Matylda Tracz

Historia sztuki
II rok
gr. 1

ZMIANY W INSTYTUCJACH WYSTAWIENNICZYCH: TPSP, TZSP, IPS.

Pierwsze w Europie stowarzyszenia popierajce rozwj sztuk plastycznych powstay na

przeomie XVIII i XIX w., jako odpowied na zmieniajcy si kontekst spoecznego
funkcjonowania artysty oraz jego dziea. Model wsppracy, polegajcy na zwizaniu artysty i jego
protektora kontraktem, oraz pracy wycznie dla niego, sta si nieaktualny. Teraz artysta stan
przed zasadniczym problemem, jakim byo zdobycie klienta. Coraz mniej dzie zamawiano u niego
bezporednio, przez co konieczne stao si wynalezienie innej, dostosowanej do nowej sytuacji,
formy porednictwa w handlu dzieami sztuki. Przede wszystkim artysta potrzebowa miejsca, w
ktrym mgby wystawia swoje prace. Mogyby t funkcj peni np. akademie organizujce
periodyczne wystawy sztuk piknych, jednake dopuszczano na nie wycznie dziea jej czonkw.
Dlatego wanie pod koniec XVIII i na pocztku XIX wieku, zaczy powstawa i coraz ywiej si
rozkrzewia nowe formy porednictwa midzy artyst i publicznoci: stowarzyszenia, majce za
cel popieranie sztuki i przemysu drog organizowania wystaw, konkursw, loterii, wydawania
sztychw oraz zakupywania nagrodzonych prac. () Wszystkie te stowarzyszenia
charakteryzowaa podobna struktura: gromadziy tak zwanych mionikw-amatorw i artystw na
zasadzie rocznej lub wieloletniej subskrypcji, staray si o zdobycie wasnego lokalu wystawowego
i organizoway zakupy z wystaw, reprodukujc przy tym graficznie najcelniejsze dziea, a odbitki
przeznaczajc na premie dla subskrybentw.1
Ju w 1754 r. zaoono w Londynie Society for the Encouragement of Arts, Manufactures
and Commerce in Great Britain pniejsze Royal Society of Arts, majce na celu popieranie sztuki i
przemysu drog ogaszania konkursw na rysunki, pody ogrodnictwa i wytwory przemysu oraz
zakupywanie nagrodzonych prac. W 1760 r. powstao Society of Artists of Great Britain
organizujce ju stae wystawy sztuki. Prawdziwy rozkwit stowarzysze artystw i mionikw
sztuki przypada jednak dopiero na pierwsz poow XIX w. Najwicej powstao ich we Francji (jak
np. Societe d'encouragement des Beaux-Arts) i w Niemczech (Kunstvereine).2
W prawdzie, w organizacji wystaw artystycznych mona by zaliczy Polsk do pierwszych
krajw w Europie, przeniesienie na nasz teren dowiadcze europejskich stowarzysze popierania

1 J. Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych. Pocztki organizacji, [w:] Materiay z Pierwszej Sesji Naukowej
Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych. 9 marca 1992, red. J. Sosnowska, Warszawa 1993.
2 U. Bczkowska, Paac Sztuki. Siedziba Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, Krakw 2002.

1
sztuk piknych kazao na siebie do dugo czeka. Zapniony rozwj gospodarczy kraju, sytuacja
polityczna przepeniona niepokojem, wojny napoleoskie czy powstanie listopadowe to tylko
niektre przyczyny dla jakich trudno byo w pierwszej wierci XIX w. myle o zakadaniu w
Polsce instytucji, ktrej podstaw powinna by jako taka stabilizacja finansowa. Zatem, polscy
artyci, ktrzy musieli liczy wycznie na dochody ze swojej twrczoci, znajdowali si w bardzo
trudnej sytuacji. Zakupy dokonywane przez czynniki rzdowe z rzadko odbywajcych si wystaw,
byway niewielkie. Starano ratowa si szukajc nabywcw choby drog ogosze prasowych.
Wyranie odczuwao si coraz wiksz potrzeb stworzenia placwki zajmujcej si specjalnie
porednictwem midzy wykonawc dziea a jego amatorem, jednak chronicej artyst od wyzysku
poktnego handlarza czy antykwariusza, a take wiadczcej dowodnie o istnieniu sztuki polskiej, o
ktrej niektrzy z ludzi majtnych i wpywowych nie mieli pojcia, czy te wrcz wiedzie nie
chcieli, korzystajc z usug nieznanych nawet artystw, byle zagranicznych.
Brakowao take muzew publicznych, cho istniao wiele cennych kolekcji prywatnych.
Nie byo praktycznie adnych publicznych galerii, dostpnych szerszemu ogowi, a przede
wszystkim artystom, co uniemoliwiao zwykym ludziom jakikolwiek kontakt ze sztuk.
Pierwszy w tej sprawie gos pojawi si na amach Biblioteki warszawskiej w 1841 r., i
nalea on do Wincentego Majewskiego, ktry zaproponowa zaprowadzenie wystawy sztuk
piknych na ksztat niemieckich tzw. Kunstvereinw.3 Gos ten, mimo wywoania dalszej dyskusji
nad tym problemem, rozbudzi nawet nadzieje niektrych artystw, nie poprzedzi jednak
bezporedniej realizacji projektu. Od tego czasu mona byo usysze tylko pojedyncze gosy i
projekty w tej sprawie. 13 lat musieli czeka artyci krakowscy, a blisko 20 warszawscy na
urzeczywistnienie tego pomysu.4

3 Kunstverein, stowarzyszenie popierajce sztuk artystw i ich mionikw, a zarazem bronice pozycji twrcy,
jedno z najwczeniejszych tego typu w Europie. Rozwija jako podstawow dziaalno akcj wystawow
nieustajce Wochenausstellungen, Sonderausstellungen itp., oraz towarzyszce im zakupy prac przez t
instytucj, celem rozlosowania pomidzy swoimi czonkami. Peni w ten sposb niejako rol porednika midzy
twrc a odbiorc, przyczynia si do dalszego obiegu handlowego dziea. H. Stpie, Artyci polscy w rodowisku
monachijskim w latach 1828-1855, Wrocaw Warszawa Krakw 1990, s. 56-57.
4 J. Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych: zarys dziaalnoci, [w:] Studia z historii sztuki, T. 12, Wrocaw
Warszawa Krakw 1968, s. 11-15.

