4.

Gospodarka i społeczeństwo ziem polskich

Klęska powstania styczniowego spowodowała, że idea walki zbrojnej o niepodległość straciła na
popularności. W latach 60 i 70 nasiliło się hasła pracy organicznej. Jej założeniami było to, że dla
poprawnego funkcjonowania narodu, podobnie jak do organizmu, wszystkie części np. społeczeństwa,
gospodarki czy kultury powinny właściwie funkcjonować. Ponadto miało temu towarzyszyć rozwój
świadomości narodowej. Opowiadali się za legalnymi działalnościami, zarzucając plany kolejnego
powstania.
W zaborze pruskim, przeciw postępującej germanizacji, formowały się spółdzielnie, czyli
organizacje zrzeszające drobnych producentów i pracowników, co miało owocować gospodarczo. Ich
symbolem stał się poznański Bazar. Był on siedzibą instytucji gospodarczych i ośrodkiem życia
społecznego. Natomiast na całym obszarze zaboru działały stowarzyszenia łączące kupców, rzemieślników
czy organizacje gospodarcze. Należało do nich Centralne Towarzystwo Gospodarcze, Związek Spółek
Zarobkowych. Zakładano również biblioteki, chóry i wydawnictwa. Tutejsi organicznicy wskazywali
kierunek społecznikom z innych narodów, ale byli krytykowani za porzucenie myśli o walce zbrojnej o
niepodległość.
W Królestwie Polskim praca organiczna została zapoczątkowana w latach 40 XIX w. Działały
wówczas organizacje i instytucje kulturalne, społeczne i oświatowe m.in. Koła Oświaty Ludowej,
Towarzystwo Oświaty Narodowej, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Ludowych czy Towarzystwo Opieki
nad Unitami. W 1904 r. rozpoczęła działalność akcja gminna, której celem było przywrócenie możliwości
stosowania języka polskiego w urzędach, szkołach i sądach. Ożywienie społeczeństwa szczególnie nastąpiło
w latach 1905-1907, gdy rosyjskie władze pozwoliły na zakładanie polskich stowarzyszeń.
Idee organiczne najpóźniej rozwinęły się w Galicji. Tutejsza autonomia sprzyjała rozwojowi
instytucji społecznych. Powstał tutaj Bank Rolny, Galicyjska Kasa Oszczędności oraz Towarzystwo
Kółek Rolniczych. We wszystkich trzech zaborach popularyzowały się idee pracy u podstaw. Ich celem
była edukacja i rozwijanie świadomości narodowej chłopstwa. W Poznaniu powstało Towarzystwo
Oświaty Ludowej, a potem Towarzystwo Czytelni Ludowych. W Królestwie Polskim edukowała Polska
Macierz Szkolna. W Galicji podobną działalność prowadziły Towarzystwo Przyjaciół Oświaty i
Towarzystwo Szkoły Ludowej. Dzięki temu zmniejszył się odsetek analfabetów.
Zabór Postać Dokonania

Pruski Karol Marcinkowski Inicjator budowy Bazaru w Poznaniu, inicjator powstania Towarzystwa Pomocy Naukowej,
fundującej stypendia dla zdolnej młodzieży z rodzin chłopskich.

Gen. Dezydery Propagator zasad nowoczesnego gospodarowania, założyciel wzorcowego gospodarstwa w Turii
Chłapowski

Hipolit Cegielski Założyciel fabryki maszyn i narzędzi, działacz Towarzystwa Naukowej Pomocy, Prezes
Towarzystwa Przemysłowego.

Piotr Warzywniak Przewodniczący Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, Założyciel Banku Ludowego w
Śremie, inicjator pierwszych na ziemiach polskich spółdzielni zaopatrzenia i zbytu.

Gustaw Potworowski Organizator pierwszego kasyna w Gostyniu, szerzącego wiedzę rolniczą (na jego wzór zakładano
kolejne takie kluby)

Maksymilian Jackowski Inicjator kółek rolniczych, współprzewodniczący Centralnego Towarzystwa Gospodarczego

Rosyjski Andrzej Zamoyski Twórca gospodarstwa w Klemensowie, gie organizował zjazdy ziemian, inicjator i prezes
Towarzystwa Rolniczego

