@ efv eke ef[meepe& efoJes jmleebJej JeeHejleele. eeee
ekeeMeeeer o=Me#ecelee (eqJnefpeyeerueerer) KetHe peemle Demeueeves les Oegkes DeeefCe
Oegjkes eeb eelener JeJeefmLele ekeeMe osleele.
meesveej (meeTC[ ve@eqJ niesMeve DeB[ jseqvpebie) OJeveer DeeefCe leeee eefleO Jeveer
eebee ceoleerv es SKeeee Jemletee JesO e IesCeejer eb$eCee. OJeveeruenj e#esefHele keve
SKeeee JemletJeve leer HejeJeefle&le nesTve GceCeeNee eefleOJev eeree iegCeOeceees
efJeMues< eCe keve lee Jemleteer ceeefnleer ee leb$eeejs efceUefJeueer peeles. Ge
JeejbJeejeles eer meesv eej eb$ eCee HeeCeeKeeueerue es ee Jemletbee JesO e IesC es,
penepeemeejKee ceesee Jemletbes met#ceYeeie leHeemeCes, HeeCeeKeeuetv e mebosMeJenve
kejCes eemeeer lej keceer JeejbJ eejleseer eb$ eCee HeeCeeeer Keesu eer cees peCes,
peueejebee Jemeenleer MeesO eCes, HeeCeyeg[eebee MeesO e IesCes, Deeeqke&ke eosMeeleerue
yeHee& ee Lejeeer pee[er ceespeCes eemeeer JeeHejleele.
meesves (ieesu[) (Au) De. e. 79, efHeJeee jbieeee ekeekeerle JeOe&v eere
ceT Oeelet. efv emeiee&le MegO omJeHeelener Dee{Ules. leecegUs e les efemleHetJe& 3500
Je<ee&HetJeeaner ceenerle nesles. Yeejleeleerue meesv eees GlHeeove, kevee&keeleerue keesueej
esL eerue KeeCeerletv e kesues peeles. 100 kekes MegO o meesv eeuee 24 ke@jes meesv es
cnCeleele DeeefCe leeeer MegO olee ke@jceOese ceespeleele. efJeegled DeeefCe G<Celesee
Gece Jeenke, nJesleerue Dee@eqkemepeve, meuHej [ee Dee@kemeeF[meejKes efeeeMeerue
Jeeet DeeefCe yee<He eeee HeefjCeece nesle veener. cnCetv e Fueske^e@e fv eke Geesie,
meebO esogKeer, obleJeweke, oeieoeefieves Jeiewjs #es$eele JeeHej.
meesceeepeer, veeruekeb (1445-1545) ee mebeoeeeleerue Gegbie
JeeqkeleceJe. Deee&Y eereeJej erkee efuentv e cetU mebefnlesleer ue $eger otj kesuee.
leb$emebence, ieesuemeej, enCeefv eCe& e, megb ojjepe eMvees ejs ns eb L e. (Heene
kes jUere ieefCeleer mebeoee)
mees egPe : jefMeeeeer F.me. 1967 meeueeHeemetv e meg Peeuesueer (Deepener eeuet
Demeuesueer) DeblejeUeeveebeer ceeefuekee. (Heene : Deeblejje<^ere DeblejeUmLeeveke)
345
meesueveeF[ ns Ske efJ eegleegbyekeere leJeeJej eeueCeejs meeOeve Deens. ekeleebceOes met #ce eceeCeele Deve efJeefMe jmeeev eebes efceeCe kesues keer ns
eg byekeere ieg CeOece& Demeues uee Oeeletee UeJej leejs es YeW[es Us iegb[eUtv e iegCeOece& GodYeJeleele. Debleefj#e eeveebv ee efJeeg ledTpee& Hegjef JeCeees keee& Demes
lee leejsletv e Skeefoke efJeegleeJeen mees[ueeJej lee Uele egbyekeere peeie=leer
nesTv e leeYees Jeleer eg byekeere #es$e efv ecee&Ce nesles. ee #es$eeee efJeegl e egbyekeere
Meke leer es keee& Mekeleerl e Heeblej kev e leeejs veUeee leeseres Jee
HeeF&HeceOeer ue Pe[Heebeer GIe[PeeHe kejCes, eqmJee eeuet -yebo kejCes (efjues)
eb$eeleeru e keU Heg{ s-ceeies kejCes Fleeoer keeces kejleele. YeW[ esU erl eer ue
efJ eeg led eJeen yebo kejleee Ueleer ue egby ekeere peeie=l eer ve nesl es D eeef Ce
YeesJ eleeres egbyekeer e #es$e veeMe HeeJeles. ee iegCeOecee&cegUs ns meeOeve Deeweesef ieke
ef v eeb$eCe eCeeueerl e JeeHejleele.

meesueeHegjer eeoj leeCee DeeefCe yeeCee ee oesv neRmeeer 20ee DeemeHeeme

megleebke Demeuesuee ognsjer Oeeieebee JeeHej keve efJeCeuesueer HeebIejeeeer eeoj.
ee eeojerJejerue v e#eer leeej kejeeuee pees kee[& veeJeeeer efJeefMe pees[Ceer
ceeieeJej DemeeJeer ueeieles. efnee GlHeeoveemeeer meOee cegKelJes eb$eceeieeee
JeeHej neslees. meewjIe Heej Hee[leele. ogie&ce Yeeieeble efJepesee HegjJee, ceeeeesJesJn (met#celejbie)
mLeevekes , ee keeceemeeer osKeerue meewj Ieebee GHeeesie neslees.
mees J eveer , jeceeb efJ eue (1924-2007) HegCes, cegby eF& esL eerue
ceneef Jeeeueeeletv e peerJeMeem$eees DeOeeHeve meewj G<CeleeJeOe&k e (meesuej ner j) met ee&Heemetv e He= L JeerJej esCeeNee
kes ues. nesceer YeeYee ef Je%eeve efM e#eCe keWele mete&efkejCeebHeemetv e efceUCeeNee G<Celesee GHeeesie ceeveJe Heej HetJeeaHeemetv e kejle
keener keeU efJ e%eeve efMe#eCe mebMeesO eveees Deens . HeCe iesuee eeUerme Je<eele ee Tpee&eesleeJej yejs e mebMeesO eve Peeues
keece kes ues . DeekeeMeJeeCeer , ot joMe&v e, D eens . ef ceeiejeleeru e
uesKeve, Yee<eCes ee ceeiee&v es 57 Je<ex efJe%eeve HeeCeees yee<HeerYeJev e keve
emeejees keece kes ues. cejeer ef J e% eev e ceer efceUJeCes lemese Yeepee,
Heefj <eosee mLeeHevesl e Yeeie IesT ve efl eee HeUs Je ceemes meg keJeCes ns
Jee{er meeer 40 Je<ex keece kes ues . ceneje^ eeeerv e keeUeHeemetv e eeuet
Meemeve, Heee HeeTb[sM eve, ceneje^ HeeTb[s Meve D eMee Devesk e mebmLeeb es D emeues u es meewj T pex es
Heg jmkeej leebv ee efc eUeues. G Heees i e. meew j
G<CeleeJeOe&k eeb ee GHeees ie,
meesnveer, keceuee ceeOeJe (1912-1997) Heefnueer Yeejleere ceefnuee Meem$e%e. HeeCeer leeHeJeCes, Meg kejCes,
cegbyeF&ee efJe%eeve mebmLesee Heefnuee ceefnuee mebeeueke. peerJejmeeeve Meem$eele D eVe Gke[Ces Fleeoer
leebv eer ceewefueke mebM eesO eve kesues. cnMeeres keejCeebm eeer nesl ees . eele
ot O e DeeF&ee ogO eemeceeve kejCeeeer cegKelJes kev e mete&ef kejCe
eefeee leebv eer MeesOetv e kee{ueer. JevemHeleer HejeJeleeale kejCeeNee ekeekeerle Oeeletbee lemese D eejMeeee G Heeesie neslees.
HesMeerceOeuee `meeeeseesce-meer' ee MeesO e HeefjJeleeale efkejCeebHeemetv e efceUCeejer G<Celee ner meJe&meeOeejCeHeCes HeeCeeee JeeHej
leebv eer ueeJeuee. Jev emHeleer eer meb HetC e& keve Jeentv e vesueer peeles. efMepeJeCeeee eefeesmeeer HeefjJele&keeeer Deblejieesue
emeveef eee meeees eesc e-meer Yees Jeleere jevee keve leeee keWefyebotHeeMeer DeVe efMepeJeCeees Yeeb[s (ketkej) sJeuee
efH ejles. peerJejmeeeveeleeru e meb Mees O eveees peelees, meHee lemese veUeke=leer HeeCeer JeenCeeee JeJemLesv es HeeCeer iejce kejlee
je<^ Heleer Heoke leeb v ee ef c eUeues . esles. efmeefuekee@v emeejKee HeoeLeeJej mete&efkejCe He[ues Demelee leeletv e Fueske^e@v e
ke[Oeeveeleerue ef^Hmeerv e Fveefnyeerme&, veerje yeens j He[leele Je ee efees ee JeeHej keve Jeerpener efceUJelee esles, DeMee
ee Heseeleerue Hees<eke IekeebJejner leeb v eer mebMeesO eve kes ues. eenke ceeie&o Me&ke ekeejeer Jeerpe ner Iejiegleer JeeHejemeeer lemese jmleeJejerue efoJes ueeJeCeemeeer
mebmLeslener leebv eer eenkeebv ee peeie=le kejCeees keee& kesues. GHeeesieer He[les.

meewj Ie (meesuej mesue) meewjTpexes Les efJeegledTpexle HeefjJele&v e kejCeejer meewj Tpee& (mees uej Svepeer&) met ee&Heemetv e efJeeg ledegbyekeere eejCes, G<Celee
efm eefu ekee@v e efkebJee lelmece DeO e&Jeenke HeoeLeeeer ekeleer. efmeefuekee@v eee Je ekeeMe ee mJeHeele T pee& Glmeefpe&l e kesueer peeles. met e&ieeYeele eeb[
346
G<Celee Demeueeves keWere DeefY eefeee nesTve Tpee& cegkel e nesles. He=L JeerJejerue
mepeerJeebmeeer ne cenJeeee Tpee&eesle Deens. JevemHeleeRv ee ekeeMemebMues <eCe
kejCeeme He=L Jeer Jejer ue JeeleeJejCe keeece s JeCeeme eeee GHeeesie neslees.
Deepe meewjyeby e, meesuej kegkej ee GHekejCeebes keee&ner meewjTpex Jeje eeueles.
meewj ee (meesuej meeekeue) metee&ee He<YeeieeJej efomeCeeNee meewj[eieebeer
mebKee ner melele yeouele Demeles. ne yeoue eefee mJeHeeleuee Demelees.
meew j[eieebee ee yeoueeuee meew jee cnues peeles. ee meewj eeeee MeesO e
F.me. 1843 meeueer neFvejerMe MJeeye ee pece&v e KeieesueMeem$e%eeves ueeJeuee.
meewjeeeee DeeJele&v eeee keeueeJeO eer megceejs Dekeje Je<eeee D emelees.
meewj[eieebeer mebKee pesJne Jee{les, lesJne metee&Je ve efv ecee&Ce nesCeeNee
meewjpJeeueebbeer mebKee, lemese leebeer leerJelee Jee{uesueer Dee{Ules. eee keeUele
meewjJeejsner DeefO eke leerJe Peeuesues Demeleele, lej meewjeYese Deekeejner Jee{uesuee
Demelees. leecegUs meewj[eieebeer mebKee ner metee&ee meefeelesee efv eosM& eebke ceeveueer
iesueer Deens.
meewj pJeeuee (meesuej HeuesDej ) : metee&ee He<YeeieeJej Deeeveke nes Ceejs
pJeeueeHeer eeb [ G lHeele. ee GlHeeleeb ejs js ef [Deesu enjer bHeemetv e ieecee
efk ejCeebHeel e meJe& ekeejee eejCeeb ee mJe Heeb le eeb[ eceeCeele Tpee&
Glmeefpe&le nes les. ee G lHeeleebee JesUer keeseJeOeer DebM e mesequmeDeme leeHeceeve
ueeYeuesuee ceesee pJeeUe GHeeUleevee efomeleele. metee& ee meeere DeJemLesle
ee meewjpJeeueebes eceeCe Jee{uesues Demeles. ee meewjpJeeueebletv e yeensj He[Ceejs
meewjkeCe ns HeL JeerJ ej leerJe mJeHeeeer egbyekeer e JeeoUs ef v ecee&Ce keve
oUCeJeUCeele De[L eUe efv ecee&Ce kejleele. (Heene : eg byekeer e JeeoUs,
jbi eerle efe$e)
meewj [eie (meve mHee@) : metee&ee He<YeeieeJej efomeCeejs keeUmej [eie. ns
[eie cnCepes metee&ee He<YeeieeJejerue keceer leeHeceeveees eosMe Deensle. megceejs
leerv e npeej DebMe meseuf meeme Flekes leeHeceeve DemeCeeNee ee eosMeebJejerue egbyekelJe
cee$e HeL Jeeree egbyekelJeeHes#ee npeejesHeerbv eer leerJe Demeles. (Heene : meewjee)
meewj eYee (meesuej kejesvee) mete&efyecyeeYeesJeleeueee, Deeeefv eYetle DeCetbHeemetv e
leeej Peeuesuee, DeefleMee leHle, Hejbleg DeefleMee efJejU Demee Jeeegcee eosMe.
DeblejeUele ue#eeJeOeer efkeueesceerj DeblejeHeele Hemejuesuee ee eosMeees leeHeceeve
one ue#e DebMe mesequmeD ementv e DeefO eke Demeles. mete&ienCeeleerue Keieeme efmLeleerle
vegmelee [es eeb v ee menpe ef omet MekeCeejer ner meewjeYee Flej JesUer cee$e
mete&efyecyeeee lespeecegUs efomet Mekele veener.
meewj Jeejs (meesuej efJ eb[) : metee&Jeve nesCeejs efJeefJeOe ekeejee efJeegledYeeefjle
keCeebes G lmepe&v e. meJe&meeOeejCeHeCes meskeboeuee eejMes les HeeeMes efk eueesceerj
Jesieeves eJeeme kejCeejs ns keCe HeL JeerJej egbyekeere JeeoUs Ie[Jetv e DeeCet Mekeleele,
lemese les DeblejeUJeerjebv eener Ieeleke Mekeleele. mete& meefee Demeleevee ne
meewjJeeje D eefO eke leerJe Peeuesu ee Demelees.
meewj JesO eMeeU e (mees uej Dee@y PeJnx j er ) : met ee& eer ef v ejer #eCes
kejCeemeeer Keeme GYeejuesueer JesO eMeeUe. eeleuee ogef ye& Ceer Je Flej
G HekejCeeb es mJe He je$eer ee D eekeeMeees ef v ejer# eCe kejCeeee
JesO eMeeUebleuee ogef ye&C eer DeeefCe leeleuee GHekejCeebH es#ee JesieUs Demeles.
ee JesO eMeeUeblet v e efoJemee efv ejer# eCes kes ueer peele DemeueecegU s leeHeuesuee
peefcev eerk e[t v e esCeeNee G<Celes ee, HeoeLeer &e efYeb ie Jee D eejMeeJej HeefjCeece
nes Ceej veener eeeer o#elee Iesleueer peeles. GoeHetj esL eerue meew jJes O eMeeUe
ner Helesn meeiej leueeJeeleeru e Skee eseeMee yeseJej JemeJeues ueer Deens.
D eepeee D eb l ejeUeg i eele ner ef v ejer # eCes mees n es m eejKee
DeblejeUJesO eMeeUslet v ener kes ueer peele Deensle. (Heene : meesnes)
meewj ebk e (meesuej kee@vmb) : HeL Jeeruee metee&ke[tve efceUCeejer G<Celee. ner
G<Celee mete&efkejCeebv ee uebye DeMee eleueeJejerue Ske eewjme Skeke #es$eHeUeJej
Ske Skeke keeueele HeesneseCeeNee G<Celesee mJeHeele ceespeueer peeles. meewjebkeees
cetue ns 1366.2 Je@/ceerj2 Flekes Deens. (Heene : mete& DeeleHeve)
mee@ eserme (meeOeejCeHeCes efe. Het. 469 les efe. Het. 399) : efJeefMe
leLeebeer meJe&JeeHleer (meJe&ceeve) mlejeJej leeefke&keo=ee eesie ceeb[Ceer kejCeeeer
He$et { keve meJe&ceeve (eceeCeYet le) JeeKeseer mebk euHevee ceeb[Ceeje eerke
leJeJes ee DeeefCe DeOeeHeke. leeee celes pejer Jeeqkeleiele HeeleUerJej SKeeoe
347
ceeCetme Jee Jemlet JesieUer Demeueer DeeefCe leebeer jevee efv ejeeeekeejs Peeueer
Demeueer lejer lees ceeCetme Jee Jemlet keMeemeejKee Deensle efkebJee Jesieee Deensle
eeefJe<eeeree JeeKee cee$e efmLej (leMeee) Demeleele.
mee@[er, es[efjke (1877-1956) ee efyeefMe jmeeevelep%eeves 1921
meeueee veesyesue Hegjmkeej efceUJeuee. efJekejCeMeerue HeoeLeees jmeeeveMeem$e,
les HeoeLe& keess efc eUleele DeeefCe leeeer mecemLeeefv ekes (D eeemeesesHme) keMeer
yeveJeleele, ee efJe<eeeres keece kejCeemeeer ne Hegj mkeej leebv ee efceUeuee.
mee@uJnv Skem@^k eMeve : ner HeOole yeJnbMeer eJeCemJeHeeleerue mebegieebee
efceeCeees yeeyeleerle JeeHejleele. jemeeeefv eke mebegi eebeer efJeeJelee efv ejefv ejeee
efJeeJekeele JesieJesieUer Demeles. ee iegCeOecee&ee GHeeesie keve, jemeeeefv eke
mebegieebes MegO o mJeHeele efJeueieerkejCe kejlee esles. DeCegYeerleerue egjsefv eecees
FbO eve Dekeee&#ece Peeues cnCepes FbO eveob[ Deecueele efJejIeUJetv e ee HeOoleerv es,
efkejCeeslmeejer YebpeveHeues Deueie kev e efMeuueke jeefnuesues egj sefv eece Hejle
efc eUef Jeleele
mkeJeea ceeCemeeee DeVeele `ke' peerJevemeJeeee kecelejlescegUs ne jesie
neslees. ee jesieeeer ue#eCes DeMeer Deensle. peKece KetHe nUt Yeve esCes, leeW[
DeeefCe efnj[ee megpeCes, met#ce jkeleJeeefnveebee efYebleer Debo yeveCes, Lees[eeMeener
jkeleoeyeeves lee Hegleele. jkeleeuHelee (De@efv eefceee) nesCes, Jeiewjs. `ke' peerJevemeJe
egkele D eVe efoueeves ne jesie yeje neslees. meb$eer, ceesmeby eeree peeleerleerue HeUs,
esce@es, Heevekeesye r, uesegme, ieepej DeeefCe yees ee meejKee Yeepee Keeuueeme
jesie Deeeskeeele esT Mekelees DeeefCe vesnceer DeMeer HeUs DeeefCe Yeepee Keeuueeves
jesieeee eefleyebO ener neslees.
mkeeeue@ye Decesefjkesves mees[uesues Heefnues DeblejeUmLeeveke. F.me. 1973
meeueer mees[uesuee ee DeblejeUmLeevekeeee SketCe keee&keeU ne mene Je<eeee
neslee. megceejs 440 efkeueesceerj GbeerJeve efHejCeeNee ee DeblejeUmLeevekeele
leerv eleerv e DeblejeUJeerjebee SketCe leerv e ieebv eer JeemleJe kesues. F.me. 1979
meeueer ns DeblejeUmLeeveke efnboer cenemeeiejele keesmeUues.
efmkevej, yegNnme es[efj ke (1904-1990) ceveg<eeeCeemeefnle meJe&e
eeCeeb ee Jele&Cegkeer es Jew% eeefv eke D eefO eeve mLeeHeve kejCeejs ceevemeMeem$e%e.
eeCeer ef Mekelees kemee eees Jew% eeefv eke ef JeMues <eCe leebv eer kesues Je leeveg meej
efMe#eCeeeer keener eeHesner ef Jekemeerle kesueer.
mkeg yee HeesnCes (mkegyee [eeefJ nbie) HeeCeeKeeueer Heesnle jneCeeee
Ske eer[eekeej. HeeCeyeg[ s Heesnleele lemee. pejer ne eer[eekeej Demeuee
lejer lees HeeCeeKeeueer mebM eesO ev e kejCeeNeebv ee, ef e$eer kejCe kejCeeNeebv ee Je
efe$eerkejCeeceOes Yeeie IesCeeNeebv ee, Jew% eeef v eke DeeefCe DeefY eebleeb v ee GHeeg kele
Deens . cee$e leees JeJeefm Lele eef Me#eCe IeeJes ueeieles. veener lej keener
Deepeejebv ee meeceesjs peeCeeeer Mekeelee Demeles. HeeCeyeg[eebv ee mJelepeJeUe
eeme IesCeejs GHekejCe IesTve yejee keeU Heesnle jenCeeeer , ner keuee Je
eer [e Deens. oeyeuesueer nJee G HekejCeeceOes Demeles. keener peCeeb peJeU
mJeebieleer IesCeejs Jeenve Demeles, leeuee mketj cnCeleele. eleskeeee Heeeeuee
ceeMeebmeejKes megkeeCet Demeles. pej eesi e eefMe#eCe Iesleues veener , lej yeouelee
nJes ee oeyeecegUs keener DeHeee nesleele. Ge oeyeeee JeeetcegUs emev eeJej
Heefj Ceece nesl ees. mkeg yee HeeCeyeg[eepeJeU keewMeueeyejesy eje Meejerefjke #ecelee
DemeeJeer ueeieles. Me yeIeCes, yejee keeU lejb ieCes, Mejer jeeer G <Celee
keceer nesT ve osCes, lJeesu ee peKece nes T ve os Ces eeeer keeUpeer IeeJeer
ueeieles.
mke@ vej : keeieoeJej cegef le kesuesuee omleSsJepeees Les ef[efpeue efkebJee
mebieCekeere Heeblej kejCeeme ceole kejCeejs Fueske^e@ef v eke GHekejCe. DeMee
ekeejs keeieoeJejerue efueefKele cepeketj, jsKeeefe$e efkebJee eeeefe$e eebes Heeblej
kev e les Deens lee mJeHeele efkebJee leebeeJej keener meb mkejCe keve
mebieCekeeee mce=eflekeesMeele meeJelee esles. jbieerle eeeefe$eebes cegCe kejleeveener
leeleerue jbieebeer cetueYetle jbieebceOes Hees[ keve cegCeeefeesuee meenee kejCeele
mke@vejee GHeeesie neslees.
mk e@ ef v[ ece : (Sc) D ee. 21, v ejce, og ceeaU, O eelet cet ueJe,
DeeJeleeameejCeeree 4 Lee DeeJele&v eeleerue 3 Nee ieeee meome, DeCegYeej
44.96, meeIe. 3, efJe fyebb. 1541 DebMe mes. Gefyebb. 2831 DebMe mes. efv emeiee&le
ogceeaU ce=oeee Keefv epeele Dee{Ules. ogceeaU DeeefCe ceewueJeev e Oeelet DemeueecegUs
Heejmee JeeHejuee peele veener. efv emeiee&le Sc-45 ns Skee efmLej mecemLeeefv eke
Dee{Ules. les DeCeggYeerle sJeues keer Sc-46 ns leerJe ieeceeefkejCeeslmeejer SkemLe
(DeOee&et 84 efoJeme) efv ecee&Ce nesles. efoefceef$e ce@v [sefueJn eeves 1869 meeueer ee
cetueJeeee DeefmlelJeees Yeeefkele kesues nesl es. leeJesUer Skeeyeesje@v e ns veeJe
efouesuee ee cetueJeeee 10 Je<eev eer ele#e MeesO e ueeieuee.
eq mke J e[ (meg H ej keb [eq k e bie ke J eeb ce Fb jHes jvme ef[JeeFme -
Smemeerk e eg egDeee[er) mebHetCe& Fbepeer veeJeeleer ue Meyoebee Deeee#ejebv eer
DeesUKeues peeCeejs DeleeOegefv eke mebeb$e. DeefleMee ogyeee egbyekeere #es$eebeer
ceespeceeHes kejCeeee eeee #ecelesee JeeHej ceeveJeer ceWotceOes efkebJee oeele
efv ecee&Ce nesCeeNee egbyekeere #es$eebee DeYeemeeJeve efJeke=efleefv eoeveemeeer neslees.
(Heene peesm esHemev e HeefjCeece)
348
eqmPeuee[&, efueDees (1898-1964) msLee@mkeesH e jsv es uesv eske eebv eer msL ee@mkeesHeee MeesO e ueeJeuee Je 1815 meeueer
pev ceeves pece& v e Demeuesues Decesefjkeve leebv eer leeee eLece JeeHej kesuee. cegKelJes eeee JeeHej HegHHegmeeee DeeJeepe Je
Yeewe flekelep%e. DeCeg bc eOes efJ eIeveeeer oeeee eskeeebee DeeJeepe SskeCeemeeer kesuee peelees. Flej jkeleJeeefnveebleerue
keeece mJe Heer meeKeUer eefeee nesT yeoue Je D eele[eeb ee
Mekeles ne efmeevle leebv eer ceeb[uee. ke=ef$ece neueeeueeR l eer u e yeoue
efkejCeeslmeejer cetueJeebes SkeHe JesieUs ef HeCeemeeer n er eeee
kejCeeeer Hele leebv eer MeesO eueer. Hejbleg GHeees ie kesuee peelees.
Heefnuee DeCegyee@cyeee JeeHej Peeueeveblej, Deieoer megJeeleerme
les DeCegM eke leeree Meebleerc ee JeeHejees Ske veUer IesTve leees Ske
Hegjmkelex yeveues. es ke jesieeee eleer uee
ueeJetv e ogmeNee yeepetv es keeve
meF&veyeie&j , pe@k e (19 21- ) pevceev es pece&v e Demeuesues Decese fjkeve ueeJet v e SskeeJeeees. leele
Yeeweflekelep%e. keCe-YeeweflekeMeem$eeleerue cegD eesv e NnemeemebyebO eer (cegD eesv e ef[kes) keeueeblejeves megO eejCee nesTve Deepeee msL ee@mkeesH e leeej Peeuee. eleerJej
kesuesuee mebMeesO eveeyeue, leebv ee 1988 meeuees YeeweflekeMeem$eeleues Heeefjleesef<eke HeueemeejKee Yeeie sJeeeee. leeeer nesCeejer kebHeves veUerJees oesv ner keeveebv eer
efueDee@v e ues[jce@v e DeeefCe cesueeefJeve eelme& mJeePe& eebeemen efJeYeeietv e efceUeues Ssk eeJeeeeer.
nesl es.
msveuesme merue efv ekesue DeeefCe eesefceeceee mebefceeeuee `msv euesme merue'
mej Jee@me& : Decesefjkeses DeO e#e jsv ee@u[ efjieve eebee keejefkeoer&le F.me. Demes cnCeleele. eele 70 les 90 kekes ueesKeb[, 12 les 20 kekes eesefceece
1984 meeueer DeejbYe Peeuesueer #esHeCeem$e efJejesO eer mebj#eCe JeJemLee. jefMeeeee DeeefCe 0.1 les 0.7 kekes keeye&v e Demes eceeCe Demeles. eesefceece OeeletcegUs
DeeefCJeke #esHeCeem$eebee mebYeeJe nuueeuee leesb[ osCeemeeer ner eespevee DeeKeueer DeMee Heesueeoeee iebpeCeeee eefeesuee nesCeeje efJejes O e Jee{lees. eesefceece
iesueer nesleer. ee JeJemLesuee efoues iesuesues `mej Jee@me&' ns veeJe pee@pe& uegkeeme ee Dee@k emeeF[Jej Dee&l ee Deeef Ce meeceeve JeeHejeleeru e jmeeev es eeb ee Heefj Ceece
Decesefjkeve uesKekeeves efv eefce&uesuee DeblejeUeJeemeeee Heee&YetceerJejerue keeuHeefv eke nesle veener cnCetv e msv euesme merue JeeHejCeeme Deleble GHeeesieer jles. 1910-
keLeebJej DeeOeeefjle efe$eHeceeefuekesJeve Iesleues iesues nesles. 15ee ojceeve pece&v eerceOes efv ekesue DeeefCe eesefceece meb efcees leeej Peeueer.

merj e@F[dme De@[^sv eue ebL eerceOes leeej nesCeeNee kee@ef&Pee@ue ee DebleeeJeeee msv keener keejCeemleJe O eceveer Deekegbev e HeeJeueer lej jkeleHegjJeeele
peelekegUer leueer jmeeev es. ner v ewmeefie&k e, lemes e ceeveJeefv eefce&lener Demeleele. De[LeUe eslees. jkeleeJeen megjUerle eeuet sJeCeemeeer msvee JeeHej kejleele.
DeJeeJeebv ee Deeuesue r metpe, lemese leebee oen ueJekej MeceJeCeeeer #ecelee ee ner Ske efmebiemeejKeer O eeleteer iegb[eUer Demeles. keener JesUe eeYeesJeleer jkele
jmeeeveebceOes Demeles. mebefO eJeeleeJej GHeeejemeeer kee@ef&keems sje@F[ jmeeeveebee meekeUCes Leeby eJeCeemeeer
JeeHej kesuee peelees. De@v e@yeesefu eke msj e@F[ ne ee jmeeeveebee Ske G Heie Deew <eOeer Jes Ce ueeJeuesu es
Deens. ner Deew<eOes KesUe[tbke[tv e DeeHeuee keeceefiejerle megO eejCee kejCeemeeer Demeles (cesef[kess[ msv ).
Iesleueer peeleele. Deeblejje^ere mHeOeeceOes ee Deew<eOeebee mesJeveeJej yeboer Deens. meeOeejCeHeCes, kee@j es v ejer
O eceveer le eeee JeeHej
mgDe&, He@ef^k e ces evee[& (1897-1974) efyeefMe YeeweflekeMeem$e%e. kejleele. Deve Oeceveerl ener
Jewefeke eejCeebm ebyebO eeree mebMeesO eveecegUs 1948 meeuees Yeew efleke Meem$eeleues eeee JeeHej neslees. mLeeefv eke
veesyesue Heeefjleesef<eke leebv ee yeneue kesues iesues. leebv eer Jewefeke eejCeebleerue Ge yeefO ejerkejCe / mebJesoveenjCe
MekeleerO eejer keCeebvee JesieUs kejCeeeer `yesefmeke keueeF[ eWyej' Heleer MeesO etv e kev e Skee veefu ekes Jees
kee{ueer. DeuHee keCeebee ceeje keve DeCet ee efmLej keW keees efJeYeepeve (ke@Lesj) msv Heeefnpes lee efkeeCeer sJeleele. (Heene oe efJekeej)
kejCeeeer Hele ne osKeerue leebee cenJeHetCe& MeesO e nese. efMeMeeee He$eeletv e
efMejCeeNee ie@cee keCeebes Hee@efPe^e@v e Je Fueske^e@v eceOes Heeblej nesles. nsner leebv eer msuLe yee@cyej Me$etee j[ejee [esUe egkeJetv e Deieoer peefceveerueiele G[le
oeKeJetv e efoues. ee MeesO eecegUs Tpexes Jemletle Heeblej nesles, ee DeeF&v emeFveee peeTve nuuee kejCeejs eesjs yee@cyeHeskeer efJeceeve. ee efJeefMe leb$eecegUs eeee
efmeebleeuee Heger efceUeueer. les 1967 meeueer je@eue meesmeeeeree DeOe#eHeoer DeeieeT megieeJee ueeiet Mekele veener. ceOeHetJexleerue DeeKeeleer egeble Decesefjkeske[tv e
nesl es. DeMee efJeceeveebee meJe&eLece JeeHej kesuee iesuee.

msDejer e (msj sef[eve) Oeve efkebJee emLe keesv eeee Skekeees ceeHe. mBveues, JeW[sue cesjef[Le (1904 - 1971) pevceeves mHe@efv eMe Demeuesues
Decesefjkeve peerJeMeem$e%e. efJekejebes DeeefCe efJe<eeCetbee eefL eveebeer Meg mJeHeele
349
efv eefce&l eer kesueeyeue, leeb v ee 19 46 meeueeleerue jmeeeveMeem$eeleues veesy esue
Heeefjleesef<eke, pee@ve ne@Je[& Lee@ DeeefCe pescme yeesuej mecevej ee mebMeesO eveemeesyele
yeneue kejCeele Deeues nesles.
mleve (ce@cejer iueB[) memleve eeCeeleerue ee yeeeiebL eerle otO e leeej nesles
leeJej ueneve yeeU (efkebJee efHeuuet)
eeeer GHepeerefJekee nesles. ee iebL eeree
cegKe Yeeie cnCepes DeueJnereesueee
es er Meer Hees keUer leeee
eewk ees v eer HesM eer le ot O e leeej
kejleele. ee es ee Hees keee
Ske$e es T ve Skes ke ieg
yeveJeleele. eleske iegeletv e Ske
v eef uekee mlev eeee es k eeuee
GIe[les. eeletv e yeeU/efHeuuet otO e
Dees{tv e Iesles. ner iebL eer eqm$eee DeeefCe
Heg<e DeMeer oes Ieelener Demeles; HeCe Heke le cegu eeRc eOes Jeeele DeeueeJej
Deb[eMeeeleeru e ee mebesjkeecegUs leeeer Jee{ nesles.
mleveHeeve (yesm Heeref[bie) cegueeee pevceeveblej DeeF&ee ogO eeJej yeeUees
Hees<eCe kejCes. eecegUs yeeUebes Hees<eCe nesTve eeflekeejMekeleermege Jee{les.
mleveeee DeeuesKe (ce@ceesieeHeer) Ske eefeee. eeceOes #e-efkejCeeee keceer
Yeeie (0.7 SceSmeDeej) mleveeeer eeeCeer kejCeelekejlee JeeHejuee peelees.
leecegUs JesieJesieee ieebeRes efv eoeve kejlee esles. mleveeee keke&jesie ueJekejele
ueJekej MeesO etv e kee{eeuee ee DeeuesKeeee GHeeesie neslees. eecegUs mleveeee
keke&jesieecegUs nesC eejs ce letes eceeCener keceer Peeues Deens. cnCetv e Jeemkej
eqm$eeebv ee Je peebv e DeevegJebefMekelescegUs ne jesie nesCeeeer Mekeelee Deens DeMee
eqm$eeeb v ee mleveeee DeeuesKe ojJe<eer& kee{Ceekeefjlee eeslmeenve efoues peeles.
m$eeryeerp e (DeesJ nce) ceeoeree Deb[eMeeele leeej Peeuesueer epevev e#ece
HetCe&efJekeefmele yeerpeHesMeer. ee HesMeerle SketCe iegCemet$eebee efv ecceee meee Demelees.
cnCepese iegCemet$eebee 23 pees[eebSsJepeer kesJeU 23 meger iegCemet$ese Demeleele.
MegepebletMeer mebeesie nesTve Heueve PeeueeJej iegCemet$eebee mebHetCe& meee leeej
nesTve ieYe&efv eefce&leer nesles.
m$eerjesieMeem$e (ieeeveskee@uee@p eer) eqm$eeebv ee nesCeeNee jesieebes Meem$e. efJeMes<ele
m$eerpeveveWefeebMeer mebyebefO ele jesieebeer ceeefnleer osCeejer JewekeMeeKee. eeceOes jesie
efeefkelmee Je Deew<eOeeespev ee eebeener meceeJesMe Deens.
mLeueeblejCe (ceeeesMeve) pesL es DeVeHeeCeeeer eeHleer DeeefCe meese Demesue
lesL es eeCeer, He#eer mLeueeblej kejleele. eeb le ceveg<eeeCeerner ceeies veener. He=L Jeeres
metee&YeesJeleeres mLeeve DeeefCe ieleer ner Je<e&Yejele yeouele Demeles leecegUs efnJeeUe
- GvneUe ns nJeeceeve, leeHeceeveevegmeej $elet yeouele Demeleele. DeeHeuee esL eerue
ef nJeeeele G ejO egJ e DeeefC e YeesJeleer ee eosMeele eer v eueB[, meeeyes efjee
JeiewjsmeejKee eosMeele ke[ekeeeeer Leb [er Demeles. DeMee HeefjefmLeleerle lesL eerue
eeCeer He#eer oef#eCeske[s mLeueeblejerle nesleele. DeeHeuee esL esner efkeveejer eosMeele
DeeefC e DejCeele Deveske mLeueeblejerle He#eer efomeleele. efnceeueeele mege ee
efoJemeeble eeCeer keceer GbeerJejerue eosMeeble esleele. DeLee&le ns mLeueeblej keeece
mJeHeees vemeles. $elet yeoueuee keer, esL eerue Gvneeeleerue leeHeceeve leebv ee
menve nesle veener cnCetv e les eeCeer DeeHeuee cetUmLeeveeJej Hejle peeleele.
mLeevemeefoMe (HeesefPeMeve Jnsk ej) Deeefo efyebot (O) Heemetv e efouesuee efyebot
[P (r, )] Heeleee meefoMe OP = r ne lee efyebote mLeeve meefoMe. P efyebotes
keelexMeere efv eoxMeke (x, y, z) Demeueeme P ee mLeevemeefoMe r=xi+yj+zk
mLeeveeblejeHleer (^evmeuesMeve) : mepeerJe HesMeerle eefL ev eefv eefce&leer eefeesle HesMeerleerue
[erSveS jsCet DeejSveS jsCetle HeefjJeefle&le neslees. ee DeejSveS jsCetejs HesMeerle
efJeefMe< mLeeveer efJeefMe< eefL eveebeer efv eefce&leer kejCeeeer eefeee. (Heene efueHeblej)
mLeeeer efyebot (msMevejer Hee@F) JeeeJejerue pee efyebotee eeer mHeMe& js<esee
Gleej Metve Demelees lees. Heueeee keceeue Je efkeceeve efkebceleer osCeejs efyebot (P) ns
mLeeeer efyebo.t ee eyf eboMt eer mHeMe& js<ese Gleej Metv e lej leeee oesvner Debieeme lees
efJe efev nebe cnCepes P letv e peeleevee dy /dx es efevn yeoueles.
mLeeet (mee@efue[) efv eefele Deekeej DemeCeejer HeoeLeeeer DeJemLee. ee DeJemLesle
HeoeLee&leerue jsC et SkeceskeebHeemet v e peJeU Demeleele Je leebeer Ske jeefJ eke
mHeef kejevee Demeles.
efmLeeflekeer / mLewelf ekeer (m@efkeme) eebef$ekeeree ee MeeKesle HeoeLee&Jej
efeee kejCeejer yeues DeMeer Demeleele keer lee yeueebcegUs HeoeLe& meYeesJeleeueee
HeoeLeeee meeHes#e - meboYe& De#eebee meeHes#e - efmLej Demelees.
efmLeeflepe Tpee& (HeesseqvMeDeue Svepeea) SKeeee eCeeueer Deiej JemletceOeerue
efleee ef mLeleer, DeekeejeJej DeeOeejuesueer Tpee&. Goe. s yeueeJej sJeuesues
Hegmleke Ie[eeUeeer eeJeer Yejuesueer efmebie, leeCeuesueer jyejeeer oesjer eebceOeerue
Tpee& leebee efJeJeef#ele efmLeleerHeeser Demeueeves DeMeer Tpee& `efmLeeflepe Tpee&'
cnueer peeles.
efmLej Jemlegceeve (jsm ceeme) SKeeoer Jemlet DeeefCe eflees Jemlegceeve ceeHeke ns
oesvner HejmHej efmLej Demeleevee ceespeues iesuesues lee Jemletes Jemlegceeve cnCepes `efmLej
Jemlegceeve' nese. meeHes#eleeJeeoeee efmeev leevegmeej Jemlet DeeefCe Jemlegceeve ceeHeke
eebceOes pej meeHes#e ieleer Demeueer, lej Jee{lee ieleerv egmeej Jemletbes Jemlegceeve Jee{les.
ee efmeevleeeer He[leeUCeer owv ebefove DevegYeJeelb etv e kejCes ogjeHeemle nesles, keejCe
ne HeefjCeece ceespeceeHeeee DeeJeekeeeHes#ee KetHee DeefO eke met#ce Demelee.s veieCe
jlees. leLeeefHe, eeesieMeeUebletv e ieefleceeve DeCet-HejceeCet, cetuekeCeebJejerue eeesieebletv e
meeHes#eleeJeeoees eeyeuees Yeekeerle Kejs jues Deens.
efmLej-efmLeleer efmeevle (ms[er ms efLeDejer) : efJeeefv eefce&leeryeueee
efmeev le. ee efme evleevegmeej efJeeele HeoeLeeeer ef v eefce&leer melele nesle Demetv e
350
efJee pejer emejCe HeeJele Demeues, lejer leeeer Ievelee ner melele meejKeere
jenles. efJeeeuee DeejbYe DeeefCe Deble vemeueees ne efmeevle megeJelees. efyeefMe
Meem$e%e pescme peerv me eebv eer eLece F.me. 1920 meeueer ceeb[uesuee ee mebkeuHevesuee
1948 meeueer Lee@ceme ieesu[ DeeefCe ncee&v e yeeB[er ee Decesefjkeve Meem$e%eebv eer
efmeevleees mJeHe efoues. leeveblej efJeKeele efyeefMe Jew% eeefv eke es[ ne@Fue Je
peeble veejUerk ej eebv eer ee efmeevleeuee DeefO eke efJekeefmele kesues. cenemHees
efme evleeee yeepetv es DeefO eke Heg jeJes efc eUeueev es ne efm eevle ceeies He[uee.
(Heene: cenemHees ef meevle)
efmLejke (m@efyeueeePej) efJeegled GHekejCeeceOes efJeegle oeye nJee lesJe{e
efv eebef$ele (efm Lej) kejCeemeeer JeeHejues peeCeejs GHekejCe. Flejner efJeef JeOe
#es$eele ne Meyoeeesie JeeHejleele. GoenjCeeLe&, DeVeHeoeLee&le les efkeJeCeemeeer,
efHejlee jCeiee[eeJej leesHe sJeCeemeeer, Fceejleeree Hekekeee yeebO ekeeceemeeer
DeeefCe keer[ efv eeb$eCeemeeer, Deepeejer Jekeleeruee oeefJekeejeee Pekee yemet
vees cnCetv e, penepeeJej HebKes cnCetv e D eeef Ce efJeceev eeJej Pe[Hee G Ie[t v e
efv eeb$eCeemeeer. leeefMeJeee DeLe&Meem$e, ceevemeMeem$e, ieefCele Deeef Ce mebieerle
JeeeebceOes ee mebkeuHevesee JeeHej Demelees.
efmLejlee meercee js<ee ([^erH e ueeF&ve) eleske cetueJeeee DeCetbceOes jeefJeke
vet^e@v e Demeleele, leebeer mebKee Jee{efJeueeme veJeerv e mecemLeeefv ekes leeej nesleele.
HeCe ee mebKeeJee{eruee ceee&oe Demeles. keejCe Skee jeefJeke meb Kesv eb lej,
DeeCeKeer vet^e@v e lee DeCetee yebO eve TpexceOes Yej Ieeuet Mekele veenerle. ee
ceee& osueee efmL ejlee meerc eejsKee cnCeleele.
efmLejebk e (kee@vmb) eueeyejesyej peeeer efkebcele yeouele veener lees . pemes
y = 2x + 3 ceOes x, y ner eues efkebceleerv egmeej yeouet Mekeleele. HeCe
meniegCeke 2 Je efmLejHeo 3 lemese jenleele. cnCepes les efmLejebke. efkebyengv ee
kesJeue efmLejebke.
mveeet (cemeue) mveeet ns Ske meMekele HesMeerpeeue Deens. eele Deekegbeve
HeeJeCeejs leblet Demeleele. mveeetbee DeekegbeveecegUs Mejerjeeer neueeeue nesles.
mveeet leerv e ekeejes Demeleele. 1) Sseqke mveeet Fsee efv eeb$eCeeKeeueer
DemeCeejs, leb letJej Dee[Jes Hes DemeCeejs. 2) Deveweqke mveeet Fsee
efv eeb$eCeeKeeueer vemeCeejs. eele HesMeer eeleeree Deekeejeee (efmHeb[ue) Demeleele
Je lebletbJej Dee[Jes Hes vemeleele. Goe. jkeleJeeefnveebleeru e, Deele[eeleerue,
efHeeeMeeeleerue Jeiewjs mveeet. 3) oeees mveeet nsner Deveweq ke mveeet Demeleele.
eebleerue lebletbJej Dee[Jes Hes Demeleele Je leblet Skeceskeebv e pees[uesues Demeleele.
HeefjCeeceer, meJe& leblet Skeee JesUer Deekegbeve HeeJeleele. Sseqke mveeetbcegUs meJe&
meebO eebeer neueeeue nesles. De@eqkeve Je ceeeesmeerv e ner eefL eves mveeetceOes Demeleele.
mveeet og<er (cemkeetuej [eem^esH eer) : ne Ske DeevegJeb fMeke Deepeej
Deens, leecegUs mveeetl eerue jppet #eerC e nesTve keeueeb lejeves ve< nes leele. ne
jesie meeceevele: Heg<eeble Dee{Utv e eslees. ee jesieecegUs iCeeme mveeetbeer neueeeue
kejCeeme eeb[ $eeme nesles. iCeeee mveeetbee leHeemeCeerJeve lemese Mejerjeleerue
ef Jelebekeebee cee$esee ceeHeveeJe ve ee jes ieees efv eoev e kejCeele esles.
efH eef peDeesL esjsHeer G HeeejecegUs iCeeme keenermee Deejece efc eUtv e neueeeue
kejCeeme ceole nes les. ee jesieeme keejCeerYet le Demeuesuee pevegkeebee MeesO e
ueeJeCeele Deeuee Demetv e ee jesieeJej pevegkeere GHeeej Heleer ejs efv eeb$eCe
efceUJeCeemeeer mebMeesO eve meg Deens.
mveeetH eg (W[ve) ne[s Je mveeet eebv ee Ske$e yeebO eCeeje efeJe Demee yebO e
- mveeetHeg - kesefuepesv e veeceke eefL eveees DemebKe leblet Ske$e pees[tv e W[ve
leeej nes les. W[ve ceesee eceeCeeJej leeCe menve ke Mekeleele. W[ve Je
mveeet Ske$e esTve ne[eJej KeseCeeee oyeeJe ekeleele.
mvesue, pee@p e& [er (1903-96) jesieeeflekeejke #eceleses efv eeb$eCe kejCeeNee
pevegkeebee, cespej efnmeskee@cHe@efefyeefueer kee@cHueskemeee, MeesO eeyeue yeepe
yesv eemesjeHe Je peeb oe@mes eebeemeceJesle 1980 meeuees JewekeMeem$eeleerue veesyesue
Heeef jleesef <eke efceUef JeCeejs Decese fjkev e epev eveMeem$e% e. ee pev egk eebceO eer ue
DeejeKe[eev egmeej efv ecee&C e Peeues ueer eefL eves HesMeeR ee He= YeeieeJej GHemLeerle
Demeleele. leebeer pegUCeer DeJeeJejesHeCe eMemJeer nesCeemeeer DeeJeMeke Demeles.
mvesueee efveece (mvesue uee@) ekeeMeefk ejCe Skee ceeOeceeletv e ogmeNee
ceeOeceeble eJesMe kejleele lesJne DeeHeeleer Je JeeerYeJeve (efje@kes[) Peeuesues
efkejCe DeeHeeleefyeboJt ejerue uebyeeee oesv e yeepetme, leLeeefHe Skeee eleueeble eJeeme
kejleele. ee eefeesceOes DeeHeeleerefkejCe Je uebye eebesceOeerue keesv eeeer pee
(meeFve) Je JeeerYetle efkejCe Je uebye eeb esceOeerue keesv eeeer pee (meeFve) eebes
iegCees ej efmLejebke Demeles. (Heene JeeerYeJeve)
mHebp e mHebpe efkebJee mHeeBpesme ns eeLeefceke DeJemLesleerue, Deveske HesMeere eeCeer
Deensle. les KeeNee DeeefCe iees[ee HeeCeele jenleele, HeeCeele DemeCeejs Ke[ke
lemese ceT IekeebYe sJeleer Jes{uesues Demeleele. mecegele otjJej DeeefCe KeesueJej
les Hemejuesues Demeleele; lej keener ueebyee
ueeby e Jemlet YeesJeleer, ieg b[eUueeeceeCes
ueebyeueeke oesjereceeCes lejbiele Demeleele.
lej keener mJelee oer[ ceerjHeele mejU
lee jenleele. ees esPegD eeeer efJekeef mele
Jemleer cnCepes mHeeBpesme Demes cnues peeles.
Hee@e fjHesje ee HeeeuececeOes les Jeieeak e=le
kes ues ies ues Deensle. Skeee mHebpeke[s
Heeefn ueeme les - G Yee Yeeb [eeee
DeekeejeeceeCes ef omeleele. les mecetneves
jenleele. mHebp eee Ske mecetn efJeef Me
keeee&m eeer Ske$e es leele. mHebpeee
efYeeerHesM eeRv ee - mebj#eke HesMeer cnCeleele
Deeef Ce mHebpeee Deekeej les mebj#eer le
kejleele. mHebpeee Deeleerue HesMeer - Ske ueebye eeyekeemeejKee DeJeeJe efv ecee&Ce
kejleele DeeefCe ne DeJeeJe, DeeHeuee neueeeueerv es HeeCeele eJeen efv ecee&Ce
kejleele. ee DeJeeJeeuee Fbepeerle Heu e@pesuece Demes cnCeleele.
351
mHeboke leeje (Heumeej) : mHeboveeee mJeHebele Tpee& Glmeefpe&le kejCeejs vete^ @v e
leejs. ee leeNeebke[tv e nesCeejs Tpes&ee Glmepe&v eeee mHeob veebes mJeHe DeefleMee
efv eeefcele Demeles. vet^@ev e leeNebeveer mHebovebeee mJeHeele yeensj ekeuesueer Tpee& ner
jsef[Dees efkejCe, #eefkejCe ekf ebJee ieecee efkejCebeee mJeHeele Demeles. ns leejs
mJele:YeesJeleer Deleble peueo ieleerle efHejle Demetv e leebee Tpes&ee Glmepe&v eeee
DeeJele&v ekeeue ne vet^@eve leeNeeee mJele:YeeJs eleer ee eoef#eCesee keeUeMeer efv eie[erle
Demelees. mHeboke leeNeeee meJee&le Heefnuee MeesO e ne F.me. 1967 meeueer DeBveer
nsefJeMe ebeee ceeie&oMe&v eeKeeueer mebMeesO eve kejleevee peesemf eueerv e yesue ee kesbefyepe
efJeeeHeereleuee efJeeeefL e&v eerv es ueeJeuee. ne leeje mJele:YeesJeleer Skee meskeboele leerme
eoef#eCee HetCe& kejlees. (Heene vet^e@v e leejs)
mHeMe& efYebies (kee@v@k e uesvme) HeejHeueeuee efeketv e jenCeejer efYebies.
Hue@emf kemeejKee efomeCeeNee Je keesueener leNnseer jemeeeefv eke eefeee ve nesCeeNee
HeoeL ee&Heemetv e eebeer efv eefce&leer DemeueecegUs [eseeuee DeHeee nesle veener. [eseeuee
HeejHeueeee JeelescegUs keener JesU efJew<ece (De@efmice@efPece) neslees Je
meerefuebef[^ keue vebyej ueeielees. mHeMe& efYebies HeejHeeueeuee (kee@efv e&eeuee) efekele
DemeueeceU g s ee vebyejeer DeeJeMekelee vemeles. ee mHeMe&eYf ebieebcegUs peebee vebyej
peemle Deens DeMeebv ee pee[ keeeebee e<cee JeeHejeJee ueeiele veener.
mHeMe& eleue (Bp eb Huesve) He=euee ve solee mHeMe& kejCeeje eleue.
mHeMe&efyebot (Hee@F Dee@H e kee@v@k e) pee efyebotes eeer oesv e Jee efkebJee
He= mHeMe& kejleele lees. Jele&gU HeefjIeeuee pee Skeee efyebout ee mHeMe& js<ee mHeMe&
kejles lees.
mHeeke& Hueie ns efJeegled GHekejCe Debleie&le pJeueve nesCeeNee Fbefpeveele JeeHejues
peeles. Fbefpeveeleerue Hes^esue ee FbO eveees Je nJeses pJeeueeeener efceeCe HesefJeCeemeeer
ee GHekejCeeletv e efCeieer mees[ueer peeles Je leeee mHeesecegUs veUkeeb[eeleerue
oeb[ e JejKeeueer efHejlees.
mHeeBp e Deeeve& KeeCeerle rue DeMeg ueesKeb[ees Keefv epe ve efJeleUJelee keeye&v eee
ceoleerv es Meg kesueeJej ecf eUCeeje Oeelet. ne meeq Je mHee@vpemeejKee ceT Demelees.
ee ueesKeb[eletv e Heesueeo yeveefJeCeemeeer efJeegledYeeree JeeHej kesuee peelees.
mHegefveke1 : DeblejeUefJe%eeveeee Feflenemeeleuee Heefnuee ke=ef$ece GHeien. jefMeeeves
efoveebke 4 Dee@keesyej, 1957 jespeer yewkeevs etj esL etve mees[uesuee ee ke=ef$ece GHeieneeer
HeL Jeereoef#eCee 96 efceefv eeble HetCe& nesle Demes. uebyeJeleg&Uekeej ke#esle efHejCeeNee
ee GHeienees HeL JeerHeemetv e
meJeele peJeU Demeleeveees
Deblej 230 ef keueesc eerj
Flekes, lej meJeel e otj
Demeleeveees Deblej 940
efkeueesceerj Flekes nes les.
Deekeejeves 58 meWef ceerj
Jeemeeee DeeefCe Jepeveeves
83.6 efkeueesie@ce YejCeeNee
ee GHeieneJej oesv e jsef[Dees e#esHeke yemeJeuesues nesles. ns e#esHeke leevr e DeeJe[eebHeele
HeLJeerJej meboMs e HeeJele nesles. DeKesj ne GHeien leerv e ceefnveebv eer HeLJeeree JeeleeJejCeele
efMejuee Je peUtv e ve< Peeuee.

