5.

Nowe nurty polityczne

Na ziemiach polskich ruchy socjalistyczne najwcześniej ukształtowały się w zaborze rosyjskim.
Miała na to wpływ duża popularność tych idei wśród polskich studentów w Petersburgu, jak i również
działania emigracyjnego środowiska wywodzącego się z „czerwonych” na zachodzie. Pod koniec lat 70 XIX
w. w gronie warszawskiej młodzieży i inteligencji powstawały pierwsze kółka socjalistyczne. Dzięki temu
nowe hasła trafiły do robotników, którzy byli głównymi adresatami. Jednakże początki tych ruchów były
trudne, z uwagi na nielegalność jakichkolwiek działalności politycznych w Królestwie Polskim. Socjalistom
groziły aresztowania, więc działali w konspiracji. Jednakże już na początku zarysowywały się wśród nich
różnice: czy skupiać się jedynie na walce o prawa robotników, czy także domagać się niepodległości Polski?
W 1882 r. w Warszawie powstała pierwsza partia socjalistyczna o nazwie Międzynarodowa Socjalno-
Rewolucyjna Partia Proletariat, zwana Wielkim Proletariatem albo I Proletariatem. Jej założycielem
był Ludwik Waryński. Program partii odwoływał się do poglądów Karola Marksa i zakładał dążenie do
rewolucji przeprowadzonej przede wszystkim przez polskich i rosyjskich robotników w porozumieniu z
robotnikami z innych państw. W jej wyniku miało powstać ponadnarodowe państwo, oparte na pełnym
równouprawnieniu wszystkich jego mieszkańców bez względu na pochodzenie. W jej programie
dominowały hasła internacjonalistyczne, a kwestie narodowe i niepodległościowe miały marginalne
znaczenie. Wielki proletariat działał tylko trzy lata. Rok po założeniu aresztowano Waryńskiego, a potem
kolejnych członków. Czterech z nich skazano na śmierć, a Waryński zmarł w więzieniu. Kolejną partią był
tzw. II Proletariat z Ludwikiem Kulczyckim na czele. Drugą organizacją był Związek Robotników
Polskich, któremu przewodził Julian Marchlewski. Jego działacze kładli nacisk na uświadomienie
robotników przysługujących im praw. Obie organizacje zostały znacznie osłabione przez aresztowania, ale
proces konsolidacji wciąż trwał.
Przełomowym wydarzeniem dla polskich socjalistów był zjazd w Paryżu w 1892 r. Powstała
wówczas Polska Partia Socjalistyczna. Głównym autorem programu był Bolesław Limanowski. Jej celem
było odzyskanie niepodległości. Uznano, że wolna i demokratyczna Rzeczpospolita zagwarantuje
robotnikom należytą ochronę socjalną, a wszystkim obywatelom równość wobec prawa. Program PPS został
zaakceptowany przez większość socjalistów w kraju, a partia zaczęła działać w zaborze rosyjskim. Na jej
czele stanęli: Józef Piłsudski, Aleksander Sulkiewicz, Aleksander Malinowski i Stanisław Wojciechowski.
W ciągu kilku lat PPS stała się najliczniejszą partią na ziemiach polskich. Zaczęli wydawać własną gazetę
pt. Robotnik. Mimo popularności PPS nie wszyscy działacze uznali jej program. W 1893 r. powstała nowa
partia o nazwie Socjaldemokracja Królestwa Polskiego, która później połączyła się z aktywistami litewskimi
w 1900 r. W ten sposób powstała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy o poglądach
internacjonalistycznych i komunistycznych. Na jej czele działali Róża Luksemburg oraz Julian
Marchlewski. Przez to na ziemiach polskich działały dwa nurty socjalistyczne: niepodległościowy (PPS)
oraz internacjonalistyczny, komunistyczny (SDKPiL).
Nie tylko w zaborze rosyjskim powstawały partie socjalistyczne. Od 1897 r. działała legalnie w
Galicji Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Kierował nią Ignacy
Daszyński. Natomiast w zaborze pruskim funkcjonowała Polska Partia Socjalistyczna Zaboru Pruskiego,
której działalność ograniczała się głównie do Górnego Śląska. Żydzi również utworzyli w Wilnie własną
socjalistyczną partie, która działała na Litwie, w Polsce i w Rosji. Nazywała się Powszechny Żydowski
Związek Robotniczy, popularnie zwany Bundem.