Austriacki Franciszek Stefczyk Założyciel pierwszej wiejskiej kasy oszczędnościowo-pożyczkowej, organizator I Krajowej
Centralnej Kasy dla Spółek Rolniczych
 Najlepsze warunki rozwoju rolnictwa panowały w zaborze pruskim. Wysoki poziom wiedzy rolnej,
modernizacja wielu gospodarstw, uwłaszczenie chłopów, żyzne ziemie w Wielkopolsce i na Pomorzu
Gdańskim oraz rozwój spółdzielczości sprzyjały rozwojowi. Coraz lepiej prosperowały posiadłości ziemian,
ale i małe gospodarstwa chłopów. Pozyskiwano nowe grunty i wprowadzano nowoczesne rozwiązana
techniczne. Upowszechniły się hodowla ziemniaków i buraków cukrowych oraz płodozmian. Rozwój
rolnictwa był wspierany przez powstawanie kolejnych zakładów produkujących narzędzia i maszyny
rolnicze. Sukcesywnie wzrastała liczba osób zatrudnionych w rolnictwie oraz w przemyśle przetwórczym,
pomimo utrudnień wprowadzanych przez władze zaborcze. Mimo to, polscy przedsiębiorcy starali się
konkurować z Niemcami.
W zaborze rosyjskim późno zaczął się proces uwłaszczania chłopów, co miało decydujący wpływ na
rozwój rolnictwa (dopiero w 1861 r.). Najpierw zmiany dokonywały się w folwarkach ziemian, a później w
gospodarstwach chłopskich. Wzorcowym gospodarstwem stał się Klemensów należący do Andrzeja
Zamoyskiego. Od lat 40 wprowadzano tam nowoczesne technologie. Po zniesieniu pańszczyzny, część
chłopów, zwolniona z powinności, przenosiła się do miast, gdzie znajdowała zatrudnienie w przemyśle.
Uwłaszczeni chłopi mogli inwestować w produkcje, jednakże zmiany zachodziły bardzo wolno.
W najgorszym położeniu znajdowało się rolnictwo zaboru austriackiego. Galicyjska wieś była
najuboższa. Tylko poza rolnictwem brakowało miejsc pracy. Uwłaszczenie w niewielkim stopniu
przyczyniło się do poprawy sytuacji chłopów. Większości chłopów nie było stać na dokupienie ziem,
modernizacje gospodarstw i wywiązywanie się z zobowiązań podatkowych. Dodatkowo nowe prawo
umożliwiło likwidację serwitutów. Własnością gmin wiejskich stała się nie tylko część pól i lasów, z których
chłopi korzystali wcześniej w ramach tego prawa. Powodowało to narastanie konfliktów i poczucie
niesprawiedliwości. W niewielkim stopniu unowocześniano również majątki ziemiańskie. Brakowało na ten
cel kapitału i dobrych wzorców. Używano do tego celu kredytów, z których korzystali jednak tylko
właściciele dużych majątków i najbogatsi chłopi.

Poziom przemysłu, podobnie jak rolnictwa był bardzo zróżnicowany. Duży wpływ na to miała polityka
zaborców. Nie bez znaczenia pozostawały również inicjatywy lokalnych działaczy gospodarczych i
społecznych.
Do najszybciej rozwijających się obszarów należało Królestwo Polskie. Przede wszystkim
przyczyniło się do tego zniesienie granicy celnej między Kongresówką, a Rosją w 1851 r. Odtąd dla
polskich przemysłowców otworzył się ogromny rynek zbytu. Najbardziej widoczne to było w okręgu
łódzkim, który w krótkim czasie stał się jednym z największych centrów przemysłu włókienniczego. Sama
Łódź przekształciła się w wielkie miasto z 500 tys. mieszkańcami. Dwa wielkie przedsiębiorstwa Karola
Scheiblera i Izraela Poznańskiego wytwarzały ponad połowę produkcji całego okręgu. Dominował tu
przemysł bawełniany, a w mniejszym stopniu wełniany. Zakłady przyciągały rzesze robotników
pochodzących z biednego chłopstwa. Na przełomie XIX i XX w. Łódź stała się drugim największym
ośrodkiem miejskim królestwa. Wokół niego rozwinęło się wiele miasteczek powiązanych gospodarczo.
Bardziej zróżnicowany był Warszawski Okręg Przemysłowy. Przeważała tutaj produkcja maszynowa i
metalowa. Trzecim ważnym ośrodkiem było Zagłębie Dąbrowskie. Dominowały tam nowoczesne
stalownie, huty i kopalnie węgla kamiennego. Rozwój hutnictwa przyczynił się do rozbudowy przemysłu
maszynowego. Na rozwój zagłębia wpłynęła rozbudowa kolei w Cesarstwie Rosyjskim, ponieważ w
zakładach Królestwa realizowano olbrzymie zamówienia na tory i elementy taboru. Gorsza sytuacja
panowała na ziemiach zabranych, bo dominowało tam rolnictwo i brakowało znaczących ośrodków
przemysłowych. Były one pozbawione surowców naturalnych. Jednym z nielicznych ośrodków był
Białystok z przemysłem włókienniczym i przetwórczym.

