İlk Dönem Islam Tarihi

ESK DNYADA VE CAHLYEYE
KADAR ARABSTANDA SYASET

VE DN HAYAT
NDEKLER
Eski Dnyada Siyaset ve Dini Hayat LK DNEM SLAM

Mezopotamya uygarlklar
Cahiliyeye Kadar Arabistan'da
TARH
Siyaset ve Dini Hayat
Gney Arabistan
Kuzey Arabistan
Orta Arabistan (Hicaz)
Bu niteyi altktan sonra

HEDEFLER
Eski uygarlklarn siyasi ve kltr tarihini

kavrayabilecek
Gemile bugn arasnda kpr oluturan
medeniyetlerin tarihi sreleri ve insanla
katklar hakknda daha salkl
deerlendirmelerde bulunabilecek
slam dininin ortaya kt ve yayld
NTE
merkezlerin sosyo kltrel ve dini yaplarn
analiz etmi olacak.
1
Eski Dnyada ve Cahiliyeye Kadar Arabistanda Siyaset ve Dini Hayat
GR
Tarih birbirinden bamsz olmayan olgulardan meydana gelir. Hadiseler,
zincirin halkalar misali birbiri ile balantl olup sebep ve sonu ilikileri ile
hayatiyet kazanabilir. Dolaysyla tarihin bir blmn cmbzla ekip ncesi ve
sonrasndan bamsz olarak deerlendirmek muhatabn hibir zaman salkl bir
neticeye ulatrmayacaktr. Semavi dinlerin birbirinin devam ve tamamlaycs
olduu dnldnde en son din olan slamn ortaya kt artlar ve etkiledii
toplum yapsn tetkik iin hem slam dininin doduu Arap Yarmadasnn gemi
tarihinin ve hem de ona komu olan dier medeniyetlerin siyasi ve dini yaplarnn
akla kavuturulmas bir zorunluluktur.
te bu kayg ile slam dininin dou merkezi olan Arap Yarmadasnn siyasi
ve dini yaps, tad artlar hakknda bilgi vermeden nce Araplara komu olan
kadim/eski dnya devletlerini tanmak faydal olacaktr.
ESK DNYADA VE CAHLYEYE KADAR ARABSTANDA

SYASET VE DN HAYAT
ESK DNYADA SYASET VE DN HAYAT
MEZOPOTAMYA UYGARLIKLARI
Mezopotamya, Araplar tarafndan siyah anlamna gelen Sevd, Ssnler
ise lkenin kalbi anlamna gelen Dl-i ranehr olarak isimlendirilmitir. Tarihi
kaynaklarn bazlarna gre buras Hz. Nuhun tufandan sonra yerletii ve insan
neslinin oald blgedir. Medeniyetin beii saylan ve ounluu sulanabilen
alvyonlu topraklarla kapl Mezopotamyann snrlarn Frat ve Dicle nehirleri
tayin etmektedir. Kuzeyde bugn Irak ehri olan Tikritten, gneyde Basra
krfezine, douda Hulvan ehrinden balayarak batda Kadisiyeye kadar
uzanmaktadr. Frat ve Dicle nehirlerinin tamas sonucu oluan bu verimli
topraklar insanlk tarihinin balangcndan itibaren ok nemli medeniyetlere ev
sahiplii yapmtr. Arkeolojik kazlarda ortaya kan tarihi bulgular blgedeki
hareketliliin M.. 6000 ylna kadar uzandna tanklk etmektedir. Smerler,
Akadlar, Babilliler, Asurlular blgenin en eski sakinleri olarak kabul edilir. Hz. mer
dneminde fethedilen bu topraklar slam kltrnn ekillenmesinde de nemli
pay sahibi olmutur. Kltrel etkileimin tarihi temellerini iyi analiz edebilmek iin
bu topraklar zerinde kurulan nemli medeniyetleri ksaca da olsa tanmak
gerekecektir.
Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 2

Smerler ve Akadlar
Smerler yazy ve tekerlei icat etmeleri, tarm sektrnde devrim
niteliindeki yenilikleri ile hret kazanmlardr. M.. 3500 yllarnda
Mezopotamyada ortaya kan bu kadim uygarlk tarm sektrne bal bir geliim
gstermitir. Blgenin ilk yerli halk olarak tannmaktadrlar. Bakr madenini ilk
kefeden ve sanayide ilk defa kullanarak insanln hizmetine sunanlar da
Smerlerdir. Deri ilemecilii, demircilik, ta oymacl gibi zanaat dallarnda r
amlardr. Tarm ve sanayi toplumu olmann zorunlu bir sonucu olarak Smerler
yerleik hayat benimsemi ve etraf muhkem surlarla evrili saylar otuzu akn
ehir kurmulardr. Larsa, Ur, Uruk, Ki Umma bunlarn en mehurlarndandr.
Ayrca, Smerce ismi Kadingirra olan Babilin ilk sakinlerinin de Smerler olduu
bilinmektedir.
ehir devletlerine ayrlan Smerler krallar tarafndan ynetilmekte olup
zaman zaman ehirlerin idari yaplanmalar tekelde toplanmaktayd. Toplum din
adamlar, askerler, halk ve kleler olmak zere drt gruba ayrlmaktayd. Toplumun
aristokrat snfn daha ziyade din adamlar oluturmaktayd. ehrin ba rahibi ayn
zamanda ynetici konumundayd.
ok tanrl bir inanca sahip olan Smerler kerpiten yaplan Ziggurat adyla
bilinen tapnaklarda ibadet etmekteydi. Yedi kattan oluan mabetler; depo, okul ve
rasathane olarak kullanlmaktayd. Tanrlar insan eklinde olup lmsz olduuna
inanlrd. Anu, Enlil, Enki, Nimnah, Ecem, nanna tanrlarna verdikleri adlardan
bazlardr.
ehir devletleri arasndaki siyasi ekimeler devletin zayflamasna neden
olmu, nce Elamllar ve daha sonra Sami tarihinin ilk byk ismi olan Akad
imparatorluunun kurucusu Sargon tarafndan srdrlen saldrlar sonucu
yklmtr.
Smerlerin hkimiyetinde olan Ki ehri kralnn muhasebecisi olan Sargon
darbe sonucu iktidar ele geirmi ve onun soyundan gelen hanedanlar yaklak bir
Smer ivi yazs asr boyunca ehirleri birletirerek ele geirdii bu topraklarda varln
srdrmtr. ehir devletinden merkezi devlet anlayna geen Akadlar 200 yl
iktidarlarn devam ettirmilerdir. Mezopotamyann tamamna hkim olan ilk
devlet olma unvanna sahiptirler. Smer kltrn, kendi kltrleriyle
harmanlayan Akadlar, byk bir medeniyetin olumasnda nemli rol
oynamlardr. Akadllar, Sargondan sonra en ihtiaml dnemini torunu Naram-Sin
dneminde yaamtr. o dnemde Akadca btn Mezopotamyada kullanlan
ortak dil hline gelmitir.
Akadlar arasnda gk tanr inancnn yaygn olduu anlalmaktadr. Gne,
Ay, Vens en fazla taplan tanrlar arasndayd. Mehur kral Naram-Sin, kendisini
tanr ilan eden ilk kral olmakla kalmam dnya krallna soyunmutur. Bu gl

kraln lm sonras Akadlar zayflam ve da canavarlar olarak isimlendirilen

Gutiler tarafndan yklmtr.
Babil Krall (Amurrular-Keldaniler)

Krallk ismini Akadca Tanrnn Kaps anlamna gelen Babil ehrinden
almaktadr. Dnyann yedi harikasndan biri olan asma bahelerine ev sahiplii
yapan ve kulesi ile nl Babil ehri Tevrata gre (Tekvin 10/10) Nemrudun krallk
yapt drt nemli ehirden biridir. Hz. brahim de Peygamber olarak bu
corafyaya gnderilmitir. Hz. brahim Nemruda kar srdrd mcadeleden
sonra inananlarla birlikte nce Harrana oradan Kenan line gemitir. Babil krall
Smer ve Akad topraklarn iine alan byk bir imparatorluktur. Babilliler, M..
4000 ylndan itibaren blgedeki kltrlerin tm izlerini tamaktadr. Akadca
yazlan ve 282 maddeden oluan kanunlar ile tannan Hammurabi, devletin en
kudretli hkmdardr. Mezopotamyada yeniden siyasi birlii kuran Hammurabi
eski treleri bir araya toplayp yeniden dzenlemi ve ilk kanun yapc olarak n
salmtr. Onun lm ile beraber eski Babil krall zayflam ve 1595te Hititlerin
Babilin asma baheleri saldrs sonucu yklmtr.
Uzun sre Asur egemenlii altnda kalan Babilliler bakent valisi
Nabupolassarn nclnde M.. 612 ylnda Yeni Babil Kralln (Kaldeliler-
Keldaniler) kurdular. Devlet Nabupolassarn olu Buhtunnasr (Nabukadnezar)
dneminde en parlak dnemini yaamtr. Suriye, Filistin/Kuds M..587 ylnda
egemenlik altna alnm ve Msr ordusu malup edilmitir. Devlet Persler
tarafndan M.. 338 ylnda ortadan kaldrlmtr. Bundan sonraki srete
Mezopotamya Krallklar sona ermi, blgeye srasyla Persler, Helenler ve
Romallar hkim olmutur.
Dneme ilikin nemli bilgiler:
Yahudiler Yeni Babil devleti dneminde srgn edilmitir.
Hammurabi kanunlar ilk yazl anayasa niteliindedir.
Babil ehri, imparatorluun dnya harikas asma baheleri ile tarihe
damgasn vurmu bakentidir.
Dini devlet yaplanmasndan sekler bir devlet yapsna gei

salanmtr.
Asurlar
Asurlular, Kuzey Irak blgesinde Aur veya Asur ehri evresinde yaayan
Sami rka mensup bir topluluktur. Ticari alandaki baarlar sayesinde topraklarn
geniletmeyi baarmlardr. Ayn zamanda sava zellie sahip olan Asurlular,
M.. 1200 ylnda Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Msr hkimiyetleri altna

almlardr. Bakentleri Ninovadr. lkada Ortadounun en geni snrlara sahip

imparatorluunu kurmulardr. Anadoluya yazy tayanlar da Asurlulardr. Ar
lks dknl ve savalar devletin zayflamasna yol am ve M.. 1208den
itibaren gerileme dnemine girmilerdir. mparatorluun ikinci kurucusu kabul
edilen III. Tiglat Pileser (M.. 745-727) birlii salam ve Yeni Asur Krallnn
temellerini atmtr. Asurlular Kuranda ad geen Semud, Medyen ve Sebe
kavimleri bata olmak zere Arap topluluklar zerine dokuza yakn sefer
dzenlemilerdir. Sanatta byk bir gelime salayan Asurlular M.. 612-609 yllar
arasnda blgeye Keldaniler ve Medler tarafndan dzenlenen saldrlar sonucunda
yklmtr. Dier halklar arasnda eriyip gittikleri ifade edilmekle birlikte bugn
Sryani topluluklarn Asurlularn soyundan geldikleri de iddia edilmektedir.
braniler (srailoullar)
srailoullar, Smerler ve Akadlarn son dnemlerinde tarih sahnesine
kmlardr. Sami kkenli bu topluluk hakkndaki bilgiler daha ziyade kutsal
kitaplara dayanmaktadr. srailoullarnn atas olarak kabul edilen brahim Ur
ehrinde domu daha sonra Harrana oradan da Kenan diyarna yani, Beyt-i
Makdisin bulunduu blgeye yerlemitir. Burada da kuraklk ba gstermesi
nedeniyle verimli arazilerden oluan Nil deltasna gmtr. srailoullar Kenan
iline yerleene kadar bran olarak tannmaktadr. brahimin 12 olu ve onlarn
soylarndan gelenler ise srailoullar olarak adlandrlmaktadr. Msra kle olarak
satlan ve sarayda st kademelere ykselen Yusuf, akrabalarn da yanna alarak
M.. 1700l yllarda Msra yerlemitir.
Firavunlar ailesinin i bana gelmesi ile srailoullarnn buradaki dzeni
bozulmu ve ar inaat ilerinde altrlmaya balanmtr. ileri elinden
karmak istemeyen Firavun II. Ramsesin tm abalarna ramen Hz. Musann
nderliinde srailoullar Msrdan kmay baarmlardr. Bir sre sonra
Musann yol gstericiliini kabul etmeyip sapknlk ierisine dmler ve krk yl
Sina lnde kalmlardr. Peygamber olduuna inanlan Ye veya Yu
nclnde toparlanan sraoullar Kuranda Talut dier kaynaklarda ise Saul
olarak bilinen ahsn krallna kadar birlik ve beraberlik ierisinde olamamlardr.
Talutun baarlarna ramen asl birlik Hz. Davud dneminde salanmtr. M..
1400 ylnda Sion olarak bilinen Kuds ele geirdikten sonra merkezi buras olan
byk bir krallk kurulmutur. Krk yllk iktidar sonras yerine olu Sleyman
gemitir. Babas gibi Peygamber olan Hz. Sleyman dneminde srailoullar altn
an yaam ve Sleyman Mabedi olarak bilinen Beyt-i Makdis ina edilmitir.
Bylelikle Kuds Yahudilerin dini merkezi olmutur. Hz. Sleyman sonras birlii
bozulan devlet kuzey ve gney olmak zere iki ksma ayrlm ve M.. 722 ylnda
Asurlar tarafndan yklmtr. M.. 587 ylnda ise Babil kral Buhtunnasr tarafndan
Kuzey Yahuda krall ortadan kaldrlm ve daha nce ifade edildii gibi Yahudiler
Babile srlmtr. Pers Hkmdarnn Babil Kralln ortadan kaldrmas sonras

srailoullarndan bir ksm Kudse dnm ve kutsal mabet bata olmak zere
ehri yeniden ina etmilerdir. Pers hkimiyeti Byk skenderin blgeyi ele
geirmesine kadar devam etmitir. Blge, Mslmanlarn fethi ncesi srasyla
Helenler ve Romallar tarafndan ele geirilmitir.
ran
ran tarihine ilikin bilgiler M.. IX. asra kadar dayanmaktadr. Urmiye
glnn batsnda oturan Persler blgeye Avrupadan gelen Medlerle ittifak
kurarak Mezopotamya uygarlklarnn sonunu hazrlamlardr. Medlerin
hkimiyetine son veren Ahameniler M.. 525te Msra kadar uzanan byk bir
blgeyi ele geirdi. Suriye ve Msra hkim olduktan sonra rana ynelen Byk
skender Ahameni mparatorluunu sonlandrd. Byk skender, ran valisi
Selevkosa braktktan sonra blgeden ekilmitir. M.. 141 ylnda Partlar Seleuko
Kralln ortadan kaldrarak imparatorluk hline gelmitir. M.. 53 ylndan
itibaren Romallarla srdrdkleri savalarda zayflayan Partlar M.S. 224 ylnda
yklmtr. Ategede muhafz olan Ssn isimli ahs M.S. 226 ylnda Ssn
mparatorluunu kurmutur. Bizans imparatoru Konstantinos ve Ssnlere
komu olan Ermeniler Hristiyanl kabul edince, Ssn topraklarndaki
Hristiyanlar bu lkelerle ittifak ierisine girmilerdir. Bu skntl sreci amak iin
ek vergiler konmu, dini alanda reformlar yaplmtr. Her eye ramen bir trl
baar elde edilemeyince I. Hsrev (Enirvan), ehinah unvanyla ynetime el
koyarak Ssn Devletine en parlak dnemini yaatmtr. Hz. Peygamberin
doum tarihine tekabl eden yllarda Arabistann Gney blgesini yani Yemeni
Ssn topraklarna katmtr. Ynetimi ele alan olu IV. Hrmz dneminde Bizans
ile iddetli savalar yaand. Gzlerine mil ekilerek ldrlen Hrmzn yerine
olu II. Hsrev tahta geti. Balangta Bizansa kar stn baarlar elde etse de
Bizans mparatoru Herakleiosun ordularna malup oldu ve bir ayaklanmada
ldrld. II. Hsrev Hz. Peygamberin eli gndererek kendisini slama davet
ettii Ssn kraldr. Ssn imparatorluu Mslman ordularnca son Ssn
hkmdar III. Yezdcerdin 651 ylnda ldrlmesi ile son bulmutur.
Eski ran topraklarnda adn kurucusundan alan Zerdtlik ya da Mecuslik
dini yaygnd. En byk tanr kabul edilen Ahura Mazdaya nispetle Zerdtlie
Mazdeizim ad da verilmitir. yilik-ktlk, karanlk-aydnlk ikilemi zerine
kurgulanan bu din inana gre ate safl ve temizlii sembolize etmektedir.
badet mahallerine, merkezinde ate yakld iin ategede denmitir. nana gre
ldkten sonra ruh bedenden ayrld iin kirli sayldndan vahi hayvanlara terk
Zerdt Tapna edilmekte, geriye kalan kemikler ise yaklmaktayd. I. apur dneminde devletin
(Ategede) resmi dini hline gelen ve kurucusu Maniden (216-276) ismini alan dier bir din ise
Maniheizimdir. Sabiiliin etkisi ile ortaya kan bu inan biiminin yaygnlk
kazanmas Mecusi din adamlarn rahatsz etmi ve basklar sonucu Mani, Kral I.
Behram tarafndan ikence ile ldrlmtr. randa M. V. asrda bir baka din

hareket daha ortaya kmtr. Bu gnk anlamda komnist sistemin temelini de

oluturduu iddia edilen ve Mazdekiyye olarak isimlendirilen inan biimi mlkte
ve kadnda eitlik temeline dayanmaktayd. Bu anlay, atmalarn temeli olan
kskanl ortadan kaldrmtr. Mazdek dinine en fazla kar kanlar aristokratlar
olmutur. Enuirvan bozulan ekonomik ve sosyal yapy dzene sokmak iin
Mazdek dinini yasaklam taraftarlarn ar ikencelere maruz brakmtr. Eski ran
topraklarnda izah etmi olduumuz dinler yannda Hristiyanlk ve Yahudilik gibi
semavi din mensuplarnn varl da bilinmektedir.
in
in, tarihi olduka eskilere dayanan kkl bir medeniyete sahiptir. slamn
ilk ortaya kt Arap yarmadasna uzak bir mesafede oluu nedeniyle ran ve
Bizans tarihi kadar Mslmanlarn dikkatini ekmemi grnse de, aslnda en az ilk
fetihlerin gerekletii komu medeniyetler kadar slam toplumu zerinde
etkinliinin olduu sylenebilir. in tarihi Konfys (M.. 551-479) ile zdelemi
ve onunla birlikte in, altn an yaamtr. Konfyanizm, daha sonraki
dnemlerde in medeniyetinin temel dinamiklerini oluturmutur. Bu gnk isimle
anlan in hanedanl Konfys sonras kurulmutur. Baskc bir ynetim ekli
benimseyen halk ar ilerde almaya zorlayan bu ynetim anlay ksa srm
ve yklarak yerine Han hanedanl kurulmutur. Han hanedanlnn yklmas ile
birlikte drt asr devam edecek paralanma dnemi balamtr. slamn ilk ortaya
kt dnemlerde ini Sui hanedanl ynetmekteydi. Daha sonra kurulan Tang
hanedanl ise Konfyanizmi yeniden canlandrmtr. Tangler dneminde slam
in Seddi dini Asyaya doru yaylmaya balamtr.
Hz. Peygamberin lim inde de olsa gidip onu araynz eklindeki
ifadesinin aslnda uzaklk ile ilim arasndaki mesafeyi ortadan kaldrmaya matuf
sylenmedii, in kltr ve medeniyeti incelendiinde daha iyi anlalmaktadr. Hz.
Peygamberin Uman blgesine yapt ziyarette inlilerle karlamas sebebiyle,
onlarn kltr ve sanat alannda ne denli ileri olduklarna vakf olmas kuvvetle
muhtemeldir. inlilerin matematik, astronomi, mzik, fizik, kimya, corafya gibi,
bilim dallarnda olduka ileri bir seviyede olmalar, bunun en ak gstergesidir.
Ortaa slam dnyasnn altn an yaamasnda nemli bir faktr olan kadn
yaygn kullanm ise yine inliler kanalyla olmutur.
inde bir inan birlikteliinden bahsetme imkn yoktur. M.S. tccarlar
kanalyla ine Budizm ulam ve ok sayda taraftar bulmutur. Bir sre sonra
Budizme kar Taoculuk yaygnlam ancak Sui hanedanl ile birlikte yeniden
Konfyslk kabul grmeye balamtr.

Hindistan
Hindistan Farsa Hind lkesi anlamna gelmektedir. Hindu kelimesi ise eski
Sanskritedeki nehir anlamna gelen Sindhudan alnma bir kelimedir Bu nedenle
Arapa kaynaklarda blge, ounlukla Sind olarak adlandrlmaktadr. Gney
ksmnda Hint okyanusu, batsnda Umman denizi, dousunda Bengal krfezi ile
evrili byk bir geni andran yarmada eklindeki Hindistan kkl bir tarih ve
kltre sahiptir. Tarihi boyunca paralanm grnt arz eden, yer st ve yer alt
zenginlikleri ile dier ktalarn cazibe merkezi olan eski Hindistan bu gn Hindistan,
Pakistan, Benglade, Myanmar ve Sri Lanka arasnda paylalm olan genie bir
toprak parasna sahiptir.
Ta devrinden sonra blgede insan topluluklarnn varl bilinmekle
beraber ilk uygarlk belirtilerinin M.. 5000-1700 yllar arasnda ndus medeniyeti
ile ortaya kt anlalmaktadr. Harappa uygarl olarak da bilinen bu kadim
topluluun icat etmi olduu yaz bugn dahi zlememitir. Muhteem bir
ehircilik rnei de ortaya koyan bu medeniyet Ariler tarafndan M.. 1500 ylnda
ortadan kaldrlmtr. ranllarla akraba olan Ariler Hindistanda M..1500-1000
yllar arasnda Ganj medeniyetini oluturmulardr. Hindulara ait kutsal metinler
ve kast sistemi bu dnemde ortaya kmtr. Zaten farkl etnik yaplanmalara sahip
olan Hint halk kast sisteminin zorunlu bir sonucu olarak; din adamlar
(Brahmanlar), aristokratlar (Katriyalar), ifiler, sanatkrlar, tccarlar (Vaisyalar),
iler (Sudralar) olmak zere drt ayr snfa ayrlmtr. Bu snfsal ayrm Ganj
uygarlnn sonunu hazrlam, M.. VI. yzylda Magadhalar blgede kontrol
salamtr. M.. 518 ylnda Persler blgeyi istila etmiler ve Byk skenderin
blgeyi zaptna kadar hkimiyetlerini srdrmlerdir. Byk skender ve
takipileri ile birlikte kurulan koloniler sayesinde Greko-Hint medeniyeti olmu ve
bylelikle slam kltrn de etkileyecek olan Helenizm akm balamtr.
skenderin blgeye intikali ile Magadha krall yklm ve M.. 185 ylna kadar
varln devam ettiren Maurya imparatorluu kurulmutur. Bu imparatorluun
yklmas sonrasnda birok kk devletikler ortaya kmtr. M.S. 330 ylnda
kurulup 540 ylnda yklan Gupta imparatorluu dneminde Hint medeniyeti en
yksek seviyesine ulamtr. Akhunlarn saldrs ile yklan Guptalar sonras tekrar
siyasi istikrarszlk ba gstermi, bamsz devletler domutur. slamiyetin ortaya
kt ve yayld dnemlerde (606-647) Kral Hara blgede yeniden birlii
salamtr. Bu dnem ayn zamanda Hinduizmin balangc saylmtr. Kral Hara
sonrasnda birok blgesel krallklar kurulmu, X. yzyldan sonra ise blge
Trklerin ve Afganllarn saldrlarna maruz kalmtr. slamiyet blgeye 710-711
yllarnda Emevi devletinin Sind blgesi komutanlarndan Muhammed b. Kasmn
gerekletirdii fetihlerle ulamtr.
Ariler dneminde dini inan olarak kast sistemini nceleyen Brahmanizm,
bir baka ismiyle Vedizm ortaya kmt. M.. IV. yzylda Brahmanizme kar

Budizm arln hissettirmeye balam Brahmanizm daha ziyade krsal blgelere

ekilmitir. M.. 600-850 yllar arasnda ise Brahmanizmin deitirilmi ekli olan
Hinduizm resmi din olarak kabul edilmitir. Jainizm ve Sihizm de Hindistan kkenli
dinlerdir. Yine dier medeniyetlerde olduu gibi Zerdtlk, Yahudilik, Hristiyanlk
gibi blgeye intikal eden dier dinlere mensup tebaa ile de karlamak
mmkndr. Blgenin en yaygn dini olan Hinduizm hibir ayrma gitmeden eitli
ibadet ve inan sistemlerini de bnyesinde topladndan yaygn bir kabul
grmtr.
Trkistan/Orta Asya
Trklerin eski tarihlerine ilikin bilgilere in vakayinamelerinden (kronolojik
cetvel) ve arkeolojik kazlardan ulalmaktadr. Tarihi gemilerinin M.. 9000
ylna kadar ulat bilinmekle beraber baz tarihilere gre Trk tarihinin
balangc ilk defa asl Trk olan Trk isminin kullanld M.S. 545 ylna
dayandrlmaktadr. Baz topluluklar Trklerin yaadklar blgeleri Turan olarak da
isimlendirmilerdir. Trkler, Tanr Dalar ile Altay Dalar arasnda kalan Orta Asya
diye tannan blgede yaamaktayd. Hayvanclkla uraan gebe bir topluluk olan
Trkler, sahip olduklar atl birliklerle komular in zerine aknlar dzenlemiler
ve bu blgede hkimiyet kurmulardr.
Trklerin ilk kurduklar devlet Hun mparatorluudur (M.. 220). Bugnk
Moolistan blgesine hkim olan Hunlar, yaptklar saldrlarla inlileri, in Seddi
olarak n yapan muhkem surlar yapmaya mecbur brakmtr. lk Hun hkmdar
Trk birliini gerekletiren Teoman Yabgudur. Olu Metehan dneminde ise
Hunlar en parlak dnemini yaam, imparatorluun snrlar Japon Denizinden
Hazar Denizine kadar uzanmtr. Mete Handan sonra gerilemeye balayan devlet
nce ikiye ayrlm ve M.S. II. yzylda yklmtr. Devletin paralanmas ve yaam
Trk Savalar koullarnn zorlamas nedeniyle, tarihte Kavimler G olarak bilinen byk g
Avrupa ilerine kadar uzanmtr. Bat Roma imparatorluu Hunlarla anlamak
zorunda kalmtr. Douda ise Anadolu ilerine kadar ilerleme salam ve Bizans
mparatorluu, Trklere vergi der duruma gelmitir. Hunlular Orta Asyada
malup eden Tabgalar kendi kltrlerini koruyamayp inlilerin arasnda eriyip
gitmilerdir. M.S. 552-745 yllar arasnda varln srdren, Trk ismiyle anlan ve
bir sre sonra dou ve bat olmak zere iki ksma ayrlan Gktrkler dneminde
slam dini bireysel olarak Trkler arasnda yaylmaya balamtr. Gktrk
devletinin yklmas sonucu Uygurlar ve Karluklar blgeye hkim olmular ve doal
olarak da blgede fetih gerekletiren Mslman Araplarla kar karya
gelmilerdir. 751 ylnda Araplarla ittifak kurarak inlilere kar dzenlenen savata
inliler malup edilmi, bu da Trklerin slamlama srecini hzlandrmtr.
Trklerin din olarak tek tanrl ya da ok tanrl bir dine sahip olduklarna
dair farkl grler mevcuttur. Trkler yaam koullar gerei basit bir dini inana

sahipti. Dolaysyla yerleik hayat benimseyen toplumlara gre hzl din

deitirmilerdir. Birok tarih kaynanda Trklerin aman olduklar ifade edilir.
Trkler, aman yerine tabiatst varlklarla irtibata geen insan anlamnda Kam
ifadesini de kullanmaktadrlar.
Trkler Tengri denen bir yaratcya inanyorlard. Her eyi o yaratm olup
gn dokuzuncu katnda oturmaktayd. Tabiat kuvvetlerinin ruhu olduklarna
inanr, gkyzne ve gnee sayg duyarlard. Gktrkler zamannda Teoculuk ve
Budizm yaylma eilimi gstermitir. Uygurlar, Mani dinini kabul etmi, bir ksm ise
Budist olmulardr. Avrupaya gen Trkler ise Yahudi ve Hristiyanl kabul
etmilerdir.
Roma-Bizans mparatorluu
Roma imparatorluu, ismini talyann bakenti Romadan almakla birlikte
aslnda bu ehrin veya civar vilayetlerin ahalisinden mteekkil olmayp btn
talya ve Akdeniz topluluklarnn ortak ismi olarak kullanlmtr. Mezopotamya
uygarlklarnn en parlak dnemlerinde (M.. VIII. yy) Romann varl bile
bilinmemekteydi. Zira bu ehir, kyller ve obanlar tarafndan henz kurulma
aamasndayd. Saylar otuzu bulan oban gruplar hayvan yetitirerek ve harp
Roma mparatorluunun
ederek gvenli da yamalarnda ky gruplar hlinde yaamaktayd. Bu yerler
hkim olduu toprak
parasn gsteren bir kendilerine kabile krallar tarafndan verilmiti. Aslnda Romann kuruluuna ilikin
harita. kaynaklarda birok efsaneye yer verilmitir. Bu anlatlan efsanelerin tarih
sahnesinde yer alm dier medeniyetlerin kurulu efsaneleri ile benzerlik
gstermesi aslnda imparatorluu mitolojik temele dayandrma teebbsnn
insanln eski bir alkanl olduu kanaatini uyandrmaktadr.
Roma devlet olma hviyetini M.. IV. yzyln ikinci yarsndan itibaren
gstermitir. Yava yol kat eden, fakat azim ve kararllkla devam eden bu ilerleyi
talya zerinde ilk siyasi birliin kurulmasn salamtr. Devlet M.. 200de
Akdenizin bat ksmn, daha sonra dousunu ele geirerek imparatorluk hline
gelmitir. Roma, kuruluundan alt asr sonra Atlantikten Frat havzasna kadar
uzanan ve adndan sz ettiren bir devlet olmutur. Kuruluu temel alnrsa on bir
asr devam edecek bir tarihi srece imza atmtr. Buna Roma imparatorluunun
devam olarak kabul edilen Bizans da ilave ettiimizde bir on asrlk dnemden
daha bahsetmek gerekecektir. Roma imparatorluu bu uzunca hkimiyetinden
daha ok brakm olduu hukuk ve kltr miras ile kendinden sz ettirmitir. ehir
devletinden cihan hkimiyetine giden yolda etnisiteyi bir kenara atarak lk ve dil
birliktelii oluturmutur. Bu ynyle kltrel miras zerine kurulan bat
toplumuna bugn dahi esas kabul edilen hukuk nizamn brakmtr. Ayrca Roma
birbirinden farkl dou ve bat toplumlarn ilk defa tek bir toplum hline getirme
ynnde nemli admlar atmtr. Kkenleri ve talyaya gelileri hakknda farkl
grler bulunmakla birlikte rf, adet, gelenek ve inanlar irdelendiinde

Anadoludan g etikleri kanaati kuvvetle muhtemel olan Etrsklerin Roma

imparatorluunun dou ve bat arasndaki birlii salamada nemli bir kltrel alt
yap oluturduklar ihtimalini ciddiye almak gerekir.
Krallk dnemlerinde krallarn grev sresi lnceye kadar devam ederdi.
lm sonrasnda krallk babadan ola gemez, lmeden kral yerine geecek kiiyi
belirlerdi. ayet tayini gerekletirmeden lrse ehir meclisi konumundaki senato
tarafndan kral tespit edilirdi. Roma nfusu ayr gruptan olumaktayd.
Bunlardan ilki toplumun sekinleri olan Genslerdi. Bu aristokrat grubun
hizmetinde bulunan ve onlara srekli balln bildiren ikinci gruba Clientes, kk
zanaatkr ve iftilerden oluan gruba ise Plebler denmekteydi. Halk devlet
ynetimine Comitalar aracl ile itirak ederdi. Comitalarn salahiyetleri siyasi
alanlardan te sosyal ierikli idi.
Romallar ilkel dzeyde ok tanrl dinlere inanmaktayd. Bir ahs rahatlkla
birden fazla dine girebilirdi. En byk tanrlar kazandklar zaferlerden sonra byk
trenlerle nnde eildikleri Mars isimli tanr idi. Dier tanrlardan bazlar Jpiter,
Ianus, Saturnus, Quirunus, Juno, Minerva ve Vestadr. Bu tanrlardan bazlar
Greklerden alnm ve zaman getike art gstermitir. Romalya gre tanr
grnmez bir kudrete sahip olup, onun btn hayatn kuatmaktayd. O,
gerekletirdii her ite kendisine karan baka bir tanrnn olduunu dnrd.
Bu anlay, onlar olabildiince dindarlatrmt. Romallarn Circus ve Saturnalia
adnda iki dini bayramlar mevcuttu. zellikle cumhuriyet dneminde bu bayramlar
dini zelliklerini yitirmilerdir. Falamines ve Augurlar adyla devlet tarafndan
atanan rahipler din ilerini yrtrlerdi.
mparatorluk i ve d etkenler nedeniyle M.S. III. asrdan itibaren
zayflamaya balam ve k sreci ierisine girmitir. Tahamml edilemez
Germen saldrlar bakent Romay gvensiz hle getirmi ve yeni bakent
araylarna girilmitir. mparator Konstantinos bu gereklilik zerine siyasi, askeri ve
corafi konumu itibariyle dou ve bat arasnda kpr olan stanbulu semi,
inasna M.S. 324 ylnda balad yeni ba ehri 330 ylnda muhteem bir alla
Romaya kazandrm ve ona nispetle Kostantinopolis olarak adlandrlmtr. Artk
bu aamadan sonra kkeni douya dayanan Hristiyanlk devletin resmi dini hline
gelmitir. Yeni kurulan askeri sistem ve mal politikalardaki reformlar eski
Romadan Bizansa geisin habercisi idi. Dou ve Bat Romay bir arada tutan son
hkmdar Theodosiosdur. Onun zamannda Hristiyanlk artk tam anlamyla
resmiyet kazanmtr. lmyle Roma oullar arasnda dou ve bat olmak zere
iki ksma ayrlm ve bir daha da hi birleememitir.
Bizansn resmi dini hlini alan Hristiyanlk kendi iinde birlii salayamam;
daha ilk znik konsilinde (325) muhalif grlerle ortaya kan rahip Arius
reddedilmitir. stanbulda toplanan ikinci konsilde ise aforoz edilerek imparatorluk
topraklarn terk etmek zorunda braklmtr. Efesteki nc konsilde bu defa

Nesturiliin grleri reddedilerek tabileri Harran blgesine g etmek zorunda

kalmtr.
476 ylnda Germen saldrlar sonrasnda Bat Roma yklm, dou ise
saldrlar ve mezhepsel atmalara ramen yeni imparator Anastasiosun nlemleri
sayesinde kurtulmutur. I. Lustinianos dneminde imparatorluk yeniden
ahlanm; batda elden kan topraklar yeniden kazanlmtr. VI. yzyln ikinci
yarsna kadar devam eden parlak dnem, talyann igali, Avarlarn balkanlar
zerine saldrlar, rann batya doru genileme politikalar ile son bulmaya
balad. slam fetihlerinin balad dnemlerde Bizans mparatorluunu yeniden
toparlamaya balayan Herakleios devletin bandayd. Anadoluda gerekletirmi
olduu askeri reformlar ve devleti yeniden canlandrma abalar olumlu sonular
vermi; ran Anadoludan pskrtm, Suriye, Filistin ve Msr geri almtr.
Herakleios rana kar gstermi olduu baary bir zamanlar ciddiye dahi
almadklar ln derinliklerinden kopup gelen Mslman Araplara kar
tekrarlayamam, st ste ald malubiyetler sonucu Dou Akdeniz, Cezire ve
Kuzey Afrikadan ekilmek zorunda kalmtr. Asrlar boyunca devam eden bu
mcadele stanbulun fethi ile birlikte son bulmutur.
CAHLYEYE KADAR ARABSTANDA SYASET VE DN HAYAT

slam tarihi kaynaklarnda cahiliye dnemi olarak isimlendirilen zaman
diliminin balang ve bitiine ilikin birok farkl grler ortaya atlmtr. Ahzab
Suresi 33. yet-i kerimede geen ilk cahiliye tanmlamasndan yola karak
cahiliye dnemini ilk ve ikinci olmak zere iki ksma ayranlar dahi olmutur. Ancak
cahiliye dnemi denildiinde hrete kavumu hliyle daha ziyade peygamberlik
ncesi Araplarn putperestlik dnemi akla gelmektedir. Dolaysyla Cahiliyeye
Kadar Arabistanda Siyaset ve Dini Hayat bal altnda Miladi, V. yzyla kadar
Arabistan yarmadasnn dini ve siyasi tarihi incelenecektir.
Arabistann yerli halk olan Araplar Sami rka mensup olup dilleri Sami
dillerin en zengini olan Arapadr. Arap kelimesinin kkeni ve ilk kullanld dnem
hakknda tarihiler arasnda ortak bir gr mevcut deildir. Bir ksm tarafndan ilk
defa Arap kelimesinin Fratn batsndaki toplumlar iin kullanld ifade edilirken,
dier bir ksm gebe toplumlar ifade etmek iin l insan anlamnda branice
dilinde kullanlan arabha veya erebhe kelimesinden trediini iddia etmilerdir.
Araplarn tarihteki yaam biimleri gz nne alndnda ikinci grn daha
isabetli olduu sylenebilir.
Her ne kadar baz gr ayrlklar olmu olsa da Araplarn anayurtlarnn
Arabistan olduu hususu genel bir kabul hline gelmitir. Arap yurdunun orijinal
kullanm ibhu Ceziretil-Arabdr. Arap yarmadas anlamnda bu isim
Arap Yarmadasnn eski kullanlrken zamanla Ceziretl-Arab/Arap Adas veya Cezire/Ada olarak da
tarihini gsteren harita adlandrlmtr. lkenin yarmada olmasna ramen ada olarak isimlendirilmesini

baz tarihiler kuzey snr hattnn llerle evrili olmasna balamaktadrlar. Hz.
Peygamberin bu topraklarda dnyaya gzn am olmas ve burada vefat
etmesi, slam dininin buradan yaylm olmas, yine Kbe gibi nemli bir merkezin
burada bulunmas nedeniyle byk bir hrete kavuan yarmadann aslnda eski
tarihi hakknda, kesin verilere dayal sonulara ulama imkn yok denecek kadar
azdr. milyon metrekareyi aan geni bir toprak parasna sahip olan yarmada,
geni bir dikdrtgeni andrmaktadr. Yarmadann dousunda, Uman ve Basra
krfezi, gneyde, Hint okyanusu, batda, Kzldeniz, kuzeyde Mnbit Hilal olarak
adlandrlan Mezopotamya/Irak, Suriye ve Filistin bulunmaktadr. Kara parasyla
evrili olan lkenin Kuzey snrnn nereye kadar dayand hususu tartmal olduu
iin kaynaklarda yarmadann yzlmne dair farkl rakamlar verilmitir. Asya,
Avrupa ve Afrika ktalarnn birleme noktas olan Arabistan, Yemen blgesi dnda
tarma elverisiz olup daha ziyade llerle kapldr. Bu llerden Kuzeydeki Nfd,
ve gneydeki Rubul-hli (Ahkf olarak da isimlendirilen blge bo eyrek
anlamndr), lke yzlmnn byk bir ksmn iermektedir. Gney sahil eridi
volkanik dalardan ve derin vadilerden olumaktadr. Bat ksmnda Kzldeniz sahili
boyunca uzanan eridi (Tihme), zaman zaman ykseklii 3000 metreyi aan
yksek dalarla i kesimlerden ayrlmaktadr. Arabistann nc blm ise
merkezinde Necid ad verilen bir platodan olumaktadr.
Bu corafi malumatlar, ortaa insanlk tarihine damgasn vuracak olan
Araplarn nasl izole bir topluluk olduunun ve blgenin jeopolitik konumunun
anlalmas asndan nemlidir. Ayrca blgeleraras nfus kaymalar, yarmadann
eski demografik yapsnn tespitine ynelik rivayetlerin tetkiki iin de fiziki haritann
zihinlerde canlandrlmas gerekmektedir. Yazl tarihin bize sunmu olduu verilere
dayal olarak bugn olduu gibi gemite de, Arap yarmadasnn belirli blgeleri
dnda ounlukla kurak, tarma elverisiz, nfus younluu az olan bir yapda
olduu belirtilmektedir. Caitani, P. K. Hitti bata olmak zere baz aratrmaclar
Arabistan yarmadasnn eski tarihine dair nazariyeler ortaya atmlardr. Bu gre
gre Sami rkn ana yurdu Arabistandr. Aslnda bu corafya, tarihin eski
devirlerinde Anadoluda olduu gibi buzullarla kapl olmayp, lman iklime sahip,
srekli ya alan verimli arazilerden olumaktayd. Eski Mezopotamya
uygarlklarna mensup Babilliler Asurlular, Fenikeliler, branilerin anayurdu buras
olup, ar kuraklk ve buna bal olarak blgenin llemesi ile halk
Mezopotamyaya gmtr. Henz bu gr mutlak anlamda dorulayacak
tarihi malumatlara ulalamamtr.
G nazariyesini ortaya atanlarn en temel dayana, blgedeki kadim
medeniyetlerin kullanm olduklar diller arasndaki benzemedir. ivi yazsnn
deifre edilmesinden sonra eski Mezopotamya uygarlklarnn kullanm olduu
diller ile Arapa arasndaki benzerlik, bu dillerin ayn temele dayand, dolaysyla
bu topluluklarn da ayn kkten geldii grnn yaygnlamasna neden

olmutur. rnein fiil kkleri, bu dillerin hepsinde slasi, yani harflidir. Gemi
(mazi) ve imdiki zaman (muzari) fiil ekimleri ayndr. Baz isimler ve ahs
zamirleri yakn benzerlik gstermektedir. Her eye ramen bu grler detayl ve
uzun soluklu arkeolojik almalarla desteklenmedii srece, kesin bir yargda
bulunmamza imkan olmeyacaktr. Zira Sami rkn aslnda anayurdunun Gney
Mezopotamya olduu, oradan dald veya Afrika ve Anadoludan Arap
yarmadasna geldikleri gibi farkl grleri benimseyenler de olmutur.
Corafi blge olarak ayr ksmda ele aldmz Arap yarmadas siyasi tarih
asndan da Kuzey, Gney ve Hicaz (Orta Arabistan) olmak zere ayr
kategoride deerlendirilecektir. Mekke, Medine ve Taif gibi orta Arabistan
blgesinde yaayanlar, Kuzey Araplar olarak tanmlanmakla birlikte, siyasi ve
kltrel olarak daha kuzey blgedeki Araplardan farkldr. Bu ayrma her
toplumun dil ve kltrel farkllna dayanmaktadr. Daha ziyade kutsal kitaplarda
bahsi geen Hz. Nuhun olu Samn soyundan gelenlerin, blgeye iki ayr koldan
yaylmas sonucu kuzey ve gney Araplarnn teekkl ettii gr, soy bilimciler
(Etnologlar) tarafndan henz dorulanamad iin inan boyutuyla snrl kalmtr.
Yine zellikle Kuran- Kerimde bahsi geen Ad ve Semud gibi topluluklar iin Arab-
Bide (helak olan Araplar), gnmzde varln srdren Araplar iin ise, Arab-
Bakiye tanmlamasnda bulunan tarihiler, Arap tarihini iki ayr ksma ayrmlardr.
kincisi yaygn ve ok kabul gren bir tasnif deildir. Literatrde Arap tarihi daha
ziyade Gney, Kuzey, Orta (Hicaz) olmak zere ksmda incelenmitir.
Gney Arabistan/Yemeniler/ Kahtaniler

Gney Arabistan, dar bir ekilde uzanan Kzldeniz sahil eridinin Hint
okyanusuyla bulutuu, bereket anlamndaki ymn kelimesinden tremi Yemen
olarak isimlendirilen blgedir. Gney Arabistan denildiinde her ne kadar ilk akla
gelen Yemen blgesi olsa da, tarihiler tarafndan farkl blmlere ayrlmtr.
rnein, corafyaclarn blgenin taksimatna ilikin grlerini deerlendirenler,
Necran, Yemen, Hadramevt ve Uman olmak zere Gney Arabistan drt ayr
blgeye ayrmtr. Verimli arazilere sahip, ayrca i blgelerden gelen deve
kervanlar ile deniz filolarnn kesime noktas olan gney Arabistan, deerli ticaret
rnlerinin sergilendii fuar alann andrmaktadr. htiya fazlas mal toplumun
zenginlemesine, buna paralel olarak sosyal tabaka ierisinde snfsal farkllklarn
ortaya kmasna neden olmutur. Ayrca blgenin ticari bir kavak noktas olmas,
karma toplumlarn olumasn da zorunlu hle getirmitir. Suriyelinin,
Hindistanlnn, Habeistanlnn gelip Yemende bir Arapla evlenmesi veya ticaret
amal farkl blgelere giden Arap tccarlarn o blge halklar ile izdivac, blgeyi
eitli din ve rklarn bir arada yaad panayr hline getirmitir. Btn bu
ekonomik ve sosyal farkllamalar blgeyi Arap yarmadasnn dier ksmlarndan
farkl bir konuma ykseltmitir. Sermayeye dayal g, siyasi olarak da kendini
gstermi; aristokrat snf, ynetimi eline alm ve gl kraliyetler oluturmutur.

Bunlardan bir ksm yklm ve beylikler oluarak zlme yaanm, ancak bir sre
sonra ortaya kan gl ahsiyetler yeniden birlii salamay baarmtr.
Gney Arabistan hareketli bir blge olmasna ramen ilk devirlere ilikin
bilgiler olduka snrldr. Blgede ksmi kalntlar bulunan ilk devletin Maan veya
Mainliler tarafndan kurulduu ifade edilmektedir. M.. 1200l yllarda ortaya
kt anlalan bu devlet, blgenin rnleri ile uzak dou, kuzey Afrika ve
Ortadou mallarnn ticaretle deiimini salayan nemli bir ilev stlenmekteydi.
Elde etmi olduu gelirlerle zenginleen Mainliler M.. 750-650 yllar arasnda
tarih sahnesinden ekilmitir. Mainlilerin muasr olan Kataban ve Hadramevt
devletleri hakknda ise yine detayl bir bilgi mevcut deildir. Bakentleri ebve olan
Hadramevt devleti, M.. V. Asrda kurulmu ve miladi ilk asrn sonlarna kadar
hkm srmtr. Yklncaya kadar Sebe Devleti hkimiyetine girmilerdir. Gney
Arabistanda kurulan ve dier iki devlete nazaran daha n plana kan
Sebe/Saba/Seba ile Himyeri Devletleridir.
Sebe Devleti
Sebe Devleti, Gney Arabistanda kurulan en eski krallklardandr. lk kurulu
srecine ilikin fazla bir tarihi bilgi yoktur. Sebe devleti, Tevratta ve Kuran
Kerimde (Neml/27: 24-44) bahsi geen Sebe kraliesi Belks ve Hz. Sleyman
arasndaki olayla hrete kavumutur. Sebe Devleti, Mainlileri ortadan
kaldrdktan sonra glenmi, bakent olarak Marib ehrini semilerdir. Sebe
Devletini tarihte n plana kartan dier bir husus da, ziraat alannda yapm
olduklar reformlardr. Ticaret yannda zirai alanda da verimlilii artrmak iin
birok baraj ina etmilerdir. Bunlarn en nemlisi Kuran da bahsi geen (Sebe/34:
15-19) Marib Seddidir. Kuranda bir sureye de ismini veren Sebeliler, yal
mevsimlerde yaan yamur sularnn boa gitmemesi ve bu sularn arazilere
kanalize edilmesi iin vadilerin dar blgelerini, gelitirdikleri inaat teknikleri ile
tutmular ve bata Marib olmak zere nemli barajlar ina etmilerdi. Bu setler
hem sel basknlarna mani oluyor, hem de arazileri sulayarak ylda iki defa rn
alnmasn salyordu. Aslnda Sebe devletinin refah dzeyini zirveye karan bu
atlm, dier tali faktrlerle beraber devletin yklmasna ve halkn byk
ounluunun kuzeye gmesine de yol amtr.
Afrika ve Akdeniz lkeleri bata olmak zere geni bir blgenin ticari
koordinasyonunu salayan Sebe Krall, milattan nceki tarihlerde zellikle
Afrikada smrgecilii yaygnlatrmtr. Hz. Peygamber dneminde nemli bir rol
stlenecek olan Habe krallnn kuruluu da bu saikle gereklemitir. Devlet
M.. V. yzylda en ihtiaml dnemini yaamtr. Bir taraftan Msrllarn
Kzldeniz zerindeki hedeflerini bytmeleri ve Gney Arabistan kylarna keif ve
ticari amal seferler dzenlemeleri, dier taraftan devletin ekonomik anlamda
Merib Baraj kalntlar glenmesinde en nemli rol oynayan barajlarn bakmszlk nedeni ile ylmaya

yz tutmas, devletin zayflamasna ve kmesine neden olmutur. Sebe Suresinde

belirtildiine gre devletin k yine birok kavim rneinde olduu gibi ilahi
cezalandrmayla gereklemitir. Elbette ki bu ceza dorudan bir mdahle ile deil
herhangi bir doa olayna bal olarak vuku bulmutur. Seyll-Arim=Arim Seli
olarak isimlendirilen felaket sonrasnda, barajlarn patlad, ba ve bahelerin
sular altnda kald anlalmaktadr. Halk yaanamaz hle gelen blgeyi terk
ederek daha korunakl Kuzey Arabistana gm ve bylece M.. 115 ylnda Sebe
Devleti yklmtr. Tarihiler Marib seddinin yklnn M.S. Himyeriler dneminde
gerekletiini ifade etmektedirler.
Himyer Devleti
Kahtan Araplarna mensup olan Himyerler ismini atalar Himyer b.
Yecubdan almaktadr. Anayurtlar Gney Arabistann yksek stepleri olan
Himyeriler, zamanla Cened ehrini merkez semilerdir. Sebe devletinin yukarda
saydmz nedenlerle zayflamasyla birlikte Himyer kabileleri Yemeni
egemenlikleri altna almaya balamlardr. Yeniden barajlar slah etmi ve ticarete
canllk kazandrmlardr. Bakent olarak ise, daha sonralar Zafr veya Kataban
olarak isimlendirilen Reydn semilerdir. Hlen bu ehrin gnmzde harabeleri
mevcuttur. Sava bir yapya sahip olan Himyeriler, ksa srede Gney Arabistann
tamamn ele geirdikleri gibi ranllarla mcadele edecek hle gelmiler ve
Arabistann en gl devleti olmulardr.
Kurulu tarihi olan M.. 115 ylndan M.S. IV. yzyla kadar olan sre,
Himyerlerin birinci hkimiyet dnemidir. Bu dnemde feodal bir yap gze
arpmaktadr. Geni yetikleri elinde bulunduran hkmdar, mlkn sahibidir.
Kendi stnln sembolize eden altn, gm ve bakr paralar bastrmtr. Ne
ilgintir ki, elde edilen bu madeni paralardaki figrler Bizans ve Ssn etkisini
yanstmaktadr. Himyeri devletinin birinci dneminde ekonomik anlamda srama
yapmas ve Byk skenderin Dicle-Frat havzasndaki ticaret gzerghlarn tehdit
altnda tutmas, gney deniz yolunu canlandrm; Himyer devleti, bundan byk
kr salamtr. Ticaretin younlamas nedeniyle baharat retimi yapmayan
Yemen, baharat lkesi olarak tanmlanr olmutur. Ancak Msrn gney denizlerde
hkimiyet kurmas ve daha sonra Msr ele geiren Romallarn ayn siyaseti
devam ettirmesi Himyer devletinin ticari anlamda sonu olmu, siyaseten
zayflamlardr.
M.S. IV. ve V. asrlar arasnda Himyeri Devleti Tebabia olarak da
isimlendirilen ikinci dnemini yaamtr. Tubba hkmdarlk nvan olarak
kullanlmtr. Ancak sadece Hadramevt blgesini ele geirenler iin bu unvan
kullanlmtr. kinci dnemde Himyeriler, yabanc din ve milletlerin basks altna
Ebrehenin yaptrd girmiledir. Yemen, Roma ve Ssnlerin rekabet alan hline gelmitir. Bu rekabet
Kulleys kilisesi ortamnda Dou Romann nemli merkezlerinden biri olan Suriye topraklarndan

buralara gelen Hristiyan misyonerler, blgede faaliyet yrtmeye balamlar ve

etkinliklerini artrmlardr. M.S. 500l yllarda Necran blgesinde Hristiyanlk
toplu olarak kabul edilmeye balam ve kiliseler ina edilmitir. Bizans ve yine
Hristiyan olan Habelilerin basks, Himyeri hkmdarlar tarafndan tepkiyle
karlanm ve onlar Yahudilii kabule itmitir. M.S. 70li yllarda blgede yaylma
srecine giren Yahudilik, son Tebabia kral Znuvs tarafndan kabul edilerek
devletin resmi dini hline getirilmi ve halk da bu dini kabule zorlanmtr.
Hristiyanlar, Habe yanda olarak gren kral onlar hainlikle sulayarak ate
ukurlarna atp yaktrmtr. Kuranda Ashbul-Uhdd (Burc/85: 4-7) olarak
isimlendirilenlerin, Znuvs tarafndan ate ukuruna atlanlar olduu
dnlmektedir. Baz aratrmaclar ise bu olayn, Znuvasla alakal olmadn,
putperest bir kraln ii olduunu ifade etmektedirler. Bu katliamdan cann kurtaran
bir kii, olanlar Bizans kral I. Justinianosa aktarm, kral derhal Habeistan
hkmdar Necaiye (Kaleb Ela Esbaha) mektup gndererek Yemene mdahale
etmesini istemitir. Byk bir ordu ile Yemene geen Necai, Znuvas malup
etmi (523) ve bylelikle Himyeri Devleti yklarak lke Habeistann hkimiyetine
girmitir.
Himyeri Devleti zerine byk bir orduyla gelip onlar malup eden
bakomutan Habeli Aryatla, yardmcs Ebrehe arasnda anlamazlk km ve
Ebrehe hile ile Aryat ldrerek iktidar ele geirmitir. Hz. Peygamberin dedesi
Abdulamuttalibin Mekke lideri olduu dnemde Yemenin hkimi Ebrehe idi. Hz.
Peygamberin doum ylnda (570) gerekleen Fil Vakas, Ebrehe nclnde
gereklemitir. Sana ehrinde Kulleys olarak isimlendirilen tapna ina eden
Ebrehe, Kbenin itibarn aa ekmek istemekteydi. Bunu baaramayacan
anladnda fillerle donatt ordusuyla Kbeye saldrm, fakat sonu bilindii gibi
hsran olmutur.
Habelilerin idaredeki zafiyetleri ve halka kar kat tutumlar Himyeri
slalesini yeniden harekete geirmi, Bizansa kar ran desteini arkalarna alarak
iktidar ele geirmilerdir. Hkmdar olan Seyfi tebrik amacyla Mekke lideri
Abdulamuttalib nclnde bir grubun Yemene kadar geldii tarih kaynaklarnda
yer almaktadr. Blgede srekli emelleri olan ran, Yemene kendi destei ile kral
tayin ettii Seyf b. Zyezenin lmesiyle birlikte yeniden blgeye karma yapm ve
slam fetihlerine kadar (629) Yemen rann hkimiyeti altnda kalmtr. Son ran
valisi Bazan ise slam kabul etmi ve Mslmanlarn valisi olarak grevine devam
etmitir.
Ziraat ve ticarette Arap yarmadasnn en gelimi blgesi olan Gney
Arabistanda kurulan devletler, yarmadann i blgelerinden siyasi, sosyal ve
kltrel adan ok farkl zelliklere sahiptir. Blgenin ran, Bizans, Habeistan,
Hindistan gibi muasr olan devletlerle ticari balar olduu gibi, siyasi adan da
srekli bir rekabet sreci yaanmtr. Habelilerden ve Ssnlerden binlerce asker

Yemenli kzlarla evlenmi ve bunun sonucu olarak farkl bir snf ortaya kmtr.
Ticaret gzerghlarndaki farkllama ve verimlilik ile zirai gelimilik dzeyleri,
devletlerin bekas iin belirleyici olmutur. Dier blgelerdeki Araplarla olan dil
farkll ve din farkll, daha tesi yaam farkll blgenin jeopolitik konumuyla
ilgilidir. Yarmadann bu blmnde kutsal kitaplara konu olacak kadar tarihi
olaylarn yaanm olmas, zaten Gney Arabistann insanlk tarihi ve zellikle
slam tarihi ierisindeki nemini ortaya koymaktadr. Din ilk alardan itibaren
blgede belirleyici unsur olmu, rekabetin merkezi hline gelmitir.
Arap yarmadasnn, daha dorusu btn Sami rk mensuplarnn dini
inanlarnda benzerlik vardr. Gney, Kuzey ve Orta Arabistan inan biimleri,
ileriki sayfalarda deerlendirilecektir.
Kuzey Arabistan
Gneyle mukayese edildiinde bu blge tarihi hakkndaki bilgiler daha
snrldr. Yeterli arkeolojik almalar yaplmad iin zellikle ilk alara ilikin elde
edilen bilgilere kutsal kitaplardan, Asuri, brani, Ssn kaynaklarndan
ulamaktayz. Zamanla Helen kltrnn Suriye zerinden Arabistann i
blgelerine intikali ile birlikte yeni devletlerin kurulmas blgeye canllk
kazandrmtr. Gneyden kuzeye uzanan deniz yollarndaki uluslararas ilikilere
bal olarak ortaya kan gvenlik problemleri, orta Arabistandan Suriyeye uzanan
kara yolunu canlandrm llerin derinliklerinde yar medeni topluluklar
olumutur. Gneyde meydana gelen siyasi, sosyal ve ekonomik deiim halk
kuzeye ve yarmadann orta ksmlarna ge zorlam bu da blgede yeni isknlar
beraberinde getirmitir. Daha nce bahsettiimiz g nazariyesi kabul edilecek
olursa Arap yarmadasndaki iklimsel ve buna bal corafi farkllama nfus yaps
zerinde gelgitlere sebep olmutur. Komu kkl medeniyetler, kltrlerinin
muhafazas asndan kuzeydeki Araplara olumsuz etkiler yapmtr. Orta
Arabistanda kurulan kk apl devletler ise kendilerini her adan izole etmeyi
baarmlardr. Ekonomik girdileri arlkl olarak ticarete dayanan kuzey lkeleri,
gneyde olduu gibi salt askeri yaplanmalar zerine tesis edilmemitir. Kuzey
yerleim blgeleri gneye gre daha geni, metrekareye den kii says ise daha
azdr. Dzensiz bir siyasi hayata sahip kuzey Araplar homojen hle getiren unsur,
onlarn etnik kkenleridir. Btn i ve d etkilere ramen Arap olarak kalmay
baarmlardr. l hayatn benimseyen gebelerle sulak arazilerdeki yerleik
halk, bir arada yaama geleneini asrlar boyunca devam ettirmilerdir. Aslnda
vahalarda ehirler oluturan Araplar, gemiin gebe topluluklar idi. Mnbit Hilal
olarak tanmlanan Suriye, Filistin, Irak topraklarna snr blgelerde ticaret
gzerghlar zerinde kurulan Arap devletlerinin geliim trendi dorudan Kuzey-
Gney arasndaki ticaret potansiyelindeki deiime bal kalmtr. Kuzey
Petra ehrinde tapnak Arabistanda kurulan devletlerin beklide en nemli ortak yan tam bir bamszlk
binas zevkini hibir zaman tadamam olmalardr. Daima etraftaki gl imparatorluklar

siyasi ve ekonomik anlamda belirleyici olmulardr. Hireliler, Ssn; Nabatiler,

Helen ve Roma; Tedmrler, Ssn; Gassaniler, Bizans egemenlii altnda
kalmlardr.
Nabatler
Akabe krfezinden Akdenize kadar uzanan bir sahada hkimiyetini srdren
Nabatler, Kuzey Arabistanda M.. IV.yzyln sonlarnda kurulduu tahmin edilen
ilk nemli Arap devletidir. Kitabelere gre devletin ilk kral Haris (Araethas) ve
bakenti de, bugn rdn snrlar ierisinde bulunan Petra (Arabia Patria) ehridir.
Tamamen tatan oyma olan bu ehir hlen btn ihtiamyla ayakta durmaktadr.
Nabatilerin kkenine dair farkl grler ortaya atlmtr. Bazlar onlarn Arap
bazlar ise, Aram kkenli olduklarn ifade etmilerdir. Arlkl olan gr,
Nabatiler acemlerle karm olsalar da aslen Arap olduklar ynndedir.
Nabatiler balangta llerde hayvanclkla uraan gebe bir topluluktu.
Vurka taktikleri ile civar yerlekelere saldrlar dzenlerler, kendilerine bir saldr
olduunda ise l ilerine saklanarak hasmlarna pusu kurarlard. l yaamnn
belirgin zellii olan asi ruha sahip Nabatiler, Buhtunnasr tarafndan Yahudiler
Babile zorunlu ge zorland dnemde onlarla birlikte gebe yaam terk
ederek Petra ehri civarna yerleip kayalar oymular ve kendileri iin gvenli bir
ehir ina etmilerdi. Muhteem kale grnts arz eden ve darack bir geitten
girii olan ehirde sizi ilk karlayan tapnak olacaktr. Btn yaplar estetik n
planda tutularak kayalar oyulmak suretiyle yaplmtr. Saraylar, depolar, mahkeme
binalar, su kanallar, ziyaretilerine M.. kurulmu bu kralln nedenli siyasi ve
ekonomik gce sahip olduunu anlatmaya yetecektir. Arap yazsnn ilk basaman
oluturan Nabat yazsyla bezenmi kitabeleri, ehrin yksek kesimlerinde grmek
mmkndr.
M.. 312 ylnda Byk skenderin Suriye valisi Nabatiler zerine saldrya
gemi ancak malup olmutur. Nabatiler sonraki dnemlerde Roma ile ibirlii
ierine girmi Arabistann i ksmlarna ortak seferler dzenlemilerdir. III. Haris
dneminde Romallarla irtibat daha da glendirilmitir. II. Ubeyde dneminde
Arabistan ilerine Romallarla birlikte tekrar bir askeri mdahalede bulunulmutur.
Nabatiler en parlak dnemlerini M.S. I. asrda IV. Haris dneminde yaamtr ki, bu
da onun Hz. sann muasr olduunu gstermektedir. am kendilerine balayarak
vali atamlar, sz konusu bu vali, retileri ile Hristiyanln ikinci kurucusu saylan
Aziz Pavlosu yakalamaya alm fakat baarl olamamtr.
Petra merkezli Nabati devletinin hzl ykseliinden tedirgin olan Roma,
siyasi ve ekonomik anlamda birtakm nlemlere bavurmutur. Nabatilerin en
nemli geim kayna olan dou-bat arasndaki ticaret gzerghn kuzeydeki
deniz yoluna kaydrarak onlarn zayflamasna sebep olmu, buna karlk Tedmr
Petra ehrinin girii devletinin yldznn parlamasna katk salamtr. Bununla da yetinmeyen Roma

Petra ehrinden bir
grnm
imparatoru Traianus saldrya geerek Petra ehrini ele geirmi ve M.S. 106 ylnda
Nabati devletine son vermitir. Ykllar sonras daha nce hkim olduklar
blgelerde dank bir hlde varlklarn devam ettirmiledir. Tarihi Belazur,
Mslmanlarn Suriye topraklarna gerekletirdikleri fetihler esnasnda Nabati
topluluklar ile karlaldndan bahsetmektedir. Hatta Hz. Peygamber dneminde
Nabati tccarlarnn Medine ile ticari alveri ierisinde olduklar rivayetler
arasndadr. Nabatilerin orta Arabistan Araplar arasnda iyi bir imaj brakmadn,
Araplarn, aalamaya altklar kiiler iin Nabat ismini kullanmalarndan
anlamaktayz. Hz. merin uzak blgelere gndermi olduu askerlere ve
komutanlara sylemi olduu Nabatlamayn ifadesi, slami dnemde Nabatlarn
Araplar arasnda iyi tannmadnn bir baka kantdr.
Tedmr/Palmira
En eski Sami dilinde Tadmor olarak bilinen, Yunanlarn Palmira olarak
isimlendirdikleri Suriyenin bakenti amn Kuzey dousunda l ierisindeki bir
vahada kurulmu olan ehrin tarihinin M.. 1000li yllara dayand sanlmaktadr.
Blge dou ile am arasndaki ticaret gzergh zerinde bulunmaktadr. ehrin
lle kapl bir alanda kurulmasna ramen ticari merkez hlini almas, hretini gn
getike artrmtr. Blgenin nemli iki gc Ssn ve Roma arasnda dengeli
politika izlemeye alan Tedmr halk bunun karln grm, her iki devletin de
desteini arkasna almtr. Tedmrn yldz M.S. I. yzyldan itibaren parlamaya
balamtr. Romallarn Hindistana kadar uzanan deniz ve kara yolundaki deiimi
Tedmr glendirirken Nabatilerin zayflamasna sebep olmutur. Artk Romallar
ticaret yollarn daha kuzeye yani Tedmr zerine kaydrm, bu da ehrin yakn
dounun en zengin ehri olmasn salamtr. ehrin kalntlarnn ihtiaml
grnts tarihileri de etkilemi olacak ki, bnl-Esir bata olmak zere birok
Arap tarihi Hz. Sleymann cinlere ina ettirdii ehrin buras olduunu iddia
etmitir.
Tedmrn M.S. I. asrda Roma himayesi altna girdii ancak tam anlamyla
bamszln kaybetmedii grlmektedir. M.S. 130-270 yllar arasnda devlet en
parlak dnemlerini yaamtr. Roma ile gerekletirilen ittifak ran hkmdar I.
apuru kzdrm, kendisine uzatlan bar elini kabul etmemi ve Suriye
topraklarn ele geirmeye balamtr. O zamanlar devletin banda bulunan
Uzayne (Odenathus) daha nce sava alanlarnda boy gstermemi olan
ordularyla saldrlar pskrtm, 295 ylnda da Ssnleri ar bir yenilgiye
uratmtr. Bu baarsnn sonucu olarak Roma imparatoru tarafndan kendisine
Dou mparatoru nianesi verilmitir. Bu baar devletin ann yceltse de birka
yl sonra Romallar tarafndan suikast sonucu ldrlmesine neden olmutur.
Yerine gzellii ile nl, Arap efsanelerine konu olan kars Zeyneb (Zenobia-Zebba)
tahta gemitir. Zaferden zafere koan dounun imparatoriesi Zeyneb, Msr ve
Anadolunun byk bir ksmn ele geirmi, Kadky nlerine kadar dayanmtr.

Bizans kral Aurelian bu ilerleyii durdurmak iin blgeye sefer dzenlemitir. Hms
ehri yaknlarndaki sava kazanarak Kralienin oturduu Tedmre girmitir.
Kralie ehri terk edip hecin devesi ile ln derinliklerine doru kat esnada
yakalanm ve altn zincirlere vurularak Romaya gtrlmtr. ehirde tekrar bir
ayaklanmann ba gsterdiini duyan Aurelian geri dnerek Tedmr tahrip edip
harabe hline getirmitir. Bylelikle Tedmr devleti yklm oldu. ehir
Mslmanlarn fethine kadar Bizansn hkimiyetinde kald.
Tedmrde oluan medeniyet Yunan, Suriye ve Fars medeniyetinin
karmndan teekkl etmitir. Bat Arami dilini kullanmalarna ramen, ska
geen Arapa kelimeler onlarn Arap rkndan olduklarnn en nemli kantlar
arasnda saylmtr. Petra gibi Tedmr ehri de Kuzeydeki l Araplarnn ulat
medeniyet seviyesinin en nemli kantdr. Ticari girdilerle refah dzeylerini artran
bu devletlerin ykl ticaret yollarnn deiimi sonras gereklemitir.
Gassaniler
Nabat ve Tedmr krallklarnn yklmas sonras Arap lnn
derinliklerinden gelen saldrlar, hem Bizans hem de Ssnleri skntya
sokmaktayd. Yaplan hcumlar sonrasnda elde ettikleri ile birlikte le ekilen
Araplar takip imkn da yoktu. Bu gerekeyle Bizans ve Ssnler tampon blge
oluturmak amacyla snr blgelerinde Arap toplumlarndan oluan yar bamsz
devletler oluturma abasna girmileridir. Bu devletlerin ortaya knda Ssn ve
Bizans arasndaki rekabetin de paynn olduunu ifade etmek gerekir.
Gney Arabistanda kurulan Sebe veya Himyeri devletlerinin ina ettikleri
barajlarn yklmas sonucu blgenin sular altnda kalmasyla, halk kuzeye gm
ve bunlardan bir ksm Suriye topraklarna yerlemiti. M. III. yzylda Kahtanilerin
Kehlan koluna mensup Gney Arabistan kabilesi reisi Amr Mzeykyann olu
Cefne nderliinde Gassani devleti kurulmutur. Kurucusuna nispetle bu devlete
Cefneoullar ad da verilmitir. Gassaniler, g sonrasnda bir sre Selihoullar
kabilesinin himayesi altnda kalmlardr. Glenen Gassaniler, Selihoullarn
blgeden srerek am ve Tedmr blgelerinin hkimi oldular. Roma, Gassanilerin
glendiini grdnde bunu kabul etti ve Kral onlardan seti. Miladi V. asrda
tam olarak Bizansa baml hle gelen devlet Arap saldrlarna kar koyan tampon
lke konumundayd. Devlet II. Haris zamannda (529-569) en ihtiaml dnemini
yaad. Haris, Bizansa kar yapm olduu hizmetlerden dolay en byk
hkmdar/Patricius unvann almtr. Topal veya Aksak Haris olarak da tannan
bu kral dneminde Bizans hibir savata malup olmamtr. Soydalar olan
Hirelilere kar birok sava kazanmasna ramen 544 ylnda Hire kral III. Mnzir
ile yapt savata olu esir alnm ve Mnzir tarafndan en byk put olan Uzzaya
kurban edilmitir. Aradan geen on yl sonunda gcn toplayan Haris tekrar

Lahmiler/Hireliler zerine yrm ve Araplarn Halime Gn olarak

isimlendirdikleri savata dmanlar ar bir hezimete uramtr.
Elde etmi olduu baarlar talandran olay ise 563 ylnda Bizans
hkmdar I. Jstinyenin, Harisi bakent Kostantineyeye armasdr. Burada
dzenlenen tren sonrasnda Urfa bapiskoposluuna getirilen Yakub el-Barda
Araplarn bapiskoposu kabul edildi. Monofizit mezhebe mensup Urfa
bapiskoposluu ile ona muhalif olan Bizans bakenti arasnda uzlatrc grevi II.
Haris stlendi ve arann yumuamasna katk salad. Harisin bu diyalog arlkl
politikas Hristiyan olmayan dier Arap kabilelerine kar desteinde de gze
arpmaktadr.
Harisin lm sonras yerine olu Mnzir gemitir. Ar Monofizit olmas
nedeniyle Mnzirin Bizansla aras almtr. Ayn zamanda Hireliler saldrlarn
younlatrm, ancak Gassani hkmdar Mnzir onlar ar bir yenilgiye
uratmtr. Bu baar Bizans hkmdarnn gzne girmeye yetmemi, tam tersine
kendisine suikast dzenlenmi, Mnzir bu suikasttan kurtulmay baarmtr. Bir
sre Bizans ile ilikileri askya alan Mnzir, Bizans imparatorunun yaknlama
arzusu karsnda uzlama yoluna gitmitir. Bakente arlan Mnzire ta
giydirilmi ve Araplarn Kral namyla anlr olmutur. Dnte Hire bakentine
saldrm ve ehri tahrip etmitir. Btn bunlara ramen Bizansn Gassani iindeki
temsilcileri Mnzir hakknda aleyhte propaganda yrtm ve o esir alnp
Kostantiniyeye gtrlerek hapsedilmitir. Tahta geen Mnzirin olu Numan
babasnn intikamn almak maksadyla Anadolu ilerine seferler dzenlese de, o da
yakalanp Bizansa gtrlmtr. Numan sonrasnda Gassani lkesinde byk bir
alkant balam her kabile kendi bamszln ilan etmitir. Bu frsat iyi
deerlendiren Ssn hkmdar Hsrev Perviz Gassani hkimiyetine son vermitir.
Bizansta iktidara Herakleiosun gemesi sonras Ssnlerden kaybedilen
topraklar tekrar geri alnmtr. Gasaniler Bizansn blgedeki hkimiyeti salamas
sonras onlarla ittifakn srdrmeye devam etmitir. Sz konusu dnemde
Gasanilerin banda Cebele b. Eyhemin bulunduu anlalmaktadr. Cebele
Yermuk savanda 12.000 kii ile Bizans ordusu ierisinde yer alm, sava sonunda
cizye vermeyi kabul etmedii iin kabile mensuplar ile birlikte Bizansa snmtr.
Hz. Peygamber dneminde dank hlde bulunan Gassanilere liderleri
vastasyla slama davet mektubu gnderildii bilinmektedir. Gassanilerin
kendilerine gelen elileri ldrmeleri sonras Mslmanlarla Gassani birlikleri Mute
savanda kar karya gelmitir. Gassanilerin Medine zerindeki tehditleri son
bulmam olacak ki, Hz. Peygamber Tebuk blgesine byk bir ordu gnderme
zarureti hissetmitir. Gassanilerin blgedeki kalntlarnn slami dnemde baz
fetih hareketlerine itirak ettikleri rivayet edilmektedir.

Gassanilerin blgede ulatklar medeniyet seviyesi soydalar olan dier

Arap devletlerinden daha st dzeyde idi. Suriyede harabeleri bulunan ok
saydaki Gassani ehri ve kasabalar bunun kantdr. Gassani saraylarnda arlanan
nl airler, edebiyatlar, slam ncesi dnemde Yunan ve Suriye kltr yannda
Arap kltrnn de canl tutulmaya alldn gstermektedir.
Hireliler/Lahmiler
Gasaniler gibi Hireliler de Gney Arabistandan gen Araplardan
olumaktayd. Kahtani soyundan gelen Lahm b. Adi b. Harise dayandrld iin
Lahmiler olarak isimlendirilmilerdir. Lahmiler Bakentleri Hire olduu iin Hireliler,
kurucularna nispetle Amr b. Adioullar, hkmdarlarnn ismi Mnzir olduu
iin Menzire adlaryla da anlmtr. Hire devletinin kurulmasnda rann ierisinde
bulunduu siyasi durumun nemli etkisi olmutur. Byk skenderin randa
tohumlarn att eyalet sistemine bal ynetim biimi milattan sonraki
dnemlere kadar devam etmi, bu da gneyden gen Araplarn yar bamsz bir
devlet kurmalarn kolaylatrmtr. Gassaniler nasl Bizans snrnda tampon grevi
yrtmekteydilerse, Hireliler de Ssnler iin ayn grevi grmekteydiler. Frat
nehri kenarnda, Kufeye yakn bir blgede tarihi kkenleri M.. 600l yllara kadar
gtrlen Hire ehrinde kurulan Arap devletinin ilk hkmdar Amr. b. Addir.
Amr, randa Erdeir b. Babekin birlii salamas sonucu Ssn devletini kurdu
(230). Hireye bedevi ve Bizans tehlikesine kar zel bir stat verdi.
Hirelilerin en mehur hkmdar ise mruulkaystr (288-328). Hristiyan
olduu iin Bizansla da iyi ilikiler ierisinde bulunmu, Suriye zerine dzenledii
sefer esnasnda lmtr. Zamanla Hireliler Ssnlerin i ilerine karacak kadar
g kazanmtr. rnein, Numan el-Aver bakent Medini basarak hkmdar
deiiklii yapacak kadar ileri gitmitir. III.Mnzir VI. yzyl ierisinde hkmdar
olduunda Bizansla olan mcadeleler hz kazanm ve Bizans malup edilerek bar
imzalamak zorunda kalmtr. Mnzir, Gassanilerle girdii savata ldrlm ve
yerine geen olu Bizans-Ssn arasndaki bar gerei atmadan uzak
durmutur. Hirenin son hkmdarlarndan biri olan III. Numan b. Mnzir
dneminde Hirede Arap hkimiyeti pekimitir. Siyasi baarlar yannda devlet
kltr ve sanat alannda da zirve dnemlerinden birini yaamtr. Kzyla evlenmek
isteyen Ssn kralna ret cevab veren Mnzir, kraln huzuruna arlmtr.
Mecburen bakent Medine giden Mnzir yakalanarak hapsedilmi ve daha sonra
ldrlm ve bylece Hire devleti yklmtr.
Frat kenarnda bereketli topraklarda hkimiyetini srdren Hireliler tarm,
hayvanclk ve ticaretle megul olmulardr. Dzenlenen panayrlar blgeyi ticari
merkez hline getirmitir. Siyasi anlamda Bizans-Ssn ilikisinde denge grevi
gren her iki Arap devleti, blgenin slamlama srecinde Arap topluluklarnn
adaptasyon srecini hzlandrm ve Hulef-yi Ridn dnemi ile birlikte i siyaseti

belirleyen kabile dengelerinde Kuzeyli-Gneyli ekimelerinin merkezinde yer

almtr.
Orta Arabistan (Hicaz)

Hicaz, incelediimiz dnemde siyasi ve ekonomik gelimilik dzeyi asndan
Arap yarmadasnn en geri blgesi olmasna ramen bu gn tarihi gemii
asndan en fazla dikkat eken bir merkez olmutur. Elbette slam dininin
Mekkeden yaylm olmas bunun temel nedenidir. Gney ve kuzeyde kurulan;
ehirleri, byk imparatorluklarla ittifaklar, sermaye birikimleri ile n yapm Arap
devletlerinin aksine, orta Arabistan kurak, tarma elverisiz arazilerle kapl halkn
daha ziyade gebe yaam tarzn benimsedii bir merkezdi. Bu durum dnya
imparatorluu kuran ve Gney Arabistan blgesine kadar inen Byk skender
dahil olmak zere gl devletlerin dikkatinin bu blgeye ynelmemesine neden
olmutur. nemli siyasi olaylarn yaanmad, ie kapal bir blgenin gemi tarihi
hakkndaki bilgiler de elbette snrl olacaktr. Bununla birlikte slam tarihi
kaynaklarnda cahiliye dnemi ad altnda teyide muhta birok bilgi ile karlamak
mmkndr. Bunun asl nedeni insanlk tarihi asndan dnm noktas olan Hz.
Peygamberin burada domas ve slamn buradan yaylmaya balamasdr. Her
eye ramen yazdan ok szl edebiyata nem veren l Araplar, bizlere tarihi
aydnlatacak vesikalar brakmad ve slam ncesi Hicaz blgesi hakknda ok snrl
bilgilere sahip olunduu bilinmelidir.
Bamszlna dkn insanlarn bir arada yaad Hicaz; ran, Bizans,
Habeistan gibi gl devletlerin boyunduruu altna hi girmemi, kltrel
anlamda safiyetini korumulardr. Onlarn sahip olduklar en byk zenginlik
merkezlerinde barndrm olduklar kutsal Kbe idi.
Orta Arabistan denildiinde nemli ehir akla gelmektedir. Bunlar;
Mekke, Medine ve Taifdir. Pek tabiidir ki, Mekke bunlar arasnda tarihi adan ayr
bir yere sahiptir. Aslnda Hicaz denildii zaman ilk akla gelen nce Mekke sonra
Medinedir. Mekke, etraf yz akn dalarla evrili, Kurann ifadesiyle hibir
ziraatn yaplmad verimsiz arazilerle kapl blgedir. ehre otuzdan fazla isim
atfedilmektedir. Bugn de yaygn olarak kullanlan Mekke, bunlarn en fazla
bilinenidir. Kuranda zikri geen Bekke kelimesinin ayn anlamda olduu, dilcilerin
arlkla kabul ettikleri bir grtr.
Mekke tarihine ilikin birok farkl grler ortaya atlmtr. Mekke ehrinin
Hz. brahim tarafndan kurulduunu iddia edenler olduu gibi, ok daha nce Hz.
Hud ve Hz. Salihin burada yaadklar, ehir tarihinin onlarla balad da ifade
edilmektedir. Hatta slami inana gre Kbenin ilk temelleri Hz. Adem tarafndan
atlm, tufandan sonra yklan binay Hz. brahim ile olu smail yeniden yapmtr.
Mekkenin ilk sakinleri Hz. Nuhtan itibaren burada yaadklarna inanlan
Amlikadr. Bunlarn Kuzeyden yani Mezopotamya blgesinden geldikleri

belirtilmektedir. Kalablk bir kabile olan Amlika bugn Kbenin bulunduu

blgede deil, suyun daha bol olduu civar blgelerde yaamaktayd. Bir sre sonra
Crhmller Mekkeye hkim olmulardr. Crhmllerin geliinden ksa bir sre
sonra (M.. 2000) Hz. brahimin ei Hacer ve olu smaili buraya yerletirdii
rivayet edilmektedir. Mekke yaknlarndaki Faran dana braklan Hz. smailin, bu
esnada bazlarna gre henz bebek, dier bazlarna gre ise 12-13 yanda olduu
iddia edilmitir. Dikenlik ve allklarla kapl olan Harem blgesinde suyun kmas
sonucu Amalika ve Crhmller bu blgede toplanmlardr. ehirlemenin
balad tarihten itibaren Crhm kabilesinden bir kzla evlenen Hz. smailin soyu
Araplamaya (Arab- Mustaribe) balamtr. Gney Arabistandan blgeye gen
Crhmllerin hkimiyeti M. 200l yllara kadar devam etmitir. Yine Yemenden
buraya gelen Huza kabilesi Crhmlleri Mekkeden kartarak ehre hkim
olmulardr. Huzallarn iktidar 300 yl kadar srmtr. Kurey kabilesi bu
dnemde yava yava glenmeye balam, Hz. Peygamberin drdnc gbekten
dedesi Kusay b. Kilb Mekke idaresini ele geirmitir (M. 440). Huzaallar
Mekkeden srgn eden Kusayn etkinlii daha da fazla artm, itibar kazanmann
en nemli arac olan Kbe grevlerini (Sifaret (Elilik) - Hicabet (Perdedarlk) - Liva
(Sancaktarlk) - Sikyet (Haclara su datm) - Rifadet (yemek datm) - Nizaret
(mallarn kontrol grevi), Nedve (Meclis bakanl) uhdesine alm ve ehir
meclisinin topland Darun-Nedveyi yaptrmtr. Kusay, Kinaneoullarndan
olup, kkenleri ise Adnana ve ondan Hz. smaile kadar uzanmaktayd. M. 540
ylna gelindiinde, Mekke hkimi Kusayn torunlarndan Abdulmuttalib idi. Zaten
popler bir kiilii olan Kurey lideri Abdlmuttalibin nn bir kat daha artran
olay, Ebrehe ile olan karlamas ve Ebrehe ordularnn Kurann Fil Suresinde
aktarld ekliyle ar bir hezimete uramas olmutur. Bu olayn olduu yl, Arab
Mekkenin tepeden yarmadasnn kaderini deitirecek olan Resulullahn (s) doum yldr. Bundan
grnm sonra Mekkede, daha tesi Arabistanda hibir ey eskisi gibi olmayacaktr.
Mekkenin, Kuran vahyin indii ehir olmas ve vahyin ini merkezi olarak
burann seilmesinin tesadflere bal olmayp birok gerekesinin olduu ifade
edilmektedir. Gerekten Mekkenin kuruluundan itibaren tarihi sreci
incelendiinde, din merkez olarak seilmesinin hi de tesadf olamayaca
anlalacaktr. Muhammed Hamidullah, Mekkenin merkez olarak seilmesinin
corafi, sosyolojik, psikolojik ve filolojik sebeplere bal olduunu ifade etmi ve
bunlar balklar hlinde inceleyerek temellendirmeye almtr. Mina, Zl-
Mecaz, Mecenne, Ukaz adndaki drt nemli fuar alan, senenin drt aynn Haram
Aylar (Ehurul-Hurum) olarak ilan edilmesi ve hibir blgede olmayan gvenli bir
ortamn oluturulmas, buna bal olarak Kuranda k ve yaz seferleri
(Kurey/106: 1-4) olarak isimlendirilen ve ylda iki defa tertip edilen byk ticaret
filolarnn buradan hareket etmesi, Mekkeyi dini olduu kadar ticaret merkezi
hline de getirmitir. Bu nedenle Mekke ehirlerin Anas (Ummul-Kura) olarak
isimlendirilmitir.

Mekke dnda verimli arazileri ve sularnn bolluu ile tannan Medine

(Yesrib) ve Taif ehirleri de, Hicaznn dier iki nemli merkezlerindendi.
Mekkenin 500 km. kuzeyinde yer alan, Yemenle Suriyeyi birletiren baharat yolu
zerindeki Yesrib ehri, daha sonralar Aramice Medine ismiyle anlr olmutur.
ehrin eski sakinlerinden olan Yahudi kabileleri hurma yetitiriciliine nem
vererek blgeyi ziraat merkezi hline getirmilerdir. Yahudilerin buraya Filistinin
Romallar tarafndan igali sonras gelip yerletikleri sanlmaktadr. Yahudiler
dnda ehrin dier sakinleri ise Kuzeye gen Araplarla ayn kkene sahip
Yemenli Evs ve Hazrec kabilesidir. Hz. Peygamberin Medineye hicretine kadar
kozmopolit yapya sahip Medine Yahudi arlkl bir siyasi yaplanma ile varln
srdrmtr. Ayn kkene sahip Evs ve Hazrec ise, yllardr sren savalara
tutuarak bar temin edecek bir kurtarc bekler hle gelmilerdir.
Taif, Mekkeden 150 km. uzaklkta olmasna ramen denizden ykseklii
1000 m. civarnda olup serin ve ya alan bir ehirdir. Olduka eski yerleke alan
olan Taifte yamur sularn tutan ve tarihi ok eskilere dayanan su bendi kalntlar,
blgenin gemite de nemli bir tarm ehri olduunu gstermektedir. Taif,
yarmadann nar, gl, incir, zm ve bademi ile nl bir ehridir. Halen tarihteki bu
zelliini korumaktadr. Serin olmas nedeniyle Mekke zenginleri tarafndan sayfiye
olarak kullanlmaktayd. Hz. Peygamberin Taif kuatmas esnasnda ehrin surlarla
Medine hurma
evrili olduu grldnde, doal zenginlii nedeniyle ehrin saldrya ak olduu
baheleri
dnlebilir. Taiften tarihe damgasn vurmu nemli komutanlar kmtr.
Haimi-Umeyye ekimesinde, blge kabilesi olan Sakifliler nemli rol oynamtr.
Orta Arabistann eski tarihi hakknda bilgilerin birouna, eyymul-Arab
olarak isimlendirilen kabileler aras sava hatralarndan ulalmaktadr. Snr
anlamazl, otlak ve su paylamndaki ekimeler gibi hususlardan ortaya kan
savalar, Arap l hayatnn vazgeilmezi hline gelmitir. Medineli Hazrec ve Evs
kabileleri arasndaki Yevmul-Bus, Kurey ile Hevazin arasndaki Yevml-Ficr
bunlardan bazlardr.
Blgedeki gebe Araplarda, ortak mlkiyet sz konusudur. Kabile ynetimi
erkek egemen bir anlaya dayanmaktadr. zgrlne dkn Araplar tek adam
idaresini benimsemezler. Kabilenin en yals olan ve halkn itibar ettii kii ynetici
konumdadr. Kabile reisi seyyid, eyh, arif gibi isimlerle anlmakta olup, grevi
kabile iinde hakemlik yapmaktr. Dzenli bir ordular olmad gibi vergi
mkellefiyetleri de yoktu. Yerleik hayat tercih edenler ise ehirlerde oturmakta
ve hayatlarn ziraat ve ticaretle srdrmektedirler. ok ele evlilik ve kz
ocuklarnn diri diri topraa gmlmesi sanld gibi yaygn deildi.
Kabile rekabetlerinde propaganda arac olarak kullanlan iir, bugnk
anlamda medya gcn temsil etmekte ve toplumda belirleyici bir rol
oynamaktayd. airler lke lke gezmekte ve hnerleri karlnda taltif
edilmekteydi. Hicaz blgesinde okuma yazma oran yok denecek kadar dkt.

Yaam koullar gerei gk cisimlerinin hareketleri ve bunlarn yeryzne etkileri

konusunda uzmanlamlard. Araplar ayrca ok iyi iz srmekteydi. z srmekle
kalmaz ayak izlerinden ahslar tanyacak kadar uzmanlarlard. Asabiyet
(kabilecilik) anlaynn zorunlu bir sonucu olarak lmul-Ensb (soy ilmi) konusunda
olduka mahirdiler. Arlkl olarak gebe yaam benimsemi olan Hicaz Araplar
dnya medeniyetlerinin en az etkileyebildii kendine zg bir yaam biimi
benimsemi ilenmeye hazr bir hammadde grntsndeydi.
Arap toplumun dnya tarihinde sz sahibi olmas son dinin temsilcileri
olmalarna baldr. Yukarda izah ettiimiz gibi kuzey ve gneyde gl devletlerin
boyunduruu altnda olan, i kesimlerde ise medeni bir toplum olma zelliinden
uzak kabile anlayn benimsemi Araplarn slam kabulleri, medeniyet
hazinelerine ulaan kaplar aan anahtar olmutur. Bu adan bakldnda slam
ncesi Araplarn dini durumlar nem arz etmektedir. Aslnda sanldnn aksine,
Araplarn eski dini yaantlar hakknda elimizde bol materyal mevcut deildir.
Kitabeler, dier milletlerden kalma eserler ve kutsal kitaplardan Araplarn dinleri
hakknda bilgiye ulaabilmekteyiz.
slami kaynaklarda Araplarn en eski dinlerinin tevhit esasl olduu ifade
edilmektedir. zellikle gney Araplar tarafndan Rahmn ve Allah ifadelerinin
kullanld grlmektedir. Allah kelimesi dier putlardan ayr olarak en yce
yaratc iin kullanlmaktayd. Cahiliye iirleri, onlarn Allah tandklarn ve ona
daha stn sfatlar atfettiklerini gstermektedir. Kuran Kerim baz ayetlerle bunu
teyit eder. (Ankebut/29: 61-65, Lokman/31: 25, 32). Araplar zamanla Allah inancn
kabulle beraber ona evsn, ensb adlaryla arac putlar edinmeye
balamlardr. Putperestlii Arap yarmadasna getiren ilk kiinin Amr b. Luhay
olduu rivayet edilmektedir. ok tanrl inancn yaygnlat dnemlerde dahi
Haniflik olarak isimlendirilen brahim dinin baz inan ve ibadetlerinin mevcut
olduu bilinmektedir. Haklarnda ok fazla bilgi olmayan Hanifler bir birlik
oluturamadan bireysel olarak dinlerini yaamaya almlardr.
Gney Arabistanda Ay, Gne, Zhre yldz ls tanr olarak kabul
edilmitir. Bu inancn Mezopotamyadan blgeye intikal ettii dnlmektedir. Ay
en byk Tanrdr ve ad Almakah veya Vedddir. Vedd isminin kuzey Arabistan
kitabelerinde ve Kuranda Nuh Suresinde bahsi gemesi (Nuh/71: 23), bu ismin,
kuzeyde tanndn gstermektedir. Ay kadar Gnee tapnma gelenei de
yaygndr. Gneyde Gne, dii; kuzeyde ise, erkek tanr olarak bilinirdi.
Abduems (gnein kulu) isminin ahslar iin kullanlmas, Lat, Menat, Uzza gibi
putlarn gne tanras olarak addedilmesi, blgede gnein tanrlatrldnn
kantdr. Zhre yldz, eski Mezopotamya medeniyetlerinin Tanrlarndan biri olan
Asteri andrmaktadr. Cinsiyet fark olsa da gneyde ve kuzeyde tannan bir
tanrdr.

Mekkede her evde bir put bulunmaktayd. Lat, Menat, Uzza ve Hbel putlar
dnda baka isimlerle anlan birok put mevcuttur. Kuranda da ismi geen Yeuk,
Yegus, Suva, Nesr, saf, Naile bunlardan bazlardr. yz altma yakn put
bulunan Kbe merkez olup, ayrca imkn olanlar evlerinde de put edinmekteydiler.
Kbe dnda tapndklar mahallere de bazen ayn ismi (Kbe) vermilerdir.
Gneyde Himyerilerin putlarla bezenmi Riyem adl tapnaklar vard. zellikle
Kbeyi hac eden Araplar, kendi putlar nnde durarak onlara sayg gsterirdi.
Putperestlerde tam bir ahiret inanc yoktu
Araplardan bazlarnn ticari iliki ierisinde bulunduklar Yahudilerle
mnasebetleri sonras onlarn dinini kabul ettikleri, Himyeri kraln etkisi altna alan
iki Yahudi din adamnn Himyerileri ikna edip Yahudiletirdii, yine Evs ve Hazrec
kabilelerinden bir ksmnn Medineye geldikten sonra bu dine katldklar rivayet
edilmektedir. Arap yarmadasnda varl bilinen bu dine ok farkl tevecch
gsterilmedii anlalmaktadr. Bask altna alndklar Filistin bata olmak zere
Putlarn temsili farkl blgelerden snmac olarak Arabistana gelen Yahudilerle Araplarn aras hi
grnm dzelmemitir. Hristiyanln Araplar zerindeki etkinlii ok fazla olmu ve birok
Arap kabilesi Hristiyanl kabul etmitir. rnein kuzey Araplarndan Hireliler ve
Gassaniler, Hristiyanl resmi din olarak kabul etmitir. Bunlar dnda Hristiyan
misyonerlerin abalaryla Arap yarmadasnda yaayan kabilelerin birou da
Hristiyanl kabul etmitir. Hz. Peygamberin doumuna yakn Ebrehenin Kulleys
adnda Yemende ihtiaml bir kilise yaptrmas, blgede Hristiyanln gcn
gstermektedir. Putperestliin Arap yarmadasnn btn blgelerinde yaygn
olduu, dier semavi dinlerin de azmsanamayacak taraftar bulunduu bir srete,
btn bu inan sistemlerini boa karmak hedefiyle gnderilen slam dini, Arap
lkesinin kalbi Mekkeden domu, Arabn tek at altnda toplanarak dnya
medeniyeti kurmasnda baat rol oynamtr.