2
 Towarzystwo Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie
Towarzystwo Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie powstao w 1854 r., jako pierwsza tego
typu instytucja w Polsce. Inicjatorem jego powoania by Walery Wielogowski 5, ktry stan na
czele komitetu zaoycielskiego i opracowa szkic statutu, na ktrym Towarzystwo miao oprze
swoj dziaalno. Posiedzenie inaugurujce dziaalno Towarzystwa odbyo si 21 stycznia 1854r.
w gmachu Szkoy Teatralnej przy ul. Gobiej 22, a przewodniczy mu Ambroy Grabowski 6.
Przyjto na nim statut, wczeniej zatwierdzony przez wadze w Wiedniu, i wybrano czonkw
pierwszej Dyrekcji z Wadysawem Sanguszk 7 jako prezesem, Henrykiem Wodzickim jako
wiceprezesem i Walerym Wielogowskim jako sekretarzem. Warto zwrci uwag, e w skadzie
pierwszej dyrekcji nie znalaz si ani jeden artysta obok przedstawicieli arystokracji, szlachty i
mieszczan krakowskich co stanie si zasadnicz rnic midzy pniej powstaym
Towarzystwem Zachty Sztuk Piknych w Warszawie.
Zasady funkcjonowania Towarzystwa i jego struktura organizacyjna skonstruowane zostay
w nawizaniu do wzorw analogicznych instytucji zagranicznych. By to zwizek akcjonariuszy
prowadzcy dziaalno w oparciu o kapita pochodzcy z wpat na emitowane przez TPSP akcje.
W myl postanowie statutu najwysz wadz Towarzystwa, podejmujc decyzje w sprawach
majcych kluczowe znaczenie dla jego istnienia, byo Zgromadzenie Oglne Czonkw
Zwyczajnych, odbywajce swoje posiedzenia raz do roku. Organem powoanym do zarzdzania
majtkiem Towarzystwa, kierowania jego biec dziaalnoci i reprezentowania go na zewntrz
bya Dyrekcja, na czele ktrej sta Prezes. Wszelkie sprawy administracyjne naleay do
kompetencji sekretarza8.
Zasadniczym celem9 Towarzystwa byo budzenie i szerzenie zamiowania do sztuk piknych
w kraju, oraz moralne i materialne wspieranie artystw polskich. Realizacji tak szeroko

5 Walery Wielogowski (1805-1865), dziaacz spoczny, polityczny, wydawca. W 1849 r. zaoy w Krakowie
Ksigarni i Wydawnictwo Dzie Katolickich, Naukowych i Rolniczych. Pose na Sejm Krajowy we Lwowie, czonek
Rady Miejskiej w Krakowie. W 1854 r. by inicjatorem powstania w Krakowie TPSP, a nastpnie w latach 1854-1865
peni w nim funkcj sekretarza.
6 Ambroy Grabowski (1782-1868), polski historyk, ksigarz, wybitny kolekcjoner, archeolog i antykwariusz, autor
przewodnikw po Krakowie.
7 Wadysaw Hieronim Sanguszko herbu Pogo Litewska (1803-1870), ksi, ziemianin galicyjski, polityk
konserwatywny. Prezes TPSP w Krakowie w latach 1854-1869.
8 U. Bczkowska, Paac Sztuki, s. 11-13.
9 Zob. 2 Statutu : Towarzystwo ma na celu budzenie i szerzenie zamiowania do sztuk piknych w kraju, oraz
popieranie artystw polskich moralnie i materialnie. rodki dziaania: 3. Towarzystwo dy bdzie do tych celw
przez: a) utrzymywanie w Krakowie staej publicznej wystawy dzie sztuk piknych; b) coroczne losowanie kart
udziaowych uprawniajcych do nabycia dzie sztuki wedug wasnego wyboru wygrywajcego, lub losowanie dzie
sztuki zakupionych w tym celu przez Zarzd; c) rozpowszechnianie dzie polskich artystw za pomoc reprodukcyi
rozdawanych corocznie jako premium midzy czonkw; Oprcz tego moe Towarzystwo w tych celach: d) urzdza
wystawy w innych miastach; e) utrzymywa stosunki z instytucyami o pokrewnych celach; f) urzdza specyalne lub
konkursowe wystawy ewentualnie z rozdaniem nagrd; g) utworzy fundusz na zapomogi i emerytury dla artystw
polskich. Statut Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, Krakw 1912, s. 1-2.