W zaborze pruskim najintensywniej przemysł rozwijał się na Górnym Śląsku. Powstawały tam
kopalnie węgla kamiennego, huty, koksownie i zakłady maszynowe. W całym okręgu zatrudniano 500 tys.
robotników. Na Pomorzu Gdańskim przemysł skoncentrował się w Gdańsku i Elblągu. Znajdowały się tam
zakłady przemysłu stoczniowego, maszynowego i tytoniowego. W Wielkopolsce, gdzie nadal najważniejszą
rolę odgrywało rolnictwo, rozwijał się przemysł przetwórczo-spożywczy, drzewny i meblarski. Polscy
konkurowali z kapitałem niemieckim. Znajdowała się tutaj największa cukrownia w Kruszwicy. Na terenie
zaboru pruskiego rozwijał się transport – sieć kolejowa Cesarstwa Niemieckiego była znacznie gęstsza niż w
Imperium Rosyjskim.
W drugiej połowie XIX w. ziemie zaboru austriackiego wciąż były zacofane gospodarczo.
Wprawdzie Austro-Węgry weszły na drogę intensywnego rozwoju, jednak ten proces nie objął Galicji.
Dopiero na początku XX w. władze zdecydowały się zintegrować komunikacyjnie tę prowincję z reszta
monarchii. Nie udało się tego celu zrealizować do I WŚ. Początkowo głównymi gałęziami przemysł w
Galicji były przemysł przetwórczy oparty na rolnictwie praz wydobycie soli w Wieliczce i Bochni. W latach
50 XIX w. zaczęto wydobywać ropę, gdzie w 1853 r. Ignacy Łukasiewicz wynalazł lampę naftową.
Przyczyniło się to do wzrostu popytu na ropę. Dzięki temu powstało Zagłębie Borysławsko-Drohobyckie.
Na początku XX w. pochodziło stąd 5% światowego wydobycia ropy. Powstawały tam rafinerie ropy m.in.
w Trzebini i Jaśle, zakłady chemiczne w Krakowie, Lwowie i Drohobyczu, metalowe i maszynowe w
Krakowie i Lwowie.

W drugiej połowie XIX w. nastąpił znaczny wzrost liczby ludności. W 1880 r. łącznie w Królestwie,
zaborze pruskim i Galicji mieszkało 17 mln ludzi. W 1900 r. ponad 22 mln, a w 1914 r. 26 mln. Najszybciej
rosła populacja Królestwa, a najwolniej zaboru austriackiego. Postęp medycyny i poprawa warunków życia
zmniejszyły śmiertelność noworodków, wydłużyły średnią długość życia i podniosły poziom przyrostu
naturalnego. Znacznym przekształceniom uległo społeczeństwo ziem polskich. Wraz z uprzemysłowieniem
zmieniła się stanowa struktura społeczna. W obrębie stanu szlacheckiego, wykształciła się arystokracja,
szlachta średnio stała się ziemiaństwem. Prawnie i społecznie zdegradowano drobną szlachtę. Zmianom
uległo również mieszczaństwo. Zamożni utworzyli burżuazję, a biedniejsi drobnomieszczaństwo. Ważną
grupę stanowiła też służba domowa. Powstały również dwie nowe grupy społeczne: robotnicy i
inteligencja. Pod koniec XIX w. w fabrykach pracowało coraz więcej kobiet. Proletariusze (inna nazwa)
zamieszkiwali osiedla robotnicze, które powstawały obok zakładów pracy. Inteligencja obejmowała zaś
przedstawicieli zubożałej szlachty, mieszczaństwa oraz chłopstwa. Była to najlepiej wykształcona grupa i
wykonywali zawody wymagające wiedzy teoretycznej. Zaliczano do nich urzędników, nauczycieli, lekarzy,
prawników, dziennikarzy, artystów i duchownych. Społeczeństwo było również zróżnicowane pod
względem narodowościowym. W zaborze rosyjskim dominowali Polacy, ale żyli tam również Ukraińcy,
Białorusini i Żydzi. W Galicji oprócz Polaków i Ukraińców najliczniejszą grupą byli Żydzi. W zaborze
pruskim, na wsiach żyli głównie Polacy, a w miastach znaczny odsetek stanowili Niemcy. Druga połowa
XIX w. charakteryzuje się nasileniem emigracji z ziem polskich. Najczęściej emigrowano z przeludnionych
i najuboższych ziem zaboru austriackiego. Kierunkami wyjazdów stały się obie Ameryki. Szacuje się, że do
I WŚ ziemie polskie opuściło 10 mln osób.