mHeefMe&k ee (@vpesv) Jele&gUeee eleueeleerue peer js<ee Jele&gUeuee Skee DeeefCe mHesceeve nevme (1869-1941) eew{ eeCeeee SKeeee HesMeerleerue keWke
Skeee efy eb o tu ee mHeMe& pej keWke kee{tv e ekeuesuee Deb[eele Ieeleuee lej DeMee ieYeekeg jeHeemetv e ngyesntye
kejles , lee js< esu ee lee oeleemeejKes iegCeOece& Demeuesuee eeCeer efvecee&Ce kejlee eslees ne efmeeble eeesieeefv eMeer
Jele&gUeeer `mHeefMe&kee' Demes efme keve oeKeJeueeyeue 1935 meeuees peerJeMeem$eeleerue veesyesue Heeejf leese<f eke
cnCeleele. Deeke= leerl e efceUefJeCeejs pece&v e eeCeerMeem$e%e. me@ ue@ce@v [j ee mej[eemeejKee eeCeeJejee
oeKeefJ euesueer `Deye' ner leebee eeesie peieeleuee Heefnuee keueesefv ebieee eeesie neslee.
js<ee Jele&gUeuee `He' ee Skee
DeeefCe Skeee efyebotle mHeMe& mHesme Meue : Decesefj kes es
kejles cnCetv e `Deye' ner veemeeleHes& yeebO eues iesuesues Hegv ne Hegv ne
mHeefMe& kee nese. Jele&gUeeer JeeHejlee esC eejs DeblejeUeeve.
mHeefMe&kee ner mHeMe&efyebotletv e efJeceeveemeejKee Deekeej DemeCeejs
kee{uesuee ef$epesuee uebye D emeles. ns DeblejeUeeve GeCeeee JesUer
D eefi veyeeCeeee meeneeeves
mHeefMe&k ee #esH e (meye DeblejeUele mees[ues peele Demeues
Bp eb) Jeeeuee SKeeee lejer, Glejleevee ns DeblejeUeeve
ef yebo t ( P) ee eeer O eeJeHeer Jej ef J eceeveemeejKes
kee{uesu ee mHeMe& js <es ee G lejles . D eeb lejje<^e r e
(PT ) ee X- De#eeJejerue D eb l ej e U mL e ev e ke e Je j
e#esHe (T N) DeblejeUJeerjebv e vesCeemeeer lemese
lesLes meeceeve HeeseJeCeeee o<erv es
352
ner mHesme Meues cenJeeeer keeceefiejer yepeeJele Deensle. DeeleeHeele SketCe
`keesueebfyeee', `e@ueWpej', `ef[mkeJnjer', `DeueBefme' DeeefCe `Sb[sJnj' DeMeer
Heee mHesme Meue veemeeleHes& JeeHejele DeeCeueer iesueer Deensl e. eeleueer eBuesbpej
DeeefCe keesueebfyeee ner mHesme Meue DeHeIeeleele ve< Peeueer.
mHeefke (ef emue) IeveHeoeLeeee DeCet-jsCetbeer DeeHeeHemeeleerue megJeJeefmLele
jevee cnCepes mHeefke. keesCeleener IeveHeoeLee&ee DeCetbee Deepetyeepetes jsCet
SkeceskeebmeeHes#e efJeefMe
Deb lejeJej / keesv eeJej
mLeeefHele kesues Demelee
mHeef keeeer efv eef ce& leer
nesles. meJe& IeveHeoeLeees
mHeefke ecegKele mene
efv ejef v ejeee ekeejes
Demeleele. efveeefcele Ieve
(keegef yeke), s^ @iee@ v eue, Dee@L eexNneB efyeke, ceesv ees eqkeu eefv eke, ^eeeq keueefv eke Je
<edk eesv eer (nskeP e@iee@v eue).
mHeefkeeref e$eCe (ef emueeseeHeer) (Heene #e-efkejCe mHeefkeerefe$eCe)
mHegjoereqH leceeve (HeesesmHej) pecyegHeej efkejCeebee eYeeJeeHeeser efv ejefv ejeee
jbieebee Me ekeeMe Glmeefpe&le kejCeejs HeoeLe&. DeMeere eefeee Fueske^e@v meee
ceeNeevesner Ie[t v e esl es. ne iegCeOece& yeeUieCeeNee cet ueJeeb ee G Heees ie
ekeeMeveefuekee Je otjefe$eJeeCeer mebeele kejleele.
mHegjoerH leer (Heueesj esmebme) keener HeoeLe& Skee ekeejee efJeefMe ekeeMe
uenjer Mees<etv e Iesleele Je lee JesUer peemle ueebyeeree uenjer Demeuesuee ekeeMe
efkejCe yeensj mees[leele. HeoeLeeJejerue mees[uesuee ekeeMe yeb o kesuee keer ner
efeee Leebyeles. ee efeeseer veeWo eLece HeuegD eesjeF ee Keveerpe HeoeLee&le Peeueer
cnCetv e eeme mHegjoerHleer (HeuegD eesjmevme) Demes veeJe efoues.
mHees (SkemHueesp eve) keesCeleener jeJeerke Deekeejceev eeee HeoeLee& es leeHeceev e
Jee{ues Demelee leees Deekeejceeve Jee{les, pej leeHeceev e KetHe Jesieeves Jee{ues lej ee
eefeesle lee HeoeLee&e r Mekeues nesTve otjJej Heskeueer peeleele. lemese SKeeee yebo
Deekeejeee Yee[b eeleerue Jeeetes leeHeceeve KetHe Jeis eeves Jee{ueeme lee Jeeetee oeye
Jee{vt e Yeeb[s Hegtv e leees legke[s nesleele ee eefeems e mHees Demes cnCeleele. mHees
Ie[Jetv e DeeCeCeekeejf lee HeoeLee&eer G<Celee Jee leeJejerue oeye KetHe ceesee eceeCeele
keceer JesUele Jee{JeeJee ueeielee.s ee eefeee pJeueveMeeur e jmeeeveebejs Mekee nesle le Je
leebvee mHeeske jmeeeves Demes cnCeleele. DeCetyee@cyeceOes mege efne eefeee KetHe ceesee
eceeCeele Je Lees[ee keeUele nesCe Nee DeeeCq Jeke Yepb eve (De@ce yee@cye) Je mebeespeve
(nee[^espev e yee@cye) ee veeYekeere eefeescegUs nesles. (Heene FcHueespev e)
mHeeskes (SkemHueesefp eJn) SKeeoe HeoeLe& jemeeeefv eke ee DeefmLej
Demes ue efkeb Jee leeee Tpexl e yeoue nesle Demeleerue D eeefCe lee HeoeLe&ee
Deeeveke DeekeejyeoueecegUs mHees nes le Demesue lej lee HeoeLee&uee mHeeske
HeoeLe& efkebJee mHeeskes cnCeleele. DeMee mHeesebyejesyej meJe&meeceeveHeCes G<Celee
efv ecee&Ce nes les, oeye Jee{lees. ekeeMe GpeUlees DeeefCe ceese DeeJeepe nes lees.
mHeeskeebee GHeeesie MeesYesee oekeeceele, KeeCeerle, jmles yeebO eleevee, egele
FleeoeRmeeer GHeeesie neslees.
eqmceLe, n@efceuve DeesLe@vesue (1931- ) efjeqm^keMeve SvPeeF&cme ee veeJeeves
DeesUKeuee peeCeeNee efJeefMe ekeejee efJekejebee MeesO eeyeue lemese leebee
jsCJeere epeveveMeem$eeleerue GHeeesieebyeueee mebMeesO eveeyeue 1978 meeueee
JewekeMeem$eeleerue veesyesue Hegjmkeej Jesv exj Deeyexj DeeefCe [@efv eSue veeLevme eebee
meceJes le efceUefJeCeejs Decesefjkeve peerJeMeem$e%e.
efmceLmeesefveDeve mebmLee (eqmceLmeesefveDeve Feqvmet) efJeefJeOe efJe<eeebv ee
Jeeefnuesueer mebie neuees DeeefC e mebMeesO eve kesbs mLeeHeve kejCeejer Decesefjkes leerue
mebmLee. ee mebmLeses cegKe keeee&uee Jeee@fMebive esL es Deens. pescme efmceLemeve ee
jmeeeveMeem$e%eeee osCeieerletv e F.me. 1846 meeueer mLeeHeve Peeuesuee ee mebmLesee
ecegKe GsMe %eeveJeOe&v e ne Deens. Deepe ee mebmLesv es mLeeHeve kesuesuee mebieneueeebeer
mebKee SkeesCeerme Demetv e mebMeesO eve kesbebeer mebKee veT Deens.
mce=leer (cescejer) mce=leer ner ceWotl eerue DeefleMee iegbleeiegbleereer eefeee Deens.
mce= leer leelHegjleer efkebJee oerIe&keeueerv e Demeles. leelHegjleer mce=l eer DeuHekeeueerv e
cnCepes DeOex efceefve Demeles Je eele Heee-one iees<ere ue#eele jenleele. Goe.
sefueHeesv eee vebyej kee{Ces Je efHejJeCes, oerIe&keeueerv e mce=leer keener Je<ex efkeles.
leemeeer meeleleeves GpeUCeer kejeJeer ueeieles. mce=leeres eej efJeYeeie Demeleele.
1) veeWoCeer, 2) meeJeCeer, 3) efmLejerkejCe, 4) Hegv elLeeHeve. oerIe&keeueerv e
mce=leermeeer veJeerv e eefL eves efv ecee&Ce nes leele. Deef#eJeener (Le@ue@ceme), mce= leermeeer
cenJeeeer. leelHegjleer mce=leer esleeHesMeeree kebHeveeves keee&jle nesles. oerIe&keeueerv e
mce=leer Meejerefjke Je jemeeeefv eke yeoueeJej DeJeuebyetv e Demeles. keesueerv e Deceeevees
Deecue mce=leermeeer DeeJeMeke Demeles. jkeleeletv e ceWotle peeCeejs ns Skee Deceeevees
Deecue. mce=leerc egUs efceUJeuesues %eeve ceWotle meeJeues peeles.
mcesefubie KeeCeerleerue DeMeg Oeelet Keeme GYeejuesuee YeerceOes efJeleUJetv e
Meg Oeelet efceUefJeCeeeer eefeee. Keefv epeebHeemetv e Oeelet efceUefJeCeeee eefeesleerue
eeLeef ceke HeeleUerJejerue ner eefeee Deens.
mJeveeleerle ieleer (megHejmee@efveke mHeer[) : OJeveerHes#ee DeefO eke ieleer. mJeveeleerle
Jes ieev es peeCeejer Jemlet nJes le efv ecee&C e nesC eeNee D eeIeeleer lejb ieeb cegU s
ie[ie[eemeejKee eeb[ DeeJeepe kejles. (Heene: ceeKe)
mJeefveke oCekee (meesefveke yetce) (Heene mJeefv eke meercee)
mJeefveke meercee (meesefveke ye@efj Dej) efJeceeveeee Jesie Jee{le Jee{le OJeveeree
JesieeFlekee neslees lees efyebot - leer meercee - mJeefv eke meercee. ner Heej kesueeveblej
efJeceeveeee Deepetyeepetee oeyeuenjeRcegUs eeb[ ceese DeeJeepe neslees. leeueee
DeeJeepeeee OJeveeree oCekee (yetc e) cnCeleele.
353
mJeHve ([^e rce) mJeHv e ne PeesHes le esC eeje Ske Deveg YeJe Deens keener
ceevejes Heeejlep%eebee celes, mJeHv e ner peeCeerJ e Je D epeeCeles HeCee eebeer
Deveesv eefeee keeneRee celes, mJeHve cnCepes peeiesHeCeer efPe[keejuesuee ogue&ef#ele
Peeuesuee efkebJee ceveele oeyetv e sJeuesuee mJeleee JeeqkeleceJeeJejerue Yeeieebes
PeesHesle Peeuesues e#esHeCe. mJeHves PeesHeseer iegbieer Deeuesuee [eseebeer YejeYej neueeeue
nesCeeNee Yeeieeble He[leele.
mJejmeHleke (Dee@k esJ n) mebieerleele JeeHejues peeCeejs `mee js ie ce He Oe veer'
ns meele mJej Je meHleke HetCe& kejCeemeeer Hegv ne Jejee meHlekeeleerue meeb
cnCepese ns mJej meHleke. eeleerue mee Je meeb ee mJejebeer JeejbJeejlee 12 ee
eceeCeele Demeles, lej mee Je He ceOeerue JeejbJeejlee 23 ee eceeCeele Demeles.
lemese, mee Je ce ee mJejebeer JeejbJeejlee 34 ee eceeCeele lej mee Je ie eebeer
45 ee eceeCeele Demeles.

mJeeb eefuele esleemebmLee (Dee@esvee@ceme veJn&me efmeefmce) Deveweqke
DeeefCe mJeebesefjle neueeeueeRes efv eeb$eCe kejCeeje esleemebmLesee efJeYeeie. efnes
oesv e GHeefJeYeeie Deensle, efmebHeLesefke Je He@jeefmebHeLesefke. ee mebmLeebejs emeve
efeee, oeees eskes, Deele[eebeer neueeeue DeVeHeeve ee efeeebes efv eeceve
kesues peeles.
mJeebH eesMeer (kescees^esefH epece) keener mepeerJe mJeleuee DeeJeMeke DemeCeejs
meWefe DeVe efv eefjb ere IekeebHeemetv e leeej kejleele. Goe. efnjJee JevemHeleer,
keener peer JeeCet, JevemHeleer met e&ekeeMeele keeye& v e [ee Dee@kemeeF[ee ceoleerv es
DeVeefv eefce&leer kejleele. peerJeeCet Flej jemeeeefv eke mebegieebee JeeHej keve DeVe
yeveJeleele. leebv ee kescees^eefHepeced cnCeleele.
mJeHe, ieesefJebo (1929- ) Yeejleere Keieesue Yeeweflekeer Meem$e%e. meesueej
Deeef Ce jse f[D ees De@m^ e@v ee@ ceer ee oes v e
MeeKeeble GuuesKeveere eesieoeve. leebv eer
jsef[Dees sefuemkeesHeeer efv eefce&leer kesueer. ne
jsef[Dees sefuemkeesHe Gkeceb[ FLes Deens.
1990 meeueer les SHeDeejSmemeeer (Hesuees
Dee@He je@eue meesmeeeer) efv eJe[ues iesues.
leebv eer 2005 meeueer HegCeepeJeUer ue
Kees[eo esL es peeeb efceefefjDee@uee@peerkeue
jse f [ Dees D e@m ^ es v ee@ c eer s e fu emkeesH e
(peerSceDeejer) GYee kesuee.

mJeebj ef#ele efJ ekeej (Dee@esFcetve ef[meerp e) Mejerjeleerue mJele:eee
HesM eermecetneef Je eeflekeejke DeCet leeej nes leele. eecegUs ne jesie neslees.
meebO esogKeer, ceeemLesefv eee e@Jnerme DeeefCe keener iee@ejes ekeej ner ee jesieeeer
keener G oenjCes.
mJejeb$e (ue@ejf bk eme) mJejeb$e ns ceevesee Heg{ee Yeeieele Jemeuesues Demetv e
ceevesee 4 les 6 ee ceCekeeebmeceesj Demeles. cegKe keee& DeeJeepeeeer efv eefce&leer.
mJejeb $ eeee meg Jeeleerm e
Deef Heieueej / D eef O emJejej
Demeles. ns Skee kegexes yeveuesues
Demetv e HeeveemeejKes efomeles. leeee
os Leeeje@F[ kegexuee pees[uesuee
Demelees Je cees keUe Yeeie Jej-
Keeueer nuelees. Keeleevee ner kegee&
mJejeb$e yebo kejles leecegUs DeVe
Jee HeeCeer mJejeb$eele peeT Mekele
v eener. eeKeeueer leb leg c ee
HesMeerpeeueebv eer Ie[Jeuesuee Je Jeve
Hekeer DeefYemlejees Deeeove
Demeuesuee oesv e Ie[ee-mJejjppet
Demeleele. mJejjppetee kebHeveeves
DeeJeepe efv ecee&Ce neslees. mJejjppetuee pees[uesuee mveeetbee neueeeueerv es leeJej
leeCe efv ecee&Ce nesTve GemJej Jee Keeueee Heeree mJej efv ecee&Ce neslees. mJej
efv ecee&Ce Peeuee lejer leees Meyoele Heeblej leeW[, veeke Je meeevemesmecegUs nesles.
(heene He@jsv keme)
mJeuesKeve (nesueeseeHeer) efYebieeee JeeHej ve kejlee, Les SKeeee Jemletes
ef$eefceefleoMeea eeeefe$eCe (HeeseseeHeer) kejCeees leb$e. ee leb$eeee oesv e HeeeNee
Deensle
1) eLece Skee uesPej efkejCeees efJeefMe ekeejee DeejMeebeer efJeefMe jevee
keve oesv e MeeKeeble
efJ eYeepeve kejCes .
eeb H ewk eer uesP ej
efkejCeebeer Ske MeeKee
mejU pee osKeeJeebes
ef$eefceefleefe$e yeveJeeees
D emes ue, lee
osK eeJeeJej He[tv e
efJeefk ejCe Peeueeveblej
eeeef e$eCe
leyeke[erke[s esles lej
ogm ejer MeeKee L es
eeeef e$eCe
leyeke[erJej He[les. ee
oes v e MeeKeeb ee
efk ejCeeb es HejmHej
ceer uev e nes les. eeee
Heef jHeeke eeeefe$eCe
leyeke[erJej ef $eefceefleefe$e GceCeele neslees.
2) DeMee ef$eef ceefleefe$eeeer Hegv ej&evee kejCeemeeer Hegv ne uesP ej efk ejCe ee
eeeefe$eCe leyeke[er Jej mees[ ues peeleele. leecegUs eeeefe$eCe leyeke[erJej
cetU osKeeJeees ef$eefceefl eefe$e Yeeceke eeflecesee Heebl e efomeles. [sefv eme ie@yeesj
354
eebv eer 1947 meeueer Fbiueb[ceOes ee mJeuesKeve leb$eeee Mees O e ueeJetv e efJekeeme
kesuee. ee leb$eeee JeeHej efJeceeveeee HebKe Je Flej Yeeieebc eOes Demeuesu es oes<e
leHeemeCeemeeer , DeefleMee JesieJeev e Jemletbee Jesieees ceespeceeHe kejCeemeeer,
meJe&eLece kesuee iesuee. meOeeee eiele leb$eecegUs keesCeleener meeOee ekeeMeelener
Heenlee esCeepeesieer ef$eefceefl eefe$es yeveJeueer peele D eensle.
eespevee DeeKetv e keeee&eqv Jelener kesueer. 1970 les 80 ee keeUele leebv eer Yeejleere
ke=<eer mebMeesO eve Heefj<eoses mebeeuekeHeo Yet<eefJeues. 19 82 les 88 ee keeUele
efHeefueefHev meceOeerue Deeblejje^ere Yeele mebM eesO eve mebmLeses les mebeeueke nesles.
`Deuye& DeeFvemeFve De@Jee@['& , Heeeer, HeeYet<eCe, HeeefJeYet<eCe, Jeu[& Het[
De@Jee[& Demes Deveske mevceeve Je mevceeveveere [e@kejs leebv ee efceUeues Deensle.

mJeeogefH eb[ (HeBef eDeme) Gojeee HeeskeUerle HeesepeJeU DemeCeejer ueebye
D eekeejeeer eb L eer .
ef neelet v e HeePejCeeje
Heeeke eeJe Skee
v eef uekes ejs uenev e
D eele[eele peelees .
mJeeogefHeb[ele ueBiejnevme
HesMeer FvMegefueve ns mebesjke
leeej kejleele. les
jke leeJeenelet v e meJe& $e
Hees et v e iuegk eesp eHeemet v e
Tpee& efv ecee& Ce kejCeees
keee& kejles. (Heene
ceO egcesn)
mJeeceerveeLeve, Sce.Sme. (1925- )
Yeejleer e nef j leeeb l eer es pev eke.
DeeeSDeejD eee, v eJeer efouueer esL es
JevemHeleerM eem$e ef JeYeeieele pesv ese fke me
efJe<eeele DeOeeHeve Je mebMeesO eve. DeeOegefv eke
pewefJeke leb$e%eeveeee GHeeesie keve leebv eer
leebotU Je ient ee efHekeebee DeefO eke GlHeVe
osC eeNee peeleer efJ ekeefmele kesuee. lee
MeslekeNeebHeele HeesneseeJee cnCetv e je^ere
mJeeceerveeLeve mebMeesO eve mebmLee ([e@. Sce. Sme. mJeeceerveeLeve efj mee&
Feqvmet) mJeeceerv eeLeve eevb eer efv eJe= eerv eblej 1988 ceOes esVeF& esL es ee
mebmLeseer mLeeHevee kesueer. osMeebleerue Je Deeblejje^ere mebmLeebv eer Hegjmke=le kesuesues
ke=<eer DeeefCe efv emeie& / Heee&JejCe j#eCe ee efJe<eeebleerue mebMeesO eve lesL es eeueles.
KeejHegereer Jeves, KeejHeger JevemHeleeReer pevegkejevee, JevemebHeeeres pevegkepeleve,
SkeeseqJnuespe Fleeoer ekeuHe lesL es eeuet Deensle.
mJeseqp Jeke, vesefJ eue efJ evmeW (1873-1952) FbeqiueMe jmeeevelep%e.
leebv eer DeCegjCs etbleerue jemeeeefv eke yebO eeefJe<eeer cenJeHetCe& mebMeesO eve kesues. leebv eer
keener meWefe jsCetleerue nee[^espeve - yeb O eeeer keuHevee ceeb[tv e leer mHe kesueer.
Fueske^e@v eeer osJeeCeIesJeeCe nesTve leeej nesCeeNee keesJn@ueW jemeeeefv eke yebO eeeer,
efieuye& Sve. uesefJeme ee mebMeesO ekeeeer mebkeuHevee Gkeuetv e oeKeefJeueer.
mJ es oyeie&, lesD ees oesj (1884-
1971) mJeere f[Me jmeeev elep%e,
19 26 meeuees jmeeeveMeem$eeleer ue
veesy esu e Heeefjlees ef< eke efJepes les . leebv eer
ce@eees cee@uegkeume DeeefCe keesu eesF &[
mJeHeeee mebegieeee kemetv e DeYeeme
kes uee. Dem^e mes e q v ^ H e etp e ee
GHekejCeeee MeesO e leebv eer ueeJeuee.

355
nkemues, pegefueeve (1887-1975) efyeefMe peerJeMeem$e%e DeeefCe Lee@ceme
nkemueWee veelet. pegefueeve nkemues eebv eer Mejerjeleerue JesieJesieee DeJeeJeebeer
Jee{ leewueefv ekeefjlee keMeer nesles les MeesO etv e kee{tv e leees Ske ieefCeleer eeHe
yeveJeues. leeJeve Meejerefjke eceeCeyeleses efJ eMues<eCe kejlee es T ueeieues.
les mJele Ske Gece He#eer lep%ener nesl es. egv eees[ vesMevme Speg kesMeveue
meeebefefHeke DeB[ keuejue Dee@ie&v eeePesMeve GHe& egv esmkeesee mLeeHevesle leebee
menYeeie neslee.
nieJeCe ([e eefj ee) efv ejefv ejeUs peblet, efJe<eeCet, HejpeerJeer (peble Jeiewjs)
DeLeJee jmeeeves (Heeje, Deemexefv eke), nieJeCe efv ecee&C e kejleele. ee pebletb eer
efJe<eef v eefce&leer Deele[eeleerue eJeCeeNee ebL eerJej, Deeleuee mlejeleerue HesMeeRJej
Je esleeHesMeeRJej HeefjCeece kejles. leecegUs Deele[eeeer neueeeue Jesieeves nesTve
DeVeHeeve nesCeemeeer Je les Mejer jele efp ejCeemeeer Jes U efceUle veener . les
lemese ceesee Deele[eele {keueues peeles. ceesee Deele[eebee neueeeueeRcegUs
Meeweeleerue HeeCeer-Mees<eCeemeeermege JesU efceUle veener Je Meeweeme HeeCeemeejKeer
HeeleU nesles. DeVe, peerJevemeJes, #eej Je HeeCeer Mejerjele Mees<eues ve iesueecegUs
DeefleMee LekeJee eslees.
neerj esie (SefueHebeeefmeme)
Jegkesjsefjee ye@v ee@Heer ee HejpeerJeeRee
G Hemeiee& ceg Us nes C eeje jes ie.
[emeebceeHe&le ee pebletbee emeej neslees.
jes ieees Heee megp etv e neer ee
HeeeemeejKes efomeleele cnCetv e ns veeJe.
Heeeues ef j eeefm emees peb let
jkelejmeJeeefnveeble Hemejleele Je lJeee
pee[ nesles, jkelejmeees D eefYemejCe
keceer nesles, HeefjCeeceer Heeeeuee metpe
esl es.
nyeue DeblejeU ogyeeaCe (nyeue mHesme sefuemkeesH e) F.me. 1990 meeueer
`veemee' DeeefCe egjes Heere DeblejeU mebIevesv es jeyeJeuesuee mebegkele ekeuHeeee
Debleie&le `veemee'ke[tv e DeblejeUele HeeJeueer iesuesueer ogyeeaCe. oMe ekeeMeeleerue
eefleceebyejesyeje pebyegHeej DeeefCe DeJejkele ekeeMeeleerue keener eefleceemege ner
ogyeeaCe efHet Mekeles. DeeHeuee mete&ceeuesl euee, lemese mete&ceeuesyeensjerue efJeefJeOe
DeJekeeMemLe Jemletbee jevee DeeefCe iegCeOeceees DeJeueeskev e kejCes, efJeeeee
GlHe eeryeueee efmeevleebv ee GHeegke le jsue DeMeer ceeefnleer ieesUe kejCes,
DeMeer yengefJeOe Gef<s ee ogefye&Ceermeceesj Deensle. ee ogefye&Ceerleuee DeejMeeee
Jeeme 2.4 ceerj Flekee Deens. ogefye&Ceereer ueebyeer 13.3 ceerj Flekeer Demetv e
Jepeve 11.1 ve Flekes Deens. megceejs 600 efkeueesceerj GbeerJeve DeblejeUele
efHejCeejer ner ogyeeaCe HeL JeerYeesJeleereer D eeHeueer Hesjer megceejs 97 efc eefv ebele HetCe&
kejles. JeeleeJejCeeee De[LeUe vemeueecegUs ee ogefye& Ceereer mebJes oveMeeru elee
leee Deekeejeee HeL JeerJejee ogefye&CeerHes#ee Hevveeme He DeefO eke Deens. Flej
Deveske MeesO eebyejesyeje, ee og efye&Ceerv es efkebleeNeebes mJeHe mHe< kesues Deens,
lemese efJeeeleuee ke=<CeTpes&es DeefmlelJener efv eefele kesues Deens. (Heene : DeblejeU
JesO eMeeUe) (Heene nyeue, S[efJeve Hee@Jesue)
nyeue, S[efJ eve Hee@J esue (18891953) efJeejeveeMeem$eele Deleble
356
 cenJeees eesieoeve DemeCeeje Decesefjkeve
Keiees ueMeem$e%e. lespeesces Ieeee mJeHeele
efomeCeeNee keener DeJekeeMemLe Jemlet ee
ele#eele npeejes ekeeMeJe<e&s otjee mJeleb$e
oerefIe&kee Demeueees nyeue eebv eer ceeGC
efJ eumev e JesO eMeeUsl et v e kes ues u ee
meb MeesO eveeejs mHe< kesues . lemese, ee
oeref Ie&k ee DeeHeueeHeemetv e D ebl ejev eg He
DeefO ekeeefO eke Jesieev es otj peele Demeueees
efme keve efJee emejCe HeeJele Demeueeesner leebv eer oeKeJetv e efoues. (Heene :
nyeueee efmLejebke; oerefIe&kee, nyeue Deb lejeU ogyeeaCe)
nyeueee efmLejebk e (nyeume kee@vmb) efJeeeee emejCelesee Jesie oMe&JeCeeje
efmLejebke. F.me. 1929 meeueer eefme kesuesuee DeeHeuee mebMe sO eveevegmeej S[Jeerv e
nyeue eebv eer DeeHeuee efJeeeleerue oerefIe&kee DeeHeueeHeemetv e otj peele Demeueees
oeKeJetv e efoues. (eeeee DeL e& efJee emejCe HeeJeles Deens!) nyeue eebee
efv e<ke<eev egmeej ee oerefIe&keebee Skeces keebHeemetv e otj peeCeeee Jesie ne leebee vemeueeceg Us nef jleie=n eee
DeeHeueeHeemetv eee DeblejeJej DeJeuebyetv e Deens. oerefIe&kee efpelekeer otj, eflelekee
efleee otj peeCeeee Jesie DeefO eke. oerefIe&keebes DeeHeueeHeemetv ees Deblej DeeefCe
otj peeCeeee Jesie eebee SkeceskeebMeer Demeuesuee mebyebO e nyeue eebv eer MeesO euesuee
ee efmLejebkeeejs mHe< neslees. (Heene : nyeue, S[efJeve Hee@Jesue)
njelceke esCeer / es{er (neceexefveke efmekeJ eWme / eesesMeve) pee mebKee
efkebJee Iekeebes Jemleebke ieefCele es{erle Demeleele leer. pemes 1/1, 1/3, 1/5,
1/7, .... njelceke es{er, keejCe ee Heoebes Jemleebke 1, 3, 5, 7, .....
2 meceeve Deblejeeer ieefCelees{er Deens.
nefj leeebleer (eerve jsJ nesuegMeve) osMeeuee DeVeOeeveeee yeeyeleerle mJeebHetCe&
kejCeeje D eef leMee cen Jeeee keee& ece. Mesleer ueeieJe[erKeeueer ue #es $e
Jee{ef JeCeeyejes yeje Deef O eke GlHeeove osCeeNee mebkeef jle efyeeeCeebee JeeHej,
leemeeer ueeieCeejer efmebeveJeJemLee, Keles, keer keveeMekes eebeer GHeueyOelee.
GHeueyOe #es$ eeJej Skeentv e D eefO eke efHekes IesCeeeer JeJemLee Je ee meJeees
met$eye efv eeespeve, ee meJe& ekeejee GHeeeeespevesletv e SketCe Heerke GlHeeoveele
ee keeUele 30 kekeeebv eer Jee{ Peeueer. eeeer megJeele 1965 meeueer [e@.
mJeeceerv eeLeve eebv eer vee@ce&v e yees ueeBie eeb ee menkeeee&v es, 1800 ve DeefO eke
GlHeeove osCeeNee ieJneee peeleer ee ef yeeeCeebee Deeeeleerl etv e kes ueer.
nefjleeebleeres ese [e@. mJeeefceveeLeve eebv ee peeles.
nefj leie=n Heefj Ceece (eerve neTme FHeske) He=L Jeeree JeeleeJejCeele meeetv e
jeefn uesues keeye&v e-[ee-Dee@kem eeF[, efceLesv e, DeesPeesv e D eeefCe HeeCeeeer JeeHe
eemeejKes nefjleie=n Jeeet peefceveerJeve Glmeefpe&le Peeuesueer G<Celee keeW[tv e sJeleele.
HeefjCeeceer He=LJeeres mejemejer leeHeceeve Jee{le peeles. DeefleMeerle eosMeele JevemHeleerbee
Jee{ermeeer G<Celee keeW[tv e sJeCeeNee keeeIejebceOes DeMeere HeefjefmLeleer Demeles.
cnCetv e eeuee nefjleie=n HeefjCeece Demes cnCeleele.
nefj leie=n Jeeet (eerve neTme ie@mesme) mete&efkejCeebyejesyej esCeejer G<Celee
He=L JeerJeve HejeJeefle&le nesleevee JeeleeJejCeeleerue Ieke leer Mees<etv e Iesleele DeeefCe
He=L Jeeres JeeleeJejCe Gyeoej sJeleele. nJesleerue keeye&v e-[ee-Dee@kemeeF[, efceLesv e
Demes Jeeet G<Celee Mees<etv e IesCeejs Demetv e nJesleerue leebee eceeCeeble He=L Jeer iejce
nesles. ee Jeeetbv ee nefjleie=n Jeeet cnCeleele.
nefj leie=n (eerve neTme) efHekeebee efv ekeesHe Jee{ermeeer ke=ef$eceefjlee Hees<eke
JeeleeJejCe DemeCeejer yebefomle peeiee. eeee efYebleer Je Deeeove Keeme ekeejes
Demeueeves lesL eerue efHekeebv ee DeeJeMeke lees mete&ekeeMe efceUlees HeCe Deefv eeefcele
nJeeceev eeee Deef v e
Heefj CeeceebH eemet v e leeme
JeeeJeues peeles. egjesHeeleerue
Leb[ nJeeceeveeee osMeele
lemes e JeeUJeb emle
FeeeueceO es Heer ke
Jee{ermeeer Hees<eke nJeeceeve
JeeHej cees ee eceeCeeJej
kes uee peelees. YeejleeceOes
nefjleie=neee JeeHej HegueMesleer DeeefCe Yeepeebee opexoej ueeieJe[ermeeer kejleele.
nefj leJe (keueesj esefH eue) efnjJee JevemHeleeRee Heev eeble meeHe[Ceejs ns efnjJes
Je DeVe efv eefce&leermeeer ekeeMe Mees<etv e IesCeees cenJeees keee& kejles. `De'
DeeefCe `ye' ee oesv e ekeejele meeHe[les. keener peerJeeCetle Keeme ekeejes nefjleJe
meeHe[les les DeJejke le efkejCe Mees<eles.
nefj leueJeke (keueesj eHueem)
Jev emHeleeR ee Hes M eer l e
nefjleJeeble SkeJeuesues Demeles
DeeefCe ekeeMe Mees<et v e IesCeees
keee& Heej Hee[les.
nefjeb (1923-1983) Hee@ue ef[j@ke eebee `Hetbpeeeecf ekee'r ebL eeletv e esjCee
DeeefCe MesJeer ef[j@ke eebee neleeKeeueer HeerSe.[er. Demee nefjebebee Mew#eefCeke
eJeeme Peeuee. les Yeejleelee jneJesle cnCetv e nesceer YeeYeebv eer kesueus ee eelveevb ee eMe
Deeues veener. Decesejf kesle les yeerpeYetefceleerke[s
JeUues DeeefCe leele mebMeesO ev e kesues. MeesO e
keeee&ee eefeesle %eeve-DevegYeJe-keuHekelee
Je DeblemHetleea eemebyebO e r leebes efeblev e eeues.
keeus ebeyf eee efJeeeHeer Je efevmveee eieuYe
DeOeeve keWeee keee&k eeUele leebv eer
keCeYeeweflekeer veblej ueer. yewefpekeer, ueer-ie
Deeefo efJe<eeeJb ej 83 MeesOe efv eyebO e efueefnues
Deensle. Deueneyeeoee cesnlee mebmLeses,
`nefjeb mebMeesO eve mebmLee' Demes leebee ieejw JeeL e& veeceeblej kesues iesues.
357
nefj eb mebMeesO eve mebmLee 1967 meeueer Deueeneyeeo esL es efv eIeeuesuee `cesnlee
mebMeesO eve mebmLeses 2001 Heemet v e Leesj ieefCeleer nef jeb eebee mce=leer eerleLe&
`nefjeb mebMeesO eve mebmLee' Demes veeceeblej Peeues.
meceeF&ke eJesMe Hejer#ee Je cegueeKeleerejs efv eJe[ Peeuesuee efJe%eeve DeLeJee
Deef Yeeebef $ekeer HeoJeerO ejebmeeer Skeef$ele DeYeemeece Demetv e esL es HeoJeg ej
efM e#eCeeee meeseer Deensle. eMemJeer G cesoJeejebv ee `nes ceer YeeYee ve@Mev eue
Feqv met' HeoJee osles. mebmLesee ieefCele efJeYeeieele yeerpeieefCele, efJeMues<eCe,
Yetefceleer, meebefmLeleer, DebkeMeem$e eebee Deveske MeeKeesHeMeeKeeble mebMeesO eve eeueles.
1985 meeueer mebmLee DeCegTpee& efJeYeeieeee DeKeleeefjle Deeueer.
n&dPe Deeblejje^ere Skeke eCeeueerleerue eeflemeskebo JeejbJeejlee ceespeCeemeeeres
Skeke. Goe. IejeIejeble GHeueyOe Demeuesuee HejeJeleea efJeegledeJeeneeer JeejbJeejlee
Yeejleere eCeeueerv eg meej 50 n&d Pe Flekeer D emeles . cnCepes ne efJeegledeJeen
eeflemeskebo 50 JesUe efoMee Guemegue yeouelees. n&dPe ns ee Skekeees veeJe
neFveefjKe [e@uHe n&dPe ee pece&v e Jew% eeefv ekeeee veeJeeJeve Iesleues Deens.
n&dPe, neFveefj Ke [e@uHe (1857-1894) pece&v e Jew% eeefv eke. leeee
efJeegledegbyekeere uenjeRee MeesO eecegUs Heg{s peeTve jsef[Dees, otjoMe&v e, j[ej
DeMeebmeejKee meeseermeg efJeO ee DeeHeCeebme efceUt Mekeuee D eensl e. D eleg e
JeejbJeejlee Demeues uee efJeegledegbyekeere uenjer efv ecee&C e kejCeemeeer leebv eer
efJeegled efCeieeree JeeHej kesuee neslee. pescme ce@kemJesue eebv eer ekeeMeefkejCeosKeerue
efJeegledegbyekeere uenjer Demeueeee efmeevleees eefleHeeove kesues nesles. les eesie
Demeueeee efv e<ke<e& n&dPe eebv eer emLeeefHele kesuee.
nyeeameeF&[ JevemHeleer mebj#eCeemeeer HeJeejues peeCeejs jmeeeve. (Heene
efJ e[er meeF&[)
nJee (SDej) He=L JeermeYeesJeleeueer Demeuesuee Jeeetbes efceeCe DeeefCe JeeleeJejCeeee
Ske ecegKe Ieke cnCepes nJee. nJesle D eveske ekeejes Jeeet Demeleele cee$e
veee^espeve 78 kekes Je Dee@eqk emepeve 21 kekes Demeleele. keeye&v e-[ee-
Dee@kemeeF[, DeesPeesv e, veee^espevees efJeefJeOe Dee@kemeeF[dme, iebO ekeeeer (meuHejes)
efJeefJeOe Dee@k emeeF[dme DeeefCe Dejiee@v emeejKes efv eeq<ee Jeeet eeb eener meceeJesMe
neslees. HeeCeeeer JeeHe osKeerue nJesee Ske Ieke Deens.
nJeeoeyeceeHeer (ye@j e@ceerj) JeeleeJejCeeee oeye ceespeCeemeeer JeeHejues
peeCeejs GHekejCe. Heeje JeeHeve Ske oeyeceeHeke leeej kejleele lej ogmeje
Deens (De@v esjeF&[) efveJee&leer Jeeet oeyeceeHeke. Skee keeesee veUerle Heeje sJetv e
efleuee ceeHeke pees[ leele. veUerleuee HeeNeeee Gbeerle keceer peemle oeyeecegUs
yeoue nesleele. les ceeHeke veeWoJetv e sJelees. (De@v esjeF&[) efv eJee&leer JeeegoeyeceeHekeeceOes
Ske HeeleU ueJeefeke Oeeleteer HeeskeU [yeer Demeles. JeeleeJejCeeleuee oeyeeleerue
yeoueecegUs [yeer emejCe efkebJee Deekegb eve HeeJeles. emejCe Je Deekegbeveeleues
yeoue ceeHeke veeWo Jelees.
nJeeceeve (Jesoj) : efJe Mf e< eosMe Jejerue efJe Mf e< keeueeJeOeerleerue JeeleeJejCeeee
efmLeleerme lee efkeeCees nJeeceev e Demes cnCeleele. nJeeceeveeejs eoerIe& keeueeJeO eerle rue
JeeleeJejCeeeer efmLeleer efJeMeo kesueer peeles. owv ebefove nJeeceeveeeer oerIe& keeUeHeeleee
mejemejerJeve nJeeceeve jles. (Heene $eletceeve)
nJeeceeveMeem$e (efceerefj Dee@uee@p eer) JeeleeJejCeeee cnCepes Jeeje, {ie,
HeeT me, leeHeceeve eebee DeYeeme keve Deboepe Jele&JeCeejs keW. SKeeee
efkeeCees nJeeceeve Jele&JeCeemeeermege peeieespeeiees meceg, leeleerue neueeeueer,
He=L Jeeree He=Yeeie DeeefCe otjJejes nJeeceeve eeee efJeeej kejeJee ueeielees.
HeeJemeeee Deboepe Jele&JeCeemeeer 16 les 18 Iekeebee efJeeej kejeJee ueeielees.
nJesleerue OegefuekeCe (memHeW[s[ Heeef&k e egues ce@j - SmeHeerSce) efv emeie&le
nJesle Heej Lees[er OetU Demeles, HeCe DeeweesefiekejCe, oUCeJeUCe DeeefCe Jevemebnej
eecegUs veeiejer Heefjmejeble OegUeres eceeCe Ket Hee peemle Dee{Ules. yeejer ke
Deekeejeeer, one ceeeeese@ceHes#ee nuekeer OetU nJesle yejee Jes U lejbieles.
JevemHeleeRJej He[CeeNee OegUercegUs leebeer GlHeeove#ecelee keceer nesles lej Deeflemet#ce,
2.5 ceeeeese@ceHes #ee yeejerke Oeg Ueres keCe emeveeJees Mejerjele efMejueeme
emevemebmLeses Deepeej nesleele, HegHHegmeele iesueeme #eener nesT Mekelees. Yeejleere
efv eeceebv egm eej nJesl e 200 efc eefuee@c e eefleIeveceerj SJe{s OegefuekeCeebes eceeCe
megjef#ele mecepeues peeles, Hejbleg yengO ee les peemle Demeuesues peeCeJeles. keesj[ee
eosMeebl eerue Menjeble eleerIeveceerjceO es 700-800 efceefuee@ce SJe{s eceeCener
veeWoues peeles.
n<e&ue, efJ euece (17381822)
egjsv eme ee ieneee MeesO e ueeJeCeeje FbefiueMe
Keieesuelep% e Deeef Ce mebi eerlelep%e. leeves
DeekeeMeees keeUpeer HetJ e&k e meJes& #eCe
keve efkeleske pees[leejs, leejkeeieg
DeeefCe lespeescesIe eebe r jerlemej veeWo kesueer.
egjsv emeee MeesO eeyejesyeje egjsv emees oesv e
eb DeeefCe Meveeres oesv e ebner (1789)
efJeuece n<e&ueves MeesO etv e kee{ues.
n<ex, Deues[ [s (1908-97) efJe<eeCetbee Hegv elHeeove Heleer DeeefCe
leebee DeevegJebefMekeleses iegCeOece& eeefJe<eeeree mebMeesO eveemeeer ce@keme osueyegke
DeeefCe meeuJeeoesjs uegefjDee eebee meceJesle 1969 meeueee Jeweke Meem$eeleerue
vees yesue Hegjmkeej efceUJeCeejs Decese fjkev e peer JeMeem$e%e. SKeeee peer JeeCet Jej
Skeee JesUer oesv e JesieJesieee peeleer ee peerJeeCetYe#eke efJe<eeCetb ee nceuee
Peeuee lej lee oes v e ef Je<eeCetbee pevegkeebceO es osJeeCeIesJeeCe nesTve leeb ee
pevegkemebee Hevg ej&efele neslees ns n<ex eebv eer oeKeJetv e efoues. osueyegke nsner DeeHeuee
mJeleb$e mebMeesOeveeejs leee efv e<ke<ee&Heele Heeseues nesles. leeveblej DeeHeuee menkeejer
ceeLee& esme eebeeyejesyej n<ex eebv eer Ske keuHeke eeesie kesuee. leemeeer leebv eer
Deepekeeue mJeebH eekeIejebee DeefJeYeepe Yeeie yev euesuee efcekemejee, Jesef jbie
yuesv [jee, JeeHej kesuee neslee. leecegUs lees eeesie Jesefjbie yuesv [j ee veeJeevese
eKeele Peeuee Deens. lee eeesieeletv e n<ex eebv eer `[erSveS'ee jsCetbceOese pevegkeere
ceeefnleeree meee Demelees, eefL eveebceOes veener, ns efv eefJe&JeeoHeCes efme kesues.
358
nmleefoMeeoMe&k elee (keeej@efueer) Demecee$e meWefe jsCete r Debleie&le ef$eefceleer
jevee GpeJeer Deens keer [eJeer Deens ns oeKeJeCeejer efmLeleer.
neFHesef Me ee F.me.ee eJeL ee Melekeeleeru e Fefp eeq HMeev e ieefCeleer.
DeHeesuees efv eemees Mebketso ieefCele, [eees Hebdm eeer Deefv eO ee&e& meceer kejCes Je
e@uesceereer keeskes eeJej efHeCee efueefn uee.
neTvmeefH eu[, iee@[es (1919-2004) efmeefmke@ve ner Deepe Mejerjebleie&le
HeenCeermeeer ceevelee HeeJeuesueer efeefkelmeeeCeeueer efJekeefmele kesueeyeue De@ueve
kee@jce@ke eebeemeceJesl e peebv ee 1979 meeueee JewekeMeem$eeleerue v eesyesue
Hegjmkeej efouee iesuee Demes Fbepe DeefYeeblee.
ne[efveefce&leer (Dee@mmeerefH ekesMeve) ne[ yeveCeeeer efeee. Dee@emf Deesyueem
ee Keeme HesMeer ke@ueefMeDece #eejeb ee meeneeev es keg exmeejKee DeJeeJeebes
ne[ebceO es Heeblej kejleele.
ne[eb ee meebiee[e (mkesuesve)
meJe& He=Jeb Meer e eeCeebv ee ne[eb ee
meeb iee[e D emelees . meebi ee[eeceg Us
leeb ee Deekeej Je He jles Je
Mejerjeleeru e oe, ceWot , Heg HHeg mes
veepetke DeJeeJe ne[ebee HeeskeUerle
meg j ef# ele jenleele. W [ ve,
efueie@ceWmeejKes Hes Je mveeet ne[ebv ee
SkeceskeebM eer pees[ leele. leeceg Us
meebiee[e Yekekece neslees.
ne[s (yeesve) Mejerjeee meebiee[eeee Ieke Demeuesuee keerC e Tleer.
Dee@efmDeesmeeF&dme ee HesMeeRee Keeme pegUCeerletv e yeveuesues Deleble ueneve ueneve
leblet ke@equMeDece Hee@mHesmeejKeer Keefv epes Demeuesuee efmeceWmeejKee HeoeLeeee
ceoleerv es Skee peeeele pees[ues peeleele. DeMee Keveer peegk ele, ue@ces ueercegUs
ne[ebv ee keerCeHeCee eeHle neslees. iejpesv egmeej ue@cesueeree Deekeej DeeefCe Deblej&evee
yeoueles DeeefCe ne[s Ceke Jee ceT Je ueJeefeke yeveleele. `[' peerJevemeJeees
Deenejeleerue eceeCe keceer Demeueeme ef jkesdmemeejKee D emLeerjesie GodYeJet
Mekelees. `[' peerJevemeJeecegUs ne[s keerCe yeveleele.
neve, Dee@es (1879-1968) egjsefv eeceee DeCetJej vet^e @v eee ceeje
kesuee Demelee, leebes efJeYeepeve nesTve oesv e ceOece DeCegYe jees DeCet Je oesv e/
leer v e vet ^e@ v e yeens j He[leele. ee m^e@ mecev e eebeeyejesy ej ueeJeues uee
DeCegefJeYeepeveeee MeesO eeyeue 1944 meeueee jmeeeveMeem$eeleer ue veesy esue
Hegjmkeej efceUefJeCeejs pece&v e Meem$e%e. ee eefeesme DeCegefJeYeepeve Demes veeJe
osCeele leeeer menkeejer efuePe efcevej efneener menYeeie neslee.
nevme, Hee@ve Dee@ euej (1873-1964) meeKejseb efkeCJeve DeeefCe efkeCJeveMeerue
efJelebeke (SvPeeFce) MeesO eues. mepeerJeebee Mejerjele GlHeVe nesCeejer Jes, peeee
eesieeves Flej HeoeLee&le yeoue Ie[tv e eslees HeCe ns HeoeLe& cee$e mJele yeouele veenerle.
eebee meboYee&le kesuesuee mebMeesO eve keeee&meeer 1929 meeuees jmeeeveMeem$eees
veesyesue Heeefjleesef<eke ee pevceeveb pece&v e DemeCeeNee eqmJeef[Me Yeewefleke-jmeeeveMeem$e%eeuee
mej Dee@L e&j ne[&v e eeb eeyejesyej osCeele Deeues.
neHeefk eve yeeeesH eejceemegef keue ceneceb[U ceee&eof le, cegbyeF& : IemeHe&,
OevegJee&le, [ebiee Keeskeuee, Huesie, HeesefueDees DeeefCe jsye rpe eemeejKee jesieebefJe
JeeHejeJeeeee uemeer leeej
kejCeejer ceneje^ Meemeveeee
DeKeleejerleerue mebmL ee. 1896
meeueer [e@. Jeeu[sceej neHeefkeve
eebv eer mLeeHeve kes uesuee Hues ie
mebMeesO eveMeeUsee efJekeemeeletv e ee
mebmLeseer mLeeHevee Peeueer Deens. keener peeJr emebj#eke Dee<w eOeebes GlHeeovener mebmLesle
nesles. ceneceb[Ueeer efHebHejer esL es Mesleer Je uemeefv eefce&leerme er DeeMeeUener Deens.
neHeefk eve, Jeeu[sceej cees[s&k eeF& ( 1860-1930) : ns jefMeeve Meem$e%e
uegF& Heeejes efJeeeL eer& nesles. 1893 ceOes les keuekeeeme Deeues DeeefCe leebv eer
leeHetJeer& He@efjmeuee efJekeefmele kesuesueer kee@ueNeeeer ueme les ueeskeebv ee keuekeeele
esele D emele. 189 6 meeueer ceg byeF&-
HegC eeuee Huesi e ee jes ieeee eeog Yee& Je
PeeueeJej les J neee ceg b y eF& ee
jepeHeeueebv eer leebv ee cegbyeF&le yeesueeJetv e Iesleues
Deeef Ce Huesi eJej ueme MeesO etv e kee{eeuee
meeb ef ieleueer. pes . pes . ne@e qmHeueceOes
meb MeesO eve keve leebv eer 10 peev esJeejer,
1897 jespeer Huesieeer ueme MeesO etv e kee{ueer
DeeefCe leer mJele:Jej eLece esetv e Iesleueer.
veblej HejU esL es Demeues uee jepeHeeueeb ee efv eJeememLeeveeeer peeiee jepeHeeue
meB[nm& eebv eer neHekeerv e eebv ee osTve lesL es Huesi eJejerue mebM eesO eve kesb meg
kesues. 1904 meeueer neHekeerv e eebv eer Yeejle mees[uee. 1925 meeueer ee mebmLeses
veecekejCe neHekeerv e eebee veeJeeves kejCeele Deeues.
nee-Heee : Heene efv ee
359
neeiesvme, efeefmleeve (1629-1695) ekeeMeeee Heeus ejeePesMev eee meJe&eLece
DeYeemeke Demeuesuee [e Jew% eeefv eke. leeves ekeeMeeee lejbieemebyebO eer efmeevle
ceeb[uee. ekeeMelejbieebee eieleermeeer iejpeseer yeeye mecepeuee iesuesuee ceeOeceeme
leev es `FLej' ns veeJe efoues. neeiesv mev es lee keeUele yeueMeeueer ogyeeaCe (seuf emkeeHs e)
yeveefJeueer Je leeletv e Meveer enees ke[s Je Meveer ee GHeenebes DeefmlelJe efme kesues.
nee[^esp evesMeve : SKeeee jemeeeefv eke mebegieele nw[^espevees DeCet ekeCeeeer
jemeeeef v eke efeee. efyebO e efkebJee ef $eyeb O e Demeuesu ee D emebHe=kel e meb egieele,
efv eosMekeeee ceoleerv es nee[^espevees DeCet mebegieele peeTve mebHe=keleeJemLee esles.
Goe. MeWieoeCeeee lesueele, efv eosMekeeee ceoleerv es nee[^espev ees DeCet ekeueeme
JevemHeleer letHe leeej nesles.

