1

MATEMATIKA 2

Lekcija 9- Jedna
cine totalnog diferencijala

Jednacina
M (x, y) dx + N (x, y) dy = 0 (1)
naziva se jednacina totalnog diferencijala ako je leva strana totalni diferen-
cijal neke funkcije u (x, y) dveju nezavisno promenljivih x i y, tj.

u u
M (x, y) dx + N (x, y) dy = du = dx + dy.
x y

Ako je tako, onda je u (x, y) = C opte reenje jednacine (1).

Teorema. Pretpostavimo da funkcije M (x, y) i N (x, y) imaju nepre-
kidne parcijalne izvode po y i x, respektivno, u nekoj prostopovezanoj oblasti
D xy-ravni. Potreban i dovoljan uslov da leva strana jednacine (1) bude
totalni diferencijal neke funkcije u (x, y) dveju nezavisno promenljivih x i y,
jeste da vazi jednakost
M N
= (2)
y x
u svakoj tacki oblasti D.
Napomena. Ako je za funkcije M (x, y) i N (x, y) ispunjeno (2), onda
je
u (x, y) = C
opte reenje jednacine (1), gde je C proizvoljna konstanta, a funkcija u (x, y)
se nalazi po formuli
Z Z Z

u (x, y) = M (x, y) dx + N (x, y) M (x, y) dx dy. (3)
y

Primer 1. Proverimo da li je jednacina

ey dx 2y + xey dy = 0 (4)

jednacina totalnog diferencijala, i naimo njeno opte reenje.

Reenje. Ovde je M (x, y) = ey i N (x, y) = (2y + xey ), pa je

M N M N
= ey , = ey , dakle = ,
y x y x
2

tj., (4) je jednacina totalnog diferencijala. Prema formuli (3), nalazimo

Z Z Z
y
y
y
u (x, y) = e dx + 2y + xe e dx dy
y
Z
y
y
y
= e x+ 2y + xe xe dy
y
Z

= ey x + 2y xey + xey dy

= ey x y2 .

Znaci, ey x y 2 = C je opte reenje jednacine (4).

Primer 2. Dokazimo da je jednacina sa razdvojenim promenljivima
jednacina totalnog diferencijala.
Reenje. Neka je P (x) dx = Q (y) dy jednacina sa razdvojenim promen-
ljivima. Ona je ekvivalentna jednacini

P (x) dx + [Q (y)] dy = 0, (5)

a to je jedna jednacina oblika (1). (M (x, y) = P (x), N (x, y) = Q (y) .)

Kako je
M P N (Q)
= =0 i = = 0,
y y x x
to je M N
y = x , odakle, prema Teoremi, sledi da je leva strana jedna cine (5)
totalni diferencijal funkcije u dveju nezavisno promenlljivih x i y.
Integracioni mno zilac. Ako jednacina (1) nije jednacina totalnog
diferencijala, tada je mogucno potraziti funkciju (x, y) tako da jednacina

(x, y) M (x, y) dx + (x, y) N (x, y) dy = 0

bude jednacina totalnog diferencijala. Takva funkcija se zove integracioni

faktor ili integracioni mnozilac. Prema Teoremi, uslov za to je
(M ) (N )
=
y x
ili, u razvijenom obliku,

M N
M N + = 0. (6)
y x y x

Znaci, akoje funkcija integracioni mnozilac diferencijalne jednacine (1)

tada ta funkcija zadovoljava parcijalnu diferencijalnu jednacinu (6). Lako je
 3

videti da vazi i obrnuto. Time se problem reavanja jednacine (1) svodi na

reavanje parcijalne diferencijalne jednacine (6). Meutim, u optem slucaju
teze je reiti jednacinu (6) nego jednacinu (1). Zato se najcece postupa tako
to se pokuava odrediti funkcija u nekom specijalnom obliku, na primer,
= (x), = (y) ili = (xy) .
Potrazimo integracioni mnozilac u obliku = (), gde je = (x, y)
poznata funkcija. Jednacina (6) tako postaje

0 M N
M N () + () = 0
y x y x
ili
N M
1 d x y
= . (7)
d M
y N x

Ako se funkcija na desnoj strani jednacine (7) moze prikazati kao funkcija
promenljive , tj., ako je
N M
x y
= G () ,
M
y N x

onda jednacina (7) predstavlja obicnu diferencijalnu jednacinu prvog reda u

odnosu na nepoznatu funkciju = (), koja razdvaja promenljive i ciji je
oblik
d
= G () d.