Polska Partia Socjalistyczna (PPS) Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL)
nurt Niepodległościowy, socjaldemokratyczny Internacjonalistyczny, komunistyczny
Najważniejszy cel Wywalczenie niepodległości jako republiki z Obalenie caratu w wyniku rewolucji proletariackiej i
polityczny parlamentem jako najważniejszy organ pozostawienie ziem polskich jako część republiki
tworzonej z Rosją
Program  Niepodległe państwo gwarantem  Odrzucenie walki o niepodległość – ziemie
bezpieczeństwa socjalnego robotników polskie za bardzo się zrosły z zaborcami, a walka
 Reformy ograniczające nierówności społeczne przyniosłaby katastrofalne skutki
 Równość wszystkich obywateli  Współpraca rewolucjonistów z różnych państw
 Ogólna wolność religii, słowa, zgromadzeń  Przeprowadzenie rewolucji światowej
 Prawo robotników do strajku  Cele klasy robotniczej ważniejsze od celów
 Prawo tworzenia partii i stowarzyszeń narodowych
 W drugiej połowie XIX w. kształtowały się ruchy nacjonalistyczne. Ich początki były związane
zarówno z działaczami z kraju, jak i z środowiskiem emigrantów po powstaniu styczniowym. W 1886 r.
zaczęto wydawać tygodnik „Głos”, w którym publikowali artykuły ideologów nowego nurtu. Jednakże
przełomowym wydarzeniem dla polskiego nacjonalizmu było założenie Ligi Polskiej w 1887 r. w
Szwajcarii przez Zygmunta Miłkowskiego. Była to tajna organizacja narodowa, której celem było
zjednoczenie wszystkich warstw społeczeństwa i wzmacnianie w nich poczucia polskości. Odrzucano i
powstańczą konspirację, jak i idee pracy organicznej. Uznawali, że najważniejszym wyzwaniem jest obrona
świadomości narodowej i wzmacnianie więzów łączących Polaków, bez względu na grupę społeczną do
której należeli. Z tego powodu uznawali socjalistyczną walkę klas za szkodliwą dla narodu. Zapowiadali
nową koncepcję walki o niepodległość. Zyskiwali poparcie głównie wśród młodych Polaków, którzy
założyli w Krakowie Związek Młodzieży Polskiej „Zet”. Z inicjatywy Ligi Polskiej powstała na ziemiach
Królestwa Kongresowego tajna Liga Narodowa w 1893 r. Przewodził jej jeden z głównych ideologów
polskiego ruchu narodowego – Roman Dmowski. Organizacja finalnie działała we wszystkich trzech
zaborach. Jej celem była obrona interesów polskiego społeczeństwa z pozycji nacjonalizmu, czyli
rywalizacji, a nawet walki z innymi grupami narodowościowymi. Szczególny nacisk również kładziono na
rozwój stowarzyszeń oświatowych na wsiach. W realizację programu Ligii Narodowej włączyli się młodzi z
„Zetu”. Największe poparcie Liga zyskała w zaborze pruskim, gdzie przeciwdziałała germanizacji.
Natomiast na zasłużonym działaczem na Górnym Śląsku był Wojciech Korfanty.
W 1897 r. w Królestwie Polskim powstała pierwsza nacjonalistyczna partia polityczna –
Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne. Mimo to głównym ośrodkiem narodowców stał się Lwów, gdzie
Roman Dmowski wydawał czasopismo „Przegląd Wszechpolski”. Do Lwowa przybywało wielu działaczy z
Galicji, jak i z innych zaborów, dzięki czemu miasto miało znaczenie ponadzaborowe. Od 1904 r. partia
SND działała w zaborze austriackim legalnie.

Inną nazwą na polski ruch socjalistyczny była Narodowa Demokracja (w skrócie endecja) lub ruch
wszechpolskim. Najważniejszą wartością endecji był naród, a celami zachowanie jego tożsamości oraz
odzyskanie niepodległości. Jednak w odróżnieniu od socjalistów, narodowcy odrzucali powstanie zbrojne
jako zbyt niebezpieczne. Zamiast tego propagowali solidaryzm narodowy, czyli ponadzaborowe wspieranie
się Polaków ze wszystkich warstw społecznych. Kładziono nacisk na rozwój polskich instytucji,
stowarzyszeń i spółdzielni. Za największe niebezpieczeństwo uważano germanizacyjną politykę zaboru
pruskiego. Natomiast w Galicji tym zagrożeniem było emancypacyjną działalność Ukraińców, którzy
konkurowali z Polakami. Z kolei w zaborze rosyjskim, mimo trudnej sytuacji Polaków, nie uważano by
Rosja stwarzała takiego zagrożenia dla polskości jak Niemcy. Gdy po klęsce z Japonią, car zdecydował się
na reformy, endecy zaczęli brać czynny udział w polityce. Od początku XX w. polski ruch nacjonalistyczny
przybierał oblicze antysemickie, co powodowało wzrost niechęci między Polakami, a Żydami.