neePesveyeie&, Jesve&js keeue& (1901-1976) pece&v e YeeweflekeMeem$e%e. ne e[^e s c eer j

DeCegjsCetbee mlejeJej vetveves efJe<eo kes uesuee ieefleee efv eeceebv eg meej kesuesueer Deeefke&efce[eree leJeeJej
Yeeefkeles Kejer jle veenerle ns Oeeveele DeeueeJej leemeeer Jesieee eCeeueereer DeeOeeefjle, JeHeoeL ee&eer
DeeJeMekelee Yeemet ueeieueer. leeeyejesyej D eCeg jsC etbm eejKes keCe emebieer Iev elee ceesp eCeees
uenjeRmeejKes iegCeO ece& oeKeJeerle lej ekeeMeuenjeReer JeeieCetke keCeebmeejKeer GHekejCe.
nesle Demes. leeJesUer lejbieeeefcekeer (JesJn ceske@efv ekeme), ee veJeerv e ieefCeleerHeleeree
MeesO e ueeJetv e ne efle{e neepesv eyeie& eeb v eer mees[ Jeuee. DeCetbeer vescekeer peeiee ne[&J es Dej mebieCeke ne Deveske Fuesk e^e@efv eke pee eebv eer efceUtv e yeveuesuee
DeeefCe leebee eeer Demeuesuee mebJesie eebes SkemeeLe Deetke ceespeceeHe kejCes Demelees. ee peeeeee efceUtv e leeej Peeuesuee mesv ^ue eesmesmejceOetv e leees
Mekee veener, leeyeeyeleerle keener Deefv eefelelee jenCeeje nsner leebv eer oeKeJetv e keee& eeueles. HeCe les eeueJeCeemeeer ee keWere eesmesmejyejesyeje leele ceeefnleer
efoues. leeJejee leebee Deefv eefelelesee efmeevle, Deveme&v eer efeeqv meHeue, eKeele YejCeemeeer JeeHejuee peeCeeje keer yees[&, lemese leeJej eefeee keve leeej
Deens. leebee ee ceewefueke mebMeesO eveeyeue 1932 meeueee YeeweflekeMeem$eeleuee Peeuesues Gej HeenCeemeeer He[eeeer, cee@efv ejeerner iejpe Demeles. ner meejer
veesyesue Hegjmkeej leebv ee osCeele Deeuee. vepejsuee menpe efomeCeejer Fueske^e@efv eke eb$eCee cnCepes leeeer eb$emeeceeer efkebJee
`ne[&J esD ej'. ee eb$ emeeceeeruee keeee&eq v Jele kejCeemeeer Dee%eeJeueereer,
nee[^eks eeye&ve meb egies (nee[^esk eeye&ve kebHeeTb[dme) Keefv epe lesue, keeU s mee ceb$emeeceeereer, cnCepese mee@HeJesD ejeer iejpe Demeles. (Heene mee@HeJesD ej)
DeeefCe JevemHeleeRes DeJeMes<e eebeeHeemetv e efceUCeejer nee[^espeve Je keeye&v e ee
cetueJeebee meeKeeebeer yeveuesueer meWefe jmeeeves. De@efueHe@efke nee[^eskeeye&v e ne[ea, iee@[es n@j e@u[ (1877-1947) Deueewefkeke yegefceesee peesjeJej
ee ceeveJeefv eefce&le jmeeeveebceOes SkeyebO e mJeHeeeer mebHe=kele lemese oesv e efkebJee keWef yep e ef JeeeHeereee jBiuejmen ^ eeHee@m eee DeeCeKeer Skee Yeeieeleer ue
leerv e yebO e mJeHeeeer DemebHe=kele jmeeeves eebee meceeJesMe neslees. keener jmeeeves eeefJeCeecegUs ne[eAv ee keWefyepe, D ee@kemeHe[& Je efevmesve ef JeeeHeerele ceeveeeer
eeekeej yebo mJe Heeee Jeueeeb v eer yeveues u eer D emeleele. leeb es Heos efceUle iesueer. eerefv eJeeme jeceevegpeve
`Dee@ef uemeeeeqke ueke', `meeeeqkeueke' Je `De@jes cesefke' D emes ie He[leele. Je efueueJet[ eebee menJeemeele Glke=
meb M ees O ev e. lemes e [eeesH eb er e
nee[^esp eve yebO e (nee[^esp eve yee@v[) : nee[^espeveee DeCet meJee&le ueneve DeemeVeerkejCe, Deb keMeem$e, Demecee,
DemeueecegUs, leeee OeveJeerpeYeej, ogmeje ceese DeCet DeeHeueeke[s Keselees. es{er, efv eefele meceekeueve, jerceev e Peere
HeefjCeeceer, nee[^espeveee DeCet efkeb efele keceer OeveefJeegledYeeefj le neslees D eeefCe Heues ee efJe<eeebJej efueueJet[ yejes yej
cees e DeCet ef keb ef ele keceer $eCeef JeegleYeeefj le nesl ees . ne ef keb ef ele keceer uesK eve kes ues. ieefCeleer efJeOeeveeuee Hegj eJes
O ev eefJ e eg ledY eeefj le Peeuesu ee nee[^ es peveee D eCet , leee meb eg ieeleeru e osCes, Meg ieefCeleeee opee&, keeskeesjHeCee
$eCeefJeegledYeeefjle DeCetyejesyej #eerCe yeueeee DeeefC e keeeceefjlee yeoueCeeje Je efJeMues<eCeelceke meb#esHe eeleerue yeoueees
nw[^espeve yebO e efv ecee&Ce kejlees. HeeCeeee jsCetle DemeCeeje nw[^espeve-Dee@eqkemepeve ese ne[eAke[s peeles. ueeskemebKee Je Deev egJebefMekelee Meem$eele cetueYetle ceeveuee
yebO e ne eee ekeejee yebO e Deens. (heene jemeeeefv eke yebO e) peeCeeje `ne[ea-Jesv eyeie&' efv eece oesIeebv eer mJeleb$eHeCes MeesO etv e kee{uee. eerevf eJeeme
jeceevegpeveee MeesO e ne ne[eAee meJee&le ceese MeesO e.
nee[^esp eve yee@cye nee[^espeveeer oesv e mecemLeeefv ekes [egsefjece Je ef^Meerece
eebee mebceerueve efeesee JeeHej keve yeveefJeuesues Mem$e. ee mebceerueve eefeesme neJex, efJ euece (1578-1657) ee
108 DebMe mesequmeDeme SJe{s leeHeceeve ueeieles. les ieeCeekeefjlee DeCegefJeYeepeveeJej Fbe q i ueMe [e@k e jv es 1628 meeueer
DeeOeeefjle DeCegyee@cyeee mHees yeensjer ue keJeeele Ie[Jetv e DeeCeuee peelees, Je jke leeefYemejCeeee MeesO e ueeJeuee. leeves
leeejs Deeleerue keJeeeleerue [egsefjece Je ^erefMeecees efceeCe DeefleoeyeeKeeueer eeCeebceOes jkeleeJeen kemee Jeenlees eees
Je Ge leeHeceeveeme Heesneseles Je DeCegmebceerueve eefeee Ie[tv e esles. ner meJe& efv ejer#eCe kesues. eeJeve leeves oeeee
eefeee meskeboeee Ske oMeue#e Yeeie SJe{ee Lees[ee keeUele nesles Je Heej mHebo v eeceg Us jke le Heg HHeg meeke[s Je
ceesee eceeCeele efJeOJebmeke Tpee& yeensj ekeueer peeles. (Heene DeCegmebceerueve) Mejerjeleerue meJe& DeJeeJeebke[s peeTve
lesL etv e Hegv ne oeeke[s Hejle esl es ns
360
oeKeefJeues. lemese oeelet v e efk eleer jkele eleske eskeeele Heg{s mejkeles Je
efJeefMe keeueele oeees efkeleer eskes He[leele eeee leeves DeYeeme kesuee.
meeOeejCeHeCes 30 efceefv eele oeees 1000 eskes He[leele Je 40 efce.efue. jkele
eleske eskeeele Heg{s peeles Demee efv e<ke<e& leeves kee{uee.
neu[sve, pee@ve yej[e@ve meB[jmeve (1892-1964) efyeefMe Yeejleere
MejerjMeem$e%e. Dev egJeebefM ekelee DeeefCe
Gleebleer ns leebee mebMeesO eveees cegKe
ef Je<ee nesl es. leeb v eer jke leie Deeef Ce
jeleebO eUsHeCee eeceOeer ue DevegJeebefMekelesee
mebyebO e meJe&eLece oeKeJetv e efouee. leebv eer
Deveske efv eelekeeefuekeebes mebHeeoke cnCetv e
keece kes ues . lemese efJe%eeve efJ e<eeke
Heg m lekes ner ef ueefn ueer . meJe& meeceeve
Jeeekeemeeer efJe%eeve uesKeve kejCeele
leebee neleKeb[ e neslee. 1957 meeueeceOes leebv eer Yeejleer e veeieef jkeJe
mJeerkeejues DeeefCe ceie les Yeejleele mLeeefeke Peeues.
efnHees esefme (F.me.HetJ eea 460-F.me.HetJ eea 377) efnHeesesefme DeeO egefveke
Jewekeees peveke, F.me. HetJe& 400 ee Je<eea leebv eer JewekeMeem$eemeeer keener
le Jes Ieeuet v e ef oueer. jesi e ns vewmeefie& ke
keejCeebcegUs nesleele, Oecee&ee leeeeMeer
keener mebyebO e veener. HeeHeHegC eeee meb yebO e
veener. Demee eeej leebv eer kesuee. jesieeuee
eesie Deenej, ceesk eUer nJee, eebieues
jenCeerceeve Je Jeweeqke leke mJeleseer
DeeJeMekelee Demeles ns leebv eer oeKeJetv e
efoues. leekeeUermege leebv eer Mem$eefeee
kes uee. DeefmL eYebie, efv eKeUuesu es meebO es
eeJej GHeeej kesues. [es keeeee keJeerle Yeeske Hee[tv e Deeleeru e Jee{uesuee
oeye keceer kesuee. leebes ef JemcejCe nesT vees cnCetv e Deepener Hejer#ee Heeme
PeeueeJej meJe& [e@kej leebv eer efueefnuesueer MeHeLe Iesleele.
efnHHeeke&me (F.me.HetJ e& ogmejs Meleke) ieerke Keieesuelep%e DeeefCe ieefCelelep%e.
efnHHeeke&meves mebHeeleeueveeee MeesO e ueeJeuee Deeef Ce meeb Heeefleke Je<ee&ee keeue
Deef O eke DeetkeHeCes Jele&Jeuee. leeves megceejs mee[sD eeMes leeNeeb eer efjlemej
eeoer kesueer. leeNeebeer lespeefmJelee oMe&JeCeemeeer veJeer Hele megeJeueer. ebeee
ieleerleerue D eefv eeefc elelesuee leeee ke#eseer efJeJe elee keejCeerYet le Demeueees
leeves mHe< kesues. ef$ekeesCeefceleeree Heeee efnHHeeke&meves Ieeleuee Demeueees ceeveues
peeles. HeL JeerJejerue mLeeves oMe&JeCeemeeer De#eebMeebee DeeefCe jsKeebMeebee JeeHej
meJe&eLece efnHHeeke&meves kesuee. (Heene : mebHeeleeueve; meebHeeefleke Je<e&; De#eebMe;
jsK eebM e)
efnceveoer (iueesefmeDej) : OegJeere eosMe lemese meceg meHeeerHeemetv e GbeeJej
DemeCeeNee eosMeele yeHee&ee mJeHeeleer ue ieesuesues HeeCeer ieglJeere yeueecegUs
eJeener nesles. DeMee ekeejs efv ecee&Ce nesCeeNee yeHee&ee ve eebv ee efnceveoer Demes
cnCeleele. efnceveeeble He=L JeerJejerue peuemeeeebHewkeer iees[ee HeeCeeee meJee&efO eke
meee ieesuesuee mJeHeele D ee{Utv e esl ees. efnceveee ee peieeleerue yeng leske
veeebee cetU m$eesle Deensle. efncev eeebejs HeJe&l eebeer OetHe nesles. Heee&JejCeeee
o= ef keesv eeletv e He= L Jeer Jejeru e peuemebl eg ueve ef keef JeCeemeeer efn cev e eeb es
DevevemeeOeejCe cenJe Deens. JeeleeJejCeeleerue yeoueebcegUs efnceveee efJeleUtv e
leeejs Heee&JejCeeuee ceese O eeskee efv ecee&Ce Peeuee Deens.
efnceegieees ee (iuesefMeeue meeekeue) He=L JeerJejerue nJeeceeveele DeeefCe
$eletle nes CeeNee yeoueev egmeej efnceve ee leeej nesCeeeer Je ceeies nCeeeer
eefeee. DeMeer 6 les 20 ees nesTve iesueer Deensle. Skee efnceegieele peJeUHeeme
Ske le=leereebMe peceer v e yeHee& v es Deeeoueer iesu eer nesleer. 11 npeej Je<eeHetJeea
MesJees efnceegie mejues. meOeeee keeU keoeefeled oesv e efnceegieebceOeuee Gyeoej
keeU DemeeJee Demee Jew% eeefv ekeebee Deboepe Deens.
efnjeebo, Jeeueebo (1882-1953)
Yeejleeuee DeeefL e&ke ee mJeeleb$ e
efceUJetv e eeeee Jemee Jeeueebo efnjeebo
(oesMeer) eebv eer Geuetv e yeebO ekeece, penepe
JeJemeee, DeefYeeebef$ekeer, Mesleer DeeefCe
Mesleer efJe<eeke GlHeeoves, ceesej iee[ee,
efJeceeves, DeLe& HegjJee, efMe#eCe, D eMee
Deves ke efJe<eeebes JeJemeee leebv eer meg
kesues.
efnue, Deeef e&yeeu[ eqJneqJ neve (1886-1977) mveeetbceO es G<Celee
keMeer efv ecee&Ce nesles eemebyebO eeree mebMeesO eveeyeue Deeses ceseWjne@He eebee meceJesle
1922 meeueee veesyesue Hegj mkeej efceUJeCeejs Fbepe Mejer jMeem$e% e. leeb ee
mebMeesO eveecegUs mveeetbes keee& kemes eeueles DeeefCe LekeJee kee eslees, eeee
Gueie[e Peeuee.
efnefueece : (He) Dee 2. DeeJeleeameejCeerleer ue Heefnuee DeeJele&v eeleerue
18 Jee ieeee meome. jbienerv e, iebO enerv e, DeOeeeqlJeke JeeegHe ceewue, Ievelee
0.178 e@ce eefle efuej (nJeseer Ievelee 1.293 e@ce eefle efuej), DeCegYeej
4.0026, efJeefy ebb. -272.2 DebM e mes. (efv ejHes# e leeHeceev e HeerJej 0.95
361
kesefuJnve), Gefyebb -268.93 DebMe mes. meJee&le keceer ef JeleUefyebot Demeuesues
ceewue, oeyeeJemLes lee ieeslees, efv emeiee&l e He-4 DeeefCe He-3 ner efmL ej
mecemLeeefv ekes Dee{Uleele. egjs efv eece DeeefCe Leesef jece Keefv epeebee meeefVeOeele
Dee{Ulees. 1868 meeueer Keeeme mete&enCeeee DeYeeme kejleebv ee JeCe&Heele,
metee&Jej nsefueecees DeefmlelJe efmeOo Peeues. jemeeeefv eke ee efv e<eere cetueJe.
nJes Hes#ee KetHee nuekee DemeueecegUs , Jew% eeefv eke eeesieemeeer, JeeleeJejCeele
KetHe Gbe peeCeeNee Hue@efmke Hegieele Yejleele, mesefcekev[kej Geesieele efv e<eere
JeeleeJejCe efv ecee&Ce kejCeemeeer, eeeespes efv eke HebHe D eeefCe megHejkev[eqke bie
GHekejCeele GHeeesieer . jesieeb ee emeve GHekejCeele, Dee@eqkemepeveuee ef Jejue
kejCeemeeer JeeHej. (Heene jepeOeceea Jeeet)
efnuye&, [sJ ner [ (1862-1943) pece&v e ieefC eleer eev es ieefCele Je
YeeweflekeMeem$eele ue#eCeere Yej Ieeleueer Deens. leees Ske ecese Hegbpeeeefcekeeree
erv es cen Jeees jueues Deens. lemese mecepeeefleke yewefpekeer (nesceesu ee@efpekeue
yewef pekeer) ee veJee efJe<eeele peees GHeeespev e cnCetv e menee Peeues DeMee
yengHeoer Jeueeebeer GHeHeeer Demeuesuee `DeefJekeejke efmeeble' ns leees meJeex ece
mebMeesO eve Deens. ieefCeleer leke&Meem$eele leeves cenJeees eesieoeve kesuesues Dee{Ules.
efnuye&v es GHeefmLele kesuesuee 23 ve meguesuee eMveebHewkeer DeeeHe Deveske Deveg eefjle
Deensle.
efnJeleeHe (ceuesefj ee) efnJeleeHe THe& ceuesefjee ne jesie Hue@Peceese[f ece peeleeree
HejpeerJeercegUs neslees. Hue@ Peceesef[ece HejpeerJeer De@v eeHes efueme [emeebee ceeoercegUs
Hemejlees. ner ceeoer ceeCemeeuee eeJetv e ns HejpeerJeer leebee Debieele mees[leele.
eke=leele ee Hejpeer JeeReer Jee{ 7 les 10 efoJemeebl e nesles. veb lej les jkel eele
Hemejleele Je leebye[ee jkeleHesMeeRv ee Ye#e kejleele. jkeleHesMeer Hegtv e ns HejpeerJeer
jkeleele Hemejleele lesJne jesieeuee ng[ng[er Yeve leeHe eslees , Debie og Keles.
veblej KetHe Ieece esTve leeHe Glejlees; Hejle ogmeNee efoJeMeer lemeee leeHe eslees. ns
ee eeuet jenles.
melejeJee Melekeele mHe@efv eMe meeOetbv eer efmebkeesv ee Pee[eeer meeue ee jesieebv ee
efoueer Je leebee leeHe iesuee. Heg{s efmebkeesv eeHeemetv e eq keJeveer v e leeej kesues iesues.
efkeleske Je<ex ns Skee Deew<eOe ceuesefjeemeeer JeeHejues iesues. nuueer keueesjeseqkeJeve,
He@c eeeqkeJ eve Jeiewjs Dev eske Deew<eOes JeeHejleele. ceuesefjeeceOes Hueern e Jee{les Je
keener eceeCeele eke=le Jee{les. leebye[ee jkeleHesMeer Hegtv e ve PeeueecegUs Heb[gjesie
nesl ees Je jesieeuee DeefleMee L ekeJee esl ees. cejoeCeerle PeesH eCes, efJeef Me
jmeeeveebee Oetj kejCes, Heefjmej mJe sJeCes ns eefleyebO eelceke GHeee Deensle.
efnmesk ebHe@efefyeefueer DeJeeJeejesHeCe eMemJeer nesCeemeeer DeeJeMeke DemeCeejs
oesve eeCeebee TleeRceOeerue meece. jkeleoeveemeeer peMeer jkeleeee Jeiee&eer pegUCeer
DeeJeMeke Demeles leMeer e DeJeeJeejesH eCeemeeer GleeR ceOeerue HesM eeR ee
yeeeDeeJejCeeJejeur e efJe Mf e eefL eveebeer, De@efvpeveee,r pegUCeer DeeJeMeke Demeles.
ee eefL ev eebee efv eefc e&leer ee DeejeKe[e yeeUieCeeNee pevegkeebee mecegoeeeuee
ef nmesk ee@ cHe@ ef ef yeef ueer kee@ cHuesk e me cnCeleele. oelee Je Ies lee eeb ee
efnmeskeec@ He@efefye fueer De@evf peveceOes 50 meceevelee Demesue lej oeleeeer cet$eefHeb[,
eke=le, yeesve ce@jes efkebJee HegHHegme eebes jesHeCe iejpet Jekeleerle kesues peeles.
efnmeseece Hene - 1) JeejbJeejlee Deeke=lee 2) JeejbJeejlee Deeeleeke=leer
efnmesvme iegCemet$eebee yeeb O eCeeree cen Jeeee Yeeie D emeuesueer eefL ev es.
efnmesv meee JeseseeYeesJeleer [erSveSeer ceeU iegbHeueer peeles. DeMeer Deveske
JesesUer Skeceskeebee peJeU DeeueecegUs iegCemet$eebeer ueebyeer keceer nesles Je leer
keWkeele ceeJeleele. efnmesv me Je efnmesv meMeer mebeesie HeeJeCeejer eefL eves pevegkeebee
ekeerkejCeees efv eecev e kejleele.
efnbomg Leeve Sjesvee@efkeme efueefces[ (Se. S. Sue.) veeiejer nJeeF& Jeenletke
lemese mebj#eCe oue eebee iejpee YeeieJeCeemeeer efJeceeveebeer efv eefce&leer Je
leeefJ e<eeeres mebMeesO eve kejCeejer ef MeKej mebmLee. mejkeejer #es$eeleer ue 1964
meeueer mLeeHeve Peeuesuee ee GHeeceele 16 GlHeeove keWs lemese 9 mebMeesO eve Je
ef Jekeeme keWs osM eeleeru e 8 ef keeCeer keee&jle Deensl e. keb Heveer Debl eie& le
mebMeesO eveeee DeeOeejs 12 ekeejee efJeceeveebeer efv eefce&leer kejCeeyejesyej yeensjerue
DeejsKeveevegmeej DeeCeKeer 14 ekeejee efJeceeveebeer efv eefce&le r esL es Peeueer Deens.
DeeleeHeele 3500 Hes#ee peemle efJeceeves DeeefCe 3600 Fbefpeveebeer GYeejCeer FLes
Peeueer Demetv e efJeceeveeee Je Fbefpeveebee osKeYeeueereer peyeeyeoejermege ner kebHeveer
cees ee eceeCeele Heej He[les. Yeejleeee meJe& GHeeneb es Deeq iveyeeCe (ueeBe
Jns F&keume) ee keb Heveerv es efv eefce&ues Deensle. Deves ke je^er e Je D eeblejje^e re
Hegjmkeejeves kebHeveer mevceeefv ele kesueer iesueer Deens.
efnbomg Leeve De@ver yeeeesefkeme efueefces[ (SeSSue), efH ebH ejer Yeejleeleerue
meeJe&peefv eke #es$eeleuee Deew<eOe efv eefce&leer kejCeeje Heef nuee keejKeevee. Yeejle
mejkeejves eeeer mL eeHevee 1954 ceOes egefv emesHe DeeefCe peeieefleke D eejesie
meb Ievee eebee meefee Heeefby eeves kes ueer. megJeeleeru ee Hesefv eefmeueerv emeejKes
eeflepewefJeke GlHeeove kejle. veblej leeceOes Deew< eOeeee meJe& ekeejeb eer Yej
Ieeleueer. HeeUerJe eeCeebkeefjlee keener Deew <eOesner FLes leeej nesleele.
nerj es es met$e (efnjesp e Hee@ceg&uee) DeueskePeebef[^eeee nerjes (F.me.62) eees
yejse keece YetefceleerMeer mebyebefO ele Deens. efJeMes<ele leeves ef$ekeesCe, yengYetpeeke=leer
Je MeebkeJeebes #es$eHeU, Ieveeke=leeRes IeveHeU Je mebKeebes Jeie&cetU kee{Ceeeer
met$es efouesueer Deensle. pemes
ef$ekeesCeees #es$eHeU Vs(s-a) (s- b) (s-c) pesL es a, b, c ee Devegeces
keesv e A, B, C meceesjerue yeepet Je
a+b+c
2
ngS, yevee&[es Deeueyeex (18871971) Depes&efv veeee ee Fbefoe efJe%eeve
Meem$e%eeuee 1947 es FbefoeefJe%eeve lemese JewekeMeem$eees veesyesue eeF&pe keeue&
Hejef[v[ keesj er DeeefCe iesea Lessjsmee keesjer eebeeyejesyej efceUeues. `Heeregjer
iebL eeree necees&v eee meeKejsee eeeHeeeeJej HeefjCeece' ee mebMeesO eveekeefjlee
leebv ee ns Heeefjleesef<eke efc eUeues.
ngp egj yeepeej, Jemeble Mebk ej (1919-1991) efJeeeLeea oMesle Sskeuesuee
362
ceneueveesyeerme Je meer . Jner. jeceve eebee mebKeeMeem$e Je mebYeeJelesJejerue keesCee Skee Jekeleeree keeefeke HesMeerleerue keWkeeeer mLeeHevee kesuesueer Demeles.
JeeKeeveeletv e ngpetjyeepeejebv eer Heg{erue DeYeeme mebKeeMeem$eele kejCeeeer mHetleea leecegUs leeeer pevegkejevee Je cnCetv e DeevegJebefMeke iegCeOece& lee efHelej Jekeleereer
Iesleueer. keWefyepe efJeeeHeereleerue Meem$e%e n@je@u[ peseerpe eebee He[erle leeej ngyesntye eefleke=leer Demeles. Sef[byeje esL eerue jesPesefueve Feqv metceOes 1996
Peeuesuee ngpetjyeepeejebee mebMeesO eveele efHeMejeCeerle cenece mebYeJe Deekeueke meeueer keueesv e leb$eeejs, HeefnueeJeefnuee memleve eeCeeeer, [e@ueer ee cesb{ereer,
DeeefCe peseer pe Hegjmke=le Jeglece mebYeeJelesJej DeeOeejuesues yesF&m eere Devegceeve efv eefce&leer kesueer iesueer nesleer. JevemHeleeRceO es vewmeefie&kejerlee lemese ke=ef$ecejerleener
eebee megjsKe mebiece Dee{Ulees. leebee `DeefJekeejkee'Jejerue efv eyebO eeme keWefyepe keueesv e leeej kesues iesues Deensle.
efJeeeHeerees `De@[ecme' Heeefjleesef<eke efceUeues nesles (1960). ngpetjyeepeejebee
eelveeves HegCes efJeeeHeereee mebKeeMeem$e efJeYeeieeme `eiele DeOeeve Je mebMeesO eve ntk e, je@ye& (1635-1703) efmLeefl emLeeHekelJeeee efv eece meebieCeeje
keWe'ee opee& efceUeuee Je leeletv e Deeblejje<^ere iegCeJeesee leCe mebMeesO ekeebeer Fbepe Meem$e%e. leeCeyeue ueeJeues Demelee ueebyeer Jee{les, lej mebHeer[ve yeue ueeJeues
Ske efHe{ere ef v ecee&Ce Peeueer. Demelee, ueebyeer keceer nesles. efmLeeflemLeeHekelJeeee ceee&osle yeue ueeJeues Demelee,
HeoeLee&le nesCeejer eefleefJeke=leer (m^sv e) ner leeJej ueeJeuesuee eefleyeueeee (m^sme)
ngyesngye HegvelHeeove (jseqH uekesMeve) : Hegv elHeeove eefeesojceeve lemese eceeCeele D emeles. eefleyeueees eefleefJeke= leerMeer iegCees ej efm Lej Demeles leeuee
mepeerJ eeb ee Jee{er o jceev e efmL eeflemLeeHeke iegCeebk e cnCeleele. efmLeefl emLeeHekelJeeee ceee&oseeHeueerk e[s
HesM eerl eeru e pewef Jeke Iekeeb ee yeue ueeJeueeme HeoeLee&ee Deekeejceeveeleerue yeoue mLeeeer mJeHeeee jlees,
ng yesn tye eleer efv ecee&C e nesCeeeer cnCepes yeue kee{ues Demelee HeoeLe& cetU efmLeleeruee esle veener.
eefeee. [erSveS jsCetes Heggv elHeeove je@ye& ntke eeves met#ceoMe&keeee meeneeeves JevemHeleeRceOeerue HesMeeReener
nes leev ee cetU js CetH eemet v e ng yesn tye MeesO e ueeJeuee. yegeeee Pee[eee meeueerceOes ceOeceeMeebee HeeseebeceeCes pee
veJeerv e eleer efv ecee&Ce nesleele. DeMee Heeskeee Dee{Uuee lee HesMeer Deensle, Demes leeves meebefieleues.
ekeejs cetU jsCetHeemetv e Hegv elHeeove
nesCeeje [erSveS ne mepeerJeeb leerue oe (ne&) jkeleeefYemejCeemeeer Mejerjele yemeJeuesuee HebHe cnCepes oe.
SkecesJe jsCet Deens. [erSveS jsCetes peerJev eYej eeueCeeje ne HebHe eleerle GjesmLeeree ceeies HegHHegmeebee ceOeuee
mJeHegv elHeeove nesleevee leees oesv e Yeeieele Demelees. DeeHeuee neleeee ceg erSJe{e leeee Deekeej Demelees.
Oeeies efJ eYekele nesT ve elesk e kees Celeener eew {
OeeieeHeemetv e veJeerv e O eeiee leeej ceeCemeees oe 300 e@ce
nesTve lee oesv e Oeeieebee veJeerv e Jepeveees Demeles. leeeer
jsCet efv ecee&Ce neslees. ee veJeerv e Hegv elHeeefole jsCetle Ske Oeeiee cetU jsCetleerue lej ueebyeer 12 meW.ceer. Demetv e
Ske veJeerv e Demelees. bo er 9 meW. ceer. Deens.
meJee& le peemle b o
ngyesngye eefleke=leer (keueesve) : Skeee efHelejeHeemetv e pevceeuee Deeuesuee Je Yeeieeeer pee[er 6 meW.ceer.
leecegUs leeeer ngyesntye Demeles. eele eej efJeYeeie
eef leke= leer D emeues uee Demeleele. Jejee Yeeieele
mepeerJ e. ueQ ef i eke oesv e Deefuebos Je Keeueee
Hegv elHeeove eCeeueerv es Yeeieele oes v e efv euees .
pev ceeuee es CeeNee Mejer jeleer ue meJe& jke le
mepeer JeebceO es ceelee Je GpeJee Deefueboele esles.
efH elee eeb eeke[tv e les L etv e GpeJee veerueeeletv e Heg HHeg meOeceveerJees HegHHeg meele peeles. Heg HHegmeele
efceUeuesuee pev egkeeb eer HegHHegmeveeruesJees [eJee Deefueboele esTve lesL etv e [eJee veerueeele DeeefCe lesL etv e
mejef cemeU nesT v e ceneOeceveerJees Mejerjele peeles. Skee mHebo veele 75 ef ce.efue. jkele oeeletv e
leeb eer mJeleeer yeensj He[les. cnCepes Skee efceefv eeuee 5.25 efuej. oeeJej ogHeojer DeeJejCe
pevegkejevee leeej nesle Demeles. oeeee mveeet bes leblet Skee Jes Usuee meieUs Deekegb eve Jee emejCe
D emeles . HeCe HeeJeleele. Deefuebo Je veerueeele lemese ceneOeceveer Je ceneveeruee eebeele Pe[Hee
keueesv eeefeesle ceelesee Demeleele. lee jkeleeuee ceeies esT osle veenerle. oeeuee jkeleHegjJee kee@jesv ejer
yeer p eeleer u e peveg k es OeceveerceeHe&le neslees. (Heene jbieerle efe$e)
Demeuesuee keW keees
Geeve keve efleLes oemveeet (keeef[& eeke cemeue) oe ne Ske mveeetbveer yeveJeuesuee HebHe.
363
oeees mveeet efv ekeeceer nesCeeeer keejCes Deveske Deensle. oeees mveeet efv ekeeceer F.me. 19 48
PeeueecegUs jes ieeuee OeeHe ueeieles. DebieeJej metpe esles, ceWotueener metpe esles Je meeueer leeej
nUtnUt jesieeee ce=let neslees. Peeues ueer ner og yeeaCe
leev eb l ej eej
oeeJejCe (Hesefj keeef[ & ece) oeeuee DeeJejCeemeejKeer meJe& yeepetv es oM eke ebnt v e
ueHes Ceejer leuece T leer. ee D eeeoveecegUs oe megj ef# ele jenles Je D eefO eke keeU
oeeJejCeeee Keeueer Demeuesuee Jebi eCeemeejKee ieg UiegU erle eJe oeeuee peieeleueer meJee le
Ie<e&Ce-cegkele s Jelees. keJeefele ee Tleeruee peblegmebmeie& nes Tve metpe Deeueeme cees er og y eea C e
leees efv eoeve Je GHeee lJejerle kejeJes ueeieleele. jueer nes leer .
(Heene : ns u e,
nsD ejefu eHe yeeuekeebceO es G Hepelee pee@pe& Suesj er)
GJeCeeje Ske oes<e. eeceOes Jejee Dees
Heeuesuee Demelees. leeHeeeer GJeuesueer nsefJ eMe, DeBveer (1924- ) keWefyepe efJeeeHeereletv e jsef[DeesKeieesueMeem$eele
Yesie Les v eekeHeg[erHee lener Hees nes eles. mebMeesO eve kejCeeje FbefiueMe KeieesueMeem$e%e. mHeboke leeNeebmebyebO eer kesues uee
pevceeveblej Lees [eee keeueeJeOeerle, cetue mebMeesO eveeyeue F.me. 1974 meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke leebv ee efceUeues.
yees u eeeuee ueeieeeeeD eeOeer e,
Mem$eefeesv es ne oes<e otj kejeJee ueeielees. nsJ esmeer, pee@p e& os (1885-1966)
DeveL ee cegueeuee yeesueCeele D e[eCe ef kejCeesl meejer mecemLeeefv ekeeb es uesyeue
efv ecee&Ce nesT Mekeles. ueeJetv e les HeoeLe& jemeeeefv eke eefeeebceOes
lee HeoeLee ee eJeeme kemee neslees eees
nsefp eefDeme, jsvesme (450-500) jesceve HeMegMeem$e%e. leeves DeeOegefv eke leb $ e, ^ sm ej s eq k e v eke, ef Jekeef m ele
HeMegJewekeMeem$eeeer mLeeHevee kesueer. leevese lee efJe<eeeJejerue Heefnues HeeeHegmleke kes ueeyeue 19 43 meeueee
ef ueef nues. jmeeev eMeem$eeleeru e veesyes ue Heeefj lees ef<eke
efceUefJeCeejs nbiesefjeve Meem$e%e. 32P ee
nsv eer : ef memlesce Deeblejveeef meee@v eeue, ee Deeb lejje^e re ceeveke eCeeueerleerue ef kejCeesl meejer mecemLeeef v ekeeee JeeHej
eJele&k eles es Skeke. pee yeb o ceb[ ueelet v e JeenCeeNee ef Je egl ed eJeeneceg Us kev e leeb v eer Mejerjeleerue eeeHeee
leele G odY eJeCeeNee eg byekeer e m$eesl eeeer cee$ee oj De@ efc Heejceeies Ske efeeebee DeYeeme kesuee.
Jes yesj Deens DeMee peeeeeer eJele&kelee Ske nsv eer Demeles. `H' ns leees
ef evn Deens. nsme, Jeeusj [e@uHe (1881-1973) eqmJelPeue[ceOes pevceuesues Fbepe
MejerjMeem$e%e. Mejerjeleerue efJeefJeOe DeJeeJeebes efv eeb$eCe kejCeejer mJeleb$e keWs
ns&Ped, ueg[efJ eie iegmleeHe (1887-1975) pece&v e YeeweflekeMeem$e%e. ceWotceOes Demeleele ns efme kesueeyeue leebv ee De@v esevf eees Sieeme ceesefv epe eebee
1925 es veesyesue Heeefjleesef<eke pescme eebke eebee meceJesle efceUeues. Fuesske^e@v e meceJesle 1949 meeueee veesyesue Hegjmkeej efouee iesuee neslee. DeefleMee eskeoej
Je DeCet eebeeceOeuee eYeejeefJe<eeer efv eece leeej kesues. Demes Fueske^e[s dme JeeHeve leebv eer keg$eer Je ceebpejer eebee ceWotceOeeur e efv ejefv ejeUs
Yeeie GerefHele keve Mejerjeleerue emeveemeejKee Deveweqke efeeebes efv eeb$eCe
nsue, pee@p e& Suesj er (18681938) Decesefjkeve meewjKeieesueMeem$e%e. ceWo tee leUeMeer D emeuesu ee nwHeesL e@ue@ ceme ee Yeeieeke[tv e nesles ns oeKeJetv e
ceeTb efJeumeve JesO eMeeUsee F.me. 1904 les F.me. 19 23 ee keeUeleuee efoues. leebes mebMees O eve Flekes ves kes nesles keer ceebpejeee ceWotleerue efJeJeef#ele
mebeeueke. meewj[eieebes leeHeceev e metee& ee He <YeeieeJejeru e meJe& meeOeejCe Yeeie GerefHele keve leeuee keg$eeves Yes[meeJeueeJej nesCeeNee leeee eefleefeee
leeHeceeveeHes#ee keceer Demeueees oeKeJetv e osCeeNee nsue eeves ns meewj[eie DeefleMee Jekele kejeeuee Gegkele kesues nesles.
leer Je egb yekelJe Demeues ues eosMe Demeueeesn er oeKeJetv e ef oues. leeeyejesyej
ns ueves met ee& ee eg byekeere OegJeeb ee meg ceejs 22 Je<eele oesv eoe nesC eeNee n@ce jsef[Dees newMeer ueeskeebee jsef[Dees. ueIeguenjer eenke Je e#esHeke eebee
Deoueeyeoueereener MeesO e ueeJeuee. (Heene : nsue ogefye&Ce) ceoleerv es jsef[DeesmebosMeebeer osJeeCeIesJeeCe kejCeejer eCeeueer. DeeHelkeeueerv e mebosMe
oUCeJeUCeemeeer eeee GHeeesie neslees.
nsu e ogyeeaCe (nsue sefu emkeesH e) Decesefj kesleerue ke@ efueHeese fv e&D eeleerue
He@ueesceej HeJe&l eeJej pee@pe& Suesjer ns ue ee D eces efjkeve Keieesu eMeem$e% eeee n@ueeF&[ : n@ue speve (Heuegjerv e, keu eesjevr e, yeesce rv e DeeefCe Deeee[s erv e) DeeefCe ogmejs
Heg{ekeejeves GYeejuesueer oesv eMes Fbe (Heee ceer j) Jeemeeeer HejeJeleea ogyeeaCe. ceewue efkebJee keeye&v eer ie eebee mebegieeuee n@ueeF&[ Demes cnCeleele. keener Oeeletbes
364
n@ue F&[ Deeeefv eke Demeleele. Goe. NaCl, KBr, NaF Jeiewj.s n@ueeF&[ mebeig es n@J eLe& , Jee@uj vee@ce&ve (1883-
Heej GHeeesieer Deensle. efceeefMeJeee DeVeeuee eJee vemeles. Deeees[eF&[egkele ceer 19 50) efye ef Me jmeeeveMeem$e% e.
Lee@ejeF&[ee efJekeejebv e eefleyebOe kejles. HeeseseeHeer JeJemeeeele yeesceeF&[ JeeHejleele. HeeTue keejsj meceJesle eebv ee 1937 meeueer
keeesJej ve#eerkeece kejCeemeeer nee[^esHeuegefjke Deecue JeeHejleele. DeuHe eceeCeele veesyesue Heeefjlees ef<eke efc eUeues . keyeexokes
HeuegjeF&[ oeleebv ee keer[CeeHeemetv e JeeeJeles. Je `meer' peerJev emeJe eeJejerue efJ eMes <e
keeceeyeue leebv ee ne mevceeve efceUeuee.
n@ueer, S[ceb[ (16561742) FbefiueMe KeieesueMeem$e%e, nJeeceeveMeem$e%e Meke&jsceOeerue keeye&v ees DeCet mejU js<esle
DeeefCe YeeweflekeMeem$e%e. F.me. 1531, 1607 DeeefCe 1682 meeueer efomeuesues vemetv e ke[eemeejKes ieesueekeej jeveses
lespemJeer Oetcekeslet ns JesieJesieUs vemetv e lees Meneej Je<eeee DeeJele&v ekeeU DemeCeeje D emeleele ns leeb v eer ef m e kes ues .
Skee DeeJeleer& Oetcekeslet Demeueees leeves De@mkee@jefyeke De@efm e[ leebv eer leeej kesues. leecegUs peerJevemeJes ke=ef$eceefjlee
oeKeJet v e efoues . ee Oetcekesletuee Deelee leeej kejlee esT ueeieueer Je leer mJemlener Peeueer.
n@ueeree veeJeeves DeesUKeues peeles. leeNeebv ee
mJele:eer ieleer Demeles nsner n@ueerv es oeKeJetv e nesk eeeb$e (kebHeeme) He=L JeerJ ejerue efoMee oMe&e fJeCeejs GHekejCe. eeceOes
efo ues. meeiejer eJeemeele DeeHeues mLeeve ueesnegby eke eg kel e Demee keee
vekekeer mecepeCeeme DeeJeMeke Demeuesues Demelees. lees He=L Jeeree egbyekeere
jsKeebMe kee{Ceemeeer ebeee mLeeveeJej #es$ eebMeer lebleesleble pegUJet v e Iesl ees.
DeeOeejuesueer Jes ieUer He lener n@ueerv es Keeme keve yees eree eJeemeele
MeesO etv e kee{ueer. lemese, yeg O e D eeef Ce les Ket H e GHeegk e l e jles . ee
Megeeee DeefO eeceCeeJej DeeOeeefjle Demeuesueer mete& Je HeL Jeer eebeeleues Deblej egbyekeere [yeerceOes Gej, oef#eCe,
kee{Ceemeeer veJeer Helener n@ueerv es meg eJeueer nes leer. n@ueer ne SkeJeerm e Je<e& HetJe&, Heefece efoMee oeKeefJeuesuee
efeveere JesO eMeeUsee mebeeuekeHeoer neslee. (Heene : n@ueer ee Oetcekeslet) Demeleele. peueceeiee&v es nes Ceeje
eJeeme DeeefCe ceeueJeenlet ke ee
n@ueesp eve : eerkeYee<esle, n@ueespeve cnCepes #eej efv ecee&Ce kejCeeje. jemeeeefv eke GHekejCeecegUs KetHe megjef#ele D eeefCe keee&#ece DeMeer Peeueer.
meeOece& Demeuesuee, Heuegjerv e (F De.e.9), keueesjerv e (Cl De. e. 17)
yeesceerv e (Br De. e. 35), Deeees[erv e (I De. e. 53) DeeefCe De@m@erv e (At nesceer YeeYee efJ e%eeve efMe#eCe keW (SeyeermeerSmeF&) efJe%eeve Je ieefCeleees
De.e. 85) ee 5 cetueJeeee ie. ns meJe& DeOeelet Demetv e Deleble efeeeMeerue efMe#eCe megueYe kejCes DeeefCe meceepeele efJe%eeve mee#ejlee Jee{JeCes ee GsMeeves
Deensle. eebee yeeeke#esle 7 Fueske^e@v e Demeleele. leecegUs Deukeueer Oeeletee ee cetueYetle mebMeesO eve mebmLesee DeefO eHeleeKeeueer 1974 ceOes mLeeHeve Peeuesueer
yeeeke#esleerue Ske Fueske^e@v e IesTve leebes Deke HetCe& nesles DeeefCe $eCeeeve mebmLee. efMe#ekeebkeefjlee keee&MeeUe, DeYeemeece efv eefce&leerle menYeeie, vecegv ee
efv ecee&Ce neslees. cnCetv ee Deukeueer Oeeletyejesyej, meesef[ece keueesjeF&[, Hees@efMeece eeesie MeeUe GYeejCeer, ogye&ue Ieke DeeefCe DeeefoJeemeer eebee efMe#eCeekeefjlee
Deeees[ eF&[meejKes Deeeefv eke #eej nesleele.

