NOWE NURTY

POLITYCZNE
RUCH SOCJALISTYCZNY NA ZIEMIACH POLSKI

Na ziemiach polskich ruch socjalistyczny ukształtował się najwcześniej w zaborze

rosyjskim. Idee socjalizmu, znane niemal w całej Europie, docierały do Królestwa
Kongresowego zarówno z Rosji, gdzie zdobył dużą popularność wśród polskich studentów
w Petersburgu, jak i z Zachodu, gdzie z kolei działało emigracyjne środowisko wywodzące
się z ugrupowania „czerwonych”. Pod koniec lat 70. XIX wieku. W gronie młodzieży i
przedstawicieli warszawskiej inteligencji powstały pierwsze kółka socjalistyczne. Dzięki
nim nowe hasła trafiały do robotników, którzy w myśl dokryny socjalizmu mieli być ich
głównymi adresatami. Początki ruchu socjalistycznego okazały się jednak trudne,
ponieważ jakakolwiek działalność polityczna w Królestwie Polskim była nielegalna.
Socjalistom groziły aresztowania, więc propagowali swoje przesłanie w konspiracji.
Ponadto już na wstępie zarysowały się wśród nich różnice dotyczące odpowiedzi na
pytanie: „Czy skupić się jedynie na walce o prawa robotników, czy także domagać się o
niepodległość Polski?”
.

W 1882 r. w Warszawie powstała pierwsza polska partia socjalistyczna o nazwie

„Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat”, zwana popularnie
Wielkim Proletariatem albo I Proletariatem. Jej założycielem i liderem był Ludwik
Waryński, który już wcześniej działał na emigracji na rzecz ruchu socjalistycznego.
Program partii odwoływał się do poglądów Karola Marksa i zakładał dążenie do
rewolucji przeprowadzonej przede wszystkim przez polskich i rosyjskich robotników
w porozumieniu z robotnikami z innych państw. W jej wyniku miało powstać nowe,
ponadnarodowe państwo, oparte na pełnym równouprawnieniu wszystkich jego
mieszkańców bez względu na pochodzenie. W programie Wielkiego Proletariatu
dominowały hasła internacjonalistyczne, a kwestie narodowe i niepodległościowe
miały marginalne znaczenie. Wielki Proletariat istniał zaledwie trzy lata. Już w rok po
założeniu partii aresztowano Waryńskiego, a następnie jej kolejnych członków. W
1885 r. odbył się w Warszawie proces, wyniku którego orzeczono pierwsze od
powstania styczniowego kary śmierci za działalność polityczną. Czterech skazanych
stracono na stokach Cytadeli warszawskiej. Skazany na więzienie we wcześniejszym
procesie, Ludwik Waryński zmarł w 1889 r.
.

Po rozbiciu Wielkiego Proletariatu ruch socjalistyczny odrodził się pod koniec lat 80.
Do tradycji Pierwszego Proletariatu odwołała się, ustanowiona w 1888 r. Socjalno-
Rewolucyjna Partia Proletariat, zwana też II Proletariatem, Ludwikiem Kulczyckim na
czele. Drugą organizacją socjalistyczną powstałą w tym czasie był Związek
Robotników Polskich, któremu przewodził Julian Marchlewski. Jego działacze kładli
większy nacisk na pracę wśród robotników celu uświadomienia przysługujących im
praw. Obie organizacje zostały znacznie osłabione przez aresztowania, jednak proces
konsolidacji środowisk robotniczych trwał nadal.
 DWA NURTY W POLSKIM
RUCHU SOCJALISTYCZNYM
Przełomowe znaczenie dla polskiego ruchu socjalistycznego miał zjazd jego
zwolenników Paryżu w 1892 r. Powstała wówczas Polska Partia Socjalistyczna.
Głównym autorem i jego programu był Bolesław Limanowski, uważany za ojca
polskiej myśli socjalistycznej. Partia postawiła sobie za cel odzyskanie niepodległości.
Uznano, że wolna i Demokratyczna Rzeczpospolita zagwarantuje robotnikom należytą
ochronę socjalną, a wszystkim obywatelom równość wobec prawa. Program PPS
został zaakceptowany przez znaczną część socjalistów w kraju, a partia zaczęła
funkcjonować w zaborze rosyjskim. Na jej czele stanęli: Józef Piłsudski, Aleksander
Sulkiewicz, Aleksander Malinowski i Stanisław Wojciechowski. W ciągu kilku lat PPS
stało się najliczniejszą partią na ziemiach Polski. W 1894 r. ugrupowanie zaczęło
wydawać swoją własną gazetę po tytułem „Robotnik”. Mimo popularności PPS nie
wszyscy działacze socjalistyczni uznali jej program.
.