Yeryznde insanlk tarihinin balangcndan itibaren dnen sosyal bir

varlk olma zelliine sahip insanolu, gvenlik barnma ve iae temini
iin en msait ortamlarda varln srdrmeyi tercih etmi ve trdeleri
ile acmasz mcadelelere girimitir. Devletlerin siyasi ve kltrel
anlamda kalknml ile ekonomik gelimiliklerinin paralellik arz ettii
zet
bilinmektedir. Daha ziyade tarma ve hayvancla dayal medeniyetlerde
vazgeilmez olan verimli ve sulak arazilerdir. Elde edilen rndeki art
sanayinin olumasna ve ihracatn gelimesine yol amtr. Buradan yola
ktmzda eski alarda Mezopotamya ve Msrda nehirlerin tamas
sonucu oluan deltalar gl medeniyetlerin oluumuna zemin
hazrlamtr.
Mezopotamyada kurulmu en eski medeniyetlerden ilki M.. 4000li
yllara dayanan Smerlerdir. Tekerlein ve yaznn mucidi olmakla
nlenen bu uygarlk, madenleri eriterek insanlarn hizmetinde
kullanmaya balam ve blgede nemli ehir merkezleri ina etmilerdir.
ehir devletlerine ayrlan ve zayflayan Smerleri ykan Akadlar, blgede
200 yl iktidarlarn devam ettirmiler ve byk bir imparatorluk
kurmulardr. Dnyann yedi harikasndan biri olan asma baheleri ile
nl Babil ehri sakinleri, en nemli krallar Hammurabi zamannda
oluturduklar kanunlarla ulatklar medeniyet seviyesini ortaya
koymulardr. Ninova merkezli kurulan ve Suriye, Filistin, Msr ele
geiren Asurlular, gebe l Araplar zerine bir ok sefer dzenlemi,
sanatta byk gelimeler salamtr.
Sami rka mensup srailoullar, yakn tarihlerindeki grnmlerinden
farksz olarak hep atmann merkezinde yer alm, defalarca
yurtlarndan srlm, her eye ramen varlklarn srdrmeye devam
etmilerdir.
Araplarn slam ncesi ve sonrasnda en fazla irtibat iersinde olduklar
ve etkilendikleri kadim medeniyet Sasnilerdir. En nemli rakipleri olan
Bizansla mcadelelerinde taraftar olan Kuzey Araplarn hedeflerini
gerekletirmek iin kullanmaktan geri durmamtr.
Kast sistemine bal farkl snfsal yaplarn bulunduu Hindistan-Yunan
kltr transferi ile karma bir medeniyetin oluumunda nemli rol
oynamtr.
Tanr ve Altay dalar arasnda at srtnda hayatn srdren sava
Trkler Hun imparatorluu ile ulatklar siyasi gc kavimler g
sonras Avrupadan Anadoluya birok corafyaya tamlar ve tarihe
adn yazdran imparatorluklar kurmulardr.
smini talyann bakenti Romadan alan byk Roma imparatorluu
batdaki tesirinden ok dounun nemli merkezlerindeki baskn
konumlar ile tannmtr. Dou ve Bat olarak ikiye ayrldktan ve
Hristiyanl resmi din olarak tandktan sonra Arap snrlarnda baskn bir
g olmu, yarmadann baz blgelerinin Hristiyanlamasna katk
salamtr. mparatorluun slamn yaylma srecindeki siyasi buhran,
mttefiki olan Kuzey Araplarnn desteini asgari dzeye indirmi ve
blge kolay bir ekilde slamlamtr.

Byk ksm llerle ve verimsiz arazilerle kapl Arap yarmadas, corafi

koullarn aksine mmbit bir manevi iklime sahiptir. Arap yarmadas
dendiinde her ne kadar akla ilk gelen Orta Arabistan, yani Hicaz blgesi
zet ise de, yarmadann kuzey ve gney ksmlarnn nemli bir yere sahip
olduunu unutmamak gerekir. Kuzey blgesi Araplar gneydeki
olaanst gerekleen doa olaylar sonrasnda zorunlu olarak blgeye
gen Araplardan olumaktadr. Gney ise sahil, eridi verimli arazilerle
kapl drt ayr blgeye ayrlan Sebe ve Himyer devletlerine ev sahiplii
yapm Arap yurdudur. nemli limanlar ile dnya ticaretinde sz sahibi
olmu blge, ayn zamanda ziraat alanndaki reformlar ile ekonomik
olarak artc boyutlara ulamtr. Bu zirve dnemi ticaret yollarndaki
deiim, barajlarn bakmszlk sonucu yklmas ile yerini ktlk ve zorunlu
ge brakmtr. Orta ve Kuzey Arabistana gen Arap kabileleri yeni
blgelerine komu olan gelimi devletlerin siyasi ve kltrel etkileri
altna girmilerdir. Buna ramen onlar bir arada tutan Arap asabiyeti
asimile olmalarna mani olmutur. Kurduklar Petra ve Tedmr gibi hala
insan artacak bir ihtiama sahip bakentler, kuzeydeki Arap
devletlerinin gcn tescil etmektedir. Bizans ve Sasani uydusu
durumunda olan Gassani ve Hire devletleri, rollerini iyi oynamlar ve
blgenin slamlama srecine kadar varlklarn devam ettirmilerdir.
Dnyann mensubiyet itibar ile en byk dinlerinden biri olan slamn

ortaya kt, medeniyet dzeyi dk Hicaz blgesinin tarihi hakknda
ok az bilgi olsa da, zerinde en ok konuulan ve tannmaya allan
blge olmutur. Hibir ziraatn yaplmad bu blgeyi ilk hareketlendiren
olay, yine buraya gelen ve kutsal Kbeyi ina eden Peygamberler
olmutur. Gney-Kuzey ticaret hattnn konaklama yeri olmas da
eklendiinde, Mekke ve Medine tannan bir mahal olmu, fakat hibir d
gcn istilasna deer dahi bulunmamtr. Putperestlii ile nl Arap
toplumu tek bir dine mensup olamayp dier semavi dinlere de kapsn
amtr.

DEERLENDRME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi eski Mezopotamya uygarlklar arasnda deildir?
Deerlendirme a) Akadlar
sorularn sistemde ilgili b) Himyeriler
nite bal altnda yer
c) Smerler
alan blm sonu testi
blmnde etkileimli d) Asurlar
olarak e) Babiller
cevaplayabilirsiniz.
2. srailoullar Hz. Davud sonras altn an yaamtr. Bu dnemde
iktidarda hangi hkmdar vard?
a) Talut
b) Calut
c) Buhtunasr
d) Sleyman
e) Kenan
3. Aadakilerden hangisi eski in medeniyeti iin sylenemez?
a) Konfysle birlikte in altn an yaamtr.
b) inde bir inan birlikteliinden bahsedilemez
c) Hz. Peygamber ini tanmaktadr.
d) in beeri bilimler alannda an en gerisinde kalm bir lkedir.
e) in zaman zaman paralanma ierisine girmitir.
4. Roma imparatorluu insanlk tarihine nemli katklarda bulunmutur.
Aadakilerden hangisi bunlar arasnda saylmaz?
a) Etnisiteyi bir kenara brakarak lke ve dil birliktelii oluturmutur.
b) Gl kltr miras brakmtr.
c) nsanlk tarihine kkl bir hukuk nizam hediye etmitir.
d) Dou ve bat toplumlarn tek bir toplum hline getirmitir.
e) Bir an kapanp yeni bir an almasn salamtr.

5. Nabat krallnn bakenti aadakilerden hangisidir?

a) Tedmr
b) Dimek
c) Petra
d) Babil
e) Sana
Cevap Anahtar:
1. b 2.d 3.d 4.e 5.c

YARARLANILAN VE BAVURULABLECEK DER

KAYNAKLAR
Araka, Ahmet, (1996), Gassaniler, DA, st.
Araka, Ahmet, (2006), Nabatler DA, st.
Ahmed Hilmi, ehbenderzde, (2005), Filibeli, slam Tarihi, st.
Algl, Hseyin, (1998), Himyeriler DA, st.
Atlan, Sabahat, (1970), Roma Tarihinin Ana Hatlar, st.
Barthold, V.V., (1990), Mool stilasna Kadar Trkistan, Hazrlayan, H. Dursun
Yldz, st.
Bekr, Eb Ubeyd, (1998), Cahiliye Araplar, ev. Levent ztrk, st.
Brockelmann, Carl, (1964), slam Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay,
Ankara.
Buhl, Fr., (1974), Tedmr .A., st.
Cevad Ali, (1976), El-Mufassal f Trhil-ArabKablel slm, Beyrut.
aatay, Neet, (1982), slam ncesi Arap Traihi ve Cahiliye a, Ankara.
andarlolu, Glin, (1993), in, DA, st. VIII, 321-323.
elikkol, Yaar, (2003), slam ncesi Mekke, Ankara.
Demirkent, In, (1992), Bizans, DA, st. VI, 230-244.
Demriciolu, Halil, (1998), Roma Tarihi, Ankara.
Eberhard, Wolfram, (1995), in Tarihi, Ankara.
Erdem, Sargon, (1991) Babil, DiA, st., IV, 392-395.
Fayda, Musta, (1982), slamiyetin Gney Arabistana Yyal, Ankara.
Goiten, S.D., (2004), Yahudiler Ve Arapla, ev. Nuh Arslanta, st.
Gumilv, L.N., (1999), Eski Trkler, ev. Ahsen Batur, st.
Gngr, Erol, (1993), Tarihte Trkler, st.
Hamidullah, Muhammed, (1993), slam Peygamberi, ev. Salih Tust.
Hasanh, brahim, (1985), Siyasi Kltrel slam Tarihi, ev. smail Yiit-Sadreddin
Gm, st.
Hdogson, M.G.S., (1993), slamn Serveni, ev. Heyet, st.
Herodotos, (1973), Herodot Tarihi, ev. Mntekim kmen, st.

Heyet, (1986), Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Redaktr, H. Dursun Yldz,
st.
Heyet, (1997), slam Tarihi Kltr ve Medeniyeti, ev. Heyet, st.
Heyet, (2006), Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, edt. Vecdi Akyz,
Hitti, Philip K., (1995), Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. Salih Tu, st.
Honigman, Ernst, (1970), Bizans Devletinin Dou Snr, ev. Fikret Iltan, st.
bnml-Esr, (1989), zzuddin Ebul-Hasen, el-Kmil fit-Tarih, ev. Abdullah Ke,
st.
nana, Afet, (1992), Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti, Ankara.
Kapar, M. Ali, (2003), Lahmiler DA, Ankara.
Lewis, Bernard, (1979), Tarihte Araplar, ev. Hakk dursun Yldz, st.
Mansel, Arif Mfid, (1971), Ege ve Yunana Tarihi, Ankara.
Naskali, Esko, (2000), ran DA, st., XXII, 394-395.
Ostragorsky, Georg, (1981), Bizans Devleti Tarihi, Ankara.
zcan, Azmi, (1998), Hindistan, DA, st.
ztuna, Ylmaz (1969), Trk Tarihinden Yapraklar, st.
Taber, Muhammed b. Cerir, (1964), Tarhur-Rusulvel-Muluk, Kahire
Turan, mer, (tsz.) , Medeniyetlerin att Nokta Ortadou, st.
Yldz, Hakk Dursun, (1991), Arabistan, DA, st.

SLAM NCES ARAP TOPLUMU
VE HZ. MUHAMMEDN
PEYGAMBERLNE KADARK
HAYATI
NDEKLER
Cahiliye Dnemi
Hz. Peygamber'in Ailesi
LK DNEM SLAM
Hz. Peygamber'in Doumu ve ocukluu
Hz. Peygamber'in Genlii
TARH
Hz. Peygamber'in Evlilii ve Ailesi
Hz. Peygamber'in Evliliinden Vahiy
Alncaya Kadarki Dnemi

HEDEFLER
Cahiliye denen slam ncesi dnem hakknda

bilgi sahibi olacak
Hz. Peygamber'in ailesi, soyu ve doumunu
bilecek
Hz. Peygamber'in genlii, evlilii ve
ocukluunu anlayp deerlendirecek NTE
Hz. Peygamber'in evliliinden Hira
maarasndaki vahiy alna kadarki sreci
2
kavrayabileceksiniz.
slam ncesi Arap Toplumu ve Hz Muhammedin Peygamberliine Kadarki Hayat
GR
63 yllk hayatnn 23 yln peygamberlikle geiren Resulullahn,
peygamberlik hayat olduka detayla bilinmesine ramen, 40 yanda ald risalet
grevinden nceki dnemi hakknda birtakm bilgilerimiz olduka kstldr. Mesela
annesi ve babas hakkndaki ok snrl bilgilere sahip olmamza ramen, doumu
Peygamberler hakknda ou mucize anlatml olduka fazla saylabilecek detayl bilgilere sahibiz.
insanst insanlar Yine 12 yana kadarki hayat hakknda yeterince aydnlatc bilgiler bulunmakla
deil, stn insanlar birlikte, bu yatan 25 yana kadar ok az bilgimiz bulunmaktadr. Bu yataki evlilik
olarak grlmelidir. ve ticaret hayatna devam, 35. ylda cereyan eden baz olaylar ve risaletinin hemen
ncesine ait baz anlatlar dnda bu dnemler hakkndaki bilgilerimiz olduka
kstldr. Tabii 40 yanda tannan ve hret kazanan bir insann, kendisini ne
karan zelliinden (ki bu Resulullah iin risalet grevidir) nceki dnemi hakknda
gelen bilgilerin problemli ve yetersiz olmasn son derece normal karlamaldr.
Yaad Mekke toplumunda Resulullahn slamiyetin geliinden nceki
konumu da, sonraki konumu da bellidir. O el-Emndir. Ancak Allah Resulu
hakkndaki abartmal ve yceltici rivayetlerle, ideolojik ve n yargl yaklamlarn
oluturduu rivayetlerin okluunu da son derece normal ve kanlmaz
bulmaktayz. Bu yzden onun hayatn incelerken bu durumlar gz ard
edilmemelidir.
Sadece slam Peygamberi Hz. Muhammedi deil, slam dini ve tarihi ile
medeniyetini anlamak iin de, slam Dini ve Peygamberinin ortaya kt ve slam
medeniyetine beiklik eden Hicaz blgesinin (Mekke, Medine ve Taif) de slamdan
Hz. Muhammedi nceki (Cahiliye Devri) din, idar ve ilm durumunu ok iyi seviyede bilmek
tanmak, slam dini ve gerekmektedir. Bu yzden slamiyetin douundan az nceki, yani V. asrdan
tarihi ile medeniyetini slamiyetin yaylna kadar geen zamana ait blge hakknda reneceimiz ksa
anlamak iin de bilgiler, slam dini ve Peygamberi ile medeniyetini daha iyi anlamamza onu daha
gereklidir. iyi deerlendirmemize yardmc olacaktr.
CAHLYE DNEM
Bir terim olarak Araplarn slam'dan nceki din ve sosyal hayat telakkilerini
ifade eden cahiliye kelimesi, Kuranda, hadislerde ve din literatrde, genel olarak
bu anlamda kullanlmtr. Bu dnemin temel zellikleri, Allaha irk koulmas,
ahlaki duyu ve yaantda zayflk, asabiyet, hurafelerin okluu, soygun, baskn ve
tecavzlerde yaygnlk, aile kavramnda yozlama, zenginlik ve asaletin insani bir
deer olarak ne kmasdr.
Yine bu dnem denince akla gelen en nemli olgu Araplar, Hicaz blgesi ve
buradaki ehirlerden bilhassa, Mekke, Medine ve Taiftir. Hicaz blgesi, jeopolitik

konumu dolaysyla Arap yarmadasnda yabanc tesirlerden ve igallerden en ok

korunmu bir blge idi. Kiri, Kumbz ve dier ran kisralarnn civardaki kabile ve
topluluklarn ounun varlna son verdikleri dnemlerde dahi, Hicaz blgesi
varln korudu. Hicaz, Makedonyal skender zamannda da istiklalini muhafaza
etmiti. Bylece herhangi bir igal ve istilaya uramayan Hicaz halk, endiesiz bir
halde ve hibir toplumla karmadan soy ve soplarnn asaletini, dillerinin sadeliini
ve geleneklerini korumulard.
Toplum hr, kle ve mevaliden (azat edilmi kle) olumaktayd. Bu sosyal
ve hukuk ayrm, son derece sert ve tavizsiz olarak ilemekteydi. Snf atlama sz
konusu olmad gibi, hrler de kendi aralarnda asiller ve asil olmayanlar diye
ayrlmaktayd. Mekke ziraata elverili olmad iin, genellikle halk ticaret ve
vahalarda hayvanclkla geinirdi.
Din
Btn Arabistan halk gibi, Hicaz blgesi halk da putperest idi. ok az sayda
Hristiyan, Yahudi, Zerdt ve dier dinleri kabul edenler vard. Ayrca brahim
Peygamberden (as) kaldna inanlan din inan ve geleneklerin taraftar olan ve
kendilerine Hanif denilen bir ka kii de bulunmaktayd.
Araplar, Peygamber olarak kabul ettikleri ve dinini benimseyip sayg
duyduklar Hz. brahim ve olu smailin dinini zamanla unutmular ve putlara
tapmaya balamlard. Hz. brahimin kurduu Kbeyi ziyarete devam ettirmeleri
de bu din yozlamaya uygun olarak, bir ticaret panayr ve bir putperestlik
tezahr halinde idi. Birok Arap kabilesi, Kuranda isimleri geen Vedd (erkek
eklinde), Suva (kadn eklinde), Yes (arslan eklinde), Yeuk (at eklinde) ile Nesr
(kerkenes kuu eklinde) isimlerini verdikleri putlarna taparlard. Umyanis, Sad,
Hubel, saf, Naile adndaki putlar da, baz Arap kabilelerinin taptklar, nlerinde
kurbanlar kestikleri putlard. Bunlardan baka her aile bir put edinip, kendi evine
Araplar, hem Yce, koyarak ona tapyordu.
Yaratc ve Bir olan
Hicaz halk gelenek olarak Hz. brahimin eriatn kabul etmilerdi ve Allah
Allaha inanrlar ve
fikrine yabanc deillerdi. Fakat ayn zamanda putlarn ve meleklerin Allah katnda
Kbeye sayg
kendilerine efaat edeceklerine inanyorlar, dier taraftan ahiret hayatna ise
gsterirler, hem de
karmak bir ekilde de olsa pek az inanyordu. Btn Arap yarmadasnda olduu
Kbeye doldurduklar
gibi Hicaz blgesinde de din anlay, ok iptida bir durumda idi.
saysz putlara
taparlard. Araplarn Kbeden baka, Hicaz ve dier yerlerde yz kadar Taut denilen
tapnaklar vard. Araplar Kbeye yaptklar gibi onlara da sayg gsterirler, onlar
tavaf ederler, nlerinde kura (fal) oklar ekerler, onlara hediyeler sunarlar ve
kurbanlar keserlerdi. Bu tautlarn balcalar el-Uzz, el-Ment, Zul-Halasa
Tapna, Fels Tapna, Ruda Tapna ve Zul-Kaabat Tapna idi. Araplar her ne
kadar bu putlara tapyorlarsa da bazen bunlara hakaret de ederlerdi. lerine

geldii durumlarda ve ekilen fal oklar isteklerine uygun bir ekilde sonuland
zaman, memnun olurlar, aksi halde ise onlara hakaret ve hatta kfrederlerdi.
Hanifler
Blgede yaayan baz kiiler, putlara asla tapmaz, bakalarnn tapmalarna
rza gstermez, putlara kesilen kurbanlarn etinden yemez ve putperestleri de, bu
eyalara tapmamalar hususunda ikaz ederlerdi. Bu yzden atalarnn dinini
reddeden bu insanlara, atalarnn dininden km (mrted) anlamnda Hanif
derlerdi. Halbuki dier yandan Hanif, doru yolda olan, doruyu bulmu anlamna
da gelmekteydi. Kabileleri iinde saygnlklar olmasna ramen, ounlukla onlar
tarafndan da dlanan bu insanlarn, zaman zaman yaptklar ehirleraras
yolculuklarla bir ve esiz olan Allah inancna ballk gsteren bir din arayna
giritikleri hakknda ok sayda rivayetler mevcuttur. Hatta Yahudilik ve
Hristiyanla meyledip orada karar klan ve klmayanlar da vard. Haniflerin iinde
en mehur olanlarn isimleri yleydi: Varaka b. Nevfel, Zeyd b. Amr, Osman b.
Huveyris, Ubeydullah b. Cah, meyye b. Salt ve Kus b. Saide.
Mekkenin daresi ve Kbe Hizmetleri

Mekkenin ok eski sakinleri Kinne ve Huza kabileleri arasnda, Kbe
hizmetleri sebebiyle mcadeleler olmu ve Kinne, Kbe hizmetlerini mstakil
olarak yrtmeye balamt. Mudar kabilesine de hac ilerini ifaya yarayacak baz
vazifeler vermiti, Kurey Kinnenin kollarndand. Mekkede ikamet eden
Kureylilere Kureyl-Bith, Mekke civarnda oturanlara ise Kureyz-Zevhir
denirdi. Mekkedeki Kureylilerin nemli vazifeleri vard. Milad V. asrda Kureyte
riyaset Kusay b. Kilbda idi. Kusay, Huza kabilesiyle uzun mcadelelerden sonra
idareyi eline geirdi ve Mekke ile Kbeye taalluk eden bir takm hizmetler ihdas
etti. Kureyi Mekkede toplad ve hepsini belli yerlerde iskn ederek, onlar iin el-
Mele adl bir de meclis tesis etti. Bu meclis Kbe ile ilgili her trl i ve hizmetlere
bakacak, ticar mnasebetleri dzenleyecek, harp ve ittifak kararlar alacakt.
Unutmayn, insanlk Allah, Kbeyi, o Beytl-Haram btn insanlk iin bir sembol kld ve (ayn
iin ina edilen ilk ekilde) kutsal (hac) ay ve boyunlarnda tak olan kurbanlklar, Allahn gklerde
mabed, Bekke'dekiydi: ve yerde olan her eyin tam bilgisine sahip bulunduunu size anlatmay
bereketli ve btn amala(yan sembollerdi)r. (Maide/5: 97)
alemler iin bir
rehber(lik kayna). Araplar putperest olmakla beraber, Kbeye kar her eyden daha saygl
(l-i mrn/3: 96) idiler ve ounu Kusayn ihdas ettii Mekke ve Kbe hizmetlerine ait dier vazife
ve hizmetleri ciddiyetle yerine getirirlerdi. Bu hizmet ve vazifeler unlardr:
Sidne (Hicbetl-Beyt): Kbenin perdedarl, anahtar muhafzl veya
haciplik vazifesidir. Bu grev Kusayn elinde bulunurdu. Kbeyi bu zat ap

kapard. Araplarca en yksek makamd. Kusaydan, liva, sikaye ve rifade

devleriyle birlikte olu Abdddra intikal etti. Mekkenin fethinde (M. 63O)
Hz. Peygamber Kbe anahtarlarn, yine Abdddroullarna (Osman b.
Talhaya) vermiti.
Sikye ve Rifde: Cahiliye anda Mekkeye gelen haclara tatl su ve fakir

olanlarna yiyecek temin etmek grevidir. Her iki vazife de
Abdlmenafoullarnda idi.
nk brahim'e bu badet Evi'nin kurulaca yeri gsterdiimiz zaman (ona

demitik ki:) "Bana kimseyi ortak koma! Ve Benim Mabedimi, onu tavaf
edecek olanlar iin, onun nnde (Rablerini tazim ve tefekkr ederek) dikilip
duranlar iin, saygyla eilenler ve yere kapananlar iin temiz tut!" (Hac/22: 26)
Ukab (Liva): KureyIilerin Ukab (Karaku) adnda bir sancaklar vard. Kusay,
ordu komutanl demek olan bu vazifeyi de bizzat elinde bulundururdu.
Kusaydan sonra bu vazife Abdddroullarna geti. Sava srasnda Ukb bu
ile vazifeli bayraktara verilirdi. Bu vazifeye Kydetl-Cy ad verilirdi.
dre=Drn-Nedve: Kusayn yaptrd Drn-Nedve adl binada toplanan
kurula en-Nedve denirdi. Buraya krk yandan yukar olan Mekkeli aile reisleri
katlabilirdi. KureyIilerin nikh merasimleri burada yaplr, sava kararlan
burada alnr ve blu ana giren kzlara burada gmlek giydirilirdi.
Sifre: Kurey ile dier bir kabile arasndaki bir muharebeden sonra sulh
yapmak istedikleri zaman bir sefir gnderirlerdi. Kabileleraras mfaherette
(vg yar) de szcl bu sefir yapard.
Nizre: Bir yerden baka bir yere gidecek olan eyann muayene edilmesi,
mhrlenmesi, ruhsat kd hazrlama vazifesi idi.
Kubbe: Sava aletlerinin muhafzl vazifesidir. Kureyliler harbe ktklarnda
bir adr kurar, silah ve mhimmat orada toplarlard.
Eysar: Ezlam denilen fal oklar ile fal ama iidir. Sefer ve muharebe gibi
nemli ilere karar verilecei zaman oklarla kura ekerlerdi. Bu oklar Hbel
adl putun yannda durur; fal, ona memur falc tarafndan alrd.
Hzin-i Emval: Harp iin temin edilen mallar, silahlar muhafaza vazifesidir.
Kyde (Kydetl-Cy): Ordu komutanl vazifesidir. Harp veya ticaret iin
yola kan topluluklarn bir emiri bulunur ve seferde nde giderdi.
Mevere: Mhim ilerde baz kimselerin gr ve kanaatlerine mracaat

etmektir.

Hz. Peygamber, hayat boyunca, gerek amme ilerinde ve gerekse ailev veya
ahs ilerinde istiareyi ynetim ve yaam prensibi olarak grm ve
uygulamtr.
Enak: Borlar ve para cezalarn takdir ve tadil hususlarna bakan bir grevdir.
Einne: Kureyin atlarna bakmak vazifesidir. Harp esnasnda atlarn idaresi, bu
grevi elinde bulunduran kiiye aitti.
Hkme: Halk arasnda kan ihtilaflar ve davalar grme ve onlar halletme
vazifesidir.
Emvl-i Muhaccere daresi: KureyIilerin Kbedeki putlar iin vakfettikleri para,
mcevherat ve benzeri kymetli eyann muhafaza edilmesi vazifesidir. Beytl-
Mal memuriyetine benzerdi.
mret: Mescid-i Harama hrmeti salamak, sp sayma yksek sesle
konumak gibi saygszlklara mani olma vazifesidir.
Mekkeye ve Kbeye taalluk eden bu hizmetlerin hepsi ayn derecede ve
ayn ehemmiyette deillerdi. Ancak KureyIiler bu tr vazifeleri oaltmak ve
hemen her kabileye bu vazifelerden birini vermekle hem onlar mesuliyet altna
sokarak disiplin altna alm oluyorlar, hem de onlar memnun etmi
bulunuyorlard. Basit olmakla beraber, bu tr bir idareyi Cumhuriyet idaresine
benzetmek mmkndr.
Cahiliye Devri Araplarnda lim ve Kltr

Cahiliye anda Hicaz blgesinde ilim ve maarif, bu iklimin ve gebe
hayatn ihtiyalarndan doan adet ve geleneklerin gelitirdii bilgilerden ibaretti.
Hicaz blgesi halk byk ekseriyetle okuma yazma bilmeyen insanlard. Okuma
yazma bilenlerin says azd. lim ve irfan iin ne bir tahsil tarzlar, ne de kitap
okuma alkanlklar vard. Onlarn bildikleri, asrlardr devam eden nakli bilgilerden
ibaretti. Bu bilgiler de baz zeki ve imtiyazl kimselere mahsustu. Okuyup yazmay
da ticaretle uraanlar, nfuzlu baz asiller bilirlerdi. Byk halk kitleleri ise
tamamen cahildi.
lgili rnek videoyu
Cahiliye devrinde Araplarca bilinen ilimlerden bir ksmn kendileri icat
izleyiniz.
etmilerdir; dier bir ksmn ise baka milletlerden almlardr:
lm-i ensb, iir ve hitabet ilimleri Araplarn kendilerine mahsus ilimlerdir.
lm-i ncm, ilm-i ahval-i cevviyye (meteoroloji), ilm-i tb, ilm-i hayl (at
yetitirme bilgisi), esatir (mitoloji), kehne, yfe (=zecr-i tayr: kularn uularn ve
bir yere konmasn yorumlayarak anlamlandrma), kyafet (iz takip etme) gibi
ilimleri de, baka milletlerden almlardr ki, bunlara ulm-i dhile denir.

lm-i Ncm (Astroloji): Araplar bu ilmi Arabistana hicret eden Keldnilerden

alm olmaldrlar. Burlarn isimlerini de Babillilerden renmilerdi. Araplar
baz yldzlarn isimlerini eskiden beri biliyorlard.
lm-i Ahval-i Cevviyye (Meteoroloji): Araplar, yamurlara ve rzgrlara ait

deiiklikleri yldzlara bal zannederlerdi; yani bu ilim, ilm-i ncumun bir kolu
gibi telakki edilirdi. Yldzlarn insan fiilleri zerinde tesiri olduuna inanrlard.
Bulutlarn rengine bakarak yamur yap yamayacan anlarlard. Beyaz bulut
botur, krmz bulut az yamurludur, siyah bulut ise en ok yamur yadrr
szleri dillerinde dolamaktayd.
Yolculuklarnda ynleri ve yollar bilmek iin rzgrlarn estii taraflara birer isim
vermilerdi: Kuzeyden esen rzgra Saba; gneyden esene Yebur; batdan
esene imal; doudan esen rzgra da Cenub derlerdi. Bazlar bunlara ilave
olarak Saba ile imal arasnda esen rzgra Nekb veya Nkeyb, Cenuba
yakn yerden esen rzgra da Mahvet adn veriyorlard.
Estir (Mitoloji): Araplar bu ilmi de ilm-i ncmun bir ubesi sayarlard. Araplar
da Yunanllar gibi yldzlara ilahlk isnad ederek onlara taparlar ve onlar adna
putlar dikerlerdi. Mehur Lt putu, Zhre yldz adna dikilmiti.
Bundan baka Gne, Ay ve ira yldzna da ibadet ederlerdi. Yunanllarda

olduu gibi baz yldzlar insan eklinde tasavvur edilir, onlarn birbirleriyle
evlendiklerine ve savatklarna inanlrd.
Kehne ve Arfe: Her iki kelime de gaipten haber vermek manasna,
gelmektedir. Cahiliye anda Araplar, khinlerin her eye kadir olduklarna
inanrlard. Aralarnda ihtilaf ktnda da, hastalandklarnda da onlara
bavururlar, ryalarn onlara tabir ettirirlerdi. Araplara gre putlarn iinde
cinler bulunur, bu cinler khinlerle konuur ve khinlere gkte neler olup
bittiini haber verirlerdi. Her kabilede, Arap yarmadas tarihinde meydana
gelen nemli hadiseleri nceden bildiren kadn ve erkek mehur khinler ve
falclar vard.
Kyafe: Kyafe de kehanetin bir koludur. Kyafe, iz arama ve bu izlerin
incelenmesi ile sahiplerinin bulunmas ilmidir. Kyafetl-eser, insanlarn ve
hayvanlarn kum veya toprak zerinde braktklar izleri ile onlarn sahiplerini
bulmaya mahsus bir ilimdir. Kyafetl-beer ise, iki kiinin organlar arasndaki
benzerlikleri mukayese ile aralarndaki nesep ban bulma ilmidir. Bu, feraset
nevinden bir ilimdir. Beni Mdlic, Beni Leheb ve Beni Mrre bu ilimde en
mahir kabilelerdi.
lm-i Tb: Araplar tp ilmini Keldnlerden almlar, ancak dier komu
milletlerden Yunanllar, Romallar ve ranllardan da tp sahasnda istifade
ederek onlardan aldklar bilgileri kendi malumatlar ile bir araya getirmilerdir.

Araplar bir hastay manev ve madd olmak zere iki trl tedavi ederlerdi:
Okuyup flemek, nsha (muska) yazmak, Kbeye kurban kesmek manev tedavi
iken; ila vermek, erbet ve bal iirmek, kan aldrmak ve dalatmak da madd
tedavi yoludur. alar tedavi iin deirmen tana baktrrlard.
iir ve Edebiyat: Araplar iir sylemekte hususi bir kabiliyete ve zevke sahiplerdi.
iir ve edebiyat, onlarn fikri hayatlarnn en bata gelen unsuru idi. En eski
devirlerden slam devrine kadar iir gelenei her kabilede srp gelmitir. Nee
iir Arabn divandr; ve kederlerini iirle terennm ederlerdi. Btn kabilenin macerasn olduu gibi,
tarih her eyini orada ahsi kahramanlklarn, ahlaki ve terbiyevi duygularn da iirle dile getirirlerdi.
bulabilirsiniz. iirde bazen bin lnn yokluuna teessr olunur, bazen bir cengverin
kahramanl tebcil edilir, bazen da bir kabilenin bir muharebede gsterdii
ecaat ve cesaret tasvir edilirdi.
Araplar, iirin nazml ve kafiyeli olmasna zen gsterirlerdi. slamdan nce
ok sayda byk Arap airi yetimitir. Mehur mm-uara mriul-Kays
bunlarn en byklerindendi. Onun dedesi Mhelhel de, Araplarda ilk kaside
syleyen airdir. mriul-Kaysn iir sanatn Yunanllardan renmi olmas
muhtemeldir.
Araplarn bu devirde inad ettikleri iirlerin byk ksm, gazel, medhiye ve
fahriyeden ibaretti. Hec, itb, itizr, zhd, risa, temsed ve vid
tarzndaki iirler de vard. Kadn, erkek her Arap iir sylerdi. airlerin birbirlerine
stnln tayin iin hususi meclisler kurulur, ocuklar bile iir sylemee tevik
edilirdi. airlerin kabile iinde nemli bir yeri vard. Her air, mensup olduu
kabilenin an ve erefini ykseltmee hizmet eder; kabilenin tarihi meziyetlerini
gelecek nesillere aktarrd. slam devri Araplar, cahiliye devri Araplarnn tarihlerini
de ancak bu iirlerden renerek yazabilmilerdir. Sicistn ancak bu sayede
Kitbl-Muammern adl eserini yazabilmitir. bn Kuteybe, Chz ve Dinever,
eserlerinde bu iirlerden istifade ettiler. Eski Araplarn dinleri ve itima yaplarnn
tetkikinde de bunlara ihtiya duyulmutur.
Araplar airlere fevkalde hrmet ederlerdi. Cahiliye devrinin ok sayda airi
arasnda Muallakat- Seba (Yedi Ask) airleri mril-Kays, Tarefe, Amr, Haris,
Lebid, Zheyr ve Antere en mehurlar ve en itibarllar idiler.
Araplar airlerin hicivlerinden korkarlar, methiyeleriyle iftihar ederler ve
onlar tarafndan methedilebilmek iin her trl fedakrl gze alabilirlerdi.
Araplar ok hassas bir kavim olduklar iin beli ve sanatl szlerden de mteessir
olurlard. Bu sebeple hitabet, Araplar arasnda mhim bir yer igal ederdi.
Hitabetin esasn haseb ve neseb, ahlk ve terbiye gibi konular tekil ederdi.
Hatipler balarna sark sararlar ve ellerindeki deneklere dayanarak ayakta bazen
de deve zerinde nutuk ird ederlerdi.

airlerden ou hitabetle ve hatiplerden byk bir ksm da iirle

uramlardr. Nutuklarnda gayet beli cmleler kullanrlar, ocuklarn da gzel
konumaya ve hitabete altrrlard. Hatipler ayn zamanda kabilelerinin szcs
idiler. Cahiliye devrinin en mehur hatibi Kus b. Side idi. Hz. Peygamber bu zat
tanm; onun Ukaz panayrnda bir deve zerinde ird ettii mehur nutkunu
dinlemi ve bundan daha sonralar bahsetmiti.
Tarih: Cahiliye Araplarnda bu gn anladmz manada bir tarih ilmi mevcut

deildi. Eyymul-Arab adyla bilinen kabileler aras savalar, Yemende Merib
Seddi, onun ykl ve Yemene ait baz nemli tarih hadiseler, Z-Nvs ve
Ashb- Uhdd (Yemen meliklerinden Z-Nvsn Necrn ahalisinden yirmi
bin kiiyi Hristiyanlktan Musevilie gemedikleri iin hendeklerde yaktrmas)
hikyesi, Habelilerin Yemeni istilas, ashab- fil (istil iin fillerle Kbeye gelen
Yemen ordusunun) hikyesi, putlara ait hikayeler, Crhmllere ait hikyeler,
Zemzemin kapanmas ve bulunmas, Kbenin inas ve tarihi, Hilful-Fdul,
Hlful-Mutayyibn ve Ficr harpleri gibi byk tarihi olaylar, Araplarca bilinen
konulard. Ad ve Semd kabilelerine ait bilgiler, Tevrattan Belks ve
Sleyman hikyeleri de yine Araplarn malumu olan tarihi hadiselerdi.
HZ. MUHAMMED (S)

nsanlk tarihi ierisinde eitli ynleriyle hret bulmu insanlarn hayat
hikyeleri hakknda belki de en fazla bilgi sahibi olunan kiilerin banda slam
Peygamberi Hz. Muhammed (s) gelmektedir. Buna ramen onun da hayatnn baz
kesitleri hakknda hemen hibir malumat bulunmamaktadr. Yukarda ifade
Araplar iin soy sop ok ettiimiz gibi 63 yllk hayatnn 23 yln peygamberlikle geiren Resulullahn,
nemsenen bir peygamberlik hayat olduka detayl bilinmesine ramen, 40 yanda ald risalet
unsurdur. Bu yzden, grevinden nceki dnemi hakkndaki bilgilerimiz olduka kstldr. Mesela annesi
ok gerilere giden ve babas hakknda ok snrl bilgilere sahip olmamza ramen, doumu hakknda
atalarna kadar ou mucize anlatml olduka fazla saylabilecek detayl bilgilere sahibiz. Yine 12
ecerelerini bilirlerdi. yana kadarki hayat hakknda yeterince aydnlatc bilgiler bulunmakla birlikte, bu
yatan 25 yana kadar ok az bilgimiz bulunmaktadr. Bu yataki evlilik ve ticaret
hayatna devam, 35. ylda cereyan eden baz olaylar ve risaletinin hemen ncesine
ait baz anlatlar dnda, bu dnemler hakkndaki bilgilerimiz olduka kstldr.
Soyu
Hz. Muhammedin soyu hakknda olduka zengin malumat vardr. Bu durum
sadece Hz. Peygamberle ilgili olmayp, dier ahslar iin de geerlidir. Bunu,
Araplarda gelimi olan ensb ilmine borluyuz. Bu ilmin gelimesinin sebebi,
Araplarn asabiye sebebiyle atalaryla vnmek iin onlar bilmeye ve srasyla
saymaya duyduklar ihtiyatr. Allah Resulunn soyunun kesin bilinen en son ismi

Adnan olup bundan sonraki isimlerde ihtilaf vardr. Fakat soyunun Adnan
vastasyla Hz smaile ve dolaysyla Hz brahime dayand kabul edilmektedir. te
bu mezkr isimlerden dolay Hz Peygamberin soyunun mensup olduu Kuzey
Araplarna, smiller veya Adnnler denmektedir. Hz. Peygamberin Adnana
kadar genel kabul gren nesebi u ekildedir: Muhammed (s) b. Abdullah b.
Abdlmuttalib b. Him b. Abdmenf b. Kusay b. Kilb b. Mrre b. Kb b. Ley b.
Glib b. Fihr (Kurey) b. Mlik b. Nadr b. Kinne b. Huzeyme b. Mdrike b. ys b.
Mudar b. Nizr b. Mead b. Adnan. Bu tabloya gre Hz. Peygamber, Araplarn, Hz
smailin soyundan gelen Adnnler kolundan, Kurey kabilesinin Himoullar
slalesine mensup Abdullah b. Abdlmuttalibin oludur.
Hz. Resulullah, herkes tarafndan bilinen asil, erefli ve nemli bir ailenin
ferdi olarak dnyaya gelmitir. Sevenleri kadar sevmeyen dmanlar da onu,
ailesiyle knamam; bilakis Arap geleneinde kabul edildii ekliyle asaleti tasdik
edilmitir. Soyu hususunda her hangi bir boluun olmamasn, Arap geleneinden
dolay son derece normal grmelidir. Resulullahn byk dedesi Kusayn Kbe
hizmetlerini taksim ederek Mekkeyi tekilatlandrmas, dedesi Abdlmuttalibin
Zemzem kuyusunu aarak Mekkenin en byk problemi olan su skntsn zmesi
ve Yemen valisi Ebreheyle yapt konumann akabinde Kbenin Ebrehenin
ordusundan korunmas, bu slaleye Mekkeliler nezdinde byk itibar
kazandrmtr. te Hz. Peygamber, ailesinden dolay byle itibarl bir ortamda
domu, bym ve risalet grevine balamtr.
Hz. Peygamberin hayatn anlamak iin onun Arap toplumundaki soyunun ve
konumunun bilinmesi birok adan nemlidir. Ona deer verilmesi, soyunun
asaletiyle ilikilidir. nk asabiyette, ferdin kendi kiiliinden daha ok ailesinin
konumuna baklyor, daha sonra kiilik deerlendirmesi yaplyordu. te yandan
Resulullahn yetim olarak bymesinin onun dnyasnda oluturduu yerinin
anlalmas da nemlidir. nk ezilmi, itilip kaklm ve horlanm bir yetim ve
ksz olarak deil, bilhassa asil ve grgl bir aile ortamnda bym; kendisine
ksz ve yetimlii hissettirilmedii gibi, tam tersine daha da kiilikli bymesi iin
son derece sevgi ve efkatle, belki de biraz martlarak, dede ve amcasnn
konumundan dolay, baka ocuklarn grp bilemeyecekleri hususlar yaayarak
bymtr. Bu yzden onunla ilgili olarak ortaya atlan eziklik polemiklerini
tamamen reddetmek gerekmektedir.
Corafi ve stratejik konumlar itibariyle ticaretten baka geim yollar
olmayan bu toplumun fertleri, ticaret sebebiyle kapal toplum olmaktan kurtulmu
ve Hindistan ve ine kadar birok devleti tanmlard. Hz. Peygamberin
dedelerinin de geimlerini bu ekilde saladklarn ve bu meslek mirasn torunlar
Muhammede (s) de kaldn grmekteyiz.
Bu ticar faaliyete nce amcas Ebu Talible, belli bir yaa geldikten sonra da
kendi adna katlan Resulullahn, ailesinin geimini salayacak ekilde kazanl

ticar faaliyetlerde bulunduunu sylemek mmkndr. Fakat burada daha nemli

olan, Allah Resulunn ticar seyahatleri mnasebetiyle tand ve muhtemelen
amcas ve dedelerinin de ayn ekilde yaknlk kurduu Habeistan ve yneticilerini
tanmas, Mekkede ikence gren ashabn buraya ge ynlendirmesidir.
Mekkelilerin yaz ve k devam eden ve bu sayede zenginletikleri ticari
seyahatlerine Kuran- Kerimde de vurgu vardr
Kurey'in emniyeti salanabilsin diye, k ve yaz seferlerindeki emniyeti. O

halde bu Mabed'in Rabbine kulluk etsinler, O ki, a kalmasnlar diye onlar
beslemi ve tehlikelerden emin klmtr. (Kurey/106: 1-4)
Resulullahn babas Abdullah gibi annesi Aminenin de nesebi bilinmektedir.

O da yine Resulullahn dedelerinden Kilabn Zhre adl olundan gelen kabileye
mensup olup, eceresi yledir: Amine bt. Vehb b. Abdmenaf b. Zhre b. Kusay .
Resulullahn Babas, Annesi ve Doumu

Allah Resulunn anne ve babas hakknda fazla bilgi sahibi deiliz. Babasyla
ilgili olarak aktarlan birka bilgiden biri, daha sonra Resulullahn dilinden, Ben iki
kurbanln oluyum rivayetiyle birletirilerek anlatlacaktr. Buna gre, bu iki
kurbanlktan biri, kurban ibadetinin temelini oluturduu rivayetiyle bahsedilen
babas tarafndan smailin (as) kurban edilme teebbsn konu alan mehur
olaydr. Dieri ise, Resulullahn dedesiyle ilgili bir rivayettir: Resulullahn dedesi
Abdlmuttalib, bir gn Kbede oturduu yerde uyuya kalm ve bu esnada
ryasnda Zemzem kuyusunun yerini grmtr. Olu Harisle birlikte ryada
kendisine iaret edilen yeri kazarak kuyuyu aa karm, fakat kuyu temizlenip
ilevsel hale gelince kabilesiyle arasnda tartma ve kavga kmtr. Yalnzln
verdii duyguyla, evresindekilerle ba edemeyince ocuklar ok olursa kimsenin
kendisine yan gzle bakamayacan dnerek, bir gn on olu olursa, bunlardan
birini Allaha kurban edeceini syler. Oullarnn says ona ulanca, olu
Allah Resulu, yetim Abdullah kurban etmek zere ahdini yerine getirmek ister. Fakat toplumun ileri
olarak dnyaya gelmi gelenlerinin itiraz zerine 100 deve diyet vermek suretiyle ocuk kurban
ve alt yanda da edilmekten kurtulur.
annesini kaybederek
ksz kalmt. LER OKUMALAR N
Fakat yetim ve ksz Araplarda ocuk kurban gelenei hakknda, Yavuz Yldrmn slam ncesi
olmasnn, onun manevi Arap Yarmadasnda ocuk ldrme Olgusu (stanbul niv. lahiyat Fak. Dergisi,
dnyasnda bir ykma 2003, say: 7, s. 79-111) balkl makalesini okuyabilirsiniz.
yol atn sylemek
asla mmkn deildir. Dier bir rivayet, yakkll ve duruu ile dikkat eken Abdullahn Amine bt.
Vehb ile vuku bulan evliliidir.

Dier bir rivayet de, neredeyse tm Mekkeliler gibi ticaretle megul olan
Abdullahn, kt ticaret yolculuu esnasnda, olunun doumundan bir ka hafta
nce Medinede vefat etmesidir. Bunun zerine Hz. Muhammed ve annesi
Amineyi dede Abdlmuttalib himayesi altna ald.
Mekkede dul kalan Amine, rivayetlere gre rahat bir hamilelik geirmi ve
Resulullahn doumu da olduka rahat olmutur. Doum, genel kabule gre Fil
Vakasndan 50 gn sonra Rebilevvel aynn 12sinde (20 Nisan 571) vuku
bulmutur.
LER OKUMALAR N
Fil Vakas hakknda, M. Mahfuz Sylemezin Fil Hadisesinin Arap
Yarmadasndaki Etkileri zerine Bir nceleme (slami limler Dergisi, 2006, cilt: I,
say: 2, s. 115-130) balkl makalesini okuyabilirsiniz.
Torununun doumunu mjdeleyenlere hediyeler veren dede Abdlmuttalib,

onu alp Kbeye giderek dualar etti, herkesin onu vmesi ve yceltmesi iin ona
Muhammed ismini koydu ve bir ziyafet sundu. Yedi gnlkken de onu snnet
ettirdi.
Olaanst anlatmlara fazlaca yer veren kaynaklardan bir ksm, Resulullah
doduu gece dnyann birok yerinde harikuladelikler meydana geldiini
bildirmektedirler.
Stanneyle Birlikte
Amine, olu Muhammedi (s) birka gn emzirdirdikten sonra, stanneye
verilinceye kadar o, Ebu Lehebin cariyesi Sveybe tarafndan emzirildi. Sveybe,
Hz. Hamzay da emzirdii iin, Allah Resulu ayn zamanda amcas Hamza ile
stkarde de olmaktadr. Arap geleneklerine gre ocuklar doar domaz bir
stanneye verilerek le gnderilirdi. Bunun birka sebebi vard. En nemli sebep,
bebein salk durumu idi ki, l havas ehre gre daha uygun ve daha msaitti.
kinci sebep de, fasih dili benimsemek, renmek ve gelitirmek, lde, ehre gre
biraz daha kolay, elverili ve gerekiydi. l kalabalk yerlere gre tabiata daha
yakn ve insan iine ekmekteydi. Bunu tm Araplarn yaamas ve bilmesi istenir;
bu yzden ocuklar genellikle iki yl stannelerinin yannda kalrd. Hz. Peygamber,
stannesi Halime, kocas Haris ve stkardeleri eyma ve Abdullah ile birlikte Beni
Sad yurdunda en az iki yl kald.
akkus-Sadr (erhus-Sadr)
Stannesinin yannda iken, rivayetlere geen tek olay dnda Allah
Resulunn bandan geen herhangi bir nemli olay yoktur. yle anlalmaktadr
ki, Resulullah da tm ocuklar gibi ky hayatn yayor ve evi stkardeleriyle

ortaklaa paylayordu. Bu olay da onun gsnn yarlmas olaydr ki,

kaynaklarmzda akkus-Sadr veya erhus-Sadr diye gemektedir. Bu rivayete
gre Resulullah, stkardeleriyle beraber kyn yaknlarnda koyun gderken,
yanlarna gelen kiinin onu alp bir dzlkte yere yatrdklar ve gsn yararak
kalbini karp ykadklar ve irk, gnah, ktlk gibi her trl pislikten
temizlediklerini ve daha sonra kalbi yerine koyarak gsn kapattklarn
anlatlmaktadr. Bu olay, Resulullahn bu yata gnah ve ktlkten bir ameliyat
vastasyla kurtarldn dnmek yerine, daha sonraki dnemlerde meydana
gelebilecek her trl zorluk ve skntya veya baar ve zenginlie kar Allah
Resulunun gnl dnyasnn dayankl ve olgun hale getirilmesi olaynn bir anlatm
biimi olarak deerlendirilmesinin daha doru olduunu dnmekteyiz. Bu durum
Kuranda nirah sresinde de vurgulanmaktadr. Hatta bu gsn yarlmas
rivayeti, birka kez vuku bulmu olarak da anlatlmaktadr. Bunlardan biri vahiy
almaya balad yani risaletle grevlendirildii zaman, bir dieri ise risaletin 9.
ylnda vuku bulan miraca kmasndan ncedir.
Biz kalbini ap ferahlatmadk m, ve zerinden yk kaldrmadk m, o belini

bken yk? erefini ve itibarn ykseltmedik mi? Elbette her glkle birlikte
bir kolaylk vardr: phesiz, her glkle bir kolaylk! yleyse skntdan
kurtulduun zaman salam dur, ve yalnz Rabbine sevgiyle ynel. (nirah/94:
1-8)
Bu dnemle ilgili dier rivayetlerin tamam, daha bu dnemde Allaha

Resulunun hayatnda bakalklar grnd ve bulunduu her ortamda bereketler
ve bolluklar getirmesidir. Fakat ocuk, anlamaya uygun olarak iki yl sonra geri
getirildii zaman, hem Halimenin ocukla zdelemesinden ve elde ettii bereket
ve bolluk hissinden dolay ve hem de o esnada Mekkede zuhur eden salgn bir
hastalk yznden, Aminenin ocuun geri gtrlmesini ve bir mddet daha
lde durmasnn uygun olacan sylemesinden dolay, Hz. Peygamberin
stannesinin yannda kalmas, akranlarna gre daha uzun srmtr. Bu hususta
kesin bir rivayet olmamakla beraber, annesinin Resulullah alt yanda iken ld
gz nne alndnda ve annesiyle birka yl geirdii dnldnde, onun drt
veya be yana kadar lde kald tahmin edilebilir.
Halimenin Resulullah iade etmesinden sonra, annesiyle birlikte kald bu
dnemde olanlar hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz veya dikkate deer bir
husus olmadn syleyebiliriz. Resulullah alt yandayken bir gn annesi, onu
Medinedeki Benu Adiy b. en-Neccr kabilesinden olan dedesinin daylarnn yanna
gtrd ve Medinede bir ay kaldlar. Mekkeye dnte mine, Ebv denilen yerde
vefat etti ve orada defnedildi.

Dedesi ve Amcasyla Birlikte

Allahn Resulu, sekiz yana kadar dedesi Abdlmuttalibin efkat ve
ihtimamyla yaad. Abdlmuttalib onu hi yanndan ayrmaz, srekli gnln okar
ve her gittii yere onu da yannda gtrrd. Tpk annesinin dedii gibi, benim
bu olum ileride nemli biri olacak diyerek torununda fark ettii bakal
vurgulard. Abdlmuttalib 82 veya dier bir rivayete gre 110 yanda lrken
kendisinin torununa gsterdii ihtimam gstermesini tembihleyerek onu z amcas
Ebu Talibe emanet etti.
Zengin olmamakla beraber gnl zengin ve cmert biri olan Ebu Talib
yeenine gereken ihtimam hayat boyunca gstermitir. Ayn ekilde kars Fatma
bt. Esed de Resulullah ocuklarndan ayrt etmemi; yetim ve ksz Muhammede
durumunu hissettirmeyecek biimde bir hayat yaatmtr. Allah Resulu ondan
bahsederken, Annemin vefatndan sonra, o benim annem olmutu diyecek ve
lnceye kadar ona hrmet ve hizmette kusur etmeyecektir.
Hz. Muhammed, dedesinden grd ihtimam ve sevgiyi amcasndan da
grrken, bir yandan gelimekte ve genlie erimektedir. Maddi durumu bozulan
amcasna yardm etmek ve aile btesine katkda bulunmak iin, ok gen yata
hayatn kazanmak mecburiyetinde kalmtr. Bu balamda onun daha ergenlik
yalarnda Mekkeliler iin obanlk yapmaya baladn; dokuz-on yanda (baka
bir rivayette 13 yanda) iken Suriyeye bir kervan gtrmekte olan amcasna
yardmc olmak amacyla refakat ettiini (bir baka rivayete gre, amca Ebu Talib,
onun Mekkede yalnz kalmamas ve yanndan ayrmamak iin yeenini kervana
aldn) biliyoruz. Aslnda normal bir ticar seyahat olan bu yolculukta, tartmal
bir rivayete gre, Dmakn gneyinde bulunan Busra kasabas yaknnda bir
manastrn rahibi olan Bahira ile tantlar. Rahip Bahira aslnda kimseyle
grmeyen biri olmasna ramen, o srada kervan hakknda tespit ettii bir
harikuladelikten dolay, tm Kurey kervann misafir etmi ve Resulullah
tandktan sonra, onun kmas beklenen peygamber olabileceini syleyerek,
amcasna, bu ocua ok dikkat etmesini ve Yahudilerden uzak tutmaya zen
gstermesini tembih etmitir.
Hayatnn bundan sonraki yllarn Mekkedeki amcasyla alarak ve
ticaretine yardm ederek geirmitir. Ancak Allah Resulunn bundan sonra
risaletine kadarki hayat hakkndaki bilgiler olduka az olup, imdi o konulara temas
etmek istiyoruz.
Ficar Harplerine tiraki

Cahiliye dneminde Araplar arasnda bazen yllarca devam eden savalar
meydana gelirdi. Ticareti gvenle yrtmek ve belli zamanlarda Kbeyi ziyaret
edebilmek iin aralarnda Haram Aylar (savamann haram kabul edildii aylar)

ihdas etmiler ve bu suretle rahat ve gvenle seyahat yapma imkn elde

etmilerdi. Yasan ihlal edilerek bu aylarda harpler yaplmasndan dolay, Hz.
Peygamberin genliin de Kureylilerin de katld bir dizi harplere Ficar Harpleri
denilmitir. Resulullahn bu harplere itirakiyle ilgili farkl rivayetler vardr. Bunlar
genel olarak yle deerlendirmek mmkndr. Ya onun ocukluk ve genliinde
tek bir harp olmu veya Hz. Peygamber vuku bulan harplerden sadece birine itirak
etmitir ya da durum ve pozisyonuna gre, vuku bulan birka harbe itirak etmitir.
nk baz rivayetlerde onun sava alannn gerisinde atlan oklar toplayarak
amcalarna getirdiinden bahsedilir. Bu durumda Resulullah ocuk yata olmaldr,
yoksa bu i, bir kabile toplumunda yetikin bir gen iin basit ve aalayc olabilir.
Yine bir baka rivayette ise ok veya mzrak kullandndan sz edilmektedir. Bu
durumda savaa katlabilecek yata olduu dnlebilir. Hatta bu iki olay ayr
zamanda meydana gelmi olup, kk olduu bir savata ok, daha byk olduu
sonraki bir dnemde ise mzrak kullanmay tecrbe etmi olmas muhtemeldir.
Hilful-Fudl Andlamas
Genlik yllaryla ilgili dier rivayet de, Allah Resulunun Hlful-Fudl
Antlamasna itirak etmesi ve bu husustan bahsettii sonraki yllarda, bugn olsa
ayn ii yapar ve antlamaya itirak ederdim diyerek, bu antlamay vmesidir. En
ok kabul gren rivayete gre, Yemenli bir tccarn getirdii mal alan s b. Vil,
demeyi yapmam ve yapmayacan da syleyerek adam terslemiti. Adam
malnn karln kesin olarak alamayacan anlaynca, herkesin bulunduu bir
srada Kbeye gidip feryat ve figanla durumunu anlatarak yardm istemitir. Orada
bulunan herkes adama hem acm, hem zlm ve hem de utanarak, byle bir
Resulullah (s) olay yapanlardan bunun hesabn sormak gerektii kanaatine varmlard.
genliinde katld Aralarnda baz airet lider ve ileri gelenleri ile Resulullahn da bulunduu bir grup
Hlful-Fudul iin, yllar insan, Abdullah b. Cdann evinde toplanarak ne ekilde hareket edilmesi
sonra, bugn olsa ayn gerektii hususunda szbirlii ettiler: Mekkeli veya Mekke dndan gelmi olan
ii yapar ve o herhangi bir insan, hangi sebeple olursa olsun zulme ve hakszla uram ise,
antlamaya itirak mazlumun hakk geri alnncaya kadar zalime kar mazlumun yannda hareket
ederdim demitir. etmek zere yeminletiler ve ilk icraat olarak s b. Vilden Yemenlinin hakkn
alp iade ettiler. Daha sonraki dnemlerde de bu kurum gerektii durumlarda
benzer uygulamalar icra etmekten geri kalmamtr.
Bundan sonraki dnemlerde Allah Resulunun yapt ey, rivayetlerde
herhangi bir detay olmamasna ramen, ticarete devam etmesi ve bunun iin de
gerektii durumlarda Suriye, Yemen vb. yerlere gitmi olmasdr.
Hz. Hatice le Evlilii

Bundan sonraki dneme ait rivayetler arasnda srasyla zikredilecek olan,
ncelikle Resulullahn evliliidir.

Allah Resulu hakkndaki rivayetlerden onun baz yeteneklerini, huylarn ve

karakterine ait birok ipularn yakalamaktayz. Risalet ncesi dnemde onunla
ilgili bize kadar ulaan bilgilerden anlyoruz ki, o air deildir, ok konumay
sevmez, kahraman deildir (mesela ad Hamza gibi Aslan avcsna kmamtr),
Mekkede lider konumda deildir. Ama peygamberlik ncesinde ve sonrasnda dost
dman, seven sevmeyen herkesin ittifakla syledii ve itiraf ettii bir yn vardr
ki, o da emin (gvenilir) olmasdr. Bu durumun onun ticari hayatnda lehine
kazan saladn dnebiliriz. Bu da onun hem kazanl kmasna hem de
evresini geniletmesine yol amtr.
Gvenilir olmasnn sonularndan biri de Hz. Hatice ile olan evliliidir. Hz.
Peygamberin ticari hayatyla ilgili rivayetlerden kardmz sonuca gre o, bazen
amcas ve kendi adna seyahate kt gibi, bazen de bakalar adna ticaret yapt
oluyordu. Bir gn Mekkenin zenginlerinden olup, ticari ilerini daha ok emrindeki
adamlar ve vekilleri vastasyla yrten dul bir hanm olan Hatice bt. Huveylidin
mallarn satmak iin anlat. Yemen yolundaki Hubaeye gidecekti. Resulullah bu
ticaretten byk bir karla dnd ve bu anlamay dierleri takip etti. Hz. Hatice
yaplan ticaretten elde ettii krdan memnundu. Hatta Resulullahla birlikte
yolculuk yapan klesi Meyserenin Resulullah hakknda anlattklarn ve onunla ilgili
sayg ve vg dolu ifadelerini de dinlemekten kendisini alamyordu.
Zenginlii ve gzelliinden dolay imdiye kadar yaplan birok evlilik teklifini
reddeden Hatice, kendisinin de beendii ve uzaktan uzaa tm hal ve
hareketlerini takip ederek soruturduu Hz. Muhammede evlilik teklifi yapt. Bu
srada genel kabul gren rivayetlere gre Hatice 40, Peygamberimiz ise 25
yalarndayd. Resulullah da bu teklifi amcasyla paylaarak deerlendirdi ve kabul
etti.
Mekkede ok elilik yaygn olmasna ramen Allah Resulu, Hz. Haticenin
vefatna kadar, ikinci bir e almad ve bu evlilikten drd kz olmak zere alt
ocuu oldu. lk doan ocuk Kasm'd ve Peygamberimiz, ondan dolay Ebu'l-
Kasm knyesini tard. Kasm iki yalarnda vefat etti. Peygamberimizin ikinci
ocuunun ismi Abdullah olup, Tayyib ve Tahir lakaplaryla da anlr. Bundan sonra
Hz. Hatice'den ilk doan kz, Hz. Zeyneb idi. Zeyneb doduu zaman,
Hz. Hatice validemiz, Peygamberimiz (s) otuz yanda bulunuyordu. Zeyneb'den sonra, Rukiyye dodu.
Resulullah (s) iin, bir Hz. Rukayye doduu zaman, Peygamberimiz (s) otuz yanda idi. Hz.
e olmaktan ok daha Rukayye'den sonra, Hz. mm Klsm dodu. Hz. mm Klsm'dan sonra,
Kbenin ina edildii yl Hz. Ftma dodu.
fazla bir eydir.
Bu evliliin verdii huzur ve mutluluk vefatna kadar, Allah Resulunun
azndan dmeyecek ve her zaman Hz. Haticeden hayr ve minnetle
bahsedecektir.

Hz. Hatice Resulullaha olduu kadar onun hsm ve akrabas ile stanne ve
kardelerine de her frsatta izzet ve ikramda bulunmaktan geri kalmamtr.
Resulullaha peygamberlik grevi verildii zaman drt kz hayatta idi. Fakat
evindeki ocuklar sadece bunlardan ibaret deildi. Daha evliliinin ilk yllarnda Hz.
Hatice, satn ald Zeyd b. Harise adndaki kleyi Allah Resulune hediye etti ve o
da onu azad ederek evlat edindi. Bundan baka dier bir kii de amcas Ebu Talibin
olu Ali idi. Onun Allah Resulunn ailesine katlmas yle olmutur:
Resulullahn amcas Ebu Talib kalabalk bir nfusa sahipti. Ailesinin geimini
salamakta zorlanan Ebu Talibin sknt yaadn fark eden Peygamberimiz,
Mekkenin zenginlerinden olan amcas Abbas'a, zaten yokluk iindeki Ebu Talibe
iyice sknt veren ktln onun belini iyiden iyiye bktn hatrlatarak, yardmc
olmalar gerektiini syledi. Her biri birer ocuunu yanlarna almakla onun ykn
paylaabileceklerini dndler. Durumu Ebu Talibe atlar. O da, "Akl ve Talib'i
bana brakn, dierlerinden istediinizi aln." dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber,
Hz. Ali'yi, Hz. Abbas da Hz. Cafer'i yanna ald.
Kbe Hakemlii
Allah Resulu 35 yalarndayken binas ypranan Kbenin onarm iin
Kureyin bir teebbsnden ve Resulullahn da burada Hacerlesvedi yerine
yerletirmesinden bahsedilir. Rivayetlere gre daha nceleri de Kbe birka yangn
ve sel felaketine uram bir durumda olup yllardr herhangi bir tamir
geirmemiti. Esasen halk da onun bir tamir grmesini istiyordu; ama onlar
engelleyen iki ey vard. Birincisi tamir malzemesini temin edememek, dieri ise,
bu mbarek ve kutsal binann tamirine yeltenme cesaretini kendilerinde
bulamamak. te tam bu sralarda Ciddede karaya vurmu byk bir geminin
enkaznn bulunduu haberini aldlar. Aralarnda yaptklar ksa bir istiareden
sonra, malzemeyi satn alp tamire balamaya karar vererek dediklerini de yaptlar.
Tamirin nndeki engel zlm ancak ykm ve yapm iinde ihtilaf kmt.
Sonunda onu da zerek, bu ileri kabileler arasndaki bir taksimatla hallettiler.
Hayrl ve doru bir i yaptklarn syleyerek ve birbirlerini ykm iine de ikna
ederek inaata baladlar.
naat yapm huzur ve sknet iinde devam ederken duvarlar ykselmi,
fakat Hacerlesvedin yerine konmas iinin kim tarafndan yaplmas gerektii
hususunda ihtilaf kmt. Bu husus ciddi bir ekilde tartlm, herkes gerilmi ve
kavga yapacak hale gelmiti ki, ilerinden biri, Kbenin evre kapsndan ilk
girecek kiinin hakemliini teklif etti. Herkes bunu kabul etti ve beklemeye
koyuldular. Derken kapdan Muhammedl-Eminin girdiini grnce memnun
oldular. nk onun, emin ve adil biri olduuna, doru ve yerinde bir karar
verebileceine kanaat getiriyorlard. Nitekim ona teklif yaplnca, o herkesi
memnun eden bir karar vererek, genie bir yayg getirilip, Hacerlesvedin de

onun zerine konmasn ve her kabilenin temsilcisinin yaygnn bir kenarndan

tutarak onu tamalarn nerdi. Herkes bunu kabul ve icra edince, Hacerlesvedin
yerine konma iini de bizzat kendisi yapt ve bylece herkes memnun oldu.
Yalnzlk Sevgisi ve Hraya ekilmesi

Bundan sonraki rivayetler, Allah Resulunn sebebini bilmedii bir biimde
yalnz kalma arzusu duymas ve bunu gerekletirmek iin de dedesi ve Mekkedeki
baz insanlarn dalara veya maaralara ekildii gibi bir maaraya ekilmesi olay
hakkndadr.
Rivayetlere gre 37-38 yalarnda olduu sralarda Allah Resulunn
gnlnde uyanan ve sebebini bilmedii bir arzuyla yalnz kalmak istediini ve derin
derin tefekkre daldn grmekteyiz. Belki Mekkelilerin iinde bulunduklar ok
kark ve ibtidai din manzaradan sklyor ve znt duyuyordu; hayatn anlamn,
insanlarn neden yaratlp kinatn sonunda ne olacan, bunca nimet ve varln
kimin iin, neden ve nasl yaratldn ve ldkten sonra ne olduunu sormaya
balamt.
ok sk zuhur eden byle gnlerde Hz. Muhammed, Mekkenin
kuzeydousunda ve 5 km.lik mesafedeki Cebelun-Nurdaki (Nur Da) Gr-
Hraya (Hra Maaras) ekilerek kendini manevi murakabeye vermekteydi. Bu
tarzn dedesinden kald ve belki de ocukluunda bu maaraya gelirken yannda
sevgili torununu da getirdii ve Resulullahn da zihninde kalan bir uygulama
olduu dnlebilir. Bilhassa ramazan ay boyunca yapt bu inzivaya ekili, ok
houna gidiyor, onu ruh ve manev bir skn ve tatmine kavuturuyordu. Burada
belki tefekkrn dnda baz ibadetlerle de megul olduu dnlebilir, ama
bunlarn mahiyet ve biimleri hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz.
Ryalar
Yine Allah Resulunun 39 yandan sonra mahede ettii hususlardan birinin
de, geceleyin grd ryalarn ertesi gn aynen aa kmas ve kendisinin de
lk vahyin nzulune
bunu fark etmesi olduudur. Bunun ne sklkla ve nasl olduu hakknda detayl bir
yakn zamanlarda, Allah
bilgimiz olmamakla beraber, Resulullahn bu duruma bir anlam veremedii veya
Resulunn (s) grd
buna bir anlam yklemedii anlalmaktadr. Ancak bu durumu, bu srecin
ryalar, gndz gibi
sonunda ald Risalet grevi ile irtibatlandran baz alimler, bu ryalarn ilk
aa kmaya
vahiyler olduunu veya ilk vahiylerin de rya yoluyla gelmi olduunu
balamt.
sylemilerdir ki, buna katlmadmz belirtmek istiyoruz. nk bu hali ne vahiyle
irtibatlandrmak dorudur, ne de bizzat Allah Resulunn bu hususta bir beyan
vardr. Bununla birlikte vahyin rya yoluyla gelebileceini syleyen alimlerin
bulunduunu da hatrlatmak istiyoruz.

lk Vahiy
Bu inziva ve itikaflarnn sonunda bir gece vahiy hadisesi vuku buldu.
Ramazan aynn sonuna doru son on gn iinde bir gece Cebrail ona
Allahn kendisini insanlara peygamber olarak setiini bildirdi. O 40
yandayd ve tarihler 610 yln gsteriyordu.
Tartma
Hz. Muhammed'in (s) Hicaz blgesine Peygamber olarak

gnderilmesini nasl deerlendiriyorsunuz? Konuyu gerekeleri ile
forumda tartabilirsiniz.
Dncelerinizi sistemde ilgili nite bal altnda yer alan tartma
forumu blmnde paylaabilirsiniz.
Hz. Peygamberin (s) vahiy al, rivayetlerde ayrntl olarak bildirilmitir.

Tarih bir hadiseyi anlamann yollarndan biri de, o olay zihnimizde hayal ederek
canlandrmak ve empati yaparak anlayabileceimiz ekilde kurgulamaktr. Allah
Resulunn (s) vahiy al sahnesini, biz de Hra Maarasna giderek ve onun halini
zihnimizde canlandrarak dnebiliriz. Byle bir sreci idrak edip anlayabilmenin
ve ayn eyi dier tm tarih hadiselere de uyarlamann ok kere mmkn olduu
akldan karlmamaldr. nk bunu yapacak kadar bol rivayete sahip
olduumuzu dnmekteyiz.
Bireysel Etkinlik
Allah Resulu'nun (s), sizin en ok neyiniz olmasn

arzu ederdiniz? Empati ve hayalle dnnz.

Allah Resulu Hz. Muhammed'in (s) hayatnn bilinmesi kadar, Kur'an-

Kerim'in de hakkyla anlalabilmesi iin 'Cahiliye Dnemi' diye
zet adlandrdmz slam ncesi dnemin bilinmesi gerekmektedir.

Burada 'cahiliye' kelimesi, 'bilgisizlik' anlamnda deil, 'Araplar'n
slam'dan nceki din ve sosyal hayat telakkilerini' ve bilhassa
'irklerini' ifade eden bir kavram olarak anlalmaldr.
Araplar esas olarak Hz. brahim (as) ve olu smail'i (as) tanmlar ve
peygamber olarak kabul etmilerdi. Bu yzden tm Hicaz blgesi
Araplar iin nemli ahsiyetler olarak konumlandrlmlar ve
getirdikleri dini gelenekleri srdrmlerdi. Bunlarn banda
Mekke'ye nem ve kiilik katan Kbe gelmekteydi. Kbe'nin tm
Araplar'ca kutsal kabul edilmesi, burann ziyaretine ve dier taraftan
da, ticaret ve kltr merkezi olmasna yol amt.
Corafi konumu itibariyle hi cazip olmad iin herhangi bir saldr ve
igale uramadan asrlarca asl kimliini ve konumunu korumu, bu
durum da toplumda bilhassa iir ve efsane gibi szl kltr
unsurlarnn iyi bilinmesine ve ok gl bir kabile dayanlmasna yol
amt. yle ki, herkes kabilesine dayanmak ve yaslanmak zorundadr
ve bu dayanmann dnda da asla hareket etmesi beklenemez.
Toplum bir yandan brahim ve smail Peygamberler'in (as) eriat ve
gelenekleri ksmen srdrrken, dier yandan da zamanla bu
unsurlara irk ve putperestlik kartrmtr. Hatta her kabilenin, her
evin ve neredeyse her ahsn putu vard. Bir ve Yce olan Allah' biliyor
ve kabul ediyorlar, ancak onun yannda kendilerine efaat
edeceklerine inandklar dier varlklara da tapmak suretiyle, Allah'n
zat ve sfatna e ve eit varlklar kutsuyorlard. Bunlarn arasnda
putlar kadar, melekler ve ok saydaki yldzlar da vard. Ahirete
inanmyorlar ve 'zaman'a zel bir g ve kutsiyet yklyorlard.

ok saydaki bu mrikler yannda az sayda da olsa Yahudi ve

Hristiyan da vard. Bunlarn bir ksm yabanc kkenli olup kle ve
mevalidendi. Ayrca o blgeden olan ve toplumun dini geleneklerine
zet kar kt iin 'Hanif' diye adlandrlan birka kii de vard ki, bunlar
Hz. brahim'in (as) dininin safln ve doruluunun arayclar olup ne
putlara taparlar, ne putlara kesilen kurbanlarn etinden yerler ve ne de
fsk ve gnaha meylederlerdi.
te Allah Resulu Hz. Muhammed (s) byle bir ortamda dodu ve
byd. Ailesi, anne ve baba itibariyle Araplarca asil ve erefli kabul
edilen bir aileden olup, Resulullah'n doumu ve ilk ocukluk yllarnda
Mekke'nin lideriydi. Dedeleri Mekke ehir ve halkna eitli hizmetler
etmi ve toplum iinde saygn yer edinmi bir aileydi. Mekke ehri,
Kbe merkezli eitli grevleri stlenmi ailelerce ynetilir ve her aile
(kabile), ynetimde ortak hakka sahiptir. Ancak bu hakk kabilesinin
gc, nfuzu ve zenginlii orannda kullanabilirdi.
Mekke, Rebilevvel aynn 12sinde (20 Nisan 571), dnyann kaderini
deitirecek ve kyamete kadar kendinden vgyle sz ettirecek bir
ahsn doumuna ahit oldu. Krk yanda peygamberlikle
grevlendirilecek Muhammed ad verilen bu bebein babas Abdullah,
doumundan nce lmt. Araplardaki gelenee gre doumdan
hemen sonra Beni Bekr kabilesinden Halime adl bir kadna st ocou
olarak verildi ve yaklak olarak 4-5 yana kadar orada kald. 6 yanda
da annesini kaybeden Muhammed (s), vefatna kadar dedesinin sevgi
ve himayesinde byd. Mekke'nin lideri olan dedesi Abdulmuttalib,
torununa zel bir ihtimam gsterir ve onu yanndan ayrmazd. Ancak
iki yl sonra vefat etmeden nce, torununu byk olu ve
Muhammed'in (s) z amcas Ebu Talib'e emanet etti.
Amcasnn yannda ve onun ocuklaryla birlikte byyen Muhammed
(s), amcasnn mesleini edindi ve gen yatan itibaren ticaretle megul
oldu. Bu ticareti esnasnda am'dan Yemen'e kadar birok yeri grp
tanma imkn buldu.

Ticaret hayat esnasnda onun, kabilesi ve Mekke toplumuyla

mnasebetleri de son derece olumlu olup, kiilik ve drstlyle
tannm, 'Emin (gvenilir) Muhammed' anlamnda 'Muhammed'l-
zet Emin lakabn almt. Herkes tarafndan sevilip gvenilen bir kii
olmak, onun hem Hz. Hatice ile olan evliliinde ve hem de Kbe'nin
tamiri esnasnda Hacerl Esved'in yerine konmasnda belirleyici
olacaktr.
Hz. Muhammed (s), kabilesinin bir yesi olarak, cereyan eden birtakm
olaylarn iinde de yer almtr. Mesela Ficar savalar denen ve
ocukluk ve genlik alarnda vuku bulan harplere itirak ederek
yana ve durumuna gre pozisyon almtr. Yine daha sonraki
dnemlerde hakknda vgde bulunduu 'Hilfu'l-Fudl' denen ve hakk
yenenleri ve ezilenleri koruma ve kollama iini stlenen bir cemiyette
fiili olarak yer almtr.
Hz. Peygamber'in Hz. Hatice ile olan evliliinden 6 ocuu olmu,
Araplardaki ok elilik geleneine ramen, Hz. Hatice lnceye kadar,
Allah Resulu baka bir kadnla evlilik yapmamtr. Bir e olduu kadar,
arkada, danman, yardmc ve koruyucu da olan Hz. Hatice, Allah
Resulu'ne 'ilk inanan' kii olarak da tarihe gemitir.
Allah Resulu Hz. Muhammed (s), 40 yalarna doru iinde yanlzlk
sevgisi ve yanlz kalma hissi duymu ve bunu gidermek iin de Mekke
yaknlarndaki Nur Danda yer alan 'Hra Maaras'na gidip gelmeye
balamtr. yle ki, yanna bir miktar azk alr, o yiyecek bitinceye
kadar, gnlerce bu maarada kalr, tefekkrle vaktini geirirdi.
te byle bir vakitte, yalnz bana maarada tefekkrle megulken
Cebrail gelerek kendisine 'Peygamberlik Grevi'nin verildiini
sylediinde, kendisi 40 yandayd ve tarihler 610 yln gsteriyordu.
dev
Allah Resulu'nun zamannda m yaamak isterdiniz,

yoksa onun mu imdi yaamasn isterdiniz? Her ikisi
de olamayacana gre, kendi durumunuzu ifade eden
algy, yani onun tebliini kendi dnyanza tamay 200
kelimeyi amayacak ekilde yaznz.
Hazrladnz devi sistemde ilgili nite bal altnda
yer alan dev blmne ykleyebilirsiniz.

1. Terim olarak cahiliye, aadakilerden hangisine karlk gelmektedir?
Deerlendirme a) Okuma yazma bilmeme

sorularn sistemde ilgili b) Cehalet iinde yzme
nite bal altnda yer
c) Araplarn slam'dan nceki din ve sosyal hayat telakkileri
alan blm sonu testi
blmnde etkileimli d) Araplarn slamiyet gelmeden nceki dinlerinin ad
olarak e) Hz. Peygambere kadar geen zaman dilimi
2. Mekkelilerin ahiret inanc asndan aadakilerden hangisi dorudur?
a) ou Ahirete inanrlard.
b) Ahiret yerine zamann her eyi halleden bir gc olduuna inanrlard.
c) Reenkarnasyona inanrlard.
d) Ahireti hibir zaman duymamlard.
e) Az ahirete inanmazd.
3. Hz. Peygamberin nesb kimliini aadakilerden hangisi daha iyi ifade eder?
a) Asil, hr, Kurey
b) Arap, Adnani, Kureyi, Haimi
c) Abdullahn olu
d) Mekki, hr
e) Muttalibi, Kureyi , Mekki
4. Hz. Peygamberin stannesi hakknda aadakilerden hangisi dorudur?
a) Kurey-Halime
b) Kurey-Fadime
c) Sad-Halime
d) Bekr-eyma
e) Kurey-mm Eymen
5. Ficar harpleri ne zaman olmutur?
a) Hicretten sonra
b) Peygamberimizin ocukluk ve genliinde
c) Peygamberimizin doumundan ok nce

d) Fil olaynn akabinde

e) Vahiy almaya baladktan sonra Cevap Anahtar:
1.c 2.b 3.b 4.c 5.b


KAYNAKLAR
Apak, Adem, Asabiyet ve Erken Dnem slam Siyas, Dnce Kitabevi, Bursa 2004.
Apak, Adem, Anahatlaryla slam Tarihi (I) Hz. Muhammed (sav) Dnemi, Ensar
Yay., 4. Bask, stanbul 2009.
Azimli, Mehmet, Siyeri Farkl Okumak, Ankara Okulu Yay. Ankara 2010.
Belzur, Ebl-Abbs Ahmed b. Yahy b. Cbir, Ensbul-Erf, Msr 1379/1959.
Berki, Ali Himmet-Osman Keskinolu, Hateml Enbiya Hz. Muhammed ve Hayat,
DB Yay., Ankara 1966.
aatay Neet. slm Dnemine Dek Arap Tarihi, Ankara 1993.
arc, Mustafa, Asabiyet maddesi, DA, III,453-455.
Dahlan, Ahmed Zeyn, Sretn-Neb, Beyrut, tsz..
Derveze, zzet, Kurna Gre Hz. Muhammedin Hayat I-III, ev.: Mehmet Yolcu,
Ekin Yay., 3. Bask, stanbul 1988.
Diyrbekr, Hseyin b. Muhammed b. Hasan, Trhul-Hams f Ahvli Enfesi Nefs I-
II, Beyrut tsz..
Esed, Muhammed, Kurn Mesaj, Meal-Tefsir, ev.: C. Koytak-A. Ertrk, aret Yay.,
6. Bask, stanbul 2004.
Ezrak, Ebl-Veld Muhammed b. Abdillh, Ahbru Mekke ve m Ce fh minel-
sr, Mekke 1385/1965.
Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi (Hayat ve Faaliyeti) I-II, ev. Salih Tu,
rfan Yay., 5. bask, stanbul 1990.
Hamidullah, Muhammed, Hilfl-Fudl maddesi, DA, XVIII,31-32
Heykel, M. Hseyin, Muhammed, Hz. Muhammedin Hayat I-II, ev. Vahdettin
nce, Yneli Yay., stanbul 2000.
Hitti, Philip, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi I-IV, ev. SalihTu, stanbul 1980
Hizmetli, Sabri, slam Tarihi-lk Dnem, 5. Bask, Ankara Okulu Yay., Ankara 2006.
bn Habib, Eb Cafer Muhammed b. Habb b. meyye Badd, Kitbul-
Mnemmak fi Ahbri Kurey, Beyrut 1405/1985.
bn Hacer, el-Askaln, Ebl-Fazl ihbddin Ahmed b. Ali, el-sbe f Temyzis-
Sahbe, Kahire 1358/1939.

bn Hazm, Eb Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Sad ez-Zhir, Cevmius-Sretin-

Nebeviyye, Msr tsz..
bn Hazm, Cemheretu Ensabil- Arab, Beyrut 1983
bn Him, Eb Muhammed Abdlmelik b. Eyyb el-Himyer, es-Sretn-
Nebeviyye, Beyrut 1391/1971.
bn shk, Eb Abdillah Muhammed b. shk b. Yesr, Sre, Konya 1981.
bn Kayyim el-Cevziyye, Ebu Abdullah emseddin Muhammed, Zdl-Med f
Hedyil-Hayri-l-bd, Msr 1390/1970.
bn Kelbi, Putlar Kitab-Kitabul- Asnam, ev. Beyza Dngen, Ankara 1969
bn Kesr, mmddin smil b. mer, Ebl-Fid, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut
1386/1966.
bn Kesr, mmddin smil b. mer, Ebl-Fid, es-Sretn-Nebeviyye, Beyrut
1396/1976.
bn Sad, Eb Abdillah Muhammed ez-Zhr, et-Tabaktl-Kbr, Beyrut
1380/1960.
bn Seyyidinns, Ebl-Feth Fethuddin Muhammed b. Muhammed, Uynl-Eser f
Fnnil-Mez ve-emil ves-Siyer, Beyrut tsz..
bnl-Esr, zzeddun Ebl-Hasan Ali b. Ebil-Kerem Muhammed b. Abdil-Kerim e-
eybn, el-Kmil fit-Trih, Beyrut 1385/1965.
slamolu, Mustafa, Hayat Kitab Kurn, Gerekeli Meal-Tefsir, Dn Yay.,
stanbul 2008.
Cevad Ali, el-Mufassal f Tarihil-Arab Kablel-slam I-IX, Badad 1993
Kd yd, Ebl-Fadl yd b. Ms b. yd el-Yahsub, e-if bi-Tarfi Hukkil-
Mustaf, Kahire tsz..
Kksal, Mustafa Asm, slam Tarihi I-XVIII, amil Yay., stanbul 1987.
Lngs, Martin, Hz. Muhammedin Hayat, (ev. Nazife iman), nsan Yay.
Mahmud Esad (Seydiehr), slm Tarihi, Tarih-i Dn-i slm, yay. haz. A. L. Kazanc-
O. Kazanc, stanbul 1983
Mesd, Ebl-Hasen Ali b. Hseyin, Murcuz-Zeheb, thk. Yusuf Esad Dir, 2.
Bask, Kum 1404/1984.
Mslim, Ebl-Hseyn Mslim b. Haccc, Sahh, stanbul 1329/1911.
Palabyk, M. Hanefi, Cahiliye Dnemi ve slamn lk Yllarnda Okuma-Yazma
Faaliyetleri, Atatrk niv. lahiyat Fakltesi. Dergisi, Erzurum, 2007, say: 27, ss.
31-68.

Saram, brahim, Balangtan Abbasilere Kadar Emev-Ham likileri, Ankara,

1997.
Saram, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara 2001.
Suyt, Ebl-Fazl Cellddin Abdurrahman b. Eb Bekr, el-Hasisl-Kbr, Kahire
1387/1967, I,312-314 (evirisi: mm Suyt, Olaanst Ynleriyle
Peygamberimiz-el-Hasisul-Kbr I-III, ev. Naim Erdoan, thk. ve red.: Muharrem
Tan, Gerek Hayat Yay. (z Yay.), stanbul 2003.
Sheyli, Ebl-Kasm Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed, er-Ravdul-nf, Msr
1332/1913.
m, Muhammed b. Yusuf es-Slih, Sbll- Hd ver- Red f Sreti Hayril-
bd I-XIV, thk. Adil Ahmed Abdulmevcd-Ali Muhammed Muavvez, Drul-
Ktbl- lmiyye, Beyrut, 1414/1993.
ibli, Mevlana, Asr- Saadet I-V, ev. . Rza Dorul, Eser Yay., stanbul 1977-1978.
ulul, Kasm, lk Kaynaklara Gre Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, nsan Yay., 2.
bask, stanbul 2008.
Taber Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Trhul-mem vel-Mlk, Msr
1326/1908.
Yakb, Ahmed b. Eb Yakub b. Cafer b. Vdh el-Ktip, Trhul-Yakb, Necef
1358/1939.
Zeheb, Eb Abdillah emsddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Trhul-slm I-
VI, Siyer I, ev. Muzaffer Can, Canta Yay., stanbul 1994-2002.
Zeydan, Corci, Medeniyet-i slamiyye Tarihi, (ev. Z. Megamiz), stanbul 1328.
Zbeyr, Eb Abdillah Musab b. Abdillah b. Musab, Nesebu Kurey, Kahire
1373/1953.

HZ MUHAMMEDN
PEYGAMBERLNN LK YILLARI,
LK MSLMANLAR VE LK
TEPKLER
lk vahiy
NDEKLER
Fetret'l-vahiy
lk namaz
LK DNEM SLAM
slam'a davet ve ilk mslmanlar
Hz. Ali'nin mslman oluu
TARH
Ak davetin balamas
Daru'l-Erkam'a gei
Mriklerin ilk tepkileri
Bask ve ikenceler
Mriklerin uzlama teklifleri
Hz. Hamza'nn mslman oluu

HEDEFLER
Hz. Peygamber'in ilk vahyi aln kavrayabilecek

slam davetinin ilk aamalarn izleyebilecek
lk mslmanlar tanyabilecek
slam'n zuhurunda ekilen skntlar
deerlendirebilecek
Mriklerin tepki ve basklaryla mslmanlarn NTE
kar durularn kavbileceksiniz.
3
Hz. Muhammedin Peygamberliinin lk Yllar, lk Mslmanlar ve lk Tepkiler
GR
Herhangi bir insann zihninin tamamen silinmesi veya hafzasnn geri
gelmesi annda duyulup hissedilen ne ise, herhlde hidayet ve yeni bir dinle
balang yapma da ayn olmaldr. Allahn neden, ne durumda, ne zaman, niin,
nereye ve nasl vahyi gndererek tarihin akn deitirmeyi murat ettii
bilinmemekte, limler bu hususta ancak Allahn peygamber gndermedeki
hikmetini anlamaya almaktadrlar. Ayrca Yce Allahn Mekkede Hz.
Muhammede Arapa bir kitab indirmesinin sebepleri de belli deildir. Ancak
Allahn, Peygamberinin durumuna bal olarak, onun bulunduu yer olan
Mekkeyi setiini ve Kitabn da onun dili olan Arapayla gnderdiini sylemek
mmkndr. Acaba Hz. Allah neden bu tarihi tercih etmitir, bu da belli deildir.
Tm bu konularda hikmet adna eitli aratrma ve speklasyonlar yaplm
olsa da sonuta elimizde, vaka ile kar karya olduumuzun bilinci kalmaktadr.
Ancak unu unutmamaldr ki, buna ramen gelitirilen birok teori ne srlm
ve bu teoriler zerine ina edilen bir slam Dncesi gelenei ve medeniyeti
olumutur.
Genel anlamda nbvvet (rislet), insanlarn dnya ve ahiretle ilgili
ihtiyalarnn giderilmesi amacyla Allah ile insanlar arasnda yaplan elilik
grevidir. Eli olarak seilen kii, Allahn vahiy yoluyla rettiklerini, emirlerini ve
yasaklarn insanlara ulatrma grevi almtr. Bu kiiye nebi ve resul denmektedir.
Hz. Muhammed Allahn insanlara gnderdii ilk peygamber deildir ve kendisine
gelinceye kadar, daha ok sayda peygamberler gnderilmitir. Gnderilen
peygamberlerden bir ksm kitap getirmitir ve dier bir ksm ise kitapl deildir.
Kurann kendilerinden bahsettii peygamberler, ounlukla Hicaz blgesinde
bilinen ve iyice tannp haberdar olunan peygamberlerdir.
slam kltr ve dncesine gre, Hz. Muhammed (s) peygamber olarak
gnderildii sralarda, bata Yahudiler ve Hristiyanlar olmak zere, eitli din ve
sosyal gruplar arasnda bir peygamberin yaknlarda kmak zere olduu inanc
hkimdi. Bunun iki sebebi vardr: Birincisi, Kuran- Kerimin bildirdiine gre, Allah
tm peygamberlerden kendilerinden sonra gelecek olan peygamberi
mjdelemeleri ve ona iman etmeleri hususunda sz almtr. (l-i mran/3: 81) Bu
yzden her peygamber kendilerinden sonra gelecek olan mjdelemitir. Hz. sa
(as) da Hz. Muhammedi (s) mjdelemitir. te Resulullahn geliinin Ehl-i Kitap
tarafndan bilinmesinin sebebi budur. kincisi ise, Kitap Ehlinin bildirdikleri dnda,
kendilerine itibar kazandrmak isteyen eitli yerlerdeki khinler/arrflar,
tarafndan da yaknda bir peygamberin geleceinin bilgisi anlalm ve yaylmaya
balamtr. Bunu, Mekkede yaayan hanifler hakknda bilgi veren eitli
rivayetlerde de grmekteyiz. Mesela Gelmesi yakn olan ve glgesi zerimize
den peygambere inananlara ne mutlu! diyen Kus b. Sadenin Ukaz

panayrnda verdii nutku, genlik yllarnda Allah Resulu de dinlemi ve ondan

vgyle bahsetmitir.
Rivayetlere gre, Kitap ehli, gelecek peygamberin fizik ve sosyal vasflarn
biliyorlard. Hatta bu iddiann desteklenmesi iin, klasik ve ada kaynaklarda
anlatlan ok sayda rivayet vardr. Bu iddialarn baz tezahrleri Allah Resulunn
risaletinin bilhassa Medine dneminde Yahudilerle olan mnasebetinde kendini
gsterecektir.
RSALET DNEMNN BALAMASI
lk Vahiy
nceki nitede Hz. Muhammedin (s) 40 yalarna geldiinde yalnzl
sevdiinden ve bunun iin de Hira Maarasna ekildiinden, orada tefekkrle ve
tedebbrle megul olduundan sz etmitik. te bu inziva ve itikflarnn sonunda
bir gece vahiy hadisesi vaki oldu. Ramazan aynn sonuna doru bir gece (son on
gnnn herhangi bir veya 27. gecesinde) Cebrail ona, Allahn, kendisini insanlara
peygamber olarak setiini bildirdi. kr suresinin ilk be ayetini tebli etti. Bylece
nbvvet dnemi balam oluyordu.
Allah Resulunn vahiy alnn bu ilk ann, kabul edilen rivayetiyle vererek
deerlendirmek istiyoruz: Hz. Peygamber maaradayken (veya uyurken) birden
bir varln kendisine yaklatn grmtr. Vahiy melei Cebrail olduunu
sonradan anlayaca bu varlk, bir kitapla gelip Hz. Peygambere (s), oku! der.
Resulullah Hira Allah Resulu (s), Ben okuma bilmem! deyince, Cebrail, Allah Resulun (s), takati
Maarasndayken, kesilinceye kadar skar ve brakr. yle ki, Allah Resulu bununla kendisinin leceini
vahiy melei Cebrail zanneder. Bundan sonra Cebrail Allah Resulune, Oku! der. Allah Resulu (s) yine,
gelerek, ona oku! Ben okuma bilmem! deyince, Cebrail, Allah Resulun (s) tekrar nefesi
der... Bylece Risalet kesilinceye kadar skar ve brakr. Allah Resulu (s), yine bununla kendisinin leceini
balam olur. sanr. Sonra, Cebrail Allah Resulune yine, Oku! der. Allah Resulu (s), Cebrailin
skmasndan kurtulmak iin, Neyi okuyaym! diye sorunca, Cebrail, Alk suresinin
bandaki be ayeti okur ve gider. Cebrail ayrlp gittii zaman, o ayetler Allah
Resulunn (s) zihnine yazlm gibidir.
Allah Resulu (s) ok korkmutu. Maaradan ayrlp hzla evine gitmek iin
Hira dann ortasna geldii zaman, gkten bir ses iitti: Ey Muhammed! Sen,
Allahn Resulusn; ben de Cebrailim! diyordu. Allah Resulu (s), ban kaldrp
baknca, Cebraili, ayaklarn gn ufkuna basm bir insan suretinde grd! Ey
Muhammed! Sen, Allahn Resulusn; ben de, Cebrailim! diyordu. Allah Resulu
(s) duraklam, ona bakakalmt. Ne bir adm ilerleyebiliyor, ne de
gerileyebiliyordu. Cebraili grmemek iin, yzn gn ufuklarndan ne tarafa

evirip baksa, hep onu ylece gryordu! Cebrailin sesi, Allah Resulune (s) kh
gkten, kh yerden, kh aatan, kh dadan geliyordu.
Rivayetlere gre Allah Resulunn Cebraili asl suretiyle grd yerlerden
biri burasdr. Bu anlatya gre, Resulullah, maaradayken Cebrail kendisine, Oku
(yani duyur) demek suretiyle Risaletle grevlendirildiini duyurmasn istemitir.
Hz. Peygamber de Ben okuma bilmem derken Neyi duyuracan bilmediini
ifade etmek istemitir. Sonunda Hz. Peygamber, ilk anda pek anlam verememise
de Cebraille olan mnasebetini anlam ve ilk nazil olan ayetleri kavramtr.
Hz. Peygamber ciddi bir tela ve rperti ierisinde evine girdiinde, Hz.
Hatice bir eyler olduunu anlam, ancak Resulullahn zerimi rt, biraz uyumak
istiyorum demesi zerine bir ey sormamtr. Resulullah uyannca bandan
geenleri sevgili eine anlatm ve endielerini bildirmitir. Buradaki konumalar,
son derece nemli ve birok durumu aydnlatcdr. Resulullah, Ben
maaradayken, bana bir ey urad, onun cin veya baka bir ey olmasndan
korkuyorum. Bilirsin zaten khin ve byclerden nefret ederim, bana da bir ey
musallat olmasn? diyerek, szlerini balaynca, ei, hayr! dedi ve daha sonra
Sen etrafna kar iyilik yaparsn, herkese kar hayrlsn, akraban gzetir, yolda
kalma, yoksula ve dkne el atarsn. Allah sana bir zarar vermez Bence hi
endielenme! diyerek kocasn teselli etti.
Allah Resulu ertesi gn iine gcne dnnce Hz. Hatice, Hristiyan olan ve
Tevrat ve ncili iyi bilen yakn akrabas Varaka b. Nevfele giderek Resulullahn
anlattklarn ona olduu gibi anlatt. Anlatlanlar dikkatle dinleyen Varaka,
anlattklarndan anlalan udur dedi ve devam etti: Muhammede Cebrail
gelmi ve onu peygamberlikle grevlendirmitir. Ona gelen daha nce Musa ve
saya da gelmiti. Daha sonra, Hz. Muhammedle grnce, Hz. Haticenin
anlattklarn bizzat onun azndan da dinledi ve Hz. Muhammede, keke kavmin
senin yerinden yurdundan kardklarnda yannda olsam da sana destek
olabilsem dedi. Allah Resulu bu ifadeyi aknlkla karlam ve kavmim beni
yurdumdan m uzaklatracak? diye sormaktan kendini alamamtr. Bunun
zerine Varaka, evet! bu, tm peygamberlerin bana gelmitir! diyerek cevap
vermitir.
Vahyin niinin Kesilmesi (Fetretl-Vahy)

Hz. Muhammed (s) olanlar anlamlandrmaya alrken Cebrailin yeniden
kendisine gelmesini beklemeye balad. Olay Mekkede duyulmu, fakat Cebrail de
bir daha grnmez olmutu. Bu durum Hz. Peygamberi ok zm, mitsizlie
drm ve yaad tecrbenin sylenen ve dnlenden farkl bir ey
olabilecei endiesini tamaya balamt ki, ay kadar devam bu aradan sonra
Cebrail yeniden geldi ve kendisine bir daha kesilmemek zere Kuran vahyetmeye
balad.