3
zakrelonych zada suyy rne inicjatywy, spord ktrych najwaniejsz bya organizacja
wystaw staych10. Wystawy te, zwane wystawami nieustajcymi trway jedynie kilka miesicy.
Pod wpywem postulatw przedstawianych przez lokalne rodowisko artystyczne, poczwszy od
1869 r., zmieniono charakter tych wystaw na caoroczne. Wyonia si konieczno odpowiedniego
lokalu. W latach 1854-1871 suyy wystawom sale wynajte w paacu Larischa na rogu ulicy
Brackiej.11
Form pomocy materialnej udzielanej artystom, a jednoczenie sposobem na pozyskanie
nowych czonkw, by zakup najciekawszych prac prezentowanych w danym roku na wystawie i
rozlosowanie ich wrd akcjonariuszy. Co roku Towarzystwo wydawao te premi w postaci
ryciny lub reprodukcji obrazu o wyjtkowej wartoci artystycznej. Otrzymywa j bezpatnie kady
jego czonek, co z jednej strony przyczynio si do popularyzacji sztuki polskiej wrd szerokich
krgw spoecznych, z drugiej za bya najwiksz zacht do wstpowania do Towarzystwa.
Ponadto zapewniao staym czonkom i ich rodzinom bezpatny wstp na organizowane wystawy.
W 1894 r. Towarzystwo stworzyo fundusz poyczkowy, ktry mia zosta przeznaczony na
udzielanie finansowego wsparcia potrzebujcym artystom. Powsta on w oparciu o rodki pobierane
w formie 5-procentowej prowizji od ceny kupna dzie sztuki sprzedawanych na wystawach
Towarzystwa.
W duym stopniu Towarzystwo zasuyo si dla rozwoju szkolnictwa artystycznego,
organizujc, poczwszy od ostatniej wierci XIX w., konkursy na stypendia dla uczniw Szkoy
Sztuk Piknych. Dbajc o kondycj polskiej sztuki starao si take inspirowa artystw do
twrczego wspzawodnictwa, inicjujc konkursy malarskie12, a potem take rzebiarskie, ktrych
zwycizcy nagradzani byli z funduszu Towarzystwa, jak i ze rodkw uzyskanych od prywatnych
darczycw. Miano na wzgldzie take ochron zabytkw, w miar moliwoci przeznaczano
kwoty na restauracj wybranych obiektw, m.in. na Otarz Mariacki Wita Stwosza, koci
Franciszkanw w Krakowie13.
W 1871 r. Towarzystwo przenioso si z paacu Larischa do szeciu sal pierwszego pitra w
zabytkowym paacu Biskupim. W tym miejscu urzdzano wystawy do 1879 r., po czym

10 Zob. 35 Statutu.: Na staej wystawie wolno pomieszcza wycznie dziea sztuki przyjte przez Komisy
rozpoznawcz. Kopie, duplikaty i dziea sztuki ju gdzie indziej w Krakowie wystawione nie mog by na wystaw
przyjte. Tame, s. 11-12.
11 Tutaj otwarto pod koniec 1854 r. pierwsz wystaw ponad 100 obrazw, rysunkw i rzeb. Wikszo autorw
stanowili Polacy z Galicji i Krlestwa; obok nich artyci obcy, z Wiednia, Berlina, Drezna, Parya, Pragi, Mediolanu,
Genewy. Udzia artystw zagranicznych w wystawach Towarzystwa sta si zwyczajem, cho z czasem ilo ich prac
zmalaa na rzecz artystw polskich. I. Trybowski, Towarzystwo Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, [w:] Polskie
ycie artystyczne w latach 1890-1914, praca zbior. pod red. A. Wojciechowskiego, Wrocaw Warszawa Krakw
1967, s. 167.
12 Byy to przede wszystkim konkursy na obrazy tematyczne.
13 U. Bczkowska, Paac Sztuki, s. 14-16.

4
Towarzystwo objo pnocne sale na pitrze Sukiennic. Nowy okres w dziejach Towarzystwa
rozpocz si w 1901 r. wraz z wybudowaniem wasnej siedziby Paacu Sztuki przy pl.
Szczepaskim14.
Z biegiem lat, dawne wystawy nieustajce ustpoway coraz czciej miejsca wystawom
grup i i stowarzysze artystycznych (Sztuka, Zero, Powszechny Zwizek Artystw Polskich,
Stowarzyszenie Rzeba), wystawom zbiorowym poszczeglnych artystw polskich (np.
Malczewskiego, Stanisawskiego, Dunikowskiego, lewiskiego, Filipkiewicza, Faata,
Szymanowskiego i in.) i zagranicznych (np. W. Kandinsky'ego w 1905 r.), jubileuszowym lub
pomiertnym, tematycznym (np. Ko w Malarstwie i Rzebie Polskiej, Dziecko w Sztuce) i
okolicznociowym (rocznica grunwaldzka, stulecie mierci ksicia Jzefa Poniatowskiego). Czsto
odbyway si wystawy retrospektywne polskiej i obcej sztuki, urzdzane staraniem Jerzego
Mycielskiego15. Wystawy miay drukowane ilustrowane katalogi. W dalszym cigu ukazyway si
premie w formie reprodukcji.16
Pierwsz wojn wiatow Towarzystwo przeszo pod kierownictwem Wojciecha Kossaka 17
jako prezesa (1913-1918) i Leonarda Lepszego18 jako sekretarza (1910-1918). Poyczki i subwencje
umoliwiy utrzymanie gmachu przez dwa pierwsze lata. Na dwa lata zawieszono organizacj
wystaw, na pi wstrzymano wydawanie premii. Po wojnie instytucja kontynuowaa wypracowany
wczeniej model funkcjonowania. Coraz bardziej istotnym kierunkiem aktywnoci TPSP stawaa
si dziaalno publicystyczna, dotyczca sztuk piknych. Jej wyrazem byo wydawanie w latach
1923-1925 Rocznika ilustrowanego Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie
Powiconego Sztuce, Literaturze i Kulturze, redagowanego przez sekretarza Towarzystwa
14 O budowie wasnej siedziby mylano ju okoo 1870 r., kiedy to architekt Tomasz Pryliski wykona nawet
pierwszy szkic budynku. Ju wtedy widziano jego lokalizacj na pl. Szczepaskim. Z konkretnymi wnioskami o
bezpatne uzyskanie parceli wystpowano do Rady Miejskiej w Krakowie kilkakrotnie (1884, 1888, 1892, 1895, 1896),
gdzie jednak starania nie znajdoway zrozumienia. Wobec tego w 1897 r. za nabycie gruntu od miasta przekazano
Muzeum Narodowemu cykl Grottgera Lituania. Towarzystwo rozpisao konkurs na budynek, ktry wygra architekt
Franciszek Mczyski. Fryz obiegajcy budynek, projektowany przez Jacka Malczewskiego, przedstawia dwa pochody:
artystw triumfujcych i artystw zamanych przez trud tworzenia. Na fasadzie od pl. Szczepaskiego umieszczono w
niszy brzowe popiersie Jana Matejki, wykonane przez A. Madeyskiego; na fasadzie od strony plant popiersie J.
Kossaka (T. Rygiera), H. Rodakowskiego (A. Popiela), M. Guyskiego (K. Laszczki) i F. Ksiarskiego (T.
Botnickiego). W 1957 r. w pidziesit rocznic mierci S. Wyspiaskiego, Towarzystwo uzupenio fasad
popiersiem tego artysty (duta Anny Reynoch). I. Trybowski, Towarzystwo Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, s.
169. Pen histori powstania budynku Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie zrekonstruowaa Urszula
Bczkowska w monografii Paac Sztuki. Siedziba Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, natomiast
dokadn analiz fryzu obiegajcego gmach Towarzystwa przeprowadzia Dorota Kudelska w: Dukt pisma i pdzla.
Biografia intelektualna Jacka Malczewskiego, rozdz. V: Fryz na gmachu Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych w
Krakowie.
15 Jerzy Mycielski herbu Doga (1856-1928), hrabia, historyk, historyk sztuki, profesor UJ, kolekcjoner dzie sztuki,
mecenas sztuk piknych.
16 I. Trybowski, Towarzystwo Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, s. 169.
17 Wojciech Kossak herbu Kos (1856-1942), polski malarz, przedstawiciel nurtu malarstwa o tematyce historycznej i
batalistycznej. Dwukrotnie prezesowa w TPSP w Krakowie w latach 1913-1918 i 1939-1940.
18 Leonard Jan Jzef Lepszy (1856-1937), historyk sztuki zotniczej, inynier grnik, czonek Akademii Umiejtnoci
w Krakowie (pniej Polska Akademia Umiejtnoci).