W 1893 r. powstała nowa partia, nawiązującą swoimi postulatami do socjalizmu

internacjonalistycznego i komunizmu – Socjaldemokracja Królestwa Polskiego
(SDKP). Na jej czele stanęli Róża Luksemburg i Julian Marchlewski. W 1900 r., po
połączeniu z aktywistami litewskimi, organizacja przekształciła się w
Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). W ten sposób na ziemiach
polskich działały dwa nurty socjalistyczne: niepodległościowy (reprezentowany przez
PPS) oraz internacjonalistyczny, komunistyczny (skupiony wokół SDKPiL).
Polskie partie socjalistyczne powstały nie tylko w zaborze rosyjskim. Od 1897 r. w
Galicji istniała legalnie Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska
Cieszyńskiego. Kierował nią Ignacy Daszyński. W zaborze pruskim funkcjonowała z
kolei Polska partia socjalistycznego Zaboru Pruskiego, której działalność ograniczała
się głównie do Górnego Śląska. Odrębną partię socjalistyczną stworzyła wspólnota
żydowska, która zamieszkiwała miasta na ziemiach polskich. W 1897 r. w Wilnie
żydowscy działacze socjalistyczni powołali Powszechny Żydowski Związek
Robotniczy na Litwie, w Polsce i w Rosji, popularnie zwany Bundem
DELEGACI PPS NA MIĘDZYNARODOWYM KONGRESIE SOCJALISTYCZNYM W
LONDYNIE W 1896 R. WŚRÓD SIEDZĄCYCH SĄ WIDOCZNI M.IN. IGNACY
MOŚCICKI (OD LEWEJ STRONY NA DOLE) I JÓZEF PIŁSUDSKI (NA ŚRODKU)
 DWA NURTY W RUCHU SOCJALISTYCZNYM
POSLKA PARTIA SOCJALISTYCZNA SOCJALDEMOKRACJA KRÓLESTWA
(PPS) POLSKIEGO I LITWY
(SDKPiL)
NURT Niepodległościowy, socjaldemokratyczny Internacjonalistyczny, komunistyczny
NAJWAŻNIEJSZY Wywalczenie niepodległości Polski jako republiki Obalenie caratu w wyniku rewolucji proletariackiej i
CEL POLITYCZNY demokratycznej z parlamentem jako pozostawienie ziem polskich jako części republiki
najważniejszym organem władzy demokratycznej tworzonej wspólnie z Rosją
PROGRAM • Niepodległe państwo gwarantem • Odrzucenie walki o niepodległość – w wyniku
bezpieczeństwa socjalnego robotników, rozbiorów ziemie polskie zbyt mocno zrosły się z
• Przeprowadzenie reform ograniczających państwami zaborczymi, a walka zbrojna o
nierówności społeczne, niepodległość przyniosłaby katastrofalne skutki,
• Równość wszystkich obywateli, • Współpraca rewolucjonistów z różnych państw
• Powszechna wartość religii, słowa, druku, (internacjonalizm) – najistotniejsze
zgromadzeń, przeprowadzenie rewolucji światowej,
• Prawo do tworzenia stowarzyszeń i partii, • Cele klasy robotniczej ważniejsze od celów
• Prawo robotników do strajku narodowych
ROZWÓJ RUCHU LUDOWEGO NA ZIEMIACH POLSKICH

Najpóźniej na ziemiach polskich ukształtował się ruch ludowy, czyli chłopski.