Baz rivayetler vahyin yl kadar kesildiini ve bu esnada Allah Resulu'nn

iyice vahye hazrlatldn ifade ederler. Bunu kabul etmek uygun
grnmemektedir. nk yl ok uzun bir sre olarak, risalete hazrlanmay
Hira Maarasnda ilk deil, bilhassa yaanan tecrbenin anlamn yitirmesine ve unutulup ciddiye
vahiy altan sonra, alnmamasna sebebi olmas daha muhtemeldir. Ayrca bu yln gizli tebli
ay boyunca vahiy faaliyetinin yl srmesiyle kartrldn dnyoruz, nk sre itibaryla 3 yl
kesilmitir. Buna fetret ve 3 yl da gizli tebli dnemi alt yl eder ki, bu sre sonunda yani 6. ylda
Fetretl-Vahy balayan Habeistana Hicretin gerekesi olan ikence ve baskya zaman
denmektedir. Vahiy, bu kalmamaktadr. Yani en azndan hicrete gereke olacak birka yla daha ihtiya
hadise dnda aralksz duyulmaktadr. Bu gerekelerle fetretl-vahyin ok ksa srdn, ancak merak
23 yl devam etmitir. ve endie douracak kadar da devam ettiini kabul etmelidir ki, bunu ifade eden
ay rivayetleri makul ve tercihe ayan grnmektedir.
Rivayetlere gre, Allah Resulu, belki yeniden gelir ve grrm diye Hira
maarasna gittii bir srada Cebraili, yine gkyzn kaplam bir hlde grm ve
ayn ekilde korkuya kaplarak evine gelmi ve evde zerini rterek yatmt. te
bundan sonra gelen vahiyle artk grevine balamtr. Ey rtye brnen! diye
balayan Mzzemmil ve Mddessir surelerinin ilk ayetleri nazil olmutur.
Resulullah kendisine gelen bu vahiyleri anlamaya ve kavramaya, verilen
talimatlar da ifaya almaktan baka bir ey yapmyordu. Ancak zaten hemen inen
bu ayetler onu greve de davet ediyordu:
Ey rtlere brnen (insan)! Gece biraz ilerleyince (namaz iin) kalk;

gece yars -biraz nce ya da sonra- (kalk) ve ar ar, duyarak Kur'an oku. Biz
sana (sorumluluu) ar bir mesaj tevdi edeceiz; (ve) gerek u ki, gece vakti
zihin daha zinde ve gl olur ve okuma daha da berraklar, halbuki gndzleri
seni megul edecek ynla i var, ama (hem gece hem gndz) rabbinin adn
an ve btn varlnla kendini Ona ada. (Odur) dounun ve batnn rabbi;
Ondan baka tanr yoktur. yleyse, kaderini belirleme gcn yalnz Ona izafe
et, halkn (senin aleyhinde) syleyebilecei her eye sabrla katlan ve onlardan
uygun ekilde uzakla. (Mzzemmil/73: 1-10)
Sen ey (yalnzlna) brnm olan! Kalk ve uyar! Rabbinin

bykln ve yceliini an! z benliini temiz tut! Ve btn pisliklerden
kan! yilik yapmay kendine kazan arac klma, ama sabrla Rabbine ynel.
(Mddessir/74: 1-7)

lk Namaz
phesiz namaz ve abdesti emreden ayetler daha sonra nazil olmutur. Yani
abdest ve namazn farz klnmas daha sonradr. Bununla birlikte, yeni dinin ibadet
biiminin uygulanmasnn mahiyeti hakkndaki rivayetlere gre Cebrail bir gn Hz.
Namaz, daha vahyin Peygambere gelerek, abdest almay, Allaha ibadet iin namaz nasl klacan
geliinin ilk banda ve retmi ve bylece sabah ve akam vakitlerinde namaz klnmaya balamtr.
sabah ve akam olmak Burada unlar hatrlatmak istiyoruz: Namaz, ayetlerden anlaldna gre, Allahn
zere gnde iki vakit gndermi olduu tm dinlerin ortak ve aikr ibadetidir (Bakara/2: 83, 125;
olarak klnmaya Maide/5: 12; Yunus/10: 87; Hud/11: 87; Lokman/3 1:17; Beyyine/98: 5). Oru ve
balamtr. sadaka da byledir. Dier yandan cahiliye dneminde bilhassa Haniflerin namaz
kldklarna dair rivayetler de vardr. Hatta baz rivayetlere gre Allah Resulu, Hira
maarasnda tefekkrle beraber ibadet de etmekteydi ve bu ibadeti namazd.
Zaten namazla ilgili tm ayetler incelendiinde grlecektir ki, ieriklerinde
namazn biimi hakknda herhangi bir detay yoktur. Bu da namazn o toplumda
iyice bilindiinin ve hatta icra edildiinin gstergesidir. Ayetlerdeki emir ise, iin
farziyyet tarafdr, namazn bilinip bilinmediiyle alakal deildir.
Ayrca ilk dnem ayetlerinden anlald kadaryla, Resulullahtan srekli
Kuran okumas emredilmektedir ve namazdaki okuma da bu okumann bir
parasdr. Yani neredeyse okumak iin namaz, namaz iin okumak nem
kazanmtr. Ayrca ibadet esnasndaki okumann da, Kurann muhafazasn
salad hatrdan karlmamaldr. Resulullah her ald vahyi ezberleyebilmek iin
bir yandan yksek sesle tekrar ederken, akabinde de ald vahyi etrafndakilere
tebli eder ve ktiplerine de yazdrrd. Yine inen ayetleri hem namazlarnda okur
ve okunmasn emreder hem de bazlarna ezberlemelerini emrederdi. Btn
hayat boyunca hem vahyedilenlerin muhafazas, hem de tebli vazifesinin ifas iin
bu usul devam ettirdi.
SLAMA DAVET VE LK MSLMANLAR

Allah Resulu, peygamberlikle grevlendirildikten sonra, etrafndakilere
ncelikle sessiz sedasz bir ekilde ald emirleri tebli etmeye balad. Bu
faaliyetini Allah Resulu, vefatna kadar devam ettirmi, yksek bir vazife uuru ve
bilinciyle her durum ve frsatta insanlar Allahn dinine armtr. Bu ar, yap ve
zellikleri itibaryla birka safhaya ayrlabilir. Bisetin Mekke dnemini ksma
ayrarak incelemenin uygun olacan dnyoruz. Birinci ksm risaletin
balangcndan Habeistana hicrete kadar, ilk be yl; ikinci ksm Habeistana
hicretten Taif seferine kadar, ikinci be yl, yani bisetin onuncu ylna kadarki
dnem; nc ksm ise Medineye hicrete kadar olan yllk dnemdir. Birinci
dnemi dou ve balang dnemi; ikinci dnemi direni ve var olu dnemi;
nc dnemi ise varl srdrme ve aray dnemi olarak adlandrmak

mmkndr. Tabii baka trl tasnif ve isimlendirmeler de yaplmtr. Mesela gizli

davet dnemi, acma ve alay dnemi, ikence ve bask dnemi, yeni yurt aray
dnemi eklindeki yaklam yerlemi bir tasnif olarak kabul edilebilir. Yldan yla
yaplan tasnifler de vardr: Bisetin birinci yl, bisetin ikinci yl gibi. Konumuz
itibariyle Dou ve Balang Dnemi (Gizli Davet Dnemi) safhasn da iki ksma
ayrmak mmkndr. lki dou/gizli davet dnemidir ki, yl kadar srmtr.
Daha sonra yry/aleni davet dnemi gelmektedir ki, o da iki- yl srmtr.
Dou ve Balang Dnemi (Gizli Davet Dnemi)

Gizli davet, hi kimsenin duymayaca ekil ve tarzda yaplan bir davet
anlamnda deildir. yle olsayd, zaten kimsenin Mslman olmas mmkn
olmayacakt. Burada kastedilen aada temas edeceimiz zere, Allah Resulu'nn
aikr bir ekilde herkesi her yer ve zeminde toplu olarak imana davet
etmemesidir. Burada birebir ilikiyle, tandk ve bildiklere, dostlara ve yaknlara
teblide bulunulmaktadr. yle ki ksa sre ierisinde herkes Hz. Muhammedin
peygamberlik iddia ettiini duymu ve ona gre farkl yaklamlar balamt.
Mesela kimi yaptklarndan dolay onu knyor; kimi hastaland veya cinlerin
kendisine musallat olduu dncesiyle ona acyor ve hline zlyor; kimi de onu
ve etrafndakileri kendisinden uzak tutmaya alrken, Resulullahla alay ediyordu.
Buna ramen gerek Resulullaha ve gerekse dier mminlere bir ey
demiyor, onlar hibir ekilde ciddiye almyorlard. Sadece, demek Muhammed
gklerden haber getiriyormu ha! diyerek glp geiyorlard. Hz. Peygamber bu
sralar ok kez Kbede namaz klyor ve hi kimse onun namazna engel
olmuyordu. Namazn bazen Hz. Hatice ve Hz. Ali ile birlikte kld da olurdu, ama
kimse bir ey demezdi.
rnek olarak Afif el-Kindnin anlattklarn hatrlayalm: Ben ticaretle
uraan bir kii idim. Hac gnlerinde Mekkeye varm ve Abbasla grmtm.
Onun yannda oturmakta iken, bir adam kp Kbeye ynelerek namaz klmaya
balad. Arkasndan bir kadn daha kp onunla birlikte namaz kld. Derken bir
ocuk daha karak onunla birlikte namaz klmaya balad. Bunu grnce, ey
Abbas, bu yeni din de ne oluyor? diye sordum. Abbas: Bu kardeimin olu
Muhammed b. Abdullahtr. Allahn kendisini peygamber olarak gnderdiini,
Kisra ve Kayserin hazinelerinin fethinin kendisine myesser klnacan ileri
sryor. Bu da onun hanm Haticedir ve ona iman etmitir. Bu gen de Ali b. Eb
Tlib olup ona iman etmitir. Allaha yemin ederim, yeryznde bu din zere ilk
olarak bu nden baka kimseyi tanmyorum. dedi. Afif unu da ekledi: keke
ben de onlarn drdncs olsaydm!

lk Mslmanlar
Bu durum yaklak yl srd. Bu esnada epey insan Allah Resulu'nn
tebliini kabul ederek Mslman olmu, dier bir ksm birbirlerine vesile olarak
Mslman olmulardr.
Asm Kksal bu isimleri u ekilde sayar:
1. Allah Resulundan (s) sonra, Yce Allaha ve Onun Resulune ilk inanan, Allah
Resulunun (s) sevgili ei Hz. Hatice idi.
2. Kz Hz. Rukayye bt. Resulillah
3. Kz Hz. mm Klsm bt. Resulillah
4. Kz Hz. Ftma bt. Resulillah
5. Zeyd b. Harise, sekiz yandan beri Resulullahn yannda olan Zeyd, vefatna
kadar Allah Resulunn (s) yanndan ve hizmetinden hi ayrlmamtr.
6. Hz. Ali
7. Hz. Ebubekir, slamiyetten nce de Allah Resulunn (s) en samimi arkada ve
dostuydu. ocukluundan beri, onun doruluunu, drstln, gzel ve stn
ahlkn yakinen biliyordu. Kendisinin byle bir ahlaka sahip oluu bakalarna
yalan sylemesine engel olup dururken, Allah'a kar asla yalan sylemeyecei
kanaatinde idi. Nitekim Resulullah (s), onu slamiyete davet eder etmez, hemen
Mslman olmutur.
Allah Resulu (s), Hz. Ebubekir hakknda, slamiyete davet ettiim herkes,
ardan ald, tereddt etti ve dnd. Ancak, Ebubekir, slamiyeti kendisine arz
ve teklif ettiim zaman, kabulde hi gecikmedi ve tereddde de dmedi
buyurmulardr.
8-9. Bilal-i Habe ve annesi Hamme. Annesi de kle olan Bilal, dininden
dndrlmek iin ar ikencelere urad. Her ikisi de Hz. Ebubekir tarafndan satn
alnp azat edilerek kurtarld.
10. Ebu Fkeyhe de kle olup mriklerin ar ikencelerine urad. O da Hz.
Ebubekir tarafndan satn alnp azad edildi.
11-12. Hlid b. Sad ve ei meyne de ilk Mslmanlardandr. Hlid grd
korkulu bir rya zerine Mslman olmutur. Hlid b. Sadin
13-14. Amr b. Sad ve ei Ftma da kardei Hlid b. Sadden biraz sonra Mslman
olmutur.
Bu aralarda tpk Allah Resulunn yapt gibi, Mslman olan zevat da,
slam tebli ve tevik ediyordu. Bunlardan Hz. Ebubekir ve onun vastasyla
hidayete erenler de bulunmaktadr:

15. Hz. Osman, Mekke dneminde Mslman olan ilk meyyeli olup, zengin bir
tccard.
16. Zbeyr b. Avvam,
17. Abdurrahman b. Avf,
18. Sad b. Ebu Vakkas,
19. Talha b. Ubeydillah.
lk sray alan bu zatlar aadaki isimler takip etmektedir:
20. Ebu Ubeyde b. Cerrah,
21. Ebu Seleme,
22. Erkam b. Ebil-Erkam,
23. Osman b. Mazun,
24. Kudme b. Mazun,
25. Abdullah b. Mazun,
26. Ubeyde b. Haris,
27-28. Sad b. Zeyd ve ei Ftma bt. Hattab,
29. Esma bt. Ebubekir,
30. Habbab b. Eret,
31. Abdullah b. Mesud,
32. Mesud b. Rebi (Rebia),
33-34. Ayya b. Ebi Rebia ve ei Esma bt. Selame,
35. Huneys b. Huzfe,
36. mir b. Rebia,
37. Abdullah b. Cah,
38. Ebu Ahmed b. Cah,
39-40. Cafer b. Ebi Talib ve ei Esma bt. Umeys,
41. mir b. Ebi Vakkas,
42. Mamer b. Haris,
43. Nuaym b. Abdillah,
44. Htb b. Amr,
45. Ebu Huzeyfe b. Utbe b. Rebia,

46. mir b. Fheyre,

47. Vkd b. Abdillah,
48. Sheyl b. Beyz,
49. Salt b. Amr,
50-51. Muttalib b. Ezher ve ei Remle bt. Avf
Yine Asm Kksala gre aada isimleri sunulan sahabiler de, ilk -drt yl
iinde veya biraz sonra bahsedeceimiz Drl-Erkamda Mslman olmulardr:
52- mm Seleme,
53- Utbe b. Mesud,
54- Hz. Ebubekirin ei mm Ruman
55- Umeyr b. Ebi Vakkas,
56- Salt b. Amrn ei Ftma bt. Alkame,
57-58. Htb b. Hris ve ei Ftima,
59-60. Hattab b. Hris ve ei Fkeyhe,
61. Sib b. Osman,
62- Hlid b. Hizam,
63- Esved b. Nevfel,
64- Amr b. meyye,
65- Yezid b. Zema,
66- Ebur-Rum b. Umeyr,
67-68. Kays b. Abdullah ve ei Bereke bt. Yesar,
69- Firas b. Nadr,
70- Cheym b. Kays ve ei Harmele
71- Muaykb b. Ebil-Ftma,
72- urahbil b. Hasene,
73-74 Haris b. Hlid ve ei Reyta bt. Haris,
75- Amr b. Osman,
76- Seleme b. Hiam,
77- Him b. Ebi Huzeyfe,
78. Hebbar b. Sfyan

79- Abdullah b. Sfyan,

80- Mamer b. Abdullah,
81- Adiyy b. Nadle,
82- Urve b. sse,
83- Mesud b. Sveyd,
84- Abdullah b. Huzafe,
85- Kays b. Huzfe,
86- Hiam b.s,
87- Ebu Kays b. Haris,
88- Mahmiyye b. Cez,
89- Sfyan b. Mamer.
90-91. Sekran b. Amr ve ei Sevde,
92-93. Mlik b.Zema ve ei Amre,
94- bn mmi Mektum,
95- Amr b. Haris,
96- Osman b. Abdiganm ,
97- Sad b. Abdigays,
98- Abdullah b. Hbeyb,
99- Abdurrahman b. Hbeyb,
100- Cuayl b. Srka,
101-102- Ysir b. mir ve ei Smeyye,
103- kil b. Ebil-Bkeyr,
104- Hlid b.Ebil-Bkeyr,
105- yas b. Ebil-Bkeyr,
106- mir b. Ebil-Bkeyr,
107- Ammar b. Ysir,
108- Abdullah b. Ysir,
109- Suheyb b. Sinan,
110- Utbe b. Gazvan,
111- Mikdad b. Amr,

112- Musab b. Umeyr,

113-114. Ebu Sebre ve ei mm Klsm,
115- emmas Osman b. Osman,
116- Ebu Musa Abdullah b. Kays el-Ear,
119- Zinnre,
120- Zinnrenin kz mm Ubeys.
Bu isimleri bu ekilde detayla vermemizin sebebi, ilk Mslmanlarn
isimlerinin her zaman ve her durumda ok gemesi ve birok ite bunlarn
grevlendirilmesidir.
lk Mslmann Kim Olduu Hakknda Bir Tartma

Kimin ilk Mslman olduunun, hem Kur'n ve hem de bizim gibi nzul
sonras dnemi Mslmanlar asndan dinen hibir neminin olmad rahatlkla
sylenebilir. Ancak halife seimleriyle gndeme gelen ve Ali-Muaviye
mcadelesiyle iddetini artran asabiyenin Emev-Haim gibi soy-sop ekimesinin
etkisiyle, ayn zamanda ve buna bal olarak sbkul-slam/esbakul-slam
Her hususta olduu meselesinin gndeme gelerek nem kazandn kabul edebiliriz. Yoksa birka
gibi, ilk olmak, zel satrda ifade edilebilecek bylesine bir konunun, kaynaklarmzda satrlarca veya
olmaktr. Bu yzden ilk sayfalarca ele alnmasn baka trl izah edememekteyiz.
Mslmanlarn
hepimizin gnlndeki Aada grlebilecei gibi iddialar iki trldr:
yeri bakadr. lk Mslman Hz. Hatice mi, yoksa Hz. Ali midir?
Hz. Haticeden sonra ilk Mslman Hz. Ali mi, yoksa Hz. Ebubekir midir?
Bu tartmalarn neticesi udur: Bazlarnn iddiasna gre ilk Mslman
olmas gereken kii, Hz. Ali'dir, ilk olmazsa bile, Hz. Haticeden sonra ilk Mslman
o olmaldr, ama asla Hz. Ebubekir olmamaldr. Bu grn iiler veya Hz. Ali
taraftarlarnca srarla gndeme getirilip Resulullah'n dilinden hadisletirildii veya
sahih rivayetlere dntrld sylenebilir. Buna gre daha lml olan dier
gr, Hz. Haticeden sonra Hz. Ebubekirin ilk Mslman olduu yolundadr.
nceki kadar iddial olan, fakat Hz. Haticeden sonraki sray kabullenen bu gr
de, ou Ehl-i Snnet alimlerinin ve klasik kaynaklarmzn destekledii grtr.
Burada nc bir orta gr daha vardr ki, bu gr ya rivayetleri
uzlatramayanlar ya da iki taraf da idare etmek isteyenlerin ve sonralar tamamen
ne kan ve kaynaklarmzn da genelde netice olarak zikrettii grtr:
Kadnlardan Hz. Hatice, byklerden Hz. Ebubekir, ocuklardan Hz. Ali ve
klelerden de Zeyd b. Harise ilk Mslman olanlardr.

Kaynaklarmzda bu isimlerin ihtidas ile ilgili olarak eitli ve bol malzeme

olduunu da hatrlatalm. Buna birka rnek vermek istiyoruz.
Hz. Alinin Mslman Oluu

Hz. Ali 10 yalarndayken, Resulullahn risalet vazifesiyle
grevlendirilmesinden sonra, bir gn onu ve ona ilk iman eden kii olan ei Hz.
Haticeyi, birlikte namaz klarken grr ve olay dikkatini ektiinden yaptklar eyin
ne anlama geldiini sorar. Bunun zerine Resulullah durumunu izah etmek iin,
imdi yapm bulunduumuz ey, Allah katnda makbul olan dinin ibadetidir. Seni
de bir olan Allaha inanmaya ve Ona ibadete, Lt ve Uzzay inkra davet
ediyorum. der. Hz. Alinin, bunun imdiye kadar grp duymad bir ey
olmasndan dolay, babasyla konumadan karar veremeyeceini sylemesi
zerine, Hz. Peygamber ona, teklifini hemen kabul etmeyecekse, meseleyi gizli
tutmasn ve babasna imdilik amamasn syler. O gece Allahn Hz. Alinin
kalbine Mslman olma arzusunu drmesi zerine, sabahleyin Hz. Peygambere
gelerek, sen dn bana ne teklif etmitin Ey Muhammed? diye sorar. Hz.
Peygamber ona, Bir olan Allahtan baka hibir ilah olmadna ve onun orta
bulunmadna inanacak, Lt ve Uzzay da reddederek benzerlerinden uzak
duracaksn. deyince, Hz. Ali sylenenleri kabul ederek Mslman olur.
Ebu Zerin Mslman Oluu

Eb Zer, Gfar kabilesindendir. Mekkede bir peygamber ktn duyunca,
nce kardeini Mekkeye gnderdi; onun toplad bilgilerden tatmin olmaynca da
bizzat kendisi geldi. Mescid-i Harama vararak Hz. Peygamberi aratrmaya balad.
Onu tanmamakla birlikte kimseye bir ey sormay da doru bulmuyordu. Hz.
Peygamberi Kbede bulabilecei midi ile maksadn hi kimseye belli etmeden
gn boyunca Kbede bekledi. Fakat bu mddet zarfnda her nedense Hz.
Peygamber Kbeye hi gelmemiti. Kbeyi ziyareti esnasnda giyim kuam ve
tavrlarndan onun yabanc biri olduunu anlayan Hz. Ali, onu evine davet etti. Eb
Zer, sabah olunca krbasn ve azn yklenip tekrar Hz. Peygamberi arad
mescide dnd. O gn de akam olmu, ama o Hz. Peygamberi yine grememiti.
Tekrar mescide uzanmken yanna Hz. Ali geldi ve ey adam, artk gelip
geceleyecein evi bilmenin vakti gelmedi mi? diyerek onu tekrar alp eve gtrd.
Yine birbirlerine bir ey sormadlar. nc gn olunca Hz. Ali ayn ekilde mescide
vararak Eb Zerin yanna geldi. Onu alp evine gtrd ve misafir etti. Akam Hz.
Ali, seni buraya getiren sebebi anlatmayacak msn? diye sorunca, Eb Zer, eer
beni doru yola ileteceine ve yardmc olacana sz vereceksen geli sebebimi
anlatrm. diye cevap verdi. Hz. Ali de sz verince, Eb Zer geli sebebini anlatt.
Bu kez Hz. Ali yle dedi: O gerek bir nebidir, Allahn Resuludr. Sabah olunca
beni takip et. Eer endielenecek bir ey grmezsem, bevl yapmak bahanesiyle
yerimden kalkar giderim, sen de beni takip eder ve gireceim yere girersin.

Eb Zer sabah olunca Hz. Aliyle beraber evden karak onu takip etmeye
balad ve nihayet Hz. Peygamberin yanna vardlar. Eb Zer onun szlerini
duyunca, hemen orada Mslman oldu. Daha sonra Hz. Peygamber ona, kavmine
dn; emrim sana gelince onlara risaletimi duyur. deyince, o, seni hak ile
gnderen Allaha yemin ederim ki, bu gerei halkn ortasnda yksek sesle
haykracam. dedi. Resulullahn yanndan ayrlp Kbeye giderek orada en
yksek sesiyle haykrmaya balad: Ehed en l ilhe illallh ve ehed enne
Muhammeden Resulullh. Bu haykr zerine orada bulunanlar, ayaklanarak
zerine saldrp yere dnceye kadar ona vurdular. Abbas gelip Ebu Zerin zerine
kapanarak, yazklar olsun size! diye bard. Bunun Gifar kabilesinden olduunu
ve ama ticaret iin giderken yolunuzun bunlarn yanndan getiini bilmiyor
musunuz? diyerek onu saldrganlardan kurtard. Ertesi gn Ebu Zer, tekrar
Kbeye gelerek kelime-i ehadet getirip Mslmanln yksek sesle ilan etti.
Onlar, yine onu dvp yere yktlar. Abbas da yine gelip zerine kapanarak onu
korudu. Bir mddet sonra Eb Zer, memleketine dnd.
Bu olay hakknda bir deerlendirme yapmann uygun olacana inanyoruz:
Aada bahsedeceimiz gibi, Hz. Peygamber ve arkadalarna, bilhassa hr olan
arkadalarna yaplan ikence, eziyet ve hakaretlerin, bisetin 4. ylnda baladn
dnmekteyiz. nk zaten yl gizli davet dnemi vard. Bu dnemin ilk
yllarndan itibaren ve ak davetin balangcnda, Resulullah ciddiye almadklarn
hatta ona, mecnun olduu iin(!) acdklarn ve onunla alay ettiklerini sylemitik.
Mslmanlarn saylarnn artmas zerine meselenin ciddiyeti biraz anlalm ve
bask ve ikenceler de artarak onlar yldrma ve dinlerinden dndrme faaliyet ve
beklentileri de ba gstermitir. te anlattmz Eb Zer olay, Resulullah'n risalet
lk Mslmanlarn grevinin balangtan itibaren duyulduunu, fakat ciddiye alnmadn;
sosyal durumlarna mriklerin de, putlarnn herhangi bir hakarete uramadn dndkleri zamana
bakldnda, onlarn rast geldiini gstermektedir. Ancak bu durumda onun dvlmesini de
zengin-fakir, hr-kle,
yorumlamak gerekmektedir: Yabanc birinin, kendilerine meydan okumas,
kadn-erkek, yal-gen
toplumun her mriklerin zorlarna gitmi, onlar da buna cevap vermilerdir. Yahut bu olayn yani
kesiminden insanlar Eb Zerin Mslman olu tarihinin daha sonraya mesela 4. veya 5. yla
olduu grlecektir. kaydrlmasnn doru olduunu dnmek durumundayz. Bilhassa Habeistana
hicrete kadar Mslman olanlar, genellikle lk Mslmanlar olarak zikredilenler
arasnda olduklar iin, bu olayn 4. veya 5. ylda meydana geldiini kabul etmenin
de mmkn olduunu dnmekteyiz.
lk Mslmanlar Hakknda Bir Aklama

lk Mslmanlara bakld zaman onlarn, toplumun eitli katmanlarndan
olduu grlecektir: Zengin- fakir, hr- kle, kadn- erkek, yal-gen... Bu durum
slamn aslnda herkes tarafndan tam olarak anlald ve karlk grdnn de
delilidir. Bazlarnn genelde ilk iman edenlerin, toplumun dk ve ezilmileri
olduu iddias, yukardaki tabloya gre tamamen rmektedir. Tabii ki, bir

muhalefeti veya bakaldry ilk destekleyenlerin madurlar olmas uygun ve

dorudur. Ancak bu durum Allah Resulunn risalet davasn baka bir eye
indirgemek anlamna gelmektedir ki, bu iddia vuku bulan durumu aklamaya
yetmemektedir.
Bu insanlar tamamen din duygu ve hissiyatla, bir ihtida ile canu gnlden
Hz. Muhammedin davetine komulardr. Bu hususta onlar bir zorlama ve bask
grmedikleri gibi, her hangi bir ynlendirme ve zentiyle de bu arya
ynelmemilerdir. Bunu daha sonraki bask ve ikence dnemlerindeki
sebatlarnda aileleriyle yaptklar tartma ve bizzat kendilerini imanlarn muhafaza
ve mdafaa iin gsterdikleri fedakrlklardan da anlamak mmkndr.
Allah Resulu, davetinde iki eye dikkat ediyordu. Birincisi grevini ifadr ki,
bu da Kuranda aka belirtilmitir: ahit, mjdeci, ve uyarc olmak (Bakara/2:
213; sra/17: 105; Furkan/25: 56; Ahzab/33: 45; Sebe/34: 28; Fatr/35: 24;
Fetih/48: 8), t vermek (Nisa/4: 63; Araf/7: 21, 68; Saffat/37: 13; Kf/50: 45),
hayr ve azab hatrlatmak (Kf/50: 45; Zariyat/51: 55; Tur/52: 29; Al/87: 9;
aiye/88: 21) ve kendisine emredileni tebli etmek (Ali mran/3: 20; Maide/5: 67,
92, 99; Araf/7: 62, 68; Hud/11: 57; Rad/13: 40; Nahl/16: 35; Ankebut/29: 18;
Yasin/36: 17; Cin/72: 23). kincisi ise sylediklerini nce kendisinde tatbik etmek,
her hususta nce kendi nefsini slah, terbiye ve tezkiye ile gzel ahlak yaamak.
Bunlar yaparken muhataplarnn durumu, ya, tarz ve tavrn gz nnde
bulundurur, iyilik ve gzellikle hitap eder, sevdirmeye ve nefret ettirmemeye
dikkat ederdi. Erafa, aire, yetkili ve etkili muhataplarnn durumunu gz nnde
bulundurarak hitap ederdi.
Tabii unu asla unutmamaldr ki, Allah Resulu btn gcn Allahtan ve
Kurandan almaktadr. Kuranla insanlara meydan okumakta ve tm halk ona
davet etmektedir.
YRY DNEM (AIK DAVETN BALAMASI)

Resulullah bisetten sonra, ak davet emri gelene kadar gizli bir ekilde,
gvendii yaknlarna, dostlarna ve arkadalarna peygamberliinden bahsediyor,
onlara kendisine gelen hakikati anlatyordu. Hz. Peygamber, risaletinin nc
senesinin sonunda Ve en yaknlar(ndan balayarak eriebildiin herkesi) uyar ve
seni izleyen mminlere kol kanat ger; buna ramen sana kar karlarsa, de ki:
Ben sizin yapp ettiklerinizden sorumlu deilim! (uara/26: 214-216) emrini ald
ve bylece ak davet dnemi balam oldu.
Hz. Peygamber, dier baz arkadalar gibi Erkam b. Ebil-Erkamn evinde
belli aralklarla bulunuyor, Hz. Ebubekir, Hz. Osman ve emsali ileri gelen
Mslmanlarn oraya getirdii kiilere dinini tebli ediyordu. Fakat Ve en

yaknlar(ndan balayarak eriebildiin herkesi) uyar ayeti, zorunlu olarak gizlilik

srecin artk sona erdiini bildiriyordu. Bundan sonra Hz. Peygamber emrolunduu
hakikati, her eye ramen, bata akrabalar olmak zere herkese aktan aa
anlatmakla grevlendiriliyordu.
Yaknlarn gerei gibi slama arabilme vazifesi, muhtemelen nasl
yapacan veya nasl yapmas gerektiini kestiremediinden onu derin bir
dnceye, aresizlie ve skntya sokmu, a susuz brakm, adeta hasta etmiti.
Yaknlar, skntdan onun helak olacan sanmlard. Rivayetlere gre bir ay kadar
bu ilahi emrin byk sorumluluunu tefekkrle geirdi. Bu esnada Cebrail (as)
gelerek, yaknlarn ilah azapla korkutmasn peygamberimize tekrar hatrlatt.
(yleyse artk, sana (aklaman) emredilen eyi aka ortaya koy ve Allah'tan
bakasna tanrsal nitelikler yaktran o kimseleri kendi hallerine brak: nk, ilahi
mesaj kmseyen, onunla alay edenlere kar Biz sana yeteriz.) (Hicr/15: 94-
99) Bunun zerine tasarladklarn uygulamak iin Hz. Peygamber, nce Safa
tepesine kt. Tm halk toplad; Haimoullar ile Abdlmuttaliboullarna ve
Kureyin dier kollarna tek tek seslendi. Orada toplananlara peygamberliini
aka duyurarak, gelecek gnn azabn da bildirerek, onlar Allaha ve Resulune
imana davet etti, fakat Kurey bykleri onunla alay ettiler.
Bundan sonra Resulullah, yakn akrabalaryla yemekli bir toplant tertip
etmeyi planlam ve Hz. Aliyi arp, ey Ali, bize koyun etiyle bir miktar yemek
yap ve bolca ayran hazrla! dedi veya baka bir rivayette, bir koyun, bir lek
budaydan yemek ve bir byk bardak stten ibaret bir yemek hazrla, sonra da
Abdulmutliboullarn topla talimatn verdi. Hz. Ali Resulullah'n dediklerini
Allah Resulu, yakn
akrabalarn slama aynen yapt. Olayn devamn Hz. Ali'den dinleyelim: Bana emredileni yaptm.
davet ettii zaman, Abdlmuttaliboullar o gn krk kii kadar toplandlar. Aralarnda Resulullahn
onlara bir ziyafet verdi, amcalar Ebu Tlib, Hamza, Abbas ve Ebu Leheb de vard. Yemek taban nce
arsn yapt; fakat Resulullaha takdim ettim. Kendileri o tabaktan bir para et alp dileriyle paralad.
istedii cevab alamad. Sonra taban etrafna brakt ve Allahn adyla yiyin! dedi. Oradakiler doyuncaya
Fakat ylmad
kadar yemek yedikleri hlde bitiremediler, onlarn sadece parmak izlerini
grebiliyorduk. Oradakilerden bazlar bir koyunu tek bana yese dahi doymazd.
Sonra Resulullah bana, St ikram et. dedi. Ben de o byk bardak iindeki st
kendilerine sundum. Kana kana itiler, yine de tketemediler. Allaha and olsun ki,
kii ancak o kadar iebilirdi. Yemekten sonra Resulullah, onlara hitap etmek
isteyince, Ebu Leheb hemen sze giriip, hayret imdiye kadar bunun gibi bir sihir
grmedik (o kadar yedik de yemekte hi eksilme olmad), sakn Muhammed bizi
bylemi olmasn? dedikten sonra Resulullah'a hitaben yle devam etti: Bunlar
senin amcalarn ve amcalarnn oullardr. Onlara birtakm eyler syleyeceine,
asl sen, din sapknln brak ve unu da aklndan karma: Kavmin, senin iin
btn Arap topluluklarna kar koymay gze alacak deildir. Bana kalrsa Kurey
senin zerine ullanmadan, bizim senin bana dikilip seni hapsetmemiz gerekir.

Bizim byle yapmamz, tekinden daha kolaydr. Ey kardeimin olu! Ben,

amcaoullarna senin getirdiin gibi er ve ktlk getiren bir kimse daha
grmedim. dedi. Bu szler zerine oradakiler dalp gittiler. Resulullah, onlara bir
ey syleyemedi.
Ali devamla yle der: Ertesi gn Resulullah bana yle emir verdi: Ey Ali,
dnk gibi yine bize yiyecek ve iecek hazrla. O adam ben sze balamadan
hemen sze giriti ve szm kesti, ben konuamadm. dedi. Ben de verilen emri
yerine getirdim, onlar topladm. Resulullah bir nceki gn gibi yapt. Yemee
baladlar. Doyuncaya kadar yedikleri hlde bitiremediler. Sonra o byk kaptan
kendilerine st iirdim. Allaha and olsun ki kii, ancak o kadar yiyebilir, o kadar
iebilirdi. Hamd ve senadan sonra Resulullah yle konutu:
Herhlde, gzclk yapan kimse, gelip de ailesine yalan sylemez. Vallahi,
ben btn insanlara yalan sylemi olsam, size kar yalan syleyemem. Btn
insanlar aldatm olsam, yine sizi aldatamam. Sizi kendisine davet ettiim Allah
yle bir Allah'tr ki, Ondan baka hibir ilah yoktur. Vallahi, sizler, uyur gibi
leceksiniz; uykudan uyanr gibi de, dirilecek ve btn yaptklarnzdan hesaba
ekileceksiniz. yiliklerinizin mkfatn grecek, ktlklerinizin de cezasn
ekeceksiniz. Bunlarn sonucu ya temelli cennette, ya da temelli cehennemde
kalmaktr. nsanlardan, ilk inzar ettiim kimseler, sizlersiniz.
Ey Abdlmuttaliboullar! Vallahi, Araplar iinde, benim size getirdiim,
dnya ve ahiretiniz iin hayrl olan eyden daha stnn ve hayrlsn kavmine
getirmi bir kimse bilmiyorum. Ben, sizi, dile kolay gelen Mzn'da ar basan iki
kelimeye davet ediyorum ki, o da: Allah'tan baka hibir ilah olmadna ve benim
de Allah'n kulu ve Resulu olduuma ahadet etmenizdir. Yce Allah, sizi buna
davet etmemi bana emir buyurdu.
Ey Abdlmuttalib oullar! Ben, zel olarak size, genel olarak da btn
insanlara peygamber gnderildim. Siz, bu hususta, grmediiniz mucizelerden
bazsn da grm bulunuyorsunuz. zerinde bulunduum eyde bana yardmc ve
kardeim olmay, cennet kazanmay hanginiz kabul eder? Hanginiz, bu yolda
kardeim ve sahabim olmak zere bana biat eder?' buyurdu. Hi kimse ayaa
kalkmad; hemen ben ayaa kalktm, yaa, oradakilerin en k idim. Resulullah
bana: Sen, otur. buyurdu. Sorusunu kere tekrarlad. Her defasnda, ben ayaa
kalkyordum. O da: Sen, otur. buyuruyordu. Ey Allahn Resulu, bunlarn yaa
en kkleri ve bacaka en inceleri olsam da, sana ben karde ve yardmc olurum
dedim. Herkes sustu, Resulullah sorularnn ncsnden sonra, elini elimin
zerine koyup iinizde, bu, benim kardeim, vasim ve vekilimdir. Onun szlerini
dinleyiniz ve kendisine itaat ediniz. Bu ie, amcamsz, amcamn olu varis oldu
buyurdu.

Davetliler glerek ayaa kalktlar ve Ebu Tlib'e: Bak! Sana, olunu

dinlemeni emrediyor, ona itaat et diyerek onunla alay ettiler. Ebu Tlib: Brakn
onunla uramay. Amcasnn olu, onun ban, hayrdan baka yana bkmez.
dedi. Resulullaha dnerek, bizim katmzda, sana yardm etmek kadar sevgili bir
ey yoktur. tlerini benimseyip kabullendik. Szlerini tamamyla tasdik edip
doruladk. Bu toplananlar, senin atalarnn oullardr. Tabi ki, ben de onlardan
birisiyim. Senin istediin eye onlardan koacak olanlarn, andolsun ki, en abuu,
en hayrls da benden bakas deildir. Sen, emrolunduun eye devam et.
Andolsun ki, etrafn kuatp seni korumaktan bir an geri durmayacam. Nefsimi,
Abdlmuttalib'in dininden ayrlmak hususunda bana boyun eer bulmadm. Artk,
ben, onun zerinde ld dinle leceim. dedi.
Ebu Leheb'den baka herkes yumuak ve olumlu szler sylediler. Ebu Leheb
ise: 'Ey Abdlmuttalib oullar. Bu, vallahi, bir erdir, ktlktr. Bakalar onun
elini tutup bundan alkoymadan nce, sizler onun ellerini tutup bundan alkoyunuz.
Eer siz bugn ona boyun eecek olursanz, zillete, hakarete urarsnz. Bunu
korumaya kalkacak olursanz, ldrlrsnz. dedi. Peygamberimizin halas
Safiyye bt. Abdlmuttalib, Ebu Leheb'e: 'Ey kardeim. Kardeinin olunu ve onun
dinini yardmsz, hor ve hakir brakmak sana yakr m? Vallahi, bilginler, teden
beri, Abdlmuttalib'in soyundan bir peygamberin kacan haber vere
gelmilerdir. te o peygamber budur. dedi. Ebu Leheb: Bu, andolsun ki, bouna
bir avuntudur. Zaten, kadnlarn szleri erkeklere ayak ba ve kstek
mesabesindedir. Kurey aileleri ve onlarla birlikte btn Araplar ayakland
zaman, onlara kar koyacak bizim ne gcmz var? Vallahi, biz onlarn yannda bir
lokmayz. dedi. Ebu Tlib ona, ey korkak adam, vallahi, biz, sa olduka, ona
yardm edecek, onu savunacak ve koruyacaz dedi.
Bu rivayetin mucizeli anlatlar yannda bir takm problemler ve elikiler
ierdiini sylemek mmkndr. Ksaca bunlara deinerek deerlendirmek
istiyoruz: ncelikle bu rivayet, birka safhalk bir konumann birleik hli gibi
Allah Resul, Kbeyi
grnmektedir; yani bir defada yaplm bir konuma intiban vermemektedir.
tavaf iin gelenlere,
Geri bu durum, yazya dnen szl gelenek asndan veya ravi tasarruflar
pazar ve panayrlara
olarak kabul edilebilirse, barndrd bir takm problemlerle birlikte normal
gidiyor, oradakilere
grlebilir. Ancak bir dier problem de, Resulullahn meramn tam anlatmadan
teblii yapyor ve dine
nce mahiyeti belirsiz ve hatta yersiz bir ekilde, bir yardmc peine dmesi ve
davet ediyordu. Bu
srarla kendisine sanki lm yaklam ve davasnn sonuna gelmi biri gibi,
durum, bir mddet
halefini tayin etme derdinde olmasdr. Burada ya bir kopukluk olduunu veya
sonra Kureyi tedirgin
kardan gelen bir itiraz veya teklif zerine Resulullah'n konumasn bu ekilde
ve hatta rahatsz
srdrdn dnmekteyiz. Burada baka sorular da cevap beklemektedir:
etmeye balad.
Resulullahn yapt ilk konumann byle bir ksm iermesinin temel sebebi
aydnlatlamamaktadr. Resulullah gibi sz ustas bir hatip akrabalarna yapt ilk
konumada neden hemen byle bir hususu gndeme getirsin ki? kincisi, eer

kendisine yardmc olmaya Aliden baka bir talip ksayd durum ne olacakt? Kald
ki, Ebu Leheble yaplan tartmalar asabiyet ve akrabalk duygusundan baka bir
eyle aklanamamakla birlikte, baka yardmclarn kabileceini de
artrmaktadr. Buradaki en nemli dier sorun da, eer Hz. Ali'nin buradaki
tayini -iann iddia ettii gibi- Allah tarafndan yaplm ve onaylanmsa,
Resulullah neden buna kez onay vermeyip, daha bakalarnn cevap vermesini
beklemektedir? Eer bu talimat Allahtan gelmise, Resulullahn buna itiraz etmesi
veya bunu beenmemesi nasl mmkn olabilir? Hem Allah hem de Resulu, nasl
olur da bir ocuu vekil ve halef olarak kabul edebilir? yle ki, ciddiye bile
alnamayacak bu duruma hem Ebu Tlib, hem de dier akrabalar am ve ii alaya
almlardr. Bu durum tabii ve normal bir sonu olarak grlmelidir. Ayrca
Resulullah'n hayatnn daha sonraki ksmlarna baktmzda, onun bu anlamda bir
yardmc ve halefe ihtiya duymadn ve Hz. Ali'yi de bir yardmcs ve halefi olarak
kullanmadn grmekteyiz. Tam tersine Resulullah'n vekil brakmas hususundaki
rneklerin, bata Hz. Ebubekir olmak zere, dier birok sahabe hakknda olduu
da grlebilir.
Burada kanaatimize gre kabul edilecek tek husus, genel anlamda deil de
zel anlamda ve sadece aile ve ocuklarnn gzetilmesi hakknda Resulullahn bir
yardmc istemi olabileceidir.
Bu olaydan sonra Allah Resulu Hz. Muhammed, dur durak demeden, zaman
ve mekn gzetmeden, her durum ve frsatta insanlar Allahn yce dinine
arm ve onlara dini hayata geirme ve yaatma hususunda rnek olmutur.
Resulullah imdiye kadar birebir ve yaknndakilere yapt tebli davetini,
artk toplu olarak ve grup hlindeki insanlara da yapyordu. Kbeyi tavaf iin
gelenlere, pazar ve panayrlara giderek tebli teblii yapyor ve dine davet
ediyordu. Fakat kendisi gibi dier Mslmanlarn da tebli faaliyetlerine aka
balamas ve hz vermesi, artk Kureyi tedirgin ve hatta rahatsz etmeye balad.
Bu yzden Peygamberimizi bazen tersliyorlar, bazen itip kakyorlar ve bazen
de konumasna imkn vermiyorlard. Bu durum tebli yapan dier sahabe iin de
sz konusuydu. Durum yle bir hal almt ki, Mslmanlar artk rahat deillerdi,
tedirgindiler ve bazen de birbirlerinden endie etmeye balamlard. nk baz
aileler ocuklarnn Mslman olmasndan rahatszlk duyuyorlar, birbirleriyle ve
Allah Resuluyle konumasna frsat vermemeye alyorlard.
Bu durum Allah Resulun bir tedbir almaya ve din kardeleri iin toparlayc
bir are aramaya itti. Bunun iin en uygun yerin ilk Mslmanlardan olan Erkamn
evi olduuna karar verdi ve artk gnlerinin ounu burada geirmeye balad.

Drul-Erkam
Yukarda ifade ettiimiz gibi, Hz. Peygamber ve arkadalarna, bilhassa hr
olan arkadalarna yaplan ikence, eziyet ve hakaretlerin, bisetin 4. veya 5. ylnda
baladn grmekteyiz. nk zaten 3 yl gizli davet yaplmt. Bu srete
Resulullah ciddiye almamak hatta ona, mecnun olduu iin (!) acmak ve onunla
alay etmek vardr. Mslmanlarn saylarnn artmas zerine bask ve ikenceler de
artarak onlar yldrma ve dinlerinden dndrme faaliyet ve beklentileri ba
gstermitir. Bu yzden Allah Resulu, ashabyla daha rahat grmek, onlarn
sknt ve ihtiyalarna yardmc ve destek olmak, slam ve yeni inen ayetleri tebli
etmek iin bir yere ihtiya duydu. Erkamn evi bu i iin ideal bir yerdeydi, hem
Kbeye yakn ve onu gryor, hem mriklerin karargh olan Darun-Nedveyi
gryor ve hem de merkez bir konumda bulunuyordu. Erkamn evinin davet
merkezi olarak seilmesini, bisetin ilk yllarna hasredenler olmasna ramen,
doru rivayetlerin 4. yl iaret ettiini dnmekteyiz. nk ilk yllarda Erkamn
evinin kullanlmasn gerektirecek bir ortam olmad iin, oraya snmann nceki
yllara kadar gidebileceini de dnmyoruz.
Mminler burada toplanp sadece bilgilenme ve yaknlama iin konuuyor,
ayetleri ezberlemeye alyor ve yeni inen ayetlerden herkes haberdar ediliyordu.
nk bu evin Kbenin yaknnda oluu, Mekkeye umre veya hac iin gelenlerle
irtibat kurma kolayl salamas, herkes iin rahata eriilebilecek merkez bir
konumda olmas nemliydi. Tabii olarak bilgilenme, yaknlama ve inen ayetlerden
haberdar olma gerekesi, evin birinci yldan itibaren kullanlabileceini de ima
edebilir. Ancak bu durumda Erkamn evinin, sosyal ve siyasal bir karargh, kltrel
bir ortak altyap oluturmak iin bir araya gelme ve dmandan ve ikenceden
kaacak bir snma yeri olmak yerine; oturup konuulan, sohbet edilen eitim
oca ve Kuran retim merkezi olarak grlmesi gerekmektedir. Hamidullah da
ikence ve eziyetlerin art zerine Erkamn evinin seildiini ve evin hem tebli ve
hem de eitim maksatl kullanldn syler. Buna gre, Erkamn evinin
kullanlmasnn 3. yldan sonra olduunu dnmek daha makul gelmektedir.
Yine yukarda ifade ettiimiz gibi Erkamn Evi, Mslmanlar iin ylesine bir
sembol olmutur ki, orada Mslman olanlar ve Allah Resulunn sohbetine ilk
olarak orada muhatap olanlar, buraya geii bir tarih balangc yapmlar ve
Erkamn Evinden Sonra deyimini kullanmlardr. Bu yzden ilk
Mslmanlardan bir ksm, Erkamn evinde slam kabul ettii iin, ilk
Mslmanlardan unvann almlardr.

LK TEPKLER
Yukarda da ifade ettiimiz gibi, risaletin nc senesinin sonlarna kadar
Kurey, Mslmanlara kar iddete bavurmamtr. nceden ciddiye almadklar
bu insanlar, sanki belli bir g oluturuyor, toplumda ayrlk meydana getirmeye
alyorlard. Zaten yeni bir grup olarak ortaya kanlara kar dn de bugn de
gsterilen tepki budur. Resulullah'n davetine kar kanlarn genel tavrlar,
Kureyin Allah gnmzde de doru da olsa yeniliklere kar kanlarla ayn gerekeye sahipti:
Resulunn davetine Gelenek yani statko. Allah Resulun asrlardr srdrdkleri atalarnn dinine
itiraz veya muhalefeti, kar kmak, onu terk etmek ve yermekle suluyorlard. Bu durumda en etkili
birok sebeplere mebni unsuru, Araplardaki kabile yaps ve atalar klt oluturmaktayd.
idi. Aslnda Araplar kimsenin dinine karmazlar ve kendi dinleri olan
putperestlie de sahip karlard. Bu yzden gerek Hz. Peygamber ve gerekse dier
mminler, ilk balarda Kbede de namazlarn klarlard ve onlar gren mrik
liderler onlara herhangi bir ey demez, sadece gler geerlerdi. Ancak ne zaman ki,
slamiyet yaylmaya ve her kesimden taraftar bulmaya balad, bunu kendileri,
dinleri, gelenekleri, atalar ve menfaatleri iin bir tehlike grmeye baladlar. Bu da
onlar, bata Allah Resulu olmak zere, tm Mslmanlarla mcadeleye sevk etti.
Yukarda verdiimiz Afif el-Kindnin anlats Kbede yaplan serbest ibadete
rnek verilebilir. Ancak artk tepkiler balam ve Mslmanlar da namazlarn
sadece evlerinde veya birlikte ehir dnda bir yerde, ak arazide klmay tercih
eder olmulard.
Artk her yerde Mslmanlar konuuluyor, arda, pazarda, evde, sokakta,
hazarda ve seferde onlardan bahsediliyordu. Kimi bunu iin nnn bir an nce
alnmasn, Muhammed ve yanndakilere engel olunmasn istiyor, kimi bunun iin
sert tedbirler neriyor ve kimi de daha yumuak areler teklif ediyordu. Aileler de
tedirgindi. nk bir evde iki kardeten biri mmin dieri mrik veya anne-baba
mrik, olan veya kz mmin veya ebeveynden biri mmin dieri mrik,
kabileden birinde mminler var, dierinde yoktu. Sonu olarak bu iten
etkilenmeyen ev ve airet kalmamt. Herkes ayn gerekeyle deilse de ok eitli
sebeplerle Allah Resulunn davetine itiraz veya muhalefet ediyordu. Kureylilerin
Allah Rasulunn getirdii ilahi mesaja kar kmalarnn sebeplerini yle
sralamak mmkndr:
Kureyler yzlerce yldan beri putperest idiler. Atalarnn putperest dinini

terk etmekte zorlandklar gibi, ona muhalefetin de kendilerine bir zarar ve
uursuzluk getireceini dnyorlard. Put ticareti de bundan geliri
olanlarn muhalefetine yol ayordu.
Mekke barndrd Kbe ile Hicaz blgesinin biricik din merkezi olup, her yl
oraya hac mevsiminde hac iin, dier zamanlarda da umre iin, her taraftan

ok sayda insan ekmekteydi. Bu insanlarn ihtiyalar yukarda bahsedilen

birtakm Kbe hizmetleriyle karlanyordu. Babadan evlada geen Kbe
hizmetleri, kendilerine hem byk nfuz, hem de byk karlar salamakta
idi. Ayn zamanda bu, ticari faaliyetleri oluturan panayrlara da imkn
tanyordu. Bunun iin, mrik ulular, kendilerinin din ve ticari durumlarn
sarsabilecek her harekete kar koymay karlarnn bir gerei saymakta
idiler. Aksi takdirde hem yoksul ve hem de itibarsz olacaklard.
Hz. Peygamber (s), Kureyin ileri gelen azl mriklerinin ktlklerini ve
kar salamak iin yaptklarn ortaya dken ayetleri okuyup duruyordu.
Mrik ileri gelenlerinden kimi, bu ve benzeri ayetlerde sralanan
ktlklerin tmn, kimisi de bir ksmn kendisinde bulup rahatsz
olmakta; bu ktlklerle tehir edilmesinin, kendilerini bir gn gzden
drebileceinden kayglanmakta idiler.
Kendilerini toplumun zerinde ve sekinleri olarak gren Kurey ileri
gelenleri, kendileri iin stn bir hak tanmayan, herkesi bir taran dileri
gibi eit tutan ve Ey insanlar! Bakn, Biz sizi bir erkek ve bir kadndan
yarattk ve sizi kavimler ve kabileler hline getirdik ki, birbirinizi
tanyabilesiniz. phesiz, Allah katnda en stn olannz, ona kar derin bir
sorumluluk bilincine sahip olannzdr. Allah her eyi bilendir, her eyden
haberdar olandr. (Hucurat/49: 13) diyen bir dini, kabullenip benimsemekte
zorluk ekiyorlard.
Kurey airetleri arasnda, teden beri, birbirlerine kar ekememezlik
huylar ve stnlk davalar vard. Bunun iin Peygamberimizin (s),
Himoullar arasndan peygamber olarak ortaya kmasyla Himoullar
ailesinin dierlerine kar ezici bir stnlk salayacan dnerek bundan
telalananlar olmutu. Nitekim Ebu Cehil bu yoldaki duygusunu yle
aklyordu: Biz ve Abdi Menafoullar, eref ve an hususunda imdiye
kadar ekitik durduk. Onlar halka yemek yedirdiler, biz de yemek yedirdik.
Onlar arabuluculuk ederek diyet yklendiler, biz de arabuluculuk ederek
diyet yklendik. Onlar halka bata bulundular, biz de bata bulunduk.
Onlarla kulak kulaa giden iki yar at durumuna gelince, onlar, 'ite, bizden,
kendisine gkten vahiy gelen bir peygamber de var!' dediler. Biz bunun
dengini nereden bulup da onlarn seviyesine ulaacaz? O hlde vallahi, biz
hibir zaman ona inanmayacaz ve onu tasdik etmeyeceiz.
Kurey ileri gelenlerinin telakkilerine gre, Kur'an inecek idiyse, ne diye

Kurey ileri gelenlerinin yal ve zengin olanlarna deil de, sradan, fakir ve
yetim birisine iniyordu? Nitekim, Velid b. Mugre: Ben Kureylilerin seyyidi,
ulu kiisi olduum hlde, nasl geri braklrm da, Muhammed'e vahiy iner?
Yahut, Sakf kabilesinin seyyidi, ulu kiisi Ebu Mesud Amr b. Umeyr es-Sakaf
de bu hususta nasl geri braklr? Biz, bu iki kentin ulu kiileriyiz. Biz Umeyr

es-Sakaf dururken bakasna vahiy inmesi olacak ey deil! diyordu

(Furkan/25: 41).
Mekke aristokrasisinin oluturduu bir smr dzeni ve yolsuzluklar vard.

Kuran bunlar yasaklyor ve insanlar adil ve hak bir dzene aryordu. Tabii
ki, bu dzenden beslenenler muhalefet edeceklerdi.
Ahiret dncesini anlamak istemiyorlar, dnyada yaptklar hakszlklarn
hesabn verme korkusu, onlar kendilerini dzeltecek yerde, kar kmaya
itiyordu.
Kuran muarzlarnn, Kuran karsnda aciz kalmalar, hatip ve airlerin

Kurann benzerini getirememeleri, onlar ve dier dmanlar iyice azgnla
itmekteydi.
tiraz edecek husus bulamadklar zaman, peygamberinin kendileri gibi bir

beer olmasna itiraz ederek, onun bir melek olmas gerektiini
sylyorlard (sra/17: 94; Zuhruf/43: 31).
Resulullah' ve dier Mslmanlar konuma ve tartmalaryla ikna
edemeyenler, Kuran karsnda suskun kalanlar, Mslmanlarn saysndaki art
grdke tepkileri iyice artyor ve artk bask ve ikencelere bavuruyorlard.
Bask ve kenceler
ncelikle bask ve ikencenin psikolojik ve sosyal olduunu grmekteyiz.
Anne ve baba ocuklarna tavr alyor ve onlara kar ilgisiz kalyorlard. Her frsatta
konuyu aarak, onlar saygszlkla itham ediyor, kendilerine ve toplumlarna bir
felaket getireceklerini sylyorlar, her eyi balarna kakyorlard.
Kureyin Mslmanlara
Mslmanlar, anne ve babalarndan sonra ayn eyi, kendi airet ve
uygulad bask ve
akrabalarndan da gryorlard. Bu durum bir mddet byle devam etti ve grld
ikencelerden hibir
ki, hi kimse slamdan ve Hz. Muhammed'den ayrlmak istemiyor, bundan sonra
Mslman istisna
hapis, ikence, dayak ve dier her trl eza ve cefaya baladlar. Araplarn kendi
edilmemitir.
geleneklerini gz nne aldmzda, birinin baka kabileden olan birine aslnda
Resulullah bile
herhangi bir ekilde bask kurmas ve eza-cefa ektirmesi mmkn deildi. Bu
yzden herkes ncelikle kendi akrabalarna ve kimsesiz kle ve cariyelere ikence
ediyorlard.
Bu bask ve dayaklardan hi kimsenin istisna edilmesi mmkn
grnmemektedir. Hatta Resulullah'n bile uygun grld yerlerde saldrya
uradn syleyebiliriz. nk artk dostluk ve dmanlk ayrlp saflar
belirginlemi ve bu durum tm kabileleri bile neredeyse Mslman olan herkese
kar ortak bir tavra itmiti. Basklar zamanla iyice artmakta ve yaylmakta olup tek
istisnasn, ldrmeler oluturmaktadr. Airet mensuplar kendilerinden birinin
dvlp svlmesine bir noktaya kadar ses karmasalar da, iin iine ldrme

girince, ne olursa olsun akrabalk devreye giriyor ve kan davasna dnyordu. Bu

yzden ikenceciler de dozlarn ona gre ayarlyorlard.
Mesela bir gn Erkamn evindeyken, ashab hep beraber Kbeye gidilmesini
istemiler, fakat Resulullah buna yanamamt. Ancak Ebubekirin srarna
dayanamad ve hep birlikte Hareme gittiler. Biraz sonra burada toplanm bulunan
mriklere Ebubekir, birtakm nasihatler etti, konumalar yapt. Buna tahamml
edemeyen mrikler, Mslmanlara saldrarak dvmeye baladlar. Utbe b.
Rebia, eline drd Ebubekiri ok fena bir ekilde dvd. Bitkin ve baygn bir
ekilde evine gtrlen Ebubekir, akama doru kendine geldiinde, ilk ii kendi
durumuna dm olmasndan endie ettii Resulullah sormak ve salk
durumunu grmek iin annesi ve mm Cemilin yardmyla, Erkamn evine
gitmek oldu. Hz. Peygamberin salkl olduunu grnce ok sevindi, ona sarld ve
Mslmanlarla kucaklat. Burada, kendisine yardm eden annesinin hidayete
ulamas iin Hz. Peygamberden Allaha dua etmesini istedi. Yine bir gn Ebubekir,
Resulullah mriklerin elinden kurtarmaya komu, ama fena hlde dvlmt.
Rivayetlerin serdediliine gre, her ne kadar ne zaman yapld belli deilse
de Resulullah'a yaplan basklardan rnek vermek istiyoruz:
beyy b. Halefle Ukbe b. Ebi Muayt, birbirlerinin yakn dostu idiler. Ukbe b.
Ebi Muaytn, bazen Peygamberimizin yanna gelip konutuklarn dinledii olurdu.
Ukbenin bu hareketi beyy b. Halefe anlatlnca, beyy b. Halef Ukbeye, senin
Muhammedle birlikte oturup konumasn dinlediini iittim. Bir daha onunla
oturup da sylediklerini dinlemek yerine, onun yzne tkrmezsen, seninle
grmek de konumak da bana haram olsun. dedi ve ar yemin etti. Bunun
zerine, Ukbe b. Ebi Muayt, Peygamberimizin yanna varp beyy b. Halefin
istediini yerine getirdi.
Peygamberimiz, bir gn, Kbeyi tavaf ediyor, o srada Kbenin Hicr
mevkiinde de ileri gelen mriklerden Ukbe b. Eb Muayt, Ebu Cehil ve meyye b.
Halef oturuyorlard. Peygamberimiz onlarn hizasndan geerken, ona laflar attlar.
Resulullahn bu laflardan holanmad, yznden belli oluyordu. Hz. Ebubekirle
Hz. Osman Peygamberimizin yanna giderek onu aralarna aldlar. Peygamberimiz
parman onlarn parmaklar arasna geirdi ve btn tavaflar bylece, el ele
tutuarak yaptlar. Ebu Cehil ve arkadalarnn hizasna geldikleri zaman, Ebu Cehil,
Peygamberimize: Vallahi, sen atalarmzn tapageldikleri tanrlara tapmaktan men
ettiin mddete, deniz bir kl parasn slatacak suya malik bulunduka, seninle
barmayacaz. dedi. Peygamberimiz de: Ben de size kar yleyim. buyurdu.
Sonra, tavafn nc avtn yapp drdnc avt yapmaya geldii zaman, Ebu
Cehil yerinden srad ve Peygamberimizin yakasndan tutmak isteyince, itilip srt
st drld. Hz. Ebubekir meyye b. Halefi, Peygamberimiz de Ukbe b. Eb
Muayt def ettiler. Onlar uzaklanca, Peygamberimiz ayakta durarak, Vallahi, size
acil azab mubah oluncaya kadar siz bu yaptklarnzdan vazgemeyeceksiniz. Sizler,

iinizden kan Peygamberiniz iin, ne kt kavimsiniz! buyurduktan sonra, evine

dnd. Hz. Ebubekirle Hz. Osman da onu evine kadar takip ettiler, daha sonra
ayrldlar.
Mahzumoullarndan Ebu Cehil, Velid b. Mugre ve nc bir arkadalar,
Resulullah ldrmeyi aralarnda tasarladlar. Ebu Cehil, Peygamberimizi namaz
klarken grrse, ban tala ezeceine yemin etti. Bir gn, Peygamberimizin
Kbede namaz kld bir srada, Ebu Cehile, ite, Muhammed orada. dediler.
Ebu Cehil ise, nerede o? diye sorup duruyor, fakat Resulullah gremiyordu.
Resulullahn, Kbede namaz klmaya devam ettii ve Mahzumoullarnn da onun
okumasn iittikleri hlde, Ebu Cehil ne onu grm ne de ona iliebilmiti.
Oradakiler Resulullah ldrmesi iin, bu defa Velid b. Mugreyi gnderdiler. Velid
de Resulullahn namaz kld yere kadar gelip okumasn iittii hlde kendisini bir
trl gremiyordu. Arkadalarnn yanna dnp bunu onlara bildirdi: Vallahi,
sesini duyduum hlde, kendisini gremiyordum. dedi.
Bunun zerine, arkadalarndan ncs, Vallahi, gidip onun ban bu kez
ben ezeceim. dedi. Eline bir ta alp gitti ve birden pei sra geri dnerek, orackta
baygn dt. Kendisine gelince: Sana ne hl oldu? diye sordular. Bana
anlayamadm bir eyler oldu. Onun yanna yaklanca, kulaklarn sallayan bir
puur deve ile karlatm. Ben, bu ana kadar, ondan daha iri bir puur grmedim.
O, Muhammedle benim arama gerilmi, duruyordu. Lt ve Uzzya yemin ederim
ki, eer ona biraz daha yaklasaydm, muhakkak beni yerdi. dedi.
Daha sonra orada bulunan Mahzumoullar, Peygamberimizin namaz kld
ve okumasn iittikleri yere kadar hep birlikte ilerlediler. Sese yaklatklar zaman,
ses arkadan gelmeye balad. Bu sefer iittikleri yere doru gidince de, ses, tekrar
arkalarndan gelmeye balad. Bu byle devam etti. Peygamberimize bir ey
yapamayarak gerisin geri dndler.
Allah Resulunn evi Ebu Leheb ile Ukbe b. Ebi Muayt'n evleri arasnda idi.
Bunlar, hayvan ikembesini getirip Peygamberimizin kapsnn nne atarlard.
Ebu Leheb, kendi evinden ve komusu Adiyy b. Hamra es-Sakafnin evinden,
Peygamberimize ta atar dururdu. Ebu Sfyan'n kz kardei olan Ebu Leheb'in
kars mm Cemil de, Hz. Peygamber'e dmanlkta ar gider; kfrnde,
inkrnda ve inadnda kocasna yardmc olurdu. mm Cemil her gece ptraklar,
dikenleri ve dikenli aa dallarn toplayp byk demet yapar, boynuna balar,
geceleyin ayana batsn, yaralar alsn diye Peygamberimizin geecei yollara
saard. Tebbet Suresi, Resulullah'n amcas Ebu Leheb ve Kars mm Cemil
hakknda inmitir:

Kahrolsun o parlak yzlnn iki eli ve kahrolsun kendisi! Ne faydas olacak

servetinin ve kazancnn? (teki dnyada) iddetle parlayan bir atee atlacak,
iren sylentilerin taycs olan kars ile birlikte, (o ki,) boynunda bklm
iplerden bir halat (tar)! (Tebbet/111: 1-5)
Peygamberimize peygamberlik gelmeden nce, kz mm Klsm Ebu

Leheb'in olu Uteybe ile, Rukayye de Ebu Leheb'in dier olu Utbe ile nianlanm
olup henz evlenmemilerdi. Tebbet suresi nazil olunca, Ebu Leheb'in kars mm
Cemil, oullarn, Rukayye ve mm Klsmden dinden ktklar ve atalarnn
dininden ayrldklar gerekesiyle boatt.
Abdullah b. Mesud anlatmaktadr: Peygamberimiz (s) Beytullah'da namaz
klyordu. Ebu Cehil b. Hiam, eybe b. Rebia, Utbe b. Rebia, Ukbe b. Ebi Muayt,
meyye b. Halef ve daha baka iki kiiden oluan yedi kiilik bir topluluk da Hicr'de
oturuyorlard. Allah Resulu (s) namazn klarken secdesini uzatt. Ebu Cehil, 'hele u
gsteriiye bakn! dedi. Hanginiz varp filan oullarnn dn boazlanan
devesinin dlyatan, ikembesini, kann getirir de secdeye vard zaman
Muhammed'in iki omzunun arasna koyar? diye sordu. Oradakilerin en bedbaht
olan Ukbe b. Ebi Muayt, Ben yaparm dedi ve kalkp gitti. Dl yatan ve
ikembeyi alp getirdi ve Resulullah secdeye vard zaman, onlar iki omuzunun
arasna brakt. Hepsi katla katla glerken, Allah Resulu ise secdeden ayrlamyor
ve ban kaldramyordu. Nihayet, biri gidip Ftma'ya haber verdi. Ftma o zaman
kk bir kzd. Koarak geldi ve Resulullahn (s) zerinden onlar alp att. Bunu
yapanlara ar szler syledi. Onlar Ftma'ya hibir karlk vermediler.
Bir gn Peygamberimiz (s) Kbe'de namaz klarken, Ukbe b. Ebi Muayt
gelmi, onu bomak iin ridasn boynuna dolayarak iddetle ekmeye balam,
Hz. Ebubekir yetierek onu omuzundan tutup Hz. Peygamberin (s) zerinden def
etmitir.
Peygamberimiz (s) Kurey mriklerinin ileri gelenlerinden birtakm kiilerin
gne battktan sonra Kbe'nin arkasnda toplanarak konumak bahanesiyle
kendisini arp peygamberlikten vazgeirtmek iin kendisine trl hakaret ve
yersiz tekliflerde ve lmle tehditlerde bulundular.
Allah Resulu, hem Mekke lideri Ebu Talibin yeeni ve hem de onun
korumas altnda olduu hlde durumu byleyken, dier Mslmanlarn ve bilhassa
korumas olmayanlar ile kle ve cariyelerin durumunun ok daha kt olduunu
anlayabiliriz. Kaynaklarmz bunlarn rnekleriyle doludur. Onlara yaplan basklar
bazen dayanlmaz hale gelince, Resulullah'tan kendileri iin bir yol bulmasn
isterler ve ey Allahn Resulu! Bizi dinimizden dndrmelerinden korktuumuz u
kavme kar bizim iin Yce Allah'tan yardm dilemez misin? Bizim iin, Allah'a dua
etmez misin? diye rica ederlerdi. Resulullah da onlara sabr yani direnmelerini

tavsiye ederek yle derdi: Vallahi, sizden ncekiler iindeki mminlerden bir
kimse yakalanr, kendisi iin yerde bir ukur kazlr, o kimse o ukura dizlerine
kadar gmlr sonra bir testere getirilir, bann zerine konulup biilerek ikiye
blnrd de bu ikence kendisini dininden dndremezdi. Yahut onun kemiinin
zerinden eti ve siniri demir taraklarla taranr, kaznrd da yine, bu ikence
kendisini dininden dndremezdi! Allah'tan saknnz! Hi phesiz, Allah sizin iin
fetih ihsan edecek ve bu ii muhakkak tamamlayacaktr. O kadar ki, hayvanna
binmi bir kimse, Sana ile Hadramevt arasnda, San'adan kp Hadramevte kadar
gidecek de, Yce Allah'tan baka, hibir eyden korkmayacak; sadece kii, koyunu
hakknda kurt saldrmasndan kayg duyacaktr. Fakat siz acele ediyorsunuz,
sabredin! buyururdu.
Mriklerin Resulullah ve ashabn maruz braktklar daha birok ikence ve
skntlar ile bunlara kar gerekleen mucizeli anlatmlar, kaynaklarmzda oka
Kureyin ikencelerine yer almakla birlikte, biz sadece bu kadar rnekle yetinmeyi uygun gryoruz.
dayanamayan Anlatlanlarn bir ksmnn ise abartl ve o zamanki Arap toplumun
Mslmanlar, Allah geleneine ve sosyokltrel ortama uygun anlatlar olmad iin kabul edilemez
Resulunn kapsn olduklarn da dnmekteyiz. Dier bir problem ise, olaylarn, onlarla
alp, ondan dua ve irtibatlandrlmaya allan ayetlere sebebi nzul olarak gsterilmesidir ki, bu da
yardm istiyorlard. Ama tartmaldr. Bu olaylar bisetin onuncu ylda cereyan etmesine ramen Furkn ve
tek are sabrla Ysn surelerinin nzuln, be veya altnc yla tarihlemenin uygun olduuna
direnmekti inanmaktayz.
Resulullahn, toplumunun geleneinde karmza kan telakkilerin dnda
tutularak anlatlmasn problemli bulmaktayz. Yukarda ifade ettiimiz gibi, burada
da Resulullahn ldrlmesi hakkndaki rivayetleri, ne kadar sahih grnrse
grnsnler, kabule ayan bulamamaktayz. Bu hususta tek kabul edilebilir
rivayetin, Medineye hicret ncesi, tm kabile yelerinin itirakiyle kararlatrlan
suikast teebbs olduunu dnmekteyiz. Gelenek, kabile taassubunu o kadar
ne karmaktadr ki, ne durumda olursa olsun, kabile, kendi yelerinden birine
kar ikence ve eziyete gz yumarken, cinayet ve katliam asla affetmiyordu. Bu
yzden ldrme ii kabileler birliinin karar ve teebbsyle icra edilebilmekteydi.
Bu durumda rivayetlerdeki abartl ve mucizemsi ifadelerle anlatlmak
istenenlerin, Resulullah ve mminlerin, ldrlmeye varacak kadar byk eziyet ve
ikencelere uradklar, bunlara ramen onlarn da buna kar koyarak, direnerek
mcadelelerini srdrmekten geri durmadklar olduunu dnmekteyiz.
Himayesiz kiilerin ne kadar skntya ve zulme maruz kalmalar sz konusuysa,
Resulullahn da ayn skntlara uradn dnmek durumundayz. Onun
korunmas ise, sadece direnme gc, mcadele azmi ve kararlnn krlmamas,
tebliine devam etmesi ve bunun iin her trl frsat kollamasdr.

slamiyet Mekke'de yaylmaya balaynca, mriklerin ileri gelenlerinden

bazlar, Allah Resulu'ne ve Mslmanlara kar, baskya, ikenceye, kskanla ve
azgnla baladlar. Bu mriklerden bazlar, kskanlk ve dmanlklarn aka,
bazlar da kapal ve sinsi bir biimde srdrmlerdir. Onlardan bazlarn en
dmandan sadece muhlife doru yle sralayabiliriz:
1. Ebu Cehil Amr b. Hiam, 2. Ebu Leheb b. Abdilmuttalib,
3. Ukbe b. Ebi Muayt, 4. meyye b. Halef,
5. beyy b. Halef, 5. Nadr b. Haris,
6. Zheyr b. Ebi meyye, 7. Ebu Kays b. Fke,
Kureyin Allah Resul
ve Mslmanlara en 8. Hakem b. Ebi'l-s, 9. Muaviye b. Mugre,
ok bask yapanlar, 23 10. Mnebbih b. Haccac, 11. Sib b. Ebi Sib,
kii olarak
12. Esved b. Abdilesed, 13. s b. Sad,
saylmaktadr.
14. bnl- Asda, 15. Adiyy b. Hamra,
16. Ebu Sfyan b. Haris, 17. Hanzale b. Ebi Sfyan,
18. Esed b. Abduluzz, 19. Ebu Zema Zema b. Esved,
20. Safiy b. Sib, 21. Amr b. s,
22. Haris b. Kays 22. Nbeyh b. Haccac,
23. neys b. Miyer, 24. Tuayme b. Adiyy,
25. Rkne b. Abdi Yezid 26. Mlik b. Tulatla,
27. Hbeyra b. Ebi Vehb, 28. bn Gaytala Haris b. Gays,
29. Esved b. Muttalib, 30. Esved b. Abdi Yaus,
31. Velid b. Mugire, 32. s b. Vil,
33. Haris b. Tulatla (Gaytala) 34. Utbe b. Rebia,
35. eybe b. Rebia, 36. Ebu Sfyan b. Harb
simlerinde ittifak olmasa da, 23 kii en azl dmanlar arasnda
saylmaktadr. Resulullah'a dman olan bu mrik ileri gelenlerinden Ebu Sfyan
b. Haris, Ebu Sfyan b. Harb, Amr b. s ve Hakem b. Ebi'l- s'tan baka, hibirisi
Mslman olmamtr.
Mriklerin Baz tiraz ve ftiralar

Yukarda ksaca temas etmekle birlikte, burada da bir ksm ayetler nda
mriklerin Allaha, Peygambere ve Kurana itiraz ve iftiralarna ksaca temas
etmek istiyoruz.

Kurann Allah katndan gelme onun kelam olduuna deil, beer olarak Hz.
Muhammed'in sz olduunu iddia etmektedirler:
Bu, lml beer sznden baka bir ey deildir! der. (Mddessir/74:

25)
De ki: Gklerin ve yerin btn srlarn bilen (Allah) indirdi onu! Dorusu
O, ok acyp esirgeyen gerek balaycdr! (Furkan/25: 6)
senin kalbine, ki (ey Muhammed, onunla) uyaran kimselerden biri

olasn (uara/26: 194)
De ki: Gklerin ve yerin btn srlarn bilen (Allah) indirdi onu! Dorusu
O, ok acyp esirgeyen gerek balaycdr! (Furkan/25: 6)
Ve o, katmzda bulunan btn vahiylerin kaynanda(n km)tr; o,

gerekten ycedir, hikmet doludur. (Zuhruf/43: 4)
(hl byleyken:) ne zaman ayetlerimiz btn aklyla kendilerine

okunup ulatrlsa, o Bizim huzurumuza kacaklarna inanas gelmeyen
kimseler, Bize bundan baka bir sylem/bir reti getir ya da bunu deitir
diyecek olurlar. (Ey Peygamber) de ki: Onu kendiliimden deitirmem olacak
ey deil; ben ancak bana vahyedilene uyarm. Bakn, (bu konuda) rabbime ba
kaldracak olursam, dehet veren o (Byk) Gn (gelip attnda) azabn (beni
bulmasn) dan korkarm! (Yunus/10: 15)
te sana da (ey Muhammed,) kendi buyruumuz altnda hayat veren bir

mesaj vahyettik. (Bu mesaj sana gelmeden nce,) sen vahiy nedir, iman (nedir)
bilmezdin ama (imdi) bu (mesaj) bir k yaptk ki onunla kullarmzdan
dilediimizi doru yola ulatralm; phesiz sen de (insanlar onunla) doru
yola ulatracaksn. (ura/42: 52)
mdi, bu Kuran, asla Allah'tan bakas tarafndan tasarlanm, uydurulmu

olamaz; stelik o, nceki vahiylerden hakikat adna bugne kalm ne varsa
onu dorulayp, alemlerin rabbinden (geldiinden) phe olmayan vahyi zl
bir biimde aklyor. (Yunus/10: 37)

Allah Resulu, Kurann kendisine bir eli yani Cebrail tarafndan getirildiini
sylemektedir. Mrikler de onun bu ifadeleri karsnda, bir yandan kendisine
dier yandan da, onlarn akbetlerini haber veren Cebraile dmanlk
beslemeleri:
(Ey peygamber, onlara) unu anlat: Kim ki, Allah'n izniyle senin kalbine,
nceki alarda indirdiklerini dorulayan, inananlara bir mutu ve rehber olan
bu (ilahi kelam) indirdii iin Cebrail'e dmanlk besliyorsa; kim ki Allah'a,
Onun meleklerine, Cebrail ve Mikail de dhil Onun elilerine dmanlk
besliyorsa, bilsin ki, Allah da hakikati inkr eden herkese dmanlk
beslemektedir. (Bakara/2: 9798)
Bakn, bu (Kuran) gerekten erefli bir Eli'nin (vahyedilmi) szdr

(Hakka/69: 40)
Kurann daha ilgin ve daha baka bir biimde inmi olmasn istemeleri:
Eer bu (ilahi kelamn) Arapa dnda bir dilde (indirilmi) bir hitabe
olmasn dileseydik, onlar, (imdi onu reddedenler,) bu defa, Neden onun
mesajlar anlalr bir ekilde ifade edilmemi? Hayret! Arapa dnda bir dil(de
indirilmi bir mesaj bu) ve (tebli eden de) bir Arap (eli)? diyeceklerdi. De ki:
Bu (ilahi kelam,) iman edenler iin bir rehber ve bir ifa kaynadr; ona
inanmayanlara gelince, onlarn kulaklarnda bir sarlk var ve bundan dolay
(Kuran) onlara kapal, anlalmaz gelir. Onlar ok uzaklardan seslenilen
(insanlar gibi)ler. (Fussilet/41: 44)
mdi, hakk inkra artlanm olan kimseler: Kuran ona bir btn olarak
bir kerede indirilseydi ya! diyorlar. Oysa biz onu (sana) byle tutarl bir btn
oluturacak ekilde belli bir dzen iinde ar ar vahyediyoruz ki, onunla
senin kalbini pekitirelim. (Furkan/25: 32)
Allah Resulunn ayetleri okumasna kar onlarn da kar propaganda

oluturmalar:
Hakikati inkr edenler (birbirlerine): Bu Kuran' dinlemeyin ve onun

hakknda sama, anlamsz eyler uydurun ki onu(n gcn) bastrasnz!
derler. (Fussilet/41: 26)
Kuran Hz. Muhammed'in kendisinin uydurduu, Allah tarafndan

gnderilmediini iddia etmeleri:

De ki: Allah (baka trlsn) dileseydi, size bu (ilahi kelam) okuyup

duyurmazdm; O da size ulatrmazd onu. Gerek u ki, bu (vahiy bana
gelmezden) nce bir mr boyu aranzda bulundum: yleyse, yine de aklnz
kullanmayacak msnz? (Yunus/10: 16)
Ve (sen ey inanan kii,) bu kitabn sana ulaacan ummazdn; fakat ite

rabbinden bir rahmet olarak (sana ulat). yleyse, artk hakk inkra kalkan
kimselere asla arka kma (Kasas/28: 86)
nk, (ey Muhammed,) sen bu (vahyin gelmesi)nden nce herhangi bir

ilahi kelam okumu ya da onu kendi ellerinle yazm deildin; yle olsayd,
(sana vahyetmi olduumuz) hakikati rtmeye alanlar, insanlar (onun
hakknda) kukuya sevk edebilirlerdi. (Ankebut/29: 48)
imdi o, (kendisine bunu emanet ettiimiz kii,) (kendi) szlerinden bir

ksmn bize isnat etmeye kalksayd, Onu sa elinden yakalardk ve ah
damarn keserdik ve hi biriniz onu koruyamazd! (Hakka/69: 44-47)
Kurana kar koyamaynca, onun hakknda bu eskiden beri duyduumuz

masallardr demeleri:
Ve kendilerine her ne zaman ayetlerimiz ulatrlsa, Biz (btn bunlar)

nceden de iitmitik, derlerdi, istesek, phesiz, biz (kendimiz) de bu tr
szler dzebiliriz. Eski zamanlara dair masallardan baka bir ey deil,
bunlar! (Enfal/8: 31)
Gerek u ki, bize de bizden nce atalarmza da ayn ey vaad edilmiti!

Eskilerin masallarndan baka bir ey deil bu! (Mminun/23: 83)
Kurann bir air veya khin sz olduunu sylemeleri. nk Araplarn

inancna gre, mkemmel szler ancak air ve khinler tarafndan
sylenmektedir:
ve o, inanmaya ne kadar az (eilimli) olsanz da bir air sz deildir ve

ders almaya ne kadar az (hazr olsanz) da bir khin sz de deildir
(Hakka/69: 41-42)
Ve (bu ilahi mesaj ylesine katksz vahiy rndr ki) onu asla eytani
gler indirmemitir (uara/26: 210)

Ve (ite byle:) Biz bu (Peygamber'e) iir (yetenei) bahetmedik, zaten

(iir) bu (mesaj)a uygun dmezdi. O yalnzca bir uyar ve ttr ve o znde
apak olan ve gerei dosdoru gsteren bir (ilahi) hitabedir (Yasin/36: 69)
Kurann etkileyiciliine kar duramaynca, onu sz bys olarak

adlandrlmak istediler:
te byle, kendilerinden nce yaam olanlara da hangi eli geldiyse,

mutlaka, (O) bir gz boyayc(dr), yahut bir deli! dediler. (Zariyat/51: 52)
ve mecnun bir airin szyle biz ilahlarmz m terk edeceiz? derlerdi.

(Saffat/37: 36)
ve bu, bir (beerin) byl szlerinden baka bir ey deildir! derler

(Saffat/37: 15)
Ama mesajlarmz ne zaman onlara btn aklyla iletildiyse, hakikati

inkra artlanm olanlar, hakikat kendilerine iletilir iletilmez onun hakknda,
Bu, gz boyayan bir byden baka bir ey deil! diye konuurlar.
(Ahkaf/46: 7)
imdi bu (insanlar) aralarndan bir uyarcnn kmasna amaktadrlar ve

hakikati inkr edenler yle diyorlar: O (sadece) bir byc, bir yalancdr!
(Sad/38: 4)
Allah Resulu'n reddetmek iin srarla ondan mucize istemeleri:
Ve bir de yle derlerdi: Ey Allahmz, eer bu gerekten Senin katndan

(indirilen) hakkn kendisi ise, o zaman gkten ta yadr bamza, yahut (daha)
can yakc bir azap kar karmza! (Enfal/8: 32)
Onlar, hl, Neden O'na Rabbinden hi mucizevi iaretler indirilmiyor?

diye sorarlar. De ki: Mucize (gstermek) yalnz Allah'n kudretindedir; ben ise
sadece bir uyarcym. (Ankebut/29: 50)
Hayret! Bu ilahi kelam, kendilerine iletmen iin sana gndermi olmamz

onlara yetmez mi? Kukusuz onda rahmet(imizin tezahr) ve iman edecek
kimseler iin bir uyar vardr. (Ankebut/29: 51)

Hi phesiz, senden nce de eliler gnderdik ve onlara da eler ve

ocuklar verdik; Allah'n izni olmadka hibir peygamberin bir mucize
gstermesi dnlemez. Her aa zg vahyi bir mesaj vardr (Rad/13: 38)
imdi en emin ve kararl ekilde Allaha yemin ediyorlar ki eer kendilerine

bir mucize gsterilmi olsayd bu (ilahi kelam)a gerekten inanm olacaklard.
De ki: Mucizeler yalnz Allahn elindedir! Ve hepinizin bildii gibi, onlara bir
mucize gsterilmi olsayd bile ona inanmazlard. (Enam/6: 109)
Bizi (ncekiler gibi, bu mesaj da) mucizevi belirtilerle birlikte

gndermekten alkoyan tek sebep, nceki toplumlarn onlar hep yalanlam
olmalardr; nitekim Semud kavmine uyarc ve aydnlatc bir belirti olarak o
dii deveyi verdik, ama onlar bunu kale almadlar. Oysa biz bu kabil belirtileri
yalnzca korkutup uyarmak amacyla gndermiizdir. (sra/17: 59)
Bu konularda daha ok sayda ayet rnekleri zikretmek mmkndr. Biz bu

kadaryla yetinmek istiyoruz.
Tartma
Gnmzde, gerek mslmanlar ve gerekse gayri mslimlerin

Kur'an'a baklarn, ilk dnem mslmanlar ve mrikleriyle
mukayese ediniz.
MRKLERN HZ. PEYGAMBERE UZLAMA TEKLF ETMELER

Mrikler, Resulullah'a Kur'an- Kerim hakknda birtakm acayip tekliflerde
bulundular. Onlar, Allah Resulu'nn mmi olduunu, hibir kitap okumadn ok
iyi bilmekte, soy ve ahlaki faziletleri bakmndan herkese stnln itiraf
etmekte ve kendisini el-Emn diye anmakta idiler. Peygamberimiz Hz. Muhammed
(s), bylece krk yana bastktan sonra, onlara yle fesahatli bir Hitab getirmiti ki,
o her fesahatli kelam susturuyor, her manzum ve mensur kelama stn geliyordu.
Onun ii, usul ve fr ilimleriyle dolu idi. lmin en nefislerini, ahkm ve ahlk
ilminin en incelerini, gemi mmet ve peygamberlere ait kssalarn en gizli
noktalarn, Allahtan bakasnn bilemeyecei gayp haberlerini bildiriyordu.
Edebleri ve ahlaki faziletleri retiyordu. Btn belagat ve fesahat sahipleri ve ilim
adamlar, Kur'an- Kerim'in fesahat ve belagat, derinlii, genilii karsnda acizlik
ve hayranlk iinde kalyorlard. Bu mbarek Kitabda yer alan ve putperestlii
yeren, putperestlerin cehenneme atlacaklarn bildiren ayetler, Kurey mriklerini

kzdrmaktayd. Bunun iin, mriklerin ileri gelenleri, Resulullah'a u tekliflerde

bulundular: "Eer bizim sana iman etmemizi istiyorsan, bize; iinde Lta, Uzzya,
Ment'a tapmay brakmak ve ilahlarmz yermek, gibi, houmuza gitmeyen, bizi
kzdran; ldkten sonra dirilmek, ahiret mkfat ve cezas, gibi imknsz
saydmz eyler bulunmayan baka bir Kuran getir. Eer Allah sana yle bir
Kur'an indirmezse, sen kendinden uydur! Yahut u elinde bulunandakinin tehdit
ayetlerini tebir ayetine, tebir ayetini tehdit ayetine, haram helale, helali harama
evir; azab ayeti yerine rahmet ayetini koy. lahlar ve onlara tapmay yeren
ayetleri onun iinden kar. Bylece sana inanalm, sana tabi olalm!" dediler.
Onlarn bundan maksatlar, alay etmek, Peygamberimizi (s) susturmakt. Bunun
zerine Yce Allah, indirdii ayetlerde yle buyurdu:
Ve (hal byleyken) ne zaman ayetlerimiz btn aklyla kendilerine

okunup ulatrlsa, o Bizim huzurumuza kacaklarna inanas gelmeyen
kimseler, "Bize bundan baka bir sylem/bir reti getir; ya da bunu deitir"
diyecek olurlar. (Ey Peygamber) de ki: "Onu kendiliimden deitirmem olacak
ey deil; ben ancak bana vahyedilene uyarm. Bakn, (bu konuda) Rabbime
ba kaldracak olursam, dehet veren o (byk) gn (gelip attnda) azabn
(beni bulmasn)dan korkarm!" De ki: "Allah (baka trlsn) dileseydi, size bu
(ilahi kelam) okuyup duyurmazdm; O da size ulatrmazd onu. Gerek u ki,
bu (vahiy bana gelmezden) nce bir mr boyu aranzda bulundum: yleyse,
yine de aklnz kullanmayacak msnz?" Hem, kendi uydurduu yalanlar
Allah'a yaktran ya da Onun ayetlerini yalanlayan kimseden daha zalim kim
olabilir? Dorusu, (byle yaparak) gnaha gmlp giden kimseler kurtulua
asla eriemeyeceklerdir ve (ne de) Allah'la beraber, kendilerine ne bir yarar ne
de zarar verebilecek durumda olmayan eylere veya varlklara kulluk edip
(kendi kendilerine), "Bunlar bizim Allah katndaki kayrclarmzdr" diyen
(kimse)ler! De ki: "Gklerde ve yerde Allah'n bilmedii bir eyi mi O'na haber
verebileceinizi sanyorsunuz? (Yoo,) kudret ve egemenliinde snrsz olan
odur, ve insanlarn Ona, ilahlnda ortak yaktrdklar her eyden
sonsuzcasna ycedir. (Yunus/10: 15-18)
Yine bir gn Peygamberimiz (s) Kbe'yi tavaf ederken, Kurey mriklerinden

Mrikler Resulullah ile Esved b. Muttalib, Velid b. Mugre, meyye b. Halef, s b. Vil gibi yal birtakm
biraz alay olsun diye ve kimseler, Peygamberimize, "biz sana bir haslet teklif edeceiz ki, onda hem senin
biraz da onu iin, hem bizim iin iyilik vardr!" dediler. Peygamberimiz (s) de, "Ne imi o?" diye
davasndan sorunca, onlar, "ey Muhammed! Gel, sen bizim dinimize tabi ol; biz de senin dinine
vazgeirmek iin, ona tabi olalm! Sen bizim ilahlarmza bir gn veya bir ay veya bir yl tap; biz de senin
olmadk tekliflerde lahna bir gn veya bir ay veya bir yl tapalm. Bylece bizimle senin aramzda bar
bulunuyorlard meydana gelsin ve aramzdaki dmanlk gitsin. Ey Muhammed! Eer senin taptn
bizim taptmzdan daha hayrl, senin iin bizimkinden daha doru ise, biz ondan

nasibimizi alm oluruz. Eer bizim iimiz daha doru ise, sen de ondan nasibini
alm olursun." dediler. Peygamberimiz (s) de, "Ben Allah'a ibadet ederken,
bakasn ona ortak komaktan Allah'a snrm!" buyurdu. Bu hususta Yce Allah
yle buyuruyor: Peki kimdir karann ve denizin karanlklarnda yolunuzu
bulmanz salayan ve rzgrlar rahmetinin nnden mjdeci olarak gnderen?
Allah'la beraber baka bir tanr, yle mi? Allah, insanlarn tanrsal nitelikler
yaktrabilecei her eyin tesinde, her eyden ycedir! (Neml/27: 63) De ki:
"Hayat veren ve hibir eye muhta olmayan o dururken gklerin ve yerin yaratcs
olan Allahtan baka birini mi dost edineceim?" De ki: "Ben, Allaha teslim
olanlarn ncs olmakla emrolundum, Allahtan bakasna ilahlk yaktranlar
arasnda bulunmakla deil". (Enam/6: 14) ayetlerini okudu. Bunun zerine
Mrikler: "yle ise, baz ilahlarmza elini sr! Biz de seni tasdik edelim. Senin
lahna tapalm" dediler. Bunun zerine De ki: "Siz ey (doru ile eriden) habersiz
olanlar! Allah'tan bakasna kulluk etmemi mi teklif ediyorsunuz?" (Zmer/39: 64)
ve Kafirun suresi (1-6 ayetleri nazil oldu) De ki: "Siz ey hakikati inkr edenler! Ben
tapmam sizin taptnza, siz de tapmazsnz benim taptma. Ve ben
tapmayacam (asla) sizin tapp durduunuza, siz de (hi) tapmayacaksnz benim
taptma. Sizin dininiz size, benimki bana!" Peygamberimiz sureyi okuyunca,
Kurey mrikleri Peygamberimize (s) svp saydlar ve mitlerini kestiler.
Peygamberimize ve ashabna ikenceye devam ettiler.
MRKLERN HZ. PEYGAMBER KENDLERNE TESLM ETMES

N AMCASI EBU TALBE MRACAATLARI
Her trl baskya ramen Mslmanlarn saylarnn gnden gne arttnn
grld sralarda idi. Aralarnda Ebu Cehilin de bulunduu Kurey mriklerinin
ileri gelenleri, bir gn toplant yaparak Resulullah davasndan vazgemeye ikna
olmas iin bir teklif gtrmeye karar verdiler. nk ne yaparsa yapsnlar
Mslmanlarda bir diren krlmas meydana getirememiler, bir gerileme
grememiler ve onlardan hibirini -lm ve ikenceye ramen- yollarndan
vazgeirememilerdi. Bir yandan dayak, ikence ve psikolojik basklarna devam
ederken dier yandan da bu iin banda bulunan Muhammedi (s) ikna veya elde
Ebu Talib, Araplardaki etmeyi, yolundan ve davasndan vazgeirmeyi dnmekteydiler. nk o hibir
asabiye geleneine surette ve artta tebliden vazgememekteydi.
uygun olarak,
Araplarda asabiye duygusu ok gl olduu iin, bir noktada hemen
Mslman olmad
devreye girer ve herkes kendi kabilesinden yana davranrd. Her ne kadar
halde Allah Resulun
Mslman olmadysa da Resulullah'n amcas Ebu Talib her durumda Hz.
vefatna kadar korumu
Peygamber'i koruyor ve koruduunu hissettiriyordu. Bu yzden Hz. Muhammed'i
ve bu uurda her
iinden vazgeirmenin nemli yolunun amcas ve hamisi Ebu Talib olduunu
skntya katlanmtr.
bildikleri iin ona gidip, yeenini bu iten vazgemesi iin ikna etmeye almasn
istediler ve ona, "Ey Ebu Talib! Sen aramzda ya, eref ve mevkice bizden

ileridesin! Biz senden kardeinin olunu bizimle uramaktan men etmeni

istemitik. Sen onu bizimle uramaktan men etmedin! Biz, vallahi, artk onun
atalarmza dil uzatmasna, akllarmz aklszlk saymasna, ilahlarmz yermesine
dayanamayacaz! Sen ya onu bizimle uramaktan vazgeirirsin ya da iki taraftan
birisi yok oluncaya kadar, onunla da, seninle de arprz!" dedikten sonra, dnp
gittiler. Kavmi ile ilgisini kesmek ve onlara dman kesilmek gibi bir durumla
karlamak, Ebu Talib'e ok ar gelmiti. Fakat Resulullah yardmsz brakmak da,
mriklere teslim etmek de, gnlnn asla raz olamayaca bir keyfiyetti. Ebu Talib
Resulullah artt ve ona, "Ey kardeimin olu! Kavminin ileri gelenleri bana
geldiler. yle yle sylediler. Senden, bana ikayetlendiler. Senden dolay beni
ok zdler. Atalarna dil uzatmak, ilahlarn yermek gibi, onlarn
holanmayacaklar eylerden vazge! Hem bana, hem kendine ac! G
yetiremeyeceim, altndan kalkamayacam bir ii bana ykleme!" dedi.
Peygamberimiz (s) de, amcasnn bu szlerinden, fikir deitirdiini, artk yannda
dikilip kendisine yardm etmekten aciz kaldn, desteklemeyi brakacan,
kendisini mriklere teslim edeceini sand ve, "ey amca! Vallahi, bu ii brakmam
iin Gnei sa elime ve Ay da sol elime koysalar, Allah onu stn klncaya ya da
ben bu yolda lp gidinceye kadar davamdan vazgemem." dedi. Gzleri yaard ve
alad. Ayaa kalkarak dnp giderken, Ebu Talib: "Gel ey kardeimin olu, gel!"
diye seslendi. Peygamberimiz (s) dnp gelince, Ebu Talib, "ey kardeimin olu!
Git, istediini syle, iine devam et, istediini yap! Vallahi, ben seni hibir zaman
onlara teslim edecek deilim!" dedi
Kurey mrikleri, Ebu Talib'in Hz. Peygamber'i yardmsz brakmaktan ve
kendilerine teslim etmekten kandn ve bu uurda kavminden ayrlmay ve
onlara dman olmay bile gze aldn anladklar zaman, Umre b. Velid b.
Mugreyi, Ebu Talib'e gtrdler ve ona, "sen, bizim iimizde, seyyidimiz ve
stnmzsn. Bu Umre b. Velid b. Mugre, Kurey genleri iinde en gl, en
yakkl gentir. Sen, bunu al, kendisinin aklndan ve yardmndan yararlan. Onu
kendine oul edin. Senin dinine, baba ve atalarnn dinine kar olan, kavminin
topluluunu blen, akllarn aklszlk ve beyinsizlik sayan u kardeinin olunu bize
teslim et, ldrelim. te, sana adam yerine adam!" dediler. Ebu Talib, "vallahi, siz
bana ne kt ey teklif ediyorsunuz! Bu insafl bir davran mdr? Siz bana
olunuzu vereceksiniz, ben onu sizin iin besleyeceim. Ben olumu size
vereceim, siz ise onu ldreceksiniz, yle mi? Vallahi, bu hibir zaman olur ey
deildir! diyerek onlar reddetti.
Yine bir gn aralarnda yle dediler: Muhammedin ii rndan kt,
ilerimiz kart. Sihirde, kehanette, iirde en bilgilimizi aratralm da,
topluluumuzu datan, iimizi kartran, dinimizi ayplayan u adamn yanna
gnderelim, kendisiyle bir konusun; zerinde direndii eyle ne yapmak istediine
bir baksn, durumu rensin. dediler. Tartmalar sonucunda bu i iin, Utbe b.