n@ueesp eve efoJes (n@ueespeve ue@cHe) keJ ee&Pe keeesee efv eJeel& e veUerceOes efv e q<eeJeeet
meesyele Deeeesef[ve, yeesecf eve, keueesjerv e, Heueesjerv e eemeejKee n@ueespeveeer mebeig es Yeve
leeej kesuesue efoJee. eeleueer leeHeCeejer leej biemveeere Demeles. ns efoJes efjpevejserJn
meeekeue leJeeJej keee& kejleele. DeefO eke leeHeceeveecegUs biemvees yee<HeerYeJeve
nesTve biemvees keCe cegkele nesT ueeieleele. Hejbleg veUerleerue n@ueespeve mebegieecegUs
jemeeeefv eke efeee Ie[tv e cegkele Peeuesues biemvees keCe Hegv ne efHeue@ceWke[s Hejle
HeeefJeues peeleele. eecegUs ns efoJes ve keeUJeb[lee peemle Heeb{jeMegYe eKej ekeeMe
osleele Je oerIe&keeU efkeleele. leeee ekeeMeeee eKejlescegUs Oegkeeele leebee efJeMes<e eelve, HeeeHegmleke efv eefce&le rle uesKeve Je meuuee lemese menkeee& Demes
JeeHej neslees. veevee GHeece keWeleHex meg Deensle. Deeblejje^ere HeeleUerJejerue efJe%eeveeee
efJeefJeOe efJe<eeeleer ue Dee@efueefcHeee[ceOes Yeeie IesCeemeeer Yeejleeleerue efJ eeeLeea
n@ueesp eveerk ejCe (n@ueesp evesMeve) : SKeeee mebegieele n@ueespeveee DeCet ekeCeeeer leeej kejCeees keece iesueer 10 Je<ex ns keW kejle Deens. efJe%eeve emeejeee
jemeeeefv eke efeee. keueesefjefv ekejCe, yee sefceefv ekejCe efkebJee Heuegefjefv ekejCe DeMee je^ere Heg jmkeej mebmLesuee efceUeuee Deens.
meb% ee JeeHejleele. Deukesveyejesyej mejU jemeeeefv eke efeee nesles.
nescees mesefH eevme Deebl ejje^er e veecekejCeeee efv eeceebeceeCes D eeOegefv eke
365
ceeveJepeeleer es Meem$eere veeJe. HetJe& -ceeveJeeHeemetv e (nescees Fjskeme) DeeOegef v eke
ceeveJe megceejs Ske ue#e Je<eeHet Jeea Deeef ekesee HetJe& ef keveeNeeJejerue ieJeleeU
eosMeele, Gleebleerejs pevceeme Deeuee, Demes mecepeleele. ceeieerue HeeeebJej GYes
jentv e otjJej Heent MekeCeeje, ceesee ceWotee, efJeeej ke MekeCeeje, nmet
MekeCeeje ne Skee eleg<Heeo, memleve eeCeer nese.
nesueefceece (Ho) DeCegeceebke 67 es ue@v LeveeF&[dme ieeleerue cetueJe.
1878 meeueer eqmJeef [Me Meem$e%e pes. Sue. mee@js Je pece& v eMeem$e%e Heer.er.
keuesJn eebv eer mJeleb$eHeCes eeee MeesO e ueeJeuee. ceesv ePeeF Je lelmece Keefv epeebceOes
les Dee{Ules.
nesueesefmeve megceejs 10 npeej Je<eeHetJeea mebHeg<ele Deeuesuee Debeflece efnceegieeee
meceeHleerHeemetv e les DeeleeHeeleee YetieYeea e keeueKeb [eme nesuees efmeve keeueKeb[
cnCeleele. (Heene YetieYeea e keeueceeHeve)
ne@Fue, es[ (1915-2001) efyeefMe KeieesueMeem$e%e DeeefCe efJe%eeve
uesKeke. ne@Fue eebv eer efJeeeee efmLej-efmLeleer eeHeeeer Lee@ceme ieesu[ DeeefCe
ncee&v e yeeB[ er eebee menkeeee&v es ceeb[Ceer
kes ueer. leeNeeb ee efv eefce&l eerJej mebMees O eve
kejleevee ne@Fue eebv eer, leeNeebee ieeYeele
cetueJeebeee HHee-HHeeves nesCeeNee
mebcceerueveeletv e Heg{erue cetueJeebeer efv eefce&leer
nes le D emeueees ner oeKeJetv e ef oues .
HeL JeerJejeru e peerJeme< er eer efv eefc e&leer ner
Deb lejeUeletv e D eeuesuee peerJeeCetb ke[tv e
Peeueeee efm eevleeee efm eevleeee
ne@Fue eebv eer Hegjmkeej kes uee. ne@F ue ns ef Je%eevekeLeekeejner nesl es. (Heene :
efmLej-efmLeleer eeHe)
ne@efk evie, merH eve (1942- ) kes eqcyepeceOeerue SkeskeeUer vet veves
Yet<eef Jeuesuee HeoeJejes meOeees ieefCeleer . ie@efueefueDees Je vet ve eebv eer ef Jeeele
meJe& $e Demeuesuee ieg lJeeke<e&Ceees efv eece efJe<eo kesues lej ce@kem eJesue DeeefCe
He@j@[s eebv eer efJeegledegbyekeere #es$eees efveeb$eCe kejCeeNee efv eeceebes efJeJeseve kesues.
leeveb lej DeCegieYee&leerue ef JeefJeOe yeueebeer
ceeefnleer efceUeueer. Deefl emet#ce #es$eeleerue
Iev eeb eer leke& mebi eleer ueeJeCeejs
Hegv peeeefc ekeeres efmeevle lej DeeflemLetue
cnCepese Jew efeke mlejeJejee Ieveebes
leke& mebi ele efJ eJejCe kejCeeje
meeHes#eleeJeeoeee efme evlener emLeeefH ele
Peeuee. ee meJeev ee Ske$e iegb HeCeejs met$e
Mees O et v e kee{Ceeee eelv e
DeeF&v meF&v eveblej ne@efkevie eebv eere kesuee Deens. Hetv peeeefcekeer DeeefCe meeHes#eleeJeeo
eeb eer keener eceeCeele meeb ie[ IeeueCeelener les eMemJeer Peeues Deensl e.
leCeHeCeeHeemetv e Skee ogceeaU lemese ogmeeOe jesieeHeeeer Deeuesuee DeHebielJeeJej
ceele keve leebv e r ns ceewefueke meweefv leke mebMeesO eve kesues Deens.
ne@p eefk eve, [esj esLeer eesH et (1910-1994) ee efyeefMe jmeeeveMeem$e%e
ceefn uesu ee 1964 meeueer vees yes ue
Heeefjleesef<eke efceUeues. #e-efkejCeeee
G Heees i e ke v e leeb v eer
peerJejemeeeefv eke HeoeL eeeer jevee
oeKeJeueer D eeefC e yeer 1 2 ee
peerJevemeJeees Heefnues #e-ef kejCe
eeeefe$e kee{ues . Hes eq Hmeve ee
eefL eveees Je Hesefv e fmeueerv eee jeveses
leebv eer efJeMues<eCe kesues.
ne@p eefk evme ef[meerPe ne Ske ekeejee keke&jesie Deens. eees keejCe Depetv e
mecepeuesues veener. eeflekeejMekeleer efyeIe[Ces, keener efJ e<eeCetb eer ueeieCe efkebJee
pevegkeere efv eefce&leer ner ee jesieeeer keejCes. eele megJeeleerme ceevesle efuecHeebL eereer
Jee{ nesles. ner ebL eer ogKele veener. keener JesUe efv eoeve ve nesCeeje leeHe melele
eslees. nUtnUt Flejner efuecHeebL eereer Jee{ nesles. jesieees Jepeve keceer nesles Je
LekeJee eslees. efkejCeeslmeie&, HesMeerv eeMeke Deew<eOes efkebJee DeefmLeceiepeees DeejesHeCe
ner GHeeeHeleer Deens. yengleske JesUer yeje nesCeeje ne keke&jesie Deens.
ne@Heefk evme, es[efj ke ieeTueB[ (1861-1947) efyeef Me MejerjMeem$e%eev es
1929 meeuees veesyesue Heeefjleesef<eke [e MejermeMeem$e%e efe fmleeve DeeFkeceeve
eebeeyejesyej mebegke leefj lee efceUJeues. Mejerj Jee{erme GHeeesieer He[CeeNee
peerJevemeJeeee MeesO eemeeer ne Heeefjleesef <eke efceUeues.
ne@H eceeve, jesveeu[ (1937- ) kesveseer HegkegF& eebee meceJesle 1981
meeueee v eesyesue Hegjmkeej efceUefJeCeejs, pevceeves HeesefueMe Demeuesues Decesefjkeve
jmeeeveMeem$e%e. jemeeeefv eke efeee keMee Ie[leele eemebyebO eer ee oesv e Meem$e%eebeer
ie= efnlekes DeefleMee cenJeeeer jueer D eensl e. eqJ n@ef ceve ye12 ee keener
jemeeeefv eke efeee eceeves megceejs 100 HeeeNeebv eer HetCe& nesleele ns leebv eer efmeOo
kesues.
ne@H emej, je@ye& (1915-1990) 1961 meeuees Yeewelf ekeMeem$eemeeeres
veesy esue Heeefjleesef< eke [e@uHe ceesmeyeeTD ej ee Jew% eeefv eke menkeeNeeyejesyej
efceUefJeCeejs pece& v e Meem$e%e. DeCegkeWeJeve Fueske^e @v ees nesCeejs efJeefkejCe
(mke@ef jbie) Je DeCegkeW eleer ue cet uekeCeebee DeYeemeemeeer ns Heeefjleesef<eke
efoues iesues.
ne@ue Heefj Ceece : peeeeletv e efJeegleeJeen Jeenlees Deens Demee efJeegleJeenke
pej lee eJeeneee efoMesMeer keekeesv eele Demeuesuee egbyekeer e #es$eele meeHe[uee
lej lee JeenkeeceOes efJeegled ef JeYeJe GlHeVe nesles. ee DeeefJe<keejeuee leeee
MeesO e ueeJeCeeNee S[efJeve ne@ue eebes veeJe efoues iesues Deens. egbyekeere #es$eees
ceespeceeHe kejCeeee eCeeueer ee eYeeJeeee JeeHej kejleele.
366
etceve yue[ keuej ceeveJeer Mejerjeleerue mebHetCe& jkele, leebye[ee Je Heeb{Nee
HesMeer DeeefCe jkele Je - eeme jkele mebee cnCeleele. meeceevele 70 efkeuees
Jepeve Demeuesuee eew{ Heg<eeee jkele mebee 5 efuej Demelees. jkele mebeeeJej
efv eeb $eCe sJeCeees keece cet$eefHeb[ kejleele.
` #e' ieg C emet$ e (Sk em e
eesceesP eesce) Heg <eeee
Hes M eeR c eOeer ue ef u ebi eJeeeke
iegCemet$eebee pees[erHewkeer Ske. ns
iegCemet $e Heg<eeuee ceeleske[t v e
ef ceUeuesu es D emeles . m$eer ee
Hes M eeR c eOeer ue ef u ebi eJeeeke
iegC emet$eebee pees[erHewkeer oes v ner
pees [ero ej Skem e ekeejes e
Demeleele. (Heene e iegCemet$e)
#e- efk ejCe (Skem e-js) efJe egv cees e v eef uekesletv e ceesee eceeCeeleer ue
efJeYeJeeblejecegUs keener De%eele, Deo=Me, DeefleYesoke eejCes yeensj He[leele.
ee eejCeebv eer HeoeLee&le eefleoerHleer efv ecee&Ce nesles. eeb es efv eefele mJeHe ceenerle
vemeueeves leeuee `jeWiesv e' eebv eer #e-efkejCe Demes veeJe ef oues. eeee GHeeesie
cees[uesuee ne[ebee MeesO e IesCes, Mejerjele ueHeuesuee Jemlet MeesO eCes, oele, HegHHegmes,
cet$eefHeb[ eeleerue jesieees efv eoeve kejCes. etcej (Deye&go) ve kejCes, Demeueer
vekeueer efnjs, veese MeesO eCes, meesv es eeb oer meejKee ceewueJeeve Oeeleteer lemkejer
MeesO eCes, Dees leerJe Oeelegkeeceeleerue le[s, Yesiee MeesO eCes FleeoeR meeer neslees.
#e-efk ejCe mHeefkeHejer#eCe (Skeme-js ef emueeseeHeer) : #e efkejCeebee
efJeJele&v e (ef[e@ keMev e) ee iegCeOecee&ee JeeHej keve, ye@ieee efv eeceeveg meej
mHeefkeebee pe[CeIe[CeeRee DeYeeme kejCeees leb$e. mHeefkeebee DeCegceOeerue
Deblejs DeeefCe #e-ef kejCeebeer lejbieeeece (JesJn ueWiLe) peJeUpeJeU meejKeere
etceme ceeleerleerue keeye&v eer mJe Heeleerue keeUmej Yegjke jbieeee jJeeU
meWef e HeoeLe&. HeeueeHeeeesUe keg petv e peefceveer le leeej Peeuesu ee efkeb Jee meW efe
Keleeejs YejKele cnCetv e Ieeleuesuee. ne peefceveerle Demelees lesJne ceeleereer OetHe
keceer nesl es. nJee Je HeeCeer KesU les jenles. peerJepebletbeer Jee{ Je D eVeJeebes
mebj#eCe nesTve, peefceveeres Yeewefleke Je pewJejemeeeefv eke iegCeOece& megO eejleele.
DemeueecegUs mHeefkeecb eOetv e eJeeme kejleebv ee #e-efkejCeees efJeJele&v e nesles DeeefCe
Hees esHues Jej ekeeMeceeve efHekeeebee, jebieesU ermeejKee D eejs Ke efceUlees.
leeJeve HeesesHuesJej efceUCeeNee DeejsKeeJeve mHeefkeeee Skeke Ieke
DeeefCe Hegv ejeJe= eereer jevee eemebyebO eer ceeefnleer efceUles. mHeefkeeeer Het[ IesTvener
ne DeYeeme kejlee eslees.
#eef k ejCe KeieesueMeem$e (Sk eme-js De@m^e@ vee@ceer ) : DeJekeeMemLe
Jemletbke[tv e esCeeNee #eef kejCeeb ee DeYeeme kejCeeee o<erv es efJekeefmele
Peeuesueer Keieesu eMeem$eeeer MeeKee. vet ^e@ v e leejs, Deefl eveJeleejs , oer efIe& keeb es
ieeYes lemes e ke=<CeefJ eJejebee Heef jmej eebHeemetv e #eefkejCe G lmeefpe&l e nesle
Demeleele.
#e-efk ejCe efveoeve (jsef[Dees [eeiveesefmeme) #e-efk ejCeebee GHeeesie
jesieefv eoeveemeeer KetHe JesUe kejeJee ueeielees. efJeefMe efHeuceJej #e-efkejCeebee
meeneeeves DeJeeJeeb eer eeflecee Iesleueer peeles. meer.er. mke@ve, Sce.Deej.Deee.
ner DeeCeKeer keener eYeeJeer meeO eves jes ieefv eoeveemeeer JeeHejueer peeleele. pee
JesUer jkeleJeeefnveebeer eeflecee Ieeeeer Demesue DeLeJee #e-efkejCe-HeejoMe&ke
DeJeeJeeb eer eeflecee Ieeeeer Demesu e lee JesUer #e-efkejCe - DeHeejoMe&ke
eJeeee GHeeesie kesuee peelees. lees FbpeskeMeveeje Mejerjele eseuee peelees efkebJee
efHeCeeme osleele. Goe. kee@jesv ejer DeBefpeDeeseeHeer. veblej #e-efkejCe Hejer#ee kesueer
peeles. PET ceOes Deeeveebee JeeHej kev e eeflecee Iesleueer peeles. (Heene
ef kejCeHejer#ee)
#eHeCe (efj [keMeve) pee jemeeeefv eke eefeesle Fueske^e@v ees enCe nesles
367
Je SKeeee Dee@ kemeeF[ceOetv e Dee@eqkemepeve DeCet kee{tv e ekeuee peelees, leeme
`#eHeCe' D emes cnCeleele. Dee@eqkemeef[ kejCeeee efJejesO eer DeMeer ner eefeee
Deens.
#eejesie (eryeer) : ceeekeesye@kesefjece egyejkeegueese fmeme ee peerJeeCetee
GHemeiee&cegUs nesCeeje Ske iebYeerj jesie. meeceevele ne HegHeHegmeebv ee nesle Demeuee
lejer keesCeleener DeJeeJeeme ne nesT Mekelees. ee jesieees peblet nJesletv e mebeefcele
nesle Demeueeves lees mebmeie&peve Deens. DeeOegefv eke GHeeej HeOoleerle Deew<eOeesHeeejeves
#eejesie mebHetCe&H eCes yeje nesT Mekelees . ee jesieeHeemetv e yeeeJe kejCeemeeer
ueneve cegueebv ee yeer.meer.peer.eer ueme efoueer peeles. peieeleerue iejerye osMeele
#eejesieecegUs nesCeeNee ce=letbes eceeCe KetHe DeefO eke Deens.
#eejlee (meefueefveer) Jeele efJejIeUuesuee #eejees eceeCe. HeeCeeeer #eejlee
ner leeee efJeegledeJeen Jeentv e vesCeeee #ecelesejs ceespeueer peeles. ee #eejegkele
HeeCeecegUs peefceveereer #eejleeosKeerue Jee{les Je efleee keme keceer neslees. efJeefnjerleerue
HeeCeeee Yejcemee GHemee Peeuee keer, mecegeee HeeCeees Pejs peefceveeree
Heeseletv e efJeefnjerke[s esleele Je HeeCeer Keejs yeveles. HeeCeeleerue #eej Heer.Heer.Sce.
(Hee&me Hej efceefueeve cnCepes one ueeKeele Ske Yeeie) ee HeefjceeCeele ceespeleele.
meeOeejle 1000 Heer. Heer.Sce. (0.1) #eejegke le HeeCeer ns efHeCeeme Deeesie
jles.
ef#elebMe (De@efPeceLe) SKeeee Jemletes ef#eeflepeeee Jele&gUeJej Ie[eeUeee
keeeeb ee ef HejCeeee efoMesv es ceespeuesues D ebMeelceke Deblej. Gejefyebo tes
`ef#elebMe' ns Metv e D ebMe Demetv e HetJe&efyebot, oef#eCeef yebot DeeefCe Heef eceefyebo tbes
`ef#elebMe' Devegeces 90, 180 DeeefC e 270 DebMe Demeleele. `ef#elebMe' ns
leeNeebes mLeeve oMe&JeCeemeeer mLeeefv eke Heleerv egmeejes meboYeeke cnCetv e JeeHejues
peeleele. leeNeeHeemetv e pej ef#eeflepeeJej uebye ekeuee lej ne uebye pee efyebotJej
ef#eeflepeeuee efceUlees lee efyebotes ef#elebMe ns lee leeNeees ef#elebMe Demeleele.
`GVeleebMe' DeeefCe `ef#elebMe' ceenerle Demeueeme leeNeees DeekeeMeeleues mLeeve
oMe&Jelee esles. (Heene : meboYe& Heleer, GVeleebMe)
#egO eeveeMeeee nJeeme (De@veesj seqk ePeee veJnexmee) ee jesieees cetU ke=Me
Debieeeree nJeemeeceOes D eens. cnCepes ee jes ieeee meby ebO e jesieeee
ceeveefmekelesMeer Deens. ns jesieer Jepeve keceer kejCeemeeer keceer Keeleele efkebJee
DeeJe[les HeoeLe& HeesYej KeeTve Gueer kee{tv e Mejerjeyeensj ekeleele. eecegUs
leebes kegHees<eCe nesles.
#egyOe eJeen (yeg&ueb Heuees) Ske ekeejee Je HeoeLee&ee eJeenele
keesCeleener #eCeer ieleeree efoMee DeeefCe JesieeceOes Jesieeves Hejke Ie[tv e eslees.
(Heene ue@efceveej eJeen)
#es$eefJ eee (esH ee@uee@p eer) ve leglee efkebJee Kejeye ve neslee melele Deekeej
yeoueuee peeCeeNee efkebJee JeekeJeuee peeCeeNee efk ebJee leeCeuee peeCeeNee
lejerner ve yeoueCeeNee He=Yeeieebee DeYeeme DemeCeejer Yete fceleer eer MeeKee.
iegbleeiegbleeree efJ eegledpeeeeb ee efJeMues<eCeemeeer ns Meem$e GHeegkel e jles.
#esH eCeem$e (efcemeeFue) otj DeblejeJejerue Me$etJej nuuee kejCeemeeer JeeHejues
peeCeejs Dem$e. meeceevele, je@kesee meeneeeves #esHeCeem$e Heskeues peeles.
#esHeCeem$eees eeceg Keeves oesv e {esyeU ekeej Deensle. ieeF[s[ Je ye@efueefmke.
ieeF[s[ #esHeCeem$eees mebHetCe& efv eeb$ eCe Heskeuesuee peeies Jevee kesues peeles.
eeGue, ye@efueefmke #esHeCeem$eeJej les ef JeefMe ke#esle HeesnesH eelee efv eeb$eCe
Demeles . veblej les KetHe otjJej DeeHeuee ke#es le eJeeme kejles. cnCetv e leeee
Heuuee ieeF[s[ #esHeCeem$eeHes#ee Heg<keUe otjJejee Demet Mekelees . ieeF[s[
#esHeCeem$eees leerv e GHeekeej Deensle 1) YetHe=eJeve Me$etHe#eeleerue YetHe=eJej
ceeje kejCeejs (meHexme t meHexme), 2) YetHe=eJeve nJesl eerue ue#eeJej ceeje
kejCeejs (meHexme t SDej) Je 3) nJes letv e He=eJej ceeje kejCeejs (SDej t
meHex me). ye@ ef ueefm ke #es HeCeem$eees oesv e {esy eU GHeekeej D eens le
1) DeeemeeryeerSce Je 2) DeeeDeejyeerSce.
368
 MeyoeJeueer Heefj efMe-1
Fb epeer veeJe Fbepeer G eej cejeer DeLe& Fb epeer veeJe Fbepeer G eej cejeer DeLe&
abacus Deyeekeme ceefCei eCeke alloy De@u eee mebefcees
abcissa De@yeefm emee Yegpe alpha decay DeuHee ef[ kes DeuHee Nneme
abortion De@ yee@Me&ve ieYe&Heele alpha rays DeuHee jspe DeuHee efkejCe
absolute expansion De@ymeesueg Skem eHeevMeve efvejHes#e emejCe alternate angle Deujves DeBieue Jeglece keesve
absolute number De@ymeesueg vebyej/Jn@uet kesJeue / cetue alternating current Deujvesefbie kejb HejeJeleea eJeen
/value alternating series DeujveseRie mesjerpe Skeeblej es{er
absolute temperature De@y meesueg scHejs ejefvejHes#e leeHeceeve altitude Deefuet[ uebye
absolute zero De@ymeesueg efP ejes efvejHes#e Metve alum De@uece legjer
absorption De@ymee@HMe&ve Mees <eCe alviolai Dee@equJn Deesueee Jeeegk eesMe
accelerator De@kem esuesj eJesieke amal gam De@ceueiece Heejocesue
accumulator De@keegc eguesjsj meb eeeke efJeegleIe amblyopia De@eqcyueeesefHeee DeeUMeer [esUe
achromatic lens De@eesce@efke uesvme efJejbie efY ebie amino acids Deefcevees De@efm e[ Deefcevees Deecue
acid De@efm e[ Deecue amniocentesis De@eqcveDees m eWsefm eme ieYe&efveoeve Hejer#ee
acid rain De@efm e[ jsve DeecueJe<ee& amorphous De@cee@ jHeme DemHeefkeer
acoustic De@kee@ efm ke OJeveerMeem$e amphibia De@cHeerefyeee GYeeejJeie&
activated charcoal De@eqkeJnss[ eejkeesue eYeeefJele keesUmee amphibions De@eqcHeefyeevme GYeeej
adaption De@[ @ HMeve Devegketueve amphibious De@eqcHeyeeeesm e GYeepeerJeer JevemHeleer
adhesive De@[ sefm eJn ef eke amplifier De@eqcHueHeeej eJeOeea
adiabatic changes De@ef[ eeyesefke eWpesm e Demebeceer yeoue amplitude De@eqcHueet[ Deeeece
adoption De@[ e@ HMeve oeke enCe amplitude De@eqcHueet cee@[ eguesMeve Deeeece mebm kejCe
ADP Sef[ Heer De@ef[ veesm eerve [ee Hee@m Hes modulation
adrenal gland De@ef[ ^veue iueB[ DeefOeJe=keke ebLeer anabolism De@veeyeesefuePece Mejerjeleerue pew Jejemeeeefveke
adsorption De@[ mee@HMe&ve He=Mees<eCe efeee
aerobic respiration De@je@efy eke jseqHmejsMeve Dee@eqkem epevemen emeveefeee anaemia De@e fveefc eee Heb[ gjesie
aerodynamics SDejes[ eeve@efcekem e Jeeegieef lekeere anaerobic respiration De@vee@je@efy eke jsefm HejsMeve efJeveeeqk em eemeve
affinity De@e fHeefv eer meceeke<e&Ce analytical / De@ve@efueefkeue / JewMuesef<eke / menefveoxMeke /
agglutination Deiuegefves Meve iegUer co-ordinate / keesDee@ef[ &ves / yewefpeke Yetefceleer
agriculture De@ef ekeuej Mesl eer algebraic geometry DeequpeyeeFke pee@ces^er
agro ecosystem De@ees Fkeesefm eefm ce ke=<eer Heefjmebm Lee anaphase De@ veeHes pe HeeeJemLee
agrobacterium De@eesye@eq keefjece peerJ eeCet anchor De@k ej Kegber
agronomy De@ee@v ee@ceer ke=ef<eefJe%eeve androgens DeB[ ^es efpevme Hegbpeveke
agroproduct De@eesee@[ ke Mesleceeue angina De@ vpeeevee ieueMeesLe
AIDS S[dm e Fcegvees [sefHeefMeDevmeer angiosperm DeBefpeDeesm Hece& DeeJe=eyeerpeer JevemHeleer
Jneejme angle DeBieue keesve
air SDej nJee angleof depression DeBi eue Dee@He ef[ esMeve DeJeveble keesve
air-conditioning SDej kebef[ Meefvebie Jeeleevegket ueve angleof Elevation DeBi eue Dee@He FuesJnsMeve GVelekeesve
albinism DeequyeefvePece JeCe&nervelee angstrom DeBiem^e@ce ueebyeer es Skeke
albumin Deuyeg efceve esleke angular displacement DeBi eguej ef[ mHuesm eceW keesveere efJemLeeHeve
alcohol Deukeesnesue Deukeueer angulates DeBieguesdm e KetjJeeues HeMet
algae Deuieer MewJ eeue animal breathing De@efveceue efyeoeRie eeCeeeb es emeve
algebra Deequpeyee yeerpeieefCele animal breeding De@efveceue efyeef[ bie peeefleJeble HeMegHewoeme
algebraic function DeequpeyeeFke HebkeMeve yewefpeke Heues animal husbandry De@efveceue npyeb[ jer eeCeer mebieesHeve
algorithm Deuiees efjLece keee& Heleer animal tuberculosis De@efv eceue iegjs DeeefCe keeWye[eebleerue
aliphatic compounds De@efueHe@erke kebHeeTb[ dm e De@efueHe@efke mebegi es etyejkeegueesefm eme #eejesie
alkali metals Deukeueer cesume Deukeueer Oeelet anion De@ veeeve $eCeeeve
allergy De@uepeea DeefOen <e&lee anisogamy De@efvemeesie@ceer Demece egiceHeueve
allotropy De@uee@ ^e@Heer DeHeHes / DeHeHelee annals De@v eume kebkeCeeke= leer
369
annual rings De@vegDeue efjbipe Jeeef<e&ke ees artificial intelligence Deeef&efHeefMeeue Fbsefuepevme ke=ef$ece yegerceee
anode De@v ees[ Oeveee artificial rain Deeef&efHeefMeeue jsve ke=ef$ece HeeTme
anorexia nervosa De@veesjseqkeP eee veJnexm ee #egOeeveeMeeee nJeeme ascorbic acid De@m kee@efye&ke De@efm e[ ke peerJevemelJe
antiderivative DeBef[sefjJnsefJn eleer efJekeuepe asexual reproduction Demeske egDeue efjee@[ keMeve DeueQefieke epeveve
anthrax De@vLe @kem e ieeeer-yewue Je efJeMes<ele Asian brown cloud SefMeeve yeeTve keueeT[ DeeefMeeeF& jeKee[er {ie
ces{eebceOeeru e HeeMeerjesie asteroid De@m sje@F[ ueIegen
anthropology De@LeesHeesuee@peer ceeveJeJebMeMeem$e astigmatism De@efm iece@efPece efJew<ece
antibiotic De@veryeeee@e fke eeflepewefJeke astrolabe De@m ^esuesye KeieesueoMe&ke leyeke[er
antibodies De@very ee@[ erpe eeflekeejkes astronaut De@m ^e svee@ DeblejeUJeerj
anticlockwise De@efv keuee@keJeeFpe eefleIeefJele astronautics De@m ^e@vee@efkem e DeblejeUeJeemeMeem$e
antiemetic De@ef vScesef ke Jeeblee LeebyeJeCeejs Deew<eOe astronomical unit De@m ^e@vee@efcekeue egefve KeieesueMeem$eere Skeke
antigen De@ verpesve eeflepesve astronomy De@m ^e@ vee@ceer Keieesu eMeem$e
antilogaritham DeBef uee@ie@ef jLece eleerueeie astrophysics De@m ^esefH eefpekem e Keieesue YeeweflekeMeem$e
antimatter De@ver ce@j eefleJes asymptotes De@efP ecHes DevebleesHeiee
ANURAG Deveg jeie De@[ Jnevme vegcesefjkeue efjmee& atherosclerosis DeLejesm keu esje@efm eme OeceveefJeuesHeer efJekeej
DeB[ De@ve@efueefm eme egHe atmosphere De@cee@m eefHeDej JeeleeJejCe - leHeebyej
aorta SDeese& ceneOeceveer atom De@ce DeCet
ape She JeveceeveJe atomic clock De@e@efceke keuee@ke DeeeqCJeke Ie[eeU
aphelion De@Hense fueeve DeHemet e&m Leeve Atomic Energy De@e@efceke Svepeea DeCegTpee& Deeeesie
aphids DeefHe[me JevemHeleerJejerue keerke Commission keefceMeve
apogee De@Hepeer DeHeYet m Leeve atomic mass unit De@e@efceke ceeme egefve DeCegJemlegceeve Skeke
Apollo project DeHeesuees eespeske DeHeesuees keee&ece atomic number De@esefceke vebyej DeCegeceebke
appendicitis/ DeHeWef[ meeeefme / Deeb$eHeg oen atomic weight De@e@efceke Jes DeCeg Jemlegceeve
appendix DeHeWef[ kem e Atomic winter De@e@efceke efJebj DeeeqCJeke efnJeeUe
Appleton layer De@Heueve uesDej De@Heueve Lej ATP Ser Heer De@[ vee@efm eFve ^eeHee@m Hes
applied mathematics De@HueeF[ ce@Lesce@efkem e Gheeesefpele ieefCele atrium De@ef ^ece keCee&ke=leer keHHee
aqua regia DekeJee jsefpeee jepe Deecue aurora borealis Dejesje yeesefjeeefueme OegJeere HeeTme
Aquarium De@keJe@efjece celmeeuee autism Dee@efPece Deelceceivelee
aqueous humour De@eqkeJeeme egcej ves$ eeso autoclave Dee@esk euesJn DeJejesOeleeHeke
arborial Deeyeex efjDeue Je=#eefv eJeemeer autoimmune disease Dee@esFcegve ef[ meerpe mJeebjef#ele efJekeej
arc Deeke& kebme / eeHe autonomatic Dee@ esveesce@e fke mJeeb eefuele
arch Deee& keceeve nervous system veJn&m e efm eefm ce esleemebm Lee
archeology Deeefk e&Dee@uee@peer HegjelelJeefJe%eeve autopsy De@e@Hmeer Mejerjeleerue DeJeeJeeee
Archimedes Deeefke&efceef[ pe efeeqvmeHeue Deeefke&efceef[ pees lelJe legke[e
principle autosomes Dee@esm eescme keeefeke iegCemet$es
arctic circle Deeeqke&ke meke&ue GejOegJe eosMe auxins Dee@eqk em evme JevemHeleerpeve mebesjkes
argonomics Deieexvee@ efcekem e ceeveJekeee& efJe%eeve aves SJnpe He#eerJeie&
arithmatic Deef jLece@ef ke Debkei eefCele Avogadro s De@Jnesie@[ ^espe De@Jnesie@[ ^es efm Lejebke
arithmatic mean/ DeefjLece@efke ceerve / ieefCeleceOe / constant kee@vmb vebyej
GM/HM pee@cesef^ke ceerve / YetefceleerceOe / axis De@eqkem eme De#e
neceexefveke ceerve njelceke ceOe azimuth De@efP eceLe ef#elebMe
aromatic compound De@jesce@efke kebHeeTb[ De@jesce@efke mebegie AZT SPes[ er De@P eesLeeeefceef[ ve
aromatic plant De@jesce@efke Hueeb megiebOeer JevemHeleer eer ueeieJe[ baby teeth yesyeer erLe ogOeees oele
cultivation keefuJnsMeve bacillary white ye@efm euejer JneF& keesWye[er ee efHeueeceOeerue
array De@ js jevee diarrhoe [eeefjee ob[ eCetpeerJeer Heeb{jer nieJeCe
arthritis DeeLee eefme meebOeeee jesie bacillus ye@efm eueerm e jesiepeblet
arthropoda DeeLee xHees[ e mebOeerHeeo eeCeer back bone ye@keyeesve Heeer ee keCee
artificial fibre Deeef&efHeefMeeue Heeeyej ceeveJeefveefce&le / ke=ef$ece leblet back water ye@ke Jee@j veoer ee keeeJej meeeuesues
artificial Deeef &efHeefM eeue ke=ef$ece jsleve mebLe HeeCeer
insemination Fvemesefceves Meve backcross ye@keee@m e Hegvem ebkej

370
bacteria ye@ke sefjee peerJ eeCet biosphere yeeeese qm HeDej pewJeeJejCe
bacterium ye@kes efjece met#cepeblet biosphere reserve yeeeeseqm HeDej efjPeJe&
peerJeefJeeees mebjef#ele #es$e
bar chart yeej ee& obef[ keeke=leer biotechnology yeeee@skevee@uee@peer
pewJ eleb$e%eeve
BARC yeerSDeejmeer YeeYee DeCegm ebMeesOeve keW BIS yeerDeeeSme yegjes Dee@He Fbef[ eve mB[ [&m ed
barometer ye@je@ ceerj nJeeoeyeceeHeer bisket disease efyemkes ef[ meerP eDee@eqkem epeve efJejUlee jesie
basal metabolic rate yesm eue ces@y eesefueke js eeeHeee bitumen efyeetcesve [ebyej
base yesm e Heeee, DeeOeejebke black quarters yue@ke keJee&m e& iegjeb ee HeNee jesie
base ofnatural or yesm e Dee@He ve@ ejue vewm eefie&ke efkebJee vesefHeej bleaching eqyueef ebie efJejbpeveef eee
Napiers logaritham Dee@j vesefHeeme& uee@i eefjLece uee@ieefjLeceee Heeee blind spot yueeFb[ mHee@ DebOeefyebot
basic solution yesefm eke meesuegMeve DeukeOeceea eJeCe blood yue[ jkele
basophils ye@m eesefHeume jbieerle HesMeer blood bank yue[ yeBke jkeleHes{er
battery ye@jer efJepesjer meb e blood brain barrier yue[ yesve ye@efjej ceWotke[erue jkeleeee
beds yes[ dm e JeeHes De[LeUe
bee hive yeer neF&Jn ceOeceeMeeb es HeesUs blood circulation yue[ mekeeg&uesMeve jkeleeefY emejCe
Bernoulli s principle yesve&gefuepe efeeqvmeHeue yesve&gueer es lelJe blood clotting yue[ keuee@efbie jkele iegUer
beta decay efyee ef[ kes efyee Nneme blood component yue[ kebcHeesveb jkeleIeke
beta particle efyee Heeef&keue efyee keCe blood function yue[ HebkeMeve jkeleees keee&
big-bang theory efyeie yeBie LesDejer cenemHees efm eevle blood groups yue[ etHe jkeleie
bile yeeFue efHeejme blood pressure yue[ esMej jkeleoeye
binary system yeeevejer efm eefm ce efHeo ecese blood transfusion yue[ ^evmeHeetpeve jke leHejeOeve
binding energy yeeeefv[bie Svepeea yebOeegkele Tpee& blood vessel yue[ Jnsm eue jkeleJeeefnveer
binocular vision yeeevee@keeguej eqJnpeve ef ves$eer blood volume yue[ Jne@uegce jkele Deekeejceeve
binomial / Bernuli yeeevee@efceDeue / efHeo / yesve&gueer efJelejCe blue revolution yuet efjJnesuegMeve veer ueeeb leer
distribution yesve&gueer ef[ eqm ^yetMeve blue shift yuet efMeHe DeefY eveerue efJemLeeHeve
binomial coefficient yeeevee@efceDeue efHeoer IeeleiegCeke BOD yeerDees[ er yeeee@uee@efpekeue Dee@eqkem epeve
kees FefHeMebdm e ef[ ceeb[
binomial theorem yeeevee@efceeue efLeejce efHeo ecese bodo mixture yees[ es efcekem ej yees[ es efceeCe
bioassay yeeees De@m es pewefJeke Heejme body temperature yee@[ er scHejs ej Mejerjees leeHeceeve
biochemistry yeeeeskes efcem^er peerJ ejmeeeveMeem$e boiling point yee@F&efuebie Hee@F Glkeueveebke
bio-diversity yeeees[ eeJnefm e&er pewJeJew efJeOe bond yee@v[ yeb Oe
bio-fertilizers yeeees Heef&ueeePeme& peerJeeCet mebJeOe&ve bones yeesve ne[s
bio-fuel farming yeeees HeegDeue Heeefceie FbOegve Mesleer bone marrow yeesvece@jes Deefm Leceppee
biogas yeeeesie@m e ieesyej ie@m e bracates ye@kesdm e kebme
bio-indicator yeeeesFb ef[ kesj oMe&kepeerJe brain ye sve ceWot
bioinformatics yeeees FvHeescexef kem e peerJeceeef nleerMeem$e break yeske ieeflejesOeke
biological clock yeeee@uee@efpekeue keuee@ke pewefJeke Ie[eeU break water yeske Jee@j meceg -veoerleerue yebOeeje
biological yeeee@uee@efpekeue pewefJeke DeHeIeve breast feeding yesm efHeef[ bie mleveHeeve
decomposition ef[ kee@cHeesefP eMeve breeding efyeef[ bie epeveve
biological insect yeeee@uee@efpekeue pewefJeke keer[ efveeb$eCe broadcasting yee@[ keeefm bie otjemeejCe
control Fvmeske keb^esue Brownian movement yeeTefveeve cegJnceW yeeTefveeve ieleer
biological yeeee@uee@efpekeue pewJeekeeMeceevelee bunya top yevee e@He HeCe&ieg
luminescence uegefc evevme buoyancy yee@evmeer GjCe #ecelee
biological yeeee@uee@efpekeue Dee@eqkem epeveeer pewefJeke iejpe burns yevme& YeepeCes
oxygen demand Dee@eqkem epeve ef[ ceeb[ cadaver ke@[eJej MeJe
biomass yeeeesceeme pewJeJem legceeve Caesarean operation efm ePesefjeve Dee@HejsMeve efm ePesefjeve Mem$eefeee
biome yeeeesce peerJemebnleer calciumhydroxide ke@euq Meece nee[^e@kem eeF[ keUer ee egvee
biophysics yeeeesefHeefpekem e peerJeYeewef lekeMeem$e calcium oxide ke@equMeece Dee@kem eeF[ egvekeUer
bioremediation yeeeesjsef ceef[ Smeve eefleyebOeke pewefJeke GHeee calculus ke@uke egueme keueve
biosafety yeeeesm esHeer peerJemebj#eCe calender ke@ueW[ j efoveoefMe& kee
biosafety level yeeeesm esHeer uesJnue peerJemebj#eCe ceee&oe calibration ke@ efueyes Meve Feeer kejCe

371
calorie ke@uejer DeVeG<ceebke / G<Celee Skeke chain-reaction esve efjDe@keMeve Me=bKeuee DeefY eefeee
calorific value ke@ueesjerefHeke Jn@uet ke@uejercetue chalk ee@ke Ke[t
camphor ke@cHej keeHetj change o faxis - eWpe Dee@He De@eqkem eme - De#eeb es HeeblejCe
cancer ke@ vmej keke& jesie transformation ^@vmHee@cexMeve Dee@He
canivorous animals keeefve&Jnesjme De@efveceume ceebm eYe#eer eeCeer of axis De@eqkem eme
cannabis ke@veeyeerpe Yeebie characterisic ke@j@ke efjefm ke ueeie HetCeeke
capacitance keHe@e fm evme Oeejkelee charge-coupled eepe& keHeu[ ef[ JneF&m e efJeegleYeejegkele meeOeve
capacitor keHe@ efm ej Oeejke device
capillary ke@efH euejer veefu ekee chemical fertilizer kesefcekeue HeeaueeePej jemeeeefveke Kele
capillary action ke@efHeuejer De@keMeve kesMeeke<e&Ce efeee Chemical informatics kesefcekeue FvHecexefkem e jemeeeefveke ceeefnleerMeem$e
carbohydrate keeyeexnee[^s efHecee HeoeLe& chemical warfare kesefcekeue Jee@jHesDej jemeeeefveke egleb$e
carbon credit keeye&ve esef[ keeye&ve OeveHe$es chemotrophision ke@cees^esefHepece mJeebH eesMeer
carbon cycle keeye&ve meeekeue keeye&ve ee Chipko movement ef eHekees cetJnceW ef eHekees Deeboesueve
carbon dating keeye&ve [sefbie keeye&ve keeueceeHeke chirality keeej@ efueer nmleefoMeeoMe&kelee
carbon foot prints keeye&ve Het efevdm e keeye&veee HeeTue KegCee chlorophyll keueesjesefH eue nefjleJe
carbon secrestration keeye&ve mesesm^sMeve keeye&ve peHleer chloroplast keueesj esHueem nefjleueJeke
Carboniferous era keeyeexefveHesjme Sje Debieej emleejegie chromosome eesceesP eesce iegCemet$es
carcinogen keeefm e&vees peve keke&jesiepeve Ieke circadian rhythm efm ekee&ef[ eve efN noce efveeefcele pewefJeke efeee
cardiac muscle keeef[ &eeke cemeue oemveeet circulatory system mekeeg&uesjer efm eefm ce efOejeefY emejCe mebm Lee
carding keeeff[ ie efJeefH ebpeCe circumcision meke&cemesMeve megblee
carnivorous keeefve&Jnesjme ceebm eenejer circumference meke&cHejvme HeefjIe
carnivorous plant keeefve&Jnesjme Hueebdm e ceebm eYe#eke JevemHeleer cirrhosis of liver efm eNneefm eme Dee@He efueJnj eke=le Nneme
carotene ke@ jeserve HeCe&Heerleke climatology keueeeces e@uee@peer $elegceeveMeem$e
Cartesian keexefMeeve keesDee@ef[ &ves keelexefMee efveoxMeebke climber keueeecyej Deejesner
coordinates clone keueesve ngyesngye eefleke=leer
Cartesian product keexefMeeve ee@[ ke keelexefMee iegCeekeej clolera kee@ ueje Hekeer
cartilage keeef &uespe kegee& closed interval keueesp[ FbjJnue DeeJe=e DeblejeU
cartography keeex eeHeer vekeeMeekeuee cloth keuee@Le Jem$e
CAS ke@me kebef[ Meveue De@kem esm e efm e fm ce cloth manufacturing keuee@Le ce@vegHe@ke eefjbie keeHe[ efveefce&leer
cash crops ke@me ee@Hme veieoer efHekes cloth printing keuee@Le efeefvbie keeHe[eJejeer HeeF&
cast iron keem Deeeve& yeer[ clotting keuee@ efbie iegUer
castration ke@m^sMeve KeeerkejCe, efveefye&peerkejCe cloud keueeT[ {ie
catalyst ke@@efuem Gles jke cloud seeding keueeT[ efm eef[ bie {ieeb es yeerpeejesHeCe /
cataract ke@s j@ke ceesleer efyebot {ie HeJeejCeer
catheter ke@Lesj veefu ekee coagulation kees De@ieguesMeve efkeueeve
cathode ke@Lees[ $eCeee coal keesue keesUmee
cation ke@eeve Oeveeeve coating keese fbie uesHe
CD meer[ er kee@cHe@ke ef[ mke Coccigeosis kee@eqkem eefpeDeesefm eme keeWye[eebceOeerue
cell mesue HesM eer jkeleer nieJeCe
cell division mesue ef[ eqJnpeve HesMeerefJeYeepeve COD meerDees[ er-kesefcekeue jemeeeefveke Dee@eqkem epeve
cell me mbrane mesue cescyesve HesMeer DeeJejCe Dee@eqkem epeve ef[ ceeb[ ceeieCeer
cell phone mesue Heesve keesefMekee otjOJeveer codon kees [ e@ve pevegke jevee Ieke
centralnervous system meW^ue veJnme& efm eefm ce ceOeJeleea ceppeeleblet eCeeueer coefficient keesF&efHeMeb meniegCeke
centrifugal force meWef^Heegieue Heesm e& kesWeslmeejer yeue co-facto r of an kees-He@kej Dee@He efveOee&jkeeee Iekeeee
centrifugal pump meWef^Heegieue HebHe DeHekeWere HebHe - keWeslmeejer HebHe elemen t of a De@ve SefueceW Dee@He meniegCeke
centripetal meWef^Hesue Heesm e& keWieeceer Jee DeefY eceOe yeue determenant S ef[ efce&veb
centroid meW^e@F[ ceOeiee mebHeele cohesion keesn speve efceueeHe
certified seeds meef&HeeF[ meer[ dm e eceeefCeke efyeeeCes colic keese fueke Hees MetU
CFC meerSHemeer keueesjes-Heuegjes keeye&ve colon keesueesve ceess Deele[s
Chain rule esve ue meeKeUer efveece colorimeter keueesj erceerj jbieceeHeke

372
colour blindness keuej yueeFb[ vesm e jbieeOeUsHeCee coplaner keesH uesvej Skeel eefuee
co ma keescee mebHetCe& yesMeg DeJemLee copper kee@Hej leebyes
coma comet keescee kee@ces Oetcekeslet es Meer<e& cordinal numbers kee@ef[ &veue vebyeme& mebKeeoMe&keebke
combination kee@ eqcyeves Meve meceee cornea kee@efve& ee HeejHeue
combing keeseq cyebie efJeb ejCe corolary kejes uejer GHeecese / Gheefm eevle
combustion keb yeMMeve pJeueve corona kejesvee eYeeceb[ ue
comet kee@ ces Oetcekeslet corresponding kejmHeeBef[ bie DeBieume mebiele keesve
comet constitution kee@ces kee@eqvmetMeve Oetcekeslet eer jemeeeefveke Ie[Ce angles
common denominator kee@ceve ef[ vee@efcevesj mece so cosmic dust kee@eqm ceke [m Jewefeke OetU
common di fference kee@ceve ef[ Hejvme meceeve Deblej cosmic rays kee@eqm ceke jspe efJeeefkejCe
common logaritham kee@ceve uee@i e@efjLece JeJeneefjke efkebJee meeOee cosmology kee@m cee@uee@peer efJeejeveeMeem$e
ueeieeefjLece costal ecosystem keesm ue Fkeesefm eefm ce efkeveejer Heefjmebm Lee
common ratio kee@ceve jsMees meceeve iegCeesej cotton kee@ve keeHetm e
community keceg efveer meceepe count of yarn keeTb Dee@He eeve& metleebke
compass kebHeeme neskeeeb$e countdown keeTb [eTve Gueer DebkeceespeCeer
complex conjugate kee@cHueskem e keeBpegies mebegiceer meomele mebKee covalent bond keesJn@uesv yee@v[ menmebegpee yebOe
complex number kee@cHueskem e vebyej meomele mebKee cowpox keeTHee@kem e ieeeerR ee osJeerjesie
compliment ofa set kee@eqcHueceW Dee@He S mes meb eeee Hetjke crater esj efJeJej
composite number kee@cHeesefP e vebyej mebegkele mebKee critical mass efeefkeue ceeme meerceeble Jepeve
composites kecHeesefP edm e mebegkele HeoeLe& cromotography eesce@eseeHeer JeCe&u esKeve
compounds kecHeeT[dm e mebegies cross multiplication ee@m e ceefueqHuekesMeve eflee&ke efkebJee keweer ee
compound interest kecHeeTb[ Fbjsm eeJee{ Jeepe iegCeekeej
computative kee@cHegsefJn eceefv ejHes#e crossbreeden exotic kee@m eyeer[ ve SkeP ee@efke mebkejerle ieeF&iegjs
computer kee@c Hegj mebieCeke cryogenics eeeespesefvekem e MeerleeJemLee efJe%eeve
concave kee@vekesJn Debleieexue crystal efemue mHeefke
concentric circles kee@vmeWef^ke meke&ume Ske keWer Jele&gU cube root keetye IevecetU
concurrant lines keBkejb ueeFvme SkemebHeeleer js<ee Cube keegye Oeve
concyclic kee@v emeeeeqkeueke Skeeeere culture keuej mebJeOe&ve
condenser keb[svmej keHe@efm ej - Oeejke curie keegjer (Skeke) keegjer efkejCeeslmeejees Skeke
conduction keb[keMeve Jenve curvature keJnx ej Jeelee
conductivity keb[eqkeeqJner mebJeenkelee cusp kemHe GYeeee, Me=b eee efyebot
conductor keb[kej mebJeenke cyclic quadrilateral meeeeqk eueke eeere eewkeesve
congruent keeB egDeb SkeHe keJeeef[ ^ue@jue
congugate angles keeBpegies DeBieume mebegiceer keesve cyclone meeekeueesve eeerJeeoU
conjenital metabolic kevpesefv eue eeeHeeeeee pevcepeele oes<e cytology meeee@ uee@peer HesMeer Meem$e
disorder ces@yeesefueke ef[ meDee@[ &j data base [se yesm e DeeOeej meeceeer
conservation kee@vPeJnx Meve mebJeOe&ve decay ef[ kes Nneme
consistant equation keeqvmemb FkeJesMeve megm ebiele meceerkejCes deciduous forest [efm e[egDeme Hee@jsm HeevePe[er Je=#eJeve
constant kee@ vmb efm Lejebke decimal fraction [sefm eceue e@keMeve oMeebMe DeHetCeeke
constellation kee@vmsues Meve leejkeemecetn decimal system [sefm eceue efm eefm ce oMeceeve Heleer
constipation keeeqvmHes Meve yekeeslee declination ef[ eq keueves Meve efokeHeele
contact lens kee@v@ke uesvme mHeMe& efY ebie decomposition ef[ kee@cHeesefP eMeve efJeIeve
contagious-disease kebsefpeDeme ef[ meerpe mebm eie&peve jesie deductive ef[ [eqkeJn efvei eceve
continental drift keeBefveWue [^erHe Keb[ ees mLeueeblej deflection ef[ HeueskeMeve efoMeeyeoue
continued fraction kebefvet[ e@keMeve HejbHeefjle DeHetCeeke defoliant ef[ Hees efueeb HeCe&veeMeke
continuous function kebefvetDeme He@keMeve meblele Heue degree ef[ eer Deb Me
contraception kee@ v^emesH Meve mebleefleefveeceve de-horning [er-ne@ efveie efMebieeee GHeJeeee yeboesyemle
convection kevJnske Meve DeefY emejCe dehydration ef[ nee[^sMeve efvepe&ueerkejCe
convex kee@vJnskem e yeefnieexue demlo numbers [scuees vebyeme& [scuees mebKee
coordinate bond keesDee@ef[ &ves yee@v[ mebye yebOe demography [sceeseeHeer ueeskemebKee DeejsKeve