5
Antoniego Wakowskiego19. Wobec wzrastajcej liczby ugrupowa artystycznych funkcjonujcych
w rodowisku krakowskim, gwn trosk Towarzystwa stao si zapewnienie gociny wszystkim
kierunkom, wszystkim prdom, integrowanie rozbienych de, skupianie pod jednym sztandarem
najskrajniejszych indywidualnoci artystycznych. W 1916 r. wznowiono wystawy, ale nie
wszystkie miay charakter artystyczny. Pod koniec wojny utworzono w Towarzystwie tzw. salon
sprzeday zamiennej20. W 1917 r. odbya si w TPSP pierwsza wystawa Ekspresjonistw Polskich.
W 1920 r. Towarzystwo otrzymao pierwsz subwencj pastwow w wysokoci 5000 koron. Po
picioletniej przerwie przywrcono publiczne losowania, a wkrtce wznowiono take nagrody
konkursowe dla studentw ASP21.
Wobec wzrastajcej liczby ugrupowa artystycznych funkcjonujcych w rodowisku
krakowskim, gwn trosk Towarzystwa stao si zapewnienie gociny wszystkim kierunkom,
wszystkim prdom, integrowanie rozbienych de, skupianie pod jednym sztandarem
najskrajniejszych indywidualnoci artystycznych. Mimo tak szczytnie nakrelonych celw i
podjcia rnorodnych inicjatyw zmierzajcych do ich urzeczywistnienia, Towarzystwo napotykao
na opozycj ze strony awangardowych grup, ktre zarzucay mu konserwatyzm postawy i
opieszao w dziaaniu22. W 1926 r. doszo do gonych wystpie artystw przeciwko
Towarzystwu i bojkotu jego wystaw. Po uwzgldnieniu postulatw artystw modego pokolenia
coraz to nowe ugrupowania wystawiay w Towarzystwie 23, odbyway si te wystawy Zwizku
Plastykw z Warszawy i Wilna, a take miay miejsce tzw. wystawy biece, poczone z
rozdawaniem nagrd TPSP24.
We wrzeniu 1939 r., po wkroczeniu Niemcw do Krakowa, zawizaa si Tymczasowa
Dyrekcja Towarzystwa z W. Kossakiem na czele, ktra zaja si zwiniciem wielkiej
retrospektywnej wystawy dzie Jacka Malczewskiego, a take zabezpieczeniem majtku i archiwum
TPSP. Poczwszy od listopada 1939 r., kiedy to Paac Sztuki zosta przejty przez okupanta,
dziaalno instytucji zawieszono.
Odrodzia si ona zaraz po wyzwoleniu. W styczniu 1945 r. ukonstytuowa si zarzd z

19 Antoni Wakowski (1885-1966), polski poeta, dramatopisarz i malarz. Studiowa na Uniwersytecie Jagielloskim
polonistyk i histori sztuki. W latach 1913-17 pracowa jako asystent w krakowskim Muzeum Narodowym. Od 1927 r.
peni funkcj sekretarza w TPSP, a take redaktora "Rocznikw TPSP". By te wspzaoycielem Zwizku Literatw
Polskich w Krakowie i jego pierwszym sekretarzem (w latach 1917-29).Studia malarskie ukoczy w 1929 r. W 1930 r.
zosta laureatem Nagrody m. Krakowa.
20 Bezporednia zamiana dzie sztuki na towary.
21 I. Trybowski, Towarzystwo Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, [w:] Polskie ycie artystyczne w latach 1915-
1939, prac. zbior. pod red. A. Wojciechowskiego, Wrocaw Warszawa Krakw 1974, s. 537.
22 U. Bczkowska, Paac Sztuki, s. 18.
23 M. in.: Zwornik, Rytm, Ryt, Sztuka Rodzima, Futuryci, Kwadryga, Bractwo w. ukasza, Start, Awangarda, Kolor,
Dziesiciu, Artes, Trzon, Plastyka, Szczep Rogate Serce.
24 I. Trybowski, Towarzystwo Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, s. 537.