Rebiadan daha uygun birinin olamayacana kanaat getirdiler. Peygamberimiz de

toplant yerine yakn bir tarafta yalnz bana oturuyordu.
Utbe b. Rebia: Vallahi ben iir, kehanet ve sihrin her eidini iitmiim ve
bunlar hakkndaki bilgilere vakfm; bana bu konulardan kapal kalan bir taraf
yoktur. Ey Kureyliler! Ben Muhammedin yanna gidip onunla konuaym,
kendisine baz eyler teklif edeyim. Teklif edeceim eylerden hangisini kabul
ederse, istediini kendisine veririz, belki artk bizimle uramaktan vazgeer. dedi.
Mrikler de: Tamam, kalk yanna git, hepimiz adna kendisiyle konu. dediler.
Utbe hemen kalkt, Peygamberimizin yanna varp oturdu ve: Ey kardeimin
olu! Sen de biliyorsun ki, kabile iinde, eref ve soyca aramzda stn bir
mevkidesin. Fakat kavminin bana byk bir i, bir sknt getirdin. Onunla,
birliklerini dattn, akllarn aklszlk saydn, ilahlarn ve dinlerini aypladn,
babalarndan gelip gemi olanlar tekfir ettin. Ey Muhammed! Sen mi daha
hayrlsn, yoksa Him mi daha hayrl? Ey Muhammed! Sen mi daha hayrlsn,
yoksa Abdlmuttalib mi daha hayrl? Sen mi daha hayrlsn, yoksa Abdullah m
daha hayrl? diye sordu. Peygamberimiz, Utbenin bu sorularna hi karlk
vermedi. Utbe: Eer bunlarn senden daha hayrl olduunu kabul ediyorsan,
bunlar ayplamakta olduun ilahlara tapyorlard. Yok, eer sen onlardan hayrl
olduunu sanyorsan, konu, bu yoldaki szn de dinleyelim? Biz hibir zaman
kavmine senin yaptndan daha uursuz ve ar gelen bir ey grmedik.
Topluluumuzu dattn, iimizi kartrdn, Araplar iinde bizi rezil ettin.
Kureyliler iinde bir sihirbaz, bir khin tremi dedirttin. Vallahi, biz kllarmzla
birbirimizi yok etmeye kalkacamz, lk koparlacak andan bakasn
bekleyemiyoruz. Gel, sen beni dinle, sana baz eyler teklif edeceim; onlarn
zerinde dur, dn; belki bazsn kabul etmeyi uygun bulursun. dedi.
Peygamberimiz: Syle ey Ebul-Velid, seni dinliyorum buyurdu. Utbe: Ey
kardeimin olu! Eer sen bu yaptn ile mal elde etmek istiyorsan, malca en
zenginimiz oluncaya kadar, mallarmzdan senin iin mal toplayalm. Eer
yaptklarnla eref ve an kazanmak istiyorsan, seni zerimize seyyid yapalm ve
lk Mslmanlarn, sensiz hibir ie karar vermeyelim. Eer bu sana geldiini sylediin ey, sana
slam kabul musallat olup da kurtulmaya g yetiremediin bir cin ii ise, seni tedavi ettirelim.
etmelerindeki tek ve en Seni ondan kurtarncaya kadar, mallarmz bu uurda saarcasna harcayalm.
nemli etken, bizzat Tedavi edilinceye kadar cinin adama satap durduu olabilir. Ne dersin? dedi.
Kurandr Utbe szlerini bitirinceye kadar Peygamberimiz onu dinledi ve: Ey Ebul-
Bu da, Kurann mucize Velid! Syleyeceklerini syleyip bitirdin mi? diye sordu. Utbe Evet deyince,
olduunun bir Peygamberimiz: O hlde imdi beni dinle! buyurdu ve Fussilet suresini okumaya
alametidir. balad. Utbe de susup, sakince onu dinledi. Peygamberimiz, Fussilet suresini
okuyup secde ettikten sonra: Ey Ebul-Velid! Hi iitmediini dinlemi
bulunuyorsun. Artk ite sen, ite o! Benim diyeceim budur. buyurdu.

Bundan sonra, Utbe kalkp arkadalarnn yanna dnd. Arkadalar

birbirlerine: Vallahi, Ebul-Velid buradan gittiinden baka bir yzle geliyor.
dediler. Gelip yanlarna oturduu zaman, Utbeye: Ey Ebul-Velid! Ne haber
getirdin? diye sordular. Utbe: Vallahi, ben imdiye kadar bir benzerini daha nce
iitmemi olduum bir sz iittim. Vallahi, o ne iirdir, ne sihirdir, ne de kehnettir.
Ey Kureyliler! Gelin, beni dinleyin, bana uyun. u adam, zerinde durduu eyle
ba baa brakn. Siz aradan ekilin, ondan uzak durun! Vallahi, kendisinden
dinlemi olduum sz, byk bir haber olacaktr. Eer onu Araplar ldrrlerse,
sizden bakasyla onun hakkndan gelmi olursunuz. Eer o Araplara hkim olursa,
onun hkimiyeti sizin hkimiyetiniz, onun kudret ve erefi de sizin kudret ve
erefiniz demektir. Siz bylece, onun sayesinde, insanlarn en mutlusu olursunuz. Ey
kavmim! Gelin, bugn bana itaat edip szm dinleyin de, baka zaman isyan
ederseniz edin. dedi. Kureyliler: Vallahi, ey Ebul-Velid! O, diliyle seni de
bylemi. dediler. Utbe: Bu, benim onun hakkndaki grmdr. Siz nasl
istiyorsanz yle yapn. dedi.
Utbenin, Kurey mriklerine devamla, Muhammed, Onlar bu beyandan
sonra yine imandan yz evirirlerse, d ve Semdu arpan yldrm gibi, size de bir
azabn gelip atabileceini hatrlatrm de (Fussilet/41: 13) dedii zaman, azn
elimle kapatarak, daha fazla okumamas iin, kendisine akrabalk adna and verdim.
nk Muhammed bir ey syledii zaman hi yalanlanmadn bildiim iin,
zerinize azab ineceinden korktum. dedii de rivayet edilir.
Mriklerin bu ve benzeri teebbsleri de bir fayda etmiyor; sonu, inadna
inkrdan ve daha da sertleen mcadeleden baka bir yere varacak gibi
grnmyordu. Nitekim yle de olmu, mrikler, Mslmanlara kar daha da
ar ve iddetle davranmaya devam etmiler ve bu durumdan taviz de
vermemilerdir, ki kendi alarndan hakl olarak yapacaklar baka eyleri de yoktu.
HZ. HAMZANIN MSLMAN OLMASI

Rasulullahtan iki ya da drt ya byk olan amcas ve stkardei Hz.
Hamzann, bisetin ikinci ya da altnc senesinde Mslman olduu rivayet olunur.
Yukarda ifade ettiimiz gibi, Hz. Peygamber ve arkadalarna, bilhassa hr olan
arkadalarna yaplan ikence, eziyet ve hakaretlerin, bisetin 4. veya 5. ylnda
Hz. Hamzann baladn grmekteyiz. nk zaten 3 yl gizli davet dnemi vard. Mslmanlarn
Mslman olmas, saylarnn artmas zerine bask ve ikenceler de artarak, onlar yldrma ve
Mslmanlar iin g, dinlerinden dndrme faaliyet ve beklentileri ba gstermitir. Dolaysyla
kfirlere ise, korku ve Hamzann bisetin 2. ylnda Mslman olduuna dair rivayetleri kabule ayan
znt olmutur. grmyoruz. Hz. Hamzann Mslmanl kabul etmesi yledir:
Mslmanlara eziyet ve ikence edildii zamanlarda, Ebu Cehil, Kbede
Resulullaha svp saym, hakaretler etmiti. Bu, Resulullahn cann ok skm ve
zntyle kp evine gitmiti. Safada meydana gelen bu olay aleni olmu, insanlar

da buna ahit olmutu. Olay grenlerden Abdullah b. Cdnn azatl cariyesi,

avdan dndkten sonra Kbeyi tavaf ederek evine gitmekte olan Hamzaya
rastlam ve grd olay ayrntsyla ona nakletmiti. Bu duyduklarna ok
sinirlenen ve fkeyle Mescid-i Haramda oturmakta olan kalabala ynelen Hz.
Hamza, Ebu Cehilin karsna dikildi. Elindeki yay kaldrp iddetle onun bana
vurarak yard ve: Yeenime svp sayan sen misin? te ben de onun dinindenim!
Elinizden geleni ardnza koymayn! dedi. Ardndan, Resulullahn dininin hak
olduunu, Allaha ve Muhammedin onun Resulu olduuna inandn syledi.
Mriklerle bir miktar sz dalana girdikten sonra evine gitti. Rivayetlere gre
Hamza, evine dndkten sonra, gsterdii bu tepkiyi ve konumalar gzden
geirir, fkesine yenildiini, bu yzden dinini deitirdiini ve atalarna ihanet
ettiini dnr. Ertesi sabah Resulullaha giderek konuur, tereddtleri gider ve
kalbi mutmain olur. krn ve Resulullah himaye edeceini beyan eden bir iirle
oradan ayrlr.
Araplarda ok sk rneklerine rastladmz akrabalk duygusuyla oluan
kayrma ve tarafgirlik, Hz. Hamzada Resulullah lehine tecelli etmitir. Bununla
birlikte biz, dier amcas Ebu Lehebe, bu duygunun hi tesir etmediini de
biliyoruz. Ancak Ebu Leheble ilgili durumun ok istisna olup aslnda Araplarda her
hlkrda akrabalarn kayrlp gzetilmesinin (asabiye) baskn bir duygu olduunu,
her yer ve dnemdeki rnekleriyle grmekteyiz. te Hamza da balangta bu
duygularla Mslmanl kabul ederek Hz. Peygamberin yannda yer almtr.

Allah Resul, vahiy ald zaman 40 yandayd ve bu onun beklemedii

bir anda vuku bulmutu. Hra maarasnda vuku bulan bu olaydan
sonra 3 ay boyunca hi vahiy gelmemitir. Bu durum Resulullah'
zet endielendirmise de bundan sonra vahiy 23 yl boyunca hi
kesilmemek zere devam etmitir.
Hz. Peygamber alm olduu risalet grevini ilk nce ok yakn e ve
dostlarna duyurmu onlarla beraber ve onlarn da abalaryla ilk
mslman cemaat olumutur. Gizli davet dnemi adn alan bu 3 yllk
srede, mriklerin herhangi bir tepkisi olmam sadece onlara alay ve
acma duygusuyla baklmtr. Bu dnemde Resulullah'n daveti
Mekke'nin dnda da duyulmu; Ebu Zer gibi bazlar bylece
Mslman olmulardr.
lk Mslmanlarn msteriklerin iddia ettikleri gibi toplumun madur
kesimlerinde deil, zengin-fakir, hr-kle, kadn-erkek, gen-ihtiyar her
grubundan olutuu grlmektedir. Bu da slam davetinin kabul
grdnn anlaldnn alametidir.
Yce Allah'n davetini aktan yapmas emri zerine Resulullah,
Mekke'nin Ebu Kubeys tepesine karak tm Mekkelileri slam'a davet
etti. Ardndan yakn akrabalarna bir ziyafet vererek tmn slam'a
ard.
Bundan sonra Allah Resul Kbe'de, arda, pazarda ksacas heryerde
insanlar slam'a davet etti. Mslmanlar'n rahata grp
Rasulullah'la bulumas iin Erkam'n Evi uygun bir mekan olarak
seilmiti.
Mslmanlar'n saysnn gittike artmas zerine gelecekleri ve
menfaatleri asndan bunu tehlikeli gren Mekke'nin ileri gelen
mrikleri Allah Rasulu'n ve Mslmanlar engellemek ve onlar
putperestlie dndrmek iin ok byk bask ve ikencelere
bavurdular. Ne yaparsa yapsnlar hibir ey elde edemeyince hem
Resulullah'la hem de amcasyla grerek davetin sona erdirilmesini
istediler. Bu durum daveti engelleyemedii gibi Mslmanlarn
saylarnn her geen gn artmasnn nne de geememiti.
Btn bunlar mrikleri dahada kzdrm ve sert davranlarnn
devamn salamtr. Hz. Hamza'nn Mslman olmas basklara
duyulan tepkinin sonucudur.

dev
Mslmanlarn mriklerle mcadelesini ve mriklerin
Kur'an'a tepkilerini, Kur'an'dan hareketle yorumlaynz.
Hazrladnz devi sistemde ilgili nite bal altnda
yer alan dev blmne ykleyebilirsiniz.
1. Allah Resulu ilk vahiyi nerede almtr?
Deerlendirme
a) Sevr Maarasnda
sorularn sistemde ilgili
nite bal altnda yer b) Kbede
alan blm sonu testi c) Hira Maarasnda
blmnde etkileimli
olarak d) Erkamn evinde
cevaplayabilirsiniz. e) Kendi evinde
2. lk namaz nasl klnyordu?
a) Gnde 5 vakit
b) Gnde 1 vakit
c) Gnde 2 vakit
d) Haftada bir vakit
e) Ayda bir vakit
3. Gizli davet dneminin sresi aadakilerden hangisidir?

a) 1 yl
b) 2 yl
c) 2.5 yl
d) 4 yl
e) 3 yl

4. Allah Resulu ak davete ilk olarak nerede balamtr?

a) Hirada
b) Medinede
c) Ebu Kubeys Tepesinde
d) Kbede
e) Panayrda
5. Allah Resulune ve Mslmanlara ikence yapan en azl mriklerin says
kaynaklarmzda ka kii olarak verilmektedir?
a) 20
b) 23
c) 27
d) 30
e) 33
Cevap Anahtar:
1. c 2.c 3.e 4.c 5.b


KAYNAKLAR
Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiya ve Tevrih-i Hulef I-II, Bedir Yay., stanbul,
1986
Algl, Hseyin, slam Tarihi I-IV, Gonca Yay., stanbul, 1986
Aydnl, Abdullah, Ebu Zer el-Gfr maddesi, DA, X,266-269
Ayka, Mehmet, Ftma bint Esed maddesi, DA, XII,225
Azimli, Mehmet, Siyeri Farkl Okumak, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2010
Belzr, Ebul-Abbas Ahmed b. Yahy, Ensbul-Eraf, thk. Sheyl Zekkar-Riyd
Zirikl, Beyrut, 1417/1996
aatay, Neet, Zeyd b. Hrise maddesi, A, XIII,547-548
-----------------, Zbeyr b. Avvm maddesi, A, XIII,534-536
Fayda, Mustafa, Ebubekir maddesi, DA, X,101-108
Flal, Ethem Ruhi, mam Ali (Ali bn Eb Tlib), TDV Yay., Ankara, 1996
-----------------, Ebu Tlib maddesi, DA, X,237-238
Haleb, Ebl-Ferec Nreddin Ali b. Burhniddin, nsnl-Uyn f Sretil-Emnil-
Memn, es-Sretl-Halebiyye I-II, Drul-Marife, Beyrut, 1400/1980
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi (Hayat ve Faaliyeti), ev. Salih Tu,
rfan Yay., 5. bask, stanbul, 1990
Hasan brahim Hasan, slam Tarihi I-VI, ev. . Yiit-S. Gm, Kayhan Yay., 2. bask,
stanbul, 1987
bn Abdil-Berr, Ebu mer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed, el-stb f Marifetil-
Ashb, thk. Muhammed el-Becvi, Kahire, tsz.
bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askaln, el-sbe f Temyzis-Sahabe, Kahre, 1328
bn Him, Ebu Muhammed Abdlmelik b. Eyyb el-Himyer, es-Sretn-
Nebeviyye, Beyrut 1391/1971.
bn shk, Ebu Abdillah Muhammed b. shk b. Yesr, Sre, thk. Muhammed
Hamdullh, Konya 1981.
bn Kesr, Ebul-Fida smail, el-Bidye ven-Nihye-Byk slam Tarihi, Beyrut
1386/1966.
bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b, Muslim ed-Dnever, el-Merif, Beyrut,
1970

bn Sad. Ebu Abdillah Muhammed, et-Tabaktul-Kbr, Beyrut 1380/1960.

bn Seyyidinns, Ebl-Feth Fethuddin Muhammed b. Muhammed, Uynl-Eser f
Fnnil-Mez ve-emil ves-Siyer I-II, 2. bask, Drul-Cl, Beyrut, 1974
bnl-Esr, zzeddun Ebul-Hasan Ali b. Ebil-Kerem Muhammed b. Abdil-Kerim e-
eybn, el-Kmil fit-Trih, Beyrut 1385/1965
-----------------, sdl-be f Marifetis-Sahbe, thk. Muhammed brahim el-Benna,
slamolu, Mustafa, Hayat Kitab Kurn, Gerekeli Meal-Tefsir, Dn Yay., 2.
bask, stanbul, 2008
Kara, Seyfullah, Peygamber Dneminde Genlik, Aa Yay., stanbul, 2003
Kksal, M. sm, slam Tarihi I-XVIII, amil Yay., stanbul, 1987-1989
-----------------, Darlerkam, maddesi, DA, VIII,520-521
Mesd, Ebl-Hasen Ali b. el-Hseyn b. Ali, Mrcuz-Zeheb ve Medinul-
Cevahir, thk. M. Muhyiddin Abdulhamid, Kum, tsz.
-----------------, et-Tenbh vel- rf, thk. A. smail es-Sv, Badd, 1357/1938
Mustafa (Kad) Darir Efendi, Erzurumlu, Siyer-i Nebi, yay. haz. Selman Ylmaz,
baucu Kitaplar Yay., stanbul, 2004
Said Havva, Elesas fisnne, Siyten Nebeviyye I-VI, ev. A.Ali Ural vdd., Aksa Yay.,
stanbul, 1991
Sallab, Ali Muhammed, Siyeri Nebi I-II, ev. M. Kasadar vd., Ravza Yay., stanbul,
2009
Suyt, Celalddn Abdirrahman b. Eb Bekir, Tarhul-Hulef, thk., M. Muhyiddin
Abdulhamid, Msr, 1952
ibl, Mevlna, Asr- Saadet, slam Tarihi, ev. . Rza Dorul, Eser Yay., stanbul,
1978
ulul, Kasm, lk Kaynaklara Gre Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, nsan Yay., 2.
bask, stanbul 2008
Taber, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Trhut-Taber-Tarihul-Umem vel Mlk,
Darl Ktbl lmiye, Beyrut, 1987
Topalolu, Bekir, mine maddesi, DA, III,63-64
Yakb, Ahmed b. Eb Yakub b. Cafer b. Vehb, Trihul-Yakb, Beyrut, tsz.
Yldz, Hakk Dursun, (Redaktr) Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a Yay.,
stanbul, 1986
Zeheb, emsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Tarihul-slam, Beyrut, 1995

HABESTANA HCRETTEN
MEDNEYE KADAR
SLAMIN MEKKE DNEM
LK DNEM SLAM
TARH
NTE
4
Habeistana Hicretten Medine'ye Kadar slamn Mekke Dnemi
GR
Hz. Muhammed (s), krk yanda Cenb- Allah tarafndan ilk kez vahye
muhatap oldu ve son peygamber olarak grevlendirildi. Onun, balangta yakn
akraba ve arkadalarna ynelik olarak gizlice yrtt tebli faaliyetleri
Mekkenin ileri gelen mriklerince, geici bir durum gibi alglanm, byk bir
tepki ile karlanmamt. Alenen tebli srecinin balamas ile slamiyeti seerek,
ona tabi olan insanlarn, -kadn-erkek, zengin-fakir, ocuk-gen-ihtiyar, hr-kle
demeden- saylarnda grlen grece artn zamanla belirgin hle gelmesi,
Kureyin ileri gelenlerinin (mele), Hz. Hamza ve Hz. mer gibi toplumun sekin
ahsiyetlerinin Mslman olmalarndan duyduklar kayg ve endie ile Mekkenin
yerleik din, iktisadi, ticari yapsnn deiecei, geleneksel toplumsal dzeninin
yklaca kaygsndan duyulan endie, sre ierisinde Mslmanlara kar alay,
kfr, iftira vb. szl tepkiden ve fiili iddete doru evrilmesine yol amt.
Her eye ramen Hz. Peygamber, btn gayreti ile Mekkede slamiyeti
anlatmak ve tevhit mcadelesinde baarl olmak istiyordu. Ancak btn
samimiyeti ve abasna ramen bu mmkn olamayacan anlad. O, insanln ilk
mabedi olan Kbe ve kutsal Mekke ehrini pagan kltrnden arndrmak iin artk
merkezden deil, evreden mcadeleyi srdrmeyi tercih edecekti. Tek are
gzkyordu: o da Hicret.
te bu nitede Hz. Muhammedin tebli faaliyetleri erevesinde Mekke
dneminde yaad nemli olaylar erevesinde, Medineye hicrete kadar uzanan
sre ana safhalar ile ele alnacaktr.
HABESTANA G
slamiyet Mekkede yava yava yaylrken mriklerin Mslmanlara kar
tutumlar gittike sertlemi, szl tepkilerine iddet ve ikenceyi de ieren fiili
mdahaleleri eklenmiti. Ashabnn maruz kald zulm ve ikencelere son
derecede zlen fakat engellemeye gc yetmeyen Resulullah, Mslmanlara,
dinlerini yaayabilecekleri ve can gvenliine sahip olabilecekleri bir yer olarak
adaletli idaresiyle bilinen hkmdar Ashame en-Nec ynetimindeki Habeistana
gitmeyi tavsiye ederek:
Allah sizi iinde bulunduunuz skntdan kurtarncaya kadar Habe lkesine

g etseniz iyi olur, nk orada hi kimsenin zulm grmedii bir hkmdar
vardr, ayrca oras doruluk ve hakikat lkesidir, Allah bir kolaylk verene kadar
orada kaln buyurdu.

Habeistana hicretin balca sebeplerini yle sralayabiliriz:

Mekkede Mslmanlara kar uygulanan iddete paralel olarak yaama
artlarnn zorlamas.
Kabile esasna dayal bir toplum zellii tayan Mekke ehri ve evresinde,
slama giren hr insanlarn, kendi kabileleri tarafndan tekiletirilmesi
neticesinde eman hakkn kaybetmeleri. Muhacirlerin toplumsal statlerine
bakldnda aralarnda klelerin bulunmamas ve tamamnn eman hakkn
kaybedenlerden hr insanlardan olumas.
Bu dnemde, Mekke ve evresindeki kabileler ve ehirler doru ya da dolayl
olarak Mekke ile ilikisi mevcuttu ve henz tamam mrik idi. Dolaysyla
Hicaz ya da Arap yarmadasnn ierinde baka bir yere hicret sz konusu
deildi.
Yarmadada bulunan Hristiyan ve Yahudi topluluklar kendi aralarnda
ekime ve mcadele ierisinde bulunduklar iin, kendilerine rakip olacak
Mslman Muhacirleri ilerine dhil edemezlerdi.
Habeistanda emana vb. kurumlara gerek duymadan Mslman
Muhacirlerin rahata yaayabilecekleri bir ortamn bulunmas hicret mahalli
olarak tercih sebebi idi.
Arabistann dier blgelerine nazaran, Kzldeniz gibi doal bir snr ile
yarmadadan ayrlan Habeistann Bizansa bal bir eyalet olarak nispeten
daha sistemli ve adil bir ynetime sahip olmas sebebiyle Mekke
mriklerinden gelecek tehlikelere kar korunabilecekleri emniyetli bir
corafya olarak kabul edilmesi. (ztrk, Levent. (2001). s. 55-66.)
Nitekim lk Muhacir kafilesi, bi'setin 5. (m. 615) yl Recep aynda adil bir
hkmdar olarak bilinen Habeistan hkmdar Necnin lkesine hicret etti. lk
hicret kafilesi toplam on bir erkek, drt kadnla (veya on ikisi erkek drt kadn
toplam on alt kii ile) birlikte hareket ederek, gizlice Kzldeniz kenarnda bulunan
uayba limanna kimi yaya kimi de binekli olarak ulatlar. Bu ilk Muhacir kafilesi,
reisleri Osman b. Mazun dnda, Hz. Peygamberin kz Rukiye ile ei Hz. Osman (b.
Affan), Ebu Seleme ile ei mm Seleme, mir b. Eb Reba ile ei Leyl b. Eb
Hamse, Eb Huzeyfe b. Utbe ile ei Sehle bt. Sheyl, Zbeyr b. Avvm, Musab b.
Umeyr, Abdurrahman b. Avf, Eb Sebre, Htb b. Amr, Sheyl b. Beyddan
oluuyordu. Mrikler, yakalamak ve geri evirmek iin ilk Habeistan
Muhacirlerini Kzldeniz kysna kadar takip ettilerse de onlara yetiemediler,
Mekkeye geri dnmek zorunda kaldlar. Zira Muhacirler kiraladklar bir gemi ile
denizin kar kysna geerek Habeistan topraklarna ayak bastlar. Bu olay, slam
tarihinde ilk hicret olarak bilinir.
Hz. Peygamber'in Mekkede ikence ve eziyet gren Mslmanlar
Habeistana hicret etmeye tevik etmesi Onun, Arap yarmadas ve evresinde
olup biten hadiseler ve yneticileri hakknda bilgi sahibi olduu anlamna gelir.

Nitekim Habeistana giden Muhacirler bu lkede bata hkmdar Neca olmak

zere gerek yneticiler gerekse Habe halk tarafndan ho karlanmlar, dinlerine
ve ibadetlerine herhangi bir mdahalede bulunulmamtr.
Bu arada, Hz. Peygamberin, Mslmanlar tevik ederken, kendisinin niin
Habeistana hicret etmediine dair bir soru akla gelebilir? Bu sorunun cevab
muhtemelen u olabilir: Hz. Peygamberin Arap yarmdasnda Mekke ile ilikisini
koparmayaca, oradaki mcadelesini dardan srdrebilecei, corafi ve tarihsel
olarak Mekke ile irtibatl ve fakat yerel siyasi ve kabilesel gler dengesinden
bamsz ve hatta lider olma imkn doabilecek ve sreci nispeten daha kolay
ynlendirebilecei ve zorluklar aabilecei bir yere g etmeyi dnm
olmaldr.
Peygamberliin 5. yl Receb aynda hicret eden Muhacirlerden bazlar,
aban ayn da Habeistanda geirdikten sonra Ramazan aynda, Mekkede
dndkleri, ancak evval aynda tekrar Habeistana gittikleri sylenir.
Garanik Meselesi
Habeistan Muhacirlerinin iki ay sonra Mekkeye gelilerinin sebebini de
tekil eden olay, bn Sad ve Taber gibi baz tarihilerin eserlerinde yer alan
Garanik hadisesidir. Rivayetlere gre Peygamberimiz Kbenin yannda iken,
Grdnz m o Lat ve Uzzay? Ve ncleri olan dieri; Ment mealindeki
Necm Sresinin 19.-20. ayetlerini okuduktan sonra, Bunlar yksek kuulardr,
onlarn efaatleri umulur mealindeki szde ayetleri eytann telkini ile
syledikten sonra sra Secde ayetine gelince secdeye etmi, bu olaya ahit olan
mrikler de gya putlarnn Hz. Peygamber tarafndan vlmesine sevinerek
hemen secdeye varmlar! Akam olunca Cebrail (a.s.) gelerek Hz. Peygambere
Allah tarafndan vahyedilmeyen szleri sylediini bildirmi. Hz. Peygamber buna
ok zlm, eytann ilk ettii bu szleri kaldrp atm! (Saram, brahim.
(2003). Hz. Muhammed, 103).
Baz klasik slam tarihi kaynaklarnda da zikredilen Garanik olay ile ilgili bu
rivayet, slam limleri tarafndan eitli ynlerden eletiriye tabi tutulmutur.
Yeryznde ina edilen ilk mabedi Kbe ve evresinden putlar temizlemek
maksadyla hayatn tevhit mcadelesine vakfetmi bir peygamber olarak Hz.
Muhammedin, byle bir sz sarf etmesi hatta mriklerin putlarn vmesi asla
mmkn deildir. Kald ki, Necm Suresinin 19. ve 20. ayetleri, lafz ve balam
dikkate alndna putlarn anlamszln ve ktln ortaya koymak iin nazil
olmutur. Belki de putlar ven yukarda zikrettiimiz ifadeler, edip ve air bir
mrik tarafndan okunmu, orada bulunan insanlar bunu ayetmi gibi alglam da
olabilirler. Yalnz bunu destekleyecek rivayetler elimizde mevcut deildir.
Dikkatsizlik ve ilm szgeten geirilmeden kaynaklara girmi olabilir. Nitekim
Kurann irk ile mcadelesi yannda ilk dnemlerden itibaren sahih rivayetlerde

putlar vmek bir yana, onlar tamamen ortadan kaldrmaya ynelik bir muhtevan
yer ald ve kukuya yer brakmayacak lde bir retorik ve slubun kullanld
aikrdr.
kinci Habeistan G
Baz kaynak ve aratrmalar, Habeistana hicretin peyderpey devam ettiini
bildirirler. Ancak mehur kanaat ise, Habeistan hicretinin iki ana g dalgas
eklinde gerekletii ynndedir. Buna gre, yukarda sz edilen birinci
Habeistan muhaceretinin ardndan (nbvvetin 6./m. 616da) Cafer b. Eb Tlib
bakanlnda tertip edilen ikinci hicret kafilesi Habeistana ulat. kinci kafile
seksen iki erkek ve on seksiz kadndan oluuyordu.
Habeistan Muhacirleri bu lkede gvenlik iinde hayatlarn idame ettirip
dinlerini yaarlarken, Mekkeli Mrikler burada da Mslmanlar rahat brakmak
niyetinde deildi. Amr b. s ve Abdullah b. Eb Rebay Necye takdim edilmek
zere bolca hediyelerle Habeistana eli olarak gnderdiler. Kurey temsilcileri,
Necnin Muhacirleri iade etmesini talep ediyorlard. Onlarn konumalarnn
ardndan, Muhacirleri temsilen sz alan Cafer b. Eb Tlib unlar syledi:
Ey hkmdar! Biz Cahiliye zihniyetine sahip bir kavimdik; putlara tapar, l
hayvan eti yer, fuhu yapardk. Akrabalk balarna riayet etmez, komularmza
ktlk ederdik. Gl olanlarmz zayflarmz ezerdi. Allah aramzdan doruluk ve
iffetini bildiimiz, gven duyduumuz peygamberi gnderdi. O bizden putlara
deil, sadece Allaha tapmamz, emanete riayet etmemizi, akraba ve komular
gzetmemizi, doru davranp yalan, iftira, kan davas ve yetim mal yemekten uzak
durmamz istedi. Biz de ona iman ettik
Yukarda ksa bir zetini naklettiimiz Caferin bu maharetli ve etkili
konumasn, dinleyen Ashame en-Nec Muhacirlerin mrik elilerine iade
isteini geri evirdi.
Bu duruma ok fkelenen Kureyliler Mekke ierinde Mslmanlara kar
iddeti ve eziyeti daha da artrdlar. Nitekim Ammar b. Yasirin annesi Smeyye ile
babas ikence edilerek ehit edilirken, Bill b. Eb Rebh gibi birok Mslman
acmasz ikencelere maruz kaldlar.
Baz aratrmalarda Habeistana hicretin iki ana g dalgas eklinde deil de
kk gruplar eklinde peyderpey devam ettii ifade edilmektedir. Bu grn
doru olma imkn da sz konusu olabilir.
Habeistana giden Muhacirlerin bir mddet bu lkede kaldktan sonra eitli
zamanlarda bazlarnn Mekkeye, bazlarnn da Medineye dndkleri
bilinmektedir. Nitekim Habe Muhacirlerinden otuz kiilik bir grubu ileride
bahsedilecek olan ibu Eb Tlibdeki boykotun sona ermesinden sonra (620)

Mekkeye dndkleri, 33 erkek 8 kadndan oluan dier bir grubun da Hz.

Peygamberin Medineye hicretinden sonra buraya geldikleri ve bunlardan 24nn
Bedir Savana itirak ettikleri bilinmektedir. Cafer b. Eb Tlib bakanlndaki son
Habeistan kafilesinin ise, hicretin 7. senesinde Hayber kuatmas srasnda
Medineye geldikleri kaynaklarmz tarafndan nakledilmektedir.
Hz. merin Mslman Oluu

Habeistana hicrette sonra nem arz eden olaylardan biri de lk dnem
slam tarihinin nemli simalarndan II. Halife mer b. el-Hattabn Mslman
olmasdr.
Kureyin Adiyy boyundan olan mer b. el-Hattb, Mekkenin sefaret (elilik)
ilerini yrten, sert mizal, ikiye dkn, iyi ata binen, iire dkn, ensb
bilgisine vkf, putperestlie bal, slamiyete kar, Mslmanlara ikence geri
durmayan bir kii idi. Hz. Peygamber, Kureyin ileri gelenlerinden Hz. mer ve Eb
Cehilin Mslman olmasn ok arzuluyor; Ya Rabbi! slamiyeti mer b. Hattb
veya Amr b. Him (Eb Cehil) ile glendir buyurarak, dua ediyordu.
Nitekim bisetin 6. ylnda (m.616) Mslman oldu. Onun Mslman oluu
ile ilgili olarak kaynaklarda iki rivayet nakledilmekte olup, mehur ve ok bilineni
yledir:
Hz. Hamzann Mslman olduunu iiten mer, Hz. Peygamberi ldrmek
zere yola kar. Yolda karlat Nuaym b. Abdillahdan, kardei Fatma ve
enitesi Said b. Zeydin de Mslman olduklarn renir. Doruca onlarn evlerine
gider. Bu srada onlar Th suresini okumaktadrlar. mer eve yaklanca
okuduklar eyi duyar. nce ne okuduklarn sorar. Ardndan okuduklar eyleri
kendisine getirmelerini ister. mer isteklerini geri eviren kardei ve enitesini
dver. Fatma ve Zeyde Kuran retmek zere evde bulunan fakat merden
saklanan Habbb b. Eret, Mslman olduklarn onun yzne kar syler. Bunun
zerine kalbi yumuayan mer, Mslman olmaya karar verir. Habbbdan Hz.
Peybamberin Drul-Erkmda (Erkm b. el-Erkmn evi) bulunduunu renir ve
derhal oraya gider. Hz. Peygambere biat ederek, orada Mslman olur (bn shak
(1981), 160-163; bn Sad (1968), III, 267-269).
kinci ve daha az bilinen rivayet ise u ekildedir:
mer bir gece arap imek iin arkadalarn arar, kimseyi bulaynca
Kbeye gider. Orada, Kbeyi nne alarak Mescid-i Aksya doru namaz klan
Hz. Peygamberi grr. Grnmemek iin, Kbe rtsnn altna saklanarak
yaklar. Bu esnada Allah Resul, mriklerin Kuran, airlerin, khinlerin ve ya
Muhammedin uydurmasdr iddialarna cevap niteliindeki Hkka suresinin 41-
46. ayetlerini okumaktadr. mer, okunan ayetleri iitir. Mslman olmaya karar
verir ve evine dnen Hz. Peygamberi takip eder. Evine girmeden nce meri fark

eden slam Peygamberi, Ne var Ya mer? diye sorar. merin cevab, Allaha,
Resulne ve onun katndan getirdii eylere iman etmeye geldim olunca, Allah
sana hidayet nasip etti, Ey mer! diyen Hz. Peygamber, onun gsn svazlar ve
imanda sebat etmesi iin ona dua eder (bn Him. (1936). I, s. 346; bn Sad.
(1968). III, 267-269).
slam tarihileri bu rivayetlerden ikincisini daha tercihe deer bulmaktadrlar
(Fayda, Mustafa, (2007), mer, XXXIV, 44). Zira Hz. merin daha nce
Habeistana hicret etmeye hazrlanan bir kadna rastlad, ikence gren bir
kadnn ikyetini dinledii, ona iyi davranp, dua ettii ve bundan dolay slama
kar kalbinde bir yumuama meydana geldiine dair rivayetler gz nne
alndnda Hz. Peygamberi ldrme kastyla hareket etmesi ve bundan kolayca
vazgemesi pek de makul grnmemektedir (Azimli, (2008), 98-111).
Hz. mer, Mslman olunca, slam kabul ettiini bata Eb Cehil olmak
zere Kureyin btn ileri gelenlerine aka bildirdi. Onun Mslman olmasna
ok sevinen Hz. Peygamber ve arkadalar ilk defa toplu olarak Kbede namaz
kldlar.
Mslmanlara Uygulanan Boykot

Hz. Peygamberin tebli faaliyetleri balangta zararsz gibi grlmesine
ramen Mslman saysnda artnda kaydedilen gelimeye, Hz. Hamza ve Hz.
mer b. el-Hattbn Mslman olmalar, Habeistana g eden Muhacirler
arasnda Mekkenin ileri gelen ailelerine mensup kiilerin de itirak etmeleri,
Muhacirlerin orada Nec tarafndan ho karlanmas ve Mekkeye iade
edilmemesi de eklenince, mriklerin moralleri daha da bozuldu. Fakat btn bu
sknt, zorluk ve iddete ramen, Resulullah, insanlara slam anlatmaktan geri
durmad.
Byle bir ortamda mriklerin Mslmanlara kar tavrlar daha da sertleti,
onlara kar kin ve nefretleri daha da artt. Nihayet, mrikler Hz. Muhammedin
bertaraf edilmesi ile bu skntnn ortadan kaldrlacana inanmaya baladlar.
Bunun ilk adm olarak, peygamberliinin 7. ylnda Kureyliler ve Ehabi
kabilelerinden oluan mttefikleri bir araya gelerek kendi aralarnda bir yazl
anlamaya vardlar. Himoullar ve Muttaliboullarn dman iln ederek,
muhtemelen bu tavrlarna din bir klf da uydurarak, anlama maddelerini
Kbenin duvarna astlar. Artk, Ben Him ve Ben Muttaliboullarna kar boykot
uygulayacaklard. Sz konusu anlamaya gre,
Haim ve Muttaliboullar ailelerinden kz alnp, kz verilmeyecek,
Haim ve Muttaliboullarndan hibir ey alnp, satlmayacak,

Haim ve Muttaliboullar ile insani ilikiler kesilecek, toplumdan tecrit

edileceklerdi,
Haim ve Muttaliboullarnn mahallesine yiyecek, iecek, gda vs. girii
yasaklanacak.
Kureyliler, ittifakla aldklar bu karar neticesinde Mslman-mrik ayrt
etmeksizin Ben Him ve Ben Muttaliboullarn ibu Eb Tlib denilen
mahallelerine hapsettiler. Yalnz, Eb Leheb kendi mahallesini ve akrabalarn terk
ederek, Kureylilerin yannda yer ald. Bask, dmanlk, tecrit ve eziyet had
safhaya ulat. Bulduklar yerde Mslmanlar dvmeye, ikence etmeye baladlar.
ibu Eb Tlibde izole edilen insanlar alktan inlemeye baladlar. Mahalleye gizli
de olsa yiyecek vb. eyler olduka zor sokulabiliyorsa da boykotu krmaya ynelik
teebbsler ok sert karlk buluyordu. sene devam eden (nbvvetin 7-10
seneleri) boykot esnasnda zellikle ocuklarn elem ve strap dolu barlarnn ta
mahallenin dndan duyulur hle gelmesi, yaanan trajedinin ne byk iddete
ulatn anlamaya kfidir.
Mrikler tarafndan uygulanan boykotun, sadece Hz. Peygamber ile birlikte
olan Mslmanlara deil, Ebu Leheb dnda btn Himoullarn kapsamas,
amcas Ebu Lehebin, yeenine olan dmanl dnemin kabile anlaynn gerei
olan koruma, kollama ve dayanma ruhunun nne getiinin ak bir iaretidir.
Son tahlilde, mriklerin ambargo uygulamas hedefine ulaamad. Bunda
elbette, akrabalk ilikilerinin de etkili olduunu sylemek yanl olmasa gerektir.
Nitekim Him b. Amr el-mir bakanlnda be kiilik bir heyet ambargonun
kaldrlmas iin n ayak oldular. Bundan sonra, Kureyliler, Kbenin duvarna
ilitirdikleri anlama metnini, ona musallat olan bir kurt tarafndan Allah lafz
dndaki ifadelerin yenilmesi bahane ederek yrtp attlar ve uyguladklar boykot
faaliyetinden bylece vazgemek zorunda kaldlar.
Bu senelik muhasara srecini Resul-i Ekrem Efendimiz seneler sonra
unutmam, Mekkeyi fethetmek (h.8) zere ehre doru ilerlerken Min
yaknlarna geldiinde, Yarn Kurey ve Kinneoullarnn, kfr ve inkr zerine
sz ve fikir birlii yapt yerde olacaz diyerek arkadalarna hatrlatm, o ac
gnleri yd etmiti.
Hzn Yl
Kureyliler tarafndan Resulullahn ahsna ve Mslman-mrik ayrm
yaplmakszn akraba ve yaknlar Ben Him ve Ben Abdulmuttalibe kar
uygulanan ambargonun ortadan kalkmasnn sevinci ve heyecann ac olaylar takip
etti.

Allah Resul, bu aclar zincirinin ilk halkas olmak zere, nce amcasn
ardndan eini kaybetti. Art arda meydana gelen bu ac hadiselerin, Hz.
Peygamberde brakt derin iz ve elem sebebiyle, bisetin 10. yl slam Tarihinde
"Senet`l-hzn/mul-hzn (Hzn Yl)" olarak isimlendirdi.
Ebu Tlibin Vefat

sene sren zorlu boykot srecinin ardndan kk yandan beri ona evini
aan, bakmn stlenen, zellikle tebli ile grevlendirildikten sonra her trl
tehlikeyi gze alarak onu himaye eden amcas Eb Tlib, bisetin 10. senesinde
hastalanarak, lm deine dt. slam Peygamberi, amcasn son derecede
sevdii, sayd iin onu kaybedeceine ok zlyor, son nefesine kadar onun
Mslman olmas iin rpnyor, ebed leme bylece g etmesini arzuluyordu.
Eb Tlib, yeeninin ok arzu ve srarna ramen, Kureyin, bunaklk ve lm
korkusu ile Mslman olduunu zannedecekleri gerekesiyle iman etmeden 87
yanda vefat etti. Baz kaynaklarda, Eb Tlibin Mslman olarak bu dnyadan
gt ileri srlmekle birlikte, Kasas suresi 56. ayetinin sebeb-i nzul olmas
sebebiyle bu husus, aa kavuturulmutur: Sen, sevdiin kiiyi hidayete
erdiremezsin. Ancak Allah dilediine hidayet verir. Doru yolda olanlar en iyi bilen
de Odur.
Hz. Haticenin Vefat

Hz. Peygamber, amcas ve yegne hamisi Eb Tlibin lmnden ksa bir
sre sonra yirmi be yl boyunca mutlu bir aile hayat yaad ei ve en byk
destekisi Haticeyi de kaybetti (10 Ramazan/19 Nisan 620). Onu, Hacun (imdi
Cennetl-Muall) kabristanna defnederken ziyadesiyle zgn idi. Zira Hz. Hatice,
teslimiyeti, itaati, incelii, vefas, sevgisi, efkati, imannn kuvveti, sadakat ve
faziletiyle Allahn Elisinin yeryznde en byk destekisi ve teselli kayna idi.
Resulullah Efendimiz Hiraya gittiinde Hz. Hatice de ona yiyecek tard.
Peygamberliini ilk nce o tasdik etmiti. Hz. Peygamber de alt ocuunun annesi
sevgili ei Hz. Haticeyi ok sever, Vefatndan sonra da onu takdir, rahmet ve
muhabbetle anar, hatrasn yd ederdi.
Tif Seferi: Yeni Bir Vatan Aray

Urad zulm ve bask yannda, evlatlarnn, einin ve yaknlarnn lm
gibi znt verici gelimeler, Hz. Peygamberin ilesi birka kat daha artm
olmaldr. Eb Tlibin vefatnn ardndan Eb Lehebin, Himoullarnn liderliine
gelmesi ile Resulullaha ksa bir sre eman vermek zorunda kalm, ksmi bir
rahatlk salam gibi gzkmse de sre fazla uzun srmemiti. Esasen, Hz.
Muhammed, slamiyeti tebli asndan Mekkede artlar ciddi anlamda

ktlemi, Kureylilere yapabilecek bir ey de kalmam, eza ve cefa tahamml

edilemez noktalara ulamt.
Elbette, o her frsatta risalet grevini en iyi ekilde yerine getirmekten
durumunda idi. Bundan uzak kalamazd. Bu nedenle, eitli frsatlarla, slam
davetini Mekke dna tamay arzu ediyordu. Nitekim nbvvetin 10. yl, evval
aynn sonlarnda yeni bir tebli evresi bulmak ve slam onlara anlatmak zere
azatls Zeyd b. Hrise ile birlikte Mekke yaknlarndaki Tife gizlice gitti. Orada
Sakf kabilesinin reisleri ve eraf konumunda Abd Yall b. Amr b. Umeyr, Mesud b.
Amr ve Hubeyb b. Amr adnda karde bulunuyordu. Bunlar, Resulullahn
uzaktan akrabalar idi. Resulullah burada bn Sadn rivayetine gre on gn kadar
kald.
Hz. Peygamber, bunlarla grme yaparak onlar slama davet etti. Ancak,
onun davetine olumlu cevap vermeleri bir yana, rivayetlere gre, birincisi, Eer
seni Allah gnderdiyse, Kbenin rtsn yrtarm, ikincisi, Allah senden baka
gnderecek kimse bulamad m?, ncs; Yemin ederim, seninle hibir zaman
konumayacam. Eer Allah tarafndan gnderilmisen benden yksek mertebede
bulunduun iin elbette sana cevap veremem. ayet Allaha kar yalan
sylyorsan zaten seninle konumak bana yakmaz diyerek ok sert bir ekilde
tepkilerini aa vurdular.
Bu arada, Resulullah, slamiyetin Tiflilere arzndan Kureyin haberdar
olmamas iin aralarndaki grmenin gizli tutulmasn talep etti. ehrin ileri
gelenleri bunu da reddetmekle kalmadlar, derhal Hz. Peygamberin Tifi terk
etmesini bildirdiler. Ardndan, ehrin ayak takmn ve klelerini ona kar
saldrtarak kfrler ettirdiler, hatta getii yolun iki tarafna dizilerek talattlar.
Resulullah ald darbeler neticesinde yara alm, ayakkablar kana boyanmt. Bir
kenara oturup dinlenmesine dahi msaade etmediler, alaya aldlar, gltler.
Zeyd de bir taraftan Hz. Muhammedi korumaya alrken, bir taraftan da atlan
talardan nasibini alyordu. Onun da ba yarlmt.
Nihayet, Tifte slam tebli vasatnn olumamasna ok zlen Resulullah,
ehir halkna hidayeti bulmalar iin dua etti. Her ikisi de Tiften uzaklarken
Mekkeli Utbe b. Reba ile eybe b. Reba kardelerin bahesine snmak zorunda
kaldlar. Bu arada ba sahiplerinin klesi Addas Hz. Peygambere bir tabak zm
getirdi. Hz. Peygamberin zm Allahn adn anarak (Bismillah) ile yemeye
balamas Addsn dikkatini ekti. Adds Ninoval kkenli bir Hristiyan olduunu
dile getirince Hz. Peygamber, Ninovann Hz. Yunusun vatan olduunu syledi.
Adds, bunu nerden bildiini sordu. Resulullah: O benim kardeim ve Allahn bir
elisidir. Ben de Allahn elisiyim deyince konumalardan etkilenen Adds orada
Mslmanl kabul etmesi, onu Tif seferinin ardndan teselli etti.

Mekkeye dnmeden nce Resulullah, Eb Leheb tarafndan istenmeyen

adam ilan edilmiti. Bu sebeple, Mekkeye girme konusunda tereddt etti. ehrin
ileri gelenlerinden iki kiiye haber gndererek eman vermelerini istedi, fakat kabul
etmediler. nc bir zat olarak kendisine haber ulaan, Mutim b. Adiyy onu
himayesini stlendi. Silahlarn kuanp gelen oullaryla birlikte Hz. Muhammedi
yolda karladlar. Kbeyi tavaf etmesine mzahir olduktan sonra onu evine
gtrdler. Mutim bundan sonra Hz. Peygambere eman verdiini aka Mekkeye
ilan etti.
SRA ve MRA
Hz. Peygamber, Mslmanlara ve mensubu olduu kabilesine yl
boyunca uygulanan ambargo, Hzn senesinde eini ve amcas kaybetmesi neticesi
ve Tif seferinden arzu ettii neticeyi bulamamasnn ardndan son derece znt
duyutu. Onun bu skntlarn ve zntlerini hafifletmek, baz din emirler ve
talimatlar almak ve Mslmanlara iman ve moral destei olmas bakmndan sra
ve Mira hadisesi vuku bulmutur. Mslmanlarn ounluu sra ve Miran
hicretten bir yl nce Receb aynn 27. gecesinde gerekletiine inanarak,
kutlarlar.
Hz. Peygamberin Mekke ehrindeki Mescid-i Haramdan, evresi mbarek
klnan Mescid-i Aksya yapt gece yolculuuna sra, Mescid-i Aksadan ge
ykselmesine ise Mira denir. Kuran- Kerimde sra hadisesi u ekilde
zikredilmektedir: Kendisine ayetlerimizin bir ksmn gsterelim diye kulu
(Muhammedi) bir gece Mescid-i Haramdan, evresini mbarek kldmz Mescid-i
Aksya gtren Allahn an ycedir. Hi phesiz ki O, hakkyla iiten ve
grendir. (sra/17: 1)
Kuranda Mira kelimesi gememektedir. Ancak, Hadis ve slam Tarihi
kaynaklarnda bolca detay sunulmaktadr. Klasik kaynaklarn naklettii
rivayetlerdeki ortak noktalarna gre sra ve Mira olay zetle u ekilde vuk
bulmutur:
Hz. Peygamber bir gece Kbenin yannda Hicr (Hatim) denilen yerde ya da
Ebu Tlibin amcas mm Haninin evinde bulunurken, Cebrail gelerek onu Burak
isimli bir binite bindirerek Kudsteki Beytl-makdise gtrd. Burada
peygamberler topluluuna namaz kldrd. Ardndan onu dnya semasna
ykseltildi. Semalarn her birinde peygamberlerle grt. Beytl-mamrun
bulunduu yedinci kat ge geldiinde Hz. brahim ile bulutu. Sidretl-
mntehya vardklarnda Cenb- Hak ile bulutu. Burada elli vakit namaz farz
klnd. Hz. Musann mmetine ar geleceini syleyip Allahtan hafifletilmesini
istemesi tavsiyesi zerine, farz namazlar be vakte indirildi. Burada Hz.
Peygambere hediye olarak Allaha irk komayanlarn affedilecei mjdesi ile
Bakara suresinin son iki ayeti verildi

Ancak, bu yaygn ve bilinen anlatmdan farkl olarak baz kaynak ve modern

aratrmalarda; sra ve Miran mahiyeti ile ilgili baz hususlar da tartlmtr. sra
ve Miran meydana geli tarihi, her ikisinin ayn zamanda meydana gelip
gelmedii, ruh ile mi yoksa bedenle mi, ryada m uyank iken mi vuku bulduu,
sra suresinin ilk ayetinde zikredilen Mescid-i Aksadan kastn Kudsdeki Beytl-
makdis mi yoksa baka bir yer mi olduu, sra ve Miran Hz. Peygamberin
hayatnda ka defa gerekletii ve Mirata Allah grp grmedii meselesi gibi
meseleleri burada rnek olmas bakmndan zikredilebilir (Bkz. Yavuz (2005),
Mirc, TDV slam Ansiklopedisi, XXX, 132-135).
sra ve Mirac, Hz. Peygamber ve Mslmanlar asndan kukusuz byk
ehemmiyeti haizdir. Bu hadise ile Hz. Peygamberin maneviyatn ykseltmi,
mminlerin inan ve cesaretleri kuvvetlenmi, Allahn elisine destek, gven ve
ballklar glenmitir. Nitekim Hz. Peygamber bu olay Mekkelilere anlatt
zaman onlar alayl bir ekilde olay Hz. Ebubekire de anlatp onu zor durumda
brakmak istemilerse de o: Bu sylediklerinizi Muhammed mi anlatyor? O
sylyorsa dorudur diyerek tasdik etmi ve bylece Sddk lakabn almtr. sra
suresinde iaret edilen (el-sra 17/22-29) evrensel din ve ahlaki prensipler,
slamn zelde Mslmanlara genelde insanla vaat ettii faziletli insan ve toplum
yapsnn temel yaptalarn gstermesi bakmndan nemlidir:
Allahtan bakasna kulluk etmemek,

Ana-babaya iyi davranmak,
Akraba, yoksul ve yolcuya hakkn vermek,
Cimrilik ve israftan kanmak,
Yoksulluk endiesi ile ocuklar katletmemek,
Fuhu ve zinadan uzak durmak,
Cana kymamak,
Yetim malna el uzatmamak,
Verilen sz yerine getirmek,

l ve tartda adaletten ayrlmamak,
Hakknda bilgi sahibi olunmayan bir konunun peine dmemek,
Gurur ve kibirle yrmemek, byklk taslamamak.
Artan iddet, Hicrete Zorluyor

Tarihiler, Resulullahn Tif seferinden umduu neticeyi elde edemeyince
Mekkenin tarih boyunca Hac ve ticaret merkezi olma zelliinden faydalanmak

amacyla, slamiyete davet gayretini Mekkeye gelen yabanclar zerine

younlatrdn dile getirmektedirler. O, gerekirse, Mekkeyi terk ederek baka bir
yere gmek ve kendini ve inananlar muhafaza ve mdafaa ettirmek iin ittifak
yapmay dahi dnyordu.
Hz. Muhammed, hac ziyareti ve panayrlar iin Mekkeye Hac maksadyla
gelen yaklak on be kabile ile ayr ayr gryordu. Bu kabileler, Ben mir b.
Sasaa, Muhrib, Fezra, assn, Mrre, Hanfe, Sleym, Abs, Ben Nadr, Ben
Bkka, Kinde, Kelb, Hris b. Kab, Uzre ve Hudrime idi. Resulullahn davetine kar
bu kabilelerin tavr, bazen kibar, bazen kaamakl bazen de alayc, fakat sonucu
itibariyle daima menf idi. te yandan Eb Leheb de, propagandasn slam
Peygamberini takip ederek srdryor, dolaysyla hibiri slam kabule
yanaamyordu.
Mekkeli mriklerin slam davetine kar dmanlnn arka plannda zetle

u dncelerin yatt sylenebilir:
Yerleik putperestlik inan ve bunun yansmalarnn temelden sarslarak yok
olmas endiesi.
meyye ve Mahzmoullarnn, Hz. Muhammedin mensubu olduu
Haimoullaryla teden beri var olan ezel rekabetleri gerei mevcut
statlerini yitirme kayglar.
Kendilerini Mekkenin mstakbel liderliine hazrlayan kiilerin emel ve
planlar.
Zulme, zorbala ve hakszla dayanan ehrin siyasal ve ekonomik
yapsndan honut olanlarn bu erkten mahrum kalma kukular.
Yesriblilerle Grmeler: Akabe Biatleri

Resulullah, btn gayretlerine ramen, haram aylarda ve hac mevsiminde
grt on be kabileden hibirinden davetine olumlu bir cevap alamaynca, on
altnc olarak karsna kan Yesribli (Medinenin eski ad) Hazrec kabilesine
mensup alt kiilik bir grupla temasa geti. Bunlar Neccrdan; Esad b. Zrre ve Avf
b. el-Hris, Zuraykdan; Rfi b. Mlik, Selmeden; Kutbe b. el-mir, Harmdan;
Ukbe b. mir ve Ubeyd (Selime)den; Cbir b. Abdillh b. Rib idi. Nbvvetin 11.
ylnda, Mekke ile Min arasnda Akabe ad verilen mevkide bir araya geldiler. Allah
Resul, onlara kendini tantt, Kuran okudu, slama davet etti. Artk hayal
krklnn yerini mit alyordu. Son tahlilde, Resulullahn sylediklerini tasdik
edip, Mslman olarak Yesribe dndler. Burada insanlara Hz. Peygamberi
tanttlar ve ondan rendikleri kadaryla slam anlatmaya baladlar. O kadar ki,
ksa bir sre iinde, neredeyse, Yesribde Resulullahn adnn anlmad hibir ev
kalmad. Medineden Mekkeye ihtida haberleri geldike ve bunlara eski

mttefikleri olan Evs kabilesi mensuplarnn da dhil olmaya balamas, Kurey

mriklerini ileden karmaya, skntya ve endieye sevk etmeye yetiyordu.
Bundan tam bir sene sonra (nbvvetin 12. yl) hac iin Mekkeye gelen ve
bu sefer on iki kiiden oluan toplulukla ayn yerde tekrar bir araya gelindi. Bu
grme, nceki alt kiilik gruptan Cbir b. Abdillh b. Rib dnda, onu el-Hazrec,
ikisi ise el-Evsden olmak zere on iki kiilik Yesribli ile yaplmt slam tarihine I.
Akabe Biati olarak geen bu grmede, Hz. Peygamber, kendisine ballklarn
(biat) deklare eden bu gruptan sava hari olmak zere Allaha irk komama,
hrszlk yapmama, zina etmeme, ocuklar ldrmeme, iftiradan uzak durma ve
iyilie nankrlk etmemeleri kaydyla sz ald.
I. Akabe grmelerine katlan Ubade b. es-Sbit, Hz. Peygamberden
aldklar biatin ayrntsn aklarken, Resulullaha kadnlarn biatleri gibi biat ettik
ifadesini kullanmaktadr. Ubde, bu ifadesiyle, Medine dneminde daha ileri bir
tarihte yaplan ve ierisinde sava zorunluluunun zikredilmedii Mmtahine (60)
Suresinin 12. ayetine atfta bulunmaktadr.
Sz konusu on iki kiilik topluluk Mekkeyi terk ettikten sonra, Resulullah,
arkalarndan slam anlatma ve Kuran retme greviyle Musab b. Umeyri
Yesribe gnderdi. Onun buradaki ii hi de kolay deildi. Sadece eitim ileriyle
yetinmedi, Evs ve Hazrecli Mslmanlara namazlarnda imamlk yapt. te yandan
slam ncesi dnemde, bu iki kabile arasndaki gemie dayanan husumetin
sebeplerinden biri, kendi kabileleri dnda bir reisin kmasn istemiyor
olmalaryd. Bu itibarladr ki, Musab iki kabile arasnda bir anlamda denge vazifesi
grd sylenebilir. Btn bir sene boyunca alt, abalad. Yesribdeki
gelimeleri Resulullaha bildirmek iin Mekkeye doru yola ktnda buradaki
insanlarn bir ksm slam kabul etmi, ounluu da tamamen haberdar olmutu.
II. Akabe grmeleri

Yesribliler, ertesi yl hac mevsiminde (nbvvetin 13. senesi/m.622de)
byk ksmn Hazreclilerin tekil ettii, yetmi iki erkek ve kadndan oluan
yetmi be kiilik bir heyetle tekrar Mekkeye geldiler. Merhum Hamidullaha gre,
Musab marifetiyle Yesribliler ile yaplacak askeri bir antlamann ilk tasars daha
nceden hazrlanmt. Bu toplantda ilk defa hicret konusu ele alnm, Medine
slam toplumu ve site devletinin tohumlar burada atlm, Yesribliler de Hz.
Muhammedi ve Mslmanlar koruyacaklarna dair teminat vererek ona biat
etmilerdi. Bu biat savala ilgili mevzular ierdii iin Beyatl-Harb ad da
verilmitir. Hz. Peygamber onlarn ierisinden dokuzu Hazrece, Evse mensup
olmak zere, on iki kiiyi nakb/reis olarak tayin etti. Bunlarn balarna da
Nakbn-Nukeb olarak Esad b. Zrreyi atad. Hz. Peygamber, bu grmeye
katlanlardan, Darda ve skntda, sevinte ve kederde dinleme ve itaat etme
zerine, bakasn kendine tercih edeceklerine, ynetimin ehline verilmesi

konusunda tartmaya girmeyeceklerine ve nerede olursa olsun hakk

syleyeceklerine, Allah yolunda hibir kimsenin knamasna aldr
etmeyeceklerine dair yemin ald. Artk bu ahidleme ilkinde olduu gibi, sadece
ahlaki ilkelere deil, bizatihi sava ve stratejiye ynelik maddeler ieriyordu.
Nitekim bn shakn Urve b. Zbeyrden naklettiine gre, II. Akabe biatinden nce
sava ve hicret izni veren ayet nazil olmutu. Bylece, her iki tarafta dn
olmayan bir srece giriyor, karlkl risk alyor, eski ittifaklar ortadan kaldrlyor ve
birbirilerine tam anlamyla gvence vermi oluyordu. u kadar ki, Yesribliler,
neticede davasnda muvaffak olmas durumunda Hz. Muhammedin Mekkeye geri
dnp dnmeyeceini dahi sormular, Resulullah da kesinlikle onlar yalnz
brakmayacana dair sz vermiti. Artk, ki kara talk arasnda hurmalklar olan
hicret yurdunuz bana gsterildi (Buhri, Kitbul-Kefle: 4) buyurarak, Hz.
Peygamber ryas gerekletiini ve hicret yurdunun Yesrib olduunu bildiriyordu.
Hicretle birlikte Yesrib, Resulullah ve ilk Mslmanlar zgrlk ve gven ortamyla
barna basarken, aslnda bu defa farkl skntlara sahne olacakt.
Sonular itibariyle, Hz. Peygamberin yklendii mukaddes grevi ifa
ederken maruz kald tm zorluklara, zulme ve basklara boyun ememesi,
engelleri amak iin srekli mcadele ederek yeni stratejiler ve alternatif k
yollar gelitirmesi, -btn bunlara ahitlik eden Medine ehrinin ilk Mslmanlarn
vatan haline gelmesinin ardndan dnya tarihi asndan ksa saylabilecek on
senede, Mslmanlarn gcnn Arap yarmadasn aarak, Bizans ve Ssn
devletlerinin snrlarn zorlayacak lde byk bir baarya erimesinde Akabe
biatlerinin, slam tarihi asndan nemli bir dnm noktasn tekil ettiinde phe
yoktur.
Yesribliler (Medine) muhtemelen u sebeplerle Hz. Peygamberin slama
davetine ve hicretine olumlu yant vermi olabilirler:
Araplarda, gelecek olan bir peygamber beklentisi dolaysyla Medinelilerin,
kendi doduu, yetitii kabilesi ierisinde dlanan Hz. Muhammedin
tebliini ve mesajn nyargsz dinleyerek, ikna olmalar.
Bitip tkenmeyen savalardan bkan Medineli Evs ve Hazrec gruplarnn
istikrar aray.
Medineli Araplarn, Yahudi unsurunun eski glerini toparlayarak Medineye

hkim olmasndan duyduklar endie.
MEDNEYE HCRET
II. Akabe Biatinden sonra Kureyliler Mekkeli Mslmanlara kar iddet ve
zulmlerini gittike artrmlar, artk maruz kalnan ikenceler katlanlamaz hle

gelmiti. Akabe biatleri sonunda Mekkeli Mslmanlara Ensr kucak ap onlar

barlarna basnca, hicret balam oldu.
Yesrib (Medine)in hicret yurdu seilmesinin balca sebepleri ise unlar
olabilir:
Mekkelilerin, alay, kfr, ikence ve tertiplerine kar, Medinelilerden

yardm, scak ilgi ve destek bulmas. Dolaysyla Mekke ve Tif tecrbesinden
sonra, slamiyeti teblie daha elverili grnen imkn ve artlar
deerlendirmek istemesi.
Mekke ile Medine ehirlerinin arasnn (nispeten Habeistana gre) yakn

olmas.
Hz. Peygamberin Mekke ile olan alakasn kesmek istememesi. Zira o,
peygamberlik vazifesinin bir gerei olarak Mslmanlarn kblesi, kutsal
mabet Kbe ve onun bulunduu ehri pagan kltrnden arndrarak yerine
tevhit akidesini ikame arzusunda idi.
Medinedeki otorite boluu, Hz. Peygambere rahat hareket etme imkn
verebilirdi.
Medinede yaayan Hazrece bal Neccaroullar ile olan akrabalk ba, Hz.
Peygamberin kendine destek bulmas asndan nemli bir faktrd. Zira
kabile ba Arap toplumunda nemli bir g ve dayanma vesilesi idi.
Henz ehir statsnden uzak dank kylerden oluan Medinenin
muhtemel Muhacir potansiyelini kaldrabilecek topografik ve corafik
zelliklere sahip olmas. Mevcut nfusuna ramen kendi dnemi itibariyle
ehri oluturacak unsurlara (Camiler, pazarlar, mezarlar, yollar vs.) elverili
bir mekn zelliini tamas.
Kuranda Mslmanlar erkek-kadn ayrt etmeksizin hicrete tevik eden
ayetlerin oka yer almas, Muhacirlerin vlmesi ve hicret etmekten mazeretsiz
geri kalanlarn yerilmesi hicretin baarl olmasnn sebeplerinden saylabilir.
Ben, erkek olsun, kadn olsun, sizden hibir alann amelini zayi
etmeyeceim. Sizler birbirinizdensiniz. Hicret edenler, yurtlarndan karlanlar,
yolumda eziyet grenler, savaanlar ve ldrlenlerin de and olsun, gnahlarn
elbette rteceim. Allah katndan bir mkfat olmak zere, onlar iinden
rmaklar akan cennetlere koyacam. Mkfatn en gzeli Allah katndadr. (l-
i mrn/3: 195.

Kendilerine yazk eden kimselere melekler, canlarn alrken: Ne ide

idiniz! dediler. Bunlar: Biz yeryznde aresizdik diye cevap verdiler.
Melekler de: Allah'n yeri geni deil miydi? Hicret etseydiniz ya! dediler.
te onlarn barna cehennemdir; oras ne kt bir gidi yeridir. Erkekler,
kadnlar ve ocuklardan (gerekten) aciz olup hibir areye gc yetmeyenler,
hibir yol bulamayanlar mstesnadr. te bunlar, umulur ki Allah affeder;
Allah ok affedicidir, balaycdr. Kim Allah yolunda hicret ederse,
yeryznde gidecek ok yer de bulur, genilik de. Kim Allaha ve Peygamberine
hicret etmek amacyla evinden kar da sonra kendisine lm yetiirse,
phesiz onun mkfat Allaha der. Allah ok balaycdr, ok merhamet
edicidir. (Nisa/4: 97-100)
man edip hicret eden ve Allah yolunda mallaryla, canlaryla cihat

edenler ve (Muhacirleri) barndrp (onlara) yardm edenler var ya, ite onlar
birbirlerinin velileridir. man edip hicret etmeyenlere gelince, hicret edinceye
kadar, onlarn velayetleri size ait deildir. Eer din konusunda sizden yardm
isterlerse, sizinle aralarnda szleme bulunan bir kavme kar olmadka,
yardm etmek zerinize bortur. Allah, yaptklarnz hakkyla grendi.(Enfal/8:
72)
man edip hicret eden ve Allah yolunda mallaryla, canlaryla cihad eden
kimselerin mertebeleri, Allah katnda daha stndr. te onlar, baarya
erenlerin ta kendileridir. (Tevbe/9: 20)
Zulme uradktan sonra Allah yolunda hicret edenlere gelince, elbette

onlar dnyada gzel bir ekilde yerletiririz. Ahiret mkfat ise daha
byktr. Keke bilselerdi... (Nahl/16: 41)
Sonra phesiz ki Rabbin, eziyete uratldktan sonra hicret eden, sonra

Allah yolunda cihad edip sabreden kimselerin yanndadr. phesiz Rabbin
bundan sonra da ok balayandr, ok merhamet edendir. (Nahl/16: 110)
Allah yolunda hicret edip de sonra ldrlm veya lm olanlara

gelince, Allah onlara muhakkak gzel bir rzk verecektir. phe yok ki Allah,
rzk verenlerin en hayrlsdr. (Hacc/22: 58)

Bundan sonra Hz. Muhammed Mekkeli mazlum Mslmanlarn artk

Medineye hicret etmelerine izin verdi. Artk Mslmanlar ferdi ya da topluluklar
hlinde Mekkeden karak Medineye g etmeye baladlar.
Muhacirler iin durum bu merkezde iken Hz. Peygamber ise, hicret iin
Allahtan izin bekliyordu. bn Himn Sresinde Medineye -Akabe biatlerinden
bir sene nce- ilk hicret eden ahsn Ben Mahzm kabilesinden Eb Seleme b.
Abdilesed olduu zikredilmektedir.
Buhari, ilk Muhacirler olarak, I. Akabe biatinden sonra Medineye slam
tebli iin gnderilen Musab b. Umeyr ve Abdullah b. mm Mektmun isimlerini
nakleder.
II. Akabe biatinden sonra Hz. Peygamberin hicrete izin verilmesiyle birlikte,
yannda kars Leyl ile birlikte ilk hicret eden ahs, mir b. Rebayd. Bunlar,
Abdullah b. Cah ve beraberindeki insanlarn hicreti takip etti. Abdullah b. Cahn
ailesinden Mekkede kimse kalmamt. Eleri ve ocuklar, m kardei Eb
Ahmed, Ukke b. Mihsn, ca b. Vehb, Ukbe b. Vehb ve Erbed b. Hmeyriyye de
ilk Muhacirler arasnda idi. Bunlardan sonra Muhacirler ard ardna, fert ya da
topluluk hlinde hicret iin gizlice yola koyuluyorlard. Mekkeliler, hicret yolunda
yakaladklar Muhacirleri ehre geri getiriyorlar, onlar hapsedip, cezalandrmaktan
geri durmuyorlard.
Bu noktada, mm Selemenin hicret uruna ektii sknt ile anekdotu
hatrlayalm. mm Seleme, amcasnn olu olan Ebu Seleme ile evli idi. Bir de
kk olanlar vard. mm Seleme, ei ve bebei ile birlikte Akabe biatlerinden
bir yl nce Medineye gitmek zere yola ktlar. Fakat bebein daylar, nce
mm Selemeyi einden ayrarak hicret etmesine msaade etmediler, daha sonra
da amcalar kk yavrunun kolunu krarak annesinin elinden aldlar. Bu ayrlk bir
yl kadar srd. Daha sonra, mm Selemenin durumuna acyan akrabalar,
kocasnn yanna gitmesine izin verdiler. Bunun zerine, kk bebeini de yanna
alarak, bir deveye bindi ve Medineye gitmek zere yola koyuldu. Bir sre
bebeiyle birlikte tek bana yolculuk yapt. Yolda karlat ve henz Mslman
olmam olan Osman b. Talha isimli ahs, kocasnn yanna ulancaya kadar ona bu
yolculukta refakat etti.
Mrikler kendi kabilelerine mensup baz Muhacirlerin Medineye gidiini
yukarda rneini verdiimiz gibi engellerken baz Muhacirlere de gz yummular,
yeterli tedbir alamamlard. Bunun sebebi yle aklanabilir:
Mrikler, hicretin douraca sonular ngrememi olabilirler,
Mslmanlarn hicret faaliyeti ani gelitii iin, sonularn

deerlendirebilecek zaman bulamam olabilirler,

Hicret gizlice gerekletii iin, yeterli istihbarat temin edememi, gidenleri

sonradan renmi olabilirler,
Mekkenin kabile toplumu olmas sebebiyle mrikler, kendi boylarndan
olan Muhacirleri engelleyecek tedbirleri alabilirlerdi. Kendi kabilesi
tarafndan grmezden gelinen bir Muhacire, baka bir kabilenin mdahalesi
dmanlk getirebilirdi. (Demircan, Adnan, (2000), 104).
Alenen hicret eden kii olarak, kaynaklarmz, Hz. meri zikrederler. Zira o,
Kbeyi tavaf edip iki rekt namaz kldktan sonra mriklere meydan okuyarak
ailesi ve arkadalarn da yanna alarak yola km, mrikler ise onun bu meydan
okumasna kar bir tepki gsterememilerdi.
Btn zorluk ve meakkatine ramen Mslmanlar hicret kervanna
katlmak iin koturuyorlar, adeta hicrette birbirleriyle yaryorlard. Nitekim Hz.
Ebu Bekir de ne zaman kendisi iin hicret yolunun gzkeceini merak ediyor, bir
iki defa Hz. Peygambere hatrlatyor, sabrszlanyordu. Hz. Peygamber de her
defasnda ona, Acele etme! Umulur ki, Yce Allah sana bir yol arkada ihsan
eder. cevabn veriyordu.
Mekkede, hapsedilenler, hicrete imkn ve frsat bulamayanlar, kleler,
kadnlar, ya henz kk ocuklar, eman vb. sebeplerle bakalarnn
himayelerinde yaamak zorunda olanlar gibi, baz istisnalar dnda Mslman
neredeyse kalmamt. Ani gelien ve gizlilikle yrtlen hicret faaliyeti sonucunda
Mekkede Hz. Peygamber ve ailesi, en yakn dostu Hz. Ebubekir ve ailesi, yeeni Hz.
Ali, azatls Hz. Zeyd. b. Hrise ve ei mm Eymen gibi ahslar dnda ksa srede
Mslmanlarn nemli bir ksmnn Medineye hicret ettikleri bilinmektedir.
Bunlarn, hicrete imkn ve frsat bulduu halde, hicret etmeyen baz
Mslmanlarn Mekkede mevcut olduu da Ayet-i Kerime ile sabittir. (Nisa/4: 97).
HZ. PEYGAMBERN HCRET

Btn gayretlerine ramen, bilindii gibi, Hz. Peygamber ve arkadalarnn
Mekkede dinlerinin tebli ve tatbikine imkn salayacak bir ortam elde etmek iin
verdikleri skntl mcadele sreci, son tahlilde, onlarn can ve mal gvenliklerini
tehdit edecek noktaya gelmiti. Daha sonra Yesribli Mslmanlarla yaplan II.
Akabe biatiyle hicret imkn bulan Mekkeli Mslmanlar, bunu bir kurtulu vesilesi
olarak deerlendirerek nemli bir ksm g etmeye balamt. Bu durumdan son
derece tedirgin olan mriklerin ileri gelenleri Himoullar dnda-, Drun-
Nedvede toplanarak yeni durumu istiare etme ihtiyac duydular. Herkes kendi
dncesini ortaya koydu. Burada, Kuranda Kfirler seni tutup balamalar,
ldrmeleri ya da srmeleri iin tuzak kuruyorlard. Allah ise, tuzak kuranlarn en
iyisidir. (Enfl/8: 60) ayetinde de iaret edildii gibi Resulullahn farkl yntemlere

cezalandrlmas gndeme geldi. Neticede, Eb Cehilin teklifiyle onun ldrlmesi

konusunda anlatlar. Nitekim evinde Hz. Peygambere kar bir suikast giriiminde
bulunarak onu ortadan kaldracaklard. ehrin btn kabilelerinden seilmi
genlerden oluan bir ete gece vakti evine girerek onu anszn ldrvereceklerdi.
Suikastlarn teebbsn boa karmak zere Allah Resul, Hz. Aliyi
yatanda brakarak, evini terk etti. Resulullaha kendisine kar tertip edilen bu
tuzaktan Cebrail vastas ile haberdar olduunu ve Yasin Suresinin ilk on ayetini
okuyarak suikastlarn arasndan geip gittiini bildiren rivayetler mehur olmakla
birlikte, tarihi bn Sad, Hz. Muhammede bu suikast teebbsn halas Rukayka
bt. Sayf b. Himin haber verdii bildirmektedir. (bn Sad, (1957), VIII, 52),
Hz. Ali, Mekkede bir mddet kalarak Hz. Peygamberin emanetlerini
sahiplerine teslim etme grevini stlenmi, Medineye hicretlerinde Resulullahn
ailesine refakat etmiti. Hz. Ali, gn sonra Resulullahn ei Sevde, kzlar Ftma
ve mm Glsm, azatllar mm Eymen ve ei Zeyd b. Hrise ile birlikte hicret
ederek, Medinede bulunan Resulullaha kavumutu.
Mrikler, sabahleyin Hz. Peygamberin yatanda Hz. Aliyi grnce ok
ardlar. Evinden kar kmaz, yol arkada, Ebubekirin evine gitti. Burada,
kendileri iin hazrlanan yiyecekleri ve binekleri Kasvy alarak ehri terk ettiler.
Hz. Peygamberin hicreti kolay olmad. nce takip edilme endiesi ile kuzeye doru
normal gzergha deil, ehrin gneyine doru ynelerek izlerini kaybettirmek
istediler. Bu ynde bir saat ilerledikten sonra, Sevr dann tepesindeki bir
maaraya sndlar. Buras bilinen bir maaradan ziyade byk kaya ktlesinin
arasnda oluan iki kiinin zor-zahmet sabilecei bir boluktan ibaretti. Burada
Ebubekir ile birlikte gece kaldlar. Geceleri Ebubekirin olu Abdullah, onlara
yiyecek getiriyor, Mekkede olup biten olaylar Hz. Peygambere naklediyordu.
Maara Arkadalar
Mrikler, Hz. Peygamberin ehri terk ettiini renince telalandlar. Onu
bulana, yakalayana ve ldrene yz deve dl verileceini ilan ettiler. z
srclkte mahir olanlarn yardmyla bunu baarabileceklerini dnyorlard.
Nitekim Kurz b. Alkame adl iz src ile birlikte Sevr maarasnn yaknlarna kadar
geldiler. Ebubekir, byk bir heyecan ve endie ile Raslullaha, Eilip baksalar bizi
grecekler dedi. Hz. Peygamberin ona cevab yle oldu: Ey Ebu Bekir!
ncleri Allah olan iki kiiyi ne zannediyorsun! zlme, Allah bizimledir.
Hz. Ebubekir ve Hz. Peygamberin maara arkadaln ve yaadklar
tehlikeyi Kuran ayetleri u ekilde tasvir etmektedir: Bilin ki, inkr edenler onu
Mekke'den kardklarnda maarada bulunan iki kiiden biri olarak Allah ona
yardm etmiti. Arkadana (Ebubekir'e) "zlme, Allah bizimledir" diyordu; Allah
da ona gven vermi, grmediiniz askerlerle onu desteklemi, inkr edenlerin

szn alaltmt. Ancak Allah'n sz ycedir. Allah gldr, hkimdir.

(Tevbe/9: 40)
Gece sabaha kadara babas ve Hz. Peygamber ile kalan Abdullah sabaha
doru maaradan ayrlrken, Amir b. Fheyre isimli oban srsn Sevr
maarasnn nnden yrtyor, sad stlerden Hz. Peygambere ikram ediyor,
giderken de kumda oluan ayak izlerini kaybediyordu.
nc gecenin sabahnda, Abdullah b. Uraykt isimli klavuz birlikte yola
ktlar. Abdullah, yakalanma tehlikesinden dolay onlar akla gelmeyen ve pek de
fazla bilinmeyen bir gzerghtan Medineye doru yola kard.
Takip Devam Ediyor

Kureylilerin, Hz. Peygamberi yakalayana dl vereceklerine dair Mekke
evresindeki dier Arap kabileleri tarafndan da duyuldu. Nitekim
Mdlicoullarndan Srek b. Mlik, onu yakalayarak tek bana dl almak istedi;
buna teebbs etti ise de baarl olamad.
Yine ayn maksatla, Elsem kabilesi liderlerinden Breyde b. Husayb
beraberinde bulunan bir mfreze ile Hz. Peygamberin nne geti. Bir mddet
onunla sohbet etme imkn dodu. Burada Hz. Peygamberin tebliini kabul ederek
Mslman oldu ve Elsem arazisinden kncaya kadar refakat etti.
Btn gayretlerine ramen mriklerin onu takip ve yakalama giriimleri
sonusuz kald. On gn sren yolculuun ardndan ve Medineye yaklatlar.
Hz. Peygamber Medinede

Hz. Peygamber ve yol arkada Ebubekirin hicret ettiini renen Medineli
Mslmanlarda heyecanl bir bekleyi balad. Onlar her gn sabah namazndan
scan ykseldii ana kadar Kuba yaknlarnda bulunan Seniyyet-l-Ved adl
tepeye kar, ufka bakarlar, Hz. Peygamberin yolunu gzlerler, gelmediini
anlaynca da evlerine dnerlerdi. Nihayet, yine scakln iddetli olduu bir gnde
kendine ait utumdan (Utum: Medinenin kale evleri) bir Yahudi Hz. Peygamberin
geliini haber verdi.
Nihayet Hz. Peygamber, 8 Rebilvvel Pazartesi gn (20 Eyll 622) Yesribe
ulat. Resulullah, Yesribe hicret ettikten sonra ilk nce Kuba kyne indi. Buras
Yesribin gneyinde olup ona yaklak 6.3 km. uzaklktadr. Resulullahdan nce
Yesribe hicret eden ilk Muhacirlerin gelerek yerletikleri ve Muhacirlerin
toplandklar yer de Kuba mevkii, zellikle de el-Asabe blgesi idi.
Bylece Hz. Peygamberin ilk anda himaye edilmesi ve korunmas daha kolay
olacakt. Zira o, ayn kaderi paylaan, ayn ideali paylaan arkadalar yannda
kendini daha gvenli hissedecekti. O, evvel emirde dmanlaryla uramakszn,

kendine inanm, balanm ve gvenmi bir avu insanla slam toplumunu

oluturmaya ve onlarn honutluunu kazanmaya alacakt.
Resulullahn Kubada ne kadar kald konusunda rivayetler farkllk arz
etmektedir. Baz rivayetler, bu srenin drt gn gibi az bir mddete iaret ederken,
dier baz rivayetler ise, Kubada kaln 10-14 gne kadar karmaktadrlar. Son
rivayet, (10-14 gn) daha makul gzkmektedir. Zira bu sre Kuba mescidinin
inas iin de yeterli bir sredir. ok sade ve basit bir yap da olsa, Kuba mescidinin
inas drt gn gibi ksa bir srede bitmi olmas makul grnmemektedir.
Mslmanlar asndan Medineye Hicretin Sonular

Mslmanlarn zerinden Mekkeli Mriklerin uyguladklar, eza, cefa,
ikence ve can, mal gvensizlii gibi kt muamelelerin ortadan kalkmas,
Hz. Peygamberin slamiyeti tebli mcadelesinin, ilk defa Mekke dnda bir
yerde devam ederek byme ve baarl olma imknna kavumas,
Medineye hicretle birlikte, cahiliyenin eref ve stnlk, asabiyet anlay
yerine kan bana deil, din ve ideal birliine dayanan kardelik yerini ald.
Hicret eden kardeler Muhacir, yerli kardeleri Ensar adn ald.
Ensara mensup Medineli Mslmanlarn, bata Hz. Peygamber olmak zere
btn Muhacirlere kucak aarak, evlerini, mallarn, yurtlarn paylamalar,
din kardelerinin canlarna, mallarna kefil olmalar, onlar koruyup
kollayacaklarna dair gvence vermeleri, gten doacak ekonomik, sosyal
vb. skntlarn nn kesmeleri,
Medinede 120 yla yakn devam eden Arap kabileleri Evs ve Hazrec
arasndaki dmanlk ve bu durumdan faydalanan Yahudi topluluklar
aralarnda sre gelen rekabet ortam, yerini istikrara ve Hz. Peygamberin
liderlii etrafnda ideal birlii yapm slam mmetine yerini brakt.
Mslmanlar iin, hicret ile birlikte Medinede yeni bir dnem balad. Bu
dnemi tarihiler, Mekke dneminden ayrarak Medine dnemi diye
adlandrrlar.
Hicretten sonra Medine, siyasi bir merkez haline geldi. Ayet ve hadislerin
tevikleri ile Drul-Hicre (Hicret yurdu) haline geldi. slam dnyasnn kalbi,
Haremeyn ehirlerinin ikincisi (dieri Mekke), Mslmanlarn ilk bakenti
oldu.
Kuran vahyine beiklik eden ikinci ehir olma zellii ile burada inen ayet ve
surelere adn verdi. (Mekkede inen ayetler; Mekk, Medinene nazil olanlar
ise, Meden diye isimlendirilirler.)

lk slam toplumunun ve devletinin teekkl ettii bu ehrin ad, hicretten

nce Yesrib iken, hicretten sonra Hz. Peygamber bunu beenmeyerek,
deitirmitir. Bu noktada, Hz. Peygamberin blgeye, ehri ve medeniyeti
artran Medine adn vermesindeki hikmet ve isabet dikkat ekicidir.
Mslmanlarn Mekke dnda bir ehirde organize olarak devletleme
srecine girmesi suretiyle ksa zamanda Mekkeyi tehdit edecek gce
ulamas.
Hicretle birlikte, slama davetin nndeki engeller birer birer kalkt, son
dinin yeni ve deiik kitlelere ulamasnn n ald. Nitekim Hz.
Peygamberin vefatndan nce Arap yarmadasnn tamamna
Mslmanlarn hkimiyeti altna girmiti.
Mekkeliler asndan Medineye Hicretin Sonular

Hz. Peygamberden geici sre kurtulduunu zanneden Kureyliler, Hicret
hareketinin sonlarn hazrlayacak bir gelime olduunu ge fark ettiler.
Mekkeliler asndan i tehdit olarak alglanabilecek slam/Mslman
tehlikesinin, ehirden uzaklaarak d tehdit haline gelerek, kontrol edilemez
noktaya dnmesine sebep oldular.
Mekkede alt edilemeyen ve kendilerini tehdit edebilecek bir gcn, yakn
bir ehirde g ve kuvvet kazanabilecek potansiyel tamasna yol atlar.
Bunun iin Medinenin Yahudileri ile evresindeki mrik kabileleri
Mslmanlara kar kullanmaktan geri durmadlar.
Mekke-am ticaret yolu zerinde yer alan Medinenin hicret neticesinde
Mslmanlarn hkimiyetine gemesi Mekkeli mriklerin iktisadi
faaliyetlerine zarar verdi.



1. Mslmanlarn Habeistana hicretinden sonra Kureylilerin, onlar geri
getirmek zere gnderdii elilerinin ad aadakilerden hangisidir?
Deerlendirme
sorularn sistemde ilgili a) s b. Vil - eybe b. Rebia
nite bal altnda yer b) Amr b. s - Abdullah b. Eb Reba
alan blm sonu testi
c) Utbe b. Reba - meyye b. Halef
blmnde etkileimli
olarak d) Amr b. Him -
cevaplayabilirsiniz. e) Ebu Sfyan - Vah
2. Mslmanlarn Habeistana hicret etmelerinde adaleti ve hogrl ynetim
anlay ile etki ettii bilinen Neca hangi byk devlete bal idi?
a) Ssnler
b) Mervaniler
c) Safeviler
d) Bizansllar
e) Hireliler
3. Mriklerin Hz. Peygamberin akrabalarn ve yaknlarn ambargo altnda
tuttuklar Mekkede bulunan mahallenin ad aadakilerden hangisidir?
a) Mesfele
b) Mzdelife
c) ibu Ebil-Ksm
d) ibu Ebit-Turb
e) ibu Eb Tlib
4. Aadakilerden hangisi slam tarihi kaynaklarnda Hicret ncesi Medine
ehrinin sakinleri arasnda zikredilmez?
a) Evs Kabilesi
b) Beni Mustalik
c) Hazrec Kabilesi
d) Beni Kaynuka
e) Beni Nadir

5. Aadakilerden hangisi Medineye hicretin sebeplerinden biri deildir?

a) Hz. Peygamberin Medinede slam tebli ortamnn daha hzl ve etkili
gelieceine olan inanc
b) Mslmanlara Kureyliler tarafndan uygulanan bask ve iddetin dayanlmaz
noktaya ykselmesi
c) Medineli Mslmanlarn Hz. Peygamber ve arkadalarn ehirlerine davet
etmeleri
d) Medinenin, Mekkeye oranla daha fazla zirai alan ve su kaynaklarna sahip
olmas
e) Kuran ve hadislerin Mslmanlar hicrete tevik etmesi
Cevap Anahtar:
1. b 2.d 3.e 4.b 5.d


KAYNAKLAR
Apak, Adem. (2006). Anahatlaryla slam Tarihi -I-, Ensar Yaynalar, stanbul.
Azimli, Mehmet. (2008). Siyeri Farkl Okumak -I- (Mekke Yllar), Ankara Okulu Yay.,
Ankara.
el-Belzur. (1987). Ensbul-Erf, thk.: Muhammed Hamidullah, Kahire.
el-Buhar. (1981). el-Cmius-Sahh, stanbul 1981.
Demircan, Adnan. (2000), Nebev Direni Hicret, Beyan Yaynlar, stanbul 2000.
Fayda, Mustafa. (2005), Muhammed, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,
stanbul.
Fayda, Mustafa. (2007).mer, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, XXXIV,
stanbul.
Hamidullah, Muhammed (2004). slam Peygamberi, (ev.: M. Yazgan), stanbul.
bn Him. Sretun-Neb, thk.: M. Muhyiddin Abdulhamid, Kahire ty.
bn Sad. (1957), et-Tabaktul-Kbr, I-VIII, Dru Sadr, Beyrut.
Komisyon. (2010). lk Dnem slam Tarihi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir.
nkal, Ahmet. (1998). Hicret, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. XXX.,
stanbul.
ztrk, Levent. (2001). Etiyopyada slamiyet -I- (Asr- Saadette Habeistanla
Mnasebetler, stanbul.
Saram, brahim. (2003). Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, Ankara.
Yavuz, Salih Sabri. (2005). Mirc, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,
stanbul.