373
denominator ef[ vee@efcevesj so dose relat ed effect [esm e efjuess[ FHeske Deew<eOe cee$es ee HeefjCeece
density [seqvmeer Ievelee dracunculosis [^@keegvke egueesefm eme HeMegceeOece meb eejer vee jesie
dentin [sef vve obleer drawing [^e@Fie Kes eCes
denudation [sveg [ sMeve Peerpe drip irrigation ef[ ^He FefjiesMeve efyeke efm eb eve
dependent and ef[ HeW[ b DeB[ Fbef[ HeW[ b Hejeue DeeefCe mJeb eue Drosophila [^e@m ees efHeuee Iegbiegjs
independent JnsefjSyeume dry cell [^ee mesue keesj[er efJepesjer
variables dry ice [^ee DeeFme keesj[e yeHe&
depression ef[ esMeve ceevefefm eke Deewoemeerve dry land farming [^ee ueB[ Heeefceie efpejeeleer Mesleer
dermatology [ceeae@ uee@peer lJeeejesieMeem$e duct [ke eewkeesveer efkebJee ieesue HeeFHe
desalination ef[ me@efueves Meve efve#eejerkejCe ductility [ eqkeefueer levelee
desert [sPe& JewjeCeeosMe duodenum [egDeesef[ vece enCeer
desertification [sP eef &efHekes Meve JeeUJeb erkejCe dusting [efmbie OegjUCeer
desiccator [sefm ekesj Dee&leeMees<eke dwarfblack [dJeeHe& yue@ke ke=<CeKegpee leeje
detergent ef[ pe DeHeceepe&kes dwarfwhite [dJeeHe& JneF esleKegpee leeje
determinant ef[ efc e&veb efv eOee&j ke dyes [eFpe jbieJes
dew [et obJe dynamics [e@eve@ efceke ieeflekeer / ieeflekeMeem$e
diabetes mellitus [eeyesefme cesefueme ceOeg cesn dynamite [eeveeceeF& megbieeeer oe
dialysis [eeefuemeerm e DeHeesnve dynamo [eeveecees Jeerpe efvecee&Ce kejCeejs GHekejCe
diaphragm [eeeece eemeHeue dysentery ef[ mesv^er DeeceebMe
diarrhoea [eeefjee nieJeCe ear FDej keeve
diastolic pressure [eeme@efueke emejCeMeerue jkeleoeye earth DeLe& He=L Jeer
diatharmy [eeLeceea GlekeleeHe ef eefkelmee earth station DeLe& msMeve Yetm Leeveke
dielectric constant [eeFueske^erke kee@vmb efJeegle DeHeee&lee efm Lejebke earth, planet DeLe&, Hue@ves He=LJeer, en
dielectric strength [eeFueske^erke m^siLe efJeegle DeHeee&lee earthing DeefL eie Yeteespeve
differe nce of ef[ Hejvme Dee@He Jeieelej earthquake DeLe&keJeske YetkebHe
two squares t mkeJesDeme& eccentricity Skem eWef ^efm eer GleWlee
differential equation ef[ HejeqvMeeue FkeJesMeve efJekeueke meceerkejCe ecclysis Feqkeueefm eme keele ekeCes
diffraction ef[ e@ keMeve efJeJele&ve e-centre F-meWj yeee keW
digestion [eepesMeve Heeveefeee ECG Fmeerpeer efJeegle oeeuesKe
digit ef[ peer Deb ke echinoderm Fkeeevees[ ce& MetU lJeee efkebJee keke eceea
diopter [eeesHj efY ebi eebke echo Fkees eefleOJeveer
diphthera ef[ HeLesefjee IemeHe& echocardiography Fkeesk eeef[ &Dees eeHeer oe efJeegle DeeuesKeve
diploid cell ef[ Huee@F[ mesue efiegCeer HesMeer eclipse FeqkeueHme enCe
diploid state ef[ Huee@F[ ms ogHHe iegCemet$e efm Leleer ecliptic FeqkeueeqHke Deeeefveke Je=e
dipole [eeHeesue efOegJe ecology Fkeuee@peer Heefjefm Leeflekeer Meem$e
direct current [eejske kejb efo eJeen ecorestoration Fkees jsm e@jsMeve Heefjmebm Leeb es Hegvee&m LeeHeve
discriment ef[ meer efceveb efveeeeke ecosystem Fkeesef m eefm ce Heefjmebm Lee
discrit ef[ meer He=L eke ectocrine Ske eseeF&ve yeeeeeJeer
disjoint ef[ mepee@F efJeYekele ectopic pregnancy SkeesefHeke esivesvmeer ieYee&Meeeyeensj ieYe&Jee{
dispersion ef[ mHeMe&ve DeHemkejCe ecz ema FeqkeP ecee Kepe, HegjU
displacement ef[ mHuesm eceW efJemLeeHeve edible oils Sef[ yeue Dee@F&ue Keeel esues
dissipation ef[ efm eHesMeve efJeKejCes edima Sef[ cee metpe
dissociation ef[ meese fm eSMeve DeHeIeve / He=LekekejCe EEG FFpeer ceWog ee efJeegle DeeuesKe
dissolution ef[ mee@u egMeve efJeueeve efferve scence SHejJnsm evme HemeHeme
dissolved oxygen ef[ Pee@uJn[ Dee@eqkem epeve HeeCeeleerue Dee@eqkem epeve efficiency FefHeefMeevmeer keee& #ecelee
distance ef[ mvme Deblej efflorescence SHeueesjmevme GlHeg ueve
distillation ef[ efm uesMeve TOJe&H eeleve elastic limit Fue@efm ke efueefce eleemLe meercee
distributive ef[ eqm ^yetefJn efJelejCeMeerue elasticity Fue@efm efm eer ueJeef ekelee
d-operator [er-Dee@Hejsj Heefjkeceea electric current Fueske^erke kejb efJeegl eeJeen
doping [esefHebie DeHeJeYejCe electric potential Fueske^erke HeesBefMeDeue efJeegle efJeYeJe

374
electrical charge Fueske^erkeue eepe& efJeegle eYeej Eocene era FDeesm eerve Fje FDeesm eerve keeueKeb[
electrical circuit Fueske^erkeue mekeea efJeegle HeefjHeLe eosinophil FDeese fm eveesefH eume Ske ekeejee Heeb{Nee HesMeer
electricity Fueske^ erefm eer efJeeg leTpee& epicenter SefHemeWj YetkebHeeee keWefyebot
electrocardiogram Fueske^es keeef[ &Dees eece oeeee efJeegle DeeuesKe epidemic SefHe[s efceke meeLeer ee jesie
electrochemical cells Fueske^eskesefcekeue mesue efJeeglejemeeefveke Ie epidemiology SefHe[scee@uee@peer Jemleer - jesie DeYeeme
electrochemical Fueske^eskesefc ekeue efJeeglejemeeeefveke mececetue epidermis SefHe[efce&m e yeeeeJejCe
equivalent FeqkeJeJn@ueb epiglottis SefHeiueesefme He[peerY e
electrode Fueske^es[ efJeegle Dee epilepsy SefHeuesHmeer DeHemkeej
electroluminescence Fueske ^esuegefcevesm evme efJeegleefoHleer epiphite SefHeHeeF& DeeefHe JevemHeleer
electrolysis Fueske^es efueefm eme efJeegle efJesove epithelium SefHeefLeueer ece DeefO emlej
electrolyte Fueske ^esueeF efJeegle DeHeIeveer equality FkeJe@ efueer meceevelee
electrolytic cell Fueske^esefueefke mesue efJeegle efJesove#ee Ie equation FkeJesMeve meceer kejCe
electromagnetic Fueske^esce@ives efke efJeegle egbyekeere eJele&ve equator, celestial FkeJesj, mesuesefm eue Jew<egefJekeJe=e
induction Fb[ keMeve equator, terestrial FkeJesj, sjseqm ^eue efJe<eg JeJe=e
electromagnetic Fueks e^ecs e@ivesef ke mHeske^ce efJeegleegbyekeere lejbieHe equilibrium FeqkeJeefu eefyeece meblegefuele DeJemLee
spectrum equinox FeqkeJevee@kem e mebHeele
electromotive force Fueske^esceeserJn Heesm e& efJeegle eYeeJeveyeue erythrocyte SefjLees m eeF&dm e jkeleeleerue leebye[ee HesMeer
electron capture Fueske^e@ve ke@Hej Fueske^e@ve Mees<eCe escape velocity SmkesHe Jnsuee@efm eer cegkeleer Jesie
electron microscope Fueske^e@ve ceeeeesm keesHe Fueske^e@ve met#ceoMe&ke eb$e ESP FSmeHeer DeleeRef e efJe%eeve
electron paramagnetic Fueske^e@ve He@jece@i vesefke meceegbyekeere mebm Hebove essential oils FmeseqvMeDeue Dee@Fue megiebOeer lesue
resonance efjPeesvevme ethnobotony FLeveesyee@ veer Jeveew<eefOeMeem$e
electrophoresis Fueske^esH eesjsefm eme efJeegleefvemejCe ethnology SLevee@uee@ peer ceeveJepeeleer efJe%eeve
electroplating Fueske^es Huesefbie efJeegle efJeuesHeve ethology FLee@uee@peer Deeeejveerleer Meem$e
element SefueceW cetueJe / Ieke / meome etiology FefDee@ uee@peer jesieJeglHeeerMeem$e
elementary particles SuesceWjer Heeef&keume cetuekeCe eugenics egpesef vekem e megepeveveMeem$e
elemination Sef ueefc evesM eve ueesHe eukaryote egke@efjDeess <e keWkeer
elephantiasis SefueHebeeefm eme neer jesie eunuch egv eke efnpe[e efkebJee veeceo&
elestomer Fue@m escej vewm eefie&ke efkebJee ke=ef$ece evaporation FJneHejsMeve yee<HeerY eJeve
DeJemLesle DemeCeeje jyej even function FJnve HebkeMeve meceHeue
embroyotomy Seqcyeeese@ceer ieYe&Y ebie evergreen revolution Sjnjeerve efjJnesuegMeve meoenefjle eebleer
embryo Scye sees YetCe evolution FJnesuegMeve Gleebleer
emetic Scese fke Jeebeflekeejke excitation Skem eeesMeve Ger Heve
EMF FSceSHe-Fueske^es efJeegle egbyekeere yeue exocrine glands SkeP eeseeF&ve iueeb[ dm e Deblem$eeJeer ebLeer
ce@ivesefke Heesm e& exothermic reaction Skem eesLeefce&k e efjDe@keMeve G<ceeoeeer DeefY eefeee
empirical method ScHeerefjkeue cesLe[ DevegY eJeefm e Hele expected value Skem eHeskes[ Jn@uet DeHesef#ele cetue
emulsion FceuMeve HeeemeerkejCe expectorants Skem eHesk eesjsv keHees lmeejke
encephalitis Sveefm eefHeueeeefme ceWot ee jesie explosion Skem Hueespeve mHees
endangered species Sb[ spe[& mHesm eerpe Oeeskeeeee HeeleUeruee explosive Skem Hueesefm eJn pJeeueeeener HeoeLe&
Deeuesuee peerJepeeleer exponent Skem eHeesveb keeser
endemic SC[sefceke eosMeefve exponential Ske m eHeesef veeqvMeeue Ieeleeb keere
endocrine glands Sv[eseeFve iueB[ jkeleele eeJe mees[ CeeNee ebLeer extinct Skem eefbke veeceMes<e
/ Hees<eebLeer extinct species Skem eefbke mHesMeerpe ueesHe HeeJeuesuee eeCeer peeleer
endocrinology Sv[eseeevee@uee@ peer DebleeeJeMeem$e extra sensory Skem ^e mesvmeesjer HejmesHMeve Deleeref e mebJesove
endoderma Sb[ es[ ce& DeblemlJeee perception
endoscope SC[esm keesHe Debleo &Meea extra terrestrial Skem ^e sjseqm ^eue He=LJeeryeee mepeerJeme=er
endothermic reaction Sv[esLeefce&ke efjDe@keMeve G<ceeeener DeefY eefeee extrapolletion Skem ^eHeesuesMeve yeefnJexMeve
enthalpy SvLeuHeer meceeG<Celee eye Deee ves $e
entomology Sbcee@u ee@peer keerkeMeem$e eyepiece DeeeHeerm e ves$eere efY ebie
environment SveJn eejesveceW Heee& JejCe fabric He@ef yeke metle
enzyme SvPeeFce efJeleb eke factor theorem He@kej efLeDejce DeJeeJe ecese

375
factorial He@keesefjeue eceiegefCele food cycle Het[ meeekeue DeVeee
factors He@keme& DeJeeJe food processing Het[ eesm esefm ebie DeVeeefeee
fallopian tube He@ueesefHeeve etye ieYee&Mee veefuekee food web Het[ yesJe DeVepeeUs
fallout Hee@u eDeeT efkejCeeslmeejer Glmeie& foot and mouth Het DeB[ ceeTLe ef[ meerpe iegjeb ee leeW[ Kegjer jesie
FAO SHeSDees-HeeDees DeVe Je Mesleer mebIevee disease
farm pond Heece& Hee@v[ MesleleUs for ce Heesm e& yeue
fa t He@ ceso foreign breeds Hee@efjve yeer[ dm e efJeosMeer ieeseefleJebMe
fatigue Heefie LekeJee forensic science Heesjseqvmeke meeevme veeeJeweke Meem$e
fatty acid He@er De@efm e[ cesoecues fossil Hee@e fm eue mepeerJeeb es DeJeMes<e
fault Hee@u YebMe fossil fuel Hee@efm eue HeegSue et[ Dee@F&ue
FDA Het[ DeB[ [^ie DeVe DeeefCe Deew<eOe eMeemeve fraction e@ keM eve DeHetC eeke
De@[ efceefvem^ sMeve fractional distillation e@keMeveue ef[ efm uesMeve YeeieMe GOJe&Heleve
feedback efHe[ye@ke ceeieesJee fraternal twince e@sve&ue eqdJevme efHele=ke pegUer
fen ce Hes vme kegb HeCe free energy eer Svepeea cegkele Tpee&
fenotype HesveeseFHe yeeemJeHe free radical eer j@ef[ keue cegkele cetueke
fermentation HeceXsM eve DeebyeefJeCes freeze drying eerpe [^eFbie MeerleerkejCeeves megkeefJeCes
ferns Hevme& ves es freezing mixtures efeefpebie efcekem eeme& ieesCe efceeCes
fertilization Heef &ueeePesMeve Heueve freezing point efeeffpebie Hee@F ieesCeebke
fertilizer Heef&u eeePej Kele freezing the semen efeeffpebi e o meercesve jsle ieesJeCe
fertilizer control Heef&u eeePej jemeeeefveke Kele efveeb$eCe frequency efeke Jesvmeer JeejbJ eejlee
order keb^esue Dee@[ &j Deeo sMe frequency diagram efekeJesvmeer [eee@ce JeejbJeejlee Deeke=lee
fibre Heeeyej leblet frequency efekeJesvmeer ef[ m^eryetMeve JeejbJeejlee efJelejCe
fibre optics Heeeyej Dee@eqHkem e leblet keeefMekeer distribution
fibrillation efHeefyeues Meve leblegke Deekegbeve friction ef ekeM eve Ie<e&Ce
fibroids HeeeyeeF[ leblJeeye&go frost ee@m yeHee& es Deeeove
fidelity Heee[s efueer efv ee fuel HeegSue FbO eve
finger prints efHebiej efedm e yeeseb es mes fumigation Heegefceies Meve Oeceve
finite set HeeeveeF mes Heefjefcele meb e function Heb keM eve Heue
fissure efHeMej Yesie fungi Heb ieer yegj Meer
flagellum Heue@p esuece keMeeefY ekee furnace Hevexm e Yeer
flash point Heue@Me Hee@F epJeueve efyebot fuse Heetpe efJeleUleej
flocculation HeueeskeeguesMeve efve# esHeCe galaxy ie@ue@kem eer oerefI e&kee
flood line Heue[ ueeFve Hegjjs<ee gale iesue JeeoU
floriculture Heuee@jerkeuej HetueMesleer gall ieeue iee
flow Heu ees DeesIe gall bladder iee@ueyue@[ j efHeeeMee
flowering Heuee@J eefjbie Hegues GceueCes gall stone iee@uemesve efHeeees Ke[s - efHeeeMcejer
fluid HeuegF[ eJeener HeoeLe& galvanometer ie@ueJnvees ceerj efJeegle eJeen ceeHeke
fluidics HeuegFef[ kem e eegef Je%eeve gamete ie@ceer egiceke
fluorescence Heueesj esm ebvme mHegjoerHleer gamma ray ie@cee jspe ie@cee efkejCe
fly ash Heueee De@Me jeKe ganglion ieBieefu eDee@ve ceppeeleblet eer iegeq kee
fly by Heueee yeee peJeUtve lejbiele peeCes gantry ie@v ^er eejer
fly wheel HeueeeJnerue ieefleceeve ee gap filling ie@He efHeefuebie veebiee YejCes
fo am Heesce Hesme gas constant ie@m e kee@vmb Jeeet efm Lejebke
fobia Heese fyeee Yeeieb[ gas equation ie@m e FkeJesMeve Jeeet meceerkejCe
focal length Heeskeue ueWiLe veeYeere Deblej gas laws ie@m e uee@ Jeeet es efveece
focus Hees keme cegKeveeYeer - veeYeere efyebot gastroenteritis ie@m ^esSbsjeeefm pejeb$eoen
foetus efHedm e ieYe& gemology efpecee@ uee@peer jlveMeem$e
fog Hee@ie Oegk es gems pescme jlves
food pipe Het[ HeeF&He DeVeveefuekee gene peerve pevegke
food chain Het[ esve DeVemeeKeUer gene therapy peerve LesjHeer pevegke jesie efveJeejCe

376
generator pevejsj peef ve$e grafting eeeqHebie pees[ keuece
genetic counseling pesvesefke keeTeqvmeefuebie pevegkeere efJe%eeve meuuee graph eeHe DeeuesKe
genetic engineering pesvesefke Fbe fpeefveDeefjbi e pevegke DeefY eeebef$ekeer grass land eeme ueB[ ieJeleeU eosMe
genetic resources pesvesefke efjmeesm exm e pevegkeeesle gravitation e@eqJn sMeve ieglJeeke<e&Ce
genetic setup pesvesefke mesDeHe pevegkeere pe[CeIe[Ce gravitation waves e@eqJnsMeve JesJndpe ieglJeere uenjer
genetics pesves efke pevegk eere gravitational lens e@eqJnsMeveue uesvme ieglJeere efY ebie
genome mapping efpeveesce ce@efHebie pevegkeer e vekeeMee green house eerve neTme nefjleie=n
genotype pesvees eF&He JebMeeke=leer green house gases eerve neTme ie@m esm e nefjleie=n Jeeet
genus efpeveme peeleer green revolution eerve jsJne@uegMeve nefjleeebleer
geo textile efpeDees skem eeFue YetJem$e greenhouse effect eerve neTme FHeske nefjleie=n HeefjCeece
geocentric theory efpeDeesm eWef^ke efLeDejer YetkeWef le efm eevle Greenwich meridian ef eefvee cesjsef[ Deve eerefvee jsKeeJe=e
geodesy efpeDees[ sm eer YetieefCele Gregorian calendar esi eesefjDeve ke@ueW[ j esieesefjDeve efoveoefMe&kee
geography efpeDees eeHeer Yetieesue grill eerue peeUer
geological period efpeDeesuee@peerkeue efHeefje[ YetieYeeae keeueKeb[ ground state eeTb[ ms cetU efm Leleer
geological time scale efpeDeesuee@peer keue YetieYeeae keeueceeHeve ceespeHeer growth hormones eesLe neceexvme mebpeerJekes - mebesjkes
eFce mkesue GSLV peerSmeSueJner Yetm ebkeeefueke Gheen e#esHeke
geology efpeDee@uee@ peer YetMeem$e Jeenve
geomagnetic storm efpeDeesce@i vesefke me@ce& Yet egbyekeere JeeoU guiger ieeeiej cetuuej ceeHeke
geomagnetism efpeDeesce@ ivesefPece Yeg egbyekelJe gunpowder ieve HeeJe[j yebogkeer eer oe
geometric sequence pee@cesef^ke efm ekeJesvme Yetefceleer esCeer / es{er gynaecology ieeeveskee@uee@peer m$eerjes ieMeem$e
/ progression / eesesMeve gyroscope ieeejes m keesHe IetCeea
geometry pee@ces^er Yetefceleer habitat n@yeer@ DeefOeJeeme
geostationary orbit efpeDeesm sMevejer Dee@efy e& Yetefm Lej ke#ee hatching n@ef ebie GyeJeCeeeer efeee
geostationary satellite efpeDeesm sMevejer me@us eeF Yetefm Lej Gheen haematology efnce@e@ uee@peer jkeleemebyebOeer es Meem$e
geosynchronous orbit efpeDeesefm ebeesveme Dee@efy e& Yetm ebkeeefueke ke#ee haemophilia efnceesefHeueeree jkeleieU
geosynchronous efpeDeeefm ebeesvem e me@ueeF Yetm ebkeeefueke Gheen haemotemesis / efnce@Scesefm eme / veekeeleeW[ eletve jkeleeeJe
satellite heamostasis efnceesm eeefm eme
geothermal energy efpeDeesLece&ue Svepeea YetieYee&leerue G<Celee hail nsue ieeje
geotropism efpeDees^esefH epece Yet eslevee Hale-telescope nsue sefuemkeesHe nsue ogefye&Ce
germ pece& peblet half life neHe ueeF&He DeOe&Deeetk eeU
germination peef ce&ves Meve DebkegjCe Halleys comet n@ueerpe kee@ces Oetcekeslet n@ueer ee
gerontology pesje@ve@uee@peer Deleer JeeOe&keeMeem$e hallucination n@uegefm eves Meve Yeeme - DeeYeemeer Gvceeo
gestation period iesm sMeve efHeefjDe[ ieYe&OeejCes ee keeU hard water ne[&Jee@j pe[ HeeCeer
efkebJee ieYee&jHeCe harmonic sequence neceexefveke efm ekeJesvme njelceke esCeer / es{er
geysers efiePeme& iejce HeeCeeee Jej G[Ceeje Peje / progression / eesesMeve
gills efieume keuues hatchery n@ ejer kegkekeg Heeueve, eiele efHeuues-
ginning efpeef vebie JeCe GlHeeove JeJemeee
glacial cycle iuesefMeDeue meeekeue efnceegieees ee hay fever ns HeerJej HejeiepJej
glacier iueesefm eDej efnceveoer heart ne& oe
glass iueeme keee heat ner G<Celee
global environment iueesyeue SvJneejesveceW peeieefleke Heee&JejCe heat island ner DeeeueB[ G<Celes es yes
global warming iueesyeue Jeeefceie Jee{les peeieefleke leeHeceeve heat shield ner Meeru[ G<cee keJee
GM seeds peerSce meer[ dm e pevegke megOeeefjle efyeeeCes heavy metals nsJeer cesue pe[ Oeelet
GMRT peerSceDeejer peeeb ceerj JesJn jsef[ Dees heavy water nsJeer Jee@j pe[ HeeCeer
sefuem keesHe hemorrhagic efnceesN nsefpeke ieeeer cnMeeRceOeerue jkeleoes<eer
goiter iee@ej ieueieb[ septicemia mesHerm eerefceDee IemeHe&
gold ieesu[ mees ves hepatitis efnHeeeefme keeJeerU
gonad ieesvee[ peveveebL eer herbarium nyexefjDece JevemHeleer meben
GP S peerHeerSme - iueesyeue HeesefP eMeefvebie efm eefm ce hernia nefve&ee Debleie&U
grading esef[ bie eleJeejer herpes nefHe&m e veeef ieCe

377
hexagon nskeP eeiee@ve <ekeesve idal gas(Fuel) Deeeef[ eue ie@m e DeeoMe& Jeeet
histocompatibility efnmeskee@cHeererefyeueerer DeeYeemeer Gvceeo identical twins Deee[sefvkeue eqdJevme meceHe pegUs
histology efnmesu ee@peer HesMeerjeveeMeem$e igneous rock Feqiveeme je@ke Deeqivepeve Ke[ke
histones efnmesvme HesMeerleerue eeserveJe ignition Feq iveMeve epJeueve
histopathology efnmeHe@Lee@uee@peer HesMeerjevee efJeke=leerMeem$e ignition point FeqiveMeve Hee@F pJeueveebke - pJeueve efyebot
HIV egceve Fcegvees- SeDeeeJner - S[dm e image Fcespe eeflecee
[sefHeefMeDevmeer Jneejme imaginary number Fce@efpevejer vebyej keefuHele efkebJee Demeled mebKee
holography nesueeeHeer mJeuesKeve imaging Fcesef pebie eefleceekejCe
Homo erectus nescees Fjskeme DeeefoceeveJe immunity Fcege fveer eeflekeej#ecelee
homogenous nesceesefpeveme Skem eesMeve meceIeeleer HeoeJeueer immunization Fceg veeePes Meve ueme es eCeer
expression immunoassay Fcegvees De@m es jef#ele Hejer#ee
hormone neceexve mebesjke immunosuppression Fcegvees meesMeve eeflekeej#ecelee efkeefJeCes
horse power ne@m e& Hee@Jej DeeMekeleer impedance FcHeer[ vme mebj esOe
horticulture ne@ef&keuej HeUMesleer implantation FcHueeb sMeve ieYeekegj jesHeCe
Hubble s constant nyeume kee@vmb nyeueee efm Lejebke implicit function FeqcHueefm e HebkeMeve DeJemle Heue
human genome egceve peerveesce ceeveJeer pevegke vekeeMee implosion FcHueespeve DeblemHees
humidity egefce[erer Dee&lee improper fraction Fcee@Hej e@keMeve Devegef ele DeHetCeeke
humus etceme kegefLele ceg e inbreeding Fveefye[ eRie mecepeeleer mebkej
hurricane nefjkesve legHeeve incandescent Fveke@efv[mes eoerHle
hybernation neeyejves Meve Meerleceg e incentre Fvem eWj Deblece&Oe
hybrid neeefye[ mebkejerle incircle Fvemeke&ue Deebleefue&efKele Jele&gU
hybrid seeds neeefye[ meer[ dm e mebkeefjle efyeeeCes increment FefveceW Jee{
hybrid vigor neeefye[ eqJniej mebkejpeesce / mebkejpeve peesce incubator Fvkeegyesj GyeJeCeer eb$e
hybridization neeefye[ eePesMeve mebkejerkejCe indefinate integration Fve[sefHeves FbefesMeve Deefveef ele meceekeueve
hydrocarbon nee[^eskeeye&ve kebHeeT[dm e nee[^eskeeye&ve mebegies indeterminate Fveef[ efce&veb FkeJesMeve DeefveIee&e& meceerkejCe
compounds equation
hydrological cycle nee[^esuee@efpekeue meeekeue peueMeem$eere ee indeterminate form Fveef[ efce&veb Hee@ce& DeefveJeee& He / DeLe&efnve He
hydrolysis nee[^e@efueefm eme peueDeHeIeve index Fv[skem e Ieeleebke
hydrophilic nee[^esHeesefueke peueesceer indigo Fbef[ iees veerU
hydrophobia nee[^esHeesefyeee peueYeeieb[ indo-dermis Fb[ es[ jefceme DebleDee&JejCe
hydrophobic nee[^esHeesefyeke peues<eer inductance Fv[kevme eJele& kelee
hydrophytes nee[^esHeeeerm e peueere induction Fb[ keMeve efJeieceve - eJele&ve
hydroponics nee[^esHeesefvekem e ceeleerefJevee Mesleer induction coil Fb[ keMeve kee@F&ue esjCe kegb[ue
hydrosphere nee[^eseqm HeDej peueeJejCe inequality FveFkeJee@ef ueer Demecee
hygrometer neeeesceerj yee<HeceeHeke inertia FveefMe& ee pe[lJe
hygrophytes neeeesHeeFdm e oueoueerleerue JevemHeleer infection FvHeskeM eve mebm eie&
hyperbola neeHejyeesuee DeHeemle infertility FvHeef&efu eer JebOelJe
hypermetropia neeHejces ^esefHeee oerIe&ef keesve infinity Feqv Heefv eer Deveble
hypersensitivity neeHejmeseqv meereqJner Deleg espevee inflorescence FvHeueesjsm evme Heg<Heef Jeveeme
hypersonic speed neeHejmee@efveke mHeer[ DeleeefOemJeveer ieleer infrared Fveejs[ DeJejkele efkejCes
hypnotism efnHvee@ efPece mebceesnve Meem$e ingot Fviee@ ueie[
hypotenus neeHees svetm e keCe& inheritance Fvense fjvme Jeejmee - DeevegJebefMekelee
hypothalamus neeHeesL e@ue@ceme DeOeesleke innoculation Fvee@ keeguesMeve uemeer kejCe
hypothesis neeHee@e fLeefm eme ie=nerleke insect pest Fvmeske Hesm keer[
hysterectomy efnmsjskeesceer ieYee&Mee efvece&tueve insecticide Fvmeskeerm eeF[ keer keveeMekes
hysteria efnmsefjee Gvceeo Insecticide act Fvmeskeerm eeF[ De@ke keerkeveeMeke keeeoe
IAEA DeeeSFS Deeblejje^ere DeCegTpee& mebm Lee insolation FvmeesuesM eve mete& DeeleHeve
ICBM- Fbjkee@efvveWue DeeblejKeb[ ere ye@uesefm ke insomnia Fvmee@ceefv eee efv eeveeMe
Intercontinental ye@uesefm ke efcemeeF&ue #esHeCeem$e insulation FvMeguesM eve efv ejesO eve
Ballastic Missiles insulator FvMeg uesj efv ejesOeke

378
insulin Fvmegu eerve oerHleereJele&ke isobar Deeemeesyej meceoeye js<ee
integer Fbef efpej HetCeeke isomerism Deeemeesc esjerP ece meceIekelee
integral Fbefeue mebkeueke / meceekeueve isomorphism Deeemeescee@jefHePece meceHelee
integrand Fbefeeb[ mebkeuHe isothermal change DeeemeesLece&ue eWpe meceleeHeer yeoue
integrated pest Fbefess[ Hesm ce@vespeceW Skeeeqlceke keer[ efveeb$eCe Jaipur foot peeHetj Het ke=ef$ece Heee
management jamming pe@ef cebie keesCeleener Jemletuee
integrating factor Fbefesefbie He@kej mebkeueve iegCeke peeCeerJeHetJe&ke neuet ve osCes
integration Fbef esMeve Skeeeql cekejCe Jatropa pe^e sHee Sjb[
integration by FbefesMeve yeee DeebefMeke DeHetCeeke kee{tve jaundice peeBef[ me keeJeerU
partial fraction HeeefMe&eue e@keMeve meceekeue jet flow pes Heuees peseJeen
integration by parts FbefesMeve yeee Hee&m e YeeieMe meceekeueve jig peerie Ske ekeejee meeee
integration by FbefesMeve yeee DeeosMe Heleerves meceekeue joints pee@Fdm e meeb Oes
substitution meyeefm etMeve joule petue Tpee&ceeHeveees Skeke
intelligence quotient Fbsefuepevme keesMev yegefiegCeebke Julian calendar pegefueeve ke@ueW[ j pegefueeve efoveoefMe&kee
inter continental Fbj keeBefveWue DeeblejKeb[ ere #esHeCeem$es Jupiter pegefHej ieg
ballastic missiles ye@ueeefm ke efcePeeF&ue Jurassic era pegj@efm eke Fje pegj@efm eke keeueKeb[
intertillage operation Fbj efuespe Dee@HejsMeve DeeblejceMeeiele juvenile hormones pegJnsveeF&ue ne@ceexvme veJepeele mebesjkes
intercept FbjmesH DeeblejKeb[ karyotype ke@efjDeeseF&He pevegkeere kees<e mJeHe
interdependence Fbjef[ Hesv[vme HejmHejeJeuebyeve keratin kesj@ efve Me=b ieeef Leve
interest Fbjsm Jeepe keratitis kesj@eeefme HeejHeue ceb[ ue oen
interface FbjHespe efJejeceeJemLee kerocene kesjes efm eve Ieemeues
interference FbjHesjvme Jeleer kejCe kidney efke[veer cet$eefHeb[
interferometer FbjHesjesceerj JeleerkejCeceeHeke kinetic energy keeevesef ke Svepeea ieleerpe Tpee&
interior angle FbefefjDej DeBieue Deeb lejkeesve kinetic theory keeevesefke LesDejer Jeeet ee ieleerpe Tpex ee
international Fbjve@Meveue [s ueeF&ve Deeblejje^ere Jeej js<ee of gases Dee@He ie@m esm e efm eevle
date lines knitting efveefbie efJeCeeF&
interphase FbjHespe DeeblejHe= knot vee@ iee
interpolation FbjHeesues Meve Deeb leJexM eve Krill efeue efeue ceemes
intersection Fbjmes keMeve so ve lac ue@ ke ueeKe
interspecies FbjmHesm eerpe Deeblejpeeleer HeMet lactometer ue@keesceerj otOekeee
interval FbjJnue Deblejeue ladle ues[ ue ueebye oeb[ e Demeuesueer HeUer
intestenial value Fbsm sefveeue Jn@uet lel#eeefCeke efkebcele land degradation ueB[ ef[es[ sMeve Yet DeJeveleer
intraocular lens Fb^eDee@keeguej uesvme Deeblejvesef$ee efY ebie laproscopy ue@Hejesm keesHeer Mejerjeee Deeleerue DeJeeJe
inverse function FvJnme& HebkeMeve Jemle ef$ekeesCeefceleere ogefye&Ceer ee meneeeves
inversion FvJnMe&ve DebleJe&ueve HeenCeeeer Heleer
invertebrates FvJnef&yesdm e DeHe=JebMeere laptospirasis uesHesm Heeejesefm eme Jesueee jesie
involuntary muscle FveJneuebjer cemeume Deveweq ke mveeet larva ueeJee& DeUer
ion exchange Deeeve Skem eeWpe Deeeve efJeefvecee latent heat uesb ner Deeke G<Celee
ionic bond Deeeefveke yee@v[ Deeeefveke yebOe latitude ue@efet[ De#eebMe
ionization DeeeveeePes Meve DeeeveerY eJeve layer farming uesDej Heeefceie kegkekegHeeueve - eiele Deb[ er
ionization potential DeeeveeP esMeve HeesseqvMeDeue DeeeveerY eJeve Jee&m e GlHeeove JeJemeee
ionizing radiation DeeeesveeeefP ebie jsef[ SMeve efJeouevekeejer eejCe lead ues[ efMemes
ionosphere Deeeveeseqm HeDej Deeeveebyej lead acid ues[ De@efm e[ ogece efJeegleIe
irigated farming Fefjiess[ Heeefceie yeeieeeleer Mesleer legume uesiegce MeWieeeer Pee[s
iris Deeeefjme ke=<Ceceb[ U lens uesvme efY ebie
iron Deeeve& ueesKeb[ leprosy uesemeer keg jesie
irradiation Fj@ef[ SMeve efJekejCe eefeee Lethal dose-50 efueLeue [esm e-50 ceejke cee$ee
irrational numbers Fj@Meveue vebyeme& DeHeefjcese mebKee leucoderma uegkees[ cee& kees[
irridiscence Fjefjef[ mesvme JeCe&oerHleer leukemia uegkes efceee jkeleeee keke&jesie
ischaemia Fmeef eefceee Kebef[ le jkeleHegjJee leukocyte uegkeesm eeF& Heeb{Nee HesMeer

379
levo rotary efueJnes jessjer [eJes HeefjJeueveer maned ce@v[ ce@vegJnefjbie egefve ceeveJeeefuele eespeveeye
ligament efueie@ceW Deef m Leyeb Oeve manoeuvring unit neueeeue Skeke
light traps ueeF& ^@Hme ekeeMe meeHeUs mangroves ce@veesJn efleJejs
light year ueeF& Fej ekeeMeJe<e& manometer ce@vee@ ceerj oeyeceeHeke
lightning ueeF&efvebie Jeerpe ecekeCes mantissa ceBefmmee DeHetC eeMe
lightning rod ueeFefvebie je@[ JeerpeefJejesOeke meUF& mantle ce@v ue keJee
limit efueefce meercee manure ce@vegDej meWef e Kele
limphosites efuebHeesm eeF& Ske ekeejeer Heeb{jer jkeleHesMeer ma p ce@He vekeeMee
linear efueef veDej js<eere marcy killing cemeea efkeefuebie oee cejCe
linear equation efueefveDej FkeJesMeve js<eere meceerkejCe marine biology cejerve yeeee@uee@peer meeiejer peerJeefJe%eeve
Lithosphere efueLeeseqm HeDej DeMceeJejCe marketing of ceekexefbie Dee@He Mesleceeue efJeeer JeeHeej
lithotripsy efueLeese f^Hmeer cegleKe[s ef ej[Ces agricultural produce De@ eerkeuejue ees[ egm e
liver efueJnj eke=le Mars ceeme& cebieU
locomotive ueeskees ceesefJn jsuJes Fbpeerve marsupial ceejmege fHeeue efM eMeg Oeeveer
locus ueeskeme effyeb ogHeLe mass ceeme Jemlegceeve
locust ueeskem esUOee[ mass spectrograph ceeme mHeske^es eeHe Jeceeve JeCe&HeuesKeke
logarithm uee@ieefjLece ueeieefjLece mastaitis cemeeerm e ieeeer cnMeerceOeerue Leeve oen
Lonar crater ueesCeej esj ueesCeej efJeJej mastectomy ceemskeesceer HetCe& mleve efkebJee leeee Yeeie
longitude ueeBefpeet[ jsKeebMe keeHevt e kee{Ceeeer Mem$eefeee
LPG SueHeerpeer mJeebHeeke Iejeleuee FbOeve Jeeet master control ceemj keb^esue ecegKe efveeb$eCe megefJeOee
LSD SueSme[er ueeemeefpe&ke De@efm e[ facility He@efm eefueer
LSI-large scale SueSmeDeee-uee@pe& ceess Skeeeqlceke efJeegle ceb[ ue mat ce@ melejbpeer
integrated circuit mkesue Fbefess[ meefke& mathematics ce@Lesce@ efkem e ieefCele
lumen uegc esve DeJekeeefMekee mathematics ce@Lesce@efkem e Dee@efuebefHeee[ ieefCele Dee@efuebefHeee[
luminescence uegefcevesm evme ekeekeCes olympiad
luminescence meter uegefcevesm evme ceerj oerHleercee$ee ceeHeke mat rix ce@ef^kem e Yeewefl ekeer
lung uebie HegHHegme matter ce@j Je
lymph efuecHe ueefm ekee maxi ma min ima ce@eqkeP ecee efceefvecee Heueeee cenece
machine ceMeerve eb$e values of a Jn@uegpe DeeH@ e S HebkeMeve ueIegece efkebceleer
Mad cow disease ce@[ keeT ef[ meerP e Heeieue ieee jesie function
Magellanic clouds ce@iesueeefveke keueeT[dm e ce@ieueevees cesIe me an ceerve efJeeueve, mejemejer
magnet ce@ives ueesnegbyeke mean deviation ceerve [seqJnSMeve efJeeueve ceOe
magnetic equator ce@ivesefke FkeJesj egbyekeere YetceOejs<ee mean fr ee path ceerve eer HeeLe mejemejer cegkeleeblej
magnetic flux ce@ivesefke Heuekem e egbyekeere DeefY eJeen mean se a level ceerve meer uesJnue meceg meHeeer eer HeeleUer
magnetic induction ce@ivesefke Fb[ keMeve egbyekeere eJele&ve measal i beaf ceerP eueer yeerHe HejesHepeerJeemle ieesceebm e
magnetic lens ce@ivesefke uesvme egbyekeere efY ebie measali pork ceerP eueer Heeske& HejesHepeerJeemle [gkekejceebm e
magnetic movement ce@ivesefke cegJnceW egbyekeere ieleer/ Heefjyeue measles efcePeume ieesJej
magnetic poles ce@ivesefke Heesue egbyekeere OegJe mechanics ceske@efvekem e eeefc ekeer
magnetic storms ce@ivesefke me@ce& egbyekeere JeeoU median cesef [ eve ceOeiee-ceOeke
magnetic tape ce@ivesefke sHe egbyekeere Heerle medicinal plant cesef[ efm eveue Hueeb Deew<eOeer JevemHeleer ueeieJe[
magnetism ce@ives efPece egbyekelJe - ueesnegbyekelJe cultivation keefuJnsMeve
magnetometer ce@ives esceerj egbyekeere #es$eceeHeke medulla oblongata ces[ eguee Dee@@yeueebieee ceefm le<ke Heg
magnetosphere ce@iveses eqm HeDej egbyekeeJejCe melanin ces ueeveerve jbieJe
magnification ce@e qiveefH ekes Meve efJeMeeueerkejCe meliopheris cesef ueDeesHes efjme mete&H egueer
malaria ceuese fjee efnJeleeHe melting point cesefubie Hee@F efJeuee efyebot
malignancy ce@efuei vevmeer IeelekelJe memory cesc ejer mce=leer
malnutrition ceeuevegef^ Meve kegHees<eCe menarche cesveeke& ceeefm eke HeeUer
mammal / mammalia ce@ceue / ce@ce@efueDee memleve eeCeer meningitis cesef vevepeeeefme Heefjceefm le<ke pJej
mammary glands ce@cejer iueB[ mleve meniscus cesefvemkeme Jeemkeme
mammog raphy cescees eeHeer mleveeee DeeuesKe menopause cesvees HeesP e $elegm eceeHleer

380
meosis cesDeesefm eme DeOe&m eg$eer efJeYeepeve montreal treaty ceeBef^Deue ^erer ceeBef^Deue kejej
mercury ceke eg&jer Heeje / yegOe morbidity ce@e@efy e&ef[ er efJeke=leer
meridian cesefjef[ eve mesuesefMeDeue ceOeceb[ ue Keieesueere mortality cee@je@ efueer cele&lee - cegleg es eceeCe
metallic bond ces@efueke yee@v[ OeeeqlJeke yebOe mortar cee@&j mebeespeke
metaloid ces@ueeF&[ DeOe&O eelet moss cee@m e MesJ eeU
metal cesue Oeelet Mossbauer effect cee@m yee@j FHeske cee@m yee@j HeefjCeece
metamorphic rocks ces@cee@efHe&ke je@ke Heeblejerle Ke[ke most probable ceesm ee@yesyeue cenece Mekeeles ee Debke
metaphase ceseHespe ceOeeJemLee number veb yej
meteor shower efceerDee@j Mee@Jej GukeeJe<ee&Je mould ceesu[ meeee
meteorite efceefDee@jeF DeMeveer mountaineering ceeTb sefveDeefjbie HeJe&leejesnCe
meteorology efceef efjDee@uee@peer nJeeceeveMeem$e mulch ceue Deeeove
method ofitiration cesLe[ Dee@He FefjsMeve HegvejeJele&ve Heleer mulching ceequebie pewefJeke DeeJejCe
metrology ces^e@u ee@peer ceeHeveMeem$e multiplication ceefu eqHuekes Meve iegCeveefeee
mho SceS eDees cnes multiplication of ceefueqHuekesMeve Dee@He oMeebMe mebKeeb ee iegCeekeej
mica ceeekee DeYeke decimal numbers [sefm eceue veby eme&
MICR SceDeeemeerDeej ce@ievesefke Fbke ke@j@kej multiplication of ceefu eqHuekes Meve DeHetCeekeeee iegCeekeej
jskeiveer Meve fraction Dee@He e@keMeve
microbes ceeeeesyme met#cepeerJe muscle cemeue mveeet
microscope ceeeeesm keesHe met#ceoMe&ke muscular dystrophy cemkeetuej [^eem^esHeer mveeet #eerCelee
migration ceeeeesMeve mLeueeblejCe mushroom ceMece DeeUbyeer, Yet$e
milk efceuke otOe mutation ceg sMeve GlHeefj Jele&ve
milk fever efceuke HeerJej ogOeeU ieeeeR ee - otOepJej mycotoxin ceeekeese@eqk em eve keJekeefJe<e
Milky Way efceefuke Jes DeekeeMeiebiee myopia ceeees efHeee efvekeeflee
millipedes efceefueefHe[ Hewm ee megjJeb myosin ceeees efm eve ceOemeebele YetieYeeae keeueKeb[
mine ceeFve KeeCe nanotechnology ve@vees ske vee@uee@peer DeypeebMe leb$e%eeve
minerals efcevejume Keefvepe HeoeLe& Nasal cystoamiss vesP eue HejesHepeerJeer IeesCeeHeger
minor irrigations ceeevej FefjiesMeve yebOeejs - [@cme efMemesP eese fceDee@efm eme
mirage efcejepe ce=iepeU National Science Day ve@Meveue meeevme [s je^ere efJe%eeve efove
mirror efc ejj Deejmee natural gas ve@ ejue ie@m e vewm eefie&ke Jeeet
missile efcemeeFue #esHeCeem$e natural numbers ve@ ejue vebyeme& vewm eefie&ke HetCeeke
mist efcem Oegk es Natural radio activity ve@ ejue jsef[ Dees vewm eefie&ke efkejCeeslmeej
mitochondrion ceeeeseeWef[ ^ Dee@ve leblegkeesefM ekee De@eqke eqJner
Mobile-cell phone ceesyeeF&ue, mesue Heesve YeceCeOJeveer natural resources ve@ ejue efjmeesm exm e vewm eefie&ke meeOeve mebHeeer m$eesle
mode cees[ yengueke nautical mile vee@erkeue ceeFue meeiejer cewue
moderator cee@[ jsj Meeceke nebula vesyeguee DeefY ekee
modulation cees[ eg uesMeve mebm kejCe necrosis vesee@efm eme HesMeer#ee
moduls cees[ etume ceeHeebke negative feedback efveiesefJn Heer[ ye@ke Guee eeflemeeo
Moh s scale ceesnme mkesue Dee@He ceesneer Cekelee Heer nephron ves ee@ve Je=keke Skeke
of hardness ne[&vesm e nervous system veJe&m e efm eefm ce esleemebm Lee
molasis ceesue@m esm e ceUer neuron vetj e@ve esleeHesMeer
mold ceesu[ meeee neurosis vegje@ efm eme ogY ebie JeeqkelecelJe
Molecular Biology cee@efuekeeguej yeeee@uee@peer jsCJeere peerJeMeem$e new cassel disease vet ke@meue ef[ meerP e keeWye[eeb ee jeCeerKesle jesie
molecular sieve cee@efuekeeguej meerJn jsCJeere eeUCeer Newton s laws vegvme uee@ vetve es (ieefleefJe<eeke) efveece
molecular weight cee@efuekeeguej Jes jsCegY eej Newtons rings vetve efjbipe vetveeer ke[er
molecule cee@efuekeetue jsCet night blindness veeF yueeFb[ vesm e jeleebOeUsHeCee
moment of inertia ceesceW Dee@He FveefMe&ee pe[lJe DeeIetCe& nitrogen cycle veee^espeve meeekeue veee^espeve ee
mome ntum ceescesvce mebJesie nitrogen fixation veee^espeve efHekem esMeve veee^espeve efm LejerkejCe
monoculture ceesvees keuej Skemegjer Hele nobel prize veesyesue eeFPe veesyesue Heeefjleesef<eke
monsoon seasonal cee@vmetve efm ePeveue efJeb[ dm e ceevmetvees ceesm eceer Jeejs noble gas veesyesue ie@m e jepeOeceea Jeeet
winds noble metals veesyesue cesue jepeOeceea Oeelet