6
Franciszkiem Walterem25 na czele, ktrego staraniem ju we wrzeniu otwarta zostaa wystawa
inauguracyjna. W latach 50., w zwizku z utworzeniem Centralnego Biura Wystaw Artystycznych i
przekazaniem mu kompetencji do organizowania wszystkich wystaw na terenie kraju, Towarzystwo
starao si skupi na formach pracy niezalenej od CBWA. Rozwino wtedy na szerok skal
aktywno skierowan na upowszechnianie sztuki przez odczyty i prelekcje. Organizowano je
zarwno we wasnym lokalu, jak rwnie w wietlicach, klubach i domach kultury na terenie
Krakowa oraz najbliszych miejscowoci. Dopiero pod koniec lat 50. Towarzystwo powrcio do
dziaalnoci ekspozycyjnej. Rozwijaa si ona na tyle prnie, e wkrtce Paac Sztuki nie by w
stanie sprosta jej potrzebom, w zwizku z czym w 1959 r. Towarzystwo otworzyo obszerny salon
filialny w Nowej Hucie, stanowicy przez bardzo dugi czas jedyn sta placwk wystawow w
tej czci miasta. Rozpoczto take gromadzenie dokumentacji dotyczcej artystw wystawiajcych
w salach Towarzystwa od 1854 r.
Po kryzysie lat 80. w 1996 r., odrodzony Zarzd TPSP wznowi dziaalno w dziedzinach,
ktre od pocztku istnienia Towarzystwa objte byy zakresem zainteresowa: wystawienniczej,
popularyzatorskiej i publikacyjnej26.

25 Franciszek Walter (1885-1950), wenerolog, rektor Uniwersytetu Jagielloskiego, autor ksiki Wit Stwosz, rzebiarz
chorb skrnych (1933), czonek Polskiej Akademii Umiejtnoci, prezes TPSP.
26 U. Bczkowska, Paac Sztuki, s. 18-19.

7
 Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych w Warszawie
Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych w Warszawie powstao na przeomie 1860/61 r. i
prowadzio nieprzerwan dziaalno do wrzenia 1939 r.
Ustawa wzorowana na statutach 8 europejskich pokrewnych stowarzysze, zostaa
zatwierdzona przez Rad Administracyjn Krlestwa Polskiego 30 padziernika 1860 r., a pierwsze
oglne zebranie nowo powstaego Towarzystwa, odbyo si 13 grudnia tego samego roku.
Sprawozdanie z posiedzenia wymieniao 234 pierwszych czonkw rzeczywistych artystw i
mionikw sztuk piknych ktrzy wybrali wikszoci gosw zarzd instytucji zwany
komitetem, w ktrym zasiadao zawsze po rwno: szeciu artystw i szeciu mionikw.
Ustawa Zachty stawiaa sobie za cel 27 rozkrzewienie sztuk piknych w kraju oraz niesienie
pomocy i zachty artystom, a zwaszcza modziey wychodzcej ze Szkoy Sztuk Piknych w
Warszawie. Program ten realizowany mia by za pomoc nieustajcej wystawy oryginalnych,
wspczesnych dzie sztuki, niezalenie od narodowoci wystawiajcego autora (oczywicie z
pierwszestwem dla artystw krajowych), corocznego zakupu najcelniejszych z wystawionych w
danym roku dzie, wydawania co roku premii dla czonkw w postaci ryciny lub reprodukcji,
wyznaczania konkursw i nagradzania prac konkursowych, tworzenia zbiorw oryginalnych
nowych dzie sztuki a take czasopism dotyczcych sztuk piknych, wreszcie utrzymywania na
zasadzie wzajemnoci stosunkw z pokrewnymi towarzystwami.
W skad Towarzystwa wchodzili czonkowie rzeczywici, zwyczajni i honorowi. Wszystkim
czonkom ustawa przyznawaa bezpatny wstp na wystaw wraz z rodzin, corocznie bezpatn
premi-reprodukcj oraz udzia w losowaniu specjalnie w tym celu zakupionych dzie sztuki. 28 Od
1876 r. zauwaa si nienotowanych w ustawie czonkw korespondentw, wybieranych na
oglnych zebraniach: korzystali oni z 10% od kwot uzyskanych ze sprzeday dowodw
skadkowych i otrzymywali reprodukcje, byli to wic jakby agenci. 29 Bezporedni zarzd interesami

27 Cel i rodki Towarzystwa: 1. Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych jako zjednoczenie artystw i mionikw
sztuki plastycznej ma na celu krzewienie sztuk piknych oraz niesienie pomocy i zachty artystom polskim. 2. Do
osignicia swego celu Towarzystwo ma prawo uywania nastpujcych rodkw: a) urzdza wystawy dzie sztuki
artystw polskich i obcych; b) nabywa co roku pewn liczb dzie wystawionych, aby je nastpnie rozlosowa midzy
czonkw; c) podejmowa wszelkie wydawnictwa, majce zwizek ze sztuk i jej histori; d) wydawa co roku premie
artystyczne; e) poredniczy w sprzeday dzie sztuki, tak z wolnej rki, jak i drog licytacji; f) urzdza wystawy
czasowe w Polsce i za granic, zakada file swe i oddziay, oraz wspdziaa w powoywaniu do ycia zbiorw i
muzew w innych miastach Pastwa Polskiego; g) tworzy wasne zbiory dzie sztuki oraz bibljotek dzie i pism
sztuce powiconych; h) urzdza konkursy i udziela nagrody; i) urzdza z zezwolenia wadz waciwych i
subwencjonowa szkoy artystyczne; j) urzdza odczyty, pogadanki i pokazy z zakresu sztuk piknych; k) utrzymywa
stosunki z towarzystwami sztuk pieknych, oraz organizacjami artystycznymi w Polsce i za granic gwoli wzajemnej
artystycznej i naukowej pomocy; l) urzdza na mocy statutw przez odnone wadze dopuszczanych kasy pomocy dla
artystw; m) udziela artystom polskim poyczek na poczet wartoci ich dzie; n) uywa wszystkich innych prawem
dozwolonych rodkw, zmierzajcych do celu wskazanego w 1". Statut Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych w
Warszawie, Warszawa 1924, s.1-2.
28 J. Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych: zarys dziaalnoci, s. 52-53.
29 J. Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych. Pocztki organizacji, [w:] Towarzystwo Zachty Sztuk