LK SLM TOPLUMUNUN
TEEKKL VE HUDEYBYE
ANTLAMASINA KADAR MEDNE
DNEM
NDEKLER
Medinenin Din, Siyas, dar ve Sosyal

Bir Merkez Haline Getirilmesi
LK DNEM SLM
ok Amal Bir Merkez Tesisi - Mescid-i
Neb TARH
Medinede Yaayanlarn Toplum Haline
Getirilmesi
Kardeliin Tesisi - Muht
Medine Szlemesi

HEDEFLER
Medinenin din, siyas, idar, ve sosyal bir

merkez haline getirilmesinin nem ve
gerekliliini kavrayabilecek
Mescid-i Neb'nin ok amal bir merkez
olduunun nemi ve gerekliliini anlayabilecek
Ensar-Muhacir kardeliinin oluturulmas ile
Medine Szlemesi'ni deerlendirebileceksiniz.
NTE
5
lk slm Toplumunun Teekkl Medine Dneminin lk Yllar
GR
Medinenin nceki ad fesat anlamna gelen Yesrib olup, Hz. Muhammed (s)
hicretten sonra buraya ho ve gzel anlamna gelen Tabe veya Taybe adlarn
vermitir. Ancak Mslmanlar, Hz. Peygamber (s)n yaad ehir olmas sebebiyle
Peygamber ehri anlamnda Medinetn-Neb ya da ksaca Medine demilerdir.
Drt taraf kayalklarla evrili olan Medinenin kuzeyinde Uhud, gneybatsnda ir
dalar bulunur. ok sayda vadisi vardr. En mehurlar Bathan, Mzeynib, Mahzur
ve Akik vadileridir.
Medinede hicret ncesinde Kahtnlerin Ezd kolundan Evs ve Hazrec
kabilelerine mensup Araplar ile Kurayza, Kaynuka ve Nadr oullar kabilelerine
mensup Yahudiler yayordu. Yahudiler, Romann Suriye ve Msra hkimiyetinin
ardndan blgeye gelmiler ve zamanla Arap kltrn benimsemilerdir. Araplarn
byk ounluu ise Yemendeki Merib barajnn yklmasndan sonra blgeye
yerlemilerdir.
Merkez bir otoritenin bulunmad Medinede, Mekkedekine benzer siyas
bir yap da yoktu. Her kabile, kalelerle evrilmi ayr mahallelerde ve kendi
Evs ve Hazrecin i bakanlarnn ynetiminde yayordu. Zamanla hem Araplarn kendi arasnda hem
sava, Medinede siyas
de Araplarla Yahudiler arasnda ihtilaflar ortaya kt. zellikle Araplar kabile
birliin salanmasna
bir trl imkn savalar, Medinedeki siyas birlii tahrip ettii gibi, kabileleri de olduka zayflatt.
vermedii gibi onlar Hz. Peygamber (s)n Medineye hicretinden ksa bir sre nce meydana gelen Buas
olduka da zayflatmt. sava, Evslilerin stnlyle neticelenmiti. Evs ve Hazrec kabilelerinin, Abdullah
b. Ubeyi ortak bir bakan olarak seme teebbsleri ise Hz. Peygamber (s)n
hicretiyle sonusuz kald.
Hz. Muhammed (s)n Medineye girii sevinle karland. Medineye
geldiinde ehirdeki kabilelerin her biri, kendilerinde konuk olmasn teklif etiyse
de kabileler arasndaki hassas dengeleri dikkate alarak hi kimsenin incinmeyecei
bir zm buldu. Devesinin kendiliinden kecei yere en yakn evde misafir
olacan aklad. Deve, Malik b. Neccar oullarndan Sehl ve Sheyl adl iki yetim
kardein hurma kurutma iinde kullandklar arazide knce, buraya en yakn olan
Ebu Eyyb el-Ensar lakabyla mehur Halid b. Zeydin evinde misafir kalaca
anlalm oldu.
SLAM TOPLUMUNU OLUTURMA SREC

Hz. Muhammed (s), Medineye hicret sonrasnda ie, ehirde hl slama
girmemi olanlar davetle balad. Bunun sonucunda pek ok Medineli onun
huzurunda Mslman oldu.

ehirde yaayan Araplarn yan sra Yahudi ileri gelenlerinden Abdullah b.

Selm da Hz. Peygamber (s) ile yapt grmeler neticesinde ailesiyle beraber
slama girdi. Onunla birlikte Salebe b. Saye, Esd b. Saye, Esed b. Ubeyd,
Muhayrk, Meymn b. Ymin adlarnda az saydaki Yahudi de Mslman oldular.
Hz. Muhammed (s)n Medinede gerekletirmek istedii en nemli hedef
Hz. Muhammed (s)n yeni bir toplum oluturmakt. Bu hedefe ulaabilmek iin ncelikle Medineli
Medinede Mslmanlar bir cemaat hline getirilecek, sonra da ereve btn Medinelileri
gerekletirmek istedii iine alacak ekilde geniletilecekti. Bu nedenle Allah Rasl (s), ie Medineyi din,
en nemli hedef, yeni siyas, idar ve sosyal bir merkez hline getirmekle balad. Sonra da
bir toplum
gayrimslimleriyle birlikte Medinede yaayanlarn tamamn kuatacak bir
oluturmakt.
antlama dzenledi.
MEDNENN DN, SYAS, DAR VE SOSYAL BR MERKEZ

HALNE GETRLMES
Mslmanlarn yava yava Mekkeyi terk etmeleri ve akabinde Hz.
Peygamber (s)n da Medineye hicret etmesi Kureylileri ar derecede rahatsz
etmiti. Hemen Hz. Muhammed (s)n orada barnmasn engellemek iin
giriimlere baladlar ve o srada Medinede sz dinlenir bir kimse olan Abdullah
b. Ubeye tehditkr bir mektup yazdlar. Mektupta, Hz. Muhammed (s) ile
savaarak onu ldrmelerini veya ehirden karmalarn, aksi takdirde
Mekkelilerin saldrp bulduklar herkesi ldreceklerine dair ifadeler vard. Mektup,
Abdullah b. Ubeyin de menfaatine yarayacak gibi grnyordu. nk slamn ve
Hz. Muhammed (s)n Medineye gelii, onun Medinelilere lider olma dncesini
iyice zorlatrmt.
ok Amal Bir Merkez Tesisi - Mescid-i Neb

Mslmanlar Medinede de birtakm skntlar yayorlard. Bununla birlikte
genel artlar Mekkedekiyle kyaslanamayacak derecede olumluydu. Mekke
dneminde bir araya gelip ibadet etme ve Resulullah (s) dinleme imknlar ok
kstl olan Muhacirler, yllarca gizli bir ekilde ibadet yapmak zorunda kaldklar iin
aktan ibadet etme arzusu iindeydiler. Ensar ise hem Hz. Peygamber (s)la hem
de Muhacir kardeleriyle daha fazla beraber olabilmeyi istiyorlard. Ayrca saylar
gn getike hzla artan yeni Mslmanlar vard. Bunlarn da bir an nce eitilmesi
gerekiyordu. Zaten hicret de, Hz. Muhammed (s)n risalet grevini daha iyi
artlarda yerine getirmesi, slam dininin daha gl bir ekilde yaylmas amacyla
gerekletirilmiti. Bu nedenle Hz. Peygamber (s), henz kendine ait barnaca bir
ev ina etmeden, Medinede ncelikle Mslmanlarn ibadet, eitim-retim,
toplant vb. ihtiyalarn karlayabilecek byklkte bir meknn yaplmasyla
ilgilendi. Hz. Peygamber (s)n Medinede ina ettirdii bu mescide, Peygamber

Mescidi anlamnda Mescidn-Neb, Mescid-i Neb ya da Mescid-i Nebev gibi adlar

verildi. Mescid yeri olarak Medineye hicretin son bulduu nokta, yani Medinede
devesinin kt yer civarndaki uygun bir alan tercih edildi. Mescidin yapmna
hicretin birinci yl Rebilevvel (h.1/m.622 Eyll) aynda baland.
Hicretin amalarndan
biri de, slam daha Mescid, her eit ss ve ihtiamdan uzak olduka sade bir yapyd. Temelleri
gl bir ekilde ve kap kenarlar tatan, duvarlar kerpitendi. Kblesi kuzey tarafta bulunan
yaymaktr.
Kudse yani Beytl-Makdise doruydu. Mihrap yeri hurma ktklerinin st ste
dizilmesiyle belirlendi. kaps vard. Bunlardan biri Bbs-Selm adnda olup
gney tarafndaki arka duvarda (bugnk kble duvarnda), ikincisi Bb- tike
adnda olup bat tarafndaki duvarda, ncs ise Bb- Cibrl adnda olup
hcrelerinin bulunduu dou tarafnda idi ve Hz. Muhammed (s) da bu kapy
kullanrd. Mescidin gney duvarnn bir ksmnda ise Suffe denilen bir glgelik
bulunmaktayd. Kblenin, gney tarafta bulunan Kbeye evrilmesiyle mescitte
kk bir tadilat yapld. Buna gre gneydeki kap kapatlarak mihrap yapld,
kuzey tarafa ayn adla yeni bir kap ald ve Suffe, kuzey tarafa nakledildi. Dier
kaplarn yerleri ise deitirilmedi.
Mescid-i Nebnin Dier Fonksiyonlar

Hz. Peygamber (s)n ina ettii Mescid-i Neb, her eyden nce bir ibadet yeri
olarak yaplmt. Bununla birlikte Hz. Muhammed (s), namazlardan sonra mescitte
oturduunda sahabiler hemen etrafnda toplanr, o da ashabna nasihatte bulunur
ve kendileriyle sohbet ederdi. Ancak Mescid-i Neb, din ve ilm faaliyetlerin yan
sra zamanla Hz. Peygamber (s)n idar, siyas, asker, adl birtakm ileri grt
bir merkez olma hviyetini de kazand.
Mescid-i Nebnin dier ilevlerine ynelik olarak u rnekler verilebilir:
Medineye ynelecek tehdit ve saldrlarn nerelerden gelebilecei ve bunlara nasl
kar konulaca veya nerelere asker gnderilecei burada grlr ve karara
balanrd. Hz. Muhammed (s) bizzat kendi kumandasnda bir sefere kaca
zaman, burada iki rekt namaz klar, sonra zrhn burada kuanr ve mescidin
kapsna getirilen atna binerek harekt balatrd. Seferden dndnde de nce
mescide gider, yine iki rekt namaz klar ve harektn deerlendirmesini yapard.
Dier asker birliklerin komutanlar da seferden dndklerinde nce mescide gelir
ve sefer hakknda bilgi verirlerdi.
Medine, ayn zamanda slam devletinin bakenti olduu iin ehre, sklkla
evredeki kabile veya ehirlerden eliler gelmekteydi. Medine dndan gelen eli
ve misafirler, mescitte kabul edilip arlanmakta ve heyetler aras grmeler yine
burada yaplmaktayd. Ancak bu grmelerin geliigzel bir yerde yaplmad ve
Hz. Muhammed (s)n, elileri kabul etmek ve onlarla grmek zere sabit bir yer
belirledii bilinmektedir. Buraya stvanetl-vfd (eliler stunu) ad verilmitir.

Mescid-i Neb:
dar, siyas, sosyal ve asker gelimelerin grld meclis,
Eli ve misafirlerin kabul edilip arland devlet konuk evi,
Davalarn grld ve anlamazlklarn karara baland mahkeme,
Ba, cizye ve zekt mallarnn toplanp datmnn yapld hazine,
Mescid-i Neb, pek ok
slm kurumun Sava esirlerinin ve sulularn gzaltnda tutulduu nezaret ve hapishane,
homojen yapsn Yarallarn tedavi edildii hastane,
meydana getirmitir. Nikhlarn iln edildii nikh salonu,
Gsteri ve merasimlerin yapld salon olarak da kullanlmtr.
Ksaca Mescid-i Nebnin, pek ok slam kurumun homojen (farkllamam)
yapsn meydana getirdii, sonraki asrlarda ortaya kan ve cami, mektep,
medrese, trbe, han, ar vb. birimlerden olumu binalar topluluu anlamna
gelen klliyelerin ilk rnei saylabilecei sylenebilir.
Mescid-i Nebnin Dier Birimleri

ok fonksiyonlu bir yap olan Mescid-i Nebde baz faaliyetler onun iinde
bir tarafnda, bazlar ise dnda bitiik bir kenarnda yrtlmtr. Bu nitelikte
birim vardr. Onlar da Hcre-i Sadet, Suffe ve Hznedir.
Hcre-i Saadet - Hz. Peygamber (s)n Evi

Medinede, Hz. Peygamber (s)n daylar bulunmasna ramen ahsna
mahsus bir evi yoktu. O, kendisine bir ev ina edilinceye kadar Ebu Eyyb el-
Ensarnin evinde misafir oldu. Buradaki misafirlii yaklak yedi ay devam etti. Enes
b. Malik de bu dnemde annesi mm Sleym ya da vey babas Ebu Talha
tarafndan Hz. Peygamber (s)a hizmet etmesi amacyla braklmt.
Mescid-i Nebnin yapm tamamlandnda, Hz. Peygamber ve ailesinin
Hz. Peygamber (s)n barnma ihtiyalarn karlayacak konutun inasna baland. Onun evi, mescidin
evi, Mescid-i Nebnin dou duvarnn gney tarafnda yaplan hcrelerden (odalar) ibaretti. Oda says
dou tarafnda yaplan Hz. Peygamber (s)n elerinin saysna gre belirlenmiti. Bu nedenle de
odalardan ibaretti. balangta iki idi. Bunlardan biri Hz. Haticenin vefatndan sonra evlendii ei Hz.
Sevdeye ait olup kaps Hz. Alinin evinin koridoruna almaktayd. Dieri ise henz
zifafa girmedii nikhls Hz. Aie iin ina edildi. Bunun kaps ise dorudan
mescide almaktayd. Ayrca bu odalarn yannda kzlar mm Glsm ve
Fatmaya ait de odalar yapld. Hz. Peygamber (s)n odalarnn duvarlar kerpile
rlm, stleri hurma dal ve yapraklar ile rtlm, kap aklklar ise kilim vb.
malzemeyle kapatlmt.
Odalar hazr hle geldiinde Hz. Peygamber kendi konutuna yerleti ve
ailesini getirtme amacyla azatllar Zeyd b. Harise ile Ebu Rfie iki deve vererek

Mekkeye gnderdi. Zeyd, hanm mm Eymen ve olu same ile Hz. Peygamber
(s)n ei Sevde, kzlar Fatma ve mm Glsm alarak Medineye getirdi. Hz.
Ebu Bekir de ei mm Rmn ile kzlar Esma ve Hz. Peygamber (s)n nikhl
nianls ieyi olu Abdullah vastasyla Mekkeden getirtti. Hz. Peygamber (s)n
kzlarndan Rukiyye daha nce ei Hz. Osman ile birlikte Medineye hicret etmiti.
Zeynebin hicreti ise ei Ebul-s b. Reb o zamanlar mrik olduu iin ancak Bedir
savandan sonra gerekleebildi.
Suffe - Yatl Okul

Mslmanlarn Mekkeden Medineye hicretleri sonrasnda Ensar ile
Muhacirler arasna oluturulan kardelie ramen yine de baz Muhacirler akta
kalmt. Resulullah bunlar iin Mescidin gneybatsnda zeri yapraksz hurma
Suffede kalanlar dallaryla rtl bir yer ayrd. Buraya gnee kar yaplan glgelik ya da sofa
arasnda zhidane bir anlamnda Suffe, burada barnanlara ise ashab- suffe, suffe ashab veya suffe ehli
hayat tercih edenlerle denildi. Suffenin, hicretten on alt ay sonra kblenin Kuds istikametinden Kbeye
kendilerini ilim tahsiline evrilmesi sonrasnda bo kalan nceki kble duvarnn zerinin rtlmesiyle
adayanlar da vard.
oluturulduuna dair rivayetler de vardr. Suffe, gnmzde baz slam tarihi
kaynaklarnda, dnya tarihinde bilinen ilk yatl okul olarak nitelendirilmektedir.
Suffenin Sakinleri
Suffede ncelikle barnacak yer bulamayan bekr Muhacirler kalrd.
Evlenme imkn bulanlar ise ayr bir eve tanrd. Hz. Peygamber (s) ile grmeye
gelen ve Medinede bir tand bulunmayan kimsesiz misafirler ile Arap
kabilelerinden Mslman olup da Medineye g edenler de suffenin
sakinlerindendi. Suffede kalanlar arasnda iki grup insan daha vard. Bunlar da
Medinede evleri bulunduu hlde zhidane bir hayat tercih eden Kab b. Malik,
Hanzala b. Ebi Amir ile Haris b. Numan gibi Ensardan bazlar ile kendilerini ilim
tahsiline adayan sahabilerden olumaktayd. Ashab- suffeye mensup balca
sahabiler arasnda Ebu Zer el-Gfr, Huzeyfe, Talha b. Ubeydullah, Ebu Said el-
Hudr, Bilal-i Habe, Abdullah b. mer, Ammar, Habbb, Ebu Hreyre, Selmn-
Fris, Suheybir-Rm, Ukbe b. mir, Ukke, Abdullah b. Mesud, Ber b. Mlik
gibi nemli sahabiler vardr.
Suffe Ashabnn Says

Suffede yaayanlarn sabit bir says bulunmad gibi bunlarn toplam says
hakkndaki rivayetler de ok farkldr. Nitekim kaynaklarda on kii ile drt yz kii
Zamanla suffede arasnda olduklarna dair bilgiler vardr. Rivayetlerdeki farklln sebebi byk
kalanlarn says ihtimalle Medineye gelen misafirlerden kaynaklanmaktadr. Zira bunlarn says
azalmaya balad. artp eksildike suffede misafir olanlarn says da fazlalayor ya da azalyordu.

Bununla birlikte saylarnn ortalama olarak yetmi kii civarnda olduu kabul
edilir.
Zamanla suffede kalanlarn says azalmaya balad. nk yaplan savalarda
elde edilen ganimetler Mslmanlarn ekonomik durumlarn olduka iyi bir
konuma getirdi. Hatta Hz. Peygamber (s) hayattayken suffedekilerin hepsi kendi
evlerine tandlar. Bylelikle fakir Muhacirlerin mescitte barnmalar da sona erdi.
Suffe Ashabnn Gnlk Hayat

Ashab- suffe daima Hz. Peygamber (s)n yannda bulunur ve onun ilim ve
feyzinden yararlanr; Kuran okur; hadis-i erifler, eitli din bilgiler ve yaz yazmay
renir; zikir ve ibadetle megul olurlard. Dinlenme ve ders alma yerleri Suffe,
dershaneleri ise Mescid idi. Hocalar arasnda bata Hz. Peygamber (s) olmak zere,
Abdullah b. Mesud, Ubey b. Kab, Muz b. Cebel ve Ebud-Derd gibi ilim sahibi
sahabiler idi.
Ailevi kayglar olmad iin dnya meguliyetlerinden uzak bir ekilde
kendilerini ilme verebiliyorlard. Bu nedenle Suffe, geliigzel bir toplanma yeri
olmayp bir ilim messesesiydi. Nitekim burada Ubde b. Smit gibi okuma-yazma
ve Kuran retmek zere retmenlik yapanlar da vard. lerinden Ebu Hreyre
gibi bazlar ise kendilerini ilme adadlar.
Suffe Ashabnn Hayat Standard

Suffe ashab, fakir insanlard ve kendilerini tamamyla ilme verdikleri iin
belirli bir gelirleri de yoktu. Gc kuvveti yerinde olanlar odun kesmek, su tamak
gibi snrl iler yaparak mmkn mertebe ihtiyalarn gidermeye alyor; ihtiya
iinde bulunsalar dahi iffet ve vakarlar sebebiyle kimseden bir ey istemiyorlard.
Nitekim bu hususa, suffe ashab hakknda nazil olduu belirtilen aadaki ayette
de deinilmitir:
Sadakalarnz, kendilerini Allah yoluna adayp, yeryznde dolamaya g

yetiremeyenlere, haylarndan dolay kendilerini tanmayanlarn zengin
sandklar yoksullara verin. Sen onlar yzlerinden tanrsn. nsanlardan
yzszlk ederek bir ey istemezler (Bakara/2: 273)
Ashab- suffe, genellikle kendilerini souktan koruyacak bir elbiseye sahip

deillerdi. Aralarnda, ancak diz kapaklarna kadar rtnebilenler olduu gibi yeterli
elbisesi bulunmad iin toplum iine kamayanlar bile vard. En lks yiyecekleri
hurmayd. Bu nedenle Hz. Muhammed (s), ounlukla kendi ailesinden nce
Suffe Ehli, slamn onlarn ihtiyalarn karlamaya zen gsterir, onlar yats namazndan sonra
yaylmasnda ve slami akam yemei yemeleri iin ashabna datrd.
ilimlerin retiminde
nemli hizmetler verdi.

Hicretin ilk yllarndaki bu skntl artlar, zamanla elde edilen ganimetler

sayesinde sona erdi ve onlarn da hayatlar normale dnd.
Suffe Ashabnn Tarihteki Yeri ve nemi

Ashab- suffe, Kurann ve Hz. Peygamber (s)n anlalmasnda son derece
nemli hizmetler yapt. Onlarn, dier ashaba oranla Hz. Muhammed (s) ile daha
fazla beraber olup sohbetinde daha ok bulunmalar pek ok hadisin sonraki
kuaklara ulamasnda nemli katk salad. Gerekten de en ok hadis rivayet
eden yedi sahabiden nn (Ebu Hreyre, Abdullah b. mer ve Ebu Said el-Hudr)
onlarn arasndan km olmas da bu gr dorulamaktadr.
Suffe ehli, slamn yaylmasnda ve slam ilimlerin retiminde nemli
hizmetler verdi. Hatta onlardan bazlar kendilerini ok iyi yetitirdi. Hz.
Muhammed (s), suffede yetien bu kiileri bilgi, beceri ve birikimlerine gre
muhtelif hizmetlerde grevlendirdi. Mesela, Medine dna gnderilecek tebli ve
irad elemanlar ile muallimler kurr denilen bu kiiler arasndan seildi. Nitekim
Reci ve Bir-i Mane (h.4/m.625) hadiselerinde ehit edilen yetmi hafz ve lim
sahabiden ou bunlardand.
Bunlara ek olarak ashab- suffe arasnda mezzinlik yapanlar ve diplomatik
faaliyetlerde grevlendirilenler olduu gibi cihada katlp ehit olanlara da
rastlanmaktadr. Hatta Ebu Hreyreden nakledilen bir rivayete gre suffede
kendisiyle beraber kalan yz kiinin byk ounluu zamanla bir yere vali ya da
komutan olarak grevlendirilmitir.
slam tarihinde rnek ve nc bir eitim yuvas olarak hizmet grd
bilinen suffe mensuplarndan fakir, muhta ve kimsesiz olmad halde srf
zahidane bir hayat tercih ettii ve kendilerini tamamen ruhi-manevi bir hayata
adadklar iin burada bulunanlarn, slam dnce tarihi iinde yer alan Tasavvuf
ekolnn ilk rneklerini oluturduklar kabul edilir. Hatta tasavvuf kavram da bir
gre gre Suffeden gelmitir.
Hzne - Beytl-Mal
Mescidi-i Nebnin dnda, Hz. Peygamber (s)n odalar gibi mescidin bitiik
kenarnda yaplan bir oda daha vard. Yeri tam olarak belirlenemese de burann
gda maddeleri ile silahlar vs. eyann sakland bir depo olarak kullanld
bilinmektedir. Anlald kadaryla o gnk artlarda devlet hazinesi olarak hizmet
gren bu odaya merube, gurfe, ulliyye veya hzne adlar verildi ve burann
muhafaza ve idareciliine ise Bill-i Habe getirildi. Odaya verilen ulliye isminden,
burann nispeten yksek bir yer olduu anlalmaktadr. Hz. Peygamber (s),
elerinden ayrld ve uzak durduu dnemde bir ay sreyle bu odada kalmtr.

Zevr - Devlet Konuk Evi

Mescid-i Nebnin dousunda zevr ad verilen ve elilerin kabul mekn
olarak kullanlan odalar bulunmaktayd. Aslnda bunlar Hz. Peygamber (s)n kz
Fatma ve mm Glsmn kaldklar odalard. Fatma ve mm Glsmn
buradan ayrlmalaryla odalar bo kalmt (h.4/m.626). Hz. Muhammed (s) da bo
kalan bu odalar misafir ve ziyaretilerin kabul mekn olarak kullanmaya balad.
Medinedeki Dier Mescitler

Medinede, Mescid-i Neb ile Hz. Peygamber (s)n hicret yolculuundaki
misafirlii esnasnda Kubada ina ettirdii mescidin dnda da mescitler vard.
Bunlar genellikle kabile adlaryla anlrd. Bununla birlikte bir ksm adlarn
bulunduklar meknlardan ya da baz olaylardan almt. Bunlarn arasnda Mescid-i
Nebden daha nce ibadete alanlar bile vard. Nitekim Esad b. Zrrenin, Birinci
Akabe Biati sonrasnda (m.621) Medinedeki Mslmanlarn saysnn artmasyla,
Mescid-i Nebnin ina edilecei arsann bir kenarnda yaptrd mescit, hicretten
nce faaliyete gemiti. Kaynaklarda Medine iinde ve civarnda eitli kabilelerin
kendi yurtlarnda ina ettikleri on kadar mescidin ismi geer. Mslmanlar her ne
kadar vakit namazlarn bu mescitlerde klyorlarsa da cuma namaz iin Mescid-i
Nebye geliyorlard.
MEDNEDE YAAYANLARIN TOPLUM HALNE

GETRLMES
Hz. Peygamber (s),
toplum oluturma Medineye hicret edildiinde Hicaz blgesinin dier yerlerinde olduu gibi
abalar erevesinde burada da tekilatlanm bir devlet yoktu. Hz. Muhammed (s), Medineye hicret
ncelikle Ensar ile gerekletirildikten sonra burada yeni bir toplum meydana getirebilmek iin
Muhacirler arasnda bir nemli admlar att. Bunlarn bir ksm Medinenin sadece Mslman nfusuna,
ibirlii ve dayanma dier bir ksm ise hem Mslman ve hem de gayrimslim nfusu ynelikti.
tesis etmeyi hedefledi.
Sadece Mslmanlara Ynelik Olanlar
Hz. Peygamber (s), toplum oluturma abalar erevesinde ncelikle
Medinede Evs ve Hazrec Araplarndan oluan Ensar ile Muhacirler arasnda bir i
birlii ve dayanma tesis etmeyi hedefledi. nk bunlar samimi bir ekilde
kendisine deer veriyor ve tavsiyelerini tereddtsz yerine getiriyorlard. Ancak
bylesi bir kenetlenmi ekirdek kadro, kendilerinden sayca ok fazla olan kitlelere
kendini kabul ettirebilirdi. Hz. Muhammed (s), slam toplumu dncesini
gerekletirebilmek iin de sosyal, ekonomik, idari, din ve ahlaki birtakm
teebbslerde bulundu.

Sosyal ve Ekonomik Olanlar
Kardeliin Tesisi - Muht
Mminler ancak kardetirler. yleyse kardelerinizin arasn dzeltin ve

Allah'tan korkun ki esirgenesiniz (Hucurat/49: 10)
Hz. Peygamber (s)n, slam toplumunu meydana getirme srecinde att

admlarn en nemlisini btn varlklarn Mekkede brakp Medineye hicret eden
Muhacirler ile onlara yurtlarn ap yardm eden Ensar arasnda kurmu olduu ok
zel bir ba oluturur. Bu ba, kaynaklarda muht olarak da adlandrlan kardelik
sistemidir. Kardelik kelimesi, slama inananlar birliine ye olan kiinin vasfdr.
Kurana gre Mminler Nasl ki bir devletin yesine vatanda ya da yurtta ad veriliyorsa, slam dinine
ancak kardetirler. mensup olan mminlere de Kurann ifadesiyle ihve (karde) ad verilmitir.
Hz. Peygamber (s)n uygulamalarndan yle anlalyor ki Kuran- Kerim,
karde kelimesine bilindiinden daha fazla bir anlam yklemi ve Hz. Peygamber (s)
da bu yeni anlamyla kardelii Mslmanlar arasnda oturtmaya ve
yaygnlatrmaya gayret gstermitir.
Kardeliin lk rnekleri
Aslnda Hz. Muhammed (s), henz Mekkede iken ve slam ilk tebli etmeye
baladndan itibaren insanlar kabile ve rk, dil ve lke, hr ve kle ayrmna
bakmakszn eit kabul etmi ve onlar cahiliye toplumunun nem verdii kabile
dayanmas yerine inan esasna dayal slam kardelii merkezinde birlemeye
davet etmiti. Bylece o, bir taraftan eref-i mahlk olarak yaratlm olan insan
hakir gren ve kleletiren katlam irk izlerini toplumdan temizlemeye gayret
gsterirken, dier taraftan insanlara Allahn varln ve birliini anlatmaya, onlar
yeni bir potada, din kardelii etrafnda kaynatrmaya alyordu. Sadece
Araplarn deil, dier toplumlarn da o dneme kadar ahit olmadklar bu yeni
anlaya gre bir kle ile bir asilzade, bir yerli ile bir yabanc arasnda fark
kalmyordu. O, insanlk tarihinin en nemli devrimi niteliindeki bu sistemin sadece
teorisini ortaya koymakla yetinmedi. Mslmanlarn en zayf olduklar ve Kurey
mriklerinin de en gl olduklar bir ortamda kardelik sistemini uygulamaya
koydu. Nitekim Ebu Ubeyde b. Cerrh ile Ebu Huzeyfenin azatls Slim, Ubeyde b.
Hris ile Hz. Ebu Bekirin azatls Bill b. Rebh el Habe ve Hz. Hamza ile Hz.
Peygamber (s)n azatls Zeyd b. Hrise Mekkede iken karde ilan edilmilerdi.
slam tarihinde kardeliin, biri Mekke dieri ise Medine dneminde olmak
zere iki kez ilan edildiini sylemek mmkndr. Ancak Mekkede yrrle
konulan kardeliin, sadece kle kkenli Mslmanlar korumayla snrl kalmad
grlmektedir. Bu erevede Hz. Muhammed (s) ile Hz. Ali, Hz. Osman ile
AbdurrahmanHata! Yer iareti tanmlanmam. b. Avf, Zbeyir b. Avvam ile

Abdullah b. Mesud, Said b. Zeyd ile Talha b. Ubeydullah ve Musab b. Umeyr ile
Sad b. Ebu Vakkas arasnda kardelik akdi yapld bilinmektedir.
Kardelie Olan htiya

Mekkede ilk rnekleri baaryla sergilenen slam kardelii anlay,
Medineye hicret sonrasnda daha da bir anlam kazand. nk Medinedeki Arap
toplumunun ounluunu oluturan Evs ve Hazrec kabileleri, ayn atadan
gelmelerine ramen yzyl akn bir zamandr bitmez tkenmez bir sava
iindeydiler. Hatta Birinci Akabe Biat ncesinde yaplan grmelerde (m.620)
Mslman olan saduyulu alt Medineli, ilerine dtkleri vahameti Hz.
Muhammed (s) ile paylamlar ve onunla tanmalarnn aralarndaki kin, nefret ve
dmanln kalkmasna vesile olmasn temenni etmilerdi.
Medine toplumunun birlik ve beraberlie olan iddetli ihtiyac, Hz.
Peygamber (s)n din kardelii prensibini baaryla uygulamasna nemli bir
kolaylk salad. Hz. Muhammed (s) alt ay kadar Ensar ve Muhacirlerin birbirlerini
tanmalarna frsat tand. O, kardelie ok nem verdii ve mutlaka yrrle
konulmasn istedii iin bu hususta genel bir davet ve ary yeterli grmedi.
Hicretin birinci yl ortalarnda onlar Enes b. Malikin evinde ya da Mescid-i Nebde
toplayarak ikier ikier kardeletirdi. Bunlarn says hakknda karlkl olarak krk
beerden doksan veya ellierden yz kii ya da yz seksen altardan yz yetmi
Medineliler hicretten
nce, kendilerini iki kii olduklar gibi farkl rivayetler vardr. Hatta bir rivayette Ensardan biriyle
birletirecek bir lider kardeletirilmeyen hibir Muhacirin kalmad da belirtilmitir.
aray iinde idiler. Ensar, Muhacirleri z kardeleri gibi kabul etmi; hatta onlara ellerindeki
hurmalklar paylamay bile teklif etmiti. Ancak Hz. Muhammed (s) bunu uygun
grmedi. Bunun zerine onlarn beraber almak suretiyle retilen mahsule ortak
olmalar kararlatrld.
Kardeliin, savalara yansyan yn de vard. Bilindii gibi o dnemde henz
dzenli bir ordu tekilt yoktu. Bu nedenle sava karar alnp ilan edildiinde
kardelerden biri orduya gnll asker olarak yazld, dieri ise geride kalarak iki
ailenin sorumluluunu stlendi. Bu nbet anlay aslnda bar ortamnda da
geerli idi. Yani kardelerden biri almaya giderken dieri Hz. Peygamber (s)
izledi ve olup bitenleri kardeine aktard.
Kaynaklarda Ensarn Hz. Peygamber (s)a ve Muhacirlere olan yakn ve
samimi ilgileri ile gnlden gsterdikleri sevgi ve saygya deinen birok olay
nakledilir. nsanlk tarihinde benzeri grlmeyen bu slam kardeliini Kuran-
Kerim de u ifadelerle vm ve takdir etmitir:
Daha nceden Medineyi yurt edinmi ve gnllerine iman yerletirmi olan
kimseler kendilerine g edip gelenleri severler ve onlara verilenlerden dolay
ilerinde bir rahatszlk duymazlar. Kendileri zaruret iinde bulunsalar dahi
onlar z canlarna tercih ederler (Har/59: 9).

Kardelerin Birbirine Vris Olmalar

Ensar-Muhacir kardeliinin kurulmas akabinde, aralarnda kan ba
olmayan, ancak karlkl olarak karde kabul edilen Mslmanlar Enfl suresinde
belirtildii zere balangta birbirlerine miras kabul edildi (Enfl/8: 72). Ancak
kardeliin miras hkmleriyle ilgili ksmnn uzun sre geerli olmad
grlmektedir. nk yaplan savalarda elde edilen ganimetlerle Mslmanlarn
ekonomik durumunda iyilemeler oldu. Bir rivayete gre Bedir (h.2/m.624), dier
birine gre ise Uhud gazvesinden (h.3/m.625) sonra nazil olan Enfl suresindeki
baka bir ayet ile tevars uygulamasna son verilerek miras sadece nesep
ynnden yaknl olanlara hasredilmitir.
Ensar-Muhacir
kardelii balangta Sonradan iman eden ve hicret edip de sizinle beraber cihad edenler de
varis olmay da sizdendir. Allahn kitabna gre yakn akrabalar birbirlerine (varis olmaya) daha
kapsyordu.
uygundur. phesiz ki Allah her eyi bilendir. (Enfl/8: 75)
Muht Ne Zamana Kadar Devam Etti?

Ensar-Muhacir kardeletirmesinin, tevarsn kaldrlmasndan (h.2-3 /
m.624-625) sonraki yllarda da devam ettiine dair rnekler vardr. Nitekim Hz.
Muhammed (s), Uhud savandan sonra Mslman olduu bilinen Selmn- Frisi
ile Ebu Derdy (h.3/m.625), Habeistandan Medineye dnen Cafer b. Ebu Talib
ile Muz b. Cebeli (h.7/m.629) karde ilan etmitir. Ancak bu dnemdeki
kardeliin nasihat ve yardmlama ile snrl olduu belirtilmitir.
Muhacirlerin Medinede Yerletirilmesi

Hz. Muhammed (s), Medineye hicret eden veya edecek olanlar iin bir
yerleim plan hazrlad. ncelikle Muhacirler iin uygun arsalar retti. Bunu da
ba ve bo yerlerin iskna almas yollaryla gerekletirdi. Nitekim Ensar,
ellerindeki fazla arazilerini hi tereddt etmeden Muhacirlere vermek zere Hz.
Peygamber (s)a balad, o da retilen bu arsalar Muhacirlere tahsis etti. Ailesi
olmayan ya da yannda bulunmayan bekr Mslmanlarn bir ksm, kendisi de
bekr olan Sad b. Heysemenin evine yerletirilerek onlarn da dayanma iinde
olmalar saland.
zetle Ensar-Muhacir kardelii:
Evs ve Hazrec arasndaki savalar sona erdirdi

Her iki tarafa da birtakm sorumluluklar ykledi
Ensar, varlklarn paylamaya ynelik fedakrlk snavna; Muhacirleri ise
btn servetlerini terk etmi olmalarna ramen yk olmadan yaayabilme
imtihanna tabi tuttu

Muhacirlerin Medinedeki hayata daha kolay bir ekilde ve ksa srede

intibaklarn salad ve onlarn gurbet hissiyatn en aza indirdi
Ortak bir kimlik ve zihniyet birliinin oluturulmasna katk salad
Dayanma anlayn kan unsurundan karp manevi bir temele dayandrd
Soya dayal kabilev ittifak akidev ittifaka evirdi
Kabile ve airetin yerini mmet ve milletin almasn salad
Muht, ortak bir kimlik eride Yahudi ve mnafklarn hile ve tuzaklarn boa kard
ve zihniyet birliinin Darda mrik Araplarn basklarna kar koyabilme gc salad
oluturulmasna katk Bilgi ve tecrbelerini paylaarak ortaklaa i yapabilmeleri kendilerine olan
salad. gvenlerini daha da arttrd
Mslmanlar arasnda paylama kltrnn iyice yerlemesine imkn
salad
Kardeliin gereini yerine getirme Muhacirlerle Ensar birbirine daha da
yaknlatrd.
Evlenmenin Teviki
Aranzdaki bekrlar, klelerinizden ve cariyelerinizden elverili olanlar

evlendirin. Eer bunlar fakir iseler, Allah kendi ltfu ile onlar zenginletirir.
Allah, (ltfu) geni olan ve (her eyi) bilendir (Nr/24: 32)
Hz. Muhammed (s), bekrlarn evlendirilmesini tevik eden ayetlerin de

katksyla slam toplumunun nfusunu arttrmaya ynelik birtakm tedbirler de ald.
Bu erevede, hibir maddi gc olmayan Mslmanlara mihir konusunda birtakm
kolaylklar getirdi. Ayrca fey ganimetlerinden evlilere iki, bekrlara ise bir hisse
verilmesi, onun evlenmeye tevik edici uygulamalar arasnda yer alr.
Evliliin, nfus artna katk salamas yannda baka etkileri de oldu. Sz
gelimi Muhacirlerden bazlarnn hicretten sonra Medineli kadnlarla evlenmeleri,
Araplarn geleneine uygun olarak, evlilik bana dayal dayanmay arttrd ve
sosyal btnlemeye katk salad.
Medine Pazar
Hicret ncesinde
slam ncesi Medinede, mehur Kaynukaoullar arsyla birlikte drt
Medinedeki ekonomik
tane pazar vard. Bunlarn tamam Rnna vadisinde olup Medinenin bat
hayat byk oranda
tarafnda gneyden kuzeye doru sralanm olan Safsif, Mzhim, Kaynuka ve
Yahudilerin
Zble adlarndaki pazarlardr. Bunlardan Kaynuka ve Zble pazarlarnn kontrol
kontrolndeydi.
dorudan Yahudilerin elinde idi. Mzhim ve Safsif pazarlar ise her ne kadar Arap
kabilelerinin elinde grnyorsa da dolayl olarak onlar da Yahudilerin
kontrolndeydi. nk Medinedeki Arap kabileleri, Abdullah b. Ubeyin
Kaynukallarla yaptna benzer ekilde Yahudi kabileleriyle ittifak iindeydiler.

Hz. Peygamber (s), yeni oluturduu slam toplumunda, ekonomik g ve

istikrarn, siyas bamszln kazanlmasnda ne derecede nemli rol olduunu
biliyordu. Ayrca uluslararas ticareti ok iyi bilen Mekkeli Muhacirlerin, Medinede
bir ar ve pazar yerine olan ihtiyac da hemen fark ettikleri sylenebilir. Bu
sebeple Hz. Peygamber (s), Medinedeki ticari hayat byk oranda kontrolnde
bulunduran Yahudilere kar alternatif bir pazar oluturmay dnd. Bu amacn
gerekletirmek zere Yahudilerin pazarlarnda gzlemlerde bulundu ve Medinede
Mslmanlara mahsus olmak zere bir pazar yeri belirledi.
Bu slak ksm stte brakp herkesin grmesini salayamaz mydn? Aldatan

benden deildir (Mslim, man: 164).
Hz. Muhammed (s) ar ve pazarla yakndan ilgilendi, tccarlar ve ticaret

mallarn tefti etti. Bazen tefti esnasnda bile kurallar koydu.
Mezarlk Alan
Mezarlklar da din ve kltrler arasnda belirleyici rol olan alanlardr. Hz.
Peygamber (s)n Medinede Mslman kimliini oluturma srecinde yapt
yeniliklerden biri de mezarlk konusunda idi. Bu erevede Mescid-i Nebnin
gneydou tarafndaki alan Mslmanlara mahsus mezarlk alan olarak belirledi.
Bu mezarla Cennetl-Bak ya da ksaca el-Bak ad verildi.
Bak Mezarlna ilk defnedilen sahabi, bir rivayete gre slamn Medinede
yaylmasnda byk emei geen ve slamda ilk defa Mslmanlara cuma namaz
kldran Esad b. Zrare, baka bir rivayete gre ise Hz. Peygamber (s)n stkardei
Osman Mazundur.
dari Olanlar - Nfus Saym

Hz. Muhammed (s), Mslmanlarn henz yeterince glenemedii
Medinedeki ilk yllarda gerek Mekkeden gerekse Medine evresinden biat etmek
zere gelenlere Medineye hicret etmelerini art kouyor, hicret edenlerin ise daha
sonra oradan ayrlmalarna gnl raz olmuyordu. Gerekten de onun bu
hassasiyeti sayesinde Mslmanlar Medinede toplanmaya baladlar ve
birbirinden aldklar destekle kendilerini daha gl hissettiler.
Mekkede henz Mslmanlarn says olduka snrl iken Hz. Peygamber (s),
mmetinin durumunu yakndan takip etti, ihtiya ve skntlarna zm bulmaya
alt. Hicretle birlikte Mslmanlarn says hzla artmaya balaynca bir durum
tespitine gerek duyuldu. Bunun zerine Hz. Peygamber (s) da bir nfus saym
yaptrd. lk nfus saymnn yapld yl ve saymn sonucu hakkndaki rivayetler
farkldr. Bununla birlikte hicretin ilk ylnda yapld ve Mslman nfusun yedi
yz ya da bin be yz kii olduu genel kabul grmektedir.

Medinede yaayan gayrimslimlerin says hakknda da kesin bir rakam

verilememekle birlikte drt bin civarnda Yahudi, krk - elli gibi ok az sayda da
Hristiyan nfusun bulunduu belirtilmektedir. Kaynaklarda ehrin toplam nfusu
da ancak tahmini olarak verilebilmektedir. Mesel Muhammed Hamidullaha gre
Medinede Yahudilerle Araplarn nfuslar birbirine yakn olup, Mslmanlarla
birlikte ehrin toplam nfusu on binden fazladr.
Din-Siyas ve Din-Ahlak Olanlar

Mslmanlarn Mescid-i Neb gibi ok fonksiyonlu bir merkezde batan aa
yeniden yaplandrlmalar, muht ile maddi ve psikolojik skntlarn stesinden
gelmeleri slam toplumunun oluumu asndan gerekten ok anlaml giriimlerdi.
Ancak bunlar salkl bir toplum oluturulmas, zellikle de sonraki nesillere rnek
bir ekirdek kadro meydana getirilmesi amacyla cuma namaz, cemaatle namaz,
ezan, kblenin evrilmesi, iki ve kumarn yasaklanmas gibi birtakm emir ve
lk cuma namaz yasaklarla da tezyin edildi. Bunlarn bir ksmnn din-ahlak, bir ksmnn ise din-
hicretten nce klnd. siyas nitelikli olduklar grlmektedir. Bylece atlacak olan yeni admlarla sradan
bir siyas birlik seviyesinin zerine klmas hedeflenmi oldu.
Toplumsal Farklln Vurgulanmas - Cuma Namaz

Cuma namaz ilk defa hicretten nce Medineli Mslmanlar tarafndan eda
edilmiti. O vakit Hz. Muhammed (s) Mekkededir ve cuma namaz da henz farz
klnmamtr. Medinede klnan cuma namaz ile ilgili farkl rivayetler vardr. Bir
rivayete gre Medineliler, Yahudiler ile Hristiyanlarn her hafta toplanp ibadet
ettikleri belirli bir gnn benzerinin Mslmanlar iin de olmasn aralarnda
mzakere ettiler. Mzakere sonucunda Cahiliye dnemindeki adyla arbe
gnnn, yani haftann altnc gnnn haftalk toplant gn olmasn
kararlatrdlar. O gn, Esad b. Zrarenin evinde toplandlar ve bu gne toplanma
gn anlamnda cuma gn adn verdiler. Esad iki rekt namaz kldrd ve Sad b.
sme de bir koyun keserek ikramda bulundu. Bu hadiseden sonra ise cuma
namazn farz klan ayet indirildi. Cuma namaznn, Yahudi ve Hristiyanlara kar bir
varlk gsterisi mahiyetinde olduu ifade edilebilir.
Ey iman edenler! Cuma gn namaza arld (ezan okunduu) zaman,

hemen Allah anmaya koun ve alverii brakn. Eer bilmi olsanz, elbette
bu, sizin iin daha hayrldr (Cuma/62: 9).
Birlikte Hareket Etme Bilincinin Gelimesi - Cemaatle Namaz

Cemaatle namaz, bir
Mslmann toplumsal Hz. Muhammed (s), farkl kabile, rk ve statden gelen Mslmanlarda
eitimini salayan ilk cemaat bilinci oluturabilmek ve birlikte hareket edebilme becerisini
eylemdir. gelitirebilmek amacyla farz namazlar cemaatle klmay tevik etmitir.

Bir ky veya krda kii birlikte bulunur da namaz aralarnda cemaatle

klmazlarsa, eytan onlar kuatp malup eder. u hlde cemaate devam ediniz.
Muhakkak ki srden ayrlan koyunu kurt kapar (Ebu Davud, Salt: 46).
Gerekten de bir Mslmann toplumsal eitimini salayabilecek ilk eylem,

cemaatle namaz klmaktr. slam toplumunda cemaatle namaza o kadar nem
verilmitir ki sava esnasnda bile cemaatin ertelenmesi ya da terk edilmesi sz
konusu deildir.
Sen de ilerinde bulunup onlara namaz kldrdn zaman, onlardan bir ksm
seninle beraber namaza dursunlar, silahlarn (yanlarna) alsnlar, bylece
(namaz klp) secde ettiklerinde (dierleri) arkanzda olsunlar. Sonra henz
namazn klmam olan (bu) dier grup gelip seninle beraber namazlarn
klsnlar ve onlar da ihtiyat tedbirlerini ve silahlarn alsnlar... (Nisa/4: 102).
Din letiim Arac Oluturulmas - Ezan

Ezan, hicretin birinci (h.1/m.622) ya da ikinci (h.2/m.623) ylnda tespit
edilmitir. Namaz Mekke dneminde farz klnd hlde, Medineye hicret
edinceye kadar namaz vakitlerinin bildirilmesini salayacak herhangi bir yntem
dnlmemiti. Zaten Mekkedeki ortam da buna msait deildi.
Ezan, hem bir eit Ezan, hem namaz vaktinin geldii ilan eden bir iaret, hem de slamn
davet, hem de din esaslarnn yaylmasn salayan bir eit davettir. Mekkede bask altndayken
hrriyetinin bir okunamad gz nne alndnda ise ezann, din hrriyetinin bir sembol olduu
semboldr. da belirtilebilir. Ezann ayn zamanda siyas bir nitelii de vardr. Nitekim dman
igaline urayan Mslman topraklarnda uygulanan ilk yasaklama ezan okumaya
ynelik olmaktadr.
Din Kimliin Belirginlemesi - Kblenin evrilmesi

Hz. Muhammed (s) Mekkede iken Kbeyi, Beyt-i Makdis ile arasna alarak
namaz klyordu. Hicretten sonra ise Kbeyi araya alma imkn kalmamt. Bu
nedenle yaklak bir buuk yl boyunca namazlarn Kudse doru kld. Bu
durumdan antlamal olduu Yahudiler honut olurken mrik Araplar ise
rahatszlk duyuyorlard. Bu arada o, Allahn birliini ikrar ve ona ibadet iin
kurulmu ilk mabet olan Kbeye, brahim (s)n kblesine ynelmeyi dnyordu.
Bu arzusu ancak hicretten on alt ay ya da on yedi ay sonra, Recep ay ortalarnda
bir Pazartesi gn ashabyla birlikte Selimeoullarna ait mescitte le namaznn
ilk iki rektn tamamladnda nazil olan ayetler (Bakara/2: 115, 142, 143, 144,
149-150) ile gerekleti ve kble Kbeye evrildi (h.2/m.624).

Nereden yola karsan k (namazda) yzn Mescid-i Haram tarafna evir.

Bu emir, Rabbinden sana gelen gerektir. (Biliniz ki) Allah yaptklarnzdan
habersiz deildir (Bakara/2: 149).
Hz. Peygamber (s)n ayn namazda iki ayr kbleye dnerek namaz klmas
sebebiyle Selimeoullarna ait bu mescid Mescidl-Kbleteyn (ki Kbleli Mescid)
adyla mehur oldu.
Kblenin Kbeye doru evrilmesinin, Mslmanlara, Mekkenin fethine ve
Kbenin irk izlerinden ve putlardan arndrlmasna ynelik bir hedef gsterdiini
sylemek mmkndr. Ayrca kblenin deimesi, her ne kadar ilk bakta din bir
Mslmanlar, kblenin
hadise olarak grnse de sonular ve oluturduu etki bakmndan bir cephesinin
deimesiyle Yahudi ve
Hristiyanlara kar kble de siyas olduu anlalmaktadr. nk Mslmanlar siyas bamszlklarnn
bamszln da ardndan Kbeye ynelmek suretiyle Yahudi ve Hristiyanlara kar kble
kazandlar. bamszln da kazandlar.
Toplumun Salkl Bireylerden Olumas - ki ve Kumarn

Yasaklanmas
Onlarda hem byk gnah, hem insanlar iin bir ksm faydalar vardr. Ancak
her ikisinin de gnah, faydalarndan daha byktr (Bakara/2: 219).
Hz. Muhammed (s), oluturmay hedefledii toplumun ayn zamanda

ktlklerden arnm bireylerden meydana gelmesine olduka fazla zen gsterdi.
Bu erevede Mslmanlara bir taraftan iyi ve gzel eyler tavsiye ederken, dier
taraftan birtakm ktlklerden uzak durmalarn istedi. Btn bunlar insan ftrat
da dikkate alnarak yerine getirildi. Mesel iki ve kumar hakkndaki hkmler,
slamn ilk yllarnda ortaya konulmad. Mekke dneminde sarholuk veren
eylerin, gzel ve makbul bir iecek saylmadn belirten ayet (Nahl/16: 67) ile
balayan sre Medinede iki ve kumarn hem byk gnah olduu, hem de
insanlar iin bir ksm faydalar olduunu ifade eden ayet ile (Bakara/2: 219) devam
etti. Sonra sarho iken namaza yaklalmamas emredildi (Nisa/4: 43) ve nihayet
tamamen yasakland (Mide/5: 90-91) (h.4/m.626). Hz. Peygamber (s) da ikiye
farkl isimler vererek iilmesinin yasa kaldrmayacan belirterek Mslmanlar
uyard.
mmetimden birtakm kimseler, ikiye baka isimler vererek onu

ieceklerdir! (Ebu Davud: 3688).
Medine Dnemi Balarndaki Dier Baz nemli Gelimeler

Mukim iken klnan le, ikindi ve yats namazlarnn farzlar drt rekta
karld (Rebiulahir h.1/m.622).
Ramazan orucu farz klnd (aban h.2/m.624).

Ftr sadakas ile ilgili hkmler akland (Ramazan h.2/m.624).

Zekt farz klnd (evval h.2/m.624).
Ramazan bayram namaz klnd (1 evval h.2/m.624).
Kurban bayram namaz klnd (10 Zilhicce h.2/m.624).
Erkek ve kadnlara ynelik tesettr kurallar belirlendi (h.3/m.625,
h.5/m.627).
Hem Mslmanlara Hem de Gayrimslimlere Ynelik Olanlar

Hz. Muhammed (s), ekirdek kadrosunu Ensar-Muhacir kardelii ile
oluturduu slam toplumunun daha da glenmesini istiyordu. Bu nedenle yeni
bir hedef belirledi. Bu hedef, ksaca da alm eklinde de ifade edilebilir. Yani
Mslman olmad hlde baz kesimlerle ibirlii yapabilmek iin onlarn sadece
Medine Szlemesi slam hkimiyetini kabul etmeleri yeterli grld. Bylece gayrimslimlerin en
sayesinde Medinede
azndan Medinede birlikte yaayan kesimi, kendi tarafna ekilecek ve dman
yaayan gayrimslimler,
Mslmanlarn tarafna cephesi kltlm olacakt. Hz. Muhammed (s), bu erevede Medinedeki
ekildi ve dman Mslmanlar ile Yahudiler arasnda ehirde birlikte yaamaya ynelik birtakm
cephesi kltld. kurallar konulmasna nclk etti ve bu prensiplerin geerli olaca corafyay
belirledi.
Medine Szlemesi
Hz. Muhammed (s), Araplar ile Yahudilerden oluan Medineliler arasndaki
ilikileri dzenleyen yazl bir antlama yapt. Burada Medinedeki taraflarn haklar,
grev ve sorumluluklar ayr ayr belirlendi. Antlama, bizzat metnin iinde ve ilk
dnem slam tarihi kaynaklarnda Kitap, Sahife ve Mvadea, ada kaynaklarda
ise Medine Vesikas, Medine Szlemesi, Medine Belgesi veya Medine Anayasas
adlaryla anld.
Medine Szlemesi, Hz. Peygamber (s)n Medineye geliinden ksa bir sre
Medine Szlemesinde sonra, hicretin birinci ylnda yrrle girdi. Medine Szlemesinin Mslman
lke Yesrib Vadisi, halk tarafa ait ilk yirmi maddesi Enes b. Malikin evinde, Mslmanlar ile Yahudiler
Mslmanlar, Yahudiler arasndaki ilikileri dzenleyen mteakip yirmi drt maddesi ise Bint-i Harisin
ve bunlara tabi olanlar evinde ve karlkl grmeler sonucunda imzaland.
ve iktidar sorumlusu Hz.
Mslmanlar vesikann artlarna riayet ettiler ise de tarihi hadiseler
Muhammed olarak
Yahudilerin benzer hassasiyeti gstermediklerini, ahde vefaszlk yaptklarn,
belirlenmitir.
Kurey mriklerini Mslmanlara kar kkrttklarn, stelik Evs ve Hazrec
kabilelerinin aralarn bozmaya altklarn ortaya koymutur. Bu ve benzeri
nedenlerden dolay nce Kaynuka (h.2/m.624) akabinde de Nadroullar
(h.4/m.625) anlamay bozmalar sebebiyle Medineden karld. Son olarak

Kurayzaoullarnn (h.5/m.627) cezalandrlmasyla da Medine Szlemesi

yrrlkten kalkm oldu.
Maddeleri
Medine Belgesi, ilk kaynaklarda dz bir metin hlinde yer alm olmasna
ramen sonradan maddeletirilmitir. Madde says ise baz konu balklarnn ayr
kabul edilmesine gre 47 veya 52 olarak belirlenmitir.
Medine Szlemesinde devletin kurulduu toprak paras yani lke Yesrib
Vadisi (39. madde), halk Mslmanlar, Yahudiler ve bunlara tabi olanlar (1-2, 20b,
25-35) ve iktidar sorumlusu ise Hz. Muhammed (s) (23-42) olarak belirlendi.
Szlemede temel hak ve zgrlkler erevesinde can (21-39, 40, 47) ve mal
emniyeti (46) ile inan zgrl (25) gvence altna alnd ve hukukun stnl
(46) ile herkesin hukuk nnde eit (15, 16, 45) olduu prensibi kabul edildi. Ayrca
maddeler arasnda lke savunmas (37, 44, 45b), devletin bamszl (2), hisbe
tekilat (12, 13) ile sava ve barn bal olduu artlar (17, 18, 24, 38) da
bulunmaktadr.
Medine Szlemesine gre
Burada sz edilen topluluk dier btn insanlardan ayr bir mahiyettedir.
htilaf ktnda kanunlarn ve adaletin yegne kayna olarak Allah, en
yksek hakem olarak da Hz. Muhammed (s) belirlenmitir.
Yahudilerin, Mekke mriklerine veya onlarn i birlikilerine bir yardm ya
da himaye hakk vermeleri yasaklanmtr.
Medineye dman saldrs hlinde buna kar kmak zere bir Mslman -
Yahudi ittifak oluturulacaktr.
ehrin savunulmas iin giriilecek savalarn masraflar taraflarca
karlanacaktr.
Medine dnda yaplacak savalarda hibir topluluk dierine yardmda
bulunma sorumluluu altnda olmayacaktr.
Taraflarn birbirine kar hile ve vefaszlk yapmalar yasaklanmtr.
Mslmanlarn ktklar savalara Yahudilerin katlmas, Hz. Peygamber
(s)n izin ve rzasna baldr.
Yahudiler, Mslmanlara dman olan Mekkelilere eman hakk
vermeyeceklerdir.

Deerlendirmeler
Medine Szlemesi;
Dnyada yazl hle getirildiinde uygulanabilmi ilk anayasadr. Bu
bakmdan nceki uygulamalarn bir tasviri niteliinde olan Aristonun Atina
Anayasasndan farkldr.
Medine Szlemesi, Her eyden nce Hz. Peygamber (s)n gz kamatrc diplomatik yeteneinin
tarihte, yazl hale sonucudur.
getirildiinde
Medine toplumunun i ve d tehditlere kar bar ve gven iinde
uygulanabilmi ilk
yaamasn salama amac tar.
anayasadr.
Farkl din ve etnik kkene mensup gruplar bir vatandalk potas altnda
birletirme projesidir.
Arap tarihinde benzerine rastlanmayan bir siyas-sosyal yapy ngrmtr.
Medinede siyas bir topluluk meydana getirmeyi amalamtr.
Medine Szlemesi sayesinde;
Medinedeki Yahudiler ve Araplar slam dinini ve Mslmanlar hukuk, siyas
ve sosyal olarak tanm oldular. (Kurey mrikleri de Hudeybiye Antlamas
(h.6/m.628) ile tandlar.)
Medinedeki Yahudiler ve Araplar Mekkelilerle ittifaklarn bozup bilakis
onlara kar Mslmanlarla ibirliine girmi oldular.
Mslmanlar gayrimslimlere inan ve fikir hrriyeti ile mal ve can gvenlii
salam oldu.
Mslmanlar nazarnda peygamber ve bakanlk vasflarn birlikte tayan
Hz. Muhammed (s), gayrimslim gruplar nazarnda Medinenin siyas lideri
olarak kabul edildi.
zetle Medine Vesikas, farkl din ve etnik kkene sahip olan Mslmanlara
ve Yahudilere Medinede hrriyet ve emniyet iinde yaayabilme, istedii gibi
inanabilme ve istedii ekilde ibadet edebilme zgrl verdi. Ayrca dnyaya,
Mslmanlarn, slama inanmayanlar dlamadan ve tekiletirmeden birlikte
yaayabilecekleri rneini gsterdi.
Medinenin Snrlarnn Belirlenmesi - Harem Olarak lan
Medinenin iki kara tal aras haremdir (Mslim, Hac: 471)
Hicretten sonra yaplan nemli ilerden biri de Medinenin snrlarnn

belirlenmesidir. Bu husus Medine Szlemesine de eklenmi ve Yesrib Vadisi
harem blgesi olarak ilan edilmitir. Hz. Muhammed (s), snrlarn iaretlenmesi
grevini Hazrec kabilesinden Kab b. Malike vermiti. Belirlenen yerlere talar
dikilerek Medine Devletinin snrlar tespit edildi. Snrlar belirlenen Medineye
Harem-i Resul denildi.

Hz. Muhammed (s)n yirmi yllk peygamberlik hayatnn son on
zet
ylna Medine Dnemi denir. Bu dnem de kendi iinde Kureyin
Medinedeki siyasi oluumla yani Mslmanlarla bar masasna
oturduu Hudeybiye Antlamas'na (h.6/m.628) kadar ve Hudeybiye
sonras olmak zere ikiye ayrlr.
Hicret ncesindeki ad Yesrib olan Medineye Mslmanlarla birlikte
Hz. Muhammed (s)n da yaad ehir olmas sebebiyle Peygamber
ehri anlamnda Medinetn-Neb denildi. Mekkeden gelen
Mslmanlara hicret eden manasna Muhacir, onlara gnllerini ap
yurtlarn paylaan Medineli Mslmanlara ise yardmc anlamnda
Ensar ad verildi.
Bir btn olarak bakldnda Medine dnemi, slamn uygulamaya
ynelik temel prensiplerinin belirlendii bir dnem olarak kabul edilir.
Gerekten de dinin birok hkm Medinede tebli olunduu gibi
ibadetlerin ou da burada farz klnmtr.
Hz. Peygamber (s)n ilk slam toplumunu oluturma erevesindeki
faaliyetlerinin banda gelen mescid bu dnemde ina edilmitir.
Ensar-Muhacir kardelii ile Mslmanlar ile Yahudiler arasndaki
antlama da Medine'de yaplmtr.
dev
Dier bilim dallarndan istifade ederek Hicret

sonrasnda Medine'de Mslmanlarn karlat
problemleri aratrarak 200 kelimeyi amayacak
ekilde yaznz.
Hazrladnz devi sistemde ilgili nite bal
altnda yer alan dev blmne ykleyebilirsiniz.

1. Aadakilerden hangisi Hicret ncesinde Medinede yaayan kabilelerden biri
deildir?
Deerlendirme
sorularn sistemde ilgili a) Kurayza kabilesi
nite bal altnda yer b) Hazrec kabilesi
alan blm sonu testi
c) Nadr kabilesi
blmnde etkileimli
olarak d) Evs kabilesi
cevaplayabilirsiniz. e) Kurey kabilesi
2. Aadakilerden hangisi Mescid-i Nebnin kaplarna verilen isimlerden
biridir?
a) tike
b) Muht
c) Zevr
d) Vfd
e) Hzne
3. Aadakilerden hangisi hicret ncesinde Medinede kurulan pazarlardan biri
deildir?
a) Mzhim
b) Kurayza
c) Kaynuka
d) Safsif
e) Zble
4. Hz. Peygamber (s)n uygulad Ensar-Muhacir kardelii iin hangisi yanl bir
ifadedir?
a) Kardelik sayesinde Evs ve Hazrec arasndaki savalar sona erdi.
b). Kardelik sayesinde Mslmanlar darda mrik Araplarn basklarna daha
rahat kar koyabildiler.
c) Kardelik, ortak bir kimlik ve zihniyet birliinin oluturulmasna katk salad.
d) Kardelik sayesinde Medinede siyas bir topluluk da meydana getirildi.
e) Kardelik sayesinde Muhacirler Medinedeki hayata daha kolay bir ekilde ve
ksa srede intibak edebildiler.

5. Aadakilerden hangisi Medine Szlemesi ile ilgili doru bir ifade deildir?
a) Hz. Muhammed (s), gayrimslim gruplar nazarnda Medinenin siyas lideri
olarak kabul edildi.
b) Hz. Peygamber (s)n gz kamatrc diplomatik yeteneinin sonucunda
gereklemitir.
c) Kurey mrikleri slam dinini ve Mslmanlar hukuk, siyas ve sosyal olarak
tanm oldular.
d) Medine toplumunun i ve d tehditlere kar bar ve gven iinde
yaamasn salamay amalar.
e) Arap tarihinde benzerine rastlanmayan bir siyas-sosyal yapy ngrmtr.
Cevap Anahtar:
1.e 2.a 3.b 4.d 5.c


KAYNAKLAR
Arman, Mustafa. (1997). Hz. Muhammed (S.A.V.) Devrinde Mescid ve
Fonksiyonlar, Ravza Yay., stanbul
Algl, Hseyin. (1986). slam Tarihi, Gonca Yay., stanbul
Apak, Apak. (2006). Anahatlaryla slam Tarihi 1, Ensar Neriyat, stanbul
Apaydn, Mehmet. (1995). Resulllahn Gnl: Medine Dnemi Yeni Kronolojisi,
nsan Yay., stanbul
Aydn, Mustafa. (1991). lk Dnem slam Toplumunun ekillenii, Pnar Yay.,
stanbul
Baktr, Mustafa. (1990). slamda lk Eitim Messesesi Ashb- Suffa, Tima Yay.,
stanbul
Berki, Ali Himmet, Keskiolu, Osman. (1978). Hteml-Enbiya Hazret-i
Muhammed ve Hayat, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara
Daryal, Ali Murat. (1993). slamn Dou ve lk Yaylnn Psiko-Sosyal Adan
Tahlli, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yay., stanbul
Demircan, Adnan. (2000). Nebev Direni Hicret, Beyan Yay., stanbul
Derveze, zzet. (1995). Kurana Gre Hz. Muhammedin Hayat, (ev. Mehmet
Yolcu), Yneli Yay., stanbul
Devalib, Maruf. (1985). slamda Devlet ve ktidar, (ev. Mehmet Sait Hatibolu),
Dergh Yay., stanbul
Hamidullah, Muhammed. (1980). slam Peygamberi I-II, (ev. Salih Tu), rfan Yay.,
stanbul
Hamidullah, Muhammed. (1997). Hz. Peygamber Dneminin Siyasi - dari Belgeleri
---------, el- Vesaikus-Siyasiyye, (ev. Vecdi Akyz), Kitabevi Yay., stanbul
Kettni, Muhammed Abdlhayy b. Abdlkebir. (1990). Hz.Peygamberin Ynetimi
(et-Tertbu'l-driyye) I-III, (ev. Ahmet zel), z Yay., stanbul
Kksal, Mustafa sm. (1987). slam Tarihi I-XVIII, mil Yay., stanbul
Mahmud Esad. (1983). slam Tarihi, Tarih-i Din-i slam, (Haz. Ahmet Ltfi Kazanc,
Osman Kazanc), Marifet Yay., stanbul
Saram, brahim. (2007). Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Diyanet leri
Bakanl Yay., Ankara

Srma, hsan Sreyya. (1986). slam Tebliin Medine Dnemi ve Cihad, Beyan Yay.,
stanbul
ibl, Mevln. (1975). Asr- Saadet I-V, (ev. mer Rza, Sad. Osman Zeki
Mollamehmetolu), Eser Neriyat, stanbul
Tu, Salih. (1969). slam lkelerinde Anayasa Hareketleri, rfan Yay., stanbul
Uur, Mcteba. (1980). Hicr Birinci Asrda slam Toplumu, ar Yay., stanbul
Umer, Ekrem Ziya. (1992). Medine Toplumu, (ev. Nureddin Yldz), Risale Yay.
stanbul

HUDEYBYEDEN HZ.
PEYGAMBERN VEFATINA KADAR
MEDNE DNEM
Hudeybiye Andlamas
Hkmdarlar slama Davet
NDEKLER
Hayberin Fethi
Umretul-Kaz
Mte Sava
LK DNEM SLAM
Ztus-Selsil Seriyyesi
Mekkenin Fethi TARH
Huneyn Sava
Tif Kuatmas
Ganimetlerin Taksimi
Tebk Seferi
Heyetler Yl
Ved Hacc
Yalanc Peygamberlerin Zuhuru
sme Ordusu Hz. Peygamberin Vefat
Hz. Peygamberin Miras
Bu niteyi altktan sonra;

Hz. Peygamberin Medine hayatn daha iyi
HEDEFLER
kavrayabilecek
Medineli Mslmanlar ile Mekke Mrikleri arasndaki
mnasebetleri daha iyi bilecek
Hz. Peygamber ile Bizans imparatorluu arasndaki
mnasebetleri bilecek
Mekkenin Fethini ve slmn Arap Yarmadsna
yaylmasn bilecek
Hz. Peygamberin Veda haccn ve Ved hutbesini daha
NTE
iyi kavrayacak
Hz. Peygamberin vefatn ve geriye brakt miras
6
reneceksiniz.
Hudeybiyeden Hz. Peygamberin Vefatna Kadar Medine Dnemi
GR
Yce Allah tarafndan peygamberlik grevi ile grevlendirildikten sonra bu
grevinin on yln Mekkede yerine getiren Hz. Peygamber, 622 ylnda
Medineye hicret etti. Mekkede mriklerle mcadele eden Hz. Peygamber
Medinede de Yahudilerin ve mnafklarn muhalefeti ile karlat. Birincilerin
muhalefeti dtan ve grnr, ikincilerin muhalefeti ise iten ve grnmezdi. Hz.
Peygamber, hicretten hemen sonra Medine ehrinde yaayanlar bir araya
getirerek gerekletirdii hukuki dzenleme ve hayata geirdii Medine
szlemesiyle, Medinede bamsz bir slam Devleti kurdu. Kurulan bu devleti daha
kurulu aamasnda yok etmek isteyen Mekke mrikleri Hz. Peygamberin
Medinedeki dmanlar ile gizliden gizliye anlatlar. Medine Mslmanlarna kar
atklar Bedir, Uhud ve Hendek savalarnda istedikleri neticeyi elde edemediler.
Yce Allahn yardm, Hz. Peygamberin baarl taktikleri ve Mminlerin stn
gayretleri sayesinde Mekke mrikleri her seferinde elleri bo dndler.
Medinede oturan Yahudi kabilesi Kaynukaoullar, Nadroullar ve
Kurayzaoullar, Hz. Peygamberin kendilerine uzatt bar elini tutmadlar.
Kendilerine, dinlerinde serbeste yaama imkn veren Hz. Peygambere ve onun
getirdii slam dinine dmanlkta birbirleri ile yara girdiler. Birinin bana gelen
felaketten dieri ders ve ibret almad. Neticede hepsi Medineden srgn edildi. Bu
arada da Hz. Peygamber, Mekke mrikleri ile bar yolunu arad ve Hudeybiye
musalahasn imzalad. Bu blmde Hudeybiye musalahas ile Hz. Peygamberin
vefatna kadar olan olaylar greceiz.
Hudeybiye Musalahas (Zilhicce 6 / Nisan 628)

Hudeybiye Bar antlamas Hicretin altnc ylnda Zilkade aynda (Mart 628)
Mekke mrikleriyle Hudeybiye kuyusu yannda yaplmtr. Bu antlamadan nce
Hz. Peygamber, ryasnda ashabyla birlikte Mekkeye gittiini ve Kbeyi tavaf
ettiini grmt. Grd bu ryadan sonra ashabna, umreye gidileceini ve
gitmek isteyenlerin hazrlanmalar gerektiini syledi. Umre iin hazrlk yapanlara
yanlarna yol emniyeti iin gereken kltan baka bir silah almamalarn emretti.
Hz. Peygamber, bununla Mekkelilere sava iin gelmediklerini ve maksatlarnn
bar olduunu gstermek istiyordu. Ayrca kurbanlk olarak yetmi deve hazrlatt.
Hz. Peygamber, Medineden her ayrldnda yerine birini vekil brakrd. Bu
sefer de Abdullah b. mm Mektmu brakt. Zilkade aynn ilk pazartesi gn
1400 (veya 1500) sahabi ile birlikte Medineden yola kt. Hanmlarndan mm
Selemeyi de yanna ald. mm Seleme ilk Mslmanlardan ve Habe
Muhacirlerindendir. Ei Eb Seleme, Uhud savanda yaralanm ve ksa bir mddet

sonra da vefat etmiti. Hz. Peygamber, drt ocuu ile dul kalan bu hanmefendi ile
evlenmi, kendisini ve ocuklarn koruma altna almt.
Hz. Peygamber, beraberindeki sahabilerle birlikte le vakti Zulhuleyfeye
geldi. le namazn kldrdktan sonra umre iin ihrama girdi. Abbd b. Bir
bakanlndaki yirmi kiilik bir svari birliini mriklerin durumu hakknda bilgi
toplamak iin nden gnderdi. Sava yaplmas yasak olan aylar Zilkade ile balard.
Zilhicce ise hac ay idi. Mekke hac aynda kalabalk olurdu. Hz. Peygamber, dier
kabilelerle karlamamak iin, Kbe ziyaretini bir ay nce yapmak istedi.
Muhacirler, iinde ocukluk yllar geen Mekkeye alt yldan beri hasret
kalmlard. Mekkeye gitmek ve Kbeyi ziyaret etmek iin can atyorlard.
Biroklarnn aileleri hlen daha Mekkede bulunuyordu. Medineli Ensarn birou
da Hz. Peygamberle birlikte Kbeyi ziyaret etmeyi ok istiyorlard.
Hz. Peygamberin bu hareketi Mekkede duyuldu. Mrikler, geli maksatlar
ne olursa olsun Mslmanlar Mekkeye sokmamaya karar verdiler. Hatta bu
yzden kacak bir sava da gze alarak sava hazrl yapmaya baladlar. Ayrca
Hlid b. Velid kumandasnda 200 kiilik bir svari birliini Mslmanlarn geliini
engellemek zere yola kardlar. O srada Mekke civarnda yaayan ve teden beri
Himoullarna dostluk besleyen Huza kabilesine mensup bir ahs gelip durumu
Hz. Peygambere bildirdi. Bu haberden bir sre sonra da Hlid b. Velid,
Mslmanlarn yolunu kesti. Bunun zerine Hz. Peygamber, Mekkeye 20 km.
uzaklktaki Hudeybiye kuyusu yannda konaklad.
Mekkeliler, Hudeybiye kuyusu yannda konaklayan Hz. Peygambere Huza
kabilesi reisi Bdeyl b. Verkay eli gnderdiler. Bdeyl, mriklerin aldklar karar
ve sava hazrlklarn anlattktan sonra Hz. Peygamberden geri dnmesini istedi.
Hz. Peygamber de Mekkeye sadece ziyaret iin geldiklerini syleyerek izin
verilmesini istedi. Bdeyl, Hz. Peygamberin bu teklifini Mekkelilere ulatrd.
Mekkeliler, Bdeyli Hz. Peygamber iin almakla itham ederek Ehbi kabilesinin
reisi Huleysi, onun ardndan da Tifte oturan Sakf kabilesinin reisi Urve b.
Mesdu gndererek Mslmanlar umre yapmaktan vazgeirmeye altlar.
Kurbanlk develerden etkilenen Huleys, dnnde Mekkelilere, Kbeyi ziyaret
iin gelenlere izin verilmesini tavsiye ederken, ashabn Hz. Peygambere
ballklarn yakndan gren Urve, bu arkada topluluunun Onu hibir zaman
yardmsz brakmayacaklar kanaatine ulatn bildirdi. Btn bunlara ramen
mrikler kararlarndan dnmediler. Mslmanlara bir baskn yapmalar iin askeri
bir birlik bile gnderdiler. Fakat Mslmanlar, sava niyetinde olmadklarn
gstermek iin, esir ettikleri bu birlii serbest braktlar.
Hz. Peygamber, niyetlerinin sava deil, umre yapmak olduunu bildirmek
ve izin salamak iin bu sefer Huza kabilesinden Hra b.meyyeyi gnderdi.
Mekkeliler, eliye kt davrandlar. O da son olarak Hz. Osman gnderdi. Mekke

liderleri, Hz. Peygamber ve arkadalarn Mekkeye sokmayacaklarn tekrar ettiler

ve Hz. Osmana kendisi isterse Kbeyi ziyaret edebileceini bildirdiler. Hz. Osman,
hep birlikte ziyaret iin srarlarn srdrnce onu gn gzaltnda tuttular. Hz.
Osman: Ben Kbeyi ancak Hz. Peygamberin arkasnda ziyaret ederim demi,
yalnz bana tavaf etmemiti.
Hz. Osman, beklenen zaman iinde geri dnmedi. Mslmanlar arasnda
onun Mekkede ldrldne dair bir sylenti kt. Bu haber, gergin olan havay
iyice gerginletirdi. Eer bu haber doruysa mriklerle sava kanlmazd. Hz.
Peygamber, bu ii Kureyin yanna brakmak istemedi. Hemen ashabn toplad ve:
Mriklerle vurumadka, buradan ayrlamayz! buyurdu. Mslmanlk urunda
canlarn feda iin ashabn biate ard. Ashab- kiram da, lnceye kadar
savamak ve asla savatan kamamak artyla biat ettiler. Ashabn, Hz.
Peygamberin ellerini tutarak biat etmesinden sonra; Hz. Peygamber, Osman adna
bir eliyle dier elini tutarak onu da biat ilemine katt. Yce Allahn, biate
katlanlardan raz olduunu bildirmesi sebebiyle (Fetih/48: 18) bu biat
Beyatrrdvan denildi. Bu biatin haberi Mekkeye ulanca mrikler, lm-kalm
sava iin szleen Mslmanlarla sava gze alamadlar ve Hz. Osman serbest
braktlar. Daha sonra da Sheyl b. Amr ve arkadalarn eli olarak Hz.
Peygambere gnderdiler. Neticede Hz. Peygamber ve Kurey heyeti arasnda,
Medine slam Devletinin Kurey tarafndan resmen tannd Hudeybiye antlamas
imzaland (Zilhicce 6 / Nisan 628). Bu antlamann metni udur:
Bismikallhmme! Bu, Muhammed b. Abdullah ve Sheyl b. Amr arasnda
yaplan antlamadr:
Halkn (Mslmanlarla mriklerin) emniyet ve selamet iinde yaamalar ve
birbirlerine zarar vermemeleri iin on yl iki taraf arasnda sava
yaplmayacak. Taraflardan biri, bu ittifaka dhil olmayan herhangi bir kabile
ile savaa girerse, dieri bu savaa mdahil olmayacaktr.
Bu antlama aramzda az kilitli heybe gibi olup antlama hkmleri
herhangi bir suretle bozulmaktan veya geri braklmaktan korunmak;
taraflar, birbirlerine kar olan her trl kinlerini ve dmanlklarn heybede
kilitlemek, onlar aa vurmaktan kanmak zere, aramzda hrszlk ve
hainlik olmayacaktr.
Muhammedin akit ve ahdine girmek isteyen kimse, bu konuda serbest
olacaktr.
Kureyin akit ve ahdine girmek isteyen kimse de, bu hususta serbest
olacaktr.
Kureylilerden velisinin izni ve haberi olmadan Muhammedin yanna
gelecek kimseler, Kureylilere geri gnderilecektir.
Muhammedin yannda bulunanlardan Kureylilere gelecek olanlar,
Muhammede geri evrilmeyecektir.

Muhammed ile ashab bu yl geri dnp gidecekler; gelecek yl, yanlarnda

yalnz yolcu silah olarak knlarnda sokulu kllar bulunduu hlde Mekkeye
girip orada gn kalacaklardr. (bn Him, III, 248; Vkd, II, 611-612)
Hudeybiye bar antlamasn Hz. Ali kaleme ald. ki nsha olarak hazrlanan
antlama metnini, iki tarafn ahitleri imzalad. Kaynaklarmzda antlamann
ahitleri olarak Ebubekir b. Eb Kuhfe, mer b. Hattb, Eb Ubeyde b. Cerrh,
Muhammed b. Mesleme, Huveytb b. Abdluzza ve Mikrez b. Hafs b. Ahyafn
isimleri gemektedir.
Antlama artlarnn arlndan dolay zlen Hz. Ali, bir iki defa kalemi
elinden brakmt. Ayrca Kureyin temsilcisi Sheyl b.Amr, antlama metni
zerine besmele ve Allahn Resul yazlmasna itiraz etmi, yerine Abdullah olu
Muhammed yazlmasnda srar etmiti. Bunun zerine Hz. Peygamber de Vallahi,
siz yalan saysanz da ben Allahn elisiyim. diye cevap vermiti. Hz. Ali de :
Vallahi, ben, Resulullah nvann kesinlikle silmem! deyince Hz. Peygamber,
Aliye dnm ve: Sen, bana o kelimelerin yerini gster! demi, o ifadeleri kendi
eliyle izerek yerine Abdullah olu Muhammed ifadelerini yazdrmtr.
Mekke mriklerinin temsilcisi Sheyl b. Amrn olu Eb Cendel, evvelce
Mslmanl kabul ettii iin babas tarafndan zincirle balanm ve Mekkede
hapsedilmiti. Antlama yazlrken hapisten kurtulmu, zincirini sryerek bin bir
glkle Hz. Peygamberin huzuruna can atabilmiti. Sheyl, biraz nce imzalanan
antlama gerei olunun kendisine geri verilmesini istedi ve bu konuda srar etti.
Bu antlamaya gre sizden ilk isteyeceim adam budur. dedi. Aksi takdirde,
barn bozulacan kesin bir dille syledi. Hz. Peygamber, bar kurtarmak iin
Eb Cendeli babasna teslim etmee raz oldu. Fakat Eb Cendel, babasnn bu
inad karsnda sonsuz derecede zld ve ackl hlinden Mslmanlar haberdar
etmek istedi. O zaman Hz. Peygamber:
-Ey Eb Cendel! Sabret ve Allahtan midini kesme! Yce Allah, Yaknda
sana da senin gibi olanlara da kurtulu yolu gsterecektir. szleriyle kendisini
teselli etti. Ancak durum nazik ve sinirler gergindi. Resulullah ifadesinin
metinden silinmesi, bir iki maddenin ar gibi grnmesi ve Eb Cendelin urad
felaket, Mslmanlarn sabrn tard. Hatta Hz. mer dayanamad ve Hz.
Peygamber in huzuruna karak yle dedi:
-Ey Allahn Resul! Sen, Allahn elisi deil misin? Dinimiz hak deil mi? Bu
zilleti neden kabul ediyoruz? Hz. Peygamber de ona yle cevap verdi:
-Muhakkak ki ben, Allahn elisiyim ve hibir zaman Allaha isyan etmi
deilim. Allah da beni zarara uratmaz. Hz mer, sonradan pimanlk duyaca
szlerini yle devam ettirdi:

-Sen, bize Kbeyi tavaf edeceiz dememi miydin? Bunun zerine Hz.
Peygamber:
- Evet, syledim. Fakat bu sene tavaf edeceiz demedim. Yine tekrar
ederim ki, Mekkeye girecek ve Kbeyi ziyaret edeceksiniz! buyurdu.
Bu cevaplar zerine Hz. Peygamberin yanndan ayrlan Hz. mer, doru Hz.
Ebubekirin yanna gitti. Ayn sorular ona sordu ve ondan da ayn cevaplar ald.
Daha sonra Hz. Peygamber, ashabna seslenerek : Haydi, kurbanlarnz
kesiniz, balarnz tra ediniz! buyurdu. Fakat Ashab- kiramdan hibiri yerinden
kmldamad. Hz. Peygamber, emrini kere tekrarlad. Ashabn bu krgnlna
sebep, bar artlarnn grnte ar olmasyd. Ancak Hz. Peygamber, ashabnn
bu haline ok zld. Hemen ei mm Selemenin adrna girdi. zntsn ona
bildirdi. O zaman mm Seleme, byk ve tarihi bir grev yapt.
-Ey Allahn elisi! Siz knz, kurbannz kesiniz ve tranz olunuz.
Ashabnz da size uyacaktr. dedi ve Hz. Peygamberi teselli etti. mm Selemenin
yanndan kan Hz. Peygamber, hi kimseye bir ey demeden kurbanlk develerini
kesti. Daha sonra da berberini ararak tra oldu. Hz. Peygamberin bu hareketini
gren Ashab- kiram da birer birer kurbanlarn kesti ve balarnn san tra
ettiler. Hz. Peygamber, Hudeybiyede 19 veya 20 gn kaldktan sonra, ashab ile
birlikte Medineye dnd. Ashab, Kbeyi ziyaret edemedikleri iin znt
iindeydiler. Yce Allah, onlarn zntlerini Fetih Suresini gndererek giderdi.
Mslmanlar, daha Mekke ile Medine arasnda yolda iken Fetih Suresi nazil
oldu. Bu sure, Hudeybiye bar antlamasnn, birok fethe balang olacan
bildirdi, gelecek fetihleri mjdeledi. Bu mjdeler, Mslmanlarn zntsn
byk bir sevince evirdi ve gnl rahatlyla Medineye geldiler.
lk bakta Mslmanlarn aleyhine grnen Hudeybiye antlamas,
Mslmanlarn ve slamn lehine dnd. Bu antlama, slamn yayl asndan bir
dnm noktas oldu. Bata o zamana kadar Hz. Peygamberi hi bir ekilde
muhatap kabul etmeyen Mekkeli mrikler, bu antlama ile onun kurduu Medine
slam Devletini resmen tanm oldular. Ayrca Hz. Peygamber, bu antlamayla
Hendek savanda Medineyi kuatan dman ittifakn paralam oldu.
Mslmanlarn aleyhine gibi grnen maddeler kahraman Eb Basr, Eb Cendel
ve arkadalarnn fedakrlklar ile lehe evrildi.
Hz. Peygamber, imzalad antlamann artlarna son derece sayg gsterdi.
Hudeybiyeden Medineye dndkten sonra, baz Mekkeli kadnlar, slam dinine
girerek Medineye geldiler. Hz. Peygamber bu kadnlar Mekkelilere teslim etmedi.
nk imza edilen antlamann, geri evrilmesini mecbur ettii madde yalnz
Mslman erkekler iindi; kadnlar buna dhil deildi. Bu srada Eb Basr adnda
bir kii Mslman olarak Mekkeden Medineye gelmi ve Hz. Peygambere
snmt. Eb Basr de Eb Cendel gibi Mekkede hapsedilen Mslmanlardand.

Hz. Peygamber evvelce Eb Cendeli nasl babas Sheyle teslim etmise, imdi de
Eb Basri Mekkelilere hi itiraz etmeden geri verdi. Yolcu ederken de Eb Basre
unlar syledi:
-Ey Eb Basr! Biz antlamamz bozamayz. Sen de biraz sabret! Allah, elbet
sana ve mrikler iinde kalan senin gibi Mslmanlara bir kurtulu yolu
gsterecektir.
Eb Basr, kendisini Mekkeye gtren mriklerden kurtulmay baarp
Kureyin ticaret yolu zerinde ys denilen yere giderek oraya yerleti. Bu durum
Mekkede duyulunca, Mslman olan dier Mekkeliler de onun yanna gittiler. Eb
Cendel de oraya gitti. Saylar yze ulaan bu Mslmanlar, Kureyin ama
giden ticaret kervanlarnn geiini engellemeye baladlar. Neticede Mekkeliler,
Mekkeden Medineye snan Mslmanlarn geri verilmesi artnn
kaldrlmasn teklif etmek zorunda kaldlar. Bu art Mekkelilerin istei zerine
kaldrldktan sonra Hz. Peygamber, Eb Basr ve arkadalarn Medineye davet
etti. Fakat bu srada mcahit Eb Basr hastayd, lm deindeydi; vefat edince,
cemaatini Eb Cendel alp Medineye getirdi.
Hudeybiye antlamas, Mslmanlar iin gerekten bir fetih oldu. Bu
antlamadan sonra slamn yayl hzland. Bundan sonraki iki yl iinde Mslman
olanlarn says, antlamaya kadar geen on sekiz ylda slama girenlerin saysn
amt. Bu arada Hlid b. Velid, Amr b. el-s ve Osman b. Talha gibi Kureyin
nemli ahsiyeti Medineye gelerek Mslman oldular. Dier taraftan Hz.
Peygamber bu bar ortamndan yararlanarak komu lkelerin hkmdarlarn
slama davet etti. Hudeybiye bar antlamas iki yl devam etti. ki yl sonra
antlamay bozanlar ve hkmlerine saygszlkta bulunanlar Kureyliler oldu.
HCRETN YEDNC YILI OLAYLARI (628-629)
Hkmdarlar slama Davet (7/628)

Hudeybiye antlamas ile Mslmanlar ve Mekke mrikleri arasnda bar
kurulmu ve gven salanmt. Btn insanla peygamber olarak gnderilen Hz.
Peygamber, bu yeni dnemi iyi deerlendirdi ve davetini btn insanla duyurdu.
Bata zamann iki byk devleti Bizans ve Ssn imparatorluklar olmak zere,
komu lkelerin hkmdar ve idarecilerine slama davet mektuplar gnderdi.
Mektuplarn Muhammedn Resulullah (Muhammed Allahn elisidir) ibaresinin
yazl olduu bir mhr ile mhrledi.
Bizans kayseri (imparatoru) Herakliyusa eli olarak Dhye b. Halife
gnderildi. O srada imparator Kudste bulunuyordu. Mektubu alp okuyan
Herakliyus, mektubu yazan Hz. Peygamber hakknda bilgi almak iin onu tanyan
birinin bulunmasn emretti. te o srada ticaret iin Kudste bulunan Eb Sfyan

imparatorun huzuruna getirildi. mparator ona, Hz. Peygamberin soyu, hayatnn

safhalar, kendisine inananlarn durumu, ahlaki zellikleri hakknda sorular sordu.
Ald cevaplardan, onun peygamber olduuna kanaat getirdi ve Eb Sfyna yle
dedi: Eer bu syledikleriniz doruysa, ben de size haber vereyim ki, u
ayaklarmn bast yerler pek yaknda o zatn olacaktr. Ayrca Hz. Peygamberin
elisine ok iyi davrand, gzel bir ekilde arlad ve onunla Hz. Peygambere
hediyeler gnderdi.
ran kisrs (hkmdar) II. Hsrev Pervize eli olarak Huzfe b. Abdullah
gnderildi. ranllar, o zaman adna mecslik denilen atee tapma sapkl
iindeydiler. Huzfe, devletin bakenti Medine giderek Hz. Peygamberin
mektubunu Hsrev Pervize takdim etti. Besmele ile balad mektubunda Hz.
Peygamber: Allahn Resul Muhammedden Fars (ran)n ulusu Kisrya! diye
hitap ediyordu. Kendi adnn Muhammedin adndan sonra yazlmasna sinirlenen
Kisr, mektubun tamamnn okunmasn beklemeden yrtt ve eliye de hakaret
etti. Bununla da kalmad, o zaman rann idaresi altnda bulunan Yemen valisi
Bzna, Hz. Peygamberi yakalatp kendisine gndermesini emretti. Bzn da Hz.
Peygamberi yakalayp Kisrnn huzuruna getirecek iki adamn Medineye
gnderdi. Hz. Peygamber de bunlara Kisrnn, olu tarafndan ldrldn
haber verdi ve bunlar aracl ile Bzna davetini ulatrd. Daveti aldktan sonra
Mslman olan Bzn, Hz. Peygamberin Yemen valisi olarak greve devam etti.
Hz. Peygamber, gnderdii mektubun Kisr tarafndan yrtldn duyunca
yle dedi: O, benim mektubumu nasl paraladysa yce Allah da onun
memleketini yle paralayacak! Aradan ok zaman gemeden Hz. mer
zamannda (16/637) Kisrlarn imparatorluu paraland. Ssn sllesi ykld ve
ran topraklar slam Devletinin snrlarna dhil oldu.
Habe Necisi (hkmdar) Ashameye eli olarak Amr b. meyye
gnderildi. Eliyi ok iyi karlayan Necinin Mslman olduu ve fakat
Mslmanln evresinden gizledii rivayet edilir. Bilindii gibi Neci, Mekke
dneminde lkesine hicret eden Mslmanlara ok iyi davranmt. lkesinde
bulunan Mslmanlar, davet mektubunu aldktan sonra Cafer b. Eb Tlib
bakanlnda bir gemiyle yola kard. Bu kafilede Necinin, Hz. Peygambere
nikhlad mm Habbe (Eb Sfynn kz) de vard. Kafilede bulunanlar,
Hayberin fethinden sonra gelip Medineye ulatlar. Bilindii gibi, Hz. Peygamber,
Hicretin dokuzuncu ylnda Medinelilere Necnin vefatn haber verdi ve onun
iin Cennetl-bakide gyabi cenaze namaz kldrd.
Msr Mukavksna eli olarak Htb b. Eb Beltea gnderildi. Hristiyan olan
Mukavks, slam kabul etmedi, ama Hz. Peygamberin mektubuna cevap yazd. Hz.
Peygambere iki cariye ve ayrca deerli hediyeler gnderdi. Hz. Peygamber, bu
cariyelerden Mriyeyi kendine ald, Srni de Hassan b. Sbitle evlendirdi. Hz.
Peygamberin son ocuu brahim, Mriyeden dnyaya gelmitir.

Kuzey Arabistan topraklarnda yaayan ve Bizansa tbi bir devlet olan

Gassn Devletinin kral Hris b. Eb emire, ca b. Vehb gnderildi. Hris, Hz.
Peygamberin mektubunu fkeyle yere att ve ardndan da Mslmanlara kar bir
saldr iin hazrlk yapmaya balad. Ancak bal olduu Bizans imparatoru buna
izin vermeyince o da bu saldrdan vazgeti.
Arap beyliklerinden Yemme kral Hevzeye Selt b. Amr gnderildi.
Hristiyan olan Hevze, Hz. Peygambere, Mslman olma karlnda baz artlar
ileri srd. Hz. Peygamber de bu artlar kabul etmedi.
Busra emirine gnderilen eli, Gassnlerin Mte valisi urahbil b. Amr
tarafndan yolda yakalanp ldrld. Bu olay Mte savann sebebi oldu.
Hz. Peygamber, Arabistann eitli yerlerinde yaayan dier kabile
liderlerine ve baz ahslara da davet mektuplar gndermitir. Bu mektuplarda
muhataplara isimleriyle hitap edilmi ve kendileri Allahn birliine ve Hz.
Peygamberin onun kulu ve elisi olduunu kabul ederek Mslman olmaya davet
edilmitir. Muhtevalar ayn olan bu mektuplar, ksa ve anlalr bir biimdeydi. Hz.
Peygamber, bu mektuplar, gnderecei lkeleri bilen arkadalarndan setii
elilerle gnderdi. Hz. Peygamber, tebli maksatl olan diplomatik ilerde
grevlendirdii kiileri gzel konuan, cesur, insan ilikilerinde baarl, temsil
kabiliyeti yksek ve tebliin muhtevasna vakf kiilerden seerdi. Tebli maksatl
olmayan ve i bitirmeye ynelik ilerde ise cesur, gz pek, sz sanatn iyi kullanan
kimseleri tercih ederdi.
Hayberin Fethi (7/628)

Hz. Peygamberin Mekkeden Medineye hicret ettii zaman Medinede
Yahudi kabilesi vard. Ayrca Hayber, Fedek, Teym ve Vadilkurda yaayan
Yahudiler de vard. Medineden srgn edilen Yahudilerden bir ksm buralara
yerlemiti.
Medine-Suriye yolu zerinde, Medineye 150 km. uzaklkta bulunan
Hayber, sadece Yahudilerin yaad nemli bir ehirdi. ehir, ayr blgedeki
sekiz kaleden oluuyordu. Haybere yerleen Nadroullar liderleri, Hayber
Yahudilerini Mslmanlara kar dmanca bir siyaset takip etmeye sevk ettiler.
Hendek savandan nce Arap kabilelerini Kureyin etrafnda toplamay baaran
bu liderler, istediklerini elde edemeyince yeni araylara girdiler. Bu sefer Fedek,
Teym ve Vadilkur Yahudilerini ve Gatafanoullarn yanlarna alarak Hayberde
yeni bir hazrla baladlar.
Hz. Peygamber, Yahudilerin bu faaliyetini haber alnca dmana saldr
frsat vermemek iin onlardan nce harekete geti. ki yz atl, bin drt yz yaya
olan 1600 kiilik ordusuyla Medineden yola kt. Ordunun iinde 20 hanm vard.
Bunlarn iinde Hz. Peygamberin hanm mm Seleme ve halas Safiyyede vard.