381
noise pollution vee@Fpe HeesuegMeve OJeefveeot<eCe oncology Dee@v kee@uee@peer Deye&goefJe%eeve
non conventional vee@ve kevJns Meveue Svepeea DeHeejbHeefjke Tpee& one to one function Jeve t Jeve HebkeMeve Skeeme Ske mebieleer
energy opaque DeesH eske DeHeejo Me&ke
non euclidian vee@ve egeqkeueef[ eve pee@ces^er Deegeqkeue[ere Yetefceleer open interval DeesHeve FbjJnue DeveeJe=e DeblejeU
geometry ophthalmology Dee@HeLeueceesuee@peer ves$eef eefkelmee
non ruminants vee@ve efcevevme jJebLe ve ke MekeCeejs Optical activity Dee@eqHkeue De@eqkeeqJner ekeeMekeer efeelee
non wooven fabric vee@ve JeesJnve He@efyeke ve efJeCeuesues keeHe[ optical fibre Dee@eqHkeue Heeeyej ekeeMekeer leblet
normal distribution vee@ce&ue ef[ eqm ^yetMeve emeeceeve efJelejCe optical glass Dee@eqHkeue iueeme ekeeefMekeer keee
normal temperature vee@ce&ue scHejs ej meeOeejCe leeHeceeve DeeefCe oeye optical isomers Dee@eqHkeue Deeemeesceme& ekeeefMekeer meeefeelee
and pressure DeB[ esMej Optics Dee@eqHkem e ekeeefMekeer
nose veespe veeke orbit Dee@e fye& ke#ee
nova vees Jne veJel eeje order Dee@[ &j ece
nuclear energy vegeqkeueDej Svepeea DeCeg Tpee& ordered pair Dee@[ &[ & HesDej eefcele pees[ er
nuclear fission vegeqkeueDej efHeMeve keWere efJeKeb[ ve ordinal numbers Dee@ef[ &veue vebyeme& eceoMe&keebke
nuclear fusion veteqkeueDej Heetpeve DeCegm ebceerueve efeee ordinary differential Dee@ef[ &vejer ef[ HejbefMeeue meeOes efJekeueke meceerkejCe
nuclear reactor vegeqkeueDej efjDe@kej DeCegY eer equation FkeJesMeve
nucleic acid vegeqkeueFke De@efm e[ keWkeere Deecue ordinate Dee@ef [ &ves keeser
nucleons vege qkeueDee@vme DeCeg keCe organ genesis Dee@ie&ve pesvesefm eme DeJeeJeeb eer GlHeeer
nucleoside vegeqkeu eDeesm eeF[ ve$eMeke&je Ieke organelle Dee@jie@vesue HesMeerIeke / HesMeer Debiekes
nucleotide vegeqkeu eDeeseF&[ ve$eMeke&je Hee@m Hesdm e organic farming Dee@jie@efveke Heeefceie meWef e Mesleer
nucleus vegeqkeueDeme DeCegieYe&keW Organic manure Dee@jie@efveke cevegDej meWef e Keles
numatic vegce@ efke JeeeJeere orgono metallic Dee@jie@vees ces@efueke keeye&veer Oeelet
numbers vebyeme& mebKee Origin Dees efjpeerve Deeefoefyebot / DeejbY eefyebot
numerals vegcesjume mebKeeef evns / Debke ornithology Dee@ efve&Lee@uee@ peer He#eer Meem$e
numerical intigration vegceefjkeue FbefesMeve mebKeelceke meceekeueve Orthocentre DeeLeexm eWj uebyemebHeele
nursary veme&jer jesHe Jeeefkee Orthogonal DeeLeexieesveue eespeskeMevme e#esHe
oasis DeesDe@ efm eme ceeeve projections
obesity Deesyes efm eer DeeflemLetuelee oscillator Dee@efm euesj oesueke
objective Dee@ypeseqkeJn JemletefY ebie oscilloscope Dee@efm eueesm keesHe oesueveoMeea
observatory Dee@yPeJnxjer JesOeMeeUe osmo-regulation Dee@m cee@jsiegu esMeve HejemejCe efveece
obstetrics Dee@yms^erkem e emetefl eMeem$e osmosis Dee@m ceesefm eme HejemejCe
occultation Dee@ keus Meve efHeOeeveeg leer osmotic pressure Dee@m cee@efke esMej jmeeke<e&Ce Yeej
occupational hazards Dee@keegHesMeveue n@P ee[&dm e JeeJemeeefeke peesKeerce ossification Dee@m m eerefHekesMeve ne[efveefce&leer
occupational Dee@k eegHesM eveue JeeJemeeefeke HegveJe&m eve ovary DeesJ njer Deb[ eMee
rehabilitation jern@ efyeefuesMeve oviparous DeesJnerHe@jme Deb[ pe
ocean currents DeesMeve kejbdm e meeiejer eJeen ovulation DeesJnt uesMeve yeerpees lmepe&ve
oceanography DeesM eveeseeHeer meceg ef Je%eeve ovule DeesJntue yeerpeeb[
OCR-Optical Deesm eerDeej-Dee@eq Hkeue ekeeMeere De#ej Jeeeke ovum DeesJnce m$eeryeerpe
character reader ke@jskej jer[ j oxidation Dee@eqke m e[sMeve Dee@eqkem eef[ kejCe
octagon Dee@ke @iee@ve Dekeesve oxygen cycle Dee@eqkem epeve meeekeue Dee@eqkem epeve ee
octane numbers Dee@kesve vebyeme& Dee@kesve eceebke ozone hole DeesP eesve nesue DeesP eesve ef
octave Dee@kesJn mJejmeHleke / Deke P alaeozoic He@efueDeesP eesFke Deeefoce peerJeegie
odd function Dee@[ HebkeMeve efJe<ece Heue paleoclimatology He@efueDeeskeueeecese@ uee@peer Hegje$elegceeveMeem$e /
odour Dees[ j ieb Oe Hegje$elegceeveefJe%eeve
Ohm s law Deesncme uee@ Deesnceee efveece paleolithic He@efu eDeesefueefLeke DeMceegie
ohmmeter Deesnce ceerj efJeegle efJejesOeees ceeHeve panchromatic film He@veesce@efke efHeuce JeCeeaemlejegkele Heerle
oil seeds Dee@F&ue efm e[dm e ieUerle Oeeve pancreas HeBef eDeme mJeeogefHeb[
olfactory DeesueHe@ kejer IeeCeWef eebm ebyebefOele parabola He@jey eesuee DevJemle
oligotrophic Dee@ef ueiee@^esef Heke DeuHeHees<eer parallax He@jeue@kem e HejeMee
oncogenes Dee@ vkeespesvme Deye&gopevegkes parallelopiped He@juesueesefHeHes[ meceeblej <eHeueke

382
paralysis He@jeefuemesm e He#eeIeele pharynx He@efjve@kem e keb veefuekee
paramagnetism He@jece@ivesefPece Hejeegby ekeere pheromone traps Hesjesceesve ^@Hme keeceiebOe meeHeUs
parametric equations/ He@jecesef^ke FkeJesMevme eeeueer meceerkejCes / Heues phloem HeueesSce jkeleJeeefnveer HesMeer
functions / HebkeMevme phosphoracens Hee@m Heesjsm evme mHegjoerHleer
parasite obligate He@jemeeF& Dee@eqyueies HetCe& HejesHepeerJeer / yeeb[ iegU photocell Heeses mesue ekeeMeIe
parasitic hydatidosis He@jeefm eefke HejesHepeerJeer HeeCeHegieeb ee jesie photochemistry Heeseskes efcem^er ekeeMejemeeeefveke
nee[@ef[esefm eme photocopier Hees eskee@Heerej eeeekeeMe ele
parasitism He@jeefm eefPece HejpeerJeerHees<eCe ie photoelectric effect HeesesFuesefke^ke FHeskeekeeMeefJeegle HeefjCeece
parasympathetic He@jeefm ebHeLese fke HeefjIeere esleemebm Lee photography Heeses eeHeer eeeef e$eCe
nervous system veJn&m e efm eefm ce photolysis Heesese fueefm eme ekeeMe efJeMues<eCe
P arkinsonism Heeefk e&vmeesef vePece kebHeJeele photometry Heeses ces^er ekeeMeceeHeveMeem$e
parmafrost Hecee&ee@m keeece ieesuesuee Lej photomultiplier HeesesceefuHueeej lespeeCet JeOe&ke
partial derivative HeeMe&ue [sefjJnsefJn DeebefMeke efJekeuepe photon Hees e@ve ekeeMeeee cetuekeCe
partial fraction HeeMe&ue e@keMeve DeebefMeke DeHetCeeke photoperiodium HeesesefHejerDee@ ef[ ece ekeeMeeJeefOeeYeeJe
particle accelerator Heeef&keue Deee@ qkem euejsj keCe eJesieke photosphere Heesese qm HeDej ekeeMeeJejCe
pasteurization HeeejeePesMeve HeeejeePesMeve eefeee photosynthesis Heesesefm ebLesefm eme ekeeMe mebMues<eCe
pathogen He@Leespeve jeskekeejke peblet phototopism Heesese@efHepece ekeeMe DevegJele&ve
pathology He@L ee@uee@ peer jesieefJekeej Meem$e photovoltaic cell HeesesJeesuFke mesue ekeeMe JnesueF&ke Ie
PC Heerm eer Heme&veue kee@cHegj phylum Heeeuece mebIe / eme=er
pedegree record Hesef[ eer jskee@[ & HewoebMeer ee lekelee physics efHeef pekem e YeeweflekeMeem$e
pediatrics efHeef[ Dee@ef^kem e yeeuejesie pi (22/7) Heee Heee
pellet Hesues Oeelet eer eser ieesUer pigment efHeieceW jbiekeCe
pen cell Hesve mesue efJeegle oeyeeeer Heseqvmeue - pineal gland Heerefveeue iueB[ Heerefveeue ebLeer
meMe ye@jer pinocytosis efHeveesm eeeesefm eme HesMeeryeensjerue JeHeoeLe& Mees<etve
pendulum HeW[ guece uebyeke IesCeeeer eefeee
pentagon Hesv@ iee@ve Heb ekeesve pitch efHee met$eeblej
penumbra Hesvegyee GHeeee pituitary gland efHeegjer iueB[ efHeegjer ebLeer
percolation Hekeexues Meve efP ejHeCes pivot efHeJn sket
percolation tank HekeexuesMeve Bke HeePejleueeJe placebo Huesm esyees lees< eke
pericardium Hesefjkeeef[ &ece oeeJejCe planet Hue@ ves en
perigee Hesjerpeer GHeYet m Leeve planetarium Hue@e fvesefj Dece leejebieCe
perihelion Hesjerns efueeve GHemete&m Leeve plankton HeueBk eevme HueJebie
perimeter Hesefj ceerj Heefjef celeer plant Hueev JevemHeleer
periodic function efHeefjDee@ef[ ke HebkeMeve DeeJele&veer Heue plaster Hueemj efieueeJee
periodic table efHeefjDee@ef[ ke syeue DeeJeleea meejCeer plastic surgery Hue@efm ke mepe&jer Hegvej& evee Mem$eefeee
peripheral nervous HesefjHesefjeue veJn&m e HeefjIeere esleemebm Lee plasticity Hue@efm efm eer Dekeee&lee
system efm eefm ce platelet Huesuesdm e jkeleHeerkee
peristalsis Hesefjmeueefm eme HegjmmejCe pleura HuesJeje HegHHeg meeJejCe
peritoneum Hesef jesefveece GojJesCe pneumatic vetce@ efke nJesJej eeueCeejs
permeability Hecee&aDe@e fyeefueer Heee&lee point ofcontact Hee@F Dee@He kee@v@ke mHeMe&efyebot
permutation Hejceg sMeve eceee point of inflection Hee@F Dee@He FvHeueskeMeve veefleHeefjJele&ve efyebot
persistence of vision Hejefm embm e Dee@He eqJnpeve efmeelele poisons Hee@ ePeve efJ e<e
perspiration Hejefm HejsMeve Ieece polar coordinates Heesuej keesDee@ef[ &vesdm e OegJeere efveoxMeke
pesticide Hesm erm eeF&[ jesiepebletveeMekes / polar grain Heesuej esve HejeiekeCe
efkekeveeMekes polar orbit Heesuej Dee@efye& OegJeere ke#ee
petrification Hesef ^efHekes Meve DeMceer Y eJeve polarimeter Heesueef jceerj OegJeCeceeHeer
pH scale HeerSe mkesue Deecue efJecuelee HeefjCeece / polarization Heesu ejeePes Meve OegJeerkejCe
meeceg Heer pollination Hee@ efueves Meve HejeieCe
phagocyte He@ieesm eeF&dm e Ye#ekeHesMeer pollution HeesuegMeve eot<eCe
phagocytosis He@ieesm eeeesefm eme HesMeerY e#eCe efeee poltry farming Heesu^er Heeefceie kegkekegHeeueve

383
polygon Hee@efu eiee@ve yengY egpeeke=leer pure mathematics HetDej ce@Lesce@efkem e Meg ieefCele / Decetle& ieefCele
polyhedron Hee@efuens[ ^e@ve yengHe=ke pyrometer Heeejesceerj Ge leeHeceeveeb$e
polymer Hee@ef uecej yengJeeefjke mebegie P ythagorian triplets HeeeLeesi eesefjeve ef^Huesdm e metHeueyOeer mebKee
polymerase chain Hee@efuecejspe esve efjDe@keMeve yengiegefCele meeKeUer eefeee quadrant keJee[^b Heeo-el egLeeMe
reaction quadratic equation keJee[^@efke FkeJesMeve efIeeleerm eceer kejCe
polymorphism Hee@efuecee@efHe&Pece yengm JeHelee quadratic expression keJee[^@efke Skem eesMeve efIeeleer HeoeJeueer
polynomial Hee@e fuevee@efc eeue yengHeoer quadruplets keJee[Huesdm e eewleeU / eewke[er
polyploidy Hee@efueHueeF[er yengiegefCelJe quantification keJ eeefvef Hekes Meve SKeeee HeoeLee& es efkebJee
polysaccharide Hee@efuem e@kejeF[ yengMeke&je jsCet leeleerue Iekeeb es ceespeceeHe
population Hee@ Hegues Meve ueeskemebKee quantization keJeebeePesMeve HegbpeerkejCe
position hector HeesefP eMeve nskej mLeevem eefoMe quantum keJeebce Hegbpe
positron Hee@efP e^e@ve Oeve Fueske^e@ve quantumnumber keJeebce vebyej Hegbpeebke
post martem Heesm ceexce MeJeefJ esove quantum theory keJeebce efLeDejer Hegbpeef m eevle
potential Hees seqvMeDeue efJeYeJe quartz clock keJee&P e Jee@ esm e keJee&P ed Ie[eeUs
potential energy HeesseqvMeDeue Svepeea efm Leeflepe Tpee& quasars keJesm eej efkeb leeje
potentiometer Hees@ eqvMeDeesc eerj efJeYeJeveceeHeer quenching keJesWef ebie leMeerleve
poykilothermas HeeseefkeueesL ece&m e meceeJe=e eeCeer quest keJesm eewkemeHeCee
P recambrian efekee@eqcyeeve HetJe& DeeeeCeeregie rabies jsyeerpe keg$es efHemeeUCeeee jesie
precession of the efemesMeve Dee@He mebHeeleeueve race jsm e epeeleer / JebMe
equinoxes FeqkeJevee@kem esm e rad j@[ -jse f[ SMeve eejCe Mees<eCe cee$ee
primary colours eeecejer keueme& ecegKe jbie De@ymee@ye&[ d [esm e
primary standards eeecejer mB[ [& eeLeefceke ceeveke RADAR j[ej jse[f Dees ef[ skeMeve DeB[ jWefpebie
prime numbers eeFce vebyeme& DeefJeYeepe mebKee radian measure jsef[ eve cesP ej Deefjeceeve
primer eeecej keesCeleener Jemletuee jbieeee radiation jsef[ SMeve eejCe
Heefnuee nele ueeJeCes radiation units jsef[ Smeve egefvedm e efkejCeeslmeejemebyebOeer eer
priodic motion efHeefjDee@ef[ ke ceesMeve DeeJele&ieleer Skekes
prism efePece ueesu eke radical sign j@ef[ keue meeFve kejCeer ef evn
probability eeye@efy eefueer mebY eeJelee radio astronomy jsef[ Dees De@m ^e@vee@ceer jsef[ Dees KeieesueMeem$e
probability ee@ye@efyeefueer ef[m^eryetMeve mebY eeJelee efJelejCe radio diagnosis jsef[ Dees [eeiveesefm eme #e-efk ejCe
distribution radio isotopes jsef[ Dees Deeemeese@Hme efkejCeeslmeejer mecemLeeefvekes
procariotas eeske@ef jDeesdm e DeeoerH esMeer
program eeseece Dee%eeJeueer radio isotopes jsef[ Dees Deeemeese@Hme
keeueceeHeke efkejCeeslmeejer
propeller ee@H esuej efJeceeveeee efkebJee dating [sefbie mecemLeeefvekes
penepeeee HebKee radio telescope jsef[ Dees sefuemkeesHe
jsef[ Dees ogyeeaCe
prophase eesH espe eLeceeJemLee radioactivity jsef[ Dees De@eqkeJnerer
efkejCeeslmeej
prostate gland eesm s iueB[ HegjmLe ebLeer radiography jsef[ Dees eeHeer Jemlet ee Deblejbieees eeeef e$e
protein eese fve eef Leve efceUefJeCeeeer eefeee
protein synthesis eeserve efm evLesefm eme eefLeve mebMues<eCe radiology jsef[ Dees uee@peer efkejCe Hejer#ee
protoplasm eesesHueePece HesMeerjme radiotherapy jsef[ Dees LesjHeer efkejCeeslmeieea Gheeej
prototype eeseseFHe Deeeveceg vee radius of giration jsef[ eme Dee@He peeejsMeve IetCe&ve ef$epee
protozoa eeses P eesDee DeeefopeerJemebIe - SkeHesMeerJe rainbow jsveyees Fb Oeveg<e
mepeerJe rainwater harvesting jsveJee@j neJexefm bi e Hepe&ve mebOeejCe
P SLV HeerSmeSueJner Heesueej me@sueeF& ueeB e RAM j@ce jB[ ce De@kem esm e cescejer
Jnsefnkeue randomvariable jB[ ce JnsefjSyeue eegeq ke eue
puberty Hegyeea eew Jeve range jWpe JeeHleer
pulmonary artery Heueceesvejer Dee&jer HegHHegmeOeceveer rare eart h element jsDej DeLe& SefueceW ogefce&U ce=oe cetueJes
pulmonary vein Heueceesvejer Jnsve HegHHegmeveeruee rare species jsDej mHesMeerpe ogefce&U peeleer
pulsar Heumej mHebokeleeje rational number j@Meveue vebyej Heefjcese mebKee
pulse Heume vee[er rationalisation j@MeveueeePesMeve Heefjces eerkejCe
pupil HegefHeue yeengueer rattan jve Tmeeee Kees[ Jee

384
reactor efjDe@ kej eefeeeHee$e river beds efjJnj yes[ veoer es Keesjs
real image efjDeue Fcespe Kejer eeflecee RNA DeejSveS jeeyees vegeqkeueDeme Deecue
real number efjDeue vebyej JeemleJe mebKee robotics jesyeese fkem e eb$eceeveJeMeem$e
receptor efjmesHj eenke jsCet rocket je@k es DeeqiveyeeCe
reciproc al of a jsefm eeeskeue Dee@He S mebKes ee Jemle rocks je@ ke oie[
number veb yej roller jes uej eeekeej ieleerves efHejCeeje
reclamation jskeuesces Meve GjCe Dee[Jee efkebJee GYee ob[ ieesue
rectangle jskeBieue Deeele ROM je@ce efj[ Deesvueer cescejer
rectifier jseqke Heeej SkeefoMe keejke roman number jesceve vebyej DeB[ mece jesceve Debke DeeefCe mebKee
recurring decimal efjkeefjbie [sefm eceue DeeJeleea oMeebMe and sums
recycling efjmeeekeefuebie Hegvee&eerk ejCe root cetU
red giant star js[ peeeb mej ueeue je#emeer leeje roundworms jeTC[ Jece& ieesueke=ceer
red shift js[ efMeHe DeefY ejkele efJemLeeHeve rubella yesuee pece&ve ieesJej
red tide js[ eF[ ueeueHe ruminants efcevevbm e jJebLe ke MekeCeejs
Reductio and efj[geqkeMeDees DeB[ efveieefcele Demebieleer rumination ef cevesM eve jJebLe kejCes
absurdam Deyeme[&ce sacred groove meses[ etJn osJejeF&
reduction efj[keMeve #eHeCe safety glasse mesHeer iueeme megjef#ele keee
refining efjHeeeefv ebie HegveMegerk ejCe saffron me@ eve kes Mej
reflection efjHeueske Meve HejeJele&ve sago me@iees meeyegoeCee
reflex action efjHeueskem e De@keMeve eefleef#eHle efeee saimi twins meeeceer eqdJevme meeeceer pegUs
refraction efje@ke Meve DeHeJele&ve salinity meeefueefveer #eejlee
relation efj uesM eve mebyebOe sanctuary meBke egDejer DeYeeejCe
relative humidity efjuesefJn etefceef[ er meeHes#e Dee&lee sand dunes meB[ [etvme JeeUt ee ske[ee
relativity efjuesef Jnerer meeHes#eleeJeeo saponification me@H ee@efveefHekes Meve meeyeCeerkejCe
re m DeejF&S ce-jsce jeWiesve FeqkeJeJn@uev ce@ve saprophyte me@ees HeeF ce=eesHepeer Jeer
reminder theoram efjceeFb[ j efLeDejce Mes<e efm eevle satellite me@ueseF Gheen - vewm eefie&ke Je ke=ef$ece
remote sensing efjcees meseqvmebie otj efveeb$eCe saturated solution me@ egjss[ meesuegMeve mebHe=kele eJeCe
renewable energy efjvegSyeue Svepeea Hegveve&efceleer#ece Tpee& saturation me@ eg jsMeve mebHe=kelee
reproduction efjee[ keMeve epeveve Saturn me@ve& Meveer
reptillia jsHere fueDee mejHeCeejs eeCeer scabies mke@efyepe Kepe
resistance jsefP embvme efJeegle jesOeke scalar mkesuej Deef oMe
resistivity jsefP emefm eqJner efJeegle efJejesOekelee scalp mkeeuHe [eskeeeJejeer lJeee
resistor jsefP emj efJeegle eJeen jesOeke scalpel mkeuHesue Mem$eefees ee eeket
resolution ofa vector jsP e suetMeve DeeH@ e S Jnskej meefoMeeb es efJeeespeve scattering mke@efjbie efJeef kejCe
resolving power efjPee@uJeeRie Hee@Jej efJeYesoveMekeleer science meeevme efJe%eeve
resonance jsP ees vevme menmHebove scuba diving mketyee [eeeeqJnbie mkegyee HeesnCes
respiration jsefm HejsMeve eemees dJeeme sector of a circle meskej Dee@He S meke&ue Jele&gUKeb[
rest mass jsm ceeme efm Lej Jemlegceeve sedimentary rocks mesef[ ceWjer je@kem e ieeUees oie[
resultant of vectors efjPeub Dee@He Jnskeme& HeefjCeeceer meefoMe seed act meer[ De@ke efyeeeCes keeeoe
retina jsef vee ves$eHeue seed germination test meer[ peefce&vesMeve sm efyeeeCeeb eer GieJeCe Mekeleer
retrograde movement efj^es es[ cetJnceW Jeeer ieefle segment of a circle mesieceW Dee@He S meke&ue Jele&gU Keb[ ke
reverse osmosis efjJnme& Dee@m cee@efm eme HejeJele&ea efveJele&ve seismology mesm cee@uee@peer YetkebHeMeem$e
rheostat efN nDeesm @ jesO eke seiveofEratosthenis efmeJn Dee@He Fjeems Lesefveme Fjeesm Lesefvemeeer eeUCeer
rheumatic arthritis Nngce@efke DeeLee&eefme mebefOeJeele - meebOeeee oen semen efm ecesve Jeere&
rheumatic fever Nngce@efke HeerJej mebefO epJej semiconductor mesceer keb[kej DeOe&J eenke
rheumatism Nngce@efPece mebefO eJeele semi-permeable mesceer HeefjefceSyeue ceWyesve DeOe&HeejJeenke Heue
rickets efjkes dm e ceg[otm e memb rane
rings and furos efjpeWm e DeB[ Hejespe mejerJejbyes seperable variable mesHejsyeue JnsefjSyeue eue HeefjJele&ve Heleer
ringworms efjbieJecme& veeee method cesLe[
ripning of meat jeFHeefvebie Dee@He ceer ceebm eeeer HeefjHekeJelee sepholoyg mesHee@ uee@peer efveJe[Cetke DeboepeMeem$e

385
sequence efm ekeJesvme esCeer solar system meesuej efm eefm ce mete&ceeuee
sericulture mesjerkeuej jsMeerce Geesie solar wind meesuej efJeb[ meewj Jeejs
serum meerjce jkel eeleerue HeMs eerjefnle Je Yeeie soldering meesu[efjbie [eie ueeJeCes
set mes meb e solid angle mee@efue[ Debieue emLe Ieve keesve
sex chromosomes meskem e eesceesP eesce efuebie iegCemet$e solid ofrevolution mee@efue[ Dee@He YeceCeemLe
shock absorber Mee@ke De@ymee@ye&j Oekekee Mees<eke jsJnesu etMeve
shock wave Mee@ke JesJn eIeeleer lejbie solid state instrument mee@efue[ ms FvmceW Ieveefm Leleer meeb$e
shooing MegF ie veeueyeboer kejCes solids mee@efue[ mLeeet
shutter Mej Pe[ He solstice mee@efume DeeveejbY e efyebot
SI units SmeDeee egefve Deeblejje^ere Skeke Heleer solubility meesuegef yeefueer efJeeJelee
sickle-cell anaemia efm ekeue mesue De@efveefceee oe$ekeesefMekee solute meesuet eJe
sidereal day meeeef[ efjDeue [s vee#e$e efoJeme solution meesuegMeve eJeCe
sign meeFve ef evn solution of triangle meesuegMeve Dee@He ^Bieue ef$ekeesCeees efveOee&jCe /
silent valley meeeueW Jn@ueer kegbleer veoer es Keesjs ef$ekeesCeeeer Gkeue
silicosis efm eefuekeesm eerm e efm eefuekeeceelee solvent mee@uJnb eJeke
silver efm euJnj eeboer SONAR mees veej meeTC[ ve@eJq niesMeve De@v[ jseqvpebie
simple harmonic efm ecHeue neceexefveke mejU mebJeeoer ieleer sound barrier meesefveke ye@efjDej mJeefveke meercee
motion cees Meve space-time mHesm e eFce DeJekeeMe keeU
simple interest efm ebHeue Fbjsm mejU Jeepe spasm mHeePece Hes kee
simplification efm eeq cHueefHekesMeve mejUHe species mHese fMepe peeleer
simultaneous meeeceusefveeme FkeJesMeve Ske meeceefeke meceerkejCes specific gravity mHesefm eefHeke e@eqJner efJeefMe ieglJe
equations spectrometer mHeske^esceerj JeCe&He ueebyeer ceeHeke
singular point efm ebietuej Hee@F mebefJeMes<e / Demeeceeve efyebot spectrum mHeske^ce JeCe&He
sintering efm evefjbie leeHeHeer[ ve spermbank mHece& yeBke MegeHes{er
sintilation efm everues Meve ekeeMe eceke spermatozoon mHejce@esP etve Meg eHesM eer
sinus meeeveme keesj sphere eqm HeDej Ieveeke=leer ieesue
SITE meeF& me@sueeF& Fvm^keMeveue spices mHeeFmesm e cemeeuee efHekes
sefueeqJnpeve Skem eHeefjceW spinal cord mHeeeveue kee@[ & He=ceppeejppet
sizing meeeefP ebie keebpeer kejCes spinning efm Heefvebie metlekeleeF&
skeleton mkesuesve ne[eb ee meebiee[e spm SmeHeerSce-memHeW[ s[ nJesleerue OegueerkeCe
skin mkeerve lJeee Heeef&keegues ce@j
sleep mueerHe efv ee spondylitis mHee@ef[ ueeeefme keMes keoen
smog mcee@ie Oegk es spore mHeesDej efyepeeCet
sms SmeSceSme Mee@& cesm espe meeqJn&m e spray mes leg< eej
soap meesHe meeyeCe spray drying mes [^eFie HeJeeje Heleerves megkeefJeCes
soil classification mee@F&ue keueeefm eefHekesMeve peefceveer es JeieeakejCe sprinkler irrigation efm ebkeue FefjiesMeve leg<eej peueefm eb eve
soil conservation mee@F&ue kebPeJnxMeve ce=otm ebOeejCe sputum mHegce Legbk eer
soil pH mee@F&ue HeerSe ceeleer ee meecet squall mkeJee@ue Deeeveke esCeeje peesje ee Jeeje
soil preparation mee@F&ue efeHejsMeve ceeleer eefeee square mkeJesDej Jeie&
soil productivity mee@F&ue ees[ eqkeJnerer peefceveer eer GlHeeokelee square root mkeJesDej Jeie&cetU
soil testing mee@F&ue sefm bie ceeleer Hejer#eCe squaring of circle mkeJesDeefjbie Dee@He eewjmeees Jele&gUerkejCe /
solar cell meesuej mesue meewjIe S meke&ue Jele&gUees eewjmeerkejCe
solar constant meesuej kee@vmb meewj ebke SROSS ee@m e efJemleeefjle jesefnCeer Gheen
solar cooker meesuej ketkej mete& etue ceeefu ekee
solar corona meesuej kejesvee meewjeYee stabilizer mBefyeueeePej efm Lejke
solar cycle meesuej meeekeue meewjee standard deviation mB[ v[& [seqJnSMeve eceeCe efJeeueve
solar energy meesuej Svepeea meewj Tpee& standard time mB[ v[& eFce eceeCeJesU
solar flare meesuej HeuesDej meewjpJeeuee star mej leeje
solar heater meesuej efnj meewj yebye star life cycle mej ueeFHe meeekeue leeNeeee peerJeveece
solar observatory meesuej Dee@yPeJnsjer meewjJes OeMeeUe static electricity m@efke Fueseqke^efm eer Ie<e&Cepeve efJeegle

386
statics m@efkem e efm Leeflekeer / mLeweflekeer tangent plane @vpev Huesve mHeMe& eleue
statistics m@efefm kem e mebKeeMeem$e / meebeqKekeer tanning @efv ebie eece[s keceefJeCes
STD technology Smeer[ er leb$e%eeve meyemkeeeyej ^bke [eeefuebie tape worms sHeJece& Heke= ceer
steady state theory ms[ er ms efLeDejer efm Lejefm Leleer efm eevle tatoo @t ieesWoCe
steamengine merce Fbefpeve JeeHeses Fbefpeve taxonomy @kem ee@ vee@ceer Jeie&JeejerMeem$e
steel merue Heesueeo telecommunication sefu ekeceg efvekes Meve otjmebosMe Jenveeleerue eebleer
stemcells msce mesue cetUHesMeer telegraphy sefue eeHeer otjuesKeve
STEP msHe me@sueeF& sefuekecegefvekesMeve telemetry sefueces^er otjceeHeve
Skem eHeefjceWue eespeske teleprinter sefueefebj otjceg ke
steradian msjsef[ eve msDeefje telescope sefuem keesHe ogefye&Ce
sterilization mefjueeePesMeve efvepelegkeerkejCe / television sefueeqJnpeve otjef e$eJeeCeer
efvey eeapeerk ejCe temperature WHejs ej leeHeceeve
strain m^sve eefleefJ eke=leer template scHues meeee
stratosphere m^seseqm HeDej GOJe&ceb[ ue tendon W[ ve mveeetHeg
stress m^sm e eefleyeue tensile strength svmeeFue m^WiLe leeCe#ecelee
sub normal meye vee@ce&ue euebye #esHe terminating decimal efce&vesefbie [sefm eceue efJejeceer oMeebMe
sub tangent meye @vpesv mHeefMe&kee #esHe terrace gardening sjsm e iee[&efvebie ieeerJejerue Mesleer
subsonic meyemee@ efveke DeJemLeveer Tertiary Me& jer YegHe=ere egie
substitution meyeefm etMeve Deeo sMe tesla coil sm uee kee@Fue sm uee kegb[ue
succession mekem esMeve Jeejmee test buds sm ye[dm e ef ekeeefuekee
sudopodium meg[ esHeesef[ ece DeeYeemeer Heo test tube baby sm etye yesyeer Mejerjyeee Heueve
sugar Meg iej Meke&je testes sm erpe Je=<eCe
sun meve mete& tetanus ef@veme OevegJ ee&le
sunburn mevey eve& G<ceeoen texture ske ej keeHe[eee Heesle
sundial meve[eeue mete& leyeke[er thermal inversion Lece&ue FvJnpe&ve G<Celes eer GueeHeeue
sunspot meve mHee@ meewj[eie thermo chemical Leceex kesefcekeue G<cee jemeeeefveke DeefY eefeee
sunstroke mevem^eske G<ceeIeele reaction efjDe@keM eve
supercomputer megHej kee@cHegj cenemebieCeke thermocouple Lece&ex keHeue Deeweq<Ceke egiegue
superconductivity megHej keb[eqkeJnerer DeefleJeenkelee thermodynamics Leceex[ eeve@efcekem e G<cee ieleerMeem$e
supernova megHejveesJne DeefleveJeleeje thermoluminescence Leceex uegefceefv emevme Deeweq<Ceke oerHleer
supersonic megHej mee@efveke mJeveeleerle ieleer thermometer Leceex ceerj G<CeleeceeHeke
supplimentary angle meeqHueceWjer DeBieue Hetjke keesve thermostat Leceexm @ leeHeefveeb$ eke
surds me[&m e DeJecetU thinnings efLeef vebie efJejUCeer
surface mejHesme He= thorax Leesj@ kem e el eer
surface tension mejHesme svMeve He=ere leeCe thread worms Les[ Jece& met$eke=ceer
suspended memHeW[ s[ Heeeakeetues lejbieCeejs HeoeLe& three dimantional Leer [eecesvMeveue ef$eefc eleere
particulate matter ce@j threshold limit LesMeesu[ efueefce menveMekeleer ceee&oe
sustainability memsve@ef yeefueer menveMeeruelee thrombosis Leescyeesefm eme Jeeefnveer keueLeve
sweating mJeseRie Ieece esCes thrust Lem eCeeso
sweeteners mJeerveme& iees[ Jee efvecee&Ce kejCeejs thymus Leeeceme eewJeveueesHeer ebLeer
jemeeeefveke HeoeLe& thyroid gland Leeeje@=F[ ebLeer DeJeg
systolic blood efm eme@efueke yue[ esMej Deekegbeke jkeleoeye tides eF[ Yejleer-Deesneser
pressure tilophase efuees Hespe DebleeJemLee
tacometer @kees ceerj eeekeej ieleer es Jesie time eF&ce JesU
ceespeCeees meeOeve time zones eFce Peesve keeueef JeYeeie
tadpole @[ Heesue Yewkesj tissue culture efMeg keuej Tleer mebJeOe&ve
tan ration @ve jsMees @ve iegCeesej tissue engineering efMeg FbefpeefveDeefjbie Tleer DeefY eeebef$ekeer
tandem @v[sce Skee Heeerceeies Ske pees[ uesueer titration ee^ sMeve DevegceeHeve
eb$e TNT erSveer ^ee veee^es e@ueSve
tangent @vpeW mHeefM e&kee tobacco esye@ kees lebyeeKet

387
tongue bie peerY e tuning fork etefvebie Heeske& veeokeee
tonne/ton ve cesef^ke ceespeceeHe Heleerle turbidity efye[erer ie{tUHeCee
Jepeve ceespeCeees ceeHe turbulent flow yeg&ueb Heuees #egyOe eJeen
tooth tLe oele turning point efveie Hee@F JeUCeefyebot
topology esHee@u ee@peer #es$eefJeee tusk mke megUe
tornado e@vex[ es JeeJeU twilight dJeeeueeF mebe fOeekeeMe
torque e@k e& IegCeea Heefjyeue twins eqdJevme pegUs
torsion balance e@F&ve ye@uevme HeefjHeer[ ve meblegueke two dimentional t [eeceWMeveue efefceleere
total internal esue Fbjveue HetCe& Deebleefjke HejeJele&ve types offarming land eF&Hme Dee@He Heeefceie ue[ B Meslepeefceveer es ekeej
reflection efjHeueske Meve typhoid LeeeHee@F&[ efJe<ecepJej
toxicology e@eqk em ekee@uee@peer efJe<eMeem$e UFO egSHeDees G[leer leyeke[er
toxin e@eqkeP evme peerJeeb ee Mejerjele efMejuesues UGC egpeerm eer efJeeeHeer Devegoeve Deeeesie
Oeeskeeoeeke HeoeLe& / UHF egS eSHe Deu^e nee efekeJesvmeer
efJe<eegkele Ieke ulcer Deumej JeCe
trace element ^sm e SefueceW met#ce cetueJe Ieke ultrasonic sound Deu^e mee@efveke meeTC[ eJeCeeleerle OJeveeruenjer
trachea ^@efk eee eemeveefuekee ultrasound Deu^e meeGC[ eeJeeleerue OJeveer
tracheatomy ^@ef keDee@e@ceer eemeveefuekee Yeso ultraviolet radiation Deu^e Jneeues /
traction ^@keMeve Dees{Ces / Kes eCes jsef[ ueMeve pecyetHeej / eejCe
(Transport/medical) umbilical cord Deeqcyeefuekeue kee@[ & veeU
trade wings ^s[ efJeb[ dm e JeeHeejer Jeejs umbra Debyee eeee
traditional farming ^@ef[ Meveue Heeefcei e HeejbHeefjke Mesleer uncertainty principle Deveme&efveer efeeqvmeHeue Deefveef elelee lelJe
traditional knowledge ^@ef[ Meveue vee@uespe HeejbHeefjke %eeve union of set egefveeve Dee@He mes meb eeee mebeesie
trajectory ^@pesk ejer ieefleceeie& unit ege fve Skeke
transcription ^evmeefeHMeve efueHeblej unit electrolysis egefve Fueske^esefueefm eme efJeegle efJeIeve Skeke
transducer ^evme[egm ej Tpee&Heef jJele&ke unit matrix egefve ce@ef^kem e Skekeer DeeJetn
transformer ^evmeHee@ce&j jese fn$e unit vector egefve Jnskej Skekeer meefoMe
transition elements ^evPeerMeve SefueceWdm e cetueJe universal set egefveJnme&ue mes efJeemeb e
translation ^evmeuesM eve mLeeveebl ejeHleer universal time egefveJnme&ue eFce peeieefleke JesU
transmitter ^evPeceerj e#esHeke unknown Deveveesve De%eele
transmutation ^evmecegsMeve JeeblejCe UP I etHeerDeee-egefveJnme&ue efJemleeefjle uemeerkejCe
transpiration ^eeqvmHejs Meve yee<cees lmepe&ve eese@ce Dee@He FcegveeeP esMeve keee&ece
transplantation ^evm eHueebs Meve DeejesHeCe UP S egHeerSme-DeveFvejHs[ Hee@Jej meHueee
transponder ^evmeHeeW[ j eeflemeeo es<eke urine ege fjve ueIeJeer
transuranic elements e@vmeegj@efveke SefueceWdm e egjes vf eeceHeefueke[erue cetueJes urology egje@u ee@peer cet$ejes ieMeem$e
trapizodial rule ^@efHePee@ef[ eue ue meceuebye efveece urolythiasis in egjesefueefLeeeefm eme Fve Yeeleeee HeW{eecegUs
traumatic ^esce@ efke DeeIeeleer HeesMetU Je bullocs yeguekem e GodY eJeCeeje yewueeleerue
reticulopericarditics jsefkeegueesHesefjkee[e&eefme oeeJejCe oen cegleKe[e jesie
triangle ^Bieue ef$ekeesCe urt cloud T& keueeT[ T& ee cesIe
triangular matrix ^Bieguej ce@ef^kem e ef$ekeesCeer DeeJetn uterus egsjme ieYee&Mee
triangular numbers ^Bi eguej veby eme& ef$ekeesCeer mebKee utrafication eg^ e@efHekes Meve yengMees<eCe
trigger factor ef^iej He@kej keUer es keejCe vaccination Jn@kem eerves Meve uemeer kejCe
trigonometry ef^ivee@ces^er ef$ekeesCeefc eleer vaccine Jn@ke m eerve ueme
trinomial ^eevee@efceDeue ef$eHeoer vactor of cross Jnskej Dee@j ee@m e oesve meefoMeeb ee meefoMe /
triple helix ef^Heue nsefuekem e eflensjer ieesHe product of two ee@[ ke Dee@He t Hegueer iegCeekeej
TRIP S erDeejDeeeHeerSme ^s[ efjuess[ Fbueske egDeue vectors Jnskeme&
ee@Heea jeFdm e vacuum Jn@keegce efveJee&le DeJemLee
tropical rain forest ^e@efHekeue jsve Hee@jsm efJe<egJeJe=eere Hepe&veeosMe vacuum tube Jn@keegce etye efveJee&le veefuekee
tropics ^e@efHekem e G<Ce keefyebOeeee eosMe valency Jn@uebm eer mebegpee
tuberculosis eryeer #eejesie variable JnsefjSyeue eue
tumor etcej Deyeg&o variance Jnjeevme eejCe

388
VC R Jnerm eerDeej eqJnef[ Dees ke@mes jskee@[ &j wave number JesJn vebyej uenj Debke
vector Jnskej meefoMe wave-guide JesJn ieeF&[ lejbie ceeie&oMe&ke
vedic mathematics Jesefoke ce@Lesce@efkem e Jewefoke ieefCele wavelength JesJn ueWiLe lejbie ueebyeer
vegitable farming Jnsefpesyeue Heeefceie YeepeerHeeuee Mesleer wax Je@kem e cesCe
vegitative growth JnspeersefJn eesLe MeeKeere Jee{ weather Jesoj nJeeceeve
venom Jnsvece efJ e<e weathering Jesoefjbie Oet He
ventilator JnWefuesj emevekeejer weather bureau Jesoj yegjes JesOeMeeUe
ventricle JnWef ^keue efveuee weaving efJeJneRie efJeCeeF&
Venus eqJnveme Meg e weedicide efJe[erm eeF[ leCeveeMeke
vernal equinox Jnve&ue FeqkeJevee@kem e JemeblemebHeele efyebot weft Jeske yeeCee
vernier calipers Jnefve&Dej ke@efueHej Jnefve&Dej kewJeej Heer weighing machine JesFi e ceMeerve lejepet / Jepevekeee
vertically opposite Jnef&keueer DeHeesefP e efJe keesve wepan JesH eve Dem$e
angles Debieume wet lands Jes ueB[ dm e HeeCeLeU peeiee
VHF Jnsjer nee efekeJesvmeer DeefleGe JeejbJeejlee wheelbarrow eqJnueye@jes Skeeekeer iee[er
VHS JnerSeSme eqJnef[ Dees nesce efm eefm ce white dwarf JneF [dJeeHe& esleKegpee leeje
vibration JneeyesMeve keb Heve white revolution JneF jsJnesuegMeve esleeebleer
video conferencing eqJnef[ Dees kee@vHejeeqvmebie keHeefj<eo wind efJeb[ Jeeje
virtual image Jneg&Deue Fcespe DeeYeemeer eeflecee wind break efJeb[ yeske JeejejesOeke
virtual reality Jneg&Deue efje@efueer DeeYeemeer mele wind mill efJeb[ efceue HeJeveekekeer
virus Jneejme efJe<eeCet winding JeeFef[ bie iegb[ eUCes
viscosity eqJnmkee@efm eer efJe<ebefolee wire Jeeej ieesueekeej leej
vitamins eqJn@ efceve peerJevemelJes wireless Jeeej uesm e efyeveleejer
viviparous eqJneqJnHesjme pejeegpe world earth day Jeu[& DeLe& [s peeieefleke JemegbOeje efove
VLSI bJnerSueSmeDeee Jnsjer uee@pe& mkesue FbefesMeve world water day Jeu[& Jee@j [s peeieefleke peue efove
vocal cords Jneskeue kee@[ & OJeveer leblet wrincle efjbk eue megjkegleer
volcano Jne@uke@vees pJeeueecegKeer WWW [yuet[ yuet[yuet Jeu[& JeeF&[ yesJe
volume Jne@uegce IeveHeU X-cromosome Skem e eesceesm eesce #e iegCemet$e
vortex Jne@xkem e YeesJeje xer ox Pesje@kem e Heeses kee@efHebie
vulcanization JnukeveeePesMeve iebO ekeerkejCe X-ray astronomy Skem e-js De@m ^e@vee@ceer #e-efkejCe KeieesueMeem$e
wafer JesH ej keeHe X-ray crystallography Skem e-js efemuees eeHeer #e-efkejCe mHeefke Hejer#eCe
warp JeeHe& leeCee X-rays Skem e-js #e-efk ejCe
wart Jee@& eeceKeerU xylem Peeeuesce JevemHeleerleerue met#ce Jeeefnvee
waste management Jesm ce@vespeceW keeje JeJemLeeHeve Y-chromosome Jeee-ees ceesP eesce e iegCemet$e
water Jee@j HeeCeer yellow fever euees efHeJej HeerlepJej
water equivalent Jee@j FeqkeJeJn@ueb peue meeHes#e yoke ees ke peesKe[
water gas Jee@j ie@m e peueJeeet zenith Pesef veLe efMejes efyebot
water table Jee@j syeue Yetpeue zero efP ejes Met ve
water vortex Jee@j Jnesxkem e HeeCeeleuee YeesJeje zero index efP ejes Fb[ skem e Metve Ieele
watermill Jee@j efceue HeeCeekekeer zodiacal light Peesef[ De@keue ueeF mebefOeeYee
watt Jee@ Skeke zodiacal signs Peesef[ De@keue meeFve jeMeer
watt-hour Je@ DeJej Je@ leeme zooplankton Pet HueBkeesve eeCeer HueJebie
wave JesJn lejbie zunotical desease Petvee@efkeue ef[ efm ePe HeMetceeOece meb eejer jesie
wave front JesJn eb lejbie Dee zygote Peeeiees Heefueleeb[