8
Towarzystwa nalea do prezesa30.
Podstaw dziaalnoci bya wystawa nieustajca31. Jednak z biegiem lat i w miar
rnicowania si rynku na dziea sztuki, gdy w kocu stulecia coraz liczniej powstajce
konkurencyjne salony staray si przycign do siebie publiczno, wystawa nieustajca, tak
dugo podstawowy instrument dziaania, zacza traci znaczenie, by w latach 1900-1939 sta si
tylko skromnym dodatkiem do bogatego kalendarza wystaw, zmienianych coraz czciej. W
miejsce jej pojawi si, traktowany jako centralny punkt sezonu, doroczny Salon, jaki od 1900 r.
organizowano dla ukazania biecego dorobku yjcych artystw.
Towarzystwo pi razy byo zmuszone do zmiany lokalu w ktrym miecia si wystawa 32.
Ostatecznie w 1900 r. osiedli we wasnym gmachu33, zbudowanym przez arch. S. Szyllera, w
ogromnej mierze dziki darom i skadkom spoecznym. 34 Do czasu otwarcia pawilonu
wystawowego Instytutu Propagandy Sztuki, Towarzystwo byo jedynym posiadaczem wasnego
gmachu wystawowego w Warszawie. Miao wasne zbiory, miao bibliotek.
Prawdziw zacht do wstpowania do Towarzystwa byy corocznie wydawane premie
reprodukcyjne i system losowania oryginalnych dzie sztuki, nabywanych w tym celu kilka razy do
roku przez TZSP z wystawy. Artyku 45 ustawy z 1860 r. przewidywa, e Komitet zakupywa
Piknych. Materiay z Pierwszej Sesji Naukowej Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych, opr. zbior. pod red. J.
Sosnowskiej, Warszawa 1993, s. 7.
30 Prezesem, przez lata zaborw, musia by mianowany z urzdu kolejny kurator Okrgu Naukowego
Warszawskiego, Rosjanin. Czsto w roli prezesa wystpowa wiceprezes, bdcy Polakiem. J. Wierciska, Towarzystwo
Zachty Sztuk Piknych. Pocztki organizacji, [w:] 1860 Zachta 2000, red. G. witek, Warszawa 2003, s. 17.
31 Przez wiele lat, narzucona przez statut z 1860 r. "wystawa nieustajca", charakteryzowaa si niezmiennym w
zasadzie wygldem sal, obwieszonych od gry do dou obrazami kryjcymi kade wolne miejsce. Od czasu do czasu
wymieniano tylko poszczeglne obrazy (obwieszczajc w prasie o zaistniaych zmianach), reszta pozostawaa w
dalszym cigu w tym samym miejscu choby i przez cay rok, a nieraz i duej, pki nie odebrali ich artyci, lub nie
zostay sprzedane na licytacji. J. Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych. Pocztki organizacji, s. 9.
32 Wystawa pocztkowo miecia si w lokalu dawnej Wystawy Krajowej w domu Mokronowskich. W 1862 r.
Towarzystwo zmuszone zostao do zmiany lokalu i do lat 1869/70 korzystao z pomieszcze w tzw. Hotelu Gerlacha
(na miejscu dzisiejszego Hotelu Europejskiego przy Krakowskim Przedmieciu), by w 1870 r. przenie si do
przystosowanego dla celw wystawy lokalu w kolumnadzie pobernardyskiej przy kociele w. Anny na Krakowskim
Przedmieciu. Tam pozostawao do 1884 r., gdy siedzib sw przeprowadzio do pawilonu dawnego Salonu Ungra, na
dziedzicu paacu Potockich przy Krakowskim Przedmieciu. Po wypowiedzeniu przez hrabiego Potockiego tego
lokalu i zburzeniu go w 1896 r. Towarzystwo przez cztery lata egzystowao w prowizorycznym pomieszczeniu Resursy
Obywatelskiej.
33 Ju w lutym 1862 r, zosta ogoszony pierwszy z czterech konkursw na projekt gmachu Zachty, niestety z braku
funduszy o odpowiedniej parceli nadesane prace pozostay w sferze jedynie projektu. Dopiero trzeci konkurs
ogoszony w 1894 r. mia szans na realizacj, gdy TZSP otrzymao od magistratu parcel pod budow, zlokalizowan
u zbiegu ulic Krlewskiej i placu Ewangelickiego (obecnie Maachowskiego). Pierwsz nagrod zdoby projekt Stefana
Szyllera, ktry mia mie wprowadzone pewne poprawki. W midzy czasie okazao si, e TZSP, dziki zapisowi
Ludwiki z Lindw Greckiej, wacicielki kamienicy przy ulicy Krlewskiej, moe dysponowa wiksz parcel.
Ogoszony w 1896 r. czwarty zamknity konkurs na projekt siedziby Zachty zakada budow gmachu znacznie
wikszego od pierwotnie przewidywanego. Po raz kolejny nagrodzono projekt Szyllera. Gmach zaprojektowany zosta
w stylu akademickiego renesansu woskiego z elementami klasycystycznymi. Zaprojektowanie dekoracji rzebiarskich
budynku powierzono, rwnie w drodze konkursu, Zygmuntowi Otto. Budow rozpoczto we wrzeniu 1898 r., a ju15
grudnia 1900 r. dokonano oficjalnego otwarcia budynku frontowego nowej siedziby. G. witek, Historia gmachu
Zachty 1860-1945, [w:] 1860 Zachta 2000, s. 48.
34 J. Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych w Warszawie, [w:] Polskie ycie artystyczne w latach 1890-
1914, s. 171.