Nastąpiło to pod koniec XIX w. w zaborze austriackim, w którym autonomia
umożliwiała legalną działalność polityczną. Na tym obszarze antagonizmy dzielące
chłopstwo i szlachtę pozostawało bardzo silne. Jedną z kwestii spornych była sprawa
serwitutów. Patent z 1853 r. umożliwiał szlachcie ograniczenie prawa do korzystania
przez chłopów z pastwisk i lasów należących do dworów. Kwestie sporne między
ziemianami a chłopami rozstrzygnął sąd. Procesy zazwyczaj kończyły się korzystnie
dla tych pierwszych. W latach 60. i 70. w Sejmie Krajowym zasiadali przedstawiciele
chłopów, lecz w latach 1877-1889 już ich nie wybrano. W ten sposób stracili oni na
ponad 10 lat możliwość wysuwania swoich postulatów.
.

Jeszcze w latach 70. XIX w. kwestia niesprawiedliwości na wsi była podejmowana

przez działaczy społecznych z różnych środowisk. Jako pierwszy kwestię chłopską
podniósł w 1875 r. ksiądz Stanisław Stojałowski. Na łamach wydanych przez siebie
pism „Wieniec” i „Pszczółka”, zachęcał do aktywności i apelował do władz o
rozwiązania prawne na rzecz środowiska wiejskiego. Za najpilniejsze sprawy uważał
rozszerzenie praw wyborczych oraz zagwarantowanie pomocy socjalnej
potrzebującym.
Znacznie większy zasięg miała działalność Marii i Bolesława Wysłouchów. W latach
1886-1887 we dwoje wydawali miesięcznik „Przegląd Społeczny”, a po jego
zamknięciu przez władze, czasopismo „Przyjaciel Ludu”. To ostanie pismo miało
bardzo szeroki krąg odbiorców. Twórcy koncentrowali się na uprawnieniach
mieszkańców wsi, szczególnie na prawach wyborczych. W tym celu nawoływali przed
wyborami do Sejmu Krajowego w 1889 r., aby chłopi wybierali do niego swoich
reprezentantów. Przeprowadzone na dużą skalę akcja przedwyborcza przyniosła
oczekiwany skutek. W Sejmie Krajowym zasiadło czterech posłów chłopskich. Maria
Wysłouch oprócz pracy na rzecz wsi była także zaangażowana w ruch emancypacyjny,
m.in. Wydając pismo edukacyjne dla kobiet „Zorza”.
.

Zwieńczeniem pracy licznych działaczy ludowych było utworzenie pierwszej polskiej

partii chłopskiej. 28 lipca 1895 r. na wiecu w Rzeszowie powołano do istnienia
Stronnictwo Ludowe (SL). Jego pierwszym prezesem został wybrany Karol
Lewakowski. Za swój główny cel partia stawiała walkę o poprawę warunków życia
mieszkańców wsi poprzez:
 Obniżenie podatków,
 Wsparcie chłopskiej spółdzielczości,
 Powołanie instytucji kredytujących rolników,
 Rozwój infrastruktury drogowej,
 Ułatwienie awansu społecznego mieszkańcom wsi,
 Budowę szkół,
 Zwiększenie udziału chłopstwa w życiu politycznym.
.