Bunlar, yarallar tedavi edecek, yemek yapacak ve geri hizmette orduya yardmc
olacaklard.
slam ordusu hzl bir yryle, nce Gatafan erine yryormu gibi bir
hava vererek drt gn sonra bir gece vakti Hayber ehrine ulat. Hz. Peygamber,
gece baskn yapmad ve sabah bekledi. Gatafanoullarndan ve daha baka
yerlerden Haybere gelebilecek yardm engellemek iin yollara birlikler yerletirdi.
Bu srada da yle dua ediyordu: Allahm! Biz, bu ehir halknn hayrn istiyoruz.
Bu ehrin halknn ktlklerine kar sana snyoruz.
Hayber de Medine gibi ziraate elverili bir yerdi. Orann halk da
Medineliler gibi ziraatle megul olurdu. Sabah erkenden bahelerine ve tarlalarna
gitmek iin kalelerinden kan Hayberliler, slam ordusunu grnce korku iinde
kalelerine ekilip kaplarn kapattlar. Hz. Peygamber, her zaman yapt gibi nce
Yahudileri slama davet etti. Teklifinin reddedilmesi zerine Hayber kalelerini
kuatma altna ald. Yaplan arpmalar neticesinde kaleler birer birer alnd. lk
anda alnamayan Kams kalesini de Hz. Alinin kumanda ettii birlik ald. Neticede
Hayber fethedildi.
eitli rivayetlere gre Yahudilerin 20.000 veya en az 10.000 savalar
vard. Ayrca mstahkem kalelerinde savunma avantajna sahiptiler ve silahlar da
boldu; yine de malup oldular. Hayberin fethi esnasnda Mslmanlar on be ehit
verdi. Yahudilerden de doksan kii ld. Yenik duruma den Hayberliler, ziraat
ilerini iyi bildiklerini syleyerek topraklarnda yarc olarak kalma teklifinde
bulundular. Hz. Peygamber, slam Devletinin gerekli grdnde onlar
topraklarndan karma hakkn sakl tutarak bu tekliflerini kabul etti. Buna gre
Yahudiler, her yl ziraattan elde ettiklerinin yarsn slam Devletine vereceklerdi.
Hayberin fethinde ele geirilen tanabilir ganimetlerin datmnda Hz.
Peygamber, savaa katlan kadnlara da pay verdi. Savata ldrlen Nadroullar
lideri Huyey b. Ahtabn gizledii hazinesi bulunarak yoksullara datld. Hayber
sava srasnda Habe Muhacirleri de Medineye dnmlerdi. Medineden
Haybere gelen Cafer ve arkadalarna da ganimetten pay ayrld.
Hayber evresindeki Yahudi yerleim merkezleri olan Fedek, Teym ve
Vadilkurda oturan Yahudiler de topraklarnda yarc kalarak slam Devletinin
hkimiyetini kabul ettiler. Fetihten sonra birka gn Hayber de kalan Hz.
Peygamberi Zeynep adndaki bir Yahudi kadn zehirlemek istedi. Kendisine ikram
edilen olak etindeki zehiri fark eden Hz. Peygamber, lokmay azndan kard.
Ancak etten yiyen Bir b. Ber isimli sahabi zehirlenip ld iin bu kadna k
Ssn uyguland. Affedildii de rivayet edilir.
Hayberin fethinde alnan esirler arasnda Huyey b. Ahtabn kz Safiyyede
vard. Safiyyenin kocas Kinne b. Reb, bu savata lmt. Hz. Peygamber,

Safiyyeyi Mslman olup kendisiyle evlenme veya ailesine geri dnme hususunda
serbest brakt. Safiyye de Mslman oldu ve Hz. Peygamber ile evlendi.
Umretul-Kaz (Zilkade 7 / Mart 629)

Hudeybiye musalahasnn zerinden bir yl gemiti. Hz. Peygamber, bu
musalahada hicretin yedinci ylnn Zilkade aynda yaplmas kararlatrlan umre
iin hazrlk yapmaya balad. Hudeybiyede bulunanlar bata olmak zere 2.000
kiiyle birlikte umre yapmak iin Mekkeye doru yola kt. Yanna 70 kurbanlk
deve ald. Mslmanlarn Mekkeye yaklatn duyan mrikler gnlne
ehri terk ederek civardaki tepelere ve da yamalarna ekildiler. Mslmanlar
byk bir sevin iinde telbiye getirerek ehre girdiler. Kbeyi grnce de tekbir
getirdiler. Hz. Peygamberin peine taklarak tavaflarn yaptlar; Saf ile Merve
arasnda say ettiler. Gl ve kuvvetli olduklarn gstermek iin tavaf ve say
esnasnda dimdik bir hlde, koarcasna ve omuzlarn silke silke yrdler.
Mslmanlarn tavaf ve say bitirmelerinden sonra Hz. Bilal, Kbenin
damna karak le ezann okudu. Sonra da Mslmanlar cemaat hlinde le
namazn kldlar. Daha sonra salarn tra ettiler, sonra da kurbanlarn kestiler ve
ihramdan ktlar. Bir yl nce yaplmayan umre, imdi yapld iin el-umretul-
kaz diye anld. Hz. Peygamberin bir yl nce grd rya gereklemi ve
Mslmanlar huzura kavumu oldular.
Mslmanlarla yan yana olmamak iin ehri terk eden mrikler,
bulunduklar yerlerden Mslmanlar izledi ve onlarn olgun davranlarndan
etkilendiler. lerinde slama ve Mslmanlara kar bir ilgi ve alaka uyand. Bu
adan umre, Mekkelilerin gnllerini fetheden bir ibadet oldu.
Hz. Peygamberin amcas Abbas, slam kabul ettii hlde hlen Mekkede
ikamet ediyordu. Hz. Peygamber, amcas Abbasn dul ve Mslman olan baldz
Meymnenin teklifini kabul ederek onunla evlendi. Bu evliliinden dolay
Mslmanlara ve Mekkelilere bir dn yemei vermek ve iki toplumu bir araya
getirmek istiyordu. Mekkeliler, verdikleri gnlk srenin dolduunu ileri srerek
bu daveti kabul etmediler. gn Mekkede kalan Mslmanlar, byk bir sevin
iinde Medineye dndler. Hz. Peygamber, dnerken ehit amcas Hamzann
ksz kz Ammreyi, onun istei ve baz sahabilerin dilekleri dorultusunda
beraberinde Medineye getirdi. Zeyd b. Hrise, Ali b. Eb Tlib ve Cafer b. Eb Tlib
arasnda Ammrenin bakm ve himayesini stlenme konusunda kan anlamazl
tatlya balayan Hz. Peygamber, bu grevi Cafer b. Eb Tlibe verdi. Hz.
Peygamber, Ammreyi Cafere vermesinin sebebini ise Caferin, Ammrenin
teyzesi Esm bt. Umeys ile evli olmas, teyzenin ise anne makamnda olduu,
dolaysyla bir kzn teyzesi ve halas zerine nikhlanamayaca eklinde aklad.

HCRETN SEKZNC YILI OLAYLARI (629-630)
Mte Sava (Cemaziylevvel 8 / Austos-Eyll 629)

Hz. Peygamberin, Mekkeden Medineye hicret ettii ve Medinede slam
Devletini kurduu srada dnyann en byk devletlerinden biri de Bizans
imparatorluuydu. Bizans imparatorluu, Arap yarmadas ile kendi topraklar
arasnda bir tampon devlet kurarak kendini emniyete almt. Bu devlet, Gassnler
Devletiydi. Arap olan Gassnler, Bizansllar gibi Hristiyan dinine mensuptular.
Hudeybiye musalahasndan sonra hkmdarlara slama davet mektuplar
gnderen Hz. Peygamber, hem Bizans imparatoruna hem de Gassn emirine davet
mektubu gndermiti. Mslmanlarla Bizansllar arasnda yaplan ilk sava olan
Mte savann sebebi, Gassn emirlerinden birinin, bu davet mektubunu gtren
Mslman bir eliyi ldrmesidir.
Hz. Peygamberin slama davet iin Busr emirine gnderdii eli Hris b.
Umeyr, Mteden geerken, Bizans adna blgeyi idare eden Hristiyan Gassn
emiri urahbil b. Amr tarafndan ldrld. Dier taraftan Hz. Peygamberin ayn
yl iinde (Rebilevvel 8/Temmuz 629) blge halkn slama davet iin Belkya bir
gnlk mesafedeki Zatuatlha gnderdii on be kiilik heyet yeleri, ok
yamuruna tutularak ehit edildiler. lerinden sadece Kab b. Umeyr yaral olarak
kurtuldu ve ac haberi Medineye getirdi.
Elisinin ldrlmesini bir sava sebebi sayan Hz. Peygamber, blgeye
gndermek zere 3.000 kiilik bir ordu hazrlad. Bu ordunun bana Zeyd b.
Hriseyi komutan tayin etti sonra da yle buyurdu: ayet, Zeyd, savata ehit
olursa, komutay Cafer alsn! Cafer de ehit derse, Abdullah b. Revha orduya
komutanlk etsin! O da ehit olursa, artk Mslmanlar kendi aralarndan birini
komutan olarak sesinler.
Hz. Peygamber, orduyu yolcu etmek iin Medinenin Seniyyetl-veda
denilen tepesine kadar gitti ve onlardan Mteye kadar giderek eliyi ldren
urahbil b. Amr ve halkn nce slama davet etmelerini, kabul etmezlerse
savamalarn istedi. Kadnlar, ocuklar, yallar ve manastrlara ekilmi din
adamlarn ldrmemeleri, evleri ykp tahrip etmemeleri, aalar kesmemeleri
emrini verdi.
slam ordusunun Medineden hareket ettiini renen urahbil b. Amr, o
srada blgede bulunan Bizans imparatorundan yardm istedi. mparator,
Ssnlerle sava iin hazrlad birlikleri onun yardmna gnderdi. Blgede
yaayan Arap kabilelerinden savalarn da bu orduya katlmasyla Bizans
ordusunun says yz bine (bir rivayete gre iki yz bine) ulat. Mana gelip
karargh kuran Zeyd b. Hrise, dmann gcn renince durumu arkadalaryla
mzakere etti. Vaziyetin derhal Hz. Peygambere bildirilmesi ve alnacak cevaba

gre hareket edilmesi fikri kabul edilmek zere iken Abdullah b. Revha, etkili bir
konuma yaparak, dmanla derhal savalmas gerektiini, yenseler de yenilseler
de iki gzel neticeden birine ulaacaklarn, ya gazi ya da ehit olacaklarn syledi.
Abdullahn bu konumasndan sonra sava karar alnd. Yrye geen ordu
Mteye vard.
slam ordusu, kendisinin otuz (veya altm) kat bir ordu ile savaa girmeye
ekinmeden dman zerine atld. arpmann ilk safhasnda Zeyd b. Hrise, ikinci
safhasnda da Cafer b. Eb Tlib kahramanca savaarak ehit oldular. Sanca
devralan ve iirler okuyarak savaan Abdullah b. Revhann da ehit dmesinden
sonra slam ordusu Hlid b. Velidi komutan seti. Akama doru kumanday eline
alan Hlid, hava kararncaya kadar savat. Onun etrafnda saf balayan sahabiler,
ani saldryla pek ok dman askerini ldrdler. Gece olunca iki taraf da
kararghlarna ekildi.
Dman ordusunun bykln dikkate alan Hlid, ertesi gn deiik bir
taktik uygulamay dnd. Ordunun sa tarafndaki askerleri sola, soldakileri saa,
ndekileri arkaya ve arkadakileri ne almak suretiyle, dman zerinde, geceleyin
kendilerine yardm birliklerinin geldii intiban uyandrmaya ve ani bir taarruzdan
sonra birliklerini emniyet iinde le doru ekmeye karar verdi. Sabah olunca,
dman zerine ani bir taarruza geti. Karlarnda deiik simalar gren dman
askerleri, Mslmanlara yardm geldiini sanarak korkuya kapldlar ve gerilemeye
baladlar. Bekledii ann geldiini gren Hlid, ordusunu hzl bir ekilde geri ekti.
Kendileri iin bir tuzak kurulmasndan ve Hlidin kendilerini le ekerek orada
savamak istemesinden endieye kaplan dman askerleri, Mslmanlar takip
etme cesaretini gsteremeyince sava sona erdi. Hlid b. Velid, ordusunu sa salim
Medineye getirmeyi baard.
Mte savann olduu gn Hz. Peygamber, Medinede mescidin minberine
oturup sava meydanna bakarak olup bitenleri mescitte bulunanlara anlatt.
komutann ehit dmesini yle dile getirdi: Zeyd, sanca eline ald; imdi
vurulup ehit dt. Sonra sanca Cafer ald, o da ehit oldu. Daha sonra sanca
Revhann olu ald ve oda ehit dt. Son olarak sanca Allahn kllarndan
biri ald. Nihayet Allah, mcahitlere fethi myesser kld. Bundan sonra Hlid,
Seyfullah (Allahn klc) olarak anld.
Hz. Peygamber, bu savata kesilen iki kolunun yerine iki kanat verilen ve bu
kanatlaryla cennete utuunu mjdeledii Caferin evine gidip ev halkna ba
sal dileinde bulundu. O gnden sonra Cafer, uan Cafer manasnda Cafer-i
Tayyar olarak anld. Bu etin savata slam ordusu komutan, dokuzu da asker
olmak zere 12 ehit verdi. Bu netice, slam ordusu iin byk bir zaferdir.

Zts-selsil Seriyyesi (Cemaziylahir 8 / Ekim 629)

Hudeybiye musalahasnn artlarndan biri de evredeki kabilelerin durumu
ile alakalyd. Arap kabileleri Mekke mriklerinin veya Mslmanlarn yannda
bulunma konusunda serbest braklmlard. Mriklerle birlikte hareket etmeyi
seen baz kabileler, Medineye saldrlar dzenleyerek insanlara ve hayvanlara
zarar veriyorlard. Kuda kabilesinin baz kollarnn, Medinenin otlaklarnda
otlayan srleri yamalamak iin hazrlk yaptklar duyuldu. Hz. Peygamber, onlara
frsat vermemek iin Amr b. el-s komutasndaki 300 kiilik bir askeri birlii onlarn
zerine gnderdi. Dmann kalabalk ve gl olduunu renen Amr, Medineye
adam gnderip Hz. Peygamberden yardm istedi. Eb Ubeyde b. Cerrh
komutasnda gnderilen yardm birliinin iinde Hz. Ebubekir ve Hz. mer de vard.
Amr b. el- s, iyi bir asker ve baarl bir diplomatt. Hudeybiye
musalahasndan sonra Medineye gelerek Mslman olmutu. Vaktiyle Habe
Muhacirlerini geri istemek iin Kurey adna Necinin huzuruna kmt. imdi ise
slamla ereflenmi ve bir seriyyeye komutan olmutu. Amr b. s, baarl olmak
iin gerekli olan btn tedbirleri ald ve itirazlara kulak asmad. Havann ok souk
olmasna ramen gece ate yaklmasna izin vermedi. Ayrca ihtilam olup gusletmek
mecburiyetinde kalanlara da ykanma izni vermedi, teyemmmle namazlarn
klmalarn emretti. Sabah erkenden dman zerine hcum etti ve galip geldi.
Dman geride birok ganimet mal brakarak kat. Amr, birka gn orada
kaldktan sonra elde ettii ganimet mallaryla birlikte Medineye geri dnd.
Hz. Peygamber, her seriyye dnnde, seriyye komutan ve askerlerin
intibalarn dinlerdi. Bu seriyyede bulunanlar Amrn uygulamalarndan ikyeti
oldular. Amr b. el-s kendisini yle savundu:
Ate yakmalarna izin verseydim, dman bizim az olduumuzu anlard.
Kaan dman, muhtemel bir pusuya drmemek iin takip ettirmedim. Hava
souktu, ihtilam olanlarn su ile ykanmalar tehlikeliydi. Bu sebepten dolay buna
da izin vermedim. Hz. Peygamber, komutan Amr b. sn hareket tarzn beendi
ve kendisini takdir etti.
Mekkenin Fethi (20 Ramazan 8 / 11 Ocak 630)

Mekke mrikleri, Hudeybiye antlamasndan sonraki gelimelerin
Mslmanlarn lehine dnmesinden rahatsz oldular. Bu antlamann zerinden
henz iki yl gemeden antlamay bozdular. Bilindii gibi antlamann artlarndan
biri de Dier Arap kabileleri, iki taraftan biriyle ittifak kurmada serbesttirler.
eklindeydi. Bu maddeye gre Mekke yaknlarnda oturan Huza kabilesi
Mslmanlarla, Bekiroullar kabilesi de mriklerle ittifak kurmutu. Bekiroullar,
hicretin sekizinci yl aban aynda Huza kabilesine bir gece baskn dzenleyerek
23 kiiyi ldrdler. Bu baskndan canlarn kurtarmak iin Hareme snanlar da

ldrdler. Mekke mrikleri, tamamen haksz olan bu saldrda Bekiroullarna

silah ve binek destei verdiler. Hatta Safvan b. meyye, krime b. Eb Cehil ve
mriklerden baz genler yzlerini gizleyerek baskna katlmlard.
Huza kabilesinin reisi, durumu bildirmek ve yardm istemek iin krk kiilik
bir heyetle Medineye geldi. Hz. Peygamber de yardm sz verip kendilerini
kabilelerine gnderdi. Huzallar yolcu ettikten sonra Mekkeye bir eli
gndererek, kendilerine u tekliften birini kabul etmelerini sundu:
ldrlen Huzallarn ailelerine diyet denmesi,
Bekiroullarn himaye etmekten vazgeilmesi,
Bu iki arttan herhangi birinin kabul edilmemesi hlinde iki taraf arasnda
yaplm olan Hudeybiye bar antlamasnn bozulmu saylmas.
Mekkeli mrikler, Hz. Peygamberin ok makul olan birinci teklifini kabul
etmek yerine, nc teklifini kabul ettiler. Aslnda bu, Mslmanlar Mekke
fethine davet etmek demekti. Bunun byle olacan sonradan anladlar ve
yaptklarna piman oldular. Bir zm yolu bulmas veya antlamay yenilemesi
iin reisler Eb Sfyan Medineye gnderdiler. Medineye gelen Eb Sfyan,
burada hibir i gremedi. Hz. Peygamberin kendisine olumlu veya olumsuz
herhangi bir cevap vermemesi zerine, Hz. Peygamberin ei olan kz mm
Habibe ve ardndan da ashabn ileri gelenlerini dolaarak yardmlarn istedi. Ancak
hi kimseden destek bulamaynca Mekkeye eli bo dnd.
Hz. Peygamber, Eb Sfyann Medineden ayrlmasndan sonra, nereye
gidilecei ve kiminle savalacan aklamadan ashabna sava iin
hazrlanmalarn emretti. evredeki Mslmanlara da haber gndererek silahlarn
kuanp ramazann ilk gnlerinde Medineye gelmelerini bildirdi. Yaplan
hazrlklarn Mekkeliler tarafndan duyulmamas iin Mekkeye giden yollar kontrol
altna ald.
Hz. Peygamber, bir savaa kaca zaman asl hedefini saklar, baka bir
hedefe gidecekmi intiban verirdi. imdi de Mekke zerine gidileceini gizleyerek
Necid taraflarna gidecekmi gibi o tarafa birlikler gnderdi. Niyeti, Mekkelileri
hazrlksz yakalamak ve kan dklmeden teslim olmalarn salamakt. Bu arada
istenmeyen bir durum oldu. Htb b. Eb Beltea isimli sahabi bir yanllk yaparak,
yazd bir mektupla, yaplan sava hazrlklarn Mekkelilere bildirmek istedi. Yce
Allah bu durumu vahiy yoluyla Hz. Peygambere haber verdi. Hz. Peygamberin yola
kard Ali, Zbeyir ve Mikdat isimli sahabiler mektubu gtren meczup kadn
yolda yakaladlar, mektubu alp getirdiler. Hz. Peygamber tarafndan sorguya
ekilen Htb, asla slamdan dnmediini, bu mektubu Mekkedeki kimsesiz
yaknlarna faydas olur dncesiyle yazdn syledi. Htb, ilk Muhacirlerden ve

Bedir ashabndand. Hz. Peygamber, Yce Allahn Bedir gazileri hakkndaki umumi
af vadine dayanarak onu affetti.
Hz. Peygamber, Medineden her ayrldnda yerine sahabilerden birini vekil
brakrd. imdi de bu grevi Eb Ruhma (veya Abdullah b. mm Mektma)
brakarak on bin kiilik ordusuyla Medineden ayrld (10 Ramazan 8/1 Ocak 630).
Yolda, o srada Mekkeden Medineye hicret eden amcas Abbas ile karlat.
Abbas, eini ve ocuklarn Medineye gndererek Hz. Peygamberin ordusuna
katld. Ordu, Mekke yaknlarndaki Merrzzahran vadisine kadar gelerek orada
konaklad. Hz. Peygamber, Mekkelilerin gzn korkutmak ve arpmadan teslim
olmalarn salamak iin geceleyin her askerin bir ate yakmasn emretti.
Mslmanlarn kendilerine sava aabilecekleri korkusu iinde olan ve ehir dna
karak gelip gidenlerden bir haber almaya alan Eb Sfyan ve iki arkada bu
atelerin mahiyetini renmeye alrken Mslman gzcler tarafndan yakalanp
Hz. Peygamberin huzuruna getirildiler. Eb Sfyan, Hz. Peygamberin huzurunda
Mslman oldu.
Sabah olunca Hz. Peygamber, Eb Sfyan amcas Abbasn nezaretinde
slam ordusunun resmigeit yapaca darack yol geidine gnderdi ve ordunun
geiini izlettirdi. Sonra da onu, Mekkelilerin savasz teslim olmalarn salamak
zere u talimatla Mekkeye gnderdi.
Kbeye snanlara dokunulmayacak.

Eb Sfyann evinde toplananlara dokunulmayacak.
Kendi evinde kalanlara dokunulmayacak.
Eb Sfyan bu talimatlarla Mekkeye gnderen Hz. Peygamber,
resmigeitten sonra ordusunu drt kola ayrd. Mecbur kalmadka kan
dklmemesini emretti. nceden iledikleri ar sular sebebiyle on bir erkek ve
alt kadn af dnda tutuldu. Fetihten sonra bunlarn hari dierleri affedildi.
Drt kola ayrlan birliklerden birinin banda Hlid b. Velid vard. Dier kollarn
komutanlar da Zbeyir b. Avvm, Sad b. Ubde ve Eb Ubeyde b. Cerrh idi.
Hlidin kumandasndaki birlik hari, dier kol Mekkeye arpma olmadan
girdiler. Hlidin birlii kk bir gurubun saldrsyla karlanca atma kt. Bu
arada iki Mslman ehit oldu, mriklerden on kii ld. Bu duruma zlen Hz.
Peygamber, atmann mriklerin saldrlar yznden ktn renince
rahatlad.
On bin kiilik slam ordusu (20 Ramazan 8/11 Ocak 630) Cuma gn
sabahleyin Mekkeye girdi. ehre, merkezi birliin banda giren Hz. Peygamber,
sancan Hacn mevkiine diktirdikten sonra biraz dinlendi, sonra da Kbeye geldi,
Hacerlesvedi selamlad ve pt. Elindeki sopa ile putlar devirdi, Kbeyi tavaf
etti. Daha sonra da ashabna Kbenin iinde ve evresinde hibir put
braklmamasn emretti. Kbe kapsnn eiinde durarak u konumay yapt:

Allahtan baka ilah yoktur. Onun ei ve orta yoktur. Allah, vaadini

yerine getirdi ve kuluna yardm etti. yi biliniz ki, btn cahiliye detleri, btn
mal ve kan davalar ayamn altndadr. Sadece Kbe hizmeti (hicbe) ve
haclara su datlmas (sikye) bunun dndadr. Ey Kurey topluluu! Allah,
sizden cahiliye gururunu, soyla ve babayla vnmeyi gidermitir. Btn insanlar
demden dem de topraktan yaratlmtr
Hz. Peygamber, bu konumasnn ardndan kendilerine nasl muamele

edileceini endie iinde ve merakla bekleyen Mekkelilere u genel af ilann
duyurdu: Haydi gidiniz, hepiniz serbestsiniz! Hz. Peygamber, Mekke dneminde
kendisine ve arkadalarna her trl olumsuz muameleyi yapan ve Medineye
hicret ettikten sonra kurulan slam Devletini ykmak iin savalar aan Mekkelileri,
isteseydi kltan geirebilirdi, ama bunu yapmad ve hepsini affetti. nk onun
hedefi insanlar yok etmek deil, onlar diriltmekti.
Mekkeyi fetheden Hz. Peygamber, hi kimsenin malna mlkne
dokunmad. Muhacirlerin geride braktklar ev ve gayrimenkul mallarn peine
dmedi. Hz. Peygamber, bu davranlaryla Mekkelilerin en ksa zamanda
Mslman olmalarna zemin hazrlam, onlara dnyann en byk frsatn
sunmutu. ok ge de olsa gerei anlayan Mekkeliler, bu defa onu yanltmadlar.
le namaznn ardndan nce Mslman olan erkekler, ardndan da kadnlar
kendisine biat ettiler. Henz buna hazr olmadn bildirenlere istediklerinden fazla
mhlet verdi. Mekke fethinden sonra Mekkelilerin Mslman olmas Hz.
Peygamberi ok sevindirdi. Fetihten sonra birka gn Mekkede kalan Hz.
Peygamber, bu gnlerde baz sahabileri Mekke civarndaki kabilelere ait putlar
ykmakla grevlendirdi. Ardndan da baz kabileleri slama davet iin eliler
gnderdi. Neticede slam dini her tarafa yayld.
Hz. Peygamber, etrafa eliler ve seriyyeler gnderdii bu gnlerde Hlid b.
Velidi de 350 kiilik birliin banda Cezme b. Amir kabilesine gnderdi. Hlid,
onlardan silahlarn brakp Mslman olmalarn istedi. Tartmalardan sonra
silahlarn brakmaya raz oldular ve saben=dinimizi deitirdik ifadesini
kullandlar. Ancak Hlid, bu ifadeden onlarn Mslman olmadklar anlamn
kard ve kendilerini esir alp askerleri arasnda taksim etti; ertesi sabah da
ldrlmelerini emretti. Ensar ve Muhacirlerden oluan askerler, onlarn
Mslman olduklarn dnerek esirleri ldrmediler. Ancak Sleymoullarndan
olan askerler, otuz kadar esiri ldrd. Hz. Peygamber, bu durumu renince ok
zld. Hlidi onlarn durumu hakknda acele etmekle sulad ve Allahm! Ben
Hlidin yaptklarndan beriyim dedi. Hz. Aliyi Cezme kabilesine gnderip
ldrlenlerin diyetlerini detti ve uradklar maddi zarar tazmin ettirdi.

Huneyn Sava (11 evval 8 / 1 ubat 630)

Hz. Peygamber, Mekkenin fethinden sonra evre kabileler zerine ya
seriyyeler gnderiyor, onlardan gelebilecek tehlikeleri nlyor veya onlara eliler
gnderiyor, kendilerini slama davet ediyordu. te bu srada Hevzin ve Sakf
kabilelerinin sava hazrl yaptklarn renince, yeni Mslman olan Attb b.
Esdi Mekkede vali olarak brakp Huneyn vadisine doru hareket etti.
Byk bir kabile olan Hevzin ve Tifte oturan Sakf, imdiye kadar
Mekkelilerin yannda yer alyorlard. Mekkenin fethi ile sarslan Hevzin ve Sakf
srann kendilerine geldiini anladlar. Bu iki kabile, Mslmanlara kar ittifak
kurarak sava hazrlna baladlar. stihbarata ok nem veren Hz. Peygamber,
Hevzin lideri Mlik b. Avfn kumandasnda yrtlen sava hazrln duyunca,
durumun tespiti iin Abdullah b. Eb Hadredi onlarn oturduu blgelere gnderdi.
Haber dorulannca, ordusunun banda Huneyn vadisine hareket etti.
Huneyn vadisi, Mekkenin kuzeydousunda ve Mekkeye 36 km. uzaklktayd.
Hz. Peygamber, buraya on iki bin kiilik ordu ile hareket etti. Mekke fethine gelen
on bin kiiye, iki bin kii de Mekkeden katld. Henz iman etmeyen 80 kii de bu
orduya katlmt. Ordunun azameti baz Mslmanlar gururlandrm ve bu ordu
yenilmez diyenler olmutu.
Hevzin ve Sakf kabilelerinin oluturduu orduyu idare edecek olan Mlik b.
Avf, otuz yalarnda gen bir liderdi. Askere cesaret vermek, cepheden kamalarn
nlemek ve bir lm kalm savana girmelerini salamak maksadyla, kabilesinin
kadnlarn, ocuklarn ve tm hayvanlarn sava meydanna getirdi. Bu gen lider,
yal lider Dreyd b. Smmenin, yenilgiye urayan askeri, hibir eyin geri
eviremeyecei uyarlarna aldrmamt.
Dman, Huneyn vadisinin dar bir noktasndaki yamalara okularn
yerletirerek slam ordusuna pusu kurdu. 11 evval 8/1 ubat 630 gn sabahn
alacakaranlnda vadiye giren slam ordusunun Hlid b. Velid komutasndaki nc
birlikleri, iki taraftan ok yamuruna tutuldu. nc birlik geri ekilmek zorunda
kalnca panik hali tm orduyu etkiledi ve askerler kamaya baladlar. Ancak Hz.
Peygamber, bu zor anda olduu yerde kald ve kaan askerlerine seslenerek
onlar etrafnda toplamaya alt. Amcas Abbas da gr sesiyle ona yardmc
olmaya alyordu. Bu srada askerlerin byk bir blm sava alanndan
uzaklamt. Hz. Peygamberin etrafnda Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Ali bata
olmak zere yz kadar sahabi kalmt. Hz. Peygamberin gsterdii sebat ve
metaneti ayrca Abbasn uzak noktalardan duyulabilen gr sesi sayesinde slam
askerleri yeniden toparland. Hz. Peygamberin emriyle balayan taarruz, ksa sre
iinde kazanlan bir zaferle sonuland. Mslmanlarn taarruzu karsnda bozguna
urayan dman, kadnlarn, ocuklarn ve mallarn sava alannda brakp kat.
Bu savata Mslmanlardan drt ehit, dmandan 170 (yz yetmi) l vard.

Ayrca Mslmanlar, bu savata dmandan ok byk miktarda ganimet elde

ettiler. Dmann sava alanna getirdii kadnlar, ocuklar ve mallar olduklar
yerde brakp kamalar sebebiyle, ok sayda esir ve bol miktarda ganimet ele
geirildi.
Hz. Peygamber, kaan dmann takip edilmesi iin, esirler ve ganimetlerin
Cirne denilen yerde koruma altna alnmasn emretti. Dman ordusunun byk
bir ksm, komutanlaryla birlikte Tife, bir ksm Evtsa, geri kalanlar da Nahleye
doru kamlard. Savan ertesi gn bir birlii Evtsa, bir birlii Nahleye sevk
eden Hz. Peygamber, ordunun byk bir ksmyla Tif zerine yrd. Nahleye
doru kaanlar, Mslmanlar tarafndan takip edildi ve zararsz hale getirildiler.
Hz. Peygamber, Evtsa gnderdii birliin bana Eb Musa el-Earnin
amcas Eb Amiri komutan tayin etti. Evtsta toplanan dmanlarn banda da
Dreyd b. Simme vard. Yaplan savata Dreyd ldrld. Eb Amirde yaraland.
Yannda bulunan Eb Musay kendi yerine komutan yaptktan sonra da vefat etti.
Eb Amir, Dreydin olu tarafndan yaralanm ve slam sanca elinden alnmt.
Yerine geen Eb Musa, dmana kar hcuma geti. Hem sanca kurtard, hem
de sava kazand. Pek ok esir ve ganimetle geri dnd.
Tif Kuatmas (evval 8 / ubat 630)

Tife ulaan Sakif ve Hevzinliler, ehir surlarnn kaplarn kapatp ehrin
kalesinde savaa hazrlanmlard. Bir yllk erzak depolamlar ve savunmada
kullanmak zere ta toplayp bunlar atacak sapanlara yerletirmilerdi. Onlarn
peinden Tife kadar gelen Hz. Peygamber, salam bir surla evrili ehri kuatma
altna ald. slama girmeyi veya teslim olmay reddeden Tifliler, erzaklar
tkeninceye kadar savunmay devam ettirip sonunda lm kalm mcadelesine
gireceklerini sylyorlard. Kuatmann ilk safhasnda kalelerden Mslmanlar ok
yamuruna tuttular. Atlan oklardan Mslmanlardan yaralananlar ve ehit
denler oldu. Bunun zerine ordughn biraz geriye eken Hz. Peygamber, sur
iine ta ve yanc maddeler atabilen mancnk; ayrca surlara yaklap tahrip
etmekte yararlanlan sr derisiyle kapl tahtadan yaplm debbbe ve debr
denilen sava aralarn kullandrd. Ancak savunma savan iyi bilen Tifliler,
surlara yaklamaya alan debr ve debbbelerin zerine kzgn ya veya kzgn
demir atarak iindeki askerlerin surlara yaklamasna izin vermediler. Hz.
Peygamber Tiften kp kendilerine snacak klelerin azat edileceklerini ilan etti.
Bunun zerine 20 civarnda kle kaleden inmeyi baararak Mslmanlara katld.
Bir ay civarnda srdrlen kuatmann uzayaca anlalnca, Resulullah,
arkadalaryla bir durum deerlendirmesi yapt. Muviye b. ed-Dilnin, uzun sre
beklenilirse Tiflilerin teslim olmak zorunda kalaca, kuatma kaldrlrsa da artk
onlardan Mslmanlara bir zarara gelmeyecei eklindeki grn, yerinde bulup
kuatmay kaldrd (8/630). Kuatma srasnda on bir (veya on drt) ehit verilmiti.

Tiften ayrlrken, Tifliler aleyhinde bedduada bulunmas istenince, Allahtan

onlara hidayet nasip etmesini ve onlar Mslman olarak kendisine gndermesini
istedi. Resul-i Ekremin bu szleri, Tifin kan dklerek fethedilmesini istemedii
ve Tif halknn Mslman olarak kendisine gelmeleri beklentisi iinde fethi tehir
ettii eklinde de yorumlanmtr. Gelimeler bu yorumu teyit etmektedir. yle ki,
Mekke pazarn kaybeden ve slamiyete giren komu kabileler tarafndan
epeevre kuatlan Sakifliler Mslmanlarla savaarak baa kamayacaklarn
anlaynca 9/630 ylnda Medineye bir heyet gndererek slam kabul ettiler.
Kuatmay kaldran Hz. Peygamber, Huneynde alnan esir ve ganimetlerinin
bekletildii Cirneye hareket etti.
Ganimetlerin Taksimi
Hz. Peygamber, 6 Zilkade 8 / 25 ubat 630da Cirneye ulat. Alt bin
civarnda esir ile birlikte, byk miktarda para, kymetli eya ve binlerce kk ve
bykba hayvandan oluan ganimetin taksimi iine balad. Bu srada Hevzin
kabilesinden bir heyet, Resulullahn huzuruna gelerek pimanlklarn arz ettiler.
Bu kabileye mensup olan stannesi Halime ve esirler iinde olan stkardei eyma
dolaysyla akraba olduklarn syleyip kendilerini affetmesi ve esirlerle mallarn
geri vermesini istediler. Hz. Peygamber, onlara esirlerle mallar arasndan birini
tercih etmelerini syledi. Heyet yeleri sava esirlerini tercih ettiklerini bildirdiler.
Bunun zerine, kendisi ve ailesinin payna den esirleri serbest braktn syledi.
Namazn ardndan ashabna hitap ederek onlarn da hisselerine den esirleri
serbest brakmalarn isteyeceini ifade etti. Namazdan sonra askerler arasnda
taksim edilen esirlerin geri verilmesi iin bir konuma yapt. Onu dinleyen
sahabiler, ellerindeki esirlerin tamamn serbest braktlar. Bundan ok etkilenen
Hevzinliler, vakit geirmeden slama girdiklerini akladlar.
Ganimetlerin bete biri beytlmale ayrld, kalan gaziler arasnda
paylatrld. Btn askerlerin hisseleri datldktan sonra, yeni Mslman olmu
Mekke eraf ve dier kabile liderlerine beytlmale ayrlan bete birlik hisseden
fazla miktarda pay ayrld. Kuranda mellefe-i kulb=kalpleri slama sndrlmak
istenenler adyla anlan bu ahslara yaplan ayrcalkta, onlarn bu ltuf sayesinde
samimi birer Mslman olmalarn salamak hedefleniyordu.
Hz. Peygamberin, Cirnede yeni Mslman olmu Mekke erafna ganimet
malndan bol miktarda hisse vermesi, Ensar genlerinin kskanlna yol amt.
Bunu duyan Hz. Peygamber, sadece Ensarn katld bir toplantda, bunun
sebebini aklad. Onlar son derece etkileyen szlerini yle bitirdi: Eer hicret
erefi ve fazileti olmasayd, muhakkak Ensardan bir fert olmak isterdim. (bn
Him, II, 490).

Baz Arap Emirliklerine Eliler Gnderilmesi

Huneyn savandan sonra, Arabistan yarmadasnda Mslmanlara kar
koyabilecek ve onlarla boy lebilecek askeri veya siyasi bir g kalmamt.
Dolaysyla bu sava, yarmada halkndan putperest Araplarla yaplan son byk
arpma oldu. Bu gruplara kar daha sonra yaplan arpmalar, kk arpmalar
eklinde geti. Ganimetleri taksim edip ardndan umre yaptktan sonra Medineye
dnen Resulullah, Arabistanda yaayan Arap kabilelerinin aa yukar tamamna
eliler gnderdi. Yarmadada yaayan Ehl-i kitap mensuplarna da heyetler
gndererek onlar slama girmeye davet etti. Dier taraftan Arap kabilelerinin pek
ou Medineye heyetler gndermeye baladlar.
Peygamberimizin Olu brahimin Doumu

Peygamber Efendimizin son ocuu brahim, hicretin sekizinci yl iinde
dodu. Daha nce belirtildii gibi brahimin annesi Msr Mukavks tarafndan
hediye olarak gnderilmi olan Mriye isimli kadnd. Peygamberimizin kzlarndan
Zeynep de bu yl vefat etti.
Mescid-i Nebevye Minber Yaplmas

Hicri sekizinci yln sonlarna doru, nceden minberi olmayan Mescid-i
Nebevye basamakl bir minber yapld. Resulullah (s) bundan itibaren
hutbelerini bu minberin nc basamanda okumaya balad.
HCRETN DOKUZUNCU YILI OLAYLARI
Tebk Seferi (Receb 9 / Ekim- Kasm 630)

Tebk, Medinenin kuzeyinde, Suriye ticaret yolu zerinde, Medineye 700
km. uzaklktadr. Kuranda, Tebk Seferinin dzenlendii zamana Satl-
usre=glk zaman denildii iin (Tevbe/9: 117) orduya ceyl-usre=glk
ordusu, gazveye de Gazvetl-usre=glk gazvesi ad verilmitir. Tebk
Seferinin sebebi, Bizansllarn Medineye saldr iin sava hazrl yapt,
Suriyedeki Hristiyan Arap kabilelerinin de onlara katld haberinin alnmasdr.
Bu haber yaz mevsiminin en scak gnlerinde alnmt. Ayrca nemli bir
ktln yaand bu gnlerde, hurmalar ve dier meyveler olgunlamak zereydi.
Hz. Peygamber, bu haber zerinde derhal sava hazrln balatt. Daha nceki
gazvelerinde kiminle savalacan son ana kadar gizler, hatta baka bir tarafa
gitmek istediini gstermeye alrd. Ancak bu defa artlarn arl ve zellikle
dman ordusunun bykl sebebiyle, kiminle savalacan batan itibaren
aklad. nk askerlerin ona gre hazrlk yapmasn istiyordu.

Bu arada mnafklar, bozgunculuk yapyorlar, bu scakta sefere klmaz

diyerek Mslmanlar seferden alkoymaya alyorlard (Tevbe/9: 91). Onlardan
bazlar, bu maksatla bir Yahudi evini merkez edinmilerdi. Bu ev atee verilerek
yakld. Birtakm bedeviler savaa gitmemek iin izin istiyorlard. Mslmanlarn bir
ksmnda da, sefere kar bir isteksizlik vard. Bu yzden nazil olan ayetlerle
uyarldlar:
Ey iman edenler! Size ne oldu ki Allah yolunda seferber olunuz! denilince

Bu yldnz
yerinize ayetlerinkaldnz?
inmesinin ardndan vazgeip
Yoksa ahiretten seferberlik
dnya hazrl
hayatna razhzland.
m
Peygamberimiz ktlk ve asker fazlal dolaysyla sava hazrlklar
oldunuz. Fakat o dnya hayatnn saadeti, ahiret saadetinin yannda pek az biriin yardm
kampanyas
eydir. Eerbalatt.
seferberHz. Ebubekir Allah
olmazsanz, btnsize
maln, Hz.bir
szlatc mer
azapise
ile yarsn
azap eder getirdi.
ve
Miktar olarak
yerinize en byk
baka yardm
bir kavim yapan
getirir (veHz. Osman, btn
emirlerini levzmtyla
o kavme yz
infaz ettirir) de deve
siz
vePeygambere
bin dinar balad. Mslman ona
yardm etmezseniz, kadnlar
Allah da mcevherlerini
yardm teslim kadar
eder. Ve imdiye ederek
kampanyaya
yardm etti katldlar.
de (Tevbe/9: 3840).
Bu ayetlerin inmesinin ardndan seferberlik hazrl hzland.

Peygamberimiz ktlk ve asker fazlal dolaysyla sava hazrlklar iin yardm
kampanyas balatt. Hz. Ebubekir btn maln, Hz. mer ise yarsn getirdi.
Miktar olarak en byk yardm yapan Hz. Osman, btn levazmatyla yz deve
ve bin dinar balad. Mslman kadnlar da mcevherlerini teslim ederek
kampanyaya katldlar.
Resulullah (s), ksa srede toplanan 30 bin kiilik ordusuyla yola kt.
Medinede vekil olarak bu defa Hz. Aliyi brakmt. Orduyla Veda tepesine kadar
gelen ba mnafk Abdullah b. bey, adamlaryla birlikte geri dnd. Baz
mnafklar, ganimet arzusuyla bu sefere katlmlard. Sefer esnasnda yine fitne
karmaya altlar. Bu sefer hakknda inen ayetlerde, mnafklarn gerek yzleri
btn alyla ortaya konulmutur.
slam ordusu, uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra Tebke ulat. Ancak
Bizans ve onu destekleyen Araplarda bir hareket grlmyordu. Neticede alnan
haberin aslsz olduu anlald. Peygamberimiz, 20 gn civarnda Tebk mevkiinde
bekledi. Orada kald bu sre iinde, Eyla, Cerb ve Ezruh gibi merkezlerin yerel
yneticileriyle anlamalar yapt. Bu idareciler, Tebk seferinin hazrlklar srasnda
inmi olan Tevbe suresindeki cizye ayeti (ayet 29) hkmnce, cizye vergisini
demek artyla slam devletinin hkimiyetini tandlar. Bu ayete gre Ehl-i Kitap
olanlar nce slama davet edilir, kabul etmeyip kendi dinlerinde kalmak isterlerse,
cizye demeleri artyla slam Devletinin egemenliini kabul etmeleri teklif edilirdi.
Bunu da kabul etmedikleri takdirde onlarla savalrd. Cizye ayeti ilk defa Tebk
seferi esnasnda bu yerleim merkezlerinde yaayan Yahudi ve Hristiyanlara
uyguland.

Dmann harp etmek niyetinde olmad kesin olarak anlalnca Resulullah,

daha fazla beklemenin faydasz olaca kanaatine vard ve ordusuna geriye dn
emrini verdi. Sefer dn Medineye yaklald srada, Peygamberimizi
karlayan bir grup mnafk, Kub kynde yapm olduklar bir mescitte namaz
klmasn istediler. Bu srada inen ayette, bu yapnn mnafklarn toplanmas iin
yaplm bir fitne yuvas olduu haber verildi (Tevbe/9: 107). Resulullah, birka
sahabi gndererek Kuran dilinde Mescid-i Drar diye isimlendirilen bu yapy
yktrd.
Seferden Geri Kalanlar

Peygamberimiz, her sefer dnnde, Medine mescidinde sefere
katlmayanlarn mazeretlerini dinlerdi. Tebk seferine katlmayan 80 kii, Mescid-i
Nebevye gelerek uydurduklar mazeretlerini akladlar. Peygamberimiz, onlarn
dilleriyle sylediklerini e Ssn alarak, kalplerinde gizledikleri gerei Allaha
havale etti. Bu arada Ensardan savaa katlmayan kii (Kab b. Mlik, Mrre b.
Reb ve Hilal b. meyye) doruyu sylediler. Geerli bir mazeretleri olmad hlde
seferden geri kaldklarn beyan ettiler. Peygamberimiz, onlar toplumdan tecrit
etmekle cezalandrd. Dier Mslmanlarn onlarla konumasn yasaklad. Bu
yasak zerine, 50 gn boyunca hibir Mslman onlarla konumad. Allahtan
baka snacak kap olmadn anlayan bu kii, byk bir pimanlk iine
girmilerdi. Geni yeryz, artk kendilerine dar geliyordu. Nihayet Cenb- Allah,
indirdii ayetle, byk bir imtihana tabi tuttuu kulunu affettiini bildirdi
(Tevbe/9: 118-119). Bu hadise, slam toplumunda sosyal sorumluluklarn
dalmndaki has Ssniyeti gstermesi asndan ok dikkat ekicidir.
Heyetler Yl
Mzeyne kabilesi, hicretin beinci ylnda slama girdiklerini bildirmek iin
Medineye bir heyet gndermiti. Ancak Mekkelilerle Hudeybiye Antlamas
yaplncaya kadar, Medineye gelen kabile heyetleri yok denecek kadar azd. Mekke
mriklerinin bu antlamayla slam devletini resmen tanmalar, din, siyasi ve ticari
nfuzlar altndaki mrik Arap kabilelerinin tmn etkiledi. Bu kabilelerden
bazlar, bu sulhun yaplmasndan itibaren Medineye siyasi heyetler gndermeye
baladlar.
8 / 630 ylnda Mekkenin fethinin ardndan Kureylilerin, Huneyn Savann
ardndan da kalabalk Hevzin kabilesinin slam kabul etmesi, slamiyetin ksa
sre iinde btn Arabistana yaylmasna zemin hazrlad. Tebk seferiyle de
nemli siyasi bir zafer kazanlm; ayrca Arabistann kuzey ksm slam
hkimiyetine girmiti. Bu gelimeler zerine, Arabistann eitli blgelerinde
yaayan kabileler, Medineye heyetler gndermeye baladlar. slama girmek iin
adeta Kureyin slamiyeti kabuln bekleyen bu kabileleri temsil eden heyetlerin

says gittike artyor; Medineye gelen heyetler Hz. Peygambere slama

girdiklerini aklyorlard. Nasr suresinde bu hususa yle iaret edilmitir:
Allahn yardm ve fetih geldii, insanlarn dalga dalga Allahn dinine

girdiklerini grdn zaman, rabbini verek tesbih et. Ondan marifet dile.
nk o, tevbeleri ok kabul edendir. (Nasr/110: 1-3)
Kabile heyetleri en youn olarak hicretin 9. ylnda (630-631) geldiler. Onun

iin bu yla heyetler yl=senetl-vfd denildi. Heyetlerin gelii onuncu ylda da
devam etti. Heyet gnderen kabilelerin says 70i ayordu. Medinede bazen on
gn bazen daha uzun sre kalan heyetler nceleri ashabtan bazlarnn evlerinde
arlanyorlard. Baz evler misafirhane olarak tahsis edilmiti, ayrca Mescid-i
Nebevnin bitiiindeki Suffe ve mescidin yannda kurulan adr misafirhane olarak
kullanlyordu. Heyetlerin byk bir ksm, slama girdiklerini aklamak zere
geliyordu, bunlarn arasnda Sakf heyeti gibi slam kabul etmek iin baz artlar
ileri srenler oluyordu. Talib kabilesi ve Necran Hristiyanlar gibi Ehl-i Kitaba
mensup birka kabile de eski dinlerinde kalarak slam devletinin hkimiyeti altna
girmeyi kabul ettiler.
Hz. Peygamber, heyetleri ok iyi karlyor, onlar Mescid-i Nebevde
stvnetl-vfd=heyetler stunu denilen direin nnde kabul ederek, her
biriyle, kabilelerinin detleri zerine muhatap oluyordu. Onlarla yakndan ilgilenip
onlara kar ok nazik davranyordu. Mslman olan heyet yelerinin bir sre
Medinede kalmalarn, bu sre iinde Kuran okumay ve dinin temel prensiplerini
ve ibadet ahkmn renmelerini salamaya alyordu. Muhacirler ve Ensarla
birlikte olmalarn ve onlarn davranlar ve slam nasl yaadklarn grmelerini
arzuluyordu. Bazlarna emanname ve kendilerine tahsis edilen arazileri bildiren
yaz veriyor, baz kabilelere kendilerinden valiler tayin ediyordu. Hz. Peygamber,
slam kabul eden bu kabilelere, slam dinini retecek muallimler gnderiyor;
onlara vazifelerini ve takip edecekleri politikay belirleyen ahitnameler veriyordu.
Kabile halkna slam dininin e Ssnlarn ve Kuran okumasn retmelerini,
onlarn dini meselelerle ilgili her trl problemlerini zmelerini istiyordu.
Vazifelerini yrtrken Allah rzasn e Ssn almalarn, halka iyi davranmalarn ve
dini kurallarn tatbikinde ihmal gstermemelerini bildiriyordu.
Bu kabilelere, idareciler, zekt ve vergi memurlar, retmenler gnderildi.
Neticede slam dini tm yarmadaya yayld, baz blgelerde yaayan ve cizye
vergisi demek artyla slam Devletinin hkimiyetini kabullenen birka Yahudi ve
Necran halk gibi Hristiyan kabileler dnda, btn Araplar Mslman oldu. Ancak
bu srete, Medineye gelen baz bedevi kabile heyetleri ve heyet iindeki baz
ahslar, slam kabul noktasnda samimi deillerdi. slam kabul ettiklerini
syleyerek dnm olsalar da bunu kendilerini Mslman grnmek zorunda
hissettikleri iin yapmlard. Nitekim Esedoullar ve Hanifeoullar bata olmak

zere bu kabileler, Hz. Peygamberin hastalandn duyunca peygamberlik

iddiasyla ortaya kan liderlerinin etrafnda dinden dndler.
Hz. Ebubekir'in Hac Emiri Olarak Grevlendirilmesi ve

Mriklere Verilen ltimatom
Mekkede bulunan ve kblemiz olan Kbe, Hz. brahim ve olu smail
tarafndan yapld. Yapar yapmaz Kbeyi ilk tavaf eden de bunlar oldu. Sonra da
Hz. brahim, halk Beytullah ziyaret etmeye ve hac olmaya davet etti. O gnden
beri insanlar bu ibadeti devam ettirmektedirler. Mekkenin fethi ile Cahiliye devri
Araplarnn Kbeye doldurduu putlar temizlenince Yce Allah tarafndan hac
ibadeti de farz klnd. Hac, hicretin 9. ylnda (631) farz klnd. Ancak Hz.
Peygamber, henz slam'a girmeyen mriklerin de hacca geleceini ve bazlarnn,
detleri olduu zere, Kbe'yi plak tavaf edeceini bildiinden bu yl bizzat hacca
gitmedi ve Hz. Ebubekir'i hac emiri olarak grevlendirdi. Hz. Ebubekir'in, 300 hac
adayyla birlikte Mekke'ye hareket etmesinden ksa bir sre sonra, Tevbe suresinin
mriklerle daha nce yaplm olan antlamalar konu alan ilk ayetleri nazil oldu.
Bunun zerine Resulullah, Mekke'ye giderek bu ayetlerdeki mriklere ynelik bir
ltimatom mahiyetindeki hkmlerini bildirmesi iin kendi ailesinden Hz. Ali'yi yola
kard. Hz. Ali yolda kafileye yetiti ve durumu Hz. Ebubekir'e anlatt. Hac ibadeti
Hz. Ebubekir'in idaresinde ifa edilirken, Hz. Ali bayramn birinci gn Min'da
Tevbe suresinin ilk ayetlerini okuduktan sonra mriklere drt maddelik u
ltimatomu aklad:
Mrikler bu seneden sonra Kbe'ye yaklatrlmayacaktr.
Kbe'yi plak tavaf etmek artk yasaklanmtr.

Mminlerden bakas cennete giremeyecektir.
nceden yaplm olan antlamalar, sresi doluncaya kadar bozulmayacak,
daha sonra Mslman olmadklar takdirde can gvenlikleri kalkacaktr.
O gnden sonra hibir mrik, hacca gelmedi; hibir plak, Kbeyi tavaf
etmedi. Yani bu ltimatom etkisini gsterdi. Bata itiraz edenler olmakla birlikte,
drt ay beklemeye gerek duymakszn mrik kabilelerin tamam Mslman oldu.
HCRETN ONUNCU YILI OLAYLARI
Veda Hacc Ve Veda Hutbesi

Hz. Peygamber, Ramazan aylarnda her gece Cebrail ile buluur ve o zamana
kadar nazil olan ayetleri onunla mukabele ederdi. Hicretin 10. yl Ramazan aynda
ise Cebrail, kendisine Kur'an- Kerim'i iki defa tilavet ettirdi. Resulullah'n, bunu

ecelinin yaklatna iaret olarak grd nakledilmitir. Dier taraftan her yl

Ramazan aynda on gn itikfa girerken 10. yln ramazan aynda yirmi gn itikfa
kalmt.
Hz. Peygamber, ayn yl Zilkade aynn banda hac hazrlna balad.
Ashabna da hacca hazrlanmalarn syledi; habercilerle durum btn
Mslmanlara bildirildi. Hazrlklarn tamamlayan hac adaylar, kafileler hlinde
Medine'ye gelmeye baladlar. Medine'de Eb Dcne'yi vekil olarak brakan Hz.
Peygamber; 26 Zilkade 10 /23 ubat 632 gn le namaznn ardndan Medine'de
toplanan sahabilerle birlikte yola kt. Hanmlarn ve kz Ftma'y da beraberinde
gtryordu. Kurbanlk yz deve aldrmt. kindi namaz, Medinenin mikat
mahalli olan Zlhuleyfe'de seferi olarak klnd. Gece orada geirildi ve sabahleyin
ihrama girildi. Resulullah, buradan itibaren telbiye getirmeye balad. O "Lebbeyk"
dedike, her taraftan ayn nida ykseliyor, da-ta bu sesle yanklanyordu. On gn
sonra 4 Zilhicce Pazar gn Mekke'ye ulald ve Mekke'yi dolduran hac adaylaryla
birlikte Kbe tavaf edildi ve ardndan Safa ve Merve tepeleri arasnda say yapld.
Pazartesi, Sal ve aramba gnlerini de Mekke'de geiren Resulullah, bu
gnlerde de Kbe'yi tavaf etti. 8 Zilhicce Perembe (tevriye) gn Min'ya hareket
etti. Geceyi orada geirdi. Arefe gn gne doduktan sonra Min'dan hareketle,
Mzdelife'yi geerek Arafat'ta kurulmu olan adra indi.
Zeval vaktinden sonra adrndan kp devesi Kasv'ya binen Resulullah,
Arafat vadisinin ortasna geldi ve burada mehur hutbesini okudu. le ve ikindi
namazlar Cemi takdim ile birlikte klnd. Ardndan akama kadar dua ile megul
oldu. Ayn gn akamzeri Arafat'ta iken, artk dinin tamamlandn bildiren
Kur'an- Kerim'in son ayeti nazil oldu: Bugn size dininizi kemale erdirdim. Size
olan nimetimi tamamladm. Ve size din olarak slam' setim." (Mide/5: 3).
Hz. Peygamber, gne battktan sonra, devesi Kasv'ya binip Arafat'tan
ayrld. Mzdelife'de konaklayp yats vakti girince akam namaz ile yats namazn
cem'i te'hir ile birlikte kld ve geceyi orada geirdi. Bayramn birinci gn sabah
namazndan sonra el-Me'ar'l-Haram'a geldi. Ardndan Cemre-i Akabe'de eytana
ufak talardan yedi tane att. Daha sonra Min'ya geldi ve yz bini aan ashabna
bir konuma daha yapt. Hutbesini bitirdikten sonra kurban kesim yerine geti ve
kurbanlk develerinden altm n, mrnn her yl iin bir tane hesabyla,
bizzat kendisi kesti. Dier develeri Hz. Ali kesti. Daha sonra tra olup ihramdan
kt. Kurban etinden bir para yiyen ve kalannn Mslmanlara datlmasn
syleyen Hz. Peygamber, Kbe'ye geldi ve Tavaf- Sadr' yapt. Zemzem kuyusuna
gidip su iti. Sonra tekrar Min'ya dnerek bayram gnlerini burada geirdi.
aramba gn Harem-i erife dnp veda tavafn yapt. Bylece haccn
tamamlayp Medine'ye doru yola kt (29 Zilhicce 10 /26 Mart 632)

Hz. Peygamber'in Arefe gn Arafat'ta 120.000 civarndaki toplulua

okuduu ve sahabileriyle vedalat blmler dolaysyla "Veda Hutbesi" olarak
isimlendirilen ve slam dininin temel prensiplerini zet bir ekilde sunan hutbesi,
temel insan haklar bakmndan esiz bir vesikadr. Bu hutbenin ilgili kaynaklardan
yaplan bir derlemesi yledir:
"Hamd ve kr Allah'a mahsustur; Ona hamd eder ve Ondan yardm
isteriz. Allah kime hidayet nasip ederse, artk onu kimse saptramaz, sapkla
drdn de kimse hidayete ulatramaz. ehadet ederim ki, Allah'tan baka
ilah yoktur, tektir, ei orta ve dengi benzeri yoktur. Yine ehadet ederim ki,
Muhammed Onun kulu ve Resuldr.
Ey insanlar! Szlerimi iyi dinleyin. Bilmiyorum, belki bu seneden sonra sizinle
burada bir daha buluamayacam. Ey insanlar! Bu gnleriniz nasl mukaddes bir
gn ise, bu aylarnz nasl mukaddes bir ay ise, bu ehriniz Mekke nasl mbarek bir
ehir ise, canlarnz, mallarnz, rzlarnz da yle mukaddestir, her trl taarruzdan
korunmutur.
Ashabm! Yarn rabbinize kavuacak ve bugnk her hl ve hareketinizden
muhakkak sorguya ekileceksiniz. Sakn benden sonra eski sapklklara dnp de
birbirinizin boynunu vurmayn. Bu vasiyetimi burada bulunanlar bulunmayanlara
bildirsin. Olabilir ki bildirilen kimse, burada iitenden daha iyi anlayarak itaat eder.
Ashabm! Kimin yannda bir emanet varsa onu sahibine iade etsin. Faizin her
trls kaldrlmtr, ayamn altndadr. Ancak borcunuzun asln vermeniz
gerekir. Ne zulmediniz, ne de zulme maruz kalnz. Allah'n emriyle faizcilik artk
yasaktr. Cahiliyeden kalma bu irkin detin her trls ayamn altndadr.
Cahiliye devrinde gdlen kan davalar da tamamyla kaldrlmtr.
Ey insanlar! Kadnlarn haklarna riayet etmenizi ve bu hususta Allah'tan
korkmanz tavsiye ederim. Siz kadnlarnz Allah emaneti olarak aldnz. Onlarn
namus ve iffetlerini Allah adna sz vererek hell edindiniz. Sizin kadnlar zerinde
hakknz olduu gibi, onlarn da sizin zerinizde haklar vardr.
Ey Mminler! Szm iyi dinleyiniz ve iyi muhafaza ediniz. Mslman
Mslmann kardeidir ve bylece btn Mslmanlar kardetirler. Din
kardeinize ait olan hakka tecavz hell deildir. Ashabm! Nefsinize de
zulmetmeyiniz. Nefislerinizin de zerinizde hakk vardr.
Ey Mminler! Szm iyi dinleyiniz ve iyi muhafaza ediniz. Arabn Arap
olmayana, Arap olmayanlarn da Araplara kar hibir stnl yoktur. Btn
insanlar demdendir. dem de topraktandr. Hi kimsenin bakalar zerinde soy
stnl yoktur. Allah katnda stnlk Allah'tan hakkyla korkma, takva iledir.

Ey inananlar! Size iki emanet brakyorum. Onlara smsk sarldka asla

yolunuzu armazsnz. Bu emanetler, Allah'n kitab Kur'an ve O'nun
peygamberinin snnetidir.
Ey insanlar! Devaml dnmekte olan zaman, Allah'n gkleri ve yeri yaratt
gnk durumuna dnmtr. Bir yl on iki aydr, bunlardan drd, Zilkade, Zilhicce,
Muharrem ve Receb, mukaddes aylardr.
Ashabm! Bugn eytan sizin u topraklarnzda yeniden saltanat ve nfuz
kurma gcn ebed olarak kaybetmitir. Fakat size yasakladm bu eyler dnda,
kk grdnz eylerde eytana uyarsanz, bu da onu sevindirir, ona cesaret
verir. Dininizi muhafaza etmek iin bunlardan da uzak durunuz.
Ashabm! Allah'tan korkun, be vakit namaznz kln, Ramazan orucunuzu
tutun, malnzn zektn verin, amirlerinize itaat edin. Bylece Rabbinizin
cennetine girersiniz.
Peygamberimiz, hutbesinin sonunda ashabna yle dedi: "Tebli ettim mi?
Bu muhteem kalabalk hep bir azdan:
"Evet! Ey Allah'n Resul tebli ettin." karln verdiler. Bunun zerine
Sevgili Peygamberimiz, defa:
"ahit ol ya Rab!" dedikten sonra, "Burada hazr olanlar, benim
sylediklerimi burada bulunmayanlara tebli etsinler." buyurdu.
Bu veciz konuma, dinleyenlerin tamamnn iitebilmesi iin gr sesli
sahabiler tarafndan tekrarlanmt.
Bu konumay yaptktan yaklak ay sonra vefat eden Hz. Peygamber,
vasiyeti zelliini tayan ve en nemli hususlar dile getirdii bu hutbesinde, insan
hayatnn, malnn ve namusunun mukaddes ve dokunulmaz olduunu beyan
etmi; can, mal ve rz emniyetinin nemini aklamtr. Toplum dzenini bozan,
can, mal ve rz emniyetini ortadan kaldran Cahiliye devrinin iki, kumar, faiz ve kan
davas gibi btn kt detlerinin kaldrldn bir kere daha ilan etmitir. Bu yanl
inanlarn yerine insanlarn insan olma asndan eit olduklarn, btn insanlarn
Hz. dem'den, onun ise topraktan yaratldn hatrlatmtr. Mminlerin karde
olduunu; erkeklerin kadnlar zerinde haklar olduu gibi, kadnlarn da erkekler
zerinde haklar bulunduunu vurgulamak suretiyle toplumda dirlik ve dzeni
salayan stn deerleri dile getirmitir. Ksaca insanln birinci derecede dikkate
almas gereken temel ilkeleri zetlemitir.
Hz. Peygamber, bir daha hac yapamad ve hacc esnasnda ashabyla
vedalat iin bu haccna "Veda Hacc" denilmitir. Daha ziyade bu isimle mehur
olmakla birlikte, Hz. Peygamber'in ilk hacc olmas dolaysyla "Haccet'l-slam",
hac esnasnda hac ibadetinin btn hkmlerini ve rknlerini aklam ve

uygulam olmas bakmndan "Haccet'l-Bel", slam ahkmnn hac ibadetiyle

tamamlanm olmas dolaysyla da "Haccet'l-keml ve't-tamm" adlar verilmitir.
Yalanc Peygamberlerin Zuhuru

Veda haccndan dndkten bir sre sonra Hz. Peygamber'in sal bozuldu.
Ayn gnlerde Yemen'de Esved el-Ans isimli birinin peygamberlik iddiasyla ortaya
kt duyuldu. Mensubu olduu Ans ve Mezhic kabilesinin dier kollarnn
desteini salayan Esved, 600 kadar taraftaryla San'a'ya saldrd. Vali ehr b.
Bzn' ldrd ve onun kars zd'la zorla evlenip blgeye hkim oldu. Hz.
Peygamber, blgedeki valilere ve ileri gelenlere onun ortadan kaldrlmas iin
mektup gnderdi. Sonunda Esved, zorla evlendii zd'n yardmyla ldrld.
Onun Hz. Peygamber'in vefatndan be veya bir gn nce ldrld zikredilir.
te yandan hicretin onuncu ylnda Ben Hanife kabilesi heyetiyle Medine'ye gelip
slam' kabul ettiini aklayan Mseylimetlkezzb da Yemme'ye dndkten
sonra peygamberlik iddiasnda bulundu. Kendisine gnderilen elinin yeniden
slam'a dnme teklifini reddettii gibi, yazd bir mektupla Hz. Peygamber'e
Arabistan' paylamay teklif etti. Resul-i Ekrem, ona verdii cevapta, yeryznn
Allah'a ait olduunu ve kullarndan dilediini ona varis klacan bildirdi. Gelimeler
byle devam ederken Hz. Peygamber vefat etti ve Mseylime, Hz. Ebubekir
dneminde ortadan kaldrld.
sme Ordusunun Hazrlanmas

Hz. Peygamber, hicretin 11. yl Safer aynn sonlarna doru (632 Mays
sonlar), Mte savann cereyan ettii blgeye gndermek zere bir ordu
hazrlam; ordunun bana komutan olarak Mte ehidi Zeyd b. Hrise'nin 18-19
yalarnda olan olu sme'yi tayin etmiti. Ancak tam o gnlerde Hz. Peygamber
son hastalna yakaland. Hazrlanan ordu Medine'nin dnda Cruf mevkiinde
karargh kurmutu. Baz sahabiler, Hz. Ebubekir ve mer gibi yal sahabilerin
bulunduu bir orduya gen ve tecrbesiz olan sme'nin komutan yaplmasn
eletirmeye balamlard. Bunu duyan Hz. Peygamber, mescide gitti, Daha nce
onun babasn kumandan tayin etmeme de kar kmtnz! Babas komutanla
nasl layk idiyse, olu da layktr." diyerek itirazlarn yersizliini aklad. Bu srada
Resulullah'n hastal arlanca sme beklemeyi tercih etti. Onun vefat
dolaysyla hareketi, Hz. Ebubekir dnemine kald.
Hz. Peygamberin Vefat (8 Haziran 632 / 13 Rebilevvel 11)

Hz. Peygamber, Safer aynn son gnlerinde rahatszland. Hz. Meymne'nin
odasnda tutulduu hastalnn ilk gnlerini, yine srayla elerinin odalarnda
kalarak geirdi. Ancak rahatszl giderek artt iin, beinci gnnden itibaren,
dier hanmlarnn rzasyla Hz. ie'nin odasnda kalmaya balad ve son gnlerini,

iinde defnedilecei bu odada geirdi. nceleri hasta hlinde mescide kp

namazlar kldrd hlde, son gnnde mescide kamaz hle geldi. Mescide
son klarnda ashabna nemli hatrlatma ve tavsiyelerde bulundu. Camiye
kamad gn iinde, namazlar Hz. Ebubekir'in kldrmasn emretti. Bu gn
zarfnda ancak bir vakit namaza kt ve ashabna son defa namaz kldrd. Bu
namazn ardndan yapt son konumasnda u tavsiyelerde bulundu:
"Ey insanlar! Size Ensar hakknda hayrl olmanz, onlara kar iyi
davranmanz tavsiye ederim. Onlar benim has cemaatim ve srdalarmdr. Onlar
sizi vaktiyle evlerinde misafir etmediler mi? Her hususta sizi nefislerine dahi tercih
etmediler mi?
Ey insanlar! Bugn halk, Medine'de gnden gne oalmakta, hlbuki Ensar,
yemek iindeki tuz kadar azalmaktadr. Sizden biriniz i bana geer de iyilik veya
ktlk edebilecek nfusa sahip olursa, Ensar'n iyiliklerinin karln versin,
kusurlularnn da gnahlarn balasn.
Ashabm! lk Muhacirlere de hrmet etmenizi vasiyet ederim. Btn
Muhacirler de birbirlerine kar iyi davransnlar. Her i Allah'n izin ve iradesiyle
cereyan eder. Allah'n iznine, iradesine kar gelmeye alanlar en sonunda
muhakkak yenik derler. Allah' aldatmak isteyenler de muhakkak aldanrlar.
Ey insanlar! Peygamberinizin irtihalini dnerek telaa kapldnz iittim.
Hangi peygamber gnderildii mmeti arasnda ebed kalmtr ki, ben de sizin
aranzda sonsuza kadar kalaym? Biliniz ki, ben de Rabbime kavuacam ve buna
hepinizden daha mstahakm. Yine biliniz ki siz de bana kavuacaksnz.
Buluacamz yer de Kevser havuzunun kenardr. Orada benimle bulumak
isteyenler, ellerini ve dillerini gnahlardan eksinler. Allah Teala, bir kulunu dnya
hayat ve nimeti ile kendi nezdindeki ahiret hayat ve saadeti arasnda muhayyer
brakt. O kul da Allah nezdindekini seti. (Bu srada Hz. Ebubekir alamaya
balamt. Resulullah, ona hitap ederek konumasn devam ettirdi) Ey Ebubekir
alama! Gerek arkadalk gerek mal fedakrl itibariyle bana en ok yardmc olan
Ebubekir'dir. mmetimden birini kendime halil (dost) edinseydim hi phesiz
Ebubekir'i seerdim. Ancak din kardelii, ahsi kardelikten stndr. Mescitte
Ebubekir'in kapsndan baka kapatlmadk hibir kap kalmasn."
Bir gn le zeri hastalnn biraz hafiflediini hissetti. Hz. Abbas ve Hz.
Ali'nin yardmyla mescide kt. O esnada cemaat namaza durmutu; Hz. Ebubekir
onun geldiini anlaynca mihrab ona brakmak istedi. Ancak Hz. Peygamber
namaza devam etmesi iin iaret etti onun yannda namaza durdu. 13 Rebilevvel
Pazartesi gn hastal yine biraz hafiflemiti. Hz. ie'nin odasndan, sabah
namazn klmakta olan ashabna bakt. Durumu fark eden sahabiler, onun
iyilemekte olduunu sanp sevinmilerdi. Ancak tekrar yatana uzand, son
nefesini vermeden klelere iyi davranmay, onlar giydirmeyi, yedirmeyi, yumuak

sz sylemeyi ve namaz aksatmamay tavsiye etti. Atei olduka yksekti, ellerini

yanndaki su kabna batryor ve devaml Kelime-i tevhit getiriyordu. Ayn gn
"Refk-i A'la'ya" (en yce dosta) diyerek ruhunu teslim etti. Ebed leme gt
srada 63 yanda bulunuyordu (13 Rebilevvel 11/8 Haziran 632).
Resulullah'n vefat Mslmanlar son derece zm, onlar mateme
bomutu. yle bir aknla dmlerdi ki, peygamberlerin de dier insanlar gibi
lecei gereini sanki unutmulard. Hlbuki daha bir iki gn nce Resulullah, son
konumasnda bu gerei kendilerine tekrar hatrlatmt. Ne var ki, metanetiyle
bilinen Hz. mer bile onun lmediini sylyor, bu haberin doruluuna inananlar
lmle tehdit ediyordu.
Onlar bu aknlktan kurtaran Hz. Peygamber'in en yakn arkada Hz.
Ebubekir oldu. Ac haberi Sunh mevkiindeki evinde alan Hz. Ebubekir, doruca
Mescid-i Nebev'ye geldi. Etrafa bakmakszn Hz. Peygamber'in bulunduu odaya
girdi. Yzn ap gzyalar iinde, "Babam ve anam, yolunda feda olsun ya
Resulallah! Salnda gzeldin; lmnde de ayn ekilde gzelsin." dedi. Sonra
eilip yzn perek zerini rtt. Ardndan dar kt ve arm bir hlde
bekleen Mslmanlar teskin eden nemli bir konuma yapt. Konumasnn
sonuna doru, "inizde Muhammed'e tapanlar varsa, iyi bilsinler ki, Muhammed
artk lmtr. Allah'a tapanlara gelince, bilsinler ki, Allah bakdir, asla lmez."
dedi. Arkasndan u ayeti okudu:
"Muhammed sadece bir peygamberdir. Ondan nce de peygamberler gelip-
gemitir. Eer o lr veya ldrlrse geriye mi dneceksiniz? Her kim keleri
zerinde geriye dnerse Allah'a hibir zarar veremez. Allah, kredenleri
mkfatlandracaktr." (l-i mrn/3: 144).
Hz. Ebubekir'in bu konumas, ashab sakinletirdi. Resulullah'n ld
gereini ac da olsa kabullenmilerdi. Bunun ardndan Hz. Ebubekir ve Hz. mer,
Hz. Peygamber'in yakn akrabalaryla birlikte, cenazenin bulunduu odaya girdiler.
Bu srada Ensar'n aralarndan birini halife semek zere Ben Side glgeliinde
topland haberini alan Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Eb Ubeyde'yi alarak oraya gitti.
Orada yaplan grmelerin sonunda Hz. Ebubekir halife seildi. Pazartesi gn
leden sonra vuku bulan vefatnn ardndan, Hz. Peygamber'in cenazesi ancak sal
gn hazrlanabildi. Onu Hz. Ali ykad, Hz. Abbas ve oullaryla sme ve kran
ona yardmc oldular. Kefenlendikten sonra cenaze sedirin zerine konuldu. Onun
cenaze namaz, vefat etmi olduu odada, nce erkekler, arkasndan kadnlar, daha
sonra da ocuklar olmak zere kk gruplar hlinde imamsz olarak klnd.
Resulullah'n defnedilecei yer hususunda ihtilaf kmt. Mescid-i Nebev'ye
veya Bak kabristanna defnedilmeli diyenler oldu. Bu esnada Hz. Ebubekir,
peygamberlerin ldkleri yerlere gmleceklerini bildiren hadisi hatrlatt. Bunun
zerine, Hz. ie'nin odasna kazlan kabre, Sal'y aramba'ya balayan gece

defnolundu. Daha sonraki yllarda Hz. Ebubekir ve Hz. mer de onun yanna
defnedildiler.
Hz. Peygamberin Miras

Hz. Peygamber, yetim olarak dnyaya geldi, annesinin, dedesinin ve
amcasnn himayesinde byd. ocukluunda nce obanlk yapt, ardndan
ticaretle urap amcasnn geimine katk salad. Zengin bir hanm olan Hz. Hatice
ile evlenince onun evine geti ve maddi durumu iyileti. Ancak Medine'ye hicret
ettiinde herhangi bir mal varl yoktu. Dier Muhacirler gibi bir sre Ensarn
yardmyla geindi. Bedir Gazvesi'nden sonra nazil olan ve ganimetlerin bete
birinin Allah'a, Resulne, onun akrabalarna, yetimlere, yoksullara ve yolculara ait
olduunu bildiren ayet (Enfl/8: 41), Peygamber ailesinin balca geim yolunu
belirlemi oldu. Hz. Peygamber, savaa katlan asker sfatyla, gaziler arasnda
paylatrlan ganimetten kendisine den hisseyi de alrd. "Safiy" denilen ve
ganimetlerin taksiminden nce komutann tercihine braklan komutanlk hakk
hususunda ise, bazen bir kl, bazen bir at, bazen bir kle veya cariye gibi sembolik
bir tercih yapar, hibir ekilde maddi deeri fazla olan bir mal almazd.
Hz. Peygamber'i ldrmek maksadyla tuzak kurmalar sebebiyle Medine'den
savasz bir ekilde srgn edilen Ben Nadr Yahudilerinin ganimet "fey" denilen
topraklar da, bu konuda inen ayet gereince onun tasarrufuna brakld. Hayber ve
Fedek arazilerinden gelen yllk rnn belli bir miktar da ilave edildi. Fethedilen
yerlerden alnan baz mallarn yan sra Uhud Gazvesi'ne katlan mhtedi sahabi
Muhayrk en-Nadr, savata ehit derse, hurma bahelerinin gelirinin Resul-i
Ekrem'e braklmasn vasiyet etmiti. Hz. Peygamber, kendisine verilen hediyeleri
de kabul ederdi.
Hz. Peygamber, peygamberlii veya devlet bakanl dolaysyla herhangi bir
cret almyordu. Fakirlere verilmesi gereken zekttan ve dier vergi gelirlerinden
de hibir ekilde yararlanmazd. Zektn ve vergi gelirlerinin kendisi ve aile fertleri
iin helal olmadn sylerdi. Buna gre, Hz. Peygamber'in ana gelirleri;
Enfl suresinin 41. ayetine gre, ganimetlerin bete birinden kendisine tahsis
edilmi olan hisse ve ayrca asker sfatyla ganimetlerden payna den
miktar.
Sulh yoluyla ele geirilen arazilerden elde edilen gelir. Fedek arazisi bunun
en mehur rneidir.
eitli hediyelerden ibaretti.
Hz. Peygamber kendisi son derece mtevazi bir hayat srer, bu kalemlerden
elde edilen maln Mslmanlarn ihtiyalarna harcard. Elde ettii geliri hemen
ihtiya sahiplerine datt iin bazen birka gn yemek yemedii, gn boyu a
kald, evinde bir iki ay boyunca yemek pimedii olurdu. Hz. Peygamber vefat

ncesinde zrhn rehin brakarak bir Yahudiden 30 lek arpa almt. Vefat
srasnda zrh Yahudinin elinde bulunuyordu (Buhr, Cihd: 89, Megz: 86;
Mslim, Mskt: 124-126). lmnden ksa bir sre nce elinde kalan 7
dirhemin, bununla Allah'n huzuruna kmaktan hay edeceini syleyerek fakirlere
datlmasn istedi. Dolaysyla Hz. Peygamber, geride para veya mal olarak
zikredilmeye deer maddi bir miras brakmad. Mirasnn tamam sadece bir katr,
birka silah ve sadaka olarak ayrd birka araziden ibaretti. Arazilerin gelirinin
ailesi iin harcanmasn ve kalannn devlet hazinesine devredilmesini emretmiti.
Ashab- kiramdan Amr b. Hris, Peygamberimiz'in terekesiyle ilgili olarak
yle demitir:
"Resul-i Ekrem, lmnde ne bir dirhem ne bir dinar ne bir cariye ne de bir
mal brakmt. Onun geriye brakt eyler, beyaz katr, silah ve tasadduk ettii
birka arazi parasndan ibaretti (Buhr, Vesy: 1, Cihd: 61, 86)".
Resulullah (s), savasz ele geirilen ve hukuki bakmdan kendisinin
tasarrufuna braklan Fedek hurmalklarn, Medine'deki bir ba ve Hayber
arazisindeki hissesini vakfetmiti. Hz. Ftma, babasnn bu arazilerinin kendisine
kaldn dnerek Hz. Ebubekir'e mracaat ettiinde, Hz. Ebubekir,
Peygamberimiz'in, "Biz peygamberler, miras brakmayz. Braktmz mal
sadakadr." hadisini aktardktan sonra yle dedi:
"imdi bu vakf malndan Muhammed ailesi yiyerek istifade edebilir. Ancak
bundan fazla haklar yoktur."
Hz. Peygamber, maddi olarak zikredilmeye deer bir miras brakmamasna
karlk, bata mmetine olmak zere btn insanla, onlarn kurtuluunu
salayacak, son derece byk manevi bir miras brakt. Veda hutbesinde de
belirttii gibi Kur'an ve snnetten meydana gelen bu miras, insanlar hidayet ve
selamete kavuturan ve bu adan hibir alternatifi olmayan tek miras olarak
kalacaktr.

Hudeybiye Antlamas, slam'n Medine dneminde yeni bir srecin

balangc oldu. Mekke mriklerinin Medine slam Devleti'ni resmen
zet tand bu antlamayla, davet iin bir sulh ortamnn salanmasnn
yan sra, dman ittifak da paralanm, slm dmanlnn ikinci
merkezi haline gelen Hayber yalnz braklmt. Hz. Peygamber, bir
taraftan hkmdar ve emirlere dvet mektuplar gnderdi, bir taraftan
da Hayber'in fethini gerekletirdi. Ayrca slam'n yayl hzland, baz
kabileler, kendiliklerinden Medine'ye siys heyetler gndermeye
baladlar. Bu arada Kaz umresi yerine getirilip Kbe ziyaret edildi. Bu
ziyaret Mekkeliler'in Mslmanlar hakkndaki dncelerini msbet
ynde etkiledi.
Resul-i Ekrem btn insanla son peygamber olarak gnderilmitir.
Hudeybiye Antlamas'ndan sonra Bizans ve Sasani imparatorlarna,
Habe hkmdarna, Msr mukavks'na, Umn melikine mektup
gnderip slam'a dvet etmesi bunu gstermektedir.
Hz. Peygamber'in amac insanlara slam' anlatmakt. Son are olarak
bavurduu sava ise caydrc olmak ve slam'n nndeki engelleri
kaldrmak iindir. Bununla birlikte o, sava durumunda da insani
ilkelerden taviz vermemitir. Gnderdii birliklere nce muhataplarn
slam'a dvet etmelerini istemi, sava srasnda kadn, ocuk ve
yallarn ldrlmemesini, aalarn kesilmemesini, mamur yerlerin
yklmamasn emretmitir.
8 /630 ylnda Mekke'nin fethinin ardndan Kureyliler'in, Huneyn
Sava'nn ardndan da kalabalk Hevzin kabilesinin slam' kabul
etmesi, slamiyet'in ksa sre iinde btn Arabistan'a yaylmasna
zemin hazrlad. Tebk seferiyle de, nemli siyasi bir zafer kazanlm;
ayrca Arabistan'n kuzey ksm slam hkimiyetine girmiti. Bu
gelimeler zerine, Arabistan'n eitli blgelerinde yaayan kabileler,
Medine'ye heyetler gndermeye baladlar. slama girmek iin adeta
Kurey'in slamiyeti kabuln bekleyen bu kabileleri temsil eden
heyetlerin says gittike artyor; Medine'ye gelen heyetler Hz.
Peygamber'e slama girdiklerini aklyorlard. Kabile heyetleri en
youn olarak hicretin 9. ylnda (630-631) geldiler. Onun iin bu yla
"heyetler yl/senetl-vfd" denildi. Heyetlerin gelii onuncu ylda da
devam etti. Hz. Peygamber'in vefat srasnda slam btn Arap
yanmadasna yaylm bulunmaktayd.
slam'da insann sadece insan olmas itibariyle birok hakk vardr. Can
ve mal emniyetinin salanmas, din ve vicdan hrriyeti bunlarn banda
gelir. Irk ve renk ayrm yoktur. Allah katnda herkes eittir. stnlk
takva iledir. Hz. Peygamber, hicretin onuncu ylnda ashabyla birlikte
hacca giderek ilk ve son hacc olan Veda Hacc'n ifa etti. Bu hacc
srasnda yapt konumalarda, slm dininin en nemli ilkelerini veciz
bir ekilde aklad. Temel insan haklarn dile getirdii Veda Hutbesi
srasnda ashabyla vedalat.

1. Hudeybiye Musalahasnda Mekke mriklerini kim temsil etti?
Deerlendirme a) Eb Sfyan
sorularn sistemde ilgili b) Eb Cehil
nite bal altnda yer
c) Sheyl b. Amr
alan blm sonu testi
blmnde etkileimli d) Eb Leheb
olarak e) Safvn b. meyye
2. Hayber Yahudilerinin akbeti ne oldu?
a) Yarc olarak topraklarnda kaldlar.
b) Hayberden Suriyeye srgn edildiler.
c) Mekkeye yerletiler.
d) Toptan idam edildiler.
e) Mslman olup Medineye yerletiler.
3. Mte savanda Hz. Peygamberin tayin ettii komutan srasyla ehit
oldu. Askerlerin kendi aralarndan setikleri drdnc komutan kimdir?
a) Hz. Hamza b. Abdlmttalib
b) Hz. Ali b. Eb Tlib
c) Hz. mer b. el Hattab
d) Hz. Hlid b. Velid
E) Hz. Amr b. el-s
4. Huneyn savanda slam ordusu hangi kabile ile savat?
a) Hevzin kabilesi
b) Mzeyne kabilesi
c) Mustalkoullar kabilesi
d) Gatafan kabilesi
e) Hazrec kabilesi
5. Tebk seferi iin aadaki cmlelerin hangisi dorudur?
a) Bu sefer Mekke mriklerine kar yaplmtr.
b) Hz. Peygamberin katld son seferdir.
c) Hz. Peygamber, bu sefere katlmamtr.

d) slam ordusunun hibir zorluk ekmedii bir seferdir.

e) Dman ordusu savatan sonra slam kabul etti.
Cevap Anahtar:
1. c 2.a 3.d 4.a 5.b


KAYNAKLAR
Arman, Mustafa, Hz. Peygamberin Sava Stratejisi, Btn Ynleriyle Asr-
Saadette slam, Editr: Vecdi Akyz, stanbul 2006.
Algl, Hseyin, slam Tarihi, stanbul 1986.
Apak, dem, Anahatlaryla slam Tarihi, stanbul 2006.
Bt, Said Ramazan, Fkhus-Sre, evirenler: Ali Nar-Orhan Aktepe, stanbul 2003.
Fayda, Mustafa, "Muhammed", TDV slam Ansiklopedisi, XXX, 408-423.
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, eviren: Salih Tu, stanbul 1980.
Hamidullah, Muhammed, Hz. Muhammedin Savalar, eviren: Salih Tu, stanbul
1972.
Heykel, Muhammed Hseyin, Hz. Muhammedin Hayat, eviren: Vahdettin nce,
stanbul 2000.
Karakl, Celaleddin, Hz. Muhammedin Hayat ve Esiz Ahlk, Ankara 2006.
Kksal, M. Asm, slam Tarihi, stanbul 1980.
Mahmudov, Elad, Sebepleri ve Sonular Asndan Hz. Peygamber'in Savalar,
stanbul 2010.
Saram, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Diyanet leri Bakanl,
Ankara 2007.
ibli, Mevln, Asr- Saadet, eviren: mer Rza Doru, stanbul 1977.
ulul, Kasm, Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, stanbul 2003.
Yenieri, Celal, Hz. Muhammed ve Yaad Hayat, stanbul 2000.
Yiit, smail-Kk, Rait, Hz. Muhammed, stanbul 2007.

HZ. PEYGAMBERN YAHUDLER,
HRSTYANLAR VE MECUSLERLE
LKLER
NDEKLER
Hz. Peygamber'in Yahudilerle likileri LK DNEM SLAM

Hz. Peygamber'in Hristiyanlarla likileri
Hz. Peygamber'in Mecusilerle likiler TARH
Ehl-i Kitab ve Cizye Uygulamas

HEDEFLER
slamn dou dnemindeki kitapl dinleri

tanmlayabilecek
Mrik ve Ehl-i Kitap ayrmn yapabilecek
Medine, Yemen, Necran, Msr, ran, Sana ve
Adenin corafi konumunu gsterebilecek
Ehl-i Kitap, Gayr-i Mslim, Zimm, Mecusi ve
Sabi kavramlarn aklayabilecek
NTE
Cizye uygulamasn kavrayabilecek
Ehl-i kitaba btncl bir ekilde
bakabileceksiniz.
7
Hz. Peygamberin Yahudiler, Hristiyanlar ve Mecusilerle likileri
GR
Hz. Muhammed, slm dinini tebli etmeye balad srada Arap
yarmadasnda putperest Mrikler, Hristiyanlar, Yahudiler, Mecusiler ve Sabiler
gibi farkl inan sahipleri bulunuyordu. Hz. Peygamber Mekke ve Medine
dnemlerini iine alan tebli sreci boyunca din, dil, millet fark gzetmeksizin
mesajn herkese ulatrmaya almtr. Bu safhada en ok muhatap olduu kesim
ise Arap Mriklerdi. nceki alt nitede Hz. Peygamberin Arap Mriklerle olan
ilikileri ayrntl bir ekilde ele alnmtr.
Hicaz blgesinde genellikle kabileler hlinde ve belli blgelerde yaayan
semv din mensuplar olan kitap ehli gayrimslimler de nfuzlu ve etkin
topluluklard. Bu topluluklarn yan sra komu devletlerden Bizans Devleti ve
Habe Devleti Hristiyanl, Ssn Devleti ise Mecusilii resm din olarak
benimsemilerdi. Araplar arasnda da bu devletlere ve dinlerine tb olan kabileler
mevcuttu. Bilindii zere Hz. Peygamberin risaleti ncesinde Yahudi ve
Hristiyanlar kendi kutsal kitaplarnda haber verildii ekilde bir son peygamberin
gelmesini bekliyorlard. Ancak, pek az dnda Hz. Muhammedin peygamberliini
kabul etmee yanamadlar. Bununla birlikte Hz. Peygamber Kuran- Kerimde
belirtilen usul ve kurallara bal kalarak Ehl-i kitap mensuplar ile iletiimini her
ekilde devam ettirmitir.
Hz. Peygamberin gayrimslimlerle ilikilerinde ne kan nemli gelimeleri
ise bir arada u ekilde ele almak mmkndr:
HZ. PEYGAMBERN YAHUDLERLE LKLER

Yahudiler Hicaz yarmadasnn deiik blgelerinde yaamaktaydlar.
zellikle Medine, Hayber, Fedek, Teyma ehirleri Yahudilerin toplu olarak
yaadklar merkezler arasnda yer alyordu. Yemen blgesinde hkm sren
Himyerlilerin son hkmdar Z Nuvas zamannda ise Yahudilik devletin resmi dini
olmutu. Hz. Peygamberin dnyaya geldii zaman diliminde Hicaz blgesindeki
Yahudi ve Hristiyanlar son peygamberi bekliyorlard. Kendi kitaplarnda verilen
bilgiler nda son peygamberin doumunun yaklatn mjdeliyorlard. Bu
durum Kuran- Kerimde yle haber verilmitir:
Meryem olu sa: Ey srailoullar, dorusu ben, benden nce gelmi olan
Tevrat dorulayan, benden sonra gelecek ve ad Ahmed olacak bir peygamberi
mjdeleyen, Allahn size gnderilmi bir peygamberiyim demiti. Ama o eli,
kendilerine belgelerle geldii zaman: Bu apak bir sihirdir demilerdi. (Saff/61: 6)

Ancak Yahudi ve Hristiyanlar bu son peygamberin Araplar arasndan

kmasn kabullenmek istememilerdir. Bu sebeple Hz. Muhammedin (s)
peygamber kimliini tanmamlar ve slamiyete davetine uymamlard. Tarihte ve
Asr- Saadette Yahudilerin ve Hristiyanlarn tutumlarna dair Kuran- Kerimde
geni bilgiler verilmektedir. Bu semavi din mensuplar kendilerine kitap verilenler
anlamnda kitap ehli, yani Ehl-i kitap veya Mslmanlarn dndaki kimseler
manasnda gayrimslim eklinde adlandrlmlardr.
Ehl-i kitap: Kuran- Kerimde kutsal kitap sahibi din mensuplar olan
Yahudiler ve Hristiyanlar iin kullanlan bir tabirdir. (Bakara/2: 101, 121, 144-
146; l-i mrn/3: 19-20)
Gayrimslim: Mslim/Mslman olmayan anlamnda, slam dinine

inanmayan btn inan sahiplerini kasteden bir ifade biimidir.
Mekkede az sayda Yahudi olmakla birlikte, Medinede nemli bir Yahudi

nfusu bulunmaktayd. Tannan Medineli Yahudi kabileleri Kaynukaoullar,
Nadroullar ve Kurayzaoullardr. Bilindii zere Hz. Peygamber Medineye
hicretinin ardndan ilk olarak Medinede yaamakta olan Arap ve Yahudi toplulukla
Sahfe, Medine Vesikas veya Medine Anayasas ad verilen bir antlama yapmt.
Bu Medine szlemesi ile mterek bir dman saldrs durumunda ortak savunma
yaplmas, taraflardan birisinin savaa girmesi durumunda dierlerinin tarafszln
korumas ve bir Mslman ile bir Yahudinin anlamazla dmesi hlinde Hz.
Peygamberin hakemliine bavurulmas kararlatrlmt. Ancak Yahudiler,
grnte bu anlamaya uyduklarn beyan etseler de Hz. Peygambere
muhalefetlerini srdrerek Mekkeli mriklere destek vermekten geri
durmamlardr.
Medinede Mslmanlarla Yahudiler Kab b. Erefin Medine Szlemesine
aykr bir ekilde davranmas sebebiyle kar karya gelmilerdir. Ayn zamanda air
olan Kab b. Eref, Mslmanlarn Bedirde galip gelmeleri zerine byk znt
duymutu. Hem taziyede bulunmak hem de Kureyi Mslmanlarn aleyhine
tahrik etmek amacyla yaklak krk adamyla Mekkeye gitmi ve Eb Sfyn ile
ortak sava karar almlard. Medinede de bu tutumunu aktan srdrmesi
zerine Hz. Peygamber, Kab b. Erefin ldrlmesini uygun grmtr. Bunun
zerine Reblevvel 3/Eyll 624te Muhammed b. Mesleme ve arkadalar
tarafndan ldrlmtr. Bu hadiseden sonra hayatlarndan endie duyan
Yahudiler, Hz. Peygambere mracaat ederek anlamalarn yenilemilerdir.