9
bdzie w takiej liczbie dziea do losowania, aeby przynajmniej na 50 wniesionych skadek
rocznych jedno dzieo wygranym by mogo.
Z biegiem lat Zachta stracia swoj tosamo przez wachlarz pomysw stale wzrastajcej
liczby swoich czonkw, ktrzy dostosowywali si do gustu swej klienteli. To sztuczne
fabrykowanie ogromnej iloci tandety artystycznej, nastawienie si artystw na wytwarzanie prac
drobnych, sabych, nastawionych na atw i szybk sprzeda spowodoway przeksztacenie si sal
wystawowych w rodzaj taniego jarmarku. Coraz bardziej nasila si, odczuwany ju w
pocztkowym okresie funkcjonowania Zachty, konflikt interesw mionikw i artystw.
Nastpstwem tego sta si stoczony w latach 1915-1924 spr artystw z Zacht o nowy statut i
zmniejszenie roli mionikw w polityce artystycznej Towarzystwa. Zaostrzy si rwnie konflikt
starszego pokolenia artystw i mionikw z grup walczc o nowoczesno sztuki.
Nowy statut zatwierdzono 11 kwietnia 1924 r. w atmosferze burzliwych rozmw. 20 maja
1924 r. w sali Grunwaldu gmachu Zachty miao miejsce walne zebranie zakoczone awantur i
zapowiedzi bojkotu wystaw Towarzystwa przez opozycyjne grupy artystw. Grupa Rytm usuna
swoje obrazy, przenoszc je do prywatnego Salonu Garliskiego. Koniec konfliktu nastpi w 1925
r. Przegrali artyci postpowi. Hasa zakoczenia bojkotu sal Zachty odniosy sukces i od tej pory
Zachta organizowaa liczne wystawy indywidualne i tematyczne oraz pozostaa w roli oficjalnego
salonu wystawowego stolicy.
Z biegiem czasu Zachta zostaa przez nowych artystw odsunita na margines ycia
artystycznego. Co prawda prowadzia ona konsekwentn polityk, udzielaa nagrd, lecz
wydarzenia artystyczne pierwszego rzdu omijay j. Dodatkowym pitnem, nie majcym co
prawda nic wsplnego ze sztuk, by zamach na prezydenta RP Gabriela Narutowicza. 16 grudnia
1922 r. zosta on zamordowany w progach Zachty, przez cenionego malarza i historyka sztuki
Eligiusza Niewiadomskiego.
Wybuch II wojny wiatowej w 1939 r. oznacza dla Towarzystwa utrat swego gmachu na
rzecz niemieckiego okupanta. W ramach ratowania zbiorw oraz biblioteki Towarzystwa dr Jerzy
Sienkiewicz przewiz je w 1940 r. do Muzeum Narodowego, ktrego wasnoci s do dnia
dzisiejszego. Po zakoczeniu wojny Towarzystwo nie reaktywowao si. W gmachu dawnego
Towarzystwa wystawy organizowao Centralne Biuro Wystaw Artystycznych nie majce nic
wsplnego z Zacht.35

35 J. Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych w Warszawie, [w:] Polskie ycie artystyczne w latach 1915-
1939, s. 538.

10
 Instytut Propagandy Sztuki w Warszawie
Instytut Propagandy Sztuki zosta powoany do ycia 18 czerwca 1930 r., dziaajc
nieprzerwanie do wrzenia 1939 r. Zaoycielami byli Wadysaw Skoczylas 36, Jerzy
Warchaowski37 i Stanisaw Wonicki. Pierwszym prezesem zosta Wojciech Jastrzbowski38. Jego
nastpc mianowano W. Skoczylasa. Obaj artyci nadawali ton dziaaniom IPS.
IPS by stowarzyszeniem elitarnym. Nie mona byo do niego przystpi dobrowolnie, o
wszystkim decydowaa Rada, ktra wrd swych czonkw powoywaa picioosobowy Komitet
Gwny odpowiadajcy za realizacj wszystkich planw.
Cele Instytutu zostay zawarte w 1. Statutu, ktry brzmia: Instytut Propagandy Sztuki ma
za cel wzmoenie kultury artystycznej w kraju przez szerokie udostpnienie spoeczestwu
najcelniejszych przejaww sztuki. W rzeczywistoci gwnym celem IPS byo stworzenie
alternatywy dla Zachty, ktr bojkotowano od jakiego czasu. Cele artystyczne nie s statutowo
okrelone, mona je jednak odczyta z dziaalnoci wystawienniczej Instytutu. Pragn on ogarn
szerokie spektrum rodzimej twrczoci, gloryfikujc tym samym wartoci etniczne oraz podsycajc
tosamo narodow Polakw. 39
Pocztkowo IPS mieci si w lokalu Towarzystw Opieki nad Zabytkami Przeszoci w
kamienicy Baryczkw na rynku starego miasta. Przez cay czas czyniono starania aby pozyska
wasny budynek. Dziki kontaktom Wadysawa Skoczylasa, ktry sprawowa funkcj Dyrektora
Departamentu Sztuki udao si w krtkim czasie znale now siedzib przy ul. Krlewskiej.
Ogoszono konkurs na projekt pawilonu wystawowego, ktry wygra Karol Stryjeski 40.
Nowoczesny pawilon zosta oddany do uytku w grudniu 1931 r.
Najwaniejsz imprez organizowan przez IPS byy doroczne Salony, na ktrych cieray
si rnorodne przejawy wspczesnego ycia artystycznego. Instytut zorganizowa ich trzynacie
w latach 1930-1938. Oprcz artystw polskich sale wystawowe IPS gociy rwnie wystawy
sztuki obcej41 organizowane pod patronatem pastwowym.