Najpóźniej rozwinął się ruch ludowy, czyli chłopski. Nastąpiło to pod koniec XIX w. w Galicji. Tam
mimo uwłaszczenia, antagonizmy między szlachtą, a chłopstwem pozostawały bardzo silne. Jedną z takich
kwestii była sprawa serwitutów. Od 1853 r. szlachta mogła ograniczyć prawa do korzystania przez chłopów
z pastwisk i lasów należących do dworów. Spory te rozstrzygał sąd, z wynikiem korzystnym dla ziemian. Co
prawda w latach 60 i 70 w Sejmie Krajowym zasiadali chłopi, ale później już ich nie wybierano. W ten
sposób stracili możliwość wysuwania swoich postulatów. W latach 70 kwestia niesprawiedliwości była
podejmowana przez działaczy z różnych środowisk. Jako pierwszy zrobił to ksiądz Stanisław Stojałowski.
Na łamach wydawanych przez siebie pism zachęcał do aktywności i apelował o rozwiązanie prawne na
rzecz środowisk wiejskich. Za najpilniejsze uważał rozszerzenie praw wyborczych oraz pomoc socjalną.
Znacznie większy zasięg mieli Maria i Bolesław Wysłouchowie. Wydawali oni miesięcznik „Przegląd
Społeczny”, a po zamknięciu przez władze „Przyjaciel Ludu”. Koncentrowali się na uprawnieniach
mieszkańców wsi, szczególnie prawach wyborczych. W tym celu nawoływali, aby chłopi wybierali swoich
reprezentantów do wyborów Sejmu Krajowego w 1889 r. Dzięki szerokiemu kręgowi odbiorców, akcja
przyniosła skutek, a chłopi mieli swoich 4 przedstawicieli.
 Zwieńczeniem ich pracy było utworzenie pierwszej partii chłopskiej – Stronnictwa Ludowego w
1895r. w Rzeszowie. Partia ta jako cel obierała sobie poprawę warunków życia mieszkańców wsi poprzez:
‣obniżenie podatków, ‣wsparcie chłopskiej spółdzielczości, ‣powołanie instytucji kredytujących rolników,
‣rozwój infrastruktury drogowej, ‣ułatwianie awansu społecznego mieszkańcom wsi, ‣budowę szkół,
‣zwiększenie udziału chłopstwa w życiu politycznym. W 1903 r. partia przekształciła się w Polskie
Stronnictwo Ludowe. W 1913 r. doszło do rozłamu na PSL-Lewicę któremu przewodził Jan Stapiński oraz
PSL-Piast, któremu przewodził Wincenty Witos.
Ruch ludowy rozwinął się również w Królestwie, ale w mniejszym stopniu. Działał tu w latach 1904-
1907 nielegalny Polski Związek Ludowy. Wydawał czasopisma skierowane do chłopów, propagował
spółdzielczość oraz wysuwał hasła polityczne. Domagali się m.in. rozszerzenia prawa wyborczego oraz
wolności słowa i prawa do zgromadzeń. Potem w wyniku aresztowań organizacja przestała istnieć. Na
ziemiach pruskich ruch ludowy praktycznie się nie rozwinął.

Od czasów wojny krymskiej, kryzys Rosji nasilił się w latach 1904-1905. Trwała wtedy wojna z
Japonią, która ujawniła słabość imperium. W petersburskich zakładach trwały strajki. 22 stycznia 1905 r.
odbyła się pokojowa manifestacja przed Pałacem Zimowym. Zgromadziło się tam ok 100 tys. osób, które
domagały m.in. powołania parlamentu i amnestii dla więźniów politycznych. Przeciwko manifestantom
użyto broni palnej. Zginęło wówczas 1000 osób, a wiele odniosło rany. Wydarzenie nazwano krwawą
niedzielą. Pogłębiło to tylko niechęć do caratu, zatem Mikołaj II zwołał Dumę Państwową, czyli
ogólnorosyjski parlament. Nie powstrzymało to jednak strajków i manifestacji. W październiku ogłoszono
strajk generalny, który sparaliżował kraj. Nie wprowadzono wówczas głębokich reform państwa, a jedynie
tylko kilka ustępstw. Potem wrócono do rządów silnej ręki i terroru. Marzenia o liberalizacji życia, zostały
niespełnione.