Kaynukaoullar (Ben Kaynuka)

Kaynukaoullar Medinenin gneybatsnda oturuyor, Arapa konuuyor,
ticaret, silah retimi ve kuyumculukla urayorlard. Medineli Araplardan Hazrec
kabilesiyle mttefiktiler. Mslmanlarn Bedir galibiyetini hazmedemeyerek
Mslmanlar rahatsz edecek tavrlar sergilemilerdir. arda alveri yapan bir
Mslman hanma tacizde bulunmalar ve olaya karanlarn birbirlerini
ldrmeleri ile de ilikiler tamamen bozulmutur.
Ben Kaynukann bu olumsuz tutumunu karlksz brakmak istemeyen Hz.
Peygamber Kaynukaoullarnn mahallesini on be gn kuatarak teslim ald. Hz.
Peygamberin emriyle Zilkade 2/Mays 624te Kaynukaoullarnn tamam, verilen
gnlk mhletin bitiminde Medineden srlmler ve Suriye blgesinde
Ezrata yerlemilerdir. Kaynukaoullar tayabilecekleri kadar mal varlklarn
giderken yanlarna almlardr. Gtremedikleri eyalar ise Medinede kalm ve
bu mallar ganimet hkmnde kabul edilmitir. Hz. Peygamber, humus hissesinin
taksimini ilk olarak bu ganimetleri paylatrrken uygulamtr. Ganimetin bete
biri anlamna gelen humus hissesi, Enfl suresinin 41. ayetinde yle aklanmtr:
Eer Allaha ve bir de hak ile batln ayrld, iki ordunun karlat gn,
kulumuza indirdiimize iman etmiseniz ganimetlerin bete biri Allaha,
Peygambere, yaknlarna, yetimlere, yoksullara ve yolda kalm olanlara aittir.
Allah, her eye gc yetendir. (Enfl/8: 41)
Nadroullar (Ben Nadr)

Medineli en kalabalk Yahudi topluluu olan Nadroullar, ehrin dnda
Ben Hatme Mezarl civarnda oturuyorlard. Evs kabilesi ile mttefik
durumdaydlar. Bedir Gazvesinin ardndan Ben Kaynukann srlmesi ve kendi
kabilelerine mensup air Kab b. el-Erefin ldrlmesi zerine mriklerin safnda
hareket etmeye baladlar. Nadroullar, Hz. Peygamberle yeniden antlama
yapmalarna ramen Uhud Gazvesinin hazrlklar srasnda Mslmanlar hakknda
Eb Sfyna bilgi szdrdlar. Uhudda Mslmanlarn ak bir stnlk
kazanamamasndan aldklar cesaretle mriklerin Hz. Peygambere suikast
dzenleme teklifini kabul ederek antlamalarn bozmaya kalktlar.
Bu suikast giriimini renen Hz. Peygamber, on gn iinde Nadroullarnn
Medineyi terk etmelerini istemitir. Ben Nadr nce bu teklifi kabul etti; ancak
mnafklarn ve baz Arap kabilelerinin yardm gnderecekleri vaadinde
bulunmalar zerine kalelerine kapanarak yerlerinden kmayacaklarn ve
savaacaklarn ilan ettiler. nce Ben Kurayza ile tarafszlk antlamas yapan Hz.
Peygamber Reblevvel 4/Austos 625te Ben Nadrin kalesini kuatmtr.
Bekledikleri yardm gelmeyen Nadroullar, kuatmaya on be gn dayanabilmiler

ve teslim olmulardr. Kendi talepleri zerine Medineyi terk etmelerine izin

verilmi; bir ksm Suriye ve Ezrata, bir ksm da Haybere yerlemilerdir.
Ben Nadr Yahudilerinin geride brakt mallar, Medineden
srlmelerinden sonra nazil olan ve bir ad da Ben Nadr olan Har suresinin 6-10.
ayetlerine dayanarak fey statsnde kabul edilmi ve Hz. Peygambere tahsis
edilmitir. Hz. Peygamber bu mallarn bir ksmn kendisinin ve ailesinin
ihtiyalarna sarf etmi; bir ksmn da ordunun hazrlklar ve muhtalar iin
ayrmtr.
Fey: Bar yoluyla ele geirilen tanr veya tanmaz mallar ifade eden bir
terimdir. Halifeler dneminde, slam devletinin gayrimslim tebaadan ald
cizye, hara ve ticaret mallar vergilerinin ortak ad olmutur.
Kurayzaoullar (Ben Kurayza)

Kurayzaoullar da dier iki kabile gibi Medinenin Yahudi nfusunu
meydana getiriyorlard. Yerleim yerleri ehrin gneydousunda yer alyordu. Ben
Nadr ile birlikte Evs kabilesinin mttefiki idiler. Ben Kurayza, srgn sonrasnda
Haybere yerlemi olan Nadroullarnn kkrtmasyla Hendek Sava srasnda
Mslmanlara ihanet etmitir. Bu durum Medine szlemesini bozmalar anlamna
geliyordu. Bu sebeple Hz. Peygamber, Hendek Gazvesinin bitiminde vakit
geirmeden, kalelerine snan Ben Kurayzay kuatmtr.
Allah, kitap ehlinden, kfirleri destekleyenleri kalelerinden indirmi,

kalplerine korku salmt; onlarn kimini ldryor, kimini de esir alyordunuz.
Yerlerini, yurtlarn, mallarn ve henz ayanz dahi basmadnz yerleri Allah
size miras olarak verdi. Allah her eye kadir olandr. (Ahzb/33: 26-27)
Hz. Peygamberin slama davetini ve teslim arsn reddeden

Kurayzaoullar, yaklak yirmi gn kuatma altnda tutuldular. aresiz kalan ve
mnafklardan da bekledikleri yardm gelmeyen Ben Kurayza, mal ve silahlarn
brakarak birer deve yk eyalarn alarak Medineyi terk etme teklifinde
bulundular. Bu nerileri kabul edilmeyince de kaytsz artsz teslim olmak zorunda
kaldlar. Mttefikleri olan Evslilerin araclk etmesi zerine Evsli Sad b. Muz,
Kurayzaoullar hakknda hkm vermek zere tayin edildi. Verdii hkme
uyacaklarna dair hem Hz. Peygamberden hem de Ben Kurayzadan sz alan Sad
b. Muz, savaabilecek durumdaki erkeklerin ldrlmesini, kadn ve ocuklarn
esir alnmasn ve mallarna el konmasn karara balamtr.

Hayber Gazvesi
Hayber, Hicaz yarmadasnn kuzeyinde, Medine-Suriye ticaret yolunun
zerinde bulunan, tarihi milattan nceye giden eski bir yerleim yeridir.
Medineden srldkten sonra Haybere yerleen Nadroullar Suriye-Medine
arasndaki ticaret yolunu kullanan Mslmanlarn kervanlar iin tehdit
oluturmaya balamlard. Ayrca Mekkeli mriklerle i birlii iine girerek onlar
ve zellikle de Medine civarndaki Arap kabilelerini Mslmanlarn aleyhinde
srekli tahrik ediyorlard. Hendek Gazvesinde (5/627) bu teviklerinin nemli etkisi
olmutu.
Hz. Peygamber bu tehlikenin farkndayd. Hudeybiyede Mekkeli mriklerle
saldrmazlk antlamas yaparak, Yahudilerle aralarnda kabilecek bir sava
durumunda onlarn tarafsz kalmasn salam oldu. Hazrlad 1500 kiilik bir ordu
ile Haybere ulaarak bazsn savala, bazsn bar yoluyla olmak zere Nim,
Kams, k, Neth, Ketbe, Vath ve Sllim kalelerini teslim ald. nce btn
Hayberlilerin yerlerini terk etmelerini isteyen Hz. Peygamber daha sonra
Hayberlilerin yerlerinde kalmalarna, ortaklk yoluyla topraklarn ilemelerine ve
bylece mahsuln yarsn almalarna izin verdi.
Hayberin fethi Hicaz yarmadasndaki dier Arap kabilelerini de etkilemi,
Mslmanlarn gerek gcn tanmalarna yol amtr. Bundan sonra artk
aktan Mslmanlarn karsna kmamlardr. Ayrca bu zafer ile kuzeyden
gelebilecek Yahudi tehlikesi bertaraf edilerek Mekkenin fethine giden yoldaki en
nemli engellerden birisi daha almtr.
HZ. PEYGAMBERN HIRSTYANLARLA LKLER

Hristiyanlk, Hz. Peygamber slamiyeti tebli etmeye balad sralarda
Gney Arabistanda yaygn durumda idi. Ancak Hristiyanlk Araplar arasnda geni
halk kitleleri tarafndan benimsenmemitir. slam ncesi dnemde Yahudiler ve
Hristiyanlar Yemende mcadele hlinde idiler. VI. yzylda son Himyer hkmdar
Z Nuvas Yemende Hristiyanln yaylna mani olmak iin Necranl Hristiyanlara
bask yapm ve dinlerini deitirmeyince onlar ateli kuyularn ierisinde yakmaya
teebbs etmitir. Burc suresinin 4-7. ayetlerinde bu hadiseye iaret edilir:
Hazrladklar hendekleri, tututurulmu atele doldurarak onun

evresinde oturup, inanm kimselere dinlerinden dnmeleri iin yaptklar
ikenceleri seyredenlerin can ksn (Burc/85: 4-7).
Hz. Muhammedin (s) dnyaya gelii yaklat sralarda Necran,

Hristiyanln merkezi durumundayd. Yemende Himyerli Z Nuvas malup
ederek hkimiyeti ele geiren Habeliler blgede Hristiyanl yaymaya

alyorlard. Necran, Sana, Aden, Merib ve Zafer gibi blgelerde kiliseler ina
edilmiti. Habeli ynetici Ebrehe de Hicaz yarmadasndaki Araplar Sanada
yaptrd kiliseye ynlendirmek iin Kbeyi ykma giriiminde bulundu. Ebrehe
iinde filler bulunan ordusuyla Kbeyi yok etmek iin Mekkeye geldiinde
azlarnda ta tayan ku srlerinin saldrsna uramlar ve geri dnmek
zorunda kalmlard. Hz. Peygamber bu hadiseden ksa bir sre dnyaya gelmi ve
bu seneye fil yl denmitir.
Ey Muhammed, fil sahiplerine Rabbinin ne yaptn grmedin mi?
Onlarn dzenlerini boa karmad m? Onlarn zerlerine, sert talar atan
srlerle kular gnderdi. Sonunda onlar yenilmi ekinler gibi yapt. (Fl/105:
1-5)
Peygamberlik dnemine kadar Hz. Peygamberin karlat Hristiyanlar
arasnda Busrdaki Rahip Bahrann ad geer. Mekkede ise az sayda Hristiyan
bulunmaktayd. Hz. Peygamberin ei Hz. Haticenin amcasnn olu Varaka b.
Nevfel bu kiiler arasnda saylr. Varaka b. Nevfel, Hz. Muhammedin (s) Hirada
grdnn vahiy melei Cebrail olduunu tehis etmi ve onun beklenen
peygamber olduunu aklamtr.
Mslmanlar, slamiyetin tebliinin beinci ylnda Habeistann devlet
bakan Hristiyan Nec Ashamenin himayesine snmlardr. Hz. Peygamber
mriklerden ikence gren Mslmanlarn Habeistana hicret etmelerine izin
vermiti. Hz. Peygamber onu adil bir hkmdar olmas sebebiyle vmtr. Nec
de, Mekkeli mriklere kar Mslmanlar savunmu ve korumutur. Bu Mekkeli
Mslman mltecilerin geriye iadesini talep etmek zere Nec ile grmeye
gelen Mekkeli mriklerden Amr b. el-s ve Abdullah b. Eb Rebann giriimleri ise
sonusuz kalmtr. Mslmanlar bu ekilde iki kez Habeistana hicret etmilerdir.
Nasrn: Kuran- Kerimde Hristiyanlar nasrn (l-i mrn 3/67) veya

oul ekilde nasr (Bakara/2: 62, 111, 113; Mide/5: 14, 18) olarak
adlandrlrlar.
Hristiyan Komu Devlet Bakanlarna Yazlan slama Davet

Mektuplar
Hz. Peygamber hicretin altnc ylnda komu devletlerin Hristiyan devlet
bakanlarna slamiyete davet mektuplar gndermitir. Bu devletler arasnda
Habeistan, Bizans, Msr ve Gassn Meliklii yer alr.
Habeistan Necsi Ashameye giden elinin ad Amr b. meyye ed-
Damrdir. Amr b. meyye, biri slama davet eden, dieri Habeistanda Muhacir
olarak bulunan Eb Sfynn kz mm Habbenin Hz. Peygamber ile nikhnn
kylmasn ve onunla birlikte Muhacirlerin Medineye gnderilmesini isteyen iki

mektup ve baz hediyeler gtrmtr. Nec Ashame bu davete olumlu cevap

vermi ve Mslman olmutur.
Resulullah Muhammedden, Habelilerin kral Necye. Kendisinden
baka tanr olmayan, Melik, Kudds, Selam, Koruyucu, Kurtarc olan Allahn
vgsn sana iletirim. Tasdik edip ehadet ederim ki Meryem olu sa, Allahn
ruhu ve kelimesidir ve afife, dokunulmam Meryeme braklmtr; bylece o
saya hamile olmu ve Allah da onu, kendi ruh ve nefesinden olmak zere
demi eli ve nefesi ile nasl yaratt ise onu da ylece yaratmtr.
Seni tek olan Allaha aryorum ki onun hi eriki yoktur. Ona itaat
konusunda karlkl yardma aryorum; beni takip et, bana uy, bana gelen
eye iman et! Zira ben Allahn elisiyim. Bu duruma gre seni ve etrafndaki
askerlerini Kdir ve Azm olan Allaha dvet ediyorum. Nasihat ve szlerimi kabul
etmenizi tavsiye ederim.
Amca tarafndan yeenim olan Caferi beraberinde az sayda bir
Mslman kmesiyle birlikte sana doru hemen yola karyorum. O, sana varr
varmaz tadn bo ve faydasz gurur ve azameti bir kenara koyup onlara
misafirperverlik gster! Selam, gerek hidayet yolunu takip eden kimsenin
zerine olsun. (Mhr:) Muhammed-Resul-Allah.
Nec Ashame bu Muhacirlerin yan sra altm kiilik bir toplulukla birlikte
olu Erhy ve ayrca yetmi kiilik Habeli bir heyeti de yollamtr. Hz.
Peygamber, Medineye gelen heyete Ysn suresini okumu, kalplerinde oluan
slam sevgisi zerine de Mide suresinin 82. ayeti inmitir. Hz. Peygamber, bu
heyete bizzat kendisi hizmet etmitir. Hz. Peygamber 9/630 ylnda vefat eden
Ashame iin Medinede Cennetl-Bakde gyab cenaze namaz klmtr.
Hz. Peygamber dneminde Msr, Bizans hkimiyeti altnda yayordu ve
Hristiyanlamt. Msra davet mektubunu iletmekle grevlendirilen Htib b. Eb
Baltaa Msr iyi tanyan bir sahabi idi. O gn Msr hkimi olan Mukavksa yazlan
mektubun metni u ekildedir:
Rahman ve Rahim olan Allahn adyla!
Allahn kulu-klesi ve Resul Muhammedden, Koptlarn Byk Bakan
el-Mukavksa. Allahn selam, hidayet yoluna girmi bulunan kimse zerinde
olsun. Buna gre ben seni, tam bir slm dveti ile aryorum. slma gir,
sonunda emniyet ve selamet iinde olursun ve Allah sana iki defa sevap
verecektir; ayet bundan kanacak olursan, btn Koptlarn gnah senin
zerinde toplanacaktr. Ve siz ey Kitap sahipleri! Gelin, sizinle bizim aramzda
mterek olan bir tek kelimede, Allahtan baka tanrya tapmamak, Ona hibir
eyi erik ve ortak komamak, Allahtan baka aramzda hibir kimseyi amir ve
efendi yapmamak hususunda birleelim. ayet onlar srtlarn dnp kanacak
olurlarsa yle deyiniz: Siz ahit olun ki kesinlikle bizler, Allaha itaat edip teslim
olan Mslmanlarz. (Mhr:) Muhammed-Resul-Allah.

Mukavks, bu davet mektubuna nazik bir ekilde ret cevab vermitir.

Cevabn gtren eli ile birlikte de Hz. Peygambere iki kadn kle, bir elbise ve bir
katr hediye olarak gndermitir. Bu hanmlardan Mriye, Hz. Peygamber ile
evlenmi ve brahimi dnyaya getirmitir.
Bizans ve Ssn devletlerinin arasnda uzun seneler devam eden savalar
olmutur. Bu savalar uzaktan takip eden Mekkeli mrikler Ssn Devletinin
tarafn tutuyorlard. Hz. Peygamber ise ranllara kar yaptklar savata Bizans
desteklemi ve on yldan daha az bir zaman ierisinde Bizansn galip geleceini
haber vermitir. Kuran- Kerimde ak bir ekilde iaret edildii ekilde Bizans
Devleti 628 senesinde Ninovada Ssn Devletine kar zafere kavumutur:
Rumlar en yakn bir yerde yenildiler; onlar bu yenilgilerinden sonra

ile dokuz yl arasnda galip geleceklerdir. , eninde sonunda Allaha aittir. te o
gn, inananlar, istediine yardm eden Allahn yardmna sevineceklerdir. O
gldr, merhametlidir. Bu Allahn vaadi; Allah verdii szden caymaz, fakat
insanlarn ou bilmezler. (Feth/30: 2-6)
Bu zaferden birka ay sonra imzalanan Hudeybiye sulh antlamasnn

ardndan Hz. Peygamber, eli Dihye el-Kelbnin eliyle Herakliusa u mektubu
gndermitir:

Allahn kulu-klesi ve Elisi Muhammedden, Rumlarn Babuu
Herakliusa. Allahn selam, hidayet yoluna girmi bulunan kimse zerinde olsun.
Buna gre ben seni, tam bir slam daveti ile aryorum. slama gir, sonunda
emniyet ve selamet iinde olursun ve Allah sana iki defa sevap verecektir; ayet
bundan kanacak olursan, kyllerin gnahlar da senin zerinde toplanacaktr.
Ve siz ey Kitap sahipleri! Gelin, sizinle bizim aramzda mterek olan bir tek
kelimede, Allahtan baka hibir tanrya tapmamak, ona hibir eyi erik ve ortak
komamak, Allahtan baka aramzdan hibir kimseyi amir ve efendi yapmamak
hususunda birleelim. ayet onlar srtlarn dnp kanacak olurlarsa yle
deyiniz: Siz ahit olun ki kesinlikle bizler, Allaha itaat edip teslim olan
Mslmanlarz. (Mhr:) Muhammed-Resul-Allah.
Bizans mparatoru, eliye iyi davranm; fakat olumlu bir cevap vermemitir.
Hz. Peygamber ileri gelen bir Hristiyan din adamna da benzer ekilde bir davet
mektubu gndermitir.
Arap yarmadasnn kuzeyinde Bizans Devleti ile snr blgesinde yaayan
Araplar arasnda da Hristiyanl benimseyen kabileler bulunmaktayd. Bu blgede

yerleik olan ve her zaman Bizansa ballk gsteren Gassn kabilesi gl bir
krallkt. Bizansn 628 ylnda Ninovada ranllar yenmesi zerine, Hz. Peygamber
Gassnlerin kral Hris b. Eb emre bir davet mektubu gndermitir. Bu
mektupta unlar yazldr:

Allahn Resul Muhammedden Hris b. Eb emre. Allahn selm,
hidayet yoluna girmi bulunan, Allaha inanan ve bunu ikrar edenin zerinde
olsun. Buna gre, seni mlknn senin elinde kalmas iin, hibir eriki ve orta
bulunmayan bir ve teklik sfatnda olan Allaha inanmaya davet ederim. (Mhr:)
Muhammed-Resl-Allah
Gassn Melki bu mektuba olumlu cevap vermemitir. Baka bir Gassn

Melki urahbil b. Amr ise, Busr valisine mektup gtren Hz. Peygamberin elisini
kendi topraklarndan geerken yakalayp ldrtmtr. Hz. Peygamber, Cebele
adnda bir baka Gassn yneticiye daha slama davet mektubu gndermitir.
Gassnler, ancak hicretin 9. ylnda kabilelerinden kiinin Medineye gelip
Mslman olmalar ile slama girmilerdir.
Mekkede olduu gibi Medinede de cemaat eklinde yaayan Hristiyan
topluluklar yoktur. Medine dneminde Mslmanlar komu lke Bizans
ynetimindeki ordulara kar iki sefer dzenlemitir. Bunlardan birincisi Mte
sava, ikincisi Tebk seferidir.
Mte Sava
Mte, Lt glnn gneyinde Kudse 50 km. uzaklkta bir yerdir.
Mslmanlar Suriyeli Hristiyan Araplar ve Bizans ordusuyla ilk kez 8/629 ylnda
Mtede kar karya gelmilerdir. Savan sebebi Gassn-Hristiyan Arap meliki
urahbil b. Amrn, Hz. Peygamberin elisi Hris b. Umeyri ldrmesidir. Bunun
zerine Hz. Peygamber ksa zamanda 3000 kiilik bir ordu hazrlayarak biri ehit
olduunda dierinin baa gemesi artyla komutan tayin etmitir. Bu
kumandann da ehit olmas durumunda Mslmanlar aralarndan birini komutan
seeceklerdi. Hz. Peygamber ordunun, elisinin ldrld yere ulamasn,
karlarna kanlar slamiyete davet etmelerini, kabul ettikleri takdirde
savamamalarn, ocuklar, kadnlar, yallar, manastra ekilmi insanlar
ldrmemelerini, hurmalklara zarar vermemelerini, aalar kesmemelerini ve
binalar ykmamalarn emretmitir.
Mslmanlar, Mtede says 100.000i bulan Bizans mparatoru
Herakleiosun ordusuyla karlatlar. Birinci kumandan Zeyd b. Sbit savan
banda ehit dnce yerine Cafer b. Eb Tlib geti. Onun da ehit olmasyla son

olarak sanca Abdullah b. Revha teslim ald. Bir sre sonra o da ehit dnce
Hlid b. Veld komutan seildi. Hlid b. Veld kanatlardaki askerlerin yerlerini
deitirerek, Medineden takviye birlikleri gelmi izlenimi uyandrm ve slam
ordusunu daha fazla zayiat vermeden Medineye getirmeyi baarmtr.
Hz. Peygamber Mtede sava alannda yaananlar Medinede Mescid-i
Nebevde Mslmanlara olduu gibi nakletmitir. Savan neticesini ise u
cmleleri ile aktarmtr:
En sonunda sanca Allahn kllarndan bir kl ald. Nihayet Allah

mcahidlere fethi myesser kld. (Buhr, Mez: 44)
Tebk Seferi
Hz. Peygamber Mte sava sonrasnda hicretin 9. (630) senesinde
Gassnlerin endie uyandracak ekilde sava hazrlklar yaptklarn haber alnca
bir ordu hazrlamtr. Scak yaz gnlerinde zor artlarda hazrlanan bu ordu yola
karak Tebkte konaklamtr. Sava meydannda Hz. Peygamber, Herakliusa
yeniden slamiyeti tebli eden bir mektup gndermitir. Tebkte ordugh kuran
Hz. Muhammed (s) her istikamete birlikler sevk etmitir. Mslmanlar, Tebkte
her hangi bir dmanla karlamadan geri dnmlerdir.
Bizans mparatoru, Mslman olmas sebebiyle Man valisi Fervy
ldrtnce, Hz. Peygamber tekrar bir ordu hazrlamtr. Bana sme b. Zeydi
getirdii bu asker birlik, Hz. Peygamberin vefat etmesi zerine, Hz. Ebubekir
tarafndan Suriyeye gnderilmitir.
Hz. Peygamberin Hristiyanlarla ilikilerinde nemli safhalardan bir dieri
Medine dneminde Necranl Hristiyanlarla olan grmesidir. Hz. Peygamber
Necran blgesindeki Hristiyanlara da slama davet mektubu gndermiti. Bunun
zerine Necrandan altm kiilik bir heyet Medineye geldiler. Hz. Peygamber
tekrar slama davetini yineledi; ancak Necranllar bu davete cevap vermek yerine
Hz. Peygambere Hz. sa hakknda sorular sordular. Hz. Peygamber, l-i mrn
suresinin Hz. sann ahsiyeti ve Hristiyanlkla ilgili bilgiler ieren ilk seksen ayeti
inene kadar sessizliini korudu. Daha sonra kendisi ile mnakaa eden heyet
mensuplarna gereken cevaplar verdi. Son olarak da ayn surenin 61. ayetinde
bildirildii ekilde onlar mbaheleye, yani yalanc kim ise ona kar lanet okumaya
davet etti:
Ey Muhammed! Sana ilim geldikten sonra, bu hususta seninle kim

tartacak olursa de ki: Gelin oullarmz ve oullarnz, kadnlarmz ve
kadnlarnz, kendimizi ve kendinizi aralm; sonra lanetleelim de, Allahn
lanetinin yalanclara olmasn dileyelim. (l-i mrn/3: 61)

Hz. Peygamber Hz. Ali, Hz. Ftma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyini yanna alarak
mbaheleye hazr olduunu bildirmitir. Ancak Necranl heyet aralarndaki
grmede bir peygamberle lanetleenin zrriyetinin kesileceini syleyerek Hz.
Peygamberin karsna kmaya cesaret edememilerdir. stedii artlar zerinden
Hz. Peygamberle antlama imzalayp yurtlarna dnmlerdir.
HZ. PEYGAMBERN MECUSLERLE LKLER

slam ncesi Arabistanda putperest Mrikler, Hristiyanlar ve Yahudilerin
dnda baka inan mensuplar da yaamaktayd. Bunlar arasnda zellikle
Mecusileri ve Sabileri zikretmek gerekir.
Mecusiler
Mecusilik, Zerdtln eski ran inan ve gelenekleriyle karmasndan
oluan bir dindir. Bu din Mslmanlar arasnda Mecusilik, Bat kaynaklarnda
Zoroastrianism veya Ahura Mazda isminden hareketle Mazdeizm olarak
adlandrlr. Ayrca ate kltyle ilgili inan ve ritelleri sebebiyle Ateperestlik ismi
de verilmitir.
Hz. Peygamber dnyaya geldii gn Mecusilerin bin yldr yanmakta olan
atei snmt. Kuran- Kerimde Hac suresinin 17. ayetinde Mecusilerden
bahsedilmektedir. Bu ayette Mecusiler anlamna gelen mecs kelimesi
gemektedir:
Gerekten de Allah, Mminler, Yahudiler, Sabiler, Nasranler, Mecusiler

ve Allaha ortak koup irke sapanlar hakknda hkmn verecektir. Muhakkak
ki Allah her eye ahittir. (Hacc/22: 17)
Mecusilik Zerdtle balayan ilk inan dneminde ran snrlar dnda

Anadolu ve Avrupaya kadar yaylmtr. Bu dnemde Mecusiler, tanr inanc olarak
tek tanrl bir zellik gstermekteydi. Perslerin yklmasndan sonra Mecusilerin
yaadklar blgeler Yunan hkimiyeti altna girmitir. Bu dnemde Zerdt ncesi
ran din inanlar ve Helenistik inan ve riteller Zerdtl etkilemi ve tek
tanrl yapsndan uzaklamaya balamtr. Milattan sonra 272de ise Ssn
Devletinin resmi dini hline gelmitir.
Mecusilik, Ssnler ynetimde bulunduu srede Irak, Bahreyn, Uman ve
Yemende hkim din olmutur. Ssnlerin yklmas ve rann slam ynetimine
gemesinin ardndan Mecusilik zayflamtr. 6/628te Hz. Peygamber, slama
davet mektubunu Kisrya iletmek zere Mekkeli Abdullah b. Huzfe es-Sehmyi
eli olarak gndermitir. Kisr, okunurken daha tamamlanmasn beklemeden,

hitabe ksmnn kendi imparatorluk anna denk dmediini syleyerek mektubu

yrtmtr. Bu mektubun ierii u ekildeydi:
Allahn Resul Muhammedden, ranllarn Byk Bakan Kisrya.
Hidayet yoluna girip ona tabi olana, Allaha, Onun kulu Resulne iman edene,
Allahtan baka tanr olmadna, Onun bir tek ve ortaksz bulunduuna,
Muhammedin Onun Resul ve kulu-klesi olduuna ehadet edip bunu kabul
edene selam olsun. Buna gre ben seni, tam bir slam daveti ile aryorum. Zira
ben, kim olursa olsun can tayan herkese belli bir tehlikeyi haber verip bunlar
uyandrmak ve inanmayanlar zerinde Allahn szn gerekletirmek iin
istisnasz btn insanlara gnderilmi bir Allah Resulym. O hlde sen slama
gir, sonunda emniyet ve selamet iinde olursun. ayet kanacak olursan, bu
hlde hi phesiz Mecusilerin gnahlar da senin zerinde toplanacaktr.
(Mhr:) Muhammed-Resul-Allah.
Kisrnn bu hakaret ieren tavrn iiten Hz. Peygamber, yle dua etmitir:
Allah da onun hkmranln tamamen yrtarak paralasn.
Daha sonra Hz. Peygamberin bu duasnn gerekletiini ve ran kisrsnn

ldrldn haber alan rann Yemen valisi Bzan ve adamlar slamiyete
girmilerdir.
Sabiler
Hz. Peygamber dneminde blgede mevcut olduu bilinen farkl inan
biimlerinden bir dieri ise Sabiliktir. Hz. Peygamber ile dorudan mnasebetleri
olduuna dair bir bilgi bulunmayan, ancak Kuran- Kerimde yerde
mensuplarndan ismen bahsedilen Sbilik, Gney Mezopotamyada yaam olan
ve k-karanlk dalizmine dayal gnostik inanlaryla tannan topluluun bal
olduu bir dindir. Sabiliin tarihesi bugnden iki binyl geriye gider. Sabilik,
Filistin-rdn blgesinde mevcut bulunan heterodoks Yahudi akmlarndan
domutur. Sabiler, byk bir nder ve k peygamberi eklinde tanmladklar Hz.
Yahya tarafndan getirilen bir dindir. Yahudi olan Hz. Yahya, peygamber olunca
Yahudilie kar karak Kuds dnda kendi cemaatini kurmutur. Ancak
Yahudilerce kkrtlan Roma valisi, Hz. Yahyay ban kesmek suretiyle idam
edince Sabiler g ederek Gney Mezopotamyaya yerlemilerdir. VII. yzylda
Irakn Mslmanlarn eline gemesiyle de Sabiler zimmi stats ile slam
hkimiyeti altna girmilerdir.
Zimm: slam devletinin hkimiyetini kabul eden, cizye vermek suretiyle

can, mal ve din hrriyetini her artta korumak Mslman yneticinin
zimmetinde bulunan gayrimslim vatandalar ifade eden bir terimdir.

Kuran- Kerimde Sabiler anlamna gelen sbin/sabin kelimesi ayr

ayette gemekte, baz hadis metinlerinde de bu kelimeye rastlanmaktadr.
phesiz inananlar, Yahudi olanlar, Hristiyanlar ve Sabilerden Allaha ve

ahret gnne inanp yararl i yapanlarn ecirleri rableri katndandr. Onlar iin
artk korku yoktur. Onlar zlmeyeceklerdir. (Bakara/2: 62)
Dorusu inananlar, Yahudiler, Sabiler ve Hristiyanlardan Allaha ve ahret

gnne inanan, yararl i yapan kimselere korku yoktur, onlar
zlmeyeceklerdir. (Mide/5: 69)
Gerekten de Allah Mminler, Yahudiler, Sabiler, Nasranler, Mecusiler

ve Allaha ortak koup irke sapanlar hakknda hkmn verecektir. Muhakkak
ki Allah her eye ahittir. (Hac/22: 17)
Kuranda geen Sabiler ile tam olarak kimlerin kastedildii konusunda

eitli grler ileri srlmtr. Sabilerin inan biimleri ve kimlikleri hakknda
yeterli bilgi bulunmamaktadr. Hz. Peygamber devrinde doduu yer olan Irak da
dahil olmak zere dier blgelerde de bu dinin ballarnn azl bilinmektedir.
Sabilerin esasnda yldzlara tapmakta olduklar kabul edilmektedir.
EHL- KTAB VE CZYE UYGULAMASI

slam devletinin hkimiyetini kabul eden ve bu artla kendi dininde kalmakta
serbest braklan kitap ehlinden alnan ba vergisi olan cizye, Tevbe suresinin 29.
ayeti ile kayt altna alnmtr. Bu ayet hicretin 9. ylnda Tebk seferinin hazrlk
safhasnda nazil olmutur:
Kitap verilenlerden, Allaha, ahiret gnne inanmayan, Allahn ve

peygamberinin haram kldn haram saymayan, hak dinini din edinmeyenlerle,
boyunlarn bkp kendi elleriyle cizye verene kadar savan. (Tevbe/9: 29)
Mslmanlar aldklar bu verginin karlnda kitap ehlinin can, mal ve din

hrriyetini her artta korumak mesuliyetini stlenmi olurlar. Himaye sorumluluu,
bu ekilde Mslman yneticinin zimmetinde bulunan kii ayn zamanda Zimm
olarak adlandrlr.
Yahudi ve Hristiyanlarn kitap ehli olduklarnda phe yoktur. Hz. Peygamber
ilk olarak Tebkte Herakliusa yazd mektupta cizye artlarndan bahsetmitir.
Hz. Peygamber Tebkte iken Eyle, Cerb ve Ezruhlu Hristiyanlarla da cizye

antlamas yapmtr. Yine Yemen, Necran, Makn, Dmetl-cendel, Teym,

Bahreyn ve evresindeki Ehl-i kitap cizye demesi yaplan topluluklar arasnda yer
alrlar. Bu kitap ehli yaptklar cizye antlamas ile can, mal ve din himayesini
kazandklar gibi, hrdrler, harp esiri ve kle muamelesi grmezler.
Kuran- Kerimde Yahudi ve Hristiyanlarla birlikte Mecusiler de
zikredilmektedir. Hz. Peygamber, o gn Ehl-i kitaptan farkl zellikler tamakla
birlikte Mecusilerden de cizye almtr. Hz. Peygamber, bu uygulamay zellikle
Yemen ve Hecer Mecusilerine kar tatbik etmitir. Ayn ekilde Smir ve Sabiler
de Hz. Peygamber zamannda cizye alnan farkl din mensuplar arasnda yer alrlar.
Hz. Peygamberin Mecusilerin hukuk durumu ile ilgili sz ise udur:
Onlara Ehl-i kitap muamelesi yapn. (Muvatt, Zekt: 42)
Cizye uygulamasnda Mecusiler ile Hristiyan ve Yahudiler ayn statde kabul

edilirler. Ancak Mslmanlarn Hristiyan ve Yahudi hanmlarla evlenmeleri ve
kestikleri hayvanlar yemeleri serbest iken, Mecusi hanmlarla nikhlanmalarna ve
Mecusilerin kestiklerini yemelerine izin verilmemitir. Drt halife dneminde de
bu uygulama ayn ekilde devam etmitir.
Cizye: slam devleti snrlar ierisinde yaayan kitapl din mensuplarndan

alnan ba vergisidir.
Asr- Saadette her kabile ve blgenin durumuna gre cizye miktarlar

belirlenmitir. Baz blgelerden ise, toplu cizye miktar hesaplanarak mterek
cizye alnmtr. Cizye miktar nakd olabildii gibi, ayn olarak da tahsil edilmitir.
Cizye deyecek kii yetikin, salkl ve erkek olmak zorundadr. Mslman olan
gayrimslimin cizye mkellefiyeti der.

Arap yarmadas farkl din, dil, rk ve medeniyetlere beiklik etmi bir

zet corafyadr. slamiyetin geldii srada Arap yarmadasnda din merkez
Kbe idi. Araplar putperest olmakla birlikte Beytullah/Allah'n evi
olduuna inandklar Kbeyi Hac mevsiminde tavaf ediyorlard. Kbeyi
ayrcalkl klan ise semavi dinin de atas olan Hz. brhim tarafndan
hem fizik hem de manev olarak ina edilmi olmasyd. Hz. Peygamber
slmiyeti bu kutsal mbedin bulunduu Mekkede tebli etmeye
balamtr.
Arap yarmadasnda Yahudiler, Hristiyanlar, Mecusiler, Sabiler gibi
farkl din mensuplar da var olagelmitir. zellikle ehl-i kitap, kendi
kutsal kitaplarnda gelecei mjdelenen son peygamberi
beklemekteydiler. Ancak beklenen peygamber olduunu tehis etmekle
birlikte Hz. Peygambere ve getirdii Kuran- Kerime inanmadlar.
Zaman zaman Hz. Peygambere alenen muhalefet ederek mriklerle
ibirlii yaptlar ve onun konumunu sarsarak risaletini zayf drmek
gayreti iinde oldular. Muhalefet, saldr ve ihanet ierdii takdirde Hz.
Peygamber bu giriimlere misliyle mukabelede bulunmu ve yeri
gelince de ceza meyyideye bavurmutur.
Kimi olumsuz tutumlar dnda Hz. Peygamber kitap ehli ile iletiim
iinde olmu ve her zaman anlama zeminini muhafaza etme ilkesini
benimsemitir. Her frsatta ncelikle onlar slama dvet etmi, kabul
etmemeleri durumunda da belli artlarla anlamalar yapmtr. slam
devletinin siys hkimiyetini kabul eden gayrimslimler cizye vergisi
demek kouluyla din serbestsi kazanmlar, can ve mallarnn
korunmas gvencesini elde etmilerdir.
Hz. Peygamberin gayrimslimlerle olan ilikilerinin erevesi Kuran-
Kerimin ortaya koyduu ilkeler dorultusunda belirlenmitir. Hz.
Peygamberin bu konudaki uygulamalar, ksa srede Hicaz
yarmadasnda farkl din mensuplarnn uyum ve anlay iinde
yaayabilecekleri atmasz bir ortamn domasn salamtr. Hz.
Peygamberin nderliinde Mslmanlar, dinleri sebebiyle dlanan
kk bir toplulukken, iinde doduklar toplumu dntren ve
yaadklar corafyaya huzur getiren hkim bir zmre hline
gelmilerdir.

1. Aadakilerden hangisi kitap ehli olarak kabul edilebilir?
Deerlendirme a) Mecusiler
sorularn sistemde ilgili b) Kureyliler
nite bal altnda yer
c) Mrikler
alan blm sonu testi
blmnde etkileimli d) Gatafanllar
olarak e) Putperestler
2. Ben Nadrin Medineden srlmesinin sebebi ne olmutur?
a) Kb b. el-Erefi ldrmeleri
b) Mslmanlarn aleyhinde iirler sylemeleri
c) Hendek Gazvesi srasnda Mslmanlara ihanet etmeleri
d) Hz. Peygambere suikast dzenlemi olmalar
e) arda bir Mslman ldrm olmalar
3. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberin davet mektubunu gtrmekle
grevli elilerinden birisidir?
a) Amr b. el-s
b) mer b. el-Hattb
c) Cfer b. Eb Tlib
d) Abbs b. Abdulmuttalib
e) Dihye el-Kelb
4. Aadakilerden hangisi Mte Savann sonular arasnda
deerlendirilebilir?
a) Mslman ordusunun olabilecek en az zararla Medineye dnmeyi
baarmas
b) Mslmanlarn Bizans Devleti ile antlama imzalamalar
c) Hlid b. Veldin giriimiyle Mslmanlarn teslim olmalar
d) Kumandan tayin edilen kiinin, Mte dn dllendirilmeleri
e) Suriye-Medine ticaret yolunun Mslmanlarn kontrolne gemesi

5. l-i mrn suresinin 61. ayeti ile emredilen mbahelenin amac nedir?
a) Medineki Yahudilerle antlama yapmak
b) Mucizelere inanmayan mriklere meydan okumak
c) Necranl Hristiyanlar karlkl lanetlemeye davet etmek
d) Medine antlamasn bozup ihanet eden Ben Kurayzay cezalandrmak
e) Hristiyanlarn sorular zerine Hz. sa ve Meryem hakknda bilgi aktarmak
Cevap Anahtar:
1.a 2.d 3.e 4.a 5.c


KAYNAKLAR
Aar, Murat, Hz. Muhammed'in Hristiyan ve Yahudi Siyasetlerine Genel Bir
Bak, slam Aratrmalar, 2007, cilt: 20, say: 2, ss. 135-144.
Algl, Hseyin, Mte Sava, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul
2006, XXXI, 385-387.
Arslanta, Nuh. (2005). Emeviler Dneminde Yahudiler, Gkkubbe, stanbul.
Arslanta, Nuh. (2008). slam Toplumunda Yahudiler: Abbasi ve Fatmi dnemi
Yahudilerinde Hukuki, Dini ve Sosyal Hayat, z Yaynclk, stanbul.
Ateken, smail Hakk. (1996). Hz. Peygamberin Yahudilerle Mnasebetleri,
Marifet Yaynlar, stanbul.
Bostanc, Ahmet. (2001). Hz. Peygamberin Gayri Mslimlerle likileri, Rabet
Yaynlar, stanbul.
Duman, Abdullah. (1995). Asr- Saadette Mslman-Yahudi likileri, (yksek lisans
tezi), Van.
Fayda, Mustafa. (1982). slamiyetin Gney Arabistana Yayl, A.. lahiyat
Fakltesi Yaynlar, Ankara.
Fayda, Mustafa. (2006). Hz. mer Zamannda Gayr-i Mslimler, FAV, stanbul.
Gndz, inasi, Mecusilik, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Ankara
2003, XXVIII, 279-284.
Gndz, inasi, Sabilik, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 2008,
XXXV, 341-344.
Gndz, inasi. (1995). Sabiler Son Gnostikler, Vadi Yaynlar, Ankara.
Hamdullah, Muhammed. (1990). slam Peygamberi, (ev. Salih Tu), 5. Bask, rfan
Yaynclk, stanbul.
Mahmudov, Elad. (2010). Sebep ve Sonular Asndan Hz. Peygamberin
Savalar, SAM Yaynlar, stanbul.
zkuyumcu, Nadir. (1985). Hz. Peygamber Devrinde Yahudilere Kar Gdlen
Siyaset (yksek lisans tezi), Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
ztrk, Levent, Nec Ashame, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,
stanbul 2006, XXXII, 476-477.
ztrk, Levent. (2001). Etiyopyada slamiyet I: Asr- Saadette Habeistanla
Mnasebetler, z Yaynclk, stanbul.

HZ. PEYGAMBERN ALE
HAYATI, AHLAKI, SYAS VE
ASKER KL
NDEKLER
Hz. Peygamberin Aile Hayat, Eleri ve

ocuklar LK DNEM SLAM
Hz. Peygamberin Ahlaki Gzellilkleri
Hz. Peygamberin emaili TARH
Hz. Peygamberin Siyasi ve Askeri Kiilii

HEDEFLER
Hz. Peygamberin aile hayatn, elerini,

ocuklarn ve yaknlarn daha iyi tanyabilecek
Hz. Peygamberin bedeni ve ahlaki gzelliklerin
bilecek
Hz. Peygamberin siyasi ve askeri dehasn daha
iyi kavrayacak
Hz. Peygamberin evresindeki insanlara verdii
NTE
deeri ve onlarla olan geimini ok iyi
8
bileceksiniz.
Hz. Peygamberin Aile Hayat, Ahlak, Siyasi ve Askeri Kiilii
GR
Yce Allah, Hz. demi topraktan yaratm sonra ona kendinden ruh
flemitir. Bir zaman rabbin meleklere demiti ki: Ben kupkuru bir amurdan,
ekillenmi kara balktan bir insan yaratacam. Ona ekil verdiim ve ona
ruhumdan flediim zaman, siz hemen onun iin secdeye kapann (Hicr/15: 28-
29). nsan, Yce Allahtan ald ruh sebebiyle meleklerin kendisine secde ettii bir
varlktr. Bu sebepten dolay slam dini, insan saygdeer bir varlk olarak grr.
Kuran- Kerimde belirtildiine gre insan, Yce Allah tarafndan hem beden hem
de ruh yaps bakmndan en gzel ekilde yaratlm, yerde ve gkte olanlar
buyruu altna verilmi, temiz gdalarla rzklandrlmtr. nsan, yaratltan hak
dine ynelebilecek ve gzel ahlaka eriebilecek iyi eilimlerle donatlmtr. nsana
bahedilen bu temel zellii koruyup gelitirebilmek, onu gzel ahlakla
donatabilmek iin peygamberler gnderilmitir. Peygamberler, yaantlar ve ahlak
gzelliiyle evrelerine rnek olmular, insanlar tevhide ve gzel ahlaka davet
etmilerdir. Bu gaye ile gnderilen peygamberler zincirinin son halkas, Peygamber
Efendimizdir. Ondan sonra peygamber gelmeyecektir. Onun ahlak, kyamete kadar
tm insanlk iin rnektir.
Andolsun ki, Resulullah, sizin iin, Allaha ve ahiret gnne kavumay

umanlar ve Allah ok zikredenler iin gzel bir rnektir (Ahzb/33: 21).
Bu ayetten anlaldna gre, Hz. Peygamberin aile hayat, ahlaki stnl,

siyasi ve askeri kiilii onun yolundan gidenler iin gzel rneklerle doludur.
ALE HAYATI
Yce Allah, Hz. demi yarattktan sonra ei Havvay yaratm ve ikisini
cennete koymu sonra da cennetten dnyaya gndermitir. Dnya zerinde ilk aile
yuvas kuran ve ocuk sahibi olan bu ikisidir. Aile, inan, ibadet ve ahlak
deerlerinin aktarm asndan vazgeilmez bir kurumdur. Yeni nesillerin sevgi,
efkat ve merhametin hkim olduu huzurlu bir aile ortamnda yetimeleri
fevkalde nemlidir.
Aile, toplumun en kk birimidir. Toplumun salam olmas aile yapsnn
salam olmasna baldr. Yce Allah Kuran-Kerim'de salkl nesillerin
yetitirilmesi iin ailenin kurulmasn emreder, ailenin temelini oluturan eler
arasndaki sevgi ve merhameti de varlnn delillerinden biri kabul eder (Nr/24:
32; Rm/30: 21). Peygamber Efendimiz de srekli ailenin nemine dikkat ekmi,
genleri yuva kurmaya tevik etmi, yoksul genlerin aile kurabilmeleri iin aba
gstermitir. Ailede huzur iin elerin birbirlerine sevgi ve saygl davranmalarn,

olumsuzluklar deil, gzellikleri ne kararak iyi geim ortamn oluturmalarn

istemitir.
Hz. Peygamber, "En hayrlnz ailesi iin hayrl olandr. Bana gelince ben,
aileme kar en hayrl olannzm" buyurmutur (bn Mce, Nikh: 50). Hanmlarna
iyi davrananlarn en hayrl kiiler olduunu bildiren Hz. Peygamber, mminlerin
iman bakmndan en mkemmel ve ahlaka en gzel olabilmelerini de aileleriyle
salkl ilikilerine balamtr. ocuklarna sarfettii her eyin sadaka olduunu
syleyen Peygamberimiz;
"Sen, ev halkna bir harcamada bulunduun zaman phesiz ki ondan

sevap alrsn, hatta hanmna ikram ettiin lokmadan bile" demitir. (Buhr,
Nafakt: 1; Mslim, Vasiyyet: 1)
Eleri ve Ev Hayat
Hz. Peygamber Efendimiz de dier peygamberler gibi zaman gelince
evlenmi ve ocuk sahibi olmutur. Kurduu yuvada ocuklarn ok gzel bir
ekilde yetitirmi, eleri ile ok gzel bir evlilik hayat yaam ve mminlere bu
ynyle de rnek olmutur. Peygamberimizin ilk ei, yirmi be yanda iken
evlendii Hz. Hatice'dir. O srada krk (veya yirmisekiz) yanda dul bir hanm olan
Hz. Hatice, ticaretle megul oluyordu ve Mekkeliler arasnda Thire yani, saf, temiz
unvanyla tannyordu. Kendisine yaplan evlenme tekliflerinin hepsini geri evirmi
ve el-Emn (doru, gvenilir) unvanyla tannan Hz. Peygamber'le evlenmeyi tercih
etmiti.
Hz. Peygamber ile yirmi be yl evlilik hayat yaayan Hz. Hatice, lnceye
kadar Peygamberimize iten bir sevgi duymutur. Hz. Peygamberin davetini kabul
ederek slam'a giren ilk mmin olma erefini kazanm, eitli skntlara kar Ona
her zaman destek olmutur. Peygamberimiz de onu ok sevip saym, iyiliklerini
hibir zaman unutmam, lmnden sonra da onu srekli rahmet ve minnetle
anm, kabrini ziyaret etmi, geride kalan yaknlar ve dostlaryla ilgilenmitir. Hz.
ie, Hz. Peygamberin ona olan bu ilgisini zaman zaman kskanmtr (Buhr,
Menkbl-Ensar: 20; Mslim, Fezils-sahbe: 74-76).
Hz. Peygamber Efendimiz, Hz. Hatice'nin vefatna kadar baka bir evlilik
yapmad. lk ei vefat ettiinde kendisi elli yana ulamt. Dier evliliklerinin
tmn bu yandan sonra gerekletirmitir. Dolaysyla sonraki evliliklerinde
bazen iddia edildii gibi cinselliin deil, birtakm zel sebepler ve hikmetlerin sz
konusu olduu aktr. Peygamberimiz'in Hz. Hatice'nin vefatndan sonra eitli
gayelerle, eitli zamanlarda evlendii hanmlar, Hz. evde, Hz. ie, Hz. Hafsa, Hz.
Zeyneb bint Huzeyme, Hz. mm Seleme, Hz. Cveyriye, Hz. Zeyneb bint Cah, Hz.
mm Habbe, Hz. Safyye, Hz. Meymne ve Hz. Mriye'dir. Hz. Peygamber'in
eleri "mminlerin anneleri=mmeht'l-mminn olarak kabul edilirler.

Hibir eyi sebepsiz ve bo yere yapmayan Hz. Peygamber'in evliliklerinde de

eitli hikmetler vardr. Bu hikmetleri u ekilde sralayabiliriz:
Hz. ie ve Hz. Hafsa annelerimiz vastasyla hanmlara dn alanda bilgi

aktarm yapt ve slam hizmetlerde ncelii olan Hz. Ebubekir ve Hz.
mer'le dostluunu pekitirdii dnlebilir.
Baz hanmlarla evlilii, onlarn slam'daki fedakrlna bir vefa eklinde
gereklemitir. Habeistan'a g etmi olan Hz. mm Habbe ile Hz. Sevde
buna rnektir.
Peygamber Efendimiz bir ksm evlilikleriyle de baz kabilelere dostluk

mesajlar vermek istemitir. Necid blgesinin en byk kabilelerinden mir
b. Sasaa'ya mensup olan Hz. Zeyneb bint Hzeyme ile Hz. Meymne buna
rnek saylr.
Hz. Cveyriye ve Hz. Safiyye ile evlilii ise siyasi amalyd. Bunlardan
Cveyriye ile evlilii, Mustalik oullar kabilesinin slam'a girmesine vesile
olmutur. Safiyye ile evlilikten maksat ise Yahudilerin dostluunu
kazanmakt.
Zeyd b. Hrise'den boanan Zeyneb bint Cah ile evlilii ise Cahiliye
dneminde evltlklar z ocuk olarak gren anlaya kar slam hukukunda
yeni bir ilkenin uygulanmas eklinde olmutur. Btn bu gerekler ortada
iken ok evlilii sebebiyle Hz. Peygamber'i ehvete dknlkle itham etmek
hakikate aykr bir durum olup, yalan ve yanl bir iddiadan ibarettir.
Hz. Peygamber, aile fertlerini vahyin nda eitirdi, slam konularda srekli
bilgilendirir, onlarn din ve ibadet hayatlaryla yakndan ilgilenirdi. Aile fertlerinin
grne nem verirdi. Hanmlarna nazik ve gleryzl davranrd; selm verir, hal
hatr sorar, elini tutup yzne sevgi ile bakard. Aile fertlerinin yaknlaryla da
ilgilenir, bunlardan ziyaretine gelenlere iltifat eder, hediyeler verirdi. Nitekim ev
halkndan sayd Hz. Enes'in annesi, teyzesi, days ve byk annesiyle ilgilenirdi.
Peygamber Efendimiz, e ve ocuklarna zaman ayrr, onlarla gezintiye kar
ve kendileriyle ok gzel sohbetler ederdi. Geleneksel folklor gibi meru
elenceleri seyretmelerini tevik ederdi. Bayramlara aile fertleriyle birlikte katlrd.
Spor amal yrye kar, bazen Hz. ie rneinde olduu gibi kou yar
yapard. Bir defasnda Hz. ie ile yarmlar, Hz. ie gemiti. Birka yl sonra
tekrar yartklarnda bu sefer yarmay Hz. Peygamber kazanm ve Hz. ie'ye
glmseyerek "bu nceki yarmann rvandr" demiti (Eb Dvd, Cihd: 61;
Ahmed b. Hanbel, Msned, VI,264).
Hz. ie'nin anlattna gre Peygamber Efendimiz ev ileriyle de yakndan
ilgilenirdi. Gerektiinde kendi elbisesinin skn diker, ayakkablarn tamir eder,

koyunlar saar, ev ilerinde hanmlarna yardmc olurdu. arya pazara gittiinde

alveri yapar, ykn de kendisi tard.
Hz. Peygamber, Arap toplumunda yaygn olarak grlen hanmlara iddet
uygulanmasna kesinlikle kar kard. Ashabn da "Dvdnz kadnla
akamleyin ayn yata utanmadan nasl paylarsnz?" szleriyle uyarrd (Ahmed
b. Hanbel, Msned, IV,17). Hanmlarna kt davrananlarn iyi kimseler olmadn
sylerdi.
ocuklar
Hz. Peygamber Efendimizin ocuklar biri dnda Hz. Hatice'den domutur.
Tercih edilen gre gre bunlar Ksm, Abdullah, Zeyneb, Rukyye, mm Glsm
ve Ftma'dr. Olu brahim ise Msrl Mriye'den dnyaya gelmitir. Bilindii gibi
oullar Ksm, Abdullah ve brahim kk yata vefat etmilerdir.
Araplarda herkesin bir ismi, bir knyesi, bir nisbesi bir de lakab vard. smi
doduklar zaman anne-babalarndan veya byklerinden alrlar, knyeyi de ilk
ocuklarnn ismine gre alrlard. Peygamberimiz, ilk ocuu Ksm sebebiyle
"Eb'l-Ksm" knyesini almtr. Kurey kabilesinin Him oullar koluna mensup
olduu iin Him nisbesiyle, ayrca doruluundan ve gvenilirliinden dolay
herkesin ittifakla uygun grd el-Emin lakabyla anlmtr.
Peygamberimizin kz Zeyneb, peygamberlikten 10 yl nce dodu. Mekke'de
teyzesi Hle bint Huveylid'in olu Ebl-s b. Reb ile evlendi. Bedir'de mrikler
tarafnda savaarak esir den kocas serbest braklrken Hz. Peygamber Zeyneb'in
Medine'ye gnderilmesini art kotu. Hicret yolculuunda bir mriin saldrsna
urayan Zeyneb, bineinden dt ve karnndaki ocuunu kaybetti. Daha sonra
Ebl-s, Mslman olarak Medine'ye geldi, aile birlii yeniden kurulmu oldu. ok
gemeden Hz. Zeyneb 8 /630 ylnda vefat etti. Ebl-s ile Zeyneb'in, Ali ve mme
adlarnda iki ocuklar dnyaya gelmi, bunlardan Ali kk yata lmtr. Ebul-
s, ei Zeynebin vefatndan drt yl sonra 12/634 ylnda vefat ederken kz
mmeyi daysn olu Zbeyir b. Avvmn himayesine brakmt. Zbeyir de
mmeyi Hz. Ali ile evlendirdi (mmenin Hz. Ali ile evliliinin teyzesi Hz.
Ftmann lmnden sonra olduu unutulmamaldr). Bu evlilik, Hz. Alinin ehid
edilmesine kadar devam etmitir. Hz. Ali ve mme iftinin Ali Evsat adnda bir
oullar dnyaya gelmi ve bu ocuk kk yata vefat etmitir. mme, Hz. Alinin
ehadetinde sonra Mure b. Nevfel b. Hris b. Abdlmttalib ile evlenmi; ondan
da Yahya adnda bir olu dnyaya gelmitir. Yahya da kk yata vefat ettiinden
Zeynebin nesli de tkenmitir.
Hz. Peygamber'in ikinci kz Rukyye, Zeynep'ten yl sonra dnyaya geldi.
Yetikin bir kz olduunda Eb Leheb'in olu Utbe ile, kzkardei mm Glsm de
dier olu Uteybe ile nianlanmt. Resul-i Ekrem'in, peygamber oluunun hemen

ardndan Eb Leheb nian bozdurdu. Niann bozulmasndan sonra Hz. Osman,

Rukyye ile evlendi ve ei ile birlikte Habeistan'a hicret etti. Bir mddet sonra
Mekkeye dndler, ordan da Medineye hicret ettiler. Rukyye, hicretin ikinci
senesinde Medine'de hastaland ve Bedir Sava gnlerinde (2/624) vefat etti. Hz.
Osman ve Rukyye'nin Abdullah adl bir ocuklar dnyaya gelmi, ancak kk
yata lmtr. Daha sonra Hz. Osman, mm Glsmle evlenmi, o da 9/631
ylnda Medine'de vefat etmitir. Hz. Osman ve mm Glsm iftinin ocuklar
olmamtr.
Hz. Ftma, Peygamber Efendimizin Hz. Hatice'den dnyaya gelen ocuklar
arasnda en k olup peygamberliin ilk ylnda dodu. Hicretten sonra 2/624
ylnda Hz. Ali ile evlendi. Bu evlilikten Hasan, Hseyin, Muhassin, mm Glsm
ve Zeyneb adlarnda be ocuu dnyaya geldi. Hz. Ftma, Peygamberimizin
vefatndan alt ay sonra vefat etti. Peygamber Efendimiz, Ftma'y ok severdi.
Kendisi henz alt yandayken kaybettii annesinin hasretini onunla gidermeye
alrd. Bu sebeple Ftma "mm ebh=babasnn annesi knyesiyle de
anlmaktadr. Ayrca "beyaz, parlak ve aydnlk yzl kadn" anlamnda Zehra,
"iffetli ve namuslu kadn" anlamnda Betl lakaplaryla da bilinmektedir (Eb
Nuaym, II,39).
Hz. Peygamber'in son ocuu brahim'dir. Msrl Mriye'den dnyaya gelen
brahim, yaklak iki yanda iken vefat etti. Resulullah'n Hz. Ftma dndaki btn
ocuklar kendisinden nce vefat etmitir.
Peygamber Efendimiz, ocuklarn ve torunlarn ok sever, onlarn her biriyle
ayr ayr ilgilenirdi. ocuk ve torunlarnn dnyaya geliinde sevincini belli eder,
doum mjdesi getirenlere bahi ve Allah'a kr iin yoksullara sadaka verir,
akika kurban keserdi.
Peygamberimiz, Hz. Ftma' y ok severdi. Hz. Peygamber, onun eitimiyle
zel olarak ilgilenmi, o da babasnn tm edep ve nezketini kapmt.
Peygamberimiz, Ftma'y grnce sevinir, onu ayakta karlar, elini tutarak
yanaklarndan per, ona iltifat ederek yanna oturturdu. Hz. Ftma da babas kendi
evine geldiinde onu, sevgisine layk olacak bir itenlikle karlard. Hz. Peygamber
bir yolculua giderken aile fertlerinden en son onunla vedalar, yolculuktan
dnnce de ilknce onunla grrd. Peygamberimizin bildirdiine gre "Ftma,
cennet ehli hanmlarn nclerindendir. Ftma onun yreinden bir parayd, Onu
zen Peygamberimizi zm olurdu" (Buhr, Fedil Ashabi'n-Neb: 12, 31).
Peygamber Efendimiz, torunlar Hz. Hasan ve Hseyin'i ok severdi; onlar
iin "dnyada kokladm reyhanlarm, ieklerim" derdi, "cennet genlerinin
beyefendileri olduunu" sylerdi ve "Allahm! Ben bunlar seviyorum sen de sev
bunlar" diye dua ederdi (Buhr, Fedil Ashabi'n-Neb: 24). Peygamber
Efendimiz, kz Zeyneb'ten torunu olan mme ile ve dier btn torunlaryla

ilgilenirdi. Deve taklidi yaparak onlar srtnda tar, namazda omuzuna

trmanmalarna msaade ederdi. Aile fertleriyle birlikte iken torunlarndan biri su
istese msaitse hemen kalkp su verirdi. Sk sk verdii hediyelerle onlar
sevindirirdi.
HZ. PEYGAMBER'N AHLAK AHSYET

slam limleri, Kuran- Kermin ve Hz. Peygamberin iyi anlalabilmesi iin
ok gayret gstermiler ve bu iki kayna bize retecek ilim dallar ihdas
etmilerdir. Yce kitabmzn iyi anlalabilmesi iin, Tefsir ve Tefsir Usl ilimlerin
gelitiren limler, Hz. Peygamberi de btn ynleriyle inceleyecek ilim dallar
gelitirmilerdir. Hz. Peygamber Efendimiz konusunda sz sahibi olmak isteyen
herkesin bilmesi lazm gelen bu ilim dallarn u ekilde sralayabiliriz:
Siyer: Sret kelimesinin oulu olan Siyer, Hz. Peygamberin doumu ile
veft arasnda geen altm senelik hayatn anlatan bir ilim daldr.
Mez: Hz. Peygamberin savalarn btn tafsilatyla anlatan bir ilim

daldr. Mez, Hz. Peygamberin son on senelik Medine hayatnn yalnzca
kurmay ve diplomat ynn zel olarak ele alan bir ilim daldr.
Hadis: Hz. Peygamberin sz, fiil ve takrirlerine ait haberlere hadis denildii
gibi bu konuyu mevz edinen ilim dalna da Hadis ismi verilmitir.
email: Hz. Peygamberin beer ynn kendine konu edinen ilim dalna da
email ad verilmitir. Fiziki zelliklerinden ve gzelliklerinden bahseden ilim
dalna email, huy ve ahlak gzelliinden bahseden ilim dalna da Hilye ad
verilir.
Delil: email, Hz. Peygamberin beer ynn ele alrken Delil de nebev
ynn ele alm bir ilim dal olarak karmza kmaktadr. Bilindii gibi Hz.
Peygamberin sradan insanlarda bulunmayan birtakm zellikleri vardr. Bu
zellikler ona, peygamberlik sfat ile birlikte Yce Allah tarafndan
verilmitir. Delil, ite bu zellikleri konu edinir.
Sevgili Peygamberimiz, gzel ahlak tamamlamak zere gnderildiini ifade
etmitir. Kur'an'da belirtildiine gre Yce Allah onu en gzel ahlakla donatmtr.
Bu sebeple onun ahlaki kiilii, Allah'a ve ahiret gnne kavumay umanlar, Allah'
ok zikredenler ve tm insanlk iin en gzel rnektir (Kalem/68: 4; Ahzb/33: 21).
Nitekim Hz. ie, Peygamber Efendimizin ahlakn soranlara "Onun ahlak Kur'and"
cevabn vermitir (Mslim, Msfirn: 139).
Peygamberimizi grerek Mslman olma erefine erien ashabn bildirdiine
gre Sevgili Peygamberimiz, hem fiziki hem de ahlak yaps itibariyle insanlarn en
gzeli idi. Bir insann ahlaki ahsiyeti hakknda en doru bilgileri aile fertlerinin ve

dier yaknlarnn verebileceinde hi kuku yoktur. Peygamber Efendimizin ahlak

gzelliine en ayrntl biimde ahit olanlar da onun aile fertleri ve yakn
evresinde yer alan ashabdr. Biz de Peygamberimizin rnek ahlak ile ilgili bilgileri
onlarn anlatmlarndan renmekteyiz.
Peygamber Efendimizin tm insanlk iin rnek olan ahlak gzelliini
tanyabilmek iin ilknce onun emailini ve hilyesini yani fiziki zelliklerini, huy
gzelliini ve davranlarndaki mkemmellii sonra da ahlaki ahsiyetini incelemek
gerekir.
Fiziki zellikleri ve Gndelik Hayat

Peygamber Efendimizin fiziki zelliklerine email, bunlarn anlatld edeb
eser ve levhalara hilye denilmektedir. Onun fiziki grn yannda ahlaki
zelliklerine ve bu konuda yazlan eserlere de email ve Hilye ad verilmektedir.
email ve Hilye kaynaklarna gre Hz. Peygamber, uzuna yakn orta boylu idi. Ba,
insanlar arasnda ho ve gzel saylacak ldeydi. Yznn rengi beyazd. Gzleri
siyah, kalarnn aras az akt. Kirpikleri sk ve uzundu. Sakal sk, omuz balar ve
omuzlarnn aras geni, elleri ve ayaklar itidal zere idi. Sa kumral olup hafife
dalgal idi.
Peygamberimiz, gler yzlyd. Dinleyenlerin eksiksiz anlayabilmelerini
salamak amacyla yava yava konuur, daha iyi anlalabilmesi iin de nemli
konular birka kere tekrarlard. Zaman zaman insanlar rahatsz etmeyecek hafif
kokular kullanr, ikram edilen iekleri kabul ederdi. Grlt karmadan son
derece dikkatli bir ekilde yrrd, baklaryla kimseyi rahatsz etmezdi. Diz st
oturur, bada kurar, bazen de uyluklarn karnna ekip ellerini dizlerinin stne
balard. Geceleyin yatarken, kendisine nimetler veren, ihtiyalarn gideren,
evinde huzura erdiren Allah'a hamd eder, O'nun adn anarak uykuya yatar,
uyandnda da yine Allah'a hamd ve kreder, dnn O'na olacan sylerdi.
Temizlie ok nem verir, zellikle az ve di temizliine dikkat ederdi. Her
abdest alnda, o gnk artlarda bir eit di fras saylan misvakla diini
temizlerdi. Estetie, tertipli ve dzenli olmaya nem verirdi.
Peygamber Efendimiz giyiminde titizdi, danklktan holanmazd. Ev
demesi olarak, yaad dnemdeki yaygn eyay kullanrd. Gerek giyim, gerekse
ev eyasnda ihtiyac karlamaya, sadelie, temizlie ve tertiplilie zen gsterirdi.
Yemekten nce ellerini, yemekten sonra hem ellerini hem de azn ykard.
Yemee besmele ile balar, bitince Allah'a hamd ve krederdi. yice ackmadan
sofraya oturmaz, karnn tka basa doldurmadan da sofradan kalkard. artlarn
elvermesi durumunda yemek davetlerine katlrd. Sofray paylat kiilerle ho
sohbet ederdi. Gerek yiyecekler, gerek giyim, gerekse ev eyasnn hell yollardan
kazanlm para ile alnm olmasna nem verirdi. Gndelik hayatta her zaman

gler yzl, tatl szlyd; kimseyi, zmez, kimseyi hor grmez ve azarlamazd.
Herkes onun yannda kendisini rahat hissederdi.
badet Hayat
bdet, kulluk demektir; Yce Allahn raz olduu amel demektir. Hz.
Peygamber, Yce Allah'a kulluunda samimi idi. bdetlerini huu zere, Allah'a
gnlden ballkla, samimiyetle ve srekli olarak yapard. Onun kulluu, ihsan
mertebesindeydi. Yani ibadetlerini, Allah' gryormuasna yerine getirirdi.
Gerekten de o, namazda kendisini o denli Allah'a teslim ederdi ki, okuduu Kur'an
ayetlerinin anlamlarna gre duygulanr ve kendinden geerdi.
Sevgili Peygamberimiz, ibadetleri Allah'n sonsuz nimetlerine kar bir kr
olarak grrd. Namazlarn, haccn, umresini, orucunu, zektn, kurban ibadetini,
teheccd ve dier nafileleri hep ayn derinlikte yerine getirirdi; namazla hayat
birbirinden ayrmazd. Onun anlaynda yoldaki bir engeli kaldrmak, bir yoksulun
ihtiyacn karlamak, Allah' zikretmek, O'na dua ve tvbe etmek, Kur'an okumak
ve dinlemek de kulluun gereklerindendi. bdet eden insan, ayn zamanda yararsz
sz ve davranlardan uzak durmal, iyilik yapmal, yardmsever olmal, namus ve
erefini korumal, sznde durmal, emaneti gzetmeliydi (Mminn/71: 1-11).
Onun ibadetlerdeki ilkesi huu, devamllk ve ll olmakt. Her konuda olduu
gibi ibadetlerde de arla karyd. Dnya ile ilgilenir, aile fertlerine zaman ayrr,
bedenini dinlendirir, zaman gelince de ibadetlerini yerine getirirdi.
Peygamber Efendimiz, zhd ve takva sahibiydi. Dnyevi ihtiraslardan uzak
dururdu. Ebed hayatn nemini aklndan hi karmazd. Her zaman ebed olan
geici olana tercih ederdi. Harama, gnaha yaklamazd. Allah'n rzasna engel
olacak davranlardan kanrd. Dnyala eriince taknlk gstermez, Dnyevi
kayplara urad zaman da lsz bir ekilde zlmezdi, kredilecek yerde
kreder, sabredilecek yerde de sabrederdi.
Alak gnlll
Alak gnlllk, Yce Allahn bykln ve kendi kkln anlamak
ve idrak etmek esas zerinde gelien , fikre ve vicdana dayal bir histir.
Byklenmenin zdd olup, eref ve ykselmenin merdivenidir. Yce Allah, alak
gnll olmay emretmi, kibirli olmay da yasaklamtr. Kuran- Kermde yle
buyurmutur:
Sana tbi olan mminlere tevazu kanadn indir (uar/26: 215).
Yeryznde kibirlenerek yrme. nk sen ne yeri delebilir, ne de boy

bakmndan dalara ulaabilirsin (sr/15: 37).

Hz. Peygamber'in Allah'a samimi kulluu ve din duyarll, toplum hayatna

engin bir tevazu olarak yansrd. Nitekim bir gn bir ahs onu ziyarete gelmi,
huzuruna girince titremeye balamt. Bunu gren Peygamberimiz, "Arkada,
titreme! Ben bir kral deilim. Kurey'ten kuru ekmek yiyen bir kadnn oluyum"
diyerek muhatabn rahatlatt. Yine bir gn Peygamberimizin huzuruna bir kadn
geldi, belli ki bir ihtiyacnn karlanmasn istiyordu. Yal olmas sebebiyle derdini
tam anlatamyordu. Herkese ayracak bu kadar zaman olmasa da Peygamber
Efendimiz, bu hanma yallk sebebiyle bunam biri gibi davranmad, herhangi bir
usan belirtisi gstermeksizin onunla ilgilendi.
Ashab Kirmdan bir zat, Peygamber Efendimizin insanlara elbise
dattn duymu, bir elbise edinebilmek iin olunu gndermek istemi, fakat
olu byle bir sebeple Peygamberimizin yanna gitmekten ekinmiti. Bunun
zerine babas herhangi bir endie tamamasn, Hz. Peygamber'in huzuruna
rahatlkla kabileceini bildirdi.
Adiy b. Htim, Mslman olmadan nce bir gn Peygamberimizi grmeye
gelmiti. Hz. Peygamber, onu evine gtrrken yolda bir kadnla karlat, uzunca
bir sre onu dinledi. Eve vardklarnda minderini misafirine verip kendisi yere
oturdu. Onun tevazuundan etkilenen Adiy, Hz. Peygamber'in bir kral deil, Allah'n
elisi olduunu anlad ve Mslman oldu.
Hilmi, Sabr ve kr
Hilm, yumuak huyluluk demektir. Acele etmemek, hiddetlenmemek
mnlarn da gelir. Peygamber Efendimiz, yumuak huyluydu, arbal ve
sabrlyd; fkesine galip gelir, intikam fikrinden uzak dururdu. Zira Yce Allah, onu,
kaba ve kat yrekli olmaktan uzaklatrm, insanlar balamay, doru yola
ulamalar iin onlara dua etmeyi retmiti (l-i mrn/3: 159).
Sevgili Peygamberimiz, kadn-erkek, gen-yal, zengin-fakir herkese eit
davranr, kimseye ayrcalk yapmazd. Namaz klarken, ocuklar secdede omuzuna
trmansalar da onlar azarlamazd. Omuzunda iz brakacak derecede onu sarsarak
devesine erzak yklenmesini isteyen bedeviyi bile yumuaklkla karlam,
kolaylkla isteini yerine getirmiti. Zaman zaman slam'n zne aykr soru
soranlar da soukkanllkla dinler, onlara uygun cevaplar verirdi. Duygularna
hkimdi. Rastgele ve tepkisel davranmaz, sz dnerek syler, ii tartarak
yapard. Tatsz gelimeler karsnda rahatsz olsa bile bunu darya yanstmazd. O,
"Gl kii, grete hasmn yenen deil, fkelenince fkesini yenebilendir"(Buhr,
Edeb: 76; Mslim, Birr: 108) buyururdu.
Hz. Peygamber, risaletle grevlendirildikten sonra mriklerin trl bask ve
eziyetlerine mrz kald. te yandan inkrclar ona byc, air ve deli diye iftira
attlar. Peygamberliin onuncu ylnda Tif ten dnerken talayp hakaret ettiler.

Ksacas Hz. Peygamber, sradan bir insann asla dayanamayaca bu tr skntlar

karsnda sabrl, fedakr ve cesur davranmay bildi.
Peygamber Efendimiz, sabrl olduu kadar kr sahibiydi de. Allah'n ihsan
ettii saysz nimetlere kar kretmeyi bir grev bilirdi. nk Yce Allah,
kendisine kredilmesini, nankrlk edilmemesini belirtiyor; kretmenin,
nimetlerin artmasna vesile olacan bildiriyordu (Bakara/2: 152-153).
Allah Resul (s), srekli Allah'a krederdi. Bir gece kalkp namaza durdu.
Uzunca bir sre namazda kald. Bu durum, Hz. ie'nin dikkatini ekti ve "Ey
Allah'n Resul! Senin gemi-gelecek tm gnahlarn affolunmuken namaz bu
denli uzatmann sebebi nedir?" diye sorduunda Hz. Peygamber "Allah'a kreden
bir kul olmayaym m?" cevabn verdi (Buhr,Teheccd: 6; Mslim, Mnfikn: 79).
Allah'a gerei gibi kretmesini bilmeyenler, insanlardan grd iyiliklere
de teekkr etmezler. nsanlardan grd iyilie kar teekkr etmeyenler de
Allah'a gerei gibi kretmezler. Sevgili Peygamberimiz, hem Allah'a kreden hem
de grd iyilikler karsnda insanlara teekkr eden yksek bir ahlaki kiilie
sahipti.
efkat ve Merhameti
Yce Allah Kur'an'da Peygamberimizin alemlere rahmet olarak gnderildiini
bildirmektedir (Enbiy/21: 107). Hz. Peygamber, inananlara ok efkatli ve
merhametli idi. Allah da onun hakknda "ok efkatli ve merhametli" anlamna
gelen "raf ve rahm" sfatlarn kullanmtr (Tevbe/9: 128).
Peygamber Efendimiz, dmanlara lanet okumasn isteyen birine, kendisinin
lanet iin deil, alemlere rahmet iin gnderildiini sylemitir.
Nitekim Tiften dnerken kendisini talayanlara bile beddua etmemi, onlar
hakknda Yce Allah'tan hidayet dilemitir.
Bir gn ashabndan birinin Allah'n rahmetinin sadece ahsna ve
Peygamber'e ait olmas iin dua ettiini duyan Peygamberimiz, "Allah'n ltuf ve
rahmet dairesini ok daralttn" diyerek o kiiyi uyarmtr. Kendisi de bir yandan,
merhamet etmeyenin merhamet gremeyeceini hatrlatrken, "Siz
yeryzndekilere efkat ve merhamet gsterin ki, gktekiler de size merhamet
etsinler" diyerek merhamet yollarn geniletiyordu (Eb Dvd, Edeb: 58).
Hogrs ve nsanlarn Kalbini Kazanmas

Peygamber Efendimiz hogr sahibiydi. Bunun doal bir sonucu olarak
insanlar farkllklaryla kabul ederdi. Holanmad bir ey, yznden anlalrd. Bir
kiide olumsuz bir durum grse onu dzeltirken ahsiyetini incitmemeye zen
gsterirdi. Dzeltilmesi gereken davranlar, "iinizde yle yle yapanlar var,

bunlardan vazgesinler" diyerek herkesi kapsayacak tarzda sylerdi. Bylece hi

kimse rahatsz edilmeden yanllklar dzeltilmi olurdu.
Sevgili Peygamberimiz, artlar ne olursa olsun her zaman ve her yerde
hogrl olmay benimsemitir. Bu sebeple Mekke fethinden sonra Kbe nnde
toplanm olan dmanlar hakknda genel af ilan ederek gnllerini slam'a
kazanmak istemitir. Bu durum, Eb Sfyan ve olu Muviye ile Sheyl b. Amr gibi
ok sayda Kurey ileri gelenlerinin slam'a adm atmalarna sebep olmutur.
Azim ve Cesareti
Hz. Peygamber, yumuak huylu ve hogrl olduu kadar azimli ve
cesurdu. Mekke dneminde slam'n yaylmasn engellemek iin akla gelmedik
zorluklarla karlat. Fakat o, bunlardan ylmad, engelleri azim ve cesaretiyle at.
Hz. Ali diyor ki: "Savalarda Hz. Peygamber kadar dmana yaklaan bir kii
olmazd, ne zaman sava kzp da darlansak ona snrdk." Hz. Enes de: "Bamz
dara dnce Peygamber Efendimizle korunurduk" diyor. Yine Hz. Enes,
Peygamberimizin cesaretiyle ilgili ilgin bir olay anlatr: Bir gece Medineliler bir
grlt ile sarslmlar, korku iinde ne yapacaklarn armlard. Peygamber
Efendimiz, ashabn korkutan bu grlty iitince klcn alm, bir ata binerek
grltnn duyulduu tarafa tek bana gitmi, olay inceledikten sonra geride
kalan Medinelilerin yanna dnp korkulacak bir ey olmadn syleyerek onlar
rahatlatmt (Mslim, Fedil: 48).
Uhud Savanda baz Mslman askerlerin disiplinsizlii sebebiyle meydana
gelen karklkta 70 ehit verilmesine ramen Hz. Peygamber dalan askerlerini
toplayarak dman durdurmu ve Mekkelileri dnemeyecekleri bir yere kadar
takip etmiti. Hz. Peygamber'in bu azmi karsnda dman geri dnme cesaretini
gsteremedi. Benzer bir gelime de Hevzin Sava'nda yaanmtr. yle ki Hz.
Peygamber, ilk hcumda neye uradn ararak dalan slam ordusunu, "Dalp
kamayn! Buraya gelin...Ben Allah'n Resulym!.." diyerek etrafnda toplam ve
yeni taktiklerle parlak bir zafer kazanmtr. Bu olaya ahit olan bir sahabi yle
diyor: "ehadet ederim ki Allah Resul, bir adm bile gerilemedi. Sava vahi bir
yangn gibi yayld zaman hepimiz Peygamber Efendimizin evresine sndk."
Peygamber Efendimiz, zulmn, hakszln, bask, iddet ve saldrganln
nnde asla eilmedi, korkmad, ylmad. Zulme ve hakszla kar azim, kararllk
ve cesaretle, kahramanca mcdele etti, Mslmanln nndeki engelleri at.
Duyarll ve Duygulu Oluu

Sevgili Peygamberimiz, evesinde yaadklarndan etkilenen duygulu bir
kiilie sahipti. Bunun doal bir yansmas olarak gzel sesli birinin okuduu Kur'an,
Yce Allah' zikir ve tefekkrle O'na huu zere ibadet, kimsesiz bir ocuun

sknts ve lm hli onu hislendirirdi. Kk olu brahim, hastalandnda onu

barna basp efkatle pt ve gzyalarn tutamad. Bu srada yle diyordu:
"Allah'n takdiri karsnda elden ne gelir ey brahim! Gz yaarr, kalp

hznlenir. Biz, Allah'n rzasna aykr bir sz sylemeyiz. Ey brahim, senin
lmn sebebiyle derin bir znt iindeyiz..." (Buhr, Ceniz: 43).
Benzer ekilde kz Zeynep'ten olan torunu Alinin vefat zerine

Peygamberimiz gzyalarn tutamad. Bunu yadrgayan bir ahsa ise unlar
syledi:
"Bu gzya, Allah'n, diledii kullarnn kalbine koyduu bir rahmettir..."

(Buhr, Merd: 9).
Doruluu ve Gvenilirlii
Peygamber Efendimiz, Mslman, insanlarn kendisine gvendii, elinden
ve dilinden dierlerinin zarar grmedii kii olarak tanmlar. "Sz sylerken
yalanclk edeni, sz verdii zaman sznde durmayan, kendisine bir ey emanet
edilince hyanet edeni" de ikiyzllkle niteler (Mslim, man: 107). Bu
rneklerden anlalaca zere Peygamber Efendimizin, kiiliiyle btnlemi
zelliklerinden biri de onun doruluu ve gvenilirliidir.
Hz. Peygamber, doup byd Mekke evresinde henz peygamber
olmadan nce doru ve gvenilir anlamnda "el-Emn" olarak tannd. Bir ksm
Mekkeliler bu zellii sebebiyle emanetlerini ona teslim ederlerdi. Ticari
faaliyetlerinde de o hep drstlyle n yapmt. Her zaman insanlarn yardmna
koar, verdii szde dururdu. Drstl, dmanlarnn bile dikkatini ekerdi.
Nitekim Bizans mparatoru ticaret amacyla Suriye'ye giden Mekkelilerden Hz.
Peygamber hakknda bilgi isteyince heyet ierisinde yer alan mrik liderlerinden
Eb Sfyan bile, onun, Mekkeiler arasnda emin olarak tanndn itiraf etmitir.
Kuran- Kerim'de, Peygamberimizin ahsnda btn Mslmanlara dosdoru
ve dorularla beraber olmalar gerektii vurgulanmaktadr (Hd/11: 112; Tevbe/9:
119). Doruluktan ayrlmayan tevhit ehli kiilere korku ve keder olmayacak,
doruluklarnn karl olarak onlar ebediyen cennette olacaklardr (Ahkf/46: 13).
Bir gn ashabtan bazlar Hz. Peygamber'e "Yalandnz ey Allah'n elisi!" diye
seslenince Peygamber Efendimiz, "Beni, Hd ve r sureleri yalandrd" demitir.
nk her iki surede de "Emrolunduun gibi dosdoru ol!" buyurulmutur (Hd/11:
112; r/42: 15).

Cmertlii
Cmertlik, mal ve zenginlii Allah rzas iin ihtiya sahiplerine vermek
demektir. Peygamberimiz, cmertlikte de Mslmanlara rnekti. Bu hususta yle
buyurmaktadr: "Allah cmerttir, cmertlii sever" (Tirmiz, Edeb: 41). Yine ona
gre cmert kii, Allah'a, cennete ve insanlara yakn, cehennem ateinden ise
uzaktr.
Hz. Peygamber'den dnya ile ilgili bir ey istenilince reddetmezdi; istenilen
ey varsa verir, yoksa vaat ederdi; duruma gre kimine yemek yedirir, kimine
elbise giydirir, kimine para verirdi. Yardm isteyen kii, salkl ve alabilecek
durumda ise onu alma hayatna ylendirerek kendi kazancyla ayakta durmasn
salard.
Kendisine bir hediye verildii zaman daha deerlisiyle karlk verirdi. Ashab-
Kirm, Hz. Peygamber'in cmertliini bereketli yamur tayan rzgrlara
benzetirdi. Onun cmertlii, ramazan aynda daha da artard.
Peygamber Efendimiz, cmert kiinin rzknn bereketleneceini, cmertliin
yoksulluk sebebi olmayacan sylerdi. Ona gre cmertlik, salkl bir toplum
inasnda nemli bir etken olup cimrilik de toplumlarn zayflayp kmesine
sebeptir. Cimrilik, kiiyi mal hrsna gtrr, demir bir zrh gibi skar ve rahatsz
eder. nsan bu huzursuzluktan kurtaracak erdem ise cmertliktir. Bir defasnda
yanna gelen bir kiiye Hz. Peygamber bol miktarda yardmda bulununca o kii
kabilesine giderek "Ey kavmim, Mslman olun! nk Muhammed yoksul
dmekten korkmakszn byk iyilik yapyor" demitir (Mslim, Fedil: 57).
Vefakrl
Vefakrlk, Sevgili Peygamberimizin ruhunu ssleyen erdemlerden biriydi.
Sznde durur, vaadinden dnmezdi. slam'a hizmet edenleri hibir zaman
unutmaz, arkadalarn ve aile dostlarn sk sk arar ve anard. Bir defasnda
Habeistan hkmdarnn elileri Medine'ye geldiklerinde onlarla bizzat
ilgilenmiti. Bunun sebebi, vaktiyle Habelilerin, lkelerine snan Mslmanlara
gsterdikleri konukseverlikti.
Peygamber Efendimiz, bir sefer esnasnda yolunu Ebv'dan geirerek annesi
mine'nin kabrini ziyaret etti; eliyle topra dzelterek kendisine olan efkatini
hatrlad ve hznlendi. Kendisine st emziren Sveybe hanma eitli yardmlarda
bulundu. Yine stannesi Halme'ye hrmet eder ve ihtiyalarn karlard. Dads
mm Eymen'e, "Sen benim ikinci annem saylrsn" diyerek iltifat ederdi. Amcas
Eb Tlib'in ei, yengesi Ftma Hanm iin de sk sk yle derdi: "O, benim
annemdi!"

Mut'im b. Adiy, Kurey'in ileri gelenlerinden olup slam'a girmemiti. Hz.

Peygamber, risaletin onuncu ylnda Tif'ten dnerken Mekke mriklerinden eman
istemek zorunda kald. Onun talebine sadece Mutim cevap verdi. Hz. Peygamber bu
sayede Mekke'ye girebildi. Mut'im, Hz. Peygamberin Medineye hicretinden sonra
Mekkede ld. lm dolaysyla Mekkede bir yl yas tutulduuna dair rivayetler,
Mekke halknn onu ne kadar ok sevdiini gstermektedir. Onun lm
Medinedeki Mslmanlar da zmtr. Hz. Peygamber devrinin Mslman
airlerinden Hassan b. Sbit, onun lmnn ardndan bir mersiye yazm, iirinde
vaktiyle Peygamberimizi himaye ettiinden bahisle onu iyilikle anmt. Peygamber
Efendimiz, kendisi adna gsterilen bu vefakrlktan honut oldu. Ayrca
Peygamberimiz, Bedir esirlerinin serbest braklmasn salamak iin Medineye
gnderilen heyette yer alan olu Cbeyre syledii u szlerle ona olan vefasn
ifade etmitir: "ayet babanz Mut'im b. Adiy sa olsayd ve benden esirleri
isteseydi fidye istemeden hepsini serbest brakrdm"(Ahmed b. Hanbel, Msned, IV,
80).
eitli Toplum Kesimleriyle likileri

Peygamber Efendimiz ocuklar ok severdi, onlarn arasna katlr,
selmlar, onlarla konuur ve akalard. Bu sebeple ocuklar, bir yolculua
kacanda onu uurlar, dnn de zlemle beklerlerdi.
Hz. Enes, ocukluk ve genlik yllarn onun yannda geirdi. Ona gre Hz.
Peygamber, ocuklar sevmeyi, onlarla ilgilenmeyi, tehlikelere kar onlar korumay
cehennemden kurtulua vesile ve merhametli olmann gerei sayard.
Peygamberimiz, iman, ibadet ve ahlak bilgilerinin ocuklara seviyelerine uygun bir
ekilde retilmesini isterdi. Kendisi de bu konuda rnek olur, torunlar Hasan,
Hseyin ve kz Zeyneb'ten torunu olan mme'nin namazda omuzuna binmesini
hogrrd. zellikle yoksul, kimsesiz, hizmeti ve ksz ocuklarla ilgilenilmesini
isterdi.
Bir defasnda Peygamberimiz, kk bir kzn aladn grd. Sebebini
sorduunda evine un almak iin yannda bulunan parasn kaybettiini syledi.
Peygamberimiz, kaybettii paray ona verdi, ama ocuun bu sefer de geciktii iin
evdekilerin azarlamasndan korktuunu fark etti ve unu aldktan sonra ocuu
evine kadar gtrd. Ev sahipleri, Peygamberimizin evlerine kadar geliine sebep
olduu iin, ocua kzmak yerine memnuniyetlerini ifade ettiler.
Hz. Peygamber ehit yetimi olan ocuklarla zellikle ilgilenilmesini istemitir.
Hz. Hamza'nn yetimi olan kz ocuunun bakmnn stlenilmesi hususunda ok
istekli olan Hz. Zeyd b. Hrise'ye, Hz. Cafer ve Hz. Ali'ye duyarl davrandklar iin
ok teekkr etti ve teyzesiyle evli olmas dolaysyla onun eitimini Hz. Cafer'e
verdi.

Hz. Peygamber, kz ve erkek ocuklar arasnda ayrm yaplmasna kar

kard. Halbuki slamiyetten nce Cahiliye anda kz ocuklar doutan
potansiyel sulu gibi alglanrlard. Bu anlay, kimi kabilelerin kz ocuklarn
ldrmelerine sebep olurdu. Hz. Peygamber, bu Cahiliye anlayn ykt gibi kz
ocuklarna gereken nemin verilmesini emretmi, onlar eitip hayata
hazrlayanlarn byk sevaba erieceini ve cennete gireceini mjdelemitir.
Peygamber Efendimiz, slam' yaymaya balad ilk gnlerden itibaren
genlere deer vermitir. nk slam'a ilk girenler arasnda ok sayda gen vard.
Bu gen insanlar, evreden gelen basklara boyun emediler, ylgnlk
gstermediler, sabrla engelleri atlar ve slam'n yaylmasnda nemli hizmetler
yaptlar. Hz. Ali, Abdullah b. mer, Zeyd b. Hrise, Zbeyr b. Avvam, Abdullah b.
Mes'd, Abdurrahman b. Avf, Talha b. Ubeydullah, Sa'd b. Eb Vakkas, Erkam b.
Ebi'l-Erkam, Mus'ab b. Umeyr, Cafer b. Eb Tlib, Hz. Osman, Eb Ubeyde b.
Cerrah bunlardan bazlardr.
Genlerin, slam'n yaylmasna katklar Medine dneminde de devam etti.
Nitekim henz hicretten nce Medine'ye retmen olarak grevlendirilen ilk ahs,
Mus'ab b. Umeyr adl bir genti. Bir yl iinde slam'n Medine'de duyulmasna ve
yaylmasna nemli katk salad. Medine'de bu genler arasna Zeyd b. Sbit, Muz
b. Cebel gibileri eklendi. zellikle Zeyd b. Sbit, Hz. Peygamber'in isteiyle branice,
Sryanice ve dier baz yabanc dilleri renerek yabanc misafirlerle
Peygamberimiz arasnda tercmanlk yapt.
Hz. Peygamber, genlerle olduu kadar yallarla da iyi ilikiler gelitirmitir.
Nitekim, "Kklerimize merhamet etmeyen, byklerimize sayg gstermeyen
bizden deildir"(Tirmiz, Birr: 15) diyerek ocuklara efkatin, yallara da hrmetin
ne kadar nemli olduunu vurgulamtr.
Allah Resul, herkese, en bata ana-babalar olmak zere yallara saygl
davranmalarn tavsiye ederdi. Yal kimselere ikramda bulunmann Allah'a itaatin
bir eseri olduunu sylerdi. Bir gn huzuruna biri gen, biri orta yal ve biri yal
olmak zere kii gelmiti. Sze ilknce en gen olan balamak isteyince
Peygamberimiz, yal ahs gstererek ilknce onun konumasnn daha doru
olacan belirtti. Yine bir gn Peygamber Efendimiz, yannda bulunanlara st ikram
ediyordu. Kseye st koyup nce en yal olana sundu ve "Buyurunuz, bereket
byklerimizdedir" buyurdu.
Hz. Peygamber, hanmlarla da salkl ilikiler gelitirmi, bu da hanmlarn
slam'n yaylmasna byk katk salamalarna vesile olmutur. Unutulmamaldr
ki, slam tarihinde ilk Mslman, Hz. Peygamberin hanm Hz. Hatice'dir. slam
tarihinde Allah yolunda ehitlik derecesine erien ilklerden birinin Smeyye Hanm
olmas da dikkat ekicidir. Hicret aamasnda einden ve ocuundan ayr kalmaya
zorlanan mm Seleme' nin Medine'ye hicreti de nemlidir.