U
Jedno reenje te jednacine je funkcija () = e G()d .
Specijalno, diferencijalna jednacina (1) ima integracioni faktor koji za-
visi samo od promenljive x ( (x, y) = x), odnosno samo od promenljive y
( (x, y) = y), ako postoji funkcija G jedne nezavisno promenljive, takva da
vazi jednakost
M N
y x
= G (x) ,
N
U
(i tada je (x) = e G(x)dx ), odnosno takva da vazi jednakost
N M
x y
= G (y) ,
M
U
(i tada je (y) = e G(y)dy ).
Ortogonalne i izogonalne trajektorije. U nekim primenama cesto se
javlja sledeci problem: ako je data familija krivih (x, y, C) = 0 u xy-ravni,
4

naci drugu familiju krivih (x, y, C) = 0, tako da svaka kriva te familije

sece krive familije (x, y, C) = 0 pod pravim uglom. Tada se familija krivih
(x, y, C) = 0 zove familija ortogonalnih trajektorija familije (x, y, C) =
0.
Analiticki, to znaci sledece. Ako je F (x, y, y 0 ) = 0 diferencijalna jed-
nacina familije krivih (x, y, C) = 0, onda diferencijalna jednacina ortogo-
nalnih trajektorija te familije ima oblik

1
F x, y, 0 = 0,
y
jer uslov normalnosti tangenti sa koeficijentima pravca k1 i k2 glasi: k1 k2 =
1.
Da zakljucimo: ako zelimo da naemo ortogonalne trajektorije familije
(x, y, C) = 0, najpre naemo njenu diferencijalnu jednacinu F (x, y, y 0 ) = 0
i u njoj y0 zamenimo sa y10 . Integraljenjem tako dobijene diferencijalne
jednacine
1
F x, y, 0 = 0,
y
dobijamo familiju ortogonalnih trajektorija familije (x, y, C) = 0.
Primer 3. Naimo ortogonalne trajektorije familije krugova sa cen-
trom u koordinatnom pocetku:

x2 + y 2 = C. (8)

Reenje. Najpre naimo diferencijalnu jednacinu familije krugova.

Diferenciranjem jednacine (8) dobijamo
x
2x + 2yy0 = 0, tj. y0 = .
y
To je diferencijalna jednacina familije krugova. Ako u toj jednacini y0 za-
menimo sa y10 , dobijemo

1 x y
0
= , odnosno y0 = ,
y y x
to je diferencijalna jednacina trazene familije ortogonalnih trajektorija.
Njenim reavanjem, nalazimo

y = Cx (x 6= 0) .

Ovo je familija ortogonalnih trajektorija familije (8).

 5

Familija krivih (x, y, C) = 0 zove se familija izogonalnih trajektorija

pod uglom familije (x, y, C) = 0, ako svaka kriva te familije sece krive
familije (x, y, C) = 0 pod uglom 6= 2 .
Ugao izmeu ma koje krive LC iz familije (x, y, C) = 0 i neke izogo-
nalne trajektorije L u njihovoj presecnoj tacki M smatra se orijentisanim
od tangente krive LC ka tangenti krive L, a merni broj ugla je takav da
je 0 < || < 2 . Na taj nacin se dobija

tan 2 tan k2 k
+ 1 = 2 , 1 = 2 , tan 1 = , k1 = ,
1 + tan 2 tan 1 + kk2

y 0 k
tako da diferencijalna jednacina izogonalnih trajektorija glasi F x, y, 1+ky 0

= 0.
Primer 4. Naimo izogonalne trajektorije pod uglom = 4 familije
krugova
x2 + y2 = C.
Reenje. Ako u diferencijalnoj jednacini x + yy 0 = 0 familije krugova,
0 1
y0 zamenimo sa y1+y
0 (jer je tan 4 = 1), dobijemo diferencijalnu jedna
cinu
0 yx
y = y+x . To je diferencijalna jednacina familije izogonalnih trajektorija
pod uglom 4 datih krugova. Nije teko videti da je to jedna homogena
diiferencijalna jednacina prvog reda i da je njeno opte reenje:

x2 y
ln p + arctan = C.
2
x +y 2 x