Rewolucja 1905 r. dotarła na ziemie polskie zaboru rosyjskiego. Pod koniec stycznia fala strajków
objęła największe ośrodki przemysłowe Królestwa Polskiego. Wystąpienia socjalistów i anarchistów
spotkały się z reakcją władz. W czerwcu doszło do powstania robotniczego w Łodzi, któremu przewodziły
PPS i SDKPiL. Wzniesiono ok. 100 barykad, jednak krwawo stłumiono rewolucje. Zryw ten nazywany
powstaniem łódzkim, był pierwszym zbrojnym wystąpieniem od 1864 r. Jesienią polskie ośrodki
przemysłowe przyłączyły się do strajków ogarniających całe imperium. W odpowiedzi wprowadzono stan
wojenny. Wrzenia ogarnęły również wsie. Wystąpienia robotnicze na ziemiach polskich trwały aż do 1907 r.
Szczególnie aktywni w trakcie strajków byli członkowie Organizacji Bojowej PPS. Na jej czele stał
Józef Piłsudski. Zrzeszała ona ok 6500 bojówkarzy. Dokonywali oni zamachów, rabunków, prowadzili
szkolenia bojowe oraz w laboratoriach wytwarzali materiały wybuchowe. Do najważniejszych akcji zalicza
się odbicie 10 osób z więzienia przy ul. Pawiej oraz atak na kasę powiatową w Wysokiem Mazowieckim,
gdzie zdobyto pół miliona rubli.
Protesty nie wiązały się tylko z poprawą sytuacji socjalnej i przeprowadzenia reform społecznych.
Wśród postulatów PPS znalazły się też żądania o charakterze narodowościowym. Domagano się autonomii
dla Królestwa, wolności słowa, prawa do zgromadzeń oraz polonizacji szkolnictwa i administracji.
W latach 1905-1908 przez ziemie przetoczyła się fala strajków szkolnych podczas których domagano
się ‣nauczania w języku polskim, ‣powszechnej i darmowej edukacji, ‣zaprzestanie dyskryminacji
uczniów oraz ‣prawa do studiowania kobiet.
 Podczas rewolucji, na równi z hasłami socjalistycznymi były głoszone hasła niepodległościowe,
dlatego często są uznawane za kolejne powstania narodowe Polaków. Głównymi narzędziami walki były
strajki w fabrykach, szkołach i wsiach. Podczas strajków często dochodziło do starć zbrojnych. Przez
wojsko rosyjskie oraz bratobójcze walki między socjalistami, a narodowcami zginęło wielu robotników.
Władze carskie aresztowały, skazywały na śmierć, więziła lub wysiedlała uczestników. Ponadto znaczna
większość straciła pracę. W samej Łodzi dotknęło to 20 tys. robotników.
Jednakże rewolucja z lat 1905-1907 miała wiele pozytywnych skutków, które wynikały z
liberalizacji prawa przez cara. Były to m.in. ‣Wprowadzenie Ukazu Tolerancyjnego, który zakończył
dyskryminację kościoła rzymskokatolickiego i grekokatolickiego, ‣W rosyjskiej dumie powstało polskie
koło poselskie, ‣ Umożliwiono zakładanie legalnych organizacji, ‣ pozwolenie na tworzenie prywatnych
szkół z językiem polskim, ‣nastąpiła częściowa polonizacja Uniwersytetu Warszawskiego, ‣ w urzędach
gminnych wprowadzono obok rosyjskiego język polski jako urzędowy.
Jedną z legalnych organizacji była, założona przez endecję, Polska Macierz Szkolna, która
organizowała prywatne polskie szkolnictwo, biblioteki i czytelnie. Jedną z konsekwencji rewolucji był także
rozłam Polskiej Partii Socjalistycznej. Pierwsi nazywani „młodymi” planowali rewolucję proletariacką i
współpracowali z SDKPiL, oraz drudzy zwani „starymi” skupieni wokół Józefa Piłsudskiego
rozbudowujący organizację bojową i stawiający za cel odzyskanie niepodległości. Spór doprowadził do
rozłamu na PPS-Lewicę (młodzi) oraz PPS-Frakcję Rewolucyjną. Ta druga po upadku rewolucji robotniczej
przeniosła się do Galicji, gdyż w Austro-Węgrzech upatrywali swojego sprzymierzeńca w walce z Rosją.