Mekke dnemi itibariyle Hz. ie ve ablas Esma gibi hanmlar ve anneleri,

Hz. mer'in kz kardei Ftma Hanm gibileri slam'a nemli hizmet vermilerdir.
Hicret srecinde Hz. Esma'nn, Babas Hz. Ebubekir'in ve Peygamberimizin erzak
torbalarn kuandan kopard iplerle balayarak onlar Sevr maarasna
uurlamas nemli bir hizmet olarak slam tarihine gemitir.
Hanmlarn slam'a hizmeti Medine dneminde artarak devam etmitir.
Ensardan mm Sleym'in hizmet iin olu Enes'i Peygamber Efendimize getirip
brakmas ve sahip olduu kk bir hurma bahesini Mslmanlarn kullanmna
sunmas olduka anlamldr.
mm Umre, Uhud Sava'nda kocas ve iki olu ile birlikte savarken
yaralanmt. Savan ardndan dman takip iin hazrlanan birlie de katlmak
istedi. Ancak Hz. Peygamber, yaral olmas sebebiyle buna izin vermedi.
Peygamberimizin, dman takibinden dndkten sonra ilk sorduu kii, mm
Umre oldu. Yine Uhud Sava'nda kocas, kardei ve olunu ehit vermi olan
Smeyra Hanm, srekli Peygamberimizi sorup aratrm, onu sa olarak grnce
de, "Deil mi ki sen sasn, btn musibetler bana hi gelir" diyerek sevincini da
vurmutur.
Ashab'n eleri ve kzlar arasnda okuma yazma bilenlerle Peygamberimizin
eleri Hz. ie ve Hz. Hafsa gibileri, slam'n zellikle hanmlara retilmesinde
nemli hizmetler yapmlardr. Hz. Peygamber'in salnda hanmlar, istedikleri
zaman cuma ve bayram namazlarna gidebiliyorlard. Peygamberimiz, hanmlardan
gelen istek zerine Mescid-i Nebev'de onlara haftada bir gn sohbet etmitir. Hz.
Peygamber'in salad imknlarla hanmlar, slami dnemde savata ve barta her
zaman nemli sorumluluklar stlenmilerdir.
Resul-i Ekrem, tm toplum kesimleriyle iliki kurmu, herkesin yeteneine
uygun ilerleme yollarn am, hi kimseyi ihmale ve ilgisizlie terk etmemitir.
Sosyal hayat oluturan kesimler arasnda onun ilgi ve efkatinden sadece ocuklar,
genler, yallar ve hanmlar deil, yoksullar, muhtalar, isizler, i sahipleri, iiler,
hizmetiler, kszler, ehit aile ocuklar ve zrller de nasibini almtr. O,
toplumda her kesimle ilgilenmi, insanlara moral, sevin, mit ve huzur veren
projelerinden her kesimi yararlandrmtr. Dolaysyla hibir yoksul, hibir yetim, -
bata Abdullah b. mm Mektm olmak zere- hibir zrl onun gelitirdii
toplumda ilgisizliin ve duyarszln karanlna terk edilmemi, onun rehberlii
sayesinde hayatlarn hep bir mit, nee ve moral iinde yrtp gitmilerdir.
Sosyal evreye nem Vermesi

Kuran- Kerim'de Mslmanlarn karde olduklar, birlik-beraberlik iinde
olmalar, birbirleri aleyhine dedikodu yapmamalar, iftira etmemeleri, n yarglarla

birbirlerini thmet altnda brakmamalar, birbirlerinin hatalarn aklayp

yaymamalar hatrlatlmaktadr (Hucurt/49: 1-15).
slam bilginleri, Peygamber Efendimize "Yaayan Kur'an" demilerdir.
Dolaysyla o, Kur'an'da iaret edilen kardelii, birlik ve beraberlii Mslmanlar
arasnda gerekletirmeye ok almtr. Ona gre nasl ki, insann organlarndan
biri rahatszland zaman dier organlar da o ary hissederse Mslmanlar da
birbirlerinin dertleriyle, skntlaryla ilgilenmelidirler (Buhr, Edeb: 27; Mslim,
Birr, 66). Peygamber Efendimiz, din kardelerinin birbirlerine destek olmalarn bir
duvar salamca tutan rlm tulalara ve birbirine kenetlenmi salam binalara
da benzetir (Buhr, Edeb, 36; Mslim, Birr: 65) ve Mslmanlara birlik hlinde
olmalarn, ayrlp dalmaktan iddetle kanmalarn tavsiye eder(Tirmiz, Fiten: 7).
Mslmanlar, birbirlerine kin tutmamal, haset etmemeli, srt evirmemeli,
ilgiyi kesmemelidirler. Din kardeleri arasndaki ilikilerde bar zere olmak
esastr; kin, haset, kovuculuk, gybet gibi eylere yer yoktur. Temel gaye, toplumun
birlii, sosyal hayatn huzur ve bar olmaldr. Peygamber Efendimiz, "Mmin
olmadka cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedike de gerek anlamda iman
etmi olmazsnz" buyurmu (Mslim, iman, 93), Mslman ve mmini yle tarif
etmitir: "Mslman, elinden ve dilinden Mslmanlarn emin olduu; mmin ise,
insanlarn, canlar ve mallar hususunda kendisinden gvende olduu kimsedir."
(Tirmiz, iman: 12; Nes, iman: 8)
Peygamber Efendimiz, hicretten sonra Medine'de slam toplumunda bar
tesis iin gayret gstermitir. Bu amala ilknce Mslmanlar arasnda
selamlamay yaygnlatrm, muhtalara yardmc olmay tavsiye etmi, akraba ve
komularla ilgilenmek gereini vurgulam, bu hizmetlerin ibadetle olgunluk
kazanacana iaret etmitir.
Peygamber Efendimiz, "Allah'a ve ahiret gnne iman eden kimse,
akrabasn grp gzetsin" (Buhr, lim: 37; Mslim, iman: 74-77) szleriyle akraba
ile ilgilenmenin nemini vurgulamtr. Kur'an'da da akrabalk balarn kesmenin
yanllna ve komulara iyiliin nemine dair ayetler mevcuttur (Ra'd/13: 21-22;
en-Nisa/4: 36).
Allah Resul (s), toplumun birliini sadece ilke baznda ele almakla kalmam,
bu ilkeleri pratie yanstacak kurumlar da oluturmutur. Bunlarn banda camiler
gelir. Hz. Peygamber, hicret yolculuunun nihayetinde henz Medine'ye girmeden
Kub'da birka gn iinde slam tarihinin be vakit ak ilk mescidini yapmtr.
Daha sonra Mescid-i Nebev'yi ina etmi, bitiiine de Suffe Okulu'nu yaparak
hizmete amtr. Bylece i huzuru, camide yan yana saf tutan Mslmanlarn
birliiyle grnr hle getirmi, Suffe Okulu'nda eittii rencilerle sz konusu
birlii pekitirmitir. Bununla birlikte Peygamberimiz, Muhacirlerle Ensar arasnda
sosyal birlii salama adna kardelik kurmutur. Buna gre, Ensar Muhacirlere

ekonomik alanda destek verirken, Muhacirler de onlara sabr ve fedakrlk

tecrbelerini aktarmlardr.
Resulullh (s), Mslmanlar arasnda kurulmu olan barn bozulmasna asla
izin vermemi, bar bozabilecek herhangi bir tartma meydana geldiinde hemen
mdhale etmitir. rnek vermek gerekirse, aralarndaki tartma esnasnda Bill-i
Habe'yi "Kara kadnn olu!" diye kk gren bir sahabiyi, "Ben aranzda iken
hl m Cahiliye gayreti gdyorsun?" diye uyarm, bunun zerine o sahbi,
Bill'den zr dilemitir. Benzer ekilde Kubllar arasnda bir kavga ktn duyan
Peygamberimiz, hemen bir ata binip oraya ulam ve ikindi namaznn vakti biraz
gecikse de kavga edenleri bartrmadan Medine'ye dnmemitir.
Ashab- Kirm'dan bir zat, Mslmanlar arasndaki dayanmann korunmas
hususunda ilgin bir olay anlatyor: Bir gn birka sahabi Peygamberimizin
huzurunda otururken niden Hz. Ebubekir bir tela iinde gelir. Peygamberimiz,
onun, biriyle ekitiini tahmin eder. Sebebini sorduunda Hz. Ebubekir, mer'le
arasnda bir tartma yaandn, kendisinin biraz ileri gittiini ve zr dilediini
syler. Bunun zerine Resulullh (s), onun iin Allah'tan mafiret diler. Ayn anda
Hz. mer de pimanlk duyarak zr dilemek zere Hz. Ebubekir'i aramaya koyulur
ve Peygamberimizin huzuruna gelir. Bu esnada Peygamberimizin yz ifadesinin
deitiini fark eden Hz. Ebubekir, onun, mer'i azarlamasndan endie duyarak bu
ite kendisinin daha ileri gittiini srarla belirtir. Bunun zerine Hz. Peygamber,
orada bulunan herkese hitap ederek, peygamberlikle grevlendirildii ilk gnlerde
kimi davet ettiyse phe ve itirazla karlatn, hibir endie tamakszn ilk iman
edenin Ebubekir olduunu syler, ardndan da, "imdi ashabm! Siz bu aziz
dostumu, bu nisbetiyle ve zelliiyle bana brakrsnz deil mi?" (Buhr, Fedil
Ashabi'n-Neb: 5, 13) diyerek onun Mslmanlarn birlii ve huzuru adna
gsterdii fedakrlk ve gayreti takdir eder.
Fiziki evreye Duyarll

Peygamber Efendimizin efkat ve merhameti, sadece insanlarla snrl
deildi. O, ayn zamanda fiziki evrenin korunmas ve yaatlmasna da nem
vermitir. Bu anlamda Mslmanlarda srekli evre bilinci uyandrmay
hedeflemitir. Nitekim kuru ve orak bir araziyi ie yarar hle getirene Allah'n
mkfat vereceini, insan ve hayvanlar ondan yararlandka araziyi verimli hle
getirene sadaka sevab yazlacan mjdelemitir. Buna karlk bir sereyi haksz
yere ldrenden kyamet gnnde Yce Allah'n hesap soracan haber vermitir.
Hayvan haklarnn gzetilmesine iaret eden Peygamberimiz, lde giderken
susuz bir kpee su veren kiinin cenneti kazandn, a-susuz braklarak lme
terk edilen bir kedi yznden de bunu yapann cehennemlik olduunu bildirmitir.
Peygamber Efendimiz, yolculuk srasnda ibadet iin mola verdiinde, ilk nce
hayvanlarn ykn indirir, istirahatlarn salar, ibadetini ise sonra yapard.

Hz. Peygamber, evre temizlii ve insan sal iin Mslmanlardan,

evlerinin etrafn, sokaklar, park-bahe gibi dinlenme yerlerini temiz tutmalarn
istemitir. Peygamberimizin retilerine ve uygulamalarna gre Mslman, evre
dostudur, ona asla zarar vermez.
Resul-i Ekrem, Medine'de baz blgeleri herkesin yararlanaca park alan
ilan etmi, buradaki tm canllar u szleriyle koruma altna aldn aklamtr:
"Ya Rabbi! brahim Peygamber'in Mekke'yi haram (korumaya alnm

yeil alan) kld gibi ben de Medine'yi haram kldm. Onun iki kayal aras
haram blgesidir; aalar kesilmez, aalarn yapraklar koparlmaz, otlar
yolunmaz, hayvanlar avlanmaz!"
Peygamberimiz, benzer ekilde Tif ehri iin nem tayan Vecc Vadisi'ni de
korumaya almtr. Bu gibi meknlarda mecburiyet olmadka aa kesilmesini
yasaklam, kesilmek zorunda kalnrsa yerine bir aa dikme ilkesini insanlara
benimsetmitir.
SYAS VE ASKER KL
Ynetimin Oluumu
Hz. Peygamberin hayatnda iki dnem vardr. Biri Mekke dnemi, dieri de
Medine dnemidir. Mekke dnemi, Medine dnemi iin bir hazrlk safhasdr. Hz.
Peygamber Mekke'de 610 yl Ramazan aynda peygamberlikle grevlendirildii
andan Medine'ye hicret edinceye kadar Mekke ehir devletinin eitli engelleriyle
karlat. Mslmanlara yaplan eziyet ve ikenceler bir yana, bi'setin yedinci
ylnda Mslmanlar aleyhine yl boyunca ekonomik ve sosyal boykot karar
alm olmalar, 10. ylnda Tif'ten dnerken Hz. Peygamber'i mrik olan Mutim b.
Adiyin himayesinde ehre girmeye mecbur brakmalar ve 13. ylnda Hz.
Peygamber hakknda lm karar alm olmalar, Mekke ehir devletinin siyasi
gcn Mslmanlar aleyhine kullandklan aka ortaya koyar. Hz. Peygamber de
buna karlk tebliin baarya ulamas iin siyasi rgtlenmeye ihtiya duydu.
Bunun ilk adm Akabe biatlaryla atld. Bu amala Hz. Peygamber, ikinci Akabe
biatnda dokuzu Hazrec'ten, de Evs'ten olmak zere oniki kiiyi hicretten sonra
Medine'de oluturaca siyasi organizasyonun ilk temsilcileri olarak tayin etti. Bu
oniki kiden biri olan Esad b. Zrreyi de tekilatn bakan olarak tayin etti.
Bylece tekilatlanmada ilk adm atlm oldu.
Hz. Peygamber, 622 ylnda Mekke'den Medine'ye hicret edince henz ehre
girmeden Kub'da Mslmanlarn varlk ve bamszlnn sembol olarak ilk
mescidi bina etti. Slim b. Avf oullar yurdundan geerken Rnna vadisinin

ortasna varldnda Hz. Peygamber, Mslmanlarn birliini temsilen ilk Cuma

hutbesini okudu ve namaz kldrd. Hicretin tamamlanmasndan sonra da
Muhacirlerle Ensar arasnda kardelii kurmak suretiyle ilk Mslman toplumu ve
siyasi birlii oluturmu oldu.
Bunun ardndan Hz. Peygamber, Mslmanlar dnda ehrin sakinleri olan
Yahudi ve baka inan sahiplerini de adalet ve insaf llerinde kapsayacak hukuk
bir metin ortaya koydu. Medine Vesikas ad verilen bu metinde karlkl ilikiler,
grev, sorumluluk ve haklar ak bir ekilde belirlenmiti.
Bu ekilde ortaya kan tekilatlanmann kayna, Kur'an ve onun uygulaycs
durumunda olan Hz. Peygamber'di. Kurulmakta olan ynetimin amac, yeryznde
dzen ve huzurun, Hakk'a teslimiyet ve hukukun stnlyle adaletin salanmas
idi. Bunun iin, sosyal hayat ayakta tutacak tm hukuk ve ahlaki deerlerin
korunmas, iyiliin yaylmas, ktln nlenmesi, danma (mvere), sosyal
adaletin gerekletirilmesi, devletler aras ilikilerin kurulmas, din ve vicdan
hrriyeti, ehliyet ve liyakata nem verilmesi ynetimin temel ilkeleri olmutur.
Hz. Peygamber, kurduu ynetimle asayi ve gvenlii salam, ekonomik
hayatn temellerini atm, eitim retimi planlam, zekt, cizye, r gelirlerinin
ve vergilerin toplanmas iin grevliler, mlki ynetim iin valiler, hukukla ilgili
meseleler iin hkimler, ilmi ve dini yaymak iin retmenler, resm yazmalar
yrtmek iin ktipler, askerin sevk ve idaresi iin komutanlar grevlendirmitir.
Hz. Peygamber, Bata Necran Hristiyanlar olmak zere gayrimslim
zimmlerle yapt anlamalarda onlara can ve mal gvenliiyle din ve vicdan
zgrl tanmtr. Diplomasiye nem vermi, zellikle Hudeybiye Bar'ndan
sonra komu devlet bakanlarna ve nemli kabile reislerine eliler ve mektuplar
gndererek iyi ilikiler kurmay amalamtr.
Brokrasi
Peygamber Efendimizin ynetim ilkelerinden biri de halkn ilerinin hzla ve
kolaylkla yrtlmesidir. Bunun iin "Kolaylatrnz, zorlatrmaynz; mjdeleyiniz,
nefret ettirmeyiniz!" talimatn vermitir (Buhr, lim: 11; Mslim, Cihd: 51).
Kamu grevlilerinin uygulamalaryla ilgili olarak Peygamberimizin yapt bir dua bu
adan mhimdir:
"Allahm! Her kim Mslman toplumun bir iini stlenir de glk

karrsa sen de ona meakkat ver! Her kim de merhametle davranp kolaylk
gsterirse sen de ona merhamet et!" (Mslim, mre: 19).
Hz. Peygamber'e gre halka ait ilerin yrtlmesi, sosyal bir sorumluluktur.
Dolaysyla grevliler, bu ykmlln gereini yerine getirecek bilgi ve ehliyete
sahip olmaldrlar. Nitekim Hz. Peygamber, Kuran- Kerim'de yer alan "emanetlerin

ehline verilmesi" (Nis/4: 58) prensibini kamu grevlerinde nemle uygulam ve

", ehil olmayana verildi mi kyameti bekle!" buyurmutur (Mslim, mre: 16).
Allah Resul, ayn ekilde kamu grevi iin ar istekli olmay uygun bulmamtr.
nk ona gre ihtiras, kiinin grevini ktye kullanmasna, rvete ve adam
kayrmaya yol aabilirdi. Bu hususta u talimat vermitir:
"Bir devlet grevini srarla istemeyiniz. Zira srar ettiin greve

getirilirsen, iin yrtlmesi esnasndaki yetersizliinden dolay sorumlu
tutulursun. ayet byle bir grev srarn dnda sana verilirse yardm ve destek
grrsn!" (Mslim, mre: 13; Eb Dvd, mre: 2).
Hz. Peygamber, devletin eitli ileri iin tayin ettii memurlarna, aile
fertleriyle birlikte geinebilecei bir maa, barnabilecei bir ev, i yerine gidip
gelebilecei bir binek tahsis ediyordu. Memurun, bunun dnda alaca hediyeyi
bile bir eit rvet sayyor, en kk bir devlet maln ahsi iinde kullanmay
hyanet ve hrszlk olarak deerlendiriyordu.
Ekonomik Hayat
Hz. Peygamber, kiisel kazanca nem verirdi. Bu sebeple hicretten sonra
Medine'de Mslmanlar iin alveri merkezi kurarak alma hayatnn
temellerini att; i hayat, iveren, ii, esnaf, tketici, hububat ve meyve reticisi
ve ticari ortakla dair eitli dzenlemeler yapt. Alverite gvenliin salanmas
iin denetiler grevlendirdi, kendisi de denetlemeler yapard. Bir defasnda hileli
sat yapmaya alan birini, "Alverite Mslmanlar kandrmaynz. Aldatan,
bizden deildir" diyerek uyarmtr (Mslim, man: 10). Zaman zaman
Mslmanlarn alveri yaptklar meknlar ziyaret edip l ve tart aletlerinin
bana geerek ticarette drstln nemini vurgular, byle davrananlarn
cenenette peygamberler, sddklar ve ehitlerle beraber olacan sylerdi (Tirmiz,
By: 4). Hz. Peygamber, alverite gven ortamnn yaygnlamasna nem
verirdi. Pazarda bir Mslmann kesinlik kazanan alveriini bozacak tarzda
yeniden pazarlk yaplmasn, reticinin maln pazara intikal ettirmeden nce hile
ile ucuza kapatlmasn, karaborsacl, satlan maln kusurlarnn gizlenmesini,
gereinden fazla abart ile vlmesini, yalan yere yeminle maln srmnn
artrlmak istenmesini doru bulmazd.
Hz. Peygamber, zenginlerin din, sosyal, mali sorumluluklarnn gereini
yerine getirmelerini isterdi. Darda kalan iyi niyetli borluya mhlet verilmesini
tavsiye eder, rib (faiz) ile bor alp vermeyi kesinlikle yasaklard. nk Kuran-
Kerim'de rib kesin bir dille yasaklanmtr (Bakara/2: 279; l-i mrn/3: 130).
Hz. Peygamber dneminde beytlmal (hazine) gelirlerini humus denilen
ganimetin bete biri, Mslmanlarla anlamal olan gayrimslimlerden can, mal
gvencesi ve inan hrriyetinin salanmasna kar belirli kurallara gre alnan

cizye, Mslmanlardan alnan zekt ve toprak mahsullerinin zekt olarak bilinen

r olutururdu. Bunlar amil denilen vergi memurlar tarafndan toplanrd. Bazen
bu grevi valiler de yapard. Toplanan vergiler, Kur'an ve Snnet llerine gre
sarf olunurdu.
Askeri Hayat
slamda esas olan bartr. slam, btn insanlarn bar iinde yaamalarn
esas alr ve mminleri hep birden bara davet eder (Nis/4: 128; Bakara/2: 208).
Sava arz ve geici bir durumdur. slamda,Temel hak ve zgrlkler engellendii
takdirde savaa izin verilmitir. Anariye, karkla, kargaaya, hibir zaman izin
verilmemitir. Mekke dneminde mriklerin basksndan bunalan Mslmanlar,
peygamberimize gelerek onlara karlk vermek istemiler, ancak Peygamber
Efendimiz savaa izin verilmediini bildirerek sabr tavsiyesinde bulunmutur .
Mekkeden Medineye hicret edildikten ve devlet kurulduktan sonra savaa izin
verilmitir. Hudeybiye muslahasna kadar olan savalar savunma savalardr,
ondan sonra cereyan eden savalar da slam ve slam devletini koruma altna
almak iin yaplm savaladr. Hz. Peygamberin savalarnda gdlen gaye ve
hedef, dmanlar yok etmek deil; onlar slam ile buluturmak ve hidayetlerine
vesile olmaktr. Bizans mparatorluuna kar yaplan Mte ve Tebk savalar
hari, Hz. Peygamberin katld btn savalarda bu hedefe ulalmtr.
Hz. Peygamber, insanlar ve insanl imh iin deil, ihy iin gnderilmi bir
peygamberdir. Yce Allah, Onu alemlere rahmet olarak gndermitir (Enbiy/21:
107). Dnya ve ahiret adna her eyi kendisinden rendiimiz sevgili
Peygamberimiz, savan nasl yaplacan bile bize retmitir. Hem de tatbikatn
yaparak retmitir. Katld savalarda zyitn fazla olmamas iin komutanlarna
ve askerlerine u emirleri vermitir:
Kadnlar ldrmeyiniz,
ocuklar ldrmeyiniz,
ok yal olanlar ldrmeyiniz,
Din adamlarn ldrmeyiniz,

Geri hizmette alan iileri ve himetileri ldrmeyiniz,
Mmur (bayndr) yerleri tahrip etmeyiniz,
Ekili araziye zarar vermeyiniz,
Mabedleri (tapnaklar) ykmaynz,
ldrmek mecburiyetinde kaldnz insan bir hamlede ldrnz.
Msle yapmaynz (ldrmek mecburiyetinde kaldnz insann organlarn

vcudundan ayrmaynz).
Hz. Peygamber Efendimiz, bir Hadis-i eriflerinde yle buyurmaktadr:
Ben, rahmet peygamberiyim; ben, sava peygamberiyim (Ahmed b.

Hanbel, Msned, IV,395).
Hz. Peygamber, savalarnda bile rahmet olan bir peygamberdir. O, hi

kimsenin evini, ocan ve yuvasn ykmamtr. Kadnlar ve ocuklar
ldrmemitir. Askerlerine, mecbur kalmadka dmandan kimseyi
ldrmemelerini emretmitir. Bu sebepten dolay az zayiatla ok byk neticeler
elde etmitir. Dnyann, bugn bile Hz. Peygamberden renecei ok ey vardr.
Hz. Peygamber,Mekkeden Medineye hicret ettikten sonra balatt askeri
faaliyetlerini vefatna kadar devam ettirdi. Bilindii gibi bizzat Hz. Peygamberin
katld savalara gaza, katlmadklarna da seriyye ad verilirdi. Hicretten vefatna
kadar olan on yllk zaman zarfnda Medineden kan 120 askeri hareket
neticesinde Mslmanlardan 340, dman birliklerinden ise yaklak 800 olmak
zere toplam 1200 kadar insan hayatn kaybetmiti. Bu rakamlar gsteriyor ki , Hz.
Peygamberin hedefi kan dkmek deil,insanlar slamla buluturmaktr.O, bu
hedefe varmak iin sava bile bara evirebilecek taktikler ve stratejiler kulland.
Birok yeri cephe amadan ald, birok kabilenin gnln dostlukla fethetti.
Siyaset,diplomasi ve istihbarat birletirerek ok kere silah kullanmadan hedefine
ulat. Vefat ederken geriye brakt Arap yarmadas,az zayiatla elde edilmi
bykbir toprak parasdr.
Hz. Peygamberin bizzat kendisinin katld yirmi dokuz savatan on alt
tanesinde fiil atma km, bunlarda Mslmanlardan 135 ehid verilirken
dman saflarndan da 335 kii hayatn kaybetmitir.

Hz. Peygamber, ilk evliliini yirmi be yana geldiinde dul bir kadn
olan Hz. Hatice ile yapt. Bu evlilik yirmi be yl srd. Hz. Peygamberin
bu evlilikten ikisi erkek, drd kz olmak zere alt ocuu oldu. lk
zet ocuklarna Ksm ismini verdikleri iin kendisi de Ebul-Ksm knyesi
ile anld. Oullar Ksm ve Abdullah, kk yalarda vefat ettiler.
Kzlarndan Zeyneb, Mekke dneminde teyzesinin olu Ebul-s ile
evlendi; 8/630 ylnda Medinede vefat etti. Rukye de Mekke
dneminde Hz. Osman ile evlendi. Bedir savann hazrlklar yaplrken
hastalanan Rukye, zafer haberi Medineye geldiinde (2/624) vefat
etmiti. Bu sefer Hz. Osman, mm Glsm ile evlendi. Oda 9/631
ylnda Medinede vefat etti. Hz. Peygamber, en kk kz Ftmay
2/624 ylnda Hz. Ali ile evlendirdi. mm Glsmn ocuu olmad.
Rukye ve Zeynebin ocuklarnn da soyu devam etmedi. Hz.
Peygamberin soyu kz Ftma kanalyla devam etti. Bilindii gibi Msrl
Mriyeden olan olu brahim de kk yata vefat etmiti.
Hz. Peygamber, ilk ei Hz. Hatice vefat edinceye kadar ikinci bir evlilik
yapmad. Hz. Hatice vefat ettiinde Hz. Peygamber elli yandayd.
Dier hanmlaryla olan evliliklerini bu yatan sonra yapt. kinci evliliini
Hicretten nce Mekkede yal bir hanm olan Hz. Sevde ile yapt. Hz.
ie ve dier hanmlaryla Medinede evlendi. Hz. Peygamberin bkire
olarak evlendii tek ei Hz. iedir. Evlendii hanmlar ierisinde
nceki elerinden ocuk sahibi olanlar ise, Hz. Hatice, Hz. mm
Seleme ve Hz. mm Habibedir. Hz. Peygamber, onlarn ocuklarna
ok iyi bakt ve yalar gelince kendilerini evlendirdi, yuvalarn kurdu.
Hz. Peygamberin, hanmlar, ocuklar, torunlar ve hanmlarnn
yaknlar ile ok gzel bir geimi vard. Hanmlarna deer verir,
ocuklarn ve torunlarn ok severdi. Her biri ile dini, sosyal ve siyasal
bir gereke ile evlendii hanmlarnn yaknlarna da ayr bir deer verir
ve onlarla gzel diyalolar kurard.

Hz. Peygamber, hem d grn itibariyle hem de ahlak itibariyle

insanlarn en mkemmeliydi. Ahlak ve email bakmndan esizdi.
zet Grenleri etkileyen tatl bir fiziki grnts ve herkese rnek olacak
stn bir ahlak vard. D grn gzel olan Hz. Peygamberin i
dnyas da gzeldi. Rabbine ok ibadet eden takva sahibi bir kuldu.
Alak gnll, gvenilir, yumuak huylu, sabrl ve devaml kreden
bir kuldu. efkat ve merhamet sahibiydi. Hogrs ile herkesin
kalbini kazanmt.
Hz. Peygamber, azim ve cesaret sahibi bir liderdi. Doruluk ve
gvenilirlik Onun ayrlmaz vasflarndand. Cmertti, daima verirdi.
Toplumun her kesimiyle iyi ilkileri vard. Kendisine yaplan iyilii
unutmazd, vefalyd. ok geni bi evresi vard. ok evliliklerinin
hedeflerinden biri de buydu. Evinde, mescidinde ve evresinde
temizlie dikkat ederdi. Fizik evrenin korunmasna dknd.
Hz. Peygamber, dnyann grd esiz bir liderdi. O,Siyasi, ictimai ve
askeri ynden bir dhiydi. Hicretten sonra Medinede gl bir devlet
ve iyi bir ynetim kudu. Brokraside grev verdiklerini ehil olanlardan
seti. Tayin ettii komutanlarn hepsi baarl oldu. Dmanlarndan
hibir zaman korkmad. Onlarla yapt savalarda adil olmay elden
brakmad. Ei bulunmaz bir lider, gerek bir devlet reisiydi.
Rabbimizin buyurduu gibi lemlere rahmetti. Unutmayalm ki,
insanln bugn ve kyamete kadar her gn Ondan renecei ok
ey vardr.

1. Hz. Peygamberin ilk ei ve alt ocuunun annesinin ad nedir?
Deerlendirme a) Hz. ie
sorularn sistemde ilgili b) Hz. Hafsa
nite bal altnda yer
c) Hz. Hatice
alan blm sonu testi
blmnde etkileimli d) Hz. Mriye
olarak e) Hz. Safiye
2. Hz. Peygamberin fiziki zelliklerinden baseden ilim dalnn ad nedir?
a) Delil
b) Siyer
c) Hilye
d) email
e) Hadis
5. Aadaki zelliklerden hangisi Hz. Peygamberde bulunmazd?
a) Hilim, sabr, kr.
b) Cmetlik, vefakrlk, duyarllk.
c) Sadakat, emanet, fetanet.
d) Acelecilik, cimrilik, kibirlilik.
e) Adalet, ihsan, takva.
7. Hz. Peygamberin, hakknda ayet sa olsayd ve benden Bedir esirlerinin
serbest braklmasn isteseydi, fidye istemeden hepsini serbest brakrdm.
dedii ahs kimdir?
a) Mutim bin Adiy
b) Adiy bin Hatem
c) Cbeyr bin Mutim
d) Ebu Leheb
e) Ebu Cehil
9. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberin sava ncesinde verdii emirlerden
biri deildir?
a) ocuklar ldrmeyiniz

b) Kadnlar ldrmeyiniz.
c) Din adamlarn ldrmeyiniz.
d) ok yallar ldrmeyiniz.
e) Msle yapnz.
Cevap Anahtar:
1. c 2.d 3.d 4.a 5.e


KAYNAKLAR
Arman, Mustafa, Hz. Peygamberin Sava Stratejisi, Btn Ynleriyle Asr-
Saadette slam, Editr: Vecdi Akyz, stanbul 2006.
Algl, Hseyin, Peygamberimizin emaili, Ahlak ve db, stanbul 2010.
Algl, Hseyin, Sevgi ve Rahmet Peygamberi, Bursa 2007.
Apak, Apak, Hz. Peygamber'in Etrafndaki ocuklar ve Genler, Bursa 2009.
Avc, Casim, Muhammed'l-Emn - Hz. Muhammed'in Peygamberlik ncesi Hayat,
stanbul 2008.
elik, mer-ztrk, Mustafa-Kaya, Murat, sve-i Hasene, stanbul 2004.
etin, Abdurahman, rneklerle Peygamberimiz, stanbul 2007.
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, eviren: Salih Tu, stanbul 1990.
Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Savalar, eviren: Salih Tu, stanbul
1972.
Kandemir, M. Yaar, Hayatmza Peygamber Modeli, stanbul 2005.
Karakl, Celaleddin, Hz. Muhammedin Hayat ve Esiz Ahlak, Ankara 2006.
Kazc, Ziya, Hz. Muhammed (s.a.s.)'in Eleri ve Aile Hayat, stanbul 1991.
Saram, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara 2003.
Sava, Rza, Hz. Muhammed Devrinde Kadn, stanbul 1992.
Sava, Rza, "Asr- Sadet'te Hz. Peygamber'in Aile Hayat ve Evlilikleri", Btn
Ynleriyle Asr- Sadet'te slam, Editr: Vecdi Akyz, stanbul 2006.
TDV slam Ansiklopedisi'nin "Hilye", "email", "Cihad", "Gazve", "Muhammed"
maddeleri.
Yardm, Ali, Peygamberimizin emaili, stanbul 2005.
Yenieri, Celal, Hz. Muhammed ve Yaad Hayat, stanbul 2000

HZ. PEYGAMBER DNEMNDE
DAR YAPI, EKONOMK, SOSYAL
VE KLTREL HAYAT
LK DNEM SLAM
NDEKLER
Hz. Peygamber Dneminde dar

Yap TARH
Hz. Peygamber Dneminde
Ekonomik Hayat
Hz. Peygamber Dneminde Sosyal
Hayat
Hz. Peygamber Dneminde Kltrel
Hayat
HEDEFLER

Hz. Peygamber dnemindeki idar kurumlarn ortaya
kn ve geliimini kavrayabilecek
Hz. Peygamber dnemindeki ekonomik hayat
hakknda bilgi sahibi olabilecek
Sosyal hayattaki dnm anlayabilecek ve
Kltrel hayat deerlendirebileceksiniz.
NTE
9
Hz. Peygamber Dneminde dar Yap, Ekonomik, Sosyal Ve Kltrel Hayat
GR
slam medeniyetinin temel dinamiklerinin ekillendii vahiy dneminde
birok kurumun temeli atlm; Allah Resulnn oluturduu toplumun
ihtiyalarn karlayacak kurumlar bu dnemde ortaya kmtr.
Mekke dneminde slam topluluu, basklara maruz kald iin zgrce bir
kurumsallama olmad; ancak Medine dneminde Mslmanlarn yaadklar
ortam ve mmet kimliine ihtiya duyulmas, ilk slam toplumu asndan nemli
bir dnme imkn verdi.
Kukusuz Hz. Muhammedin asl grevi insanlara ilah vahyi duyurmak ve
onlara rehberlik etmekti; ancak Mekkedeki basklar, bu grevini zgrce yerine
getirmesine izin vermemekteydi. Bask ve engellemeler Hz. Peygamberin yeni bir
yurt arayna girmesine sebep oldu. Nihayet iktidar boluunun olduu Medineye
hicret eden Hz. Peygamber, burada din alandaki deiimi gerekletirmekle
kalmad; ayn zamanda toplumu yeniden yaplandrarak temel zelliklerini slam
dininin ahlak ve hukuk ilkelerinden alan bir toplum meydana getirdi. Medine
toplumunda ekillenen idar, sosyal, ekonomik ve kltrel yap, ahlak ilkelerini
slamdan alan slam Medeniyetinin mayasn oluturdu.
HZ. PEYGAMBER DNEMNDE DAR YAPI

Allah Resul, Mslmanlarn gznde her eyden nce itaat edilmesi
gereken bir peygamberdi. Ona itaatin snrlarn yine kendisinin naklettii vahiy
belirliyordu. Yce Allah birok ayette Mslmanlara Allah Resulne itaati
emretmektedir.
De ki: "Allah'a ve Peygamber'e itaat edin. (l-i mrn/3: 32)
Allah'a ve Peygambere itaat edin ki, size merhamet edilsin. (l-i

mrn/3: 132)
Mslmanlarn nderi Hz. Muhammed, Mekkede slam topluluunun

birlik ve beraberliini salamak iin aba harcamaktayd. Birlikte hareket
edilmedii takdirde kabilelerin, mensuplarna yaptklar basklarn nne gemek
mmkn deildi. Mslmanlarn Erkam b. Ebil-Erkamn evinde toplanmalar, bu
abalarn gstergelerindendir. Erkamn evi Mekke dneminde Mslmanlarn
sna olmutur.
Mekke, Kurey kabilesine bal baz boylarn stlendii sosyal, siyas, din,
asker ve hukuk baz grevleri paylamalar suretiyle idare ediliyordu. Hz.

Peygamberin getirdii yeni din, Mekkeliler tarafndan bu yapy bozan bir unsur
olarak deerlendirilmekteydi.
Hz. Peygamber, daha Mekkedeyken Akabe grmelerinde Medineye bir
lider olarak hicret edeceinin ilk iaretlerini verdi. Hicretten sonra da Medinede
sadece Mslmanlarn lideri olarak deil, ayn zamanda ehrin lideri olarak baz
Allah Resulnn asl dzenlemeler yapt.
hedefi devlet kurmak
Medineli Yahudilerle ve daha sonra da mriklerle yapt antlama,
deil, insanlarn takva
Mslmanlar kardeletirmesi, Mslmanlarn nfus saymn yaptrarak strateji
sahibi mminler
belirlemeye almas zikredilebilecek ilk uygulamalardr.
olmalarn salamakt.
Allah Resul, Medinede yaad on yllk srete idar birok tasarrufta
bulundu; grevlendirmeler yapt, memurlar atad, anlamalar imzalad ve bizzat
komutan olarak slam ordusunun banda seferlere kt ya da atad komutanlarn
emrinde evreye asker birlikler gnderdi.
Resulullah, grevlendirdii memurlara ilerine uygun cretler der; rvet
almak ve adam kayrmak gibi gayriahlak davranlardan kanmalarn zellikle
isterdi. Hatta grevlilerin aldklar hediyelerin dahi rvet olduunu ifade etmitir.
Hz. Peygamber birisini zekt toplama memuru olarak grevlendirmiti.

Adam grevden dnnce toplad mallar Resulullaha takdim ederek, Bunlar
sizin. Bunlar da bana verilen hediyelerdir. dedi. Bunun zerine Allah Resul
minbere karak bir konuma yapt. Konumasnda, Grevlendirdiim memura
ne oluyor da, Bu mallar sizin, bunlar da bana verilen hediyelerdir. diyor.
Babasnn ya da annesinin evinde oturduu halde bu hediyeler kendisine gelsin
de grelim! dedi. (Mslim, mra: 26)
Hz. Peygamberin darede Dikkat Ettii lkeler

Allah Resulnn ynetimde dikkat ettii temel ilkeler, ayn zamanda
slamn sosyal, siyas ve idar ilikilerde yerletirmeyi hedefledii nemli ahlak
prensiplerdir.
Drst olmak, ihanet Kulluk Bilincini Terk Etmemek

etmemek ve
Allahn insana bahettii dnyev servet ya da iktidar, onun
bakalarna gven
byklenmesine ve Allaha itaati terk etmesine sebep olmamaldr. Aksine insana
telkin etmek Hz.
verilen her imkn onun ykmlln artrr. Allah Resul hem gnlk
Peygamberin dikkat
ilikilerinde, hem de evredeki devletlere gnderdii mektuplarda ve Arap
eken
kabileleriyle imzalad antlama metinlerinde Allahn kulu olduunu zellikle
zelliklerindendir.
vurguluyordu.
Byklenmek ve gl olduunu iddia etmek, insann elindeki iktidar srf
kendi marifetiyle elde ettii dncesine kaplmasna sebep olur.

De ki: Ey mlkn sahibi olan Allah'm! Sen mlk dilediine verirsin.

Dilediinden de mlk eker alrsn. Dilediini aziz edersin, dilediini zelil edersin.
Hayr senin elindedir. phesiz sen her eye hakkyla gc yetensin. (l-i
mrn/3: 26)
Sadakat
Hz. Peygamber dnemi idaresinde dikkat edilen temel ilkelerden biri
sadakattir. Allah Resul verdii sz mutlaka tutar; ihanete asla izin vermezdi. Ona
gre ihanet etmek ve sznde durmamak mnafklarn alametlerindendir.
Mnafn alameti tr; konutuunda yalan syler, vaat ettiinde

vaadinden dner ve kendisine bir ey emanet edildiinde emanete hyanet
eder. (Buhr, ehde: 28; Mslim, mn: 107, 109; Tirmiz, mn: 14)
Hz. Peygamber, insanlar kandrmaktan ve yalan sylemekten iddetle

kand gibi, elilerine de drstlkten ayrlmamalarn ve yalan sylememelerini
tavsiye ederdi. Allah Resul, ihaneti sevmedii gibi, ihanet edenleri de affetmezdi.
Zaman zaman ahsna kar ilenen birok suu affetmesine ramen kendisini
kandran kiilere hogryle bakmazd.
Uhud savandan hemen sonra meydana gelen Hamrul-Esed gazvesinden
Medineye dnerken, Mslmanlar Mekke mriklerinden Muaviye b. Muire ve
Eb Azze el-Cumahyi yakaladlar. Daha nce Bedirde esir den ve Hz.
Peygamber tarafndan affedilen Eb Azze tekrar serbest braklmasn istedi. Hz.
Peygamber onun talebini reddederek, Allaha and olsun ki hayr! Artk bundan
sonra Mekkede ellerini ovuturup, Muhammedi iki defa kandrdm
diyemeyeceksin. diyerek lm cezasyla cezalandrlmasn emretti.
Biat
Biat, Mslmanlarn Allah Resuln lider olarak kabul ettiklerine dair
verdikleri itaat szdr. Hz. Peygamber, Medineye hicret etmeden nce Akabede
Mslmanlardan biat ald gibi daha sonralar karlat eitli olaylar srasnda
da Mslman erkeklerden ve kadnlardan biat almtr. Onun vefatndan sonra
kurulan devletlerde de biat, halifenin tebaa tarafndan kabul anlamn tamaya
devam etti ve biat alma uygulamas srdrld.
stiare
Hz. Peygamberin hem zel hayatnda hem de kamu ilerinde ok
Ortak akl retme nemsedii ilkelerden biri de istiaredir. stiare, Kuranda Mslmanlarn zellii
yntemi olan meveret olarak zikredilir.
Mslmanlarn
zelliklerinden biridir. Onlarn ileri aralarnda istiare (danma) iledir. (ura/42: 38)

Allah Resul, birok konuda Mslmanlarn dncelerini renmek

amacyla Mescid-i Nebevde toplantlar yapar; ortaya kan grlere deer verir,
kendi grne aykr da olsa ounluun grne uyard. rnein Uhud savann
savunma ya da meydan sava eklinde yaplmas hususunda ortaya kan gr
ayrl srasnda, ounluun grne uymu ve meydan sava yapmak zere
hazrlklara balamtr.
konusunda onlarla istiare et. Bir kere de karar verip azmettin mi, artk
Allah'a tevekkl et, (ona dayanp gven). phesiz Allah, tevekkl edenleri
sever. (l-i mrn/3: 159)
Allah Resul, Mslmanlara danmaya nem verdii gibi kendisine yaplan

nerileri dikkate alr ve uygun grdklerini yerine getirirdi. Bedir savandan nce
belirledii karargh yerini Hbb b. Mnzirin nerisiyle deitirmesini bu
davranna rnek olarak zikredebiliriz.
Adalet
slamn insanlar arasnda yerletirmeyi hedefledii temel ilkelerden biri
adalettir. Allah Resul, adaletli olmaya ve zulmden kanmaya byk nem
verirdi.
Liyakat ve Ehliyet
Allah Resul grevlendirmelerinde yeterlilie ok nem verir; iin ehli
olmayan kimseleri grevlendirmezdi.
Allah size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasnda
Ehil olmayan insanlarn
hkmettiiniz zaman adaletle hkmetmenizi emrediyor. Dorusu Allah, bununla
greve getirilmeleri
size ne gzel t veriyor! phesiz ki Allah hakkyla iitendir, hakkyla grendir.
toplumu ifsat eder.
(Nisa/4: 58)
taat
Allah Resul, Mslmanlarn liderlerine samimi olarak itaat etmelerini
isterdi. Bununla birlikte itaat, kr krne teslimiyet anlamna gelmemektedir.
Ey iman edenler! Allah'a itaat edin. Peygamber'e itaat edin ve sizden
olan idarecilere de. (Nisa/4: 59)
Tevazu
Allah Resul gnlk hayatnda mtevaz bir insan olduu gibi bir idareci
olarak da insanlar kmseyen, onlara deer vermeyen tavrlardan kanrd.
nsanlarla konuurken yzlerine bakar, onlara deer verdiini hissettirirdi.
Bir gn Allah Resulyle konuan bir bedevi heyecanlannca, Sakin ol! Ben
kral deilim. Kurutulmu et yiyen bir kadnn oluyum. diyerek adam
sakinletirmeye almtr. (bn Mce, Etime: 30)

slama Davet
Hz. Peygamber, hem bizzat kendisi ortam bulduunda dini tebli etmi;
hem de talep gelmesi hlinde baka yerlere tebliciler gndermitir. Biru Mane
olaynda saldrya urayan 70 kadar davetinin, talep zerine grevlendirildiklerini
biliyoruz. Yine Rac olaynda ihanete maruz kalan Mslmanlar da davet amacyla
Hz. Peygamber tarafndan grevlendirilmilerdi.
Sizden, hayra aran, iyilii emreden ve ktlkten men eden bir
topluluk bulunsun. te kurtulua erenler onlardr. (l-i mrn/3: 104)
Hz. Peygamber, davetini kendi konumunu ve Mslmanlarn durumunu

dikkate alarak aamal olarak yapmtr. nce Mslmanlarn yeni dinin inan
esaslarn zmsemelerini salam; daha sonra tebli grevini yerine getirebilecek
Mslmanlar yetitirmi ve bylece slamn kitlelere abuk ulamasn salamtr.
Bundan sonra Allah Resulnn, dier lkelere ynelik tebli faaliyetlerine
giritiini gryoruz.
Elilik
Allah Resul, slam yaymak amacyla komu devletlere davet mektuplar
gndermitir. Habe Meliki Necaye Amr b. meyye ed-Damryi; Bizans Kayseri
Allah Resul, komu Herakleiosa Dihye b. Hlife el-Kelbyi; Msr Mukavksna Htb b. Eb Belteay;
lkelerin yneticilerini Ssn Kisras Hsrev Pervize Abdullah b. Huzfe es-Sehmyi gndermitir.
slma davet etti. Bunlardan baka Hz. Peygamber, Gassan melikine, Belk, Yemme, Busra, Umn
nk her insan onun ve Bahreyndeki yneticilere slama davet amacyla eliler gndermitir. Komu
davetine muhataptr. devletlerin liderleri Allah Resulnn davet arsna ve elilerine farkl ekillerde
tepki gstermilerdir.
Allah Resulnn Bizans Kral Herakleiosa elisi Dihye el-Kelb ile

gnderdii mektup:
Rahman ve Rahim Olan Allahn adyla! Allahn kulu ve elisi
Muhammedden, Rumlarn kral Herakleiosa
Allahn selam, hidayet zere olan kimsenin zerine olsun! Seni tam bir
teslimiyetle dine aryorum. slama tabi olursan esenlik iinde olursun ve
Allah sana iki kat sevap verir. Ama bundan kanacak olursan, hkmn altndaki
tebaann gnahlar da senin zerine olacaktr. Ve (siz) Ey kendilerine kitap
gnderilenler! Sizinle bizim aramzda mterek olan bir sze geliniz: Allahtan
bakasna kulluk etmeyelim; Ona hibir eyi ortak komayalm ve aramzdan
hi kimse kp da Allahtan bakasn tapnacak Rab edinmesin. Eer tm
bunlardan sonra onlar yine yz evirirlerse, ite o zaman ahit olun ki kukusuz
biz Allaha teslim olup inananlardanz deyiniz. (l-i mrn/3: 64) (Hamidullah,
2004: 280-281)

Hz. Peygamber, sava hlinde olduu kabilelerle bazen iletiim kurma

ihtiyac duyuyordu. Umre yapmak iin Mekkeye gittiinde, umre yapmalarna
engel olmamalar iin Mekkelilere Hz. Osman eli olarak gndermitir.
Hz. Peygamberin, kendisine gnderilen elileri kabul etmi ve elilere iyi
muamele edilmesini tavsiye etmitir. Ayrca Allah Resul, elilerin lider olarak
kendisini yceltmek amacyla rka benzer ekilde ne eilmelerine ya da secdeye
kapanmalarna izin vermemitir. Sahabiler, elilerin kabulnden nce bu ve benzeri
davranlardan saknmalar hususunda elilere uyarlarda bulunurlard.
Allah Resul, elileri karlarken gzel ve temiz elbiseler giymeye dikkat
eder, imknlar lsnde onlara ikramda bulunurdu. Allah Resul, yanna gelen
elilerin kendi dinlerine gre ibadet etmelerine de yardmc olmutur. Nitekim
Necrndan Medineye gelen Hristiyan heyetinin, kendi dinlerine gre Mescid-i
Nebevde ibadet etmelerine izin vermitir.
Hicretin 9. ylnda Arap yarmadasnn eitli blgelerinden birok heyet
Allah Resulyle grmeye geldi. Bu sebeple 9. yla senetl-vfd (heyetler yl)
denmitir.
LER OKUMALAR N
Hz. Peygamberin gnderdii eliler ve davet mektuplaryla ilgili olarak
aadaki kitaplar okuyabilirsiniz:
Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu,
eviren: Mehmet Yazgan, Beyan Yaynlar, stanbul 1998.
Abidin Snmez, Resulullahn Diplomatik Mnasebetleri ve Sulh
Muahedeleri, Bayrak Matbaas, stanbul 1984; Resulullahn Diplomatik
Mnasebetleri, nklp Yaynlar, stanbul 1987.
Abidin Snmez, Resulullahn slama Davet Mektuplar, nklp Yaynlar,
stanbul 1984
Antlamalar
Hz. Peygamberin yapt Allah Resul, bir lider olarak Ehl-i kitaptan Yahudiler ve Hristiyanlarla
antlamalar, bar antlamalar yapt gibi baka dinlere mensup insanlarla ve birok mrik kabileyle
ortamnda slm de antlamalar yapmtr.
zgrce tebli etme Medineye geliini takip eden aylarda buradaki Yahudilerle karlkl hak ve
amacna ynelikti. ykmllklerin belirlendii bir antlama yapt. Yahudiler uyduu srece bu
Allah Resul, davetinin anlama yrrlkte kald.
muhatab olan her Mekkelilerle yapt Hudeybiye antlamasnda Mekke heyetinin szcs
insanla iliki kurmaya olan Sheyl b. Amr, onu peygamber olarak tanmadklarn ifade ederek
nem vermitir.

antlamaya isminin Abdullahn olu Muhammed eklinde yazlmasn talep etti;

Allah Resul, bu talebi kabul etti.
Hz. Peygamber, Medine civarnda yaayan birok kabileyle ve kt
gazveler srasnda karlat kabilelerle antlamalar yapmaya, dolaysyla bar
ortamnda slam tebli etmeye almtr.
Valilik
Hz. Peygamber, idareyle ilgili eitli grevlendirmeler yapm; slam
Devletine katlan blge ve ehirlere yneticiler tayin etmitir. Hz. Peygamberin
grevlendirdii valilerin says otuz civarndadr. Grevlendirilen yneticilerin
bazlar kabilelerin ilerini yrtmek zere atanmtr. Kabile liderinin, Mslman
olduktan sonra kabilesinin banda Hz. Peygamber adna ynetici olarak
brakldn gryoruz. Bu durum, kabilelerin i ilerinde nemli lde merkezden
Hz. Peygamber bamsz hareket etmelerine imkn vermitir.
dneminde valilerin
Allah Resulnn tayin ettii valilerden biri, Mslman olmadan nce
ynetim dnda namaz
rann Yemen valisi olan Bzndr. Mslman olduktan sonra Allah Resul
kldrma, hukuk
tarafndan eski grevinde braklmtr.
problemleri zme gibi
grevleri de vard. Atanan valiler sadece bulunduklar blgeyi ynetmiyorlar; bazen ayn
zamanda, din talim, zektlarn toplanmas, namaz kldrma ve ortaya kan hukuk
problemleri zme gibi grevleri de yerine getiriyorlard.
LER OKUMALAR N
Valilikle ilgili, nal Kln Peygamber ve Drt Halife Gnlerinde ehir
Ynetimi ve Valilik (Yediveren Kitap, Konya 2004) adl kitabn okuyabilirsiniz.
Ktiplik
Hz. Peygamber, Mekke dneminden itibaren kendisine gelen vahyi, okuma
yazma bilen ktiplere yazdryordu. Hicretten sonra okuma-yazma renenlerin
saysnda ciddi bir art oldu. Bunda hem Bedirde esir edilip kurtulmalk bedelini
deyemeyen okuma yazma bilen kiilerin onar Mslman ocua okuma yazma
retmeleri, hem de Suffada Hz. Peygamberin nezaretinde Mslman ocuklara
Allah Resulnn hem okuma yazma ve din bilgilerin verilmesinin byk etkisi olduu kukusuzdur.
mektuplarn hem de
Allah Resul vefat edinceye kadar kendisine onlarca kii ktiplik yapmtr.
gelen vahyi yazan
Bu ktiplerden bazlar, Resulullahn dier devletlere gnderdii mektuplar ve
ktipleri vard.
yapt anlamalar da yazmlardr.
Hz. Peygamber, dier din mensuplarnn kendisini yanltabilecekleri
ihtimalini gz nnde bulundurarak ktiplerinden Zeyd b. Sbite Sryanice ve
branice renmesini emretmitir.

Yarg
Allah Resul, Medinede Mslmanlar arasndaki ihtilaflarn zm iin
mracaat merciiydi. Bu sebeple yarglama grevi Medinede bizzat kendisi
tarafndan yerine getiriliyordu. Baz sorunlarn zm iin Sahabilerden bazlarn
grevlendirdiine dair rivayetler de mevcuttur.
Adaleti ayakta tutma Bu arada Allah Resulnn Medine dndaki blgelere atad yneticiler,
ilkesi slm Tarihi yarglama grevini de yerine getirmilerdir. Hz. Peygamber, gnderilen grevlilere,
boyunca iktidar elinde kendilerine bir dava gelmesi hlinde nasl davranacaklar hususunda yol gsterici
bulunduran tavsiyelerde bulunmutur. Hz. Aliyi Yemene gnderirken yanna iki hasm
yneticilerin temel geldiinde ikisini de dinlemeden karar vermemesi tavsiyesinde bulunmutur.
hedefi olmutur. Yemene gnderdii Muz b. Cebel ile aralarnda geen konuma,
yarglamann nasl yaplaca hususunda aklayc bilgiler ihtiva etmektedir.
Allah Resul, Yemene tayin ettii Muza, Sana bir mesele getirildiinde
nasl zeceksin? diye sordu. Muz, Allahn kitabna bakarak zerim. diye
cevap verdi. Allah Resul, Ya orada bulamazsan? diye sordu. Muz,
Resulnn uygulamalarna bakarm. dedi. Allah Resul, Orada da bulamazsan
ne yaparsn? diye tekrar sordu. Bu durumda itihat ederim. diye cevap verdi.
Allah Resul, bu cevaptan memnun kald. (Tirmiz, Ahkm: 3)
Allah Resul, taraflar dinleyip aradaki sorunu iyice anladktan sonra karar
verirdi. Aralarnda ihtilaf olan kimselerin hakem tayin etmek suretiyle sorunu
gidermeleri ya da slamn herhangi bir helal hkmn harama, haram helale
dntrmemek kaydyla kendi aralarnda anlamalar yolunu da ak tutmutur.
Balama ve af yolu ahlak olarak tavsiye edilmi; ancak bunun da bir hakszla yol
amamasna zen gsterilmitir.
Hz. Peygamber dneminde yarg faaliyetinin yrtld, bu ie tahsis
edilen zel binalar yoktu. Hz. Peygamber, zamannn ounu mescitte geirdii iin
kendisine gelen davalara genellikle burada bakard. Ancak mescit dnda
bulunduu zamanlarda gelen davalar bulunduu yerde zerdi.
slam medeniyetinde yarg faaliyeti, Allahn kitab, Resulnn snneti,
limlerin icma ve rf dikkate alnarak, daha nce yarg iini grenlerin
uygulamalar da gz nnde bulundurularak yerine getirilmitir.
Allah Resulnn
komuta ettii seferlere Asker Yap ve Komutanlk
gazve, komutan
grevlendirdii Mslmanlar Mekkede can gvenliklerini salamak iin bir araya gelerek
seferlere ise seriyye mriklerle mcadele edebilecek durumda deillerdi. Hz. Peygamber, Medineye
denir.

hicret ettikten sonra, Mslmanlarn byk maduriyetlere uratldklar

Mekkeden gelebilecek tehlikelere kar hazrlkl olmak, dier kabilelerin
faaliyetlerini gzetlemek ve bar anlamalar yapmak amacyla muhtelif seriyyeler
gndermitir. Zaman zaman kendisi de kk ya da byk askeri birliklerin banda
gazvelere kmtr. Bu seriyye ve gazvelerin ounda fiil atma meydana
gelmemitir.
Hz. Peygamber, kendisi sefere katlyorsa, ordusunun komuta grevini
bizzat stlenirdi. Sefere katlmayacaksa gnderdii askerlerden birisini komutan
olarak tayin eder; birlikteki askerlere de komutana itaat etmelerini tembihlerdi.
Allah Resul, komutan hangi amala grevlendirmise o grevin gerei olan
talimatlar verir; sava meydana gelmesi hlinde bizzat atmalara
katlmayanlarn, kadnlarn, ocuklarn, ibadetle megul olan din adamlarnn
ldrlmemelerini, aalarn kesilmemesini ve hayvanlara zarar verilmemesini
tavsiye ederdi.
Grevlendirdii komutanlara itaat edilmesini zellikle isterdi. Kuran,
itaatin din bir grev olduunu hatrlatmaktadr. Uhud savanda Allah Resulnn
Aynen (Rumt) tepesinde grevlendirdii askerlerin emre itaatsizlik yapmalar,
birok Mslmann ehit olmasna sebep olmutur.
Allahiman
Ey Resul bir kiiyiAllah'a
edenler! komutan itaattayin ettiinde
edin. ona bir itaat
Peygamber'e sancak verir;
edin ve sizden
kendisiyle birlikte(idarecilere)
olan ulul-emre gidecek askerleri belirler; gidilecek
de. Herhangi yereanlamazla
bir hususta gre yeterli bir hazrlk
dtnz
yapmalarn salard. Bu arada gizlilik gerektiren durumlarda
takdirde, Allah'a ve ahiret gnne gerekten inanyorsanz, onu Allah askeri birliin gidecei
ve
yn ve hedefi gizler ve askerlerin gvenliini tehlikeye atacak zafiyetlerden
Resulne arz edin. Bu, daha iyidir; sonu bakmndan da daha gzeldir. (Nisa/4:
kanmalarn
59) emrederdi.
Hac Emirlii
Hz. Peygamber dneminde Mekke fethedildikten sonra defa hac
yaplabilmitir. Fetihten sonra Hz. Peygamber Mekkedeki idar, siyas, din ve
ekonomik zellikler tayan grevlerin bir ksmn kaldrm; ancak Kbenin
anahtarn eskiden olduu gibi Abduddar oullarnn elinde brakarak Osman b.
Talhaya vermitir.
Mekkenin fethedildii yl Allah Resul ayrca bir hac emiri tayin etmemi;
Mekke valisi Attb b. Esd hac emirlii yapmtr. Hicretin 9. ylnda Hz. Ebubekirin,
10. ylda ise bizzat Hz. Peygamberin hac emirliinde hac ibadeti ifa edilmitir.
Hz. Ebubekir hac emiri olarak grev yapt srada hac ibadetiyle ilgili olarak
nazil olan baz ayetler Hz. Ali araclyla Hz. Ebubekire bildirilmi; o da ayetleri
duyurarak gerekli dzenlemeler yapmtr.
Ey iman edenler! Allah'a ortak koanlar ancak bir pislikten ibarettir. Artk
bu yllarndan sonra, Mescid-i Haram'a yaklamasnlar. (Tevbe/9: 28)

Hac emirlii, Allah Resulnn uygulamasndan sonra asrlarca devam

etmitir. Halifeler ya bizzat kendileri hacca giderek bu grevi ifa etmiler ya da
yerlerine bir hac emiri grevlendirerek hac ibadetinin huzur iinde yaplmasn
salamlardr.
Zekt Amillii
slamn, imkn olan Mslmanlara ykledii mali bir ibadet olan zektn
kime verilecei Kuranda bildirilmitir.
Sadakalar (zektlar), Allah'tan bir farz olarak ancak fakirler, dknler,
Zekt sosyal adaleti zekt toplayan memurlar, kalpleri slam'a sndrlacak olanlarla (zgrlne
tabana yayan bir kavuturulacak) kleler, borlular, Allah yolunda cihat edenler ve yolda kalm
ibadettir. yolcular iindir. Allah hakkyla bilendir, hkm ve hikmet sahibidir. (Tevbe/9:
60)
Ayette zikredilen snflardan biri zekt memurlardr. Hz. Peygamber

dneminde zekt, memurlar tarafndan toplanr ve Allah Resulnn uygun
grd kimselere datlrd.
HZ. PEYGAMBER DNEMNDE EKONOMK HAYAT

Allah Resulnn doup hayatnn ounu geirdii Mekke ehrinin en
nemli ekonomik kayna ticaretti. Ticaretin yan sra hayvanclk da yaplrd.
Resulullahtan birka nesil nce byk gelime gsterdii anlalan Mekke
ticaretinin arln Yemen ile am arasndaki transit ticaret oluturur. Ticar
faaliyetler, Mekkelilerin ounda ticaret yeteneini gelitirmitir. Hz. Peygamber
de peygamber olmadan nce ticaretle uramtr. Hz. Hatice ile evlenmeden nce
onun ticar orta olarak ama gittii gibi onunla evlendikten sonra da ticar
faaliyetlerine devam etmitir.
LER OKUMALAR N
Hz. Peygamber dnemindeki ekonomik faaliyetler hakknda geni bilgi iin
Cengiz Kallekin Asr- Saadette Ynetim-Piyasa likisi (z Yaynclk, stanbul 1997)
adl kitabn okuyabilirsiniz.
Medinede Ekonomik Durum

Hz. Peygamberin hicret yurdu olan Medinede yaayan Evs ve Hazrec
Cami ve Pazar, slm kabileleri daha ok tarmla uratklar iin ticaret byk lde Yahudilerin
ehrinin kalbinde yer elindeydi. Yahudi kabilelerinden Kaynuka oullar daha ok ticaret, silah imalat ve
alan ayrlmaz ikilidir.

kuyumculukla urarlard. Nadir oullar geimlerini tarmla, Kurayza oullar ise

tarm ve ticaretle salyorlard.
Muhacirler, hicret gnlerinde madd adan byk skntlar ekmilerdi.
Zira madd varlklarnn nemli bir ksmn Mekkede brakmak zorunda kalmlard.
Mekkeli Mslmanlarn nemli bir skntlar da Medineliler gibi ziraattan
anlamamalaryd. Medineli Mslmanlar, Muhacirlere byk bir zveriyle yardm
ediyorlard; ancak onlarn imknlar da snrlyd. Allah Resul, maduriyetlerin
engellenmesi, yardmlamann dzene sokulmas ve dayanmann artrlmas iin
kardeletirme uygulamasyla hangi Ensarnin hangi Muhacire yardm edeceini
belirledi.
Medine Pazar
Allah Resul, hicret ettikten sonra ticareti canlandran nemli admlar att.
Bunlardan biri Mslmanlarn ekonomik alanda Yahudilere baml kalmasn
engellemek iin bir pazar oluturmak oldu. Mescid-i Nebevnin yaknna kurulan bu
pazarda yaplan alveri iin vergi alnmamas, ticar hayat ksa srede canlandrd.
Muhacirlerin ticar yetenei de Medinede ticaretin gelimesinde etkili oldu.
Ticaretin Tevik Edilmesi ve Yaplan Baz Dzenlemeler

Hz. Peygamber birok konumasnda Mslmanlar ticaret yapmaya tevik
etmitir. Ancak ticaret yaparken insanlar kandrmamak, tartda ve lde hile
yapmamak, yalan sylememek, hakkaniyet lsn zedeleyecek ekilde ar kr
etmekten kanmak gerektii hususunda uyarlarda bulunmutur. te yandan
byk ekonomik maduriyetlere sebep olabilen faiz kaldrlarak hakszlklarn
nne geilmitir.
Gvenilir tacir, peygamberler, sddkler ve ehitlerle beraberdir. (Tirmiz,

Buy: 4)
Bunlarn dnda Cahiliye dneminde bilinen ve hakszlklara yol aan her

trl alveri eklinin kaldrldn da biliyoruz. slamn ticaret hayatna getirdii
bu yeni dzenlemeler, insanlarn birbirlerine zulmederek haksz kazan
salamalarn ve dengesiz gelir dalmnn sosyal adaleti ortadan kaldrmasn
engelleme amacna yneliktir.
LER OKUMALAR N
Hz. Peygamber dnemindeki ticar faaliyetler hakknda daha fazla bilgi
edinmek iin Ahmet Turan Ykselin slamn lk Dneminde Ticari Hayat (Beyan
Yaynlar, stanbul 1999) adl kitabn inceleyebilirsiniz.

Ekonomik Dengelerde Sosyal Adaleti Salamak

Sosyal adaleti salamak iin o gnk rfe gre varlkl saylabilecek
kimseler maddi varlklarnn asgari bir miktarn fakir insanlara vermekle ykml
tutulmulardr. Ticar ve nakd varlklarn krkta biri, tarmsal rnlerin onda biri ve
hayvanlarn cinsine gre belli bir miktar fakirlerin hakk olarak grlmtr. Zekt
dediimiz bu mal ibadetin dnda Mslmanlarn birbirlerine yardm etmesi,
imkn olanlarn infakta bulunmas da emredilen davranlardandr.
HZ. PEYGAMBER DNEMNDE SOSYAL HAYAT
lk slam Toplumu
Mslmanlar
Allah Resul Hz. Muhammedin Mekkedeki on yllk tebli hayat boyunca Mslman
dneminde slm olanlarn says yaklak 230 kii kadard. Bu yllarda Mslman olanlarn byk
toplumu inan skntlarla kar karya kaldklar aikrdr. Allah Resul, ilk slam cemaatinin maruz
etrafnda kald basklar atlatmak iin aba harcyordu. Rahat grme ve ibadet etme
yaplandrlm bir imknnn olmad Mekkede Allah Resul Erkam b. Ebil-Erkamn evinde
toplumdur. mminlerle grmeler yapyordu.
Mekkede Mslman olanlarn profiline baktmzda kadnlar arasnda yer
alan baz istisnalar dnda Mslmanlarn hemen hepsi yaa Resulullahtan gen
kimselerdi. Mslmanlar arasnda kabile liderlerinden kimse yoktu. Saylar
zannedildii kadar fazla olmasa da slama giren kleler de vard. Gen erkek ve
kadnlarn yeni dine ilgisi dikkat ekiciydi. Bu Mslmanlardan 104 kii, mriklerin
basklar zerine Allah Resulnn isteiyle Habeistana hicret ettiler.
Allah Resul ve birok Mslman ise Medineye hicret ettiler. Hicretle
birlikte Mslmanlarn kimliklerini sosyal hayatta ifade etme ve bu kimlikle hayata
katlma imknlar oldu. Hz. Peygamber, hicretten sonra Medinedeki Mslmanlar
saydnda 1500 kii olduklarn tespit etti.
Gayrimslimler
slam, dier din mensuplarnn, inanlarn yaama haklarn temel
haklardan biri olarak grr. Allah Resulnn yaad dnemden gnmze kadar
slam toplumlarnda eitli dinlere mensup Gayrimslimler bulunmutur. Allah
Resul, onlarla anlamalar yapm, kendilerine ahitler verilmi ve bu ahitlere
sonuna kadar uyulmutur.

Hz. Peygamber dneminde Yahudiler ve Hristiyanlar, zimmet ehli olarak

slam toplumunda hayatlarn rahat bir ekilde yaamlardr. Kendi aralarnda ticar
ve sosyal ilikilerini inanlarna uygun bir ekilde yrtme imknna da sahip
olmulardr. Allah Resulnn bu uygulamas, baka dinlere mensup insanlarn
slam havzas iinde din ve mill kimliklerini asrlarca koruyabilmelerini salamtr.
LER OKUMALAR N
Medine toplumu hakknda daha geni bilgi iin aadaki kitaplar
okuyabilirsiniz:
Ekrem Ziya Umeri, Medine Toplumu, eviren: Nureddin Yldz, Risale

Yaynlar, stanbul 1988.
Mustafa Aydn, lk Dnem slam Toplumunun ekillenii, 2. Basm, Pnar
Yaynlar, stanbul 2001.
Kardelik
Hz. Peygamber, Medinede yaayan ahali arasnda dayanmay artrmak
iin nemli admlar att gibi, Mslmanlar arasndaki birlik ve beraberlii
salamak amacyla da baz admlar att. Medine szlemesi olarak bilinen belgenin
ilk 23 maddesi Mslmanlar arasndaki hak ve ykmllklerle ilgili dzenlemeler
Mminler kardetir. getirmektedir. Aslnda Mslmanlar arasnda dayanmay artran ilk anlamalar
daha Mekkede Akabe biatiyle yaplmt.
Hz. Peygamber, Muhacirlerin karlat sorunlar asgariye indirmek
amacyla hicretin ilk ylnda Muhacirlerle Ensar kardeletirdi. Bireysel
sorumluluklar ykleyerek aralarndaki dayanmay artrd. Ensarlerin Muhacir
kardeleri iin yaptklarn anlatan ok etkileyici fedakrlk hikyeleri kaynaklarda
yer alr.
Sosyal likiler
slam, Mslmanlar karde olarak tanmlamaktadr. Cahiliye dneminde
Araplar arasndaki dayanma, kabile ilikileri erevesinde geliiyordu. Hz.
Peygamber hicretten sonra Mslmanlarn birbirlerinin aleyhine olacak ekilde
herhangi bir anlamaya taraf olmalarn yasaklamtr. nk Mslman olmak,
Allah ve Resulnn tarafnda olmak anlamna geliyordu. Bu nedenle
Mslmanlarn birliini bozan uygulamalardan kanlmtr.
slamdan sonra hilf (kabileler ya da bireyler aras anlamalar) yoktur.

(Mslim, Fedilus-Sahbe: 204, 206)

Sosyal Dayanma
Zekt ve sadaka gibi sosyal dayanmay salayan uygulamalarn dnda Hz.
Peygamberin slam birliini pekitirmek iin yardmlama ve dayanmaya ok
nem verdiini biliyoruz. Allah Resul Mslmanlar bir vcut gibi nitelendirir.
Mminler birbirini sevmede, acmada ve korumada bir vcuda
benzerler. Vcudun bir uzvu hastaland zaman dier uzuvlar da bu sebeple
uykusuzlua ve ateli hastala tutulurlar. (Buhr, Edeb: 27)
Mminin mmine kar durumu, birbirlerini tutan binalar gibidir.

(Buhr, Edeb: 36)
Toplumun Eitimi
nsanlarn hem din eitimleri, hem de hayata hazrlanmalar nemsenen
temel grevlerdendir. Hz. Peygamber, ocuklara kk yalardan itibaren kiilik
kazandracak bir eitim verilmesini nemsemitir.
Asr- Saadette
Eitimin en yaygn ekilde verildii yerler mescitlerdir. Mescitler, Hz.
insanlarn eitimine
Peygamber dneminde hayatn iinde daha aktif yer almaktayd. Mescid-i
byk nem verilmitir.
Nebevde bir yandan verilen hutbelerle ve yaplan sohbetlerle eitim verilirken te
yandan Suffada, Hz. Peygamberin kontrolnde grevlendirilen retmenler
tarafndan rgn eitim veriliyordu. Suffada yetitirilen Mslmanlar, slamn
tebli edilmesinde aktif rol oynadlar. Buras ayn zamanda kalacak yeri olmayan
Mslmanlarn geceledikleri bir mekn olarak kullanlmtr. Orada geceleyenler
ayn zamanda Hz. Peygamberin eitiminden geme imkn da buluyorlard.
Erkek ocuklarn hayata hazrlanmas babalarnn gzetiminde gerekleirken
kzlarn temel eitimleri anneleri tarafndan veriliyordu. Bunun dnda btn
Mslmanlarn asgari dzeyde de olsa din eitimi almalarna zen gsterilmitir.
Aile
Aile, slam toplumunun en temel kurumlarndan biridir. Aile bireylerinin
birbirlerine kar ykmllkleri vardr. Baba ailenin geimini salamak, eine ve
Aile bireyleri arasnda ocuklarna iyi davranmakla mkelleftir.
doruluk zere
Sizin hayrlnz ailesine hayrl olandr. (Tirmiz, Menkb: 64)
dayanma, Hz.
Peygamber dnemi
slm toplumunun Anne, ocuklarnn bakmyla ve yetitirilmeleriyle ilgilenir. ocuklar,
nemli zelliklerinden ebeveynlerine saygda kusur etmezler, onlara f bile demezler.
biridir.

Rabbin, kendisinden bakasna asla ibadet etmemenizi, anaya-babaya iyi

davranmanz kesin olarak emretti. Eer onlardan biri, ya da her ikisi senin
yannda ihtiyarlk ana ularsa, sakn onlara f! bile deme; onlar azarlama;
onlara tatl ve gzel sz syle. Onlara merhamet ederek tevazu kanadn indir ve
Rabbim! Tpk beni kkken koruyup yetitirdikleri gibi sen de onlara ac. de.
(sra/17: 24)
Allah Resul, akraba ziyaretine ve akrabalar arasnda dayanmaya ok
nem vermitir. Ancak bu dayanma, hakszlk ve zulm zere olmamaldr.
Bir defasnda Allah Resul, Zalim de mazlum da olsa kardeine yardm

et. buyurur. Bu sz, Araplar arasnda Zalim de olsa kardeine yardm et.
eklinde bilinen bir ataszne benzemektedir. Oradakiler, Ey Allahn Resul!
Mazlum olana yardm etmeyi anladk da zalime nasl yardm edeceiz? diye
sorduklarnda Allah Resul, Onu zulmnden engelleyerek! buyurmutur. (Bk.
Buhr, Mezlim: 4)
Evlilik
Hz. Peygamber, Mslmanlar evlilie tevik etmi; evlilii zorlatrc tavr
ve uygulamalardan kanlmasn istemitir. Kuran, kadn ve erkein birbirlerinin
elbisesi olduunu vurgular. rt insann hem ayplarn rter, hem de onu
ktlklerden korur.
Onlar, size rtdrler, siz de onlara rtsnz. (Bakara/2: 187)
lk slam toplumunda evlilik, gnmzde benzeri olan uygulamalarla

gerekleirdi. Gelin namzedi olan kzn istenecei bildirilir. Kz tarafnn raz
olmasyla kz istenir; hazrlklar tamamlandktan sonra dn yaplrd. Dnde
evliliin duyurulmas anlamna da gelen bir yemek verilmesi, nemsenen bir
gelenekti. Hz. Peygamber, imknlar lsnde bir dn yemeinin verilmesini
tavsiye etmitir. Dnlerde ly karmayacak ekilde elence dzenlenmesine
de izin verilmitir.
Mslmanlar, mrik kadnlarla ve erkeklerle evlenemezler. Ayrca
evlenilemeyecek akrabalar da Kuranda belirtilmitir.
man etmedikleri srece Allah'a ortak koan kadnlarla evlenmeyin.

Allah'a ortak koan kadn hounuza gitse de mmin bir cariye Allah'a ortak koan
bir kadndan daha hayrldr. man etmedikleri srece Allah'a ortak koan
erkeklerle, kadnlarnz evlendirmeyin. Allah'a ortak koan hr erkek hounuza
gitse de, iman eden bir kle, Allah'a ortak koan bir erkekten daha hayrldr.
(Bakara/2: 221)

Evlilik srasnda erkein kadna verecei mehir hususunda karlkl rza ile
anlamalar istenir. Mehir, kadnn kendi hakkdr; karlaabilecei bir skntda
onun iin maddi gvencedir. Bu mehri babasna vermek zorunda olmad gibi
kocasna da vermeyebilir. Kendisine ait olan mehirde diledii gibi tasarrufta
bulunabilir.
Ailenin geimini salamak erkein ykmllndedir. Bununla birlikte
kadnn almasna mani bir durum yoktur. Ancak kadn, kazand paray evin
Aile bireyleri arasnda temel ihtiyalarn karlamak zere harcamak zorunda deildir. Hz. Peygamber
karlkl sayg ve sevgi zamannda baz kadnlarn eitli iler yaparak para kazandklarn biliyoruz. Hatta
esastr. Allah Resulnn hanmlarndan Zeyneb bt. Cahn diki diktii, Sevde bt.
Zemann deri ileyerek aile btesine katkda bulunduu nakledilir.
Allah Resul, kiinin ailesi iin yapt harcamalarn sadaka hkmnde
olduunu vurgular.
Bir Mslman, Allahn rzasn umarak ailesinin geimini salarsa, yapt
harcamalar onun iin birer sadaka olur. (Buhr, Nafakat: 1)
Boanma
Evlilik, dnyevi ve uhrevi mutluluk getirmesi iin yaplr. Fakat her evlilik
insana mutluluk getirmeyebilir. Evliliin yrtlemedii durumlarda boanma
gerekebilir. slam, aile birlikteliini devam ettirmeleri mmkn olmayan kimselerin
ayrlmasnn nn kapatmamtr. Allahn en sevmedii helal olan boanma,
kimseyi krmadan yaplmaldr.
Allahn helal kldklar arasnda en sevmedii ey boanmadr. (Eb

Dvud, Talk: 3)
slam dini, zulmetmeden boanmaya izin vermitir. Boama yetkisi erkee

verilmi olmakla birlikte, nikh srasnda kadnn boama haklarndan bazlarn
alabilmesi mmkn olduu gibi, hakl bir gerekesi olduu takdirde kadn
hkimden nikhn feshetme talebinde bulunabilir. Bu yollarn dnda hukuki bir
gerekesi olmad hlde boanmak isteyen bir kadn kocasyla anlama yaparak
boanabilir. Ancak hangi yntemle olursa olsun taraflarn birbirlerine zulmetme
dncesiyle hareket etmemeleri esastr.
Kadnlar
slam, kadnlara ok nemli haklar getirmitir. Cahiliye dneminde itibar
olmayan kadn, Hz. Peygamber dneminde anne ve e olarak hak ettii itibar elde
etmi; toplumda aktif olarak grev stlenmitir.

Kadnlar, eleriyle ya da akrabalaryla birlikte hicret etmiler; ihtiya

duyulduu yerlerde yarallarn tedavisi, yemek yapma gibi geri hizmetlerde grev
almak zere savalara ve yolculuklara katlmlardr.
Hz. Peygamber, bizzat kadnlarn din eitimiyle de ilgilenmitir. Kadnlar,
ocuklarn bakmyla ilgilendikleri ve erkekler gibi her zaman Mescid-i Nebevye
gidemedikleri iin Hz. Peygamberden istifade amacyla haftann belirli bir gnnn
kendilerine tahsis edilmesini istemiler; Hz. Peygamber de onlara bir gn tahsis
etmitir.
LER OKUMALAR N
Hz. Peygamber dneminde kadnlarn durumu iin Rza Savan Hz.
Muhammed (s.a.v.) Devrinde Kadn (Ravza Yaynlar, stanbul 1991) adl kitabn
okuyabilirsiniz.
Kleler
slam ncesi dnemlerden itibaren mevcut olan klelik sistemi Cahiliye
Araplarnda da mevcuttu. Mekkede Hz. Ebubekirin akrabalarndan Abdullah b.
Cdn, kle ticaretiyle urard. Cahiliye dneminde kleler dier insanlarn sahip
olduklar haklara sahip deillerdi. Bundan dolay sahipleri, onlara her trl
muameleyi reva grebiliyorlard.
Hz. Peygamberin getirdii din, insanlarn sosyal statleri ya da ekonomik
durumlar ne olursa olsun, onlar stn klan eyin Allaha hakkyla kulluk yapmak
(takva) olduunu ifade etmitir.
Ey insanlar! phe yok ki, biz sizi bir erkek ve bir diiden yarattk ve
birbirinizi tanmanz iin sizi boylara ve kabilelere ayrdk. Allah katnda en
Allaha kulluk insan deerli olannz, O'na kar gelmekten en ok saknannzdr. phesiz Allah
zgrletirir. hakkyla bilendir, hakkyla haberdar olandr. (Hucurat/49: 13)
Baz kleler, her trl basky gsleyerek erken dnemde Mslman

oldular. Sahipleri mrik olan baz kleler byk skntlar ektiler. Bunlardan biri
olan Bilal-i Habe, gnn scak vakitlerinde kzgn kumlarda gnein altnda
ikencelere maruz kald. Hz. Ebubekir, slama girdii iin eziyet gren baz kleleri
bedellerinden fazla paralar deyerek sahiplerinden satn alp hrriyete
kavumalarn salad.
LER OKUMALAR N
Cariyelerin durumu hakknda Ali Rza Demircann Kur'an ve Snnet Inda
Cariyeler ve Smrlen Cinsellikleri (Ensar Yaynlar, stanbul 2010) adl kitabn
okuyabilirsiniz.

Tartma
slamn klelie yaklam hakknda neler dnyorsunuz? Konuyu
forumda tartabilirsiniz.
HZ. PEYGAMBER DNEMNDE KLTREL HAYAT

Hz. Peygamber dnemi, Cahiliye dnemi Arap kltrnn ilah iradeye
gre yeniden ekillendii bir dnemdir. Bu dnem ayn zamanda gemiten gelen
geleneklerle slami deerlerin att bir zaman dilimidir.
slam ilme ve lime deer verir. Bundan dolay Allah Resulnn yaad
dnemden itibaren insanlar ilme tevik edilmilerdir. Burada hedeflenen bilgi, kuru
kuruya, gereksiz bir bilgi deil, Allah bilmeye ve tanmaya vesile olacak bilgidir.
(Byle bir kimse mi Allah katnda makbuldr,) yoksa gece vakitlerinde,

secde halinde ve ayakta, ahiretten korkarak ve Rabbinin rahmetini umarak
itaat ve kulluk eden mi? De ki: "Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" Ancak
akl sahipleri t alrlar. (Zmer/39: 9)
limde derinleenler, Allaha daha itaatkr kullar olurlar. Her Mslmann

ise iyi bir kul olma hedefi vardr.
limde derinlemi olanlar, "Ona inandk, hepsi Rabbimiz katndandr"

derler. (Bu incelii) ancak akl sahipleri dnp anlar. (l-i mrn/3: 7)
Dil
Araplarn ana dili olan Arapa, Sami dil ailesine mensuptur. Vahiy
dneminde nemli farkllklar gsteren lehelere sahipti. zellikle Kuzey ve Gney
Araplarnn kulland leheler arasndaki fark daha ileri dzeydeydi. Bununla
birlikte Araplarn birbirlerinin lehelerine ksa srede vakf olabildiklerini
syleyebiliriz. Kurann varl, Arapann birbirinden uzaklam lehelere
ayrlmasn engellemi; bylece Kuran, Arap dili iin temel referans olmutur.
Araplar, gzel ve anlalr bir dille konumaya nem verirlerdi. Szn fazla
uzatlmamas, az kelimeyle ok ey anlatmak, konumada dikkat edilen bir husustu.

Yaz
Hz. Peygamber dneminde Araplarn kulland yaz, bugnk Arapa
yazya benzer bir yaz olmakla birlikte aralarnda baz farkllklar vardr. Bugnk
Arap yazsnn nemli farklarndan biri harfleri birbirinden ayrmamz kolaylatran
noktalardr. O dnemde noktalar olmad iin birok farkl ses ayn harflerle
gsteriliyordu.
Cahiliye dneminde okuma yazma bilenlerin says olduka azd. Zira
Araplar, gnlk hayatta okuma yazmaya pek ihtiya duymuyorlard. Hz.
Peygamber, hem Mekkede hem de Medinede kendisine gelen vahyi dzenli bir
ekilde o gnk imknlarla temin edilen malzemeye yazdryordu. Medine
dneminde okuma-yazma retimine ok nem verildi. Bu dnemde yetitirilen
Mslmanlar, slam medeniyetinde bilim geleneinin gelimesine nclk ettiler.
Edebiyat
Cahiliye dneminde Araplarda yazl edebiyat gelimemiti. Yazya ok
ihtiya duyulmayan dnemlerde yazl bir kltrden sz etmek mmkn deildir.
Yaznn ok kullanlmamas, insanlarn hafzaya daha ok dayanmalarna
sebep olmu; duyduklar gzel szleri ve iirleri ezberleme yetenekleri gelimitir.
Hitabet
Hitabet, gereksiz uzatmalardan kanarak insanlar etkileyici bir ekilde
konuma sanatdr. Arap kltrnde hitabet yetenei nemsenmektedir. Muhatab
yormadan yaplan ksa ve zl konumalar baz dinleyiciler tarafndan ezberlenir;
daha sonra uygun ortamlarda tekrar edilirdi. Hz. Ebubekir, Cahiliye dneminde
dinledii Kus b. Sidenin tevhit konulu hitabesini Medine dneminde hafzasndan
Konumada esas olan, okumutur.
az szle ok ey Hz. Peygamber, hem her hafta Cuma namazndan nce, hem de eitli
anlatmaktr. vesilelerle konumalar yapard. Allah Resulnn Veda hacc srasnda verdii veda
hutbesi nemli konumalarndan biridir.
iir
Araplar arasnda airler itibar sahibiydi. Kabileler iyi airlere sahip olmak
istiyorlar; iyi airleri olan kabileler bununla vnyorlard. Bununla birlikte
mrikler Hz. Peygamberi air olmakla itham ederek onun itibarn sarsmaya
almlardr.
Biz, deli bir air iin ilahlarmz m terk edeceiz? diyorlard.
(Saffat/37: 35)

Biz o Peygamber'e iir retmedik. Bu ona yaramaz da. O(na

verdiimiz) ancak bir t ve apak bir Kur'an'dr. (Yasin/36: 69)
airler tarafndan vlmenin itibar getirdii, yerilmenin ise arzu edilmedii

byle bir dnemde airlerle iyi geinilmeye allrd.
Hz. Peygamber dneminde iir, nemli bir propaganda ve etkileme
aracdr. Allah Resulnn dmanlar iiri kullandklar gibi Allah Resul de
kendisini, davasn ve Mslmanlar savunmak iin iiri kullanmtr. Onun Hassn
b. Sbit gibi airleri vard.
limler
Hz. Peygamber dneminde insanlarn ihtiya duyduklar dzeyde, o gnk
imknlarn el verdii lde ilm gelimelerden sz etmek mmkndr.
Din limler
Allah Resl, dnemin
Resulullahn hadislerinde ya da Kuranda ilimden sz edildiinde
bilgisi erevesinde
kastedilen daha ok din bilgidir. Bu dnemde henz din ilimler inkiaf etmedii
zaman zaman tbb
iin, insanlarn zerinde en ok durduklar husus Kuran renme ve Allah
tavsiyelerde
Resuln dinlemedir. Bu sebeple Kuran hem hfzediliyor, hem de baz
bulunmutur. Bununla
Mslmanlar tarafndan kayda geiriliyordu. Hz. Peygamberin, ilk dnemlerde
birlikte onu bir tabib
Kuranla kartrlabilecei kaygsyla hadisleri yazmaya izin vermedii rivayet edilir.
olarak deerlendirmek
Ancak bu ihtimal ortadan kalktktan sonra arzu eden baz Sahabilerin Allah
yanltr.
Resulnn szlerinden holandklarn yazdrdklarna dair bilgiler mevcuttur.
Dier limler
Tp
Cahiliye dneminde hastalar, ya khinlere giderek dua ve sihirle tedavi
olurlard ya da bitkilerle tedavi eden doktorlara bavururlard. Hz. Peygamber
zamannda tpla uraan insanlar vard. Hastalananlar tedavi iin onlarn
hazrladklar ilalar kullanrlard.
Hz. Peygamberin hadislerinde tedavi ile ilgili baz tavsiyeler
bulunmaktadr. Bunlardan rekotu ve baln faydalaryla ilgili olanlar mehurdur.
Tbb- nebev, Hz. Peygamberin yaad dneme ait tecrbelerine dayanan
bilgilerdir.

LER OKUMALAR N
Tbb- nebev hakknda daha geni bilgi iin aadaki kitaplar
inceleyebilirsiniz:
brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp, Aka Yaynlar, Ankara

1995.
Levent ztrk, Hazreti Peygamber Dneminde Salk Hizmetlerinde
Kadnlarn Yeri, Ay Kitaplar, stanbul 2001.
Astronomi - Takvim
nsanlarn gece yolculuklarnda yollarn bulmalarna imkn verecek kadar
yldzlar hakknda bilgiye ihtiyalar vard.
Bunun dnda baz ibadetlerin yerine getirilmesi iin zamann hesap
edilmesi gerekir. Gnde be vakit namaz, cuma ve bayram namazlarnn zamannn
tespiti iin takvim ve hesap bilgisine bavurulurdu. Ayrca oru aynn belirlenmesi,
orucun balang ve biti vaktinin tespiti, yln son ay olan Zilhiccede yaplan hac
ibadetinin vaktinin belirlenmesi, zekt mallarnn zerinden bir yl getiinin tespiti
astronomi bilgisi ile mmkndr.
Sana, hilalleri soruyorlar. De ki: Onlar, insanlar ve hac iin vakit

lleridir. (Bakara/2: 189)

Nbvvetin Mekke dneminde Mslmanlar basklara maruz kaldklar

iin zgrce rgtlenme imknna sahip olamamlar; bu frsat ancak
Medine'de bulmulardr.
zet Hz. Peygamber, sosyal ilikilerinde olduu gibi idar ve siyasi
ilikilerinde de Allahn kulu ve Resul olduunu unutmad. Sadakatten
ayrlmamak, otoritesinin etrafndaki insanlar tarafndan tannmasn
nemsemek, ilk dikkat eken zelliklerindendir. ahsi ya da kamuya ait
ilerde danmaya nem verirdi. Adil olmak, temel hedefiydi.
Grevlendirdii kiilerde liyakati arar; Allaha isyan hususunda
olmamas kaydyla itaate nem verirdi. Btn bunlarn yannda tevazu,
terk etmedii bir hasletti.
Allah Resul, Medine dneminin bandan itibaren antlamalar yapm;
slama davet faaliyetlerini yrtm; eliler, valiler, ktipler, kadlar,
komutanlar grevlendirmitir. badetin dzenli yrtlebilmesi iin hac
emiri tayin etmi; zekt da zekt memurlar eliyle toplamtr.
Hz. Peygamber, Mslmanlarn ekonomik alanda ektikleri skntlar
bertaraf etmek amacyla Medinede pazar yeri belirlemek gibi
almalara nem vermitir. Kendisi de bir tacir olan Allah Resul,
ticareti tevik etmi; salam bir ticar ahlakn yerlemesi iin
tavsiyelerde bulunmutur. te yandan zulme ve hakszlklara sebep
olan faiz ve baz ticaret yntemlerini kaldrmtr.
Hz. Peygamber dneminde toplum, Mslmanlar ve Gayrimslimler
olarak ayrlyordu. Mslmanlarn dinlerini zgrce yaama haklar
olduu gibi Gayrimslimler de bu haklara sahip olmulardr.
Mslmanlar arasndaki ilikileri pekitirmek iin kardeletirme
yapmas, Hz. Peygamber'in Medinede ilk nemli icraatlarndan biridir.
Toplumun eitimi iin hem yaygn eitim yntemi olarak hutbe ve
vaazlara hem de okuma-yazma retimine nem verilmitir.
Sosyal adaletin salanmas iin zekt ve infak zerinde durulmutur.
Aile, Peygamber dneminin nemli sosyal kurumlarnn banda gelir.
Aile bireyleri arasnda dayanma, sayg, sevgi ve fedakrlk esastr.
Ailenin kurulmas iin meru ekilde evlilik gerekir. Evlilik beraberliinin
sonlandrlmas istenirse, bu meru ve zulm dourmayacak ekilde
olmaldr.
Kadnlarn ve klelerin durumu cahiliye dnemiyle mukayese
edilmeyecek ekilde iyiletirilmitir.
Hz. Peygamber dneminde ilme ve lime byk deer verilmitir.
Yaz kullanm yaygn olmamakla birlikte Hz. Peygamber dneminde
okuryazar orannda ciddi bir art olmutur.
Hitabet ve iir, cahiliye dneminden beri nemsenen edebiyat ve
iletiim sanatlaryd. Hz. Peygamber, iyi bir hatip olduu gibi evresinde
irkin ve gayriahlaki konumalardan kanan, slam ve Mslmanlar
savunan airler vard.
Asr- Saadette din ilimler daha ok Kurann anlalmas erevesinde
gelimitir. Ayrca tp, astronomi gibi alanlarda gnn ihtiyacn
karlayacak gelimelerden sz edilebilir.

Aratrma
lahiyat alannda yazlm, pdf formatndaki binlerce
makaleye SAM ktphanesinin lahiyat Makaleler
Veri Taban'ndan ulaabilirsiniz.
http://ktp.isam.org.tr/
Hz. Peygamber dnemindeki askeri faaliyetlerin

dev
slam Medeniyetinde askeri tekilatn yaps

zerindeki etkisi hakknda 200 kelimelik bir yaz
yaznz.

1. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberin grevli atamalarnda arad
zelliklerdendir?
Deerlendirme
a) Kabilesinin gl olmas
sorularn sistemde ilgili
nite bal altnda yer b) Liyakatli olmas
alan blm sonu testi c) Yeni Mslman olmas
blmnde etkileimli
d) Akrabalarndan olmas
olarak
cevaplayabilirsiniz. e) Kavgac olmas
2. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberin komu devletlere eliler
gndermesinin amalarndan olabilir?
a) Komu devletleri haraca balamak istemesi
b) Komu devletlere slam duyurmak istemesi
c) Komu devletlere gzda verme arzusu
d) Karlkl olarak eli bulundurma talebi
e) Kendisine eli gnderilmesi sebebiyle mukabelede bulunma istei
3. Aadakilerden hangisi Medine dneminde okuryazar saysnn artmasnn
sebeplerindendir?
a) Hz. Peygamberin sk sk okuma yazma kampanyalar yapmas
b) Medinede Hz. Peygamberin hicretinden nce okuryazarln yaygn olmas
c) Medinede ok sayda niversite alm olmas
d) Hz. Peygamberin yeni evlenenlere okuryazar olma koulu getirmesi
e) Bedir savandan sonra kurtulmalk bedelini deyemeyenlerin on ocua
okuma-yazma retmeleri
4. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberin komutanlarna verdii
talimatlardandr?
a) Dman tarafnda olan herkesi ldrebilirler.
b) Kadnlarn yeni dmanlar dourmamalar iin ldrlmeleri gerekir.
c) Dmana ait hayvanlar telef edilmelidir.
d) Be yandan byk ocuklar ldrlmelidir.
e) Din adamlarnn ldrlmesi yasaktr.

5. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamber dnemi slam toplumunun

zelliklerindendir?
a) Kabile ilikileri esastr.
b) slam kardelii sosyal ilikilerde nemli bir belirleyicidir.
c) Bireysellik ne kmaktadr.
d) Mriklerle evlilik yapmak serbesttir.
e) Ehl-i kitaptan kimselerle her trl iliki kesilmitir.
Cevap Anahtar:
1. b 2.b 3.e 4.e 5.b


KAYNAKLAR
Ahmed b. Hanbel, Eb Abdullah b. Muhammed b. Hanbel e-eybn, 1992. el-
Msned, stanbul.
el-Belzur, Ahmed b. Yahya b. Cbir, *1987+. Ensb'l-Erf, Thk.: Muhammed
Hamidullah, 3. Basm, Kahire.
el-Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smail, 1992. Sahh, stanbul.
arc, Mustafa. 1994. Davet, DA, stanbul, IX, 16-19.
Eb Dvud, Sleyman b. Eas es-Sicistn, 1992. Snen, stanbul.
bn Him. (t.y.). Siretn-Nebi, Thk.: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire.
bn Sad, Muhammed, 1985. et-Tabaktl-Kbr, Beyrut.
pirli, Mehmet. 1995. Eli, DA, stanbul, XI, 3-15.
Hamidullah, Muhammed. 2004. slam Peygamberi: Hayat ve Eseri, eviren:
Mehmet Yazgan, Beyan Yaynlar, stanbul.
Kl, nal. 2004. Peygamber ve Drt Hlife Gnlerinde ehir Ynetimi ve Valilik,
Yediveren Kitap, Konya.
Mslim, Ebul-Hseyn b. el-Haccc el-Kueyr en-Nsbr, 1992. Sahh, Thk.: M.
Fud Abdulbk, stanbul.
zaydn, Abdlkerim. 1996. Hac, DA, stanbul, XIV, 399-400.
Saram, rahim, 2007. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, 5. Basm, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, Ankara.
et-Tirmiz, Eb sa Muhammed b. sa, 1992. Snen, stanbul.
el-Vkd, Muhammed b. mer, 1984. Kitbul-Mez, Thk.: Marsden Jones, 3.
Basm, Beyrut.


HLAFET VE HZ. EBUBEKR
DNEM
NDEKLER
Mekke ve Medine Yllar LK DNEM SLAM

Hilafet
TARH
rtidat Hareketleri
Fetihler

HEDEFLER
Hz. Ebu Bekir'in halife seilmesi olaylarn

anlayacak
Hz. EbuBekir dnemi irtidat hareketlerini
kavrayacak
Sakife Olay ve Hilafet sorununu renecek
Hz. Ebu Bekir dnemi fetihleriyle ilgili bilgi
sahibi olacaksnz.
NTE
10
Hilafet ve Hz. Ebubekir Dnemi
GR
Sahabenin Hz. Peygamber sonras hayata alma sreci olduka skntl
olmutur. Hz. Peygamberden hilafet konusunda net bir talimat olmaynca Medine
bir anda alkant iinde kalmtr. stelik Mslmanlara iki yl boyunca ok zor
anlar yaatan Ridde Hareketleri de hz kazanmtr. te bu iki yllk dnem
Mslmanlar iin tarihte var olup olamayacaklarnn belirlenecei nemli bir tarih
dilimidir. Bu srete Mslmanlar en uygun ekilde ynetip esenlie karan ahs
Hz. Ebubekirdir.
Vahyin ilk gnlerinden itibaren Hz. Peygamberin yanndan ayrlmayan Hz.
Ebubekir, ondan ald ilham, metot ve gvenle bu zor yllarn stesinden gelmeyi
bilmi ve Mslmanlarn tarihin bir znesi olmak zere yola (fetihlere) kmalarn
gerekletirmitir. Dikkatle dnlrse bu ii o dnemde yapabilecek yegne
insann o olduunu her akl- selim insan kabul etmek zorunda kalr.
Hz. Ebubekir ilk Mslmanlardan olduu gibi, ayn zamanda Hz.
Peygamberden sonra Mslmanlarn ilk halifesidir. O, Hz. Peygamberin yakn
arkada, kayn pederi ve onun iin cann-maln harcayan ahstr. Halifelii
gnlerinde ise cesaret ve azmiyle iki yl boyunca mrtetlerin hareketlerini
bastrmay bilmi, bu konuda geri adm atmamtr. imdi onun hayat hikyesinin
Hz. Peygamber dnemini ksaca tanttktan sonra, hilafet gnlerini aktarmak
istiyoruz.
HLAFETTEN NCEK HAYATI

Hz. Ebubekir, 573 ylnda Mekkede dodu. Hz. Peygamberden iki ya
kktr. Babas Eb Kuhfe, annesi