W 1903 r. SL przekształciło się w Polskie Stronnictwo Ludowe, na którego czele w

latach 1908-1913 stał Jan Stapiński. W 1913 r. doszło w PSl do rozłamu na PSL-
Lewicę, któremu przewodził Jan Stapiński, i PSL-Piast, w którym jednym z liderów
został Wincenty Witos.
Poza Galicją ruch ludowy rozwinął się, choć niewielkim stopniu, w Królestwie
Polskim. W latach 1904-1907 zaistniał nielegalny Polski Związek Ludowy (PZL).
Wydawał on swoje pisma skierowane do chłopów, propagował spółdzielczość, a także
wysuwał hasła polityczne. Domagał się m.in. rozszerzenia prawa wyborczego oraz
wolności słowa i prawa do zgromadzeń. W 1907 r. w wyniku aresztowania licznych
działaczy Polski Związek Ludowy przestał istnieć. Z kolei w zaborze pruskim ruch
ludowy praktycznie się nie rozwinął.
WINCENTY WITOS
1874-1945
Był politykiem i wieloletnim przywódcą polskiego ruchu ludowego. Swoją
działalność zaczynał od współpracy z pismem „Przyjaciel Ludu”. Od początku
istnienia Stronnictwa Ludowego był jego członkiem, a w latach 1903-1913 należał do
Rady Naczelnej PSL. Cieszył się niezwykłym autorytetem wśród polskich chłopów.
Był jednym z inicjatorów rozłamu w PSL, po którym należał do kierownictwa PSL-
Piast. W latach 1918-1931 był przewodniczącym tej partii. Przez sześć lat był posłem
do galicyjskiego Sejmu Krajowego, a w latach 1911-1918, posłem do austriackiej
Rady Państwa. Po klęsce Austro-Węgier stanął na czele Polskiej Komisji
Likwidacyjnej. W 1920 r., podczas wojny polsko-bolszewickiej, został członkiem
Rady Obrony Państwa i stanął na czele Rządu Obrony Narodowej. W późniejszych
latach jeszcze dwukrotnie był powoływany na urząd premiera II Rzeczypospolitej.
PRZYCZYNY REWOLUCJI
1905
 Niezadowolenie wszystkich warstw społecznych z przestarzałego systemu
ustrojowego Rosji
 Zła sytuacja ekonomiczna Rosji
 Zubożenie chłopów
 Narastanie niechęci społeczeństwa wobec caratu
 Złe warunki bytowe warstwy robotniczej
 Wzrost bezrobocia
 Klęska armii rosyjskiej w wojnie z Japonią
 Bezpośrednią przyczyną stała się „krwawa niedziela” w Petersburgu.
REWOLUCJA 1905
ROKU W ROSJI
Od czasu wojny krymskiej kryzys rosyjskiego państwa nasilił się w latach 1904-1905. Trwała w tym
czasie wojna z Japonią, która ujawniła słabość militarną, polityczną i gospodarczą imperium
Romanowów. Od początku stycznia 1905 r. w zakładach przemysłowych Petersburga trwały protesty i
strajki. Niezadowolone społeczeństwo domagało się daleko idących zmian. 22 stycznia 1905 r. przed
Pałacem Zimowym w Petersburgu odbyła się pokojowa manifestacja, która zgromadziła ok. 100 tys.
Protestujących. Przedstawiciele tłumu chcieli przekazać carowi petycję, w której domagali się m.in.
Powołania parlamentu i amnestii dla więźniów politycznych. Przeciwko manifestantom wysłano
wojsko, które użyło broni palnej. Zginęło ok. tysiąca osób, a wiele odniosło rany. Wydarzenia tego
dnia przeszły do historii jako krwawa niedziela. Ta masakra osłabiła autorytet cara. Aby ratować swój
wizerunek, Mikołaj II zwołał Dumę Państwową, czyli ogólnorosyjski parlament. Nie powstrzymało to
jednak fali strajków rozlewającej się po całej Rosji. W październiku ogłoszono strajk generalny, który
sparaliżował kraj. Rosyjskie władze, po początkowych ustępstwach, nie wdrożyły mimo to głębokich
reform państwa. Po kilku latach powrócono do terroru i rządów silnej ręki. Duma Państwowa, z którą
wiązano nadzieję na liberalizację życia politycznego w Rosji, nie została wprawdzie zlikwidowana, ale
jej znaczenie w kolejnych latach było marginalizowane.
SKUTKI REWOLUCJI 1905-
1907
 Rewolucja, mimo, że została pokonana przyniosła rosyjskim obywatelom pewne korzyści.
Podważony został system samodzierżawia. Możliwe było zakładanie legalnych ugrupowań
politycznych. Ruch rewolucyjny przyczynił się do powstania warstwy chłopów –
indywidualnych posiadaczy ziem. Wydarzenia te były generalną próbą przed następnym
powstaniem, do którego doszło 10 lat później. Natomiast Królestwu Polskiemu przyniosła ulgi
językowe i wyznaniowe. W wyniku strajku szkolnego uzyskano prawo do zakładania
prywatnych szkół z językiem polskim. Pewne swobody zyskały polskie organizacje
kulturalno-oświatowe. Nastąpiła także poprawa warunków bytowych robotników.