389
 veesyesue Heeefjleesef<eke Heefj efMe-2

Yeewe flekeMeem$e
Je<e& veeJe osMe Je<e& veeJe osMe
1901 efJeunsu ce keesv eje[ jesbiesv e pece&v eer 1934 keesC eeueener v eener
1902 nsbef[ ^ke ueessj sbdPe vesojueb[dme 1935 pescmed e@[efJeke Fbiueb[
Heerj ef lmeceeve vesojueb[dme 1936 efJeke esj nsme Dee@eqm^ ee
1903 Deebjer yeskesjsue eevme keeue& DeB[jmeve Decesefjkee
efHeSj keegjer eevme 19 37 efkeuebve [sefJnmeve Decesefjkee
ceejer keegjer eevme pee@pe& He@pes Lee@cemeve Fbiueb[
1904 jsues (pee@v e efJeuece m^) Fbiueb[ 1938 Fvjer kees Heceer& Fueer
1905 efHeueerHe ues v ee[& pece&v eer 1939 Svm& uee@jsv me Decesefjkee
1906 pes .pes.L ee@cemeve Fbiueb[ 1940 keesC eeueener v eener
1907 Deuye& ceeekesumeve Decesefjkee 1941 keesC eeueener v eener
1908 ieeefy eSue efueHeceeve eevme 1942 keesC eeueener v eener
1909 iegef iueSucees ceekees &v eer Fueer 1943 Dee@es mve& Decesefjkee
Heef[&v eeb[ yeeTve pece&v eer 1944 Fefme[j Fme@ke jyeer Decesefjkee
1910 eesnevesme ef[[sefjke Heev e [sj Jeeume vesojueb[dme 1945 Jees uHeieeb ie HeeT ueer Dee@eqm^ ee
1911 efJeunsuce Jeerv e pece&v eer 1946 Hemeer& ef yepeceve Decesefjkee
1912 iegmleeHe ouesv e eqmJe[ve 1947 S[Je[& De@Heueve Fbiueb[
1913 neF&kes keecejefuebie Deesv esme vesojueb[dme 1948 He@ef ^ke yue@ kes Fbiueb[
1914 ceekeme Heeve ueeTS pece&v eer 1949 efn[sk eer egkeeJee peHeeve
1915 efJeuece ye@ie Fbiueb[ 1950 mesef meue Hee@ Jesue Fbiueb[
uee@jsv me ye@ie Fbiueb[ 1951 pee@ v e kee@ keee@ He Fbiueb[
1916 keesC eeueener v eener Sves&m Jee@uve Deeeue[
1917 eeue&m ed iueesJej yeke&uee Fbiueb[ 1952 Hesef uekeme yuee@Ke Decesefjkee
1918 ceekeme Hueebke pece&v eer F.Sced.Hemes &ue Decesefjkee
1919 eesnevesm e meke& pece&v eer 1953 efedPe lmesefv e&ke vesojueb[dme
1920 Meeue& SogD eeo& efieDeesce eqm JelPeue[ 1954 ce@keme yee@v e& Fbiueb[
1921 Deuye& DeeF&v meF&v e pece&v eer Deeef Ce eqmJelPeue[ JeeuLesj yeesL es pece&v eer
1922 efv eue yeesj [sv ceeke& 1955 efJeefueme ueBye Decesefjkee
1923 je@ye& efceefuekeve Decesefjkee Hee@ efuekeeHe& kegMe Decesefjkee
1924 ceeve efPeieyeeve eqmJe[ve 1956 efJeuece Mee@k eues Decesefjkee
1925 pescme eBke pece&v eer pee@v e yeef[&v e Decesefjkee
iegmeHe ns&dPe pece&v eer Jeeusj yesv e Decesefjkee
1926 peeB yeeefl emle Hesjeb eevme 1957 esv e efv ebie eebie eerv e
1927 DeeLe&j kee@cve Decesefjkee lmegbie[eJe ueer eerv e
meer. er. Deej. efJeumeve Fbiueb[ 1958 HeeJesue Mes jsv ekee@He jefMeee
1928 DeesJeve efJeuevedme efje[&meved Fbiueb[ Fuee eBke jefMeee
1929 uegF& os yee@ueer eevme Fieesj leece jefMeee
1930 ebMesKej JeWke jeceve Yeejle 1959 SefceefueDees mesies Decesefjkee
1931 keesC eeueener v eener DeesJesv e esbyeues&v e Decesefjkee
1932 Jesv es&j neePesv eyeie& pece&v eer 1960 [esv eu[ iuesmej Decesefjkee
1933 SefJe&v e Meesef[biesj Dee@eqm^ ee 1961 je@ye& ne@Hemej Decesefjkee
Hee@ue ef[j@ke Fbiueb[ [e@uHe cee@meyeeTDej pece&v eer
390
Je<e& veeJe osMe Je<e& veeJe osMe
1962 uesHe ueboeT jefMeee 1983 megyeceCeved ebMesKej Decesefjkee
1963 Deeeiesv e efJeivesj Decesefjkee efJeuece HeeTuej Decesefjkee
ceejerD ee ieesHe&ceeesj Decesefjkee 1984 keeuees& efyyeDee Fueer
pes. nebme esv meve pece&v eer efmecee@v e Heev e [sD ej efceDej vesojueb[dme
1964 eeue&med eTvesme Decesefjkee 1985 keueeTme Hee@v e efkeueeflmebie pece&v eer
efv ekeesueeF& yeemesHe jefMeee 1986 Svm& mkee pece&v eer
Deues kemeeb eesKeesj esHe jefMeee ies[& efyeefv eMe pece&v eer
1965 meerv eF^erD ees esceesv eeiee peHeeve neF&v eefjMe jesnjj eqm JelPeue[
pegefueDeve efMJebiesj Decesefjkee 1987 pes. pee@pe& yes[veeslme& pece&v eer
efje[& Hesvece@v e Decesefjkee kes. Deeuesk eme ceguej eqm JelPeue[
1966 Deeues[ keemuej eevme 1988 efueDee@v e ues[jce@v e Decesefjkee
1967 nebme yesL es Decesefjkee cesueefJev e MJeelme& Decesefjkee
1968 uegF& DeuJeejsPe Decesefjkee pe@ke meF&v eyeie&j Decesefjkee
1969 cejs iesueceeve Decesefjkee 1989 vee@ceve j@cemes Decesefjkee
1970 neVesme DeeuHeJesv e eqmJe[ve nBme [sndcesu Decesefjkee
uegF& vesSue eevme JeesuHeieebie HeeTue pece&v eer
1971 [efv eme ie@yej Fbiueb[ 1990 pesjesce efe[ce@v e Decesefjkee
1972 pee@v e yee[eav e Decesefjkee nsv jer keW[eue Decesefjkee
efueDee@v e ketHej Decesefjkee efje[& suej ke@ ve[e
je@ye& efMeHej Decesefjkee 1991 efHeDejefieS os pe@v e eevme
1973 efueD ees Fmeekeer peHeeve 1992 pee@p e& MeHee&ke eevme
FJeej efieDeeeJesj Decesefjkee 1993 jmesue nume Decesefjkee
yeeeve peesmesHemeve Fbiueb[ peesmesHe Sed. suej (peg.) Decesefjkee
1974 ceeer&v e jeFue Fbiueb[ 1994 yes^ce ye e@keneTme ke@ ve[e
DeBveer nsefJeMe Fbiueb[ efkeueHe[& Meue Decesefjkee
1975 Deepes yeesj [sv ceeke& 1995 ceeer&v e Heue& Decesefjkee
yesv e ceesumeve [sv ceeke& es[efjke jeF&v me Decesefjkee
pescme js v eJee@j Decesefjkee 1996 [sefJe[ ueer Decesefjkee
1976 ye&v e efjMj Decesefjkee [iueme Dee@Mesje@He Decesefjkee
me@@cegSue erbie Decesefjkee je@ye& ef je[&meve Decesefjkee
1977 efHeefueHe DeB[jmeve Decesefjkee 1997 efmJeve et Decesefjkee
vesefJeue cee@ Fbiueb[ keueeTo keesSveleev eewpeer eevme
pee@v e Heev e Heueske Decesefjkee efJeuece efHeefu eHme Decesefjkee
1978 Hees $e keeefH elmee jefMeee 1998 je@ye& ueeHeefueve Decesefjkee
Devee& HesbefPeeeme Decesefjkee nesm& mesce&j pece&v eer
je@ye& Jeg[^ es efJeumeve Decesefjkee [@efv eSue lmegF& Decesefjkee
1979 Mesu[ve iueeMees Decesefjkee 1999 iesje[&med ngHe vesojueb[dme
Deyogme meueece Heeefkemleeve ceeef &v etme Hesuceeve vesojueb[dme
efmJnve JeeF&v eyeie& Decesefjkee 2000 pees jsme DeeuHesjesHe jefMeee
1980 pescme eesefv eve Decesefjkee nsye&& eescesj pece&v eer
Jeeue ef HedPe Decesefjkee pe@ke efkeuyeer Decesefjkee
1981 efv ekeesueeme yueesSceyeies&v e Decesefjkee 2001 Sefjke kee@v es&ue Decesefjkee
DeeLe&j Mee@uees Decesefjkee Jees uHeieeb ie kesues& pece&v eer
keeF& efP eieyeendv e eqmJe[ve keeue& efJeceeve Decesefjkee
1982 kesefv eLe efJeumeve Decesefjkee
391
Je<e& veeJe osMe Je<e& veeJe osMe
2002 jsceb[ [sefJeme (pet.) Decesefjkee 2005 je@e iuee@yej Decesefjkee
ceemeeleesMeer keesef Meyee peHeeve pee@v e ne@ue Decesefjkee
efjkeeoes& efpeD eekees v eer Decesefjkee efL eDees[esj nsbMe pece&v eer
2003 Deues kemeeF& DeeefyekeesmeesHe Decesefj kee DeeefCe jefMeee 2006 pee@v e ceeLej Decesefjkee
efJeleeueer efieblmeyeie& jefMeee pee@pe& mcet Decesefjkee
DeBL eveer uesies Fbiueb[ DeeefC e Decesefjkee 2007 Deeuyes j Hesj eevme
2004 [sefJn[ iee@me Decesefjkee Heerj ie gv eyesie& pece&v eer
Sed. [sefJe[ Heesefuedlmej Decesefjkee 2008 eesF&efejes veecyet Decesefjkee
eBke efJeuMeske Decesefjkee ceekeees kees yeeeeMeer peHeeve
leese fMeefn[s cemekeeJee peHeeve

jmeeeveMeem$e
Je<e& veeJe osMe Je<e& veeJe osMe
1901 pe@keesyegme Jneble Dee@He vesojueb[dme 1929 DeeLe&j ne[&v e Fbiueb[
1902 Sefceue efHeMej pece&v eer nebme Hee@v e Dee@euej eqmJe[ve
1903 mJeebles Dejsefv eTme eqmJe[ve 1930 nebme efHeMej pece&v eer
1904 efJeuece jecemes Fbiueb[ 1931 keeue& yee@Me pece&v eer
1905 De@[esuHe Hee@v e yeeej pece&v eer efe[jerMe yesefie&Tme pece&v eer
1906 Deebjer cJee@meeb eevme 1932 FefJeie ueBiecegD ej Decesefjkee
1907 S[gJee[& yegMevesj pece&v eer 1933 keesC eeueener v eener
1908 Deves&m jojHees[& Fbiueb[ DeeefCe vetefPeueb[ 1934 n@jesu[ egjs Decesefjkee
1909 efJeunsuce Deesm Jeeu[ pece&v eer 1935 es[sjerke peesefueDees eevme
1910 Dees es JeeueeKe pece&v eer Fjsv e peesefueDees eevme
1911 ceejer keegjer eevme 1936 Hesj [sefyeS vesojueb[dme
1912 efJekeleesj efie v ee[& eevme 19 37 vee@ceve& n@JeLe& Fbiueb[
Hee@ue meyeeefleS eevme HeeTue keejsj eqm JelPeue[
1913 Deeues[ Jesv e eqm JelPeue[ 1938 efjee[& kegndv e pece&v eer
1914 efL eDees[j efje[&me Decesefjkee 1939 De@[esuHe yegsv eDeeb pece&v eer
1915 efjee[& efJeuemsj pece&v eer efueD eesHeesu [ eflmekee eqm JelPeue[
1916 keesC eeueener v eener 1940 keesC eeueener v eener
1917 keesC eeueener v eener 1941 keesC eeueener v eener
1918 efedP e neyesj pece&v eer 1942 keesC eeueener v eener
1919 keesC eeueener v eener 1943 pee@pe& os nsJesmeer nbiesjer
1920 JeeuLesj vesv m& pece&v eer 1944 Dee@es neve pece&v eer
1921 es[efjke mee@[er Fbiueb[ 1945 Deeleg&jer efJelee&v esv e efH eveueb[
1922 eebefmeme De@mve Fbiueb[ 1946 pescme mecevej Decesefjkee
1923 efedP e esiue Dee@eqm^ ee pee@v e vee@L ee@He Decesefjkee
1924 keesC eeueener v eener Jesb[sue m@v eues Decesefjkee
1925 efjee[& ef lmeiceeB[er pece&v eer 1947 je@ye& je@efyevmeve Fbiueb[
1926 les mJesoyeie& eqmJe[ve 1948 Deeves& efPesefueTme eqmJe[ve
1927 neF&v jerMe Jeerueeb[ pece&v eer 1949 efJeuece efieeeke Decesefjkee
1928 De@[esuHe efJev[eTme pece&v eer
392
Je<e& veeJe osMe Je<e& veeJe osMe
1950 Dee@es [erume pece&v eer 1980 HeeTue yeie& Decesefjkee
keg& Deeu[sj pece&v eer Jee@u j efieuye& Decesefjkee
1951 S[efJeve ce@ keefceueve Decesefjkee es[efjke meBiej Fbiueb[
iuesv e efmeyeesie& Decesefjkee 1981 kesvesMeer Heg kegF& peHeeve
1952 Deee&j ceeer&v e Fbiueb[ jesv eeu[ ne@Heceeve Decesefjkee
efje[& efmevie Fbiueb[ 1982 De@jve keuegie Fbiueb[
1953 ncee&v e meTef[biej pece&v eer 1983 nsv jer eTye Decesefjkee
1954 efueveme Hee@efuebie Decesefjkee 1984 yegme ces jerefHeu[ Decesefjkee
1955 Jesmeeb eg efJevet Decesefjkee 1985 nye&& neTHce@v e Decesefjkee
1956 efmejerue efnbMes ueJet[ Fbiueb[ pesj esce keeue& Decesefjkee
efv ekeesueeF& mescesv eesHe jefMeee 1986 [[ueer nMe&yeeKe Decesefjkee
1957 Deueskemeeb[j es[ Fbiueb[ egD eeve ueer Decesefjkee
1958 es[efjke meBiej Fbiueb[ pee@v e Heesueeveer ke@ ve[e
1959 e@j esmue@H e nsj esHemkeer Pes kee@mueesJeeefkeee 1987 [esv eeu[ e@ce Decesefjkee
1960 efJeuee[& efu eyeer Decesefjkee peeBceejer uesv e eevme
1961 cesefuJeve ke@efuJeve Decesefjkee eeue&me Hes[me&v e Decesefjkee
1962 ce@keme HesdPe Fbiueb[ 1988 eesnev e [eePesv ene@Hej pece&v eer
pee@v e keW[et Fbiueb[ jesyes& egyesj pece&v eer
1963 keeue& eflmeieuej pece&v eer ne&cet efceMesue pece&v eer
pegefueD ees veee Fueer 1989 efme[veer Deuce@v e ke@ve[e DeeefC e Decesefjkee
1964 [esjes L eer eesH eg ne@peefkeve Fbiueb[ Lee@ceme eske Decesefjkee
1965 je@ye& Jeg[Je[& Decesefjkee 1990 Fefueeeme pescme keesjer Decesefjkee
1966 je@ye& cegefuekeve Decesefjkee 1991 efjee[& Svm& eqm JelPeue[
1967 ceevees[ Deeeiesv e pece&v eer 1992 [e@u He ceeke&me Decesefjkee
jesv eeu[ veesjerMe Fbiueb[ 1993 ke@jer cege fueme Decesefjkee
pee@ pe& Hees&j Fbiueb[ ceeekeue efmceLe ke@ ve[e
1968 ueeme& Deesv meeiej Decesefjkee 1994 pee@pe& Deesuee Decesefjkee
1969 [sjske yee&v e Fbiueb[ 1995 HeeTue eeglmesv e vesojueb[dme
Dee@[ nemeue vee@ Jex cesefj Dees ceese fuevee Decesefjkee
1970 uegF& me uesueJeej DepeXef vee SHed. MesjJeg[ jesueB[ Decesefjkee
1971 iesne&[& nlme&yeie& ke@ ve[e 1996 je@ye& keue& (peg.) Decesefjkee
1972 efeefmleSve DeBefHebmesv e Decesefjkee n@je@u[ eeses Fbiueb[
m@v eHe[& cetj Decesefjkee efje[& mcee@ueer Decesefjkee
efJeuece meF&v e Decesefjkee 1997 Hee@ue yeex es yee@ej Decesefjkee
1973 Svm& Deeses efHeMej pece&v eer pee@v e Jee@kej Fbiueb[
pee@eer efJeefukevmeve Fbiueb[ pesv me mket [sv ceeke&
1974 Hee@u e Heueesjer Decesefjkee 1998 Jee@uj kee@ndv e Decesefjkee
1975 pee@v e kee@ v e&HeesL e& Dee@m^sefueee DeeefCe Fbiueb[ pee@v e Hee@Heues Fbiueb[
Jueeefoceer j esueesie eqm JelPeue[ 1999 Denceo peJesue FefpeHle DeeefCe Deces efjkee
1976 efJeuece efu eHmekeesbye Decesefjkee 2000 De@ueve neriej Decesefjkee
1977 Fuee efeieesp eerv e yesequ peece De@ueve ce@keef[De@efce&[ Decesefjkee DeeefCe vetefPeueb[
1978 Heerj efceMesue Fbiueb[ efn[skeer efMejkeeJee peHeeve
1979 nye& yeeTve Decesefjkee 2001 efJeuece veesuemed Decesefjkee
iesD ee@ie& efJeefie pece&v eer Neesp eer veeseespeer peHeeve
kes. ye@jer MeeHe&uesme Decesefjkee
393
Je<e& veeJe osMe Je<e& veeJe osMe
2002 pee@v e Hesve Decesefjkee 2005 FJnpe Mee@Jes eevme
keesF &eer leveekee peHeeve je@ye& ieyped Decesefjkee
keg& JegL ejerMe eqm JelPeue[ efje[& Mee@ke Decesefjkee
2003 Heerj Deeies Decesefjkee 2006 je@pej kee@v e& yeie& Decesefjkee
je@[jerke ce@keefkeveve Decesefjkee 2007 iesne&[& S&ue pece&v eer
2004 De@jve eskeveesJnj Feeeue 2008 Deesmeecet efMeceescegje Decesefjkee
De@JeNnece nMe&kees Feeeue ceeeav e eeuHeer Decesefjkee
FefJe&v e jesPe Decesefjkee je@pej eqlmeSve Decesefjkee

Jew ekeMeem$e
Je<e& veeJe osMe Je<e& veeJe osMe
1901 Sefceue Hee@v e yesnefjbie pece&v eer 1928 Meeue& ef v ekeesue eevme
1902 jesv eu[ je@me Fbiueb[ 1929 efeefm leDeeve DeeF&k eceeve vesojueb[dme
1903 veerume jeeyeie& efHebmeve [sv ceeke& es[efjke ne@Heefkevme Fbiueb[
1904 FJeev e HeeJeueesHe jefMeee 1930 keeue& ueB[meF&v ej Dee@eqm^ ee
1905 je@y e& keesKe pece&v eer 1931 Dee@es Jeejyegie& pece&v eer
1906 ke@ef ceDees ieesupeer Fueer 1932 eeue&med Mesefjbive Fbiueb[
meebefleeeiees jeceesv e F keeeeue mHesv e S[iej De@ef[^eve Fbiueb[
1907 DeuHeesbme ueeJesje eevme 1933 Lee@ceme cee@ie&v e Decesefjkee
1908 Fefueee cese fvekeesHe jefMeee 1934 pee@ pe& efJnHeue Decesefjkee
HeeTue Gefue&Me pece&v eer pee@pe& efcevees Decesefjkee
1909 efL eDees[esj keesKej eqm JelPeue[ efJeuece ceHeer& Decesefjkee
1910 DeueyesM keemesue pece&v eer 1935 nebme mHesceeve pece&v eer
1911 DeueJeej ieguem^eB[ eqmJe[ve 1936 nsbjer [sue Fbiueb[
1912 Deuesk emeer keesjsue eevme Deeses ueesSJeer Dee@eqm^ ee
1913 Meeue& efjMes eevme 19 37 Deuyes& meW pee@peea nbiesjer
1914 je@ye& yesjsv eer Dee@eqm^ ee 1938 kee@v es&F& nsceevme yesequ peece
1915 keesC eeueener v eener 1939 iesne&[& [esceeike pece&v eer
1916 keesC eeueener v eener 1940 keesC eeueener v eener
1917 keesC eeueener v eener 1941 keesC eeueener v eener
1918 keesC eeueener v eener 1942 keesC eeueener v eener
1919 petue yeesox yesequ peece 1943 nsv jer [ece [sv ceeke&
1920 DeeTiegmle eesKe [sv ceeke& S[Je[& [esF&meer Decesefjkee
1921 keesC eeueener v eener 1944 peesm esHe Sueeiesj Decesefjkee
1922 Deeefe&yeeu[ efnue Fbiueb[ nye&& ie@mej Decesefjkee
Dees es cesejne@He pece&v eer 1945 Deues kemeeb[j Heuesbef cebie Fbiueb[
1923 es[efjke yeB erbie ke@ ve[e Devm& esv e Fbiueb[
pee@v e ce@keuee@[ ke@ ve[e ne@Je[& Heueesjer Dee@m^s efueee
1924 efJeuuesce DeeF&v LeesJeve vesojueb[dme 1946 nsjceeve ceguesj Decesefjkee
1925 keesC eeueener v eener 1947 keeue& keesjer Decesefjkee
1926 eesnevesme efHeefyeiej [sv ceeke& ieea keesjer Decesefjkee
1927 egefueTme JeeivesjeeTjsie Dee@eqm^ ee yevee&[es ngmes DepeXef vee
394
Je<e& veeJe osMe Je<e& veeJe osMe
1948 HeeTue ceguej eqm JelPeue[ 1969 ce@keme osuyegke Decesefjkee
1949 Jeeusj nsme eqm JelPeue[ Deeues[ n<es& Decesefjkee
Sieeme ceesefv epe Heesle& gieeue meeuJee[esj uegj erD ee Decesefjkee
1950 S[Je[& keW[eue Decesefjkee 1970 yevee&[& keedPe Fbiueb[
e[eg me jeF&MemeF&v e eqm JelPeue[ TuHe Hee@ v e Deeeuej eqmJe[ve
efHeueer He nsbMe Decesefjkee pege fueeme D e@kemesu eje@[ Decesefjkee
1951 ce@keme LeeF&uej oef#eCe Deeefekee 1971 Deue& meojueB[ (peg.) Decesefjkee
1952 mesuceeve Je@kemece@v e Decesefjkee 1972 pesjeu[ S[suece@v e Decesefjkee
1953 nebme esype Fbiueb[ je@[veer Hees&j Fbiueb[
efedlme efueHeceeve Decesefjkee 1973 keeue& Hee@v e efeMe pece&v eer
1954 pee@v e Sb[me& Decesefjkee kees v eje[ uees jWlme Dee@eqm^ ee
Lee@ceme Jesuej Decesefjkee efv ekeesueeme efb yejieve Fbiueb[
es[efjke je@e fyevme Decesefjkee 1974 Deuyesle& keuee@o yesequ peece
1955 egiees ef L eDeesjsue eqmJe[ve efemerD eeve o ogJe yesequ peece
1956 Deeb[^s kegvee[ Decesefjkee pee@pe& He@uee[s Decesefjkee
Jesv es&j Hee@me&ceeve pece&v eer 1975 [sefJ e[ yeeefuceesj Decesefjkee
ef[efkevmev e efje[&med Decesefjkee jsv eeb es oueyes kees Decesefjkee
1957 [eefv eSue yeesJes Fueer ne@Je[& sefceve Decesefjkee
1958 pee@pe& efye[ue Decesefjkee 1976 yeeKe yuegceyeie& Decesefjkee
S[Je[& sce Decesefjkee [er. keeues&ve ieee[tmeske Decesefjkee
peesMegD ee ues[sjyeie& Decesefjkee 1977 je@pej ieguesc eerv e Decesefjkee
1959 mesJesjes D eeseesD ee Decesefjkee DeB[^et Me@ueer Decesefjkee
DeeLe&j kee@v e&yeie& Decesefjkee jesPe@efueve e@uees Decesefjkee
1960 eBke ce@keHeeuexv e yevex Dee@m^s efueee 1978 Jesv es&j Deeyes&j eqm JelPeue[
Heer j cesoeJeej Fbiueb[ [@efv eSue veeLevme Decesefjkee
1961 pee@pe& Hee@v e yesk esmeer Decesefjkee n@efceuve efmceLe Decesefjkee
1962 eeb efmeme ef eke Fbiueb[ 1979 De@ueve kee@jdce@ke Decesefjkee
pescmed Jee@meve Decesefjkee iee@[es neTvmeHeeru[ Fbiueb[
cee@ef jme efJeefu kevme Fbiueb[ DeeefCe vetefPeueb[ 1980 yeepe yesv eemesjeHe Decesefjkee
1963 pee@v e Skeume Dee@m^s efueee peeB oe@mes eevme
De@ueve ne@pekeerv e Fbiueb[ pee@pe& mvesue Decesefjkee
DeB[^et nkemeues Fbiueb[ 1981 je@pej mHesjer Decesefjkee
1964 kees v eje[ yuee@Ke Decesefjkee [sefJe[ egyeue Decesefjkee
efHeDees[ j efueveve pece&v eer e@ms&v e efJePesue eqmJe[ve
1965 eeb mJee peekees eevme 1982 Petv e yesie&m^e@ce eqmJe[ve
Deeb[^s uJeesHe eevme yesbi me@cegSumeved eqmJe[ve
peeke ceesv ee@ eevme pee@v e Jnsv e Fbiueb[
1966 Hesve jeTme Decesefjkee 1983 yeeye&je ce@keefk euebe@ke Decesefjkee
eeume& nieerv med Decesefjkee 1984 veerue eveea [sv ceeke&
1967 jeiveej ieeefv ele eqmJe[ve pee@p e& kees nuej pece&v eer
n@u[ve ne&ueeF&v e Decesefjkee mesPeej ef ceumeF&v e DepeXefvee DeeefCe Fbiueb[
pee@pe& Jeeu[ Decesefjkee 1985 ceeekesue yeeTve Decesefjkee
1968 je@ye& ne@ues Decesefjkee peesmesHe ieesu[meF&v e Decesefjkee
nj ieesefJeb o Keesjevee Decesefjkee 1986 m@v eues keesSve Decesefjkee
ceeMe&ue ef v ejsv eyeie& Decesefjkee efjlee uesJeerceesb leeefueveer Fueer DeeefCe Deces efjkee
395
Je<e& veeJe osMe Je<e& veeJe osMe
1987 megmegcet leesv esieeJee peHeeve 1999 iegbv sj yuee@yesue Decesefjkee
1988 pescme yue@ke Fbiueb[ 2000 DeeefJ e&[ keeue& meesv e eqmJe[ve
ie&^et[ SefueDeve Decesefjkee Hee@ue efi ev eiee[& Decesefjkee
pee@p e& efnef ebipe Decesefjkee Sefjke keB[sue Decesefjkee
1989 pes. ceeekesue ef yeMeHe Decesefjkee 2001 uesueB[ ne&Jesue Decesefjkee
n@je@u[ Jeece&me Decesefjkee erce nb Fbiueb[
1990 peesmesH e cejs Decesefjkee Hee@ue veme& Fbiueb[
[esv eeue Lee@ceme Decesefjkee 2002 efme[veer yesVej Fbiueb[
1991 SefJe&v e vesnsj pece&v eer Se. je@ye& ne@efJe&Ped Decesefjkee
ye& Peekeceeve pece&v eer pee@v e meumve Fbiueb[
1992 S[ceeW[ efHeMej eqmJelPeue[ DeeefCe Decesefjkee 2003 Hee@ ue uee@ jyej Decesefjkee
S[efJeve esype Decesefjkee Heerj ce@ v meefHeu[ Fbiueb[
1993 efje[& je@ye&dme Fbiueb[ 2004 efje[& De@kemesue Decesefjkee
efHeefueHe MeeHe& Decesefjkee efueb[e yeke Decesefjkee
1994 Deeues[ efieuece@v e Decesefjkee 2005 ye@jer ceeMe&ue Dee@m^s efueee
ceeef&v e je@[yesue Decesefjkee pes. je@yeerv e Jee@jsv e Dee@m^s efueee
1995 S[Je[& uegF&me Decesefjkee 2006 DeB[^et Heeej Decesefjkee
efeefmDeeves vetmeb uee-Hees uen[& pece&v eer esie cesuees Decesefjkee
Sefjke JeerMeeTme Decesefjkee 2007 ceeefj Dees keeHeseer Decesefjkee
1996 Heerj [esnea Dee@m^s efueee ceeef&v e FJevme Fbiueb[
je@uHe eflmeb kesjveeiesue eqm JelPeue[ Dee@ef ueJej efmceL eerped Decesefjkee
1997 m@v eues egefmevej Decesefjkee 2008 nejeu[ lmetj neTPesv e pece&v eer
1998 je@ye& HegMe& iee@ Decesefjkee eebmJeeme yeejs - meeBTmeer eevme
uegF&me Five@jes Decesefjkee uetke ceeWleepev eerD ej eevme
Hejero cegjeo Decesefjkee
Deeyesue Heeefjleesef<eke Heefj efMe-3
2003 peeBefHeSj mesD ej eevme 2006 uesv ee& keeue&meve eqmJe[ve
2004 efceMeeF&ue eeb efmeme Deefeen Fbiueb[ 2007 eerefv eJeeme JeOe&v e Decesefjkee / Yeejle
Fmee[esj efmebiej Decesefjkee 2008 pee@v e efeime Lee@Hmeve Heueesefj [e
2005 Heerj ue@keme Decesefjkee peeke eflele eevme
Heefj efMe-4
me@kenesce peue Heeefjleese<f eke
1991 [sefJe[ efMeb[uej ke@ ve[e 2000 keeosj Demceeue oef#eCe Decesef jkee
1992 ef[Heebcesb Dee@He SveefJeje@v ecesbue 2001 leekeeMeer Demeevees Decesefjkee
Fbef peefv ejerbie (s efkev ekeue 2002 Five@efm eDees je@ef[^ipeFlegyes& Decesefjkee
egefv eJeefme&er D ee@He [sv eceeke&) [sv eceeke& 2003 Heer j efJeu[sjj pece&v eer
1993 ceeOeJe Deelceejece efeleUs Yeejle 2004 mJesv e Sefjke esie&v emeve [sv eceeke&
1994 leekesMeer keg yees peHeeve efJeuece efcelMe Decesefjkee
1995 Jee@j S[ Fbiueb[ 2005 meWj Hee@j meeevme DeB[ SveefJeje@v eceW Yeejle
1996 pee@pe& Fcyesie&j Dee@m^s efueee 2006 Deefmele efyeMJeeme (cetU Yeejle)
1997 Heerj Fieuemeve Decesefjkee 2007 Hesj er ce@k ekeeer& Decesefjkee
1998 iesef[Dee@v e [eieeve Feeeue 2008 pee@v e DeBL ev eer De@ueve Fbiueb[
1999 Jesv es&j mgce eqm JelPeue[ 2009 efyeb osej Heeke Yeejle
pescme cee@ie&v e Decesefjkee
396
 DeefYecele efJeeeHeers HeefjefMe-5
1) Yeejleer efJ eeeHeer, ueeueyeneot j Meem$eer ceeie&, Heg Ces 411030.
otjOJeveer 020-24331317, 25443706
2) meW^ue Feqv met Dee@He efHeMejerpe SpegkesMeve, Heesm yee@keme 7392,
keekeesjer ke@cHe, peeekeeMe jes[, JemeexJee, cegb yeF& 400061.
otjOJeveer 022-26348223, 26326794
3) [er. Jeee. Heeerue SpegkesMeve meesmeeeer, keesuneHetj
4) oee cesIes Feqv met Dee@He cese[f keue meeevmesme, veeieHetj 440022.
otjOJeveer 0712-3956552, 3953764
5) [ske keve kee@uespe Heesm e@pegS DeB[ ef jmee& Feqv met, esj Je[e,
efJeeebleJee[er jes[, HegCes 411006. otjOJeveer 020-26615232
6) ef[Hesvme Feqv met Dee@He De@[Jnevm[ skev ee@uee@peer, efiejerv eiej, HegCes
411025. otjOJeveer 020-24389657
7) [e@. [er. Jeee. Heeerue efJeeeHeer, efHebHejer, HegCes 411018.
8) ieesKeues Feqv met Dee@ He Fkevee@efcekeme DeB[ Hee@efueefkeme,
846, efMeJeepeer veiej, HegCes 411004. otjOJeveer 020-25675019
9) nesceer YeeYee ve@Mev eue Feqv met, vee@uespe ce@v especeW etHe, yeerSDeejmeer,
cegbyeF& 400085. otjOJeveer 022-25567711, 25554712
10) Fbefoje ieebO e r Feqvmet Dee@He [sJnueHeceW efjmee&, pev ejue Jew e ceeie&, meblees<e
veiej, ieesjis eeJe (HetJe&), cegbyeF& 400065. otjOJeveer 022-28401336
11) Fbjv e@Meveue Feqv met Dee@He Hee@HetuesMeve meeevme, ieesJeb[er msMeve
jes[, osJeveej, cegbyeF& 400065. otjOJeveer 022-25563489
12) ke=<Cee Feqv met Dee@He cesef[keue meeevmesme, keje[, efpeune meeleeje
415110. otjOJeveer 02164-241555
13) ceneje^ De@efv eceue DeB[ efHeMejer meeevmesme Feqv met, mesefcevejer efnume,
veeieHetj 440006.
14) cenelcee ieebO eer Deeblejje^ere enf boer efJeeefJeeeuee, Heesm yee@keme 16, Hebeleeruee,
Gceea ieeJe, DeeJeea jes[, JeOee& 442001. otjOJeveer 07152-230905
15) vejmeer ceesv epeer Feqv met Dee@He ce@v especeW m[erpe, cegbyeF& 400056.
otjOJeveer 022-26143177
16) Fbef[ eve Feq v met Dee@He skev ee@uee@peer (DeeeDeeeer), HeJeF&, cegb yeF&
400076. otjOJeveer 022-25722545
17) Heeeer [er. Jeee. Heeerue efJeeeHeer, meskej 15, Huee@ 50, meeryeer[er
yesueeHetj, veJeer cegbyeF& 400614. otjOJeveer 022-39285999
18) eJeje Feqv met D ee@He cese f[keue meeevmes me, ueesCeer, Denceoveiej
413736. otjOJeveer 02422-272353, 272600
19) eer. iegosJe DeeegJexo kee@uespe, iegkegbpe Deeece, DecejeJeleer 444902.
20) efmecyeeemesme Fbjve@Meveue Speg kesMev e meWj, mesv eeHeleer yeeHe jmlee,
HegCes 411004. otjOJeveer 020-25673527, 25650744
21) efmecyeeemesme meWj Hee@j ef[mvme ueefv eie, efmecyeeemesme YeJeve,
1065 yeer, ieesKeues ee@me jes[, cee@[sue kee@ueveer, HegCes 411016.
otjOJeveer 020-66211000
22) ee Feqv met Dee@He Heb[eceWue efjmee&, nesceer YeeYee jes[, keesueeyee,
cegbyeF& 400005.
23) ee Feqv met Dee@He meesMeue meeevmesme, efJe. vee. HegjJe ceeie&, osJeveeiej,
cegbyeF& 400088. otjOJeveer 022-25561548, 25507486
24) efUke ceneje^ efJeeeHeer, iegueske[er, HegCes 411037.
otjOJeveer 020-24261856, 24264699
25) cegbyeF& efJeeeHeer - Feqv met Dee@ He ef[mvme SpegkesMeve, keefuevee,
cegbyeF& 400055. otjOJeveer 022-26527086, 26523048
26) efJeesejee v e@Meveue Feqv met Dee@ He s kev ee@uee@peer, ef Jemejs v ekee@ue,
veeieHetj 440011. otjOJeveer 0712-2226240, 2223710
ceneje^eleerue efJeeeHeers HeefjefMe-6
1) [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej cejeJee[e efJeeeHeer, Deewjbieeyeeo 431004
otjOJeveer 0240-2400104, 2400203
2) [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej leb$eefMe#eCe efJeeeHeer, Heesm ieesjsieeJe, ueesCe js,
efpeune jeeie[, 402103. otjOJeveer 02140-275101, 275103
3) keJeer kegueieg keeefueoeme mebmke=le efJeeefJeeeuee, meerleueJee[er, yeeIesues
YeJeve, ceew[e jes[, jeceske 441106. otjOJeveer 07114-256476
4) Gej ceneje^ efJeeeHeer, Heesm yee@keme 80, peUieeJe 425001.
otjOJeveer 0257-2258405
5) je^meble legke[espeer cenejepe veeieHetj efJeeeHeer, jJeeRveeLe eieesj ceeie&,
veeieHetj 444001. otjOJeveer 0712-2525417, 2552946
6) meble iee[iesyeeyee DecejeJeleer efJeeeHeer, DecejeJeleer 444602.
otjOJeveer 0721-2662173, 2662496
7) efMeJeepeer efJeeeHeer, efJeeeveiej, keesuneHetj 416004.
otjOJeveer 0231-2691729, 2692354
8) SmeSve[er er ceefnuee efJeeeHeer, 1, veeLeeryeeF& ekejmeer jes[ , cegb yeF&
400020. otjOJeveer 022-22004810
9) meesueeHetj efJeeeHeer, meesueeHetj-Heg Ces jmlee, kesieeJe, meesueeHetj 413255.
otjOJeveer 0217-2351300
10) mJeeceer jeceevebo leer L e& cejeJee[e efJ eeeHeer , %eeveleerL e& ieewleceer v eiej,
Heesm yee@keme 87, efJe<CegHegjer, veebos[ 431606.
otjOJeveer 02462-229346, 229330
11) cegbyeF& efJeeeHeer, cenelcee ieebO eer jes[, Hees&, cegbyeF& 400032.
otjOJeveer 022-22702344, 22656953
12) HegCes efJeeeHeer, ieCesMeefKeb[, HegCes 411007. otjOJeveer 020-25601305
13) eMeJeblejeJe eJneCe cegkele efJeeeHeer, %eeveiebiees$eer, iebieeHetj OejCeepeJeU,
veeefMeke 422222. otjOJeveer 0253-2230470
14) ceneje^ jepe leb$eefMe#eCe, Oeesyeer leueeJe, cegbyeF& 400001.
15) ceneje^ Deejesie efJ eeeHeer , cnmeU, ef ob[ esj er jes[, veeef Meke
422004. otjOJeveer 0253-2531837
ceneje^eleerue ke=<eer efJeeeHeers HeefjefMe-7
1) [e@. Heb peeyejeJe os MecegK e ke= <eer ef Je eeHeer , ke= <eer veiej, Dekeesu ee
444104. otjOJeveer 0724-2258372, 2258015
2) yeeUemeensye meeJeb le keeskeCe ke= <eer efJe eeHeer , oeHeesueer, jlv eeefiejer
415712. otjOJeveer 02358-82065, 82066
3) cenelcee Hegues ke=<eer efJeeeHeer, jengjer, Denceoveiej 413722.
otjOJeveer 02426-243216, 243270
4) cejeJee[e ke=<eer efJeeeHeer , HejYeCeer 431402.
otjOJeveer 02452-229755, 223164
397
398
399
400

1 Fbe 25.4 efceefueceerj
1 Het 12 Fbe 0.3048 ceerj
1 ee[& 3 Het 1 Jeej
0.9144 ceerj
5 Jeej 4.572 ceerj
9 Jeej 8.2296 ceerj
1 cewue 1760 ee[&
1.609 efkeueesceerj
1 vee@efkeue cewue 1852 ceerj
(meeiejer cewue) 1.852 efkeueesceerj
1 eejw me Fbe 6.45 eejw me mesb ercer j 1 efk eueesceerj 1000 ceerj
1 eewjme Het 144 eewjme Fbe
9.29 eewjme [smeerceerj
1 eewjme ee[& 9 eewjme Het
0.836 eewjme ceerj
1 Skej 4840 eewjme ee[& 0.405 nskej 40iegbs
Jepeve-ceeHeebeer keeskes
1 efceefueceerj 0.039 Fbe
1 mesberceerj 10 efceefueceerj
0.394 Fbe
1 [smeerceerj 10 mesberceerj
3.94 Fbe
1 ceerj 10 [smeerceerj
1.094 ee[&
1 [skeeceerj 10 ceerj
10.94 ee[&
1 nskeeceerj 100 ceerj
109.4 ee[&
0.6214 cewue
0.5399 vee@efkeue cewue
1 eewjme mesb erceerj 0.155 eewjme Fbe
1 eewjme ceerj 1.196 eewjme ee[&
1 Deej 100 eewjme ceerj
119.6 eewjme ee[&
1 nskej 100 Deej 2.471 Skej
1 Deej 100 eewjme ceerj 1 eejw me kef eueecs eer j 0.386 eejw me cewue
1 nske j 2.469 Skej 100 Deej 1 Ievemesberceerj 0.061 IeveFbe
1 eewjme cewue 640 Skej 1 Ieve ceerj 1.308 Ieveee[&
259 nskej
1 Ieve Fbe 16.4 Ieve mesberceerj 1 efceefueefuej 0.002 efHeb (efyeefMe)
1 Ieve Het 1728 Ieve Fbe 1 mesberefuej 10 efceefueefuej
0.018 efHeb
0.0283 Ieve ceerj 1 [skeeefuej 10 efuej 2.20 ie@uev e
1 Ieve ee[& 27 Ieve Het 1 efkeueesefuej 1000 efuej
3.44 keJee&j
0.765 Ieve ceerj 1 nske ese@ce 100 e@ce 3.527 Deewmb e
1 efyeefMe ie@ueve 4.546 efuej 1 efkeueese@ce 1000 e@ce 2.205 Heewb[
1 Decesefjkeve ie@ueve 3.785 efuej
1 efuej 1000 efceefueefuej 1 efkeueesefuej 1 Ieveceerj
1 eqke Jebue 100 efkeueese@ce
1 Deewbme 28.35 e@ce
1 Heewb[ 16 Deewbme
0.4536 efkeueese@ce
1 cesef^ke ve 1000 efkeueese@ce
1 Hes^esefueece ye@jue 0.159 Ieveceerj 42 Decesefjkeve ie@ueve

leeHeceeve
meceg meHeeeruee HeeCeer 212 DebMe He@jveneruee GkeUles DeeefCe 32 DebMe He@jvener leeHeceeve mesberes[ceOes yeoueleevee eLece 32 Jepee keje,ceie 5
He@ jveneruee iees les. ves iegCee DeeefCe 9 ves Yeeiee.
meceg meHeeeruee HeeCeer 100 DebMe mesbequmeemeuee GkeUles DeeefCe 0DebMe He - 32 me
meseq umeemeuee iees les. 9 5 DeeefCe me mesberes[ceOeerue leeHeceeve)
meceg meHeeeruee HeeCeer 373.15 kesequJeveuee GkeUles Deeef Ce 273.15 mesberes[ leeHeceeve kesequJeveceOes yeoueleevee 273.15 leele efceUJee.
kes equJeveuee iees les.
met$e : ke me + 273.15 (ke kesequJeveceOeerue leeHeceeve DeeefCe
mesberes[ leeHeceeve He@jvenerceOes yeoueleevee 9 ves iegCe ,5 ves Yeeiee DeeefCe me mesberes[ceOeerue leeHeceeve)
leele 32 efceUJee.

401
 oneee Ieele Flej
Ske 10 ee Metv e Ieele 100 Ske ne@me& Hee@Jej 746 Jee@
one 10 ee Heefnuee Ieele 101 1 efkeueesJee@ 1000 Jee@
Meb Yej 10 ee ogmeje Ieele 102 1 efkeueesJee@DeJej 1000 Jee@DeJej Iejiegleer efJepeses egefv e
Ske npeej 10 ee eflemeje Ieele 103 1 cesi eeJee@ 1000 efkeuees Jee@ 10 ueeKe Jee@ ( Jeerpeefv eefce&leer kes bele
one npeej 10 ee eewL ee Ieele 104 JeeHejues peeCeejs Skeke)
Ske ueeKe 10 ee HeeeJee Ieele 105 1 keegmeske eefle meskebo Ske keegefyeke (Ieve) Het (HeeCeeee DeesIe ceespeCeees Skeke)
Ske efceefueeve 10 ee meneJee Ieele 106 eefle meskebo 0.0283 Ieve ceerj
Ske keeser 10 ee meeleJee Ieele 107 1 keegceske eefle meskebo Ske keegefyeke (Ieve) ceerj
Ske Deype 10 ee veJeJee Ieele Ske efyeefueeve 109 35.33 keegmeske
Ske ^ef^ efueeve 10 ee yeejeJee Ieele 1012 1 HeerSmeDeee eelf e meskebo eefle eewjme FbeeJej Ske Heeb[w ( oeye ceespeCeees Skeke)
eefle meskebo eefle eewjme mesberceerjJej 0.0223 efkeueese@ce
cesefk^ e HeefjceeCes eefle meskebo 1 efkeueese@ce eefle meskebo 14.7 HeeQ[
De@ es 10 ee GCes DejeJee Ieele 10-18 1 yeej
Hesces 10 ee GCes HebO ejeJee Ieele 10-15 1 leesUe 10 e@ce
Heeekees 10 ee GCes yeejeJee Ieele 10-12 1 ke@j 200 efceefuee@ce (efnNeeb ceeCekeebes yeeyeleerle Jepeve ceespeCeees Skeke)
ve@v ees 10 ee GCes veJeJee Ieele 10-9 meesv eeee Megleses Skeke ( Meg meesv es 24 ke@jes Demeles)
ceeeees 10 ee GCes meneJee Ieele 10-6 1 SmemeerSce Ske mB[[& keegefyeke ceerj 10.8 efkeueesJee@DeJej (efJepeseer
ef ceef ue 10 ee GCes eflemeje Ieele 10-3 one HetCee&bke Dee oMeebMe egefv e) (Iejiegleer peUeT ie@me ceespeCeees Skeke)
mesb er 10 ee GCes ogmeje Ieele 10-2 1 He@oce mene Het ueebyeeres ceeHe (HeeCeeeer Keesueer ceespeCeees Skeke)
[sm eer 10 ee GCes Ske Ieele 10-1 efkeueese@ce eefle eewjme ceerj DeLeJee e@ce eefle eewjme mesberceerj
[sk ee 10 101 ns Ieveleses Skeke jkeleeleerue efnceesiueesyeerv e ceespeleevee oj 100 efceefueefuejceOes
ns ke es 10 ee Jeie& 102 efkeleer efceefuee@ce eemeeer ns Skeke JeeHejleele.
efk euees 10 ee Ieve 103 ueeue jke le Hes Meer ceespeleevee eefle Ieve efceefueceerjceOes efkeleer
ces iee 10 ee meneJee Ieele 106 oMeue#e HesMeer eemeeer ns Skeke JeeHejleele jkeleoeye ceespeCeemeeer HeeNeeee
efieiee 10 ee veJeJee Ieele 109 mlebYeeeer Gbeer efceefueceerjceOes ceespeleele. jkeleeleerue meeKej (iuegkeespees eceeCe)
s je 10 ee yeejeJee Ieele 1012 eefle MebYej efceefueefuej efkeleer efceefuee@ce les ceespeleele.
ef Hee 10 ee HebO ejeJee Ieele 1015
Ske Pee 10 ee DejeJee Ieele 1018

keeieoeee Deekeej
A1 Deekeej 841 1189 efceefueceerj
A2 Deekeej 420 594 efceefueceerj
A3 Deekeej 420 297 efceefueefuej
A4 Deekeej 210 297 efceefueefuej

402

veeWo
Deefleece efyebot
DeHetCee ke
DeukeueeF&[
Deu^e nee ef ekeJesv meer 22
Deu^emeesv ees eeHeer
DeuHee efkejCe
DeUer (ueeJee&)
MejerjjeveeMeem$e
(efHeefpeDee@uee@peer)
DeJeg (Leeeje@F&[ ebL eer)
DeJevelekeesv e
DeJemJeveer
Deef mLeceppee
De#e (De@eqkememe)
De#eebes HeeblejCe
DeeFvemeFv e, Deuye&
DeekeeMeiebiee
DeeefokeWkeer
DeecueJe<ee&
MegefHe$eke
Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue
11 (DeesU 6) sotv e Deesueeb[tv e
16 (DeesU 9) 0.3 0.063 0.3$ Je 0.63$
22 (DeesU 5) ogKeefv eJeejke DeeefCe Mem$eefeee kejleevee DeesU JeieUeJeer
Yetue osCeemeeer JeeHeje
(DeesU 3) 106 n&Pe& 106$ n&Pe
22 (DeesU 1) leeske[ee ueneve
(DeesU 4) cesieendPe&me ces ieen& dPe
(DeesU 4) GlHeVe nesle veener
(MesJeeer DeesU) efv eoeve Deebleef v e&oeve
22 (DeesU 1) DeuHee efkejCe (DeuHee jspe) DeuHee keCe efkejCe (DeuHee Heeef &keume jspe)
(DeesU 2) efJeegleYeejOeejerle efJ eegleYeejerle
22 (DeesU 15) cnCepes DeUer ner kegueener ieesereer DeesU JeieUeJeer
DeefJekeefm ele DeJemLee
23 (DeesU 1) (efHeefpeDee@uee@peer) (De@ v e@e@c eer)
23 (DeesU 1) eemeveefuekesee oesv ner yeepetuee Demeuesueer ebL eer eemeveefuekesee ceevesleerue Yeeieeee oesv ner yeepetuee Demeuesueer
DebleeeJeer ebL eer
23 (Deeke=leer)
23 (DeesU 2) Metv e ieleer Meyo ieeUe
(DeesU 2) kekes Flekeee keke eebHeeleee
25 (DeesU 3) kejCeeje kejCeejer
(DeesU 4) jesie le jkeleHesMeer jesieele ueeue jkeleHesMeer
(DeesU 6) keke&jesieeceOes jkel eHesMeeReer keke&jesieeceOes Heeb{Nee jkel eHesMeeR eer
25 (DeesU 1) meceefcele Demeles leer meceefcele Demeles leer js<ee
26 (DeesU 2) Deeefoefyebot 0 Deeefoefyebot O (Dees)
26 (mebHetCe& veeWoerceO es) DeeFvemeFve DeeF&v meF&v e
(DeesU 2) DeeHeuee meJe&meeOeejCe (1905) DeeHeuee efJeefMe (1905)
(DeesU MesJeeer) Heene meeHes#eleeJeeo, meJe&meeOeejCe Heene meeHes#eleeJeeo, efJeefMe
27 (DeesU 7) ce@iesuevees cesIe ce@pesuevees cesIe
28 (DeesU 1) 3 Je<ee&HetJeea 3 Deype Je<ee&HetJeea
29 (DeesU 9) Jeeetbeer efv eefce&leer kejCeejs kejCeeNee
(DeesU 9) Jeeet keejKeeveebee Heefjmejele keejKeeveeee Heefjmejele Jeeet peemle
403
veeWo
Deeeefv ekeJe= e
Deeemees esefv eke
DeejSveS
(jeeyees veteqkeueke Deecue)
DeeyeexJ ne&ejme
Deeb lejje^ere Jeejjs <ee
Fvmegu eerv e
FjeesmLesv eerm eeer eeUCeer
Fjer (Heeve 39) DeeeCf e Fbjve@Meveue jeFme efjmee& Feqv met (Heeve 40)
Fbef[eve ........ meeevme
Fbef[eve efJecesv e meeebefm
Demeesef meSMeve
FbO eve
GOJe&c eb[ue
Skemeeceeefeke
Skeke (egefv e)
Skekeer meoerMe
Sef[bive, DeeLe&j
Sj@esmL esv esme
S& ue
De@v er Dee@eqkeme[bdme
DeBL eesmeeeeefv eve
Dees nce
Deesnceee efv eece
Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue
30 (DeesU 3) He=L JeerJeve Heenleevee He=L JeerJejerue efv eefj#ekeeee erv es
(DeesU 4) mete& ne leeNeeee Heee&YetceerJej Jele&gUekeej mete& ne leeNeeee Heee&Yetc eerJej Heg{s mejkele Demelees.
ceeiee&v es
31 (DeesU 5) efeesejs efcemeUle veenerle efeesejs efcemeUleele
32 (DeesU 1) veteqkeueke veteqkeueFke
33 (DeesU 1) DeeyeexJne&ejme Deeyeex Jneejme
36 (MesJeeer DeesU) (Heene jsKeeJe= e eceeCeJesU) (Heene Yeejleere eceeCeJesU , keeueefJeYeeie eceeCeJesU)
38 (DeesU 2) eefL ev eHeer DebleeeJe meb esj ke
39 (DeesU 1) FjeesmLesv eermeeer eeUCeer (efmeJn Dee@He SjeesmLesv eermeeer eeUCeer (efmeJn Dee@He SjeesmLesv eerme
FjeesmLesv eer me)
(DeesU 5) lejer leeves ..... kesuee veener. Jeekee ieeUeJes
(DeesU 6) FjeesmLesv eermeeer SjeesmLesv eerm eeer
Heeve 39 Je 40 ee oesv ner veeWoer Skeef$ele JeeeeJeele.
42 (DeesU 6) leebv eer 1930 meeueer leebv ee 1930 meeueer
42 (DeesU 2) mebieCeke, mJeuHe efJejece vekees
43 (MesJeer) IejeceOesner FbO eve JeeHejleele. DeblejeUele HeeJeeeee
GHeeneee DeiveeryeeCeebv eener FbO eve ueeieles.
47 (MesJeeer DeesU) (Heene JeeleeJejCe) (Heene Deeeveebyej)
51 (DeesU 1) Skemeeceeefeke Skemeeceefeke
51 (DeesU 2) HeefjceeCe ueeby eer Fleeoer
51 (DeesU 2, 3) DeeeCf e leecegUs leguev ee kejCeeme meesHes peeles Jeekee JeieUeJes
52 (DeesU 3) a = |a| pesL es |a| ne ee ceeHeebke lej ne a = |a|a pesL es |a| ne a ee ceeHeebke lej a ne a
53 (DeesU 7) efv ejer#eCeebejs oeKeJetv e efouee. efv ejer#eCeebejs lee[tv e Heeefnuee.
55 (DeesU 1, 2, 8) Sj@esmLesv esme SjeesmLesv eerme
(DeesU 6) Jeeme 40.047 HeefjIe 40.074
55 (DeesU 7) De&ue S& ue
57 (DeesU 2) eer j@ef[keume cegkele cegueke
60 (DeesU 2) HeHeee HeesHeF&
61 (DeesU 1 les 3) Ske Jnesu ......... Deesnce nese efJeYeJeeblej Jeenkeeee oesv e eskeeceOes Ske Jnesu efJeYeJeeblej
eegkele kesueeJej Jeenkeeletv e Ske De@efcHeDej efJeegleOeeje peele
Demesue lej Jeenkeeee jesO e Ske Deesnce Demelees.
61 I5V I 5 V \V/I = efmLejebke \V/I = R
404
veeWo Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue

Deew<eOeer JevemHeleer ueeieJe[ 62 (DeesU 5) 15 npeej Hegues esCeeNee Hegues esCeeNee 15 npeej
Deeweq <ceke eg iegue 62 Leceexk eHeue efke Leceexuegefceefv emevmeeer Deeke=leer
ekeeefMekeer meefeelee 63 (DeesU 1) meefeelee meceIekelee
Dee@euej efueDeesv eeox 63 (DeesU 14) ep + 1 = 0 epi + 1 = 0
keef Heuee 68 (DeesU 1) keefHeuee keefHeue
keeHejskej 73 (DeesU 6) 2779 2775
keelex efMee efv eox Meebke 74 (DeesU 1) efv eoxMeebke efv eox Meke
(keexefMeeve kees Dee@ef[v& esme)
keeye&v e-[ee-Dee@ kemeeF[ 75 (DeesU 5) keesj[e keesj[e yeHe&
keeueefJ eYeeie 76 (DeesU 8) (Heene eceeCeJesU ....) (Heene Yeejleere eceeCeJesU, keeueefJeYeeie eceeCeJesU...)
efkeueexmkej Mebleveg ue#ceCe 78 (DeesU 3) Jeef[ueebv eer Je[ueebv eer
keer[ 79 (DeesU 3) `keer[' cnCeleele. `keer[' cnCeleele. keerkeeee DeUermener keer[ cnCeleele.
kegbleer veoeres Keesjs 79 (DeesU 5) ueeevesue ce@keeke ueeevesue ceb keer
kesHejuees efv eece 82 (DeesU 1) eesneVeme ees neve
kes jesmeerv e 82 (DeesU 2) Mesie[erle mesJnceOes
kesHeuejes efv eece 82 (DeesU MesJeeer) lekelee - mete&ceeuee kesHeuej ieeUeJes
ke@ efv efueJnj 85 (DeesU 1) vemeuesuee yeerce vemeuesueer legUF&
keesv eer e lJejCe 87 w, q, w., q..
kee@ eesHe 88 (DeesU 5) kee@keee@He kee@ eesHe
efeue ceemes 91 (DeesU 10) Hee[lees He[lees
Keieesue Yeew eflekeMeem$e 93 (DeesU 3) meeHes#eleeJeeo, DeCegMeem$e meeHes #eleeJeeo, Hegbpeefme evle, DeCeg Meem$e
Kejer eefl ecee 94 (DeesU 5) (Heene DeeYeemeer eeflecee)
KejerHe nbieece 94 (DeesU 7) (Heene DeeYeejmeer eeflecee/Jn@e&gD eue Fcespe) JeieUeJes
Keb[ (efm eieceW) 94 Keb[ (mesieces) Jele&g UKeb[ (mesi eceW)
Keeeles ues 94 (DeesU 3) Sjb[sue Sjb[
Kegb er 95 (DeesU 12) Kegber keHe[s De[keJeCeeeer / Jeeeeeer Kegber F.
KetjJeeues HeMet 95 (DeesU 2) cnCetv e Heeeeuee veKeeSsJepeer cnCetv e eeCeeee Heeeeuee veKeeSsJepeer
ieefleHeeueee 97 (DeesU 1 DeeefCe 6) ieefleHeeueee ieefleceeveee
ieeieeef jve 99 (DeesU 2) (1934-1967) (1934-1968)
ieglJeere uenjer 103 (DeesU 8) cnCepes cnCepes cnCepes
(Heene JeeHeke meeHes#eleeJeeo, DeJekeeMe - keeue) (Heene JeeHeke meeHes#eleeJeeo DeJekeeMe - keeU)
iesdme efyeue 104 (MesJeeer DeesU) ns Decesefjkeve veeieefjke Deensle.
ebMesKej ceee&oe 114 (MesJeeer DeesU) (Heene vet^e@v e) (Heene vet^e@v e leeje)
405
veeWo Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue
ebMesKej megye eCece 114 (DeesU 9, 10, 11) eeefMeJeee ..... eelve kesuee eeef MeJeee leebv eer ke=<CeefJeJejeJej lemese ieglJeeke<e&C eere
uenjeRJejner ieefCeleer mebMeesO eve kesues.
pevegke megO eeefjle ef yeeeCes 120 (DeesU 6) ee met#cepeerJeeletv e vescekes lese pevegke ye@meerueme Legefj[esv esefmeme ee met#cepeerJeeletv e kee{tv e.
peueere (nee[^esHeserme ) 122 (DeesU 1) (nee[^esHeserme) (nee[^ esHeeFd me)
peerie 126 (MesJeeer DeesU) Skee Jemletee efv eefce&leermeeer Deveske peerie JeeHejeJeer ueeieleele.
peerJeeJejCe 127 (DeesU 5) megceejs 700 ceerj megceejs 7000 ceerj
pes Fbpeerv e 128 (MesJeeer DeesU) eeee peveke mej eBke eqJnue neslee.
peesMeer Deelceejece YewjJe 130 (MesJeeer DeesU) leevb ee Yeejle mejkeejves Heeeer Hegjmkeejeves mevceeveerle kesues nesles.
pegefu eeve efoveoef Me&kee 131 (DeesU 4) 365.25 Flekee 365.25 efoJeme Flekee
131 (DeesU MesJeeer) Heene DeefO eJe<e& ieeUeJes
sH euee@v e 135 (DeesU 1) Hee@ueers^eHeuegj esefL euesv e Hee@u eers^e Heueesj es FLesu eerv e
s uemej 136 (DeesU 4) osJeeCe-IesJ eeCeermeeer Deb lejeUele osJeeCe-IesJeeCeermeeer F.me. 1962 meeueer veemeeee menkeeee&v es
Deb lejeUele
e@ uejv me 137 (DeesU 1) (menveMeeruelee, ceeskeUer ke)
(MesJeeer DeesU) ceeCemeeee mJeYeeJeeleeru e menveMeeruelee
[sJeeefv eeve 143 (MesJeeer DeesU) (Heene FDeesefmeve keeueKeb[ - lekelee)
[e@. yeeUemeensye ... efJeeeHeer 144 (DeesU 1) [e@. yeeUemeensye meeJeble (keeskeCe) ke=<eer efJeeeHeer
leejebieCe (Hue@efv esefj Dece) 149 (DeesU 1) (Hue@efv esefjDece) (Hue@v es sefjece)
oyeskeer ceeekesue 154 (DeesU 2) leebee veeJee ef[yeekes leebee veeJeeJej
osJeOej eYeekej Mebkej 159 (DeesU 6) meefeJe DeOe#e
osJejme Heg<ees ece peeke=<Ce 159 (DeesU 1) peeie=lelee peeiekelee
osMecegK e ceOegkej ejkeeveeLe 160 (DeesU 3) ceeveo #eejesie eeOeeHeke #eejesieees ceeveo eeOeeHeke
(DeesU 11) efMeyeerj Iesleueer efMeef yejs Iesleueer.
Oet cekes let 164 (DeesU 5) oesv e npeej ekeeMeJe<ex DeblejeHeefueke[erue oesv e npeej KeieesueMeem$eere Skeke Flekeee DeblejeHeefueke[erue
Oetcekeslet n@u eeree 165 (DeesU 1) Oetcekeslet n@ueeree Oetcekeslet, n@u eeree
veeceo& / efnpe[e 169 (DeesU 1) veeceo&/ efnpe[e/le=leere HebL eer (egv eke)
efv eieefcele Demebieleer 172 (DeesU 1) (efj[geqkeMeDees DeB[ De@yeme[&ce) (efj[eqkeMeDees De@[ De@yeme[&ce)
HeefjceOe 184 Heefj ceOe (meke&cemeWj) Heefj keW (meke&cemeWj)
184 (DeesU 2) meceeve efyebotletv e peeleele. Skemeb Heeleer Demeleele.
HeeTueer Skemkeuetpeve 187 (DeesU MesJeeer) Heene Hegbpeere eceebke Heene Hegbpeebke
Hegueer 195 Hegueer Hegueer (keHHeer)
He=L Jeer 197 He=L Jeer ns #esHeCeem$e He=L Jeer, #esHeCeem$e
HeWefPeeeme, Deeveex 199 (DeesU 7) esCeeNee Jewefeke eejCeebee esCeeNee efJeefMe lejbieueeby eeree eejCeebee
HeWue, DeJeleejefmebie 200 (DeesU 9) mJeveeleerue mJeveeleerle
(DeesU 1) HeeFj Heeeue Jewceeefv ekeebeer ue{eT efJeceeves eeueefJeCeeNee Jew ceeefv ekeebeer
406
veeWo Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue

HeWes eeHe 200 (DeesU 2) JeerpeJeener leejebletv e.... efJepesJej eeueCeeNee jsuJes iee[eruee JeerpeJeener leejebletv e....
HewCeer 200 (DeesU 2) HewCeeree keeeeer..... Demeles HewCeeree kee ..... Demelees.
(DeesU 3) HeojeceOeerue ceesee HeojeJejerue cees ee
(DeesU 4) eeee GlHeeoveees HewCeeRee GlHeeoveees
HewoeMeeree lekelee 200 (DeesU 2) efnHeme&es ieeUeJes
(DeesU 3) JebMeeJeU pevceefove JebMeeJeU, pevceefove,
He@v eieeF& ee 200 (DeesU 6) [glJee eev es ..... leeeceeCes 1934 ceOes [glJeeves ceeb[uesuee celeeeceeCes
(DeesU 12) DeefmelJeele Deef mlelJeele
He@jueue eesmese fmebie 200 (Heene megHej kee@cHegj) (Heene cenemebieCeke)
He@j eefHevme 200 (DeesU 3) 16 keeye&v e DeeefCe 34 nee[^espeve cee$e efJemeentv e DeefO eke keeye&v ees DeCet DemeCeejs meYeemeo ns
cesCeemeejKes IevemJeHeele Demeleele.
He@ efueDeesefm eve 201 (DeesU 1) 6.5 les 4.3 keeser Je<eeHetJeeaee 6.5 kees er Je<ee&Heemetv e les 4.3 kees er Je<ee&HetJeeaH eeleee
HeesMetU 201 (DeesU 3) HeesMetue neslees. HeesMetU neslees.
Heesueeo 201 (DeesU 10) peemleeree Deef leefjkele
Hee@Heueerv e 201 (DeesU 5) yeeCeeeer Ievelee leeCeeee Ievelesee yeeCeeeer (Dee[Jee Oeeiee) Ievelee leeCeeee (GYee Oeeiee) Ievelesee
Hee@efuebie 201 (DeesU 7) mebMeesO eveemeeer osCeele mebMeesO eveemeeer Heefnues veesyesj Heeefjleesef<eke osCeele Deeues.
(DeesU 8) veeefYekeere DeeeqCJeke
Hee@ efueegjsefL eve 202 (Heene HeeregSHe - Hee@efueegjsefL eve Heesce) ieeUeJes
ekeeMeeceke 202 (DeesU 4) peemleereer Tpee& Deefleefjkele Tpee&
(DeesU 6) DeefJe<keejeuee Deeef Je<keejeuee
ekeeMeJe<e& 202 (DeesU 2) leejs, DeJekeeMemLe Jemlet eeceOeerue leejs Je otjee Jemlet eeceOeerue Deblejs
otjotjeer Deblejs
ekeeMe meeHeUs 203 (DeesU 5) kekejleele DeeoUleele
e#esHeke 204 (DeesU 1) efv ecee&Ce kejCeejer efv ecee&Ce kejCeeNee
eIeeleer lejbie 204 (DeesU 9) les DeJekeeMeeleerue ..... meg nesT Mekeles les DeJekeeMeeleerue Jeeegbee cesIeeJej DeeoUueeme lesL es
leeNeebee pevceeeer eefeee meg nesT Mekeles.
epeveve (efj ee@[keMeve) 204 (DeesU 8) GoenjCe, Deefceyee GoenjCe Deefceyee
(DeesU 11) legke[s/Keb[. GoenjCe (mej) mecegceemee GoenjCe meceg ceemee (mej)
(DeesU 13) keeWye DeeefCe Debketj GoenjCeeLe&, mHebpe GoenjCe mHebpe
(DeeU
s 15) yeepr ekeCe - GoenjCeeL e& - keebner met#ce pelb et GoenjCe keener met#ce peblet (Heene epeeleer)
eIeeleer lejbie 204 (DeesU 1) eIeeleer lejbie eIeeleer uee
(DeesU 2) lejbie uee
(DeesU 5) lejbie ueee
(DeesU 9) lejbie ueee
epeveve (efyeef[bie) 204 (Heene epeeleer)
eeflekeejkes 205 (DeesU 3) DeCetbMeer eeflekeej DeCegb efJe eefl ekeej

407
veeWo Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue
eef leef#eHle efeee 205 (DeesU 3) ekeeMe Iegmele Demesue ekeeMe efM ejle Demesue
eeflepeve 205 (DeesU 2) (Heene eefle#ecelee)
eef leOJev eer 205 (DeesU 5) Fbefeebv ee keeveeb v ee
eefleceekeejCe 205 (DeesU 4) DeblejeUeleerue ieesermeeerHeCe.... peelees JeieUeJes
eef lemeeo (es<eke) 206 (DeesU 4) sefueeqJnpeve mebeele sefueeqJnpeve otjef e$eJeeCeer meb eele otj efe$eJeeCeer
eleer uee@ ie 206 (DeesU 5) 226.6 231.876
eleere fJekeuepe 206 (DeesU 5) OeveJemletes IeveHeU IeveJemlet es IeveHeU
eleemLe meercee 206 (DeesU 1) eleemLe meercee (Fue@efmke efueefce) eleemLe meercee - eleemL elee (Fue@efmke efueefce)
eefL eve mebMues<eCe 206 (DeesU 4) Heeblej Heebl ejer le
(MesJeeer DeesU) (Heene jeeyeesPeesce) (Heene jeeyeesPeescme, [erSveS, DeejSveS)
eoerH le 206 (DeesU 6) leej leeHeueeves leej leeHeueevese
eefleefJeke=leer 206 (DeesU 1) eefleefJeke=leer (meJe&$e) leeCe
(DeesU 7) eefl eefJeke=leeres leeCeees
eot<eCe 206 (DeesU 4) keejKeeveeletv e keejKeeveees meeb[HeeCeer
eceeCeJesU 207 (DeesU 8) (Heene keeueefJeYeeie) (Heene Yeejleere eceeCeJesU Je Deeblejje^ere Jeej js<ee)
eceeefCele efyeeeCes 207 (DeesU 1) efMeHeejefMele kesuesuee efMeHeejme kesues uee
eJeen (Heuekeme) 208 (DeesU 3) Heene. egbyekeere eJeen Heene efJeegleeJeen (Heuekeme), egb yekeere ieleer/Heefjyeue
eJesieke 208 (DeesU 22) efmeees^e@v e Je efJee^e@v e efmebkeuees ^e@v e, efyee^ e@v e
(DeesU 23) ee eJesiekeebee GHeeesie ee eeesieeb ee GHeeesie
(DeesU 24) ke@vmejJej GHeee cnCetv ener neslees. keke&jesieeJej GHeeej kejCeemeeer kesuee peelees.
eeCeer HueJebie 209 (DeesU 1) met#ce Demes eeCeerpe mepeerJe HeeCeele lejbieleele HeeCeele lejbieCeejs met#ce Demes eeCeerpe mepeerJe
eeecej 209 (DeesU 2) leeee eeecej cnCeleele leeuee eeecej cnCeleele.
eeecesmed 209 (DeesU 2) nele nele Demeleele.
esjCe kegb[ue 209 (DeesU 7) (Heene Fb[keMeve) (Heene eJele&v e)
eeserD eesef cekemed 210 (DeesU 1) eeserD eesefcekemed eeserD eese fcekeme
(DeesU 6) (Heene peerv ee@efcekeme) (Heene peerv eesefc ekeme)
eese@ v e 210 (DeesU MesJeeer) (Heene keJeekeme&)
Hueeb ke, ceekeme keeue& 210 (DeesU 3) ceeb[Ceemeeer ceeb[Ceeyeue
Hueeb ke efmLejebke 210 (DeesU 5) leeee efv eoxMe Se ee leeee efveoxMe Se (h) ee.....
HueePcee mesue 210 (DeesU 1) jesiepeblet eeflekeejCe jesi epeblet eef lekeejke
(DeesU MesJeeer) (Heene jeeyeesPeescme, eesce@efve)
eqHuemesmeerv e 211 (DeesU 1) Deeeg<eeleerue 18 ue#e les 18 ue#e Je<ee&HetJeeA Heemetv e les ........
10 npeejJe<eeHetJeeaHeel eee
Hue@mj Dee@ He He@efjme 211 (DeesU 1) nsefcenw[^s nse fcenee[^s

408
veeWo Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue
Hue@efmke 211 (DeesU 4) Hue@efmke ns jemeeeefv eke<ee eeb[ jsCetYeejees yengJeejerke
mebegie Deens.
Hecee& efHeesj o 212 (DeesU 2) veeeeMeerO e veeeeOeerMe
Heceea, Sefv jkees 212 (DeesU 15) mkeJeeMe KesUeee keese&Jej ieeUeJes
Heefu eleeb[ 213 (DeesU 3) DeeefCe les oesv e egiceke cnCepes vej egiceke eeeer efv eefce&leer ner vej egiceke
HeeT uej, efJeuece 213 (DeesU 4) leeNeebceOes nesCeeNee veeefYekeere eefeeebes leeNeebee Gleebleer ojceeve leebee DebleYee&ieele nesCeeNee
keWkeere efeeebes
efHeyeesv eeeer , efHeDees v ee[ex 213 (DeesU 2) DebkeHeleer eLece ueeskeefee kesueeves DebkeHeleer efHeyeesv eeeerv es eLece ueeskeefee kesueer Je leev eblej leer.....
(DeesU 8) iegCeOece& efouesues Deensle. iegCeOece& leeves oeKeJetv e efoues Deensle.
efH euceye@ pe 213 (DeesU 1) efkejCeeslmeejer JeeleeJejCeele keece kejCeeNee efkejCeeslmeejer JeeleeJejCeele keece kejCeeNee kece& eeNeebv eer,
kece& eeNeebv eer DebieeJej JeeHejeJeeees leeb v ee efceUeuesuee leebv ee eYeeefJele kejerle Demeuesuee efkejCeeslmeejeee cee$eses
efkejCeeslmeejeee cee$eses ceesp eceeHe kejCeees meeOeve ceespeceeHe kejCeemeeer, D ebieeJej yeeUieeees meeOeve
He@js[s Heefj Ceece 216 (DeesU 8) evmeJemex ^evmeJeme&
Heese fueke De@ efme[ 216 (DeesU 1) Ske cenlJeees peerJevemelJe HeeCeele Ske cenlJeees HeeCeele efJejIeUCeejs peer JevemelJe
efJejIeUCeejs peerJevemelJe
Hee@m Hejme 217 (DeesU 2) (efHeJeUe) Heeb{ je
e@ eqv meece 217 e@ eqv meece ee@v eefMeece
(DeesU 1) (li, Na, K, Rbls, Fr) (li, Na, K, Rb, cs, Fr)
ee@Tve ne@Hej js<ee 217 ee@FveneHejve ee@Tve ne@Hejves
Heueee yeee 218 (DeesU 2) Jemletee peJeU peeCes Jemletee peJeUtv e peeCes
Heu egD eesj erv e 218 (DeesU 4) keee keeHeCeemeeer keeesee He=Yeeie KejJe[Ceemeeer
(DeesU 5) Huegjeskeeye&v e efJeMues<eCeeceOes Hueesjeskeeye&v e efJeMues<eCeemeeer
He uee@ Hme 218 (DeesU 4) Heene ye@[efJe[Le ye@C[ef Je[dL e
yekee&He, pee@ pe& 218 (DeesU 3) efMeJeee leebes MesJees efMeJeee HJeeBkeejs eebes MesJees
(DeesU 4) leerv e HeoeLeeee eMveeee leerv e Jemletbee eMveeee
yevee&[&, efeeve 219 (DeesU 1) yevee&[&, efeeve yevee@ [&, efeefm eeve
(DeesU 3) oef#eCe Deeefekesle ieeUeJes
yeHee&es Deeeove (ee@m) 219 yeHee&Jejerue Deeeove
yeefnieexue (kee@v Jnskeme) 219 (DeesU 13) (kee@v Jnefpe&) kee@v Jnefp eie
yeefnJexMeve 219 (DeesU 4) leeMeer mebiele leeee mebiele
yengHees<eCe 220 (DeesU 7) leueeJe veenermee neslees. leueeJe ieeUeves Yeve peelees.
yebogkeereer oe 220 (DeesU 4) oneJee Melekeele yebogkeer ee oeee oneJee Melekeele
efyeetcesv e 223 efyeetcesv e [ebyej (efy eetcesv e)
efyeeeCeebeer GieJeCe Mekeleer 223 (DeesU 1) efyeeeCeebeer GieJeCe Mekeleer eeeCeer
yeWkesjsue, DeevlJeeve 225 (DeesU 1) yes keJ esjs ue

409
veeWo
yesie&m^e@ce, Pegv es
yees[es efceeCe
yuee@ Ke, kees yee[
Yeveeiej, Meebleer mJeHe
Yejlejece
Yeee, Hejsotv e
YeeieMe meceekeue
YeeYee, nesceer penebieerj
Yeejleere eceeCeJesU
Yeejleere eeCeer meJex#eCe mebmLee 235
Yeeie&Je, Heg<Heef ce$e
Yeebie (ke@veeyeerpe)
YetieYeeae keeueKeb[
Yeteg byekeere JeeoU
Yetpeue
YetJ em$e
YetefmLej GHeen
ceefCeieCeke
cemeMesl eer
cemeeuee
ceOe eeefCeegie
ceO eje$e
ceme&jeeefPebie
cemeeuee efHekes
cenemHees efmeeble
Fueske ^e@e fv ekeme
Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue
225 (DeesU 1) megv es
227 (DeesU 1) yees[ex efceeCe
230 (DeesU 2) keesueesmsje@ue keesu esmsje@ ue
231 (DeesU 9) Deuee@eped De@ uee@ epe
231 (DeesU 6) Fkeesv ee@efceke Fkevee@ efceke
232 (DeesU 11) leebv ee Yeee leebv ee Yeejle
232 (DeesU 1) YeeieMe meceekeueve
233 (DeesU 23) Meeblelesmeeer DeCeg ner mebkeuHevee leebeere, leer eqJnSVee Heefj<eosle
leebv eer ceeb[ueer.
233 (DeesU 6) ceOeevn js<ee ceOeevn jsKee
Heene eceeCeJesU (Heene keeueefJeYeeie D eeblejje^ ere Jeejjs<ee)
(DeesU 4) HeefjJeeme DeefO eJeeme
236 (DeesU 1) Heeeer HeeYet< eCe
236 (DeesU 4) leeie DeLeJee Debyee[eree Oeeieener leeie lemese Debyee[ermeejKee Oeeiee leeHeemetv e kee{leele.
leeHeemetv e kee{leele
238 (DeesU 14) kee&jvejer ke Jeej&v ejer
(DeesU 16) Me&jer le= eflee
(DeesU 18) cesPee@F&ke ces meesP egF& ke
(DeesU 21) HeesefueDeesPee@F&ke Hejefce&eve Hee@e fueDeesP egF&ke, Heefce& eve
239 (DeesU 4) He=L JeerJej esTve Le[keues. He=L JeerJej esTve ceesee eceeCeele Le[keues.
239 (DeesU 6) HeeleUer Ietv e Mekeles. HeeleUer Ietv e
(DeesU 9) Yetpeue (Jee@j syeue) Yetpeue (Deb[j eeTb[ Jee@j)
239 (DeesU 4) Fceejleee cepeyetle Fceejleeree
240 Heene YetefmLejke#ee Fveme@ peeieefleke mLeeveoMe&ke Heleer, ^v me@
241 (DeesU 4) mlebYeeuee jeb iesu ee
241 (DeesU 1) iees[ee HeeCeeee KeeNee HeeCeeee
241 (DeesU 5) ie=nMees Yesmeeer, eoMe&v eemeeerner eeee JeeHej neslees.
242 (DeesU MesJeeer) (Heene YetieYeeae keeueKeb[)
242 (DeesU 1) Heef eceske[tv e ...... Heej kejlees lees #eCe Heefeceske[tv e HetJ exke[s peeCeeje ef#eleerpeeKeeueee mete& .....
Heej kejlees lees.
244 (DeesU MesJeeer) 20 NaOH eJeCeele lelet Hegieueeves ueeue PeUeUer esles.
244 (DeesU 4) Flej efHekeebmeejKeer Flej efHekeebueiele
245 Heene efJeumeve, HesefPebeeme je@ye& efJeumeve, D eeveex HeWefPeeeme
246 efmL ejefmLeleer efmL ej-efmLeleer
246 veeWo JeieUeJeer
410
veeWo
ceeeee@v e
cegkeleer Jesie
cegK eveeYeer
cetU
ce=oe mebO eejCe
ceW[sue, esiees
ce@iesuevees cesIe
cees[ ke yeeUepeer eYeekej
ebie, keeue& iegmleeJe
eegeqke eue
egjsefv eece Heueerke[erue cegueJes 261
jkel e meekeUCes
jkeleoeye
jke leeleeru e leeby e[eeHes Meer
jb ieceeHeke
jepemLeeve efJeieeve meesmee.
jeyeer, Fefme[esj
jeceve mebMeesO eve mebmLee
jeeyees Pees cme
je^ere JevemHeleer mebMeesO eve
efje[&meve, DeesJesv e
js[e@k eme eef eee
jser, Jejemeeo kes. Deee. 274 (MesJeer)
j@ es
Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue
248 (DeesU 2) Ske ceerjee ..... Jee Yeeie ceeeeesv e - 1/10,00,000 Jee Yeeie
250 (DeesU 4) pej DeblejeUeeveemeejKee .... He=L Jeeree He=YeeieeJejerue ........ Jesie meskeb oeuee 11.2
..... peemle Demeeeuee nJee. efkeueesceerjHes #ee DeefO eke Demeeeuee nJee.
250 (DeesU 10) ieefCeleb FueerHme Feq keueHme
251 cegUs peefceveerl e HeeCeeee MeesO eele Keesue peeleele. Lejee
JeeUJebeleerue Kespejereer cegUs Jeerme ceerj KeesueerH eele
Heeseueeeer veeWo Deens.
252 (DeesU 1) GHepeeT peefceveereer DeMeeekeejs DeMeeekeejs GHepeeT peefc eveereer
(DeesU 1) ce=oemebOeejCe - ce=odmebO eejCe ce= odmeb O eejCesmeeer
(DeesU 6) ce=oemebO eejCesmeeer ce= odmeb O eejCesmeeer
253 esi eej
254 (DeesU 1) ce@pesuev ees cesIe (ce@p esueeefv eke ke ueeG[dme)
(DeesU 9) ce@iesueeve ce@ pesu eve
256 (DeesU 7) jemeeeveMeem$e jmeeeveMeem$e
259 (DeesU 2) mebMeesO e kejCeeje mebMeesO eve kejCeeje.
259 ner veeWo oesv eoe He[ueer Deens.
(DeeUs MesJeeer) eefeeeejs efv ecee&Ce kesueer iesueer Deensle. eefeeeejs efv ecee&Ce kesues peeleele.
261 (DeesU 7) pee Heeeefyev eee ee Heeeefyev eee
262 Heene neee@me@e fueke Heene [e@emese fueke
262 (MesJeer) leebye[ee HesMeerceOes keW efyebot vemelees. leecegUs leeeele
[erSveSee DeYeeJe Demelees.
264 (MesJeer) ee ceeHekeeee jmeeeve lemese peerJejmeeeveMeem$eele GHeeesie neslees.
265 ceesex kee{Ces ef v eoMe&v es kejCes, ceesex kee{Ces, efv eoMe&v es kejCes,
265 (DeesU 2) Peeuesuee jyeereeb$e Peeuesuee jeyeereeb$e
266 (DeesU 8) DeYeeme kesuee Deens. DeYeeme mebmLesceOes kesuee peelees.
267 (DeesU 2) DeJeeJe Ieke
269 (DeesU MesJeeer) keeJevemHeleer mebenener Deens. keeJevemHeleer mebenner
272 (DeesU 2) DeJeuebyetv e Demeles. DeJeuebyetv e Demeles
274 (MesJeer) ee eefeesle efj[keMeve efkebJee Dee@eqkeme[sMeve nesle DemeueecegUs
leeuee js[e@keme cnCeleele.
2004 meeueer leebv ee HeeYet<eCe ne efkeleeye osTve Meemeveeves
leebee keeceeee ieewjJe kesuee.
276 (DeesU 1) oesjerv es..... Deensle. JeieUeJes
(DeesU 2) eeue Skeee efoMesv es eeke Skeee efoMesv es
(MesJeer) GHekejCeeee Skee Yeeieees veeJe keg$ee Demes Deens. ns GHekejCe
GbeeJeve DeL eJee ueebyeJeve pe[ Jemlet DeeCeCeemeeer JeeHejleele.
411
veeWo
ueb yemebHeele
ueeHueeme
ue@eqkeke De@efme[
ueesC eej mejesJej
Jeemkeme
JevemHeleer Jejerue (keer ke)
Jeie&Jeejer Meem$e
Jeie&meceer kejCe
Jele&gU (meke&ue)
JeeoU (iesue)
Jeeej Heeses
JeejejesO eke
efJeIeve (ef[kes)
efJ eeglejesO eke
efJ eYekele
efJ e<eg JeJe= e
efJemleeef jle uemeerkejCe
efJe%eeve emeej
Jeeuve, Devexm Lee@ceme
Mes<e efmeevle (efjceeF[j)
esleKegpee leeje
esleKegpee leeje
<ekeesv e
meefoMeebee DeefoMe
Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue
279 (DeesU 3) Skeee efyebotle soleele SkemebHeeleer
280 .2f0 32 f 0
285 (DeesU MesJeeer) peerJeeCetejsner efv ecee&Ce peerJeeCet ejs
286 (DeesU 2) megceejs oer[ efkeueesceerj 1830 ceerj
(DeesU 3) megceejs mee[s Heee ceerj oer[Mes ceerj
288 (Heene He=<CeleeCe) (Heene He=ere leeCe)
289 (DeesU 1) keerke keer ke (ceeJee)
(DeesU 4) ee keerkeebv ee Kees[ efke[e cnCeleele JeieUeJes
(DeesU 8) cegbieeve les KetHe DeeJe[les npeejes cegbiee cegbieebv ee lees DeeJe[lees, leecegUs npeejes cegbiee ee keerke
YejHetj keerke DeeHeuee mecegnele leecegUs yeeUieleele. mecetnepeJeU Dee{Uleele.
289 (DeesU MesJeeer) (Heene efuevesD eeme) (Heene efueefv eDeme keejesueme)
289 (DeesU 3) De#e2 + ye#e + ke Dees De#e2 + ye#e + ke O
(DeesU 4) Deeue Demetv e eue Demetv e
290 (DeesU 6) Jele&gUJeeeeer (HeefjIe) ueebyeer Heef jIeeeer ueeb yeer
293 (DeesU 1) leejsejs Fues ke^e@e fv eke eb$eCesejs
(DeesU 2) Heene yeesHeesdme mkesue yeesHees&me mkesue
294 (DeesU 2) (Heene He@efmeefceueer) (Heene He@eq kemeefceueer)
295 (MesJeer) meeiejer JeeNeeHeemetv e efkev eeNeees j#eCe kejCeemeeer
megmeejKeer Pee[s ueeJeleele.
298 (DeesU 2) efJeIeve nesTve efJeIeve (kegpeCeeeer eefeee) nesTve
301 (DeesU 1) efJeeglejesO eke (jsefPemvme) efJeegl ejesO eve (jsef Pembme)
302 (DeesU 2) A G B = D A GB =f
305 (DeesU 3, 4) cegKele 21 ceee& Je 23 meHWyej ee meeOeejCeHeCes 21 ceee& Je 23 meHWyej ee oesv e efoJeMeer mete&
oesv e efoJeMeer ogHeejer 12 Jeepelee mete& yejesyej ne ceOeevneruee efJe<egJeJe=eeJejerue efvejer#ekeeee [eske eeJej Demelees.
efJe<egJeJe= eeJej Demelees.
306 (DeesU 1) efJemleeefjle meeJe&e f$eke
306 (DeesU 4) 5500 ueeskeebHeele 55000 ueesk eebHeele
310 (DeesU 2) Heee&eeveb Heee&eeves
318 (DeesU 1) (ef jceW [j)
320 (DeesU 3) megceejs Ske ve keener ve
(DeesU MesJeeer) ee Kegpee leeNeebee jbie Heeb{gjkee Demeueeves ns leejs esleKegpee
leejs ee veeJeeves DeesUKeues peeT ueeieues.
320 (DeesU 7) Deeflece Debef lece
321 (DeesU 3) menener yeepet meceeve menener yeepet Je keesv e meceeve
322 (DeesU 3) kegbner , b Demes vekees.
412
veeWo Heeve e. cetU Meyo / Jeekee veeWoerl eerue yeoue
meceepe 323 (MesJeer) leeeyejesyej Dev e ekeejee JevemHeeer Je eeCeerner Demeleele.
menpeerJ eve 325 (MesJeer) Pee[eJej Jee{Ceejer Jesue. HejeieerkejCe kejCeeje Yegbiee ner mege
menpeerJeveebeer GoenjCes Deensle.
mebkeueve iegCeke 327 (DeesU 3) ePdx ePdx
mebiele keesv e 327 (DeesU 1) oesv e js<eebv ee (@1, @2) oesv e js<eebv ee @1, @2
mebieceeeceee ceeOeJe 327 (DeesU 1) ee mebeoeeeee kes jUer mebeoeeeee
mebeeee mebeesie 328 (DeesU 5) A H B = {x |xt| A efkebJee B efkebJee A H B = {x/xt - A efkebJee B efkebJee A DeeefCe B}
A DeeefCe B}
meblele Heue 328 (DeesU 4) meercee f(x ) = f (a) meercee f(x) = f(a)
x.a
mebefO eHeeo (De@L ee@ Hees[e) 328 (De@ L ee@Hees[e) (Dee@L jesHees[e)
mebHeele eueve 329 (Heene mebHeele efyebot, Deeeefv ekeJe= e, Jew<egef JekeJe= e) (Heene Hejebeve ieleer)
megKeelces, megneme Heeb[gjbie 338 (DeesU 1) eebef$eke DeefYeeblee eb$ eMeem$eeleerue DeefYeeblee
megiebO eer JevemHeleeReer ueeieJe[ 338 (DeesU 3) peeleele. peeleele. Goe. legUme, Keme, veeiejceesL ee Fleeoer
mesvee nesceer vemejJeevepeer 341 (DeesU 9) Yeejleeee Yeejleeeer
341 (DeesU 11) kesuee iesuee. kesueer iesueer
meWj Hee@j kee@cHege fbie 342 (DeesU 4) cenmebieCeke cenemeb ieCeke
meewjee 347 (DeesU MesJeeer) Heene meewj[eie
meewjJeejs 347 (MesJeer) leerJe meewjJeejs ns He=L JeerJej egbyekeere JeeoUs Ie[Jetv e DeeCeleele.
(Heene egbyekeere JeeoU)
mLeevemeefoMe 350 (DeesU 2) [P (r, )] [P (r, )]
mHeboke leeje 352 (DeesU 6) vet^e@v e.... efv eie[erle Demelees vet^e@v e leeNeeee mJeleYeesJeleeree eoe#f eCeekeeUeFlekee Demelees.
(DeesU 9) ne leeje .......... HetCe& kejeJes Jeekee ieeUeJes
mHeg efv eke 352 (MesJeer) leeveblej efJeegledIe efv ekeeceer PeeueecegUs ee e#esHekeebke[tv e
mebosMe esCes yebo Peeues.
mJeveeleer le ieleer 353 (DeesU MesJeeer) Heene ceeKe Heene ceeKe Debke
mJeHe ieesefJebo 354 (DeesU MesJeeer) peerSceDeejer (Heene peeeb ceerjJesJn jsef[Dees sefuemkeesHe)
nyeue DeblejeU ogefye&Ce 356 (DeesU MesJeeer) (Heene ......) HetCe&HeCes ieeUeJes
nef jleeebl eer 357 (DeesU 8) yeesueeBie yeesuee&ie
n@ueer, S[ceb[ 365 (Heene n@ueeree Oetcekeslet) (Heene Oetcekeslet n@ueeree)
ne@Fue, es[ 366 (DeesU 11) efmeevleeee, efmeevleeee efmeevleeee
ne@Heefkevme, es[efjke 366 (DeesU 4) ne Heeefjleesef<eke ns Heeefjleesef< eke

413
 MeyoeJeueer
Fbepeer veeJe Heeve e. cetU Meyo yeoue

alcohol 369 Deukeesnesue - Deukeueer Deukees nesue - Deukeesnesue

break 371 break brake
dissipation 374 ef JeKejCes ef JekejCe
meosis 381 meosis meiosis
migration 381 ceeeeesM eve ceeeesM eve
moduls 381 moduls modules
moh's scale of hardness 381 ceesnme mkesue Dee@He ne[&v esme ceesnped mkesue Dee@He ne[&v esme
molasis 381 molasis molasses
montreal treaty 381 ceeBe f^D eue ^ erer Montreal
myosin 381 myosin Miocene
Nosal cystoamiss 381 Nasal cystomiasis
Newton's laws 381 vegvme uee@ vegvme uee@ped
noble gas 381 veesyesue ie@me veesyeue ie@me
noble metals 381 veesyesu e cesue veesyeue cesue
non wooven fabric 382 non wooven non woven
numatic 382 numatic Pneumatic
nursary 382 nursary nursery
Parasympathetic 383 JeieUeJes
nervous system
Pharynx 383 He@ efjv e@keme He@ efjvkeme
Phloem 383 Heuees Sce - jkeleeJeeefnveerH esMeer DeVeJeeefnveer veefuekee mebmLee
Phosphoracents 383 Phosphoracents Phosphorescence
Photochemistry 383 ekeeMejemeeeefv eke ekeeMe jemeeeefv ekeer
Photoperiodium 383 Photoperiodium Photoperiodism
plankton
Poltry farming 383 Poltry Poultry
Primer 384 eeecej - keesCeleener Jemletuee jbieeee Heefnuee nele ueeJeCes jbieeee Heefnuee nele
Procariotas 384 eeske@efjDeesdm e - DeeefoHesMeer Procaryotes
rattan 384 rattan ratoon
red tide 385 js[ eF[ ueeue uee
reductio and absurdam 385 reductio and absurdam reductio ad absurdam

414
Fbepeer veeJe Heeve e. cetU Meyo yeoue

reproduction 385 efjee[ke Meve efjee@[ke Meve

reptillia 385 reptillia reptilia

rings and furos 385 rings and furos ridges and furrows
ripning of meat 385 ripning of meat ripening
river beds 385 river beds river bed
RNA 385 jeeyees vegeqk eueDeme Deecue jeeyees vegeqk eueFke D eecue
rocks 385 rocks rock
roman number and sums 385 DeB[ mece DeB[ mecme
round worms 385 round worms round worm
sacred groove 385 Sacred groove sacred grove
safety glasse 385 safety glasse safety glass
saimi twins 385 saimi twins siamese
seed germination test 385 efyeeeCeebeer GieJeCe Mekeleer efyeeeCeebeer GieJeCe Mekeleer eeeCeer
sepholoyg 385 sepholoyg sephology
shock wave 386 Mee@keJesJn eIeeleer lejbie eIeeleer uee
smog 386 mcee@ie - Oegkes Oegj kes
soil conservation 386 ce=o tmebO eejCe ce=o dmebO eejCe
solid state instrument 386 mee@ueer[ ms FvmceW IeveefmLeleer mebeb$e
strain 387 m^sv e - eefl eefJeke=leer leeCe
sudopodium 387 sudopodium Pseudopodium
supplimentary angle 387 supplimentary supplementary
tan ration 387 tan ration tan ratio
telecommunication 387 telecommunication telecommunication revolution
otjmebosM e Jenveeleerue eebleer sefuekecegefv ekesMeve jsJnesuetMeve - otj mebosMeJenveeleerue eebleer
thinnings 387 thinnings thinning
tides 387 eF[ eF[dme
tilophase 387 tilophase telophese
torsion balance 388 e@F&v e ye@uevme e@Me&v e ye@uevme
trade wings 388 trade wings trade winds
UPS 388 DeveFv ejHs[ Dev eFbjHs[
utrafication 388 utrafication eutrophication
vectors 388 vectors vector

415
veeWo Heeve e. cetU Meyo / Jeekee
vegitable farming 389 vegitable
vegitative growth 389 vegitative
vocal cords 389 vocal cords
water table 389 water table
wave 389 lejbie
wepan 389 wepan
zunotical desease 389 zunotical
ee Feqv met Dee@He 39 7 osJ eveeiej
meesMeue meeevmesme, osJeveeiej
nee[^esp eve (H) ee Jeeetee MeesO e ke@Jnsv [erMe ee Meem$e%eeves 1766 ceOes
ueeJeuee. keener Meem$eere DeboepeeeceeCes efJeeeleerue nee[^espevees eceeCe 92
Deens . He=L JeerJejerue meJe& ceewueele eeee oneJee eceebke ueeielees. He=L JeerJejerue
nee[^espeveee 98 Hes#ee peemle Yeeie HeeCeeee Heele Deens. [egsefjece Je
ef^efMeece ner nee[^espeveeer oesv e mecemLeeefv ekes Deensle. iejce OeeletJeve DeLeJee
keesUMeeJeve HeeCeeeer JeeHe HeeJetv e nee[^espeve yeveefJeleele. lemese HeeCeees
efJe egle efJ eIeve keve leeHeemet v e nee[^ espeve efceUJelee eslees. peJeUpeJeU
meJe& jemeeeefv eke eefeee yeveefJeCeekeefjlee nee[^espeveeer pejer Demeles. leeleerue
Deceesefv eee (NH3) ns Ske Demes mebegie Deens keer peieeleerue jemeeeefv eke Geesieele
leees GlHeeove meJee&le peemle nesles. nee[^espeveee FbO eve cnCetv e JeeHej keve
leeJej eeueCeeNee ceesej iee[ee eeesefieke leJeeJej eeuet ueeieuee Deensle
Je YeefJe<eeleerue meJee&le mJe FbO eve cnCetv e leees cenJe Deveceesue Deens.
DeeeqCJeke Jepeve 1.0076, efJeleUCe efyebot 259 DebMe mesequmeDeme,
Glkeueve efyebot 252 DebMe mesequmeDeme, Fueske^e@efv eke kee@eqv HeiejsMeve `s'.
Dee@eqk emepeve (O) MeesO e 1774 meeueer efemues eebveer ueeJeuee. DeeJele&
meejCeerleues 16Jee ieeleerue Heefnues ceewue. efv emeiee&le JeeegHeele nJesleerue eceeCe
22 Je Flej yeNeee Keefv epeele mebeg ie mJeHeele D ee{Ules. nJesHeemet v e
DeefleoeyeeKeeueerue Glkeueve keve Meg mJeHeele efceUJeleele, lemese lees HeeCeees
efJeegle efJeIeve eefeesv es HeCe efceUlees. jemeeeefv eke eefeeeceOes ceesee eceeCeele
JeeHej, pJeueve efeesmeeer Je peerJeveemeeer DeeJeMeke. FefmHeleUele peerJej#eke
cnCetv e JeeHej. (efv emeiee&le 160, 170, 180 ner mecemLeeefv ekes Dee{Uleele.)
De@uegefceefveece (Al) MeesO e Jnesuej eebv eer 1827 meeueer ueeJeuee. DeeJele&
meejCeerleerue 13Jee ieeleues 13 DeCeteceebkeees ceewue. efv emeiee&le meJee&le peemle
eceeCeele meeHe[Ceeje Oeelet (8.3). eeboermeejKee MegYe ecekeCeeje Je nJesee
KetH ee keceer HeefjCeece nesCeeje Oeelet. yee@ kemeeF& ne Keefv epeelet v e les efJe egle
efJeIeveefeesle Meg mJeHeele efceUJeleele. jespeee JeeHejeleerue meJee&le peemle
eceeCeele JeeHejuee peeCeeje Oeelet. leeee leeje, He$es, Heee, meee menpeHeCe
leeej kejlee esleele. Flej Oeeletbyejesyej efceeOeelet cnCetv e leeee JeeHejner ceesee
eceeCeele neslees. efv emeiee&le 27Al ns Skee mecemLeeefv eke meeHe[les.
veeWoerl eerue yeoue
vegetable
vegetative
vocal chords
underground water
lejbie / uee
Weapon
Zoonotical
osJeveej
meuHej (S) MeesO e FeflenemeHetJe& keeUele ueeieuee. DeeJele& meejCeerceOes 15Jee
ieeleerue 15 DeCegeceebkeees ceewue. efv emeiee&le meeHe[CeeNee meJe& ceewueeceOes leeee
16Jee eceebke ueeielees. yeNeee meuHeeF&[ Keefv epeeceOes les meeHe[les leeleerue CaSO4
efpeHmece ns cenJeees Keefv epe lemese les ve@ejue ie@me Hes^esefueececeOes HeCe ceesee
eceeCeele meeHe[les. ve@ejue ie@meceOetv e nee[^espeve meuHeeF&[ H2S ee Jeeet mJeHeele
les JesieUs kesues peeles. meuHeegefjke Deecue yeveefJeCes ne Ske cenJeeee GHeeesie,
leeee SO2 ee Jeeet mJeHeeleerue mebegie cegUs Dee@efme[ jsv e leeej neslees. 60
H2SO4 ee GHeeesie Kele keejKeeveele neslees, lemese meuHeeF&dmeee GHeeesie
efJe uf eveerkejCeemeeer keeHe[ Geesieele lemese HeeseseeHeerceOes neslees. 32S , 33S ,
34S Je 36S ner mecemLeeefv ekes evf emeiee&le meeHe[leele.
keueesefj ve (Cl) MeesO e Meerue eebv eer 1774 meeueer ueeJeuee. DeeJele& meejCeerceO es
17Jee ieeleerue DeCegeceebke 17es ceewue. ns JeeetHeele efnjJe efHeJeee jbieees
Demetv e leeee Ge Jeeme veeke peUpeUJeCeeje Demelees. efv emeiee&le meeHe[CeeNee
meJe& ceewue bceOes 20Jee eceebke 0.126 efv emeiee&le keueesefjve cegKele mees[erece
keueesjeF[ (NaCl) ee Heele Dee{Ules. Meg mJeHeele efceeee HeeCeele efJeegle
efJeIeveeHeemetve efceUJeleele. peele efceeee Jeeef<e&ke KeHe 18.4 keeser ve SJe{e
Deens. keueesefjve ie@me Mejejr eme DeeHeeekeejke Demelees. Je<ee&uee Skeb oj 3.5 kees er
ve keueesjerv ees GlHeeove nesles. GHeeeis e nee[^e@keueesjerke De@efme[ yeveJeCes, [er[erer,
JnsveeFue keueesjeF[ Heee@ fuecej Je Flej yejere jmeeeves yeveefJeCeele nels ees, 35Cl Je
37Cl ner oesv e mecemLeeefv ekes efv emeiee&le meeHe[leele, lej 36Cl ns vewme fie&keefjlee
DeJekeeMeele leeej nesCeejs efkejCeeslmeejer mecemLeeefv eke Deens.
efve (Sn ) FeflenemeHetJe& keeUeHeemetv e ceenerle Demeuesues ceewue. D eeJele&
meejCeerceOes eewoeJee ieeleerue DeCegeceebke 50 Jes ceewue. efv emeiee&le DeefleDeuHe
eceeCeele meeHe[les. 2.1. one ueeKe Yeeieele ke@[sueeFve ee Keefv epeele SnO2
ee Heele meeHe[les, leees GlHeeove jesceve keeUeHeemetv e eeuet Deens. eeee
GHeeesie Fveejs[ ueeF efv ejer#eCeemeeer JeeHejele esCeeNee efYebieele neslees. leees
He$es HeCe yeveJeleele. efv emeiee&leerue ns Demes Ske ceewue keer leebeer 10 mecemLeeefv ekes
meeHe[leele. 112Sn, 114Sn, 115Sn, 116Sn, 117Sn, 118Sn, 119Sn,
120Sn, 122Sn Je 124Sn
416
419