W drugiej połowie XIX w. na ziemiach polskich mieszkało około 3,5 mln żydów. W Królestwie
Polskim stanowili 10% społeczeństwa. Odrębną grupę stanowili litwacy – Żydzi uciekający z Imperium
Rosyjskiego przed pogromami organizowanymi przez rosyjskich nacjonalistów. W odróżnieniu od Żydów
mieszkających od wielu pokoleń na ziemiach polskich byli oni niechętni do asymilacji. Żydzi najczęściej
żyli w gettach lub sztetlach (osobne dzielnice). Ich społeczności funkcjonowały według ortodoksyjnych
zasad judaizmu. W każdym zaborze uzyskali prawa obywatelskie. Najwcześniej się to stało w zaborze
pruskim, potem w Królestwie, a najpóźniej w Galicji. Miało to związek z reformami ustrojowymi
Habsburgów z 1867 r. Odtąd żydzi mogli aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym i politycznym. Pod
koniec XIX w. mieli nawet swoich przedstawicieli w Sejmie Krajowym oraz Radzie Państwa. Większość
Żydów używało języka jidysz. Pod wpływem ruchu oświecenia żydowskiego, Haskali, wielu żydów
zasymilowało się z polskim społeczeństwem, przyswajając język polski oraz włączając się w rozwój kultury.
Zwolennicy Haskali byli przeciwnikami izolacji Żydów i dążyli do zespolenia ich z społeczeństwem.
Przeciwnikami tego rozwiązania byli syjoniści. Uważali siebie za odrębny naród, z inną kulturą i językiem
oraz powinni dążyć do utworzenia własnego państwa w Palestynie. Utworzyli nawet partię polityczną pod
nazwą Poalej Syjon.

W XIX w. rozwiał się ruch emancypacyjny. Już w latach 30 kobiety domagały się dostępu do
wykształcenia, uprawiania zawodu, równego traktowania prawnego oraz uczestnictwa w życiu politycznym
i społecznym. Dominowały wśród nich aktywistki z dużych miast, z inteligenckich rodzin, jednakże celem
było dotarcie do kobiet z każdych środowisk. Emancypantki zakładały własne organizacje i wydawały
czasopisma. Organizowały również spotkania i zjazdy kobiet z wszystkich trzech zaborów. Dzięki swoim
działaniom konsekwentnie zwiększały swój udział w życiu publicznym. Wśród polskich emancypantek
szczególne miejsce zajmują Eliza Orzeszkowa i Żmichowska Narcyza. Orzeszkowa dzięki swojej
twórczości literackiej oraz postawie życia protestowała przeciwko dyskryminacji kobiet, a Żmichowska jest
uznawana za jedną z inicjatorek ruchu na rzecz równouprawnienia kobiet na ziemiach polskich.

Zabór rosyjski Zabór pruski Zabór austriacki

Królestwo Polskie:
 rozwój demograficzny
 rozwój handlu z Rosją
 rozwój okręgów
przemysłowych
 rozwój instytucji
finansowych
 uwłaszczenie chłopów
 migracja z wsi do miast
ziemie zabrane:
 dominacja rolnictwa,
 uwłaszczenie chłopów
 niewiele ośrodków
przemysłowych
 przemysł przetwórczy
 modernizacyjna polityka
władz pruskich
 rozwój rolnictwa dzięki
zakończonemu
uwłaszczeniu
 rozkwit przemysłu
maszyn rolniczych
 rozwój demograficzny
 rozwój sieci kolejowej
Górny Śląsk:
 rozwój przemysłu
ciężkiego, górnictwa i
hutnictwa
 dominacja rolnictwa
opartego na małych
gospodarstwach rolnych
 uwłaszczenie chłopów
 zacofanie wsi
 likwidacja serwitutów
 mało ośrodków
przemysłowych
 powstanie przemysłu
naftowego
 emigracja zarobkowa