36 Wadysaw Skoczylas (1883-1934), polski malarz, grafik i rzebiarz, uwaany za twrc polskiej szkoy
drzeworytu.
37 Jerzy Warchaowski (1874-1939), teoretyk i krytyk sztuki, propagator sztuki modernizmu. Wspzaoyciel i
gwny teoretyk stowarzyszenia Polska Sztuka Stosowana (1901) oraz spdzielni artystw i rzemielnikw Warsztaty
Krakowskie (1913). Wsptwrca spdzielni artystycznej ad (1926), Rady Towarzystwa Szerzenia Sztuki Polskiej
wrd Obcych oraz Instytutu Propagandy Sztuki. Redaktor czasopisma "Architekt".
38 Wojciech Jastrzbowski Wojciech Jastrzbowski (1884-1963), polski artysta projektujcy sztuk uytkow i grafik
m.in. w stylu secesji. W 1913 by wspzaoycielem z grup innych artystw pracowni artystycznej Warsztaty
Krakowskie zajmujcej si projektowaniem, ale take wykonywaniem wzornictwa przemysowego. Projektowa te
plakaty secesyjne, np. Swoszowice - zdrojowisko pod Krakowem (1904).
39 J. Sosnowska, Instytut Propagandy Sztuki 1930-1939, [w:] Sztuka lat trzydziestych. Materiay Sesji Historykw
Sztuki. Niedzica, kwiecie 1988, Warszawa 1991, s. 233.
40 Karol Stryjeski (1887-1932), architekt, rzebiarz, dziaacz spoeczny. W 1932 r. zosta dyrektorem Instytutu
Propagandy Sztuki w Warszawie.
41 M. in. Degasa, Picassa, Rodina, Renoira, Laurensa, Bourdelle'a.

11
 Dziaalno wystawowa IPS nie koczya si na Warszawie. Pierwotnie miaa ona
obejmowa jak najszersze warstwy spoeczestwa, przeszkod w swoich planach okazay si
pienidze. W rezultacie ambicje IPS poza Warszaw ograniczyy si do otwarcia oddziau w odzi
(1931 r.). Niektre wystawy wysyano do miast, gdzie Instytut mia swoich delegatw, np. Lww,
czy Lublin.
Instytut wydawa wasne katalogi wystawowe majce popularyzowa sztuk. W 1937 r.
rozpoczto publikacj wasnego czasopisma pt. Nike. Due znaczenie miaa dziaalno odczytowa,
a take organizacja bali, spotka towarzyskich gwnie w kawiarni IPS, gdzie przy jednym stole
brataa si elita intelektualna i artystyczna stolicy.
Kolejn dziedzin dziaalnoci Instytutu byy liczne konkursy. IPS poredniczy rwnie
midzy twrcami a odbiorcami w sprzeday dzie sztuki.
W cigu dziewitnastu lat swojej dziaalnoci IPS odgrywa decydujc rol w warszawskim
yciu artystycznym.42

42 K. Kubalska-Sulkiewicz, Instytut Propagandy Sztuki, [w:] Polskie ycie artystyczne w latach 1915-1939, prac.
zbior. pod red. A. Wojciechowskiego, Wrocaw Warszawa Krakw 1974, s.556-560.

12
 BIBLIOGRAFIA

1. 1860 Zachta 2000, red. G. witek, Zachta Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2003. [M.
in. zawiera teksty:] Gabriela witek, Historia gmachu Zachty 1860-1945, s. 48; Janina
Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych. Pocztki organizacji, s. 17.
2. Halina Stpie, Artyci polscy w rodowisku monachijskim w latach 1828-1855, Wrocaw
Warszawa Krakw 1990.
3. Janina Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych: zarys dziaalnoci, [w:] Studia z
historii sztuki, T. 12, Wrocaw Warszawa Krakw 1968.
4. Janina Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych. Pocztki organizacji, [w:]
Materiay z Pierwszej Sesji Naukowej Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych. 9 marca 1992,
red. J. Sosnowska, Warszawa 1993.
5. Joanna Sosnowska, Instytut Propagandy Sztuki 1930-1939, [w:] Sztuka lat trzydziestych.
Materiay Sesji Historykw Sztuki. Niedzica, kwiecie 1988, Warszawa 1991.
6. Urszula Bczkowska, Paac Sztuki. Siedziba Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych w
Krakowie, Krakw 2002.
7. Polskie ycie artystyczne w latach 1890-1914, praca zbior. pod red. A. Wojciechowskiego,
Wrocaw Warszawa Krakw 1967. [M. in. zawiera teksty:] Ignacy Trybowski,
Towarzystwo Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, s. 167-170; Janina Wierciska,
Towarzystwo Zachty Sztuk Piknych w Warszawie, s. 170-175.
8. Polskie ycie artystyczne w latach 1915-1939, praca zbior. pod red. A. Wojciechowskiego,
Wrocaw Warszawa Krakw 1974. [M. in. zawiera teksty:] Krystyna Kubalska-
Sulkiewicz, Instytut Propagandy Sztuki, s. 556-560; Ignacy Trybowski, Towarzystwo
Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowi, s.537; Janina Wierciska, Towarzystwo Zachty Sztuk
Piknych w Warszawie, s. 538.
9. Statut Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych w Krakowie, Krakw 1912.
10. Statut Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych w Warszawie, Warszawa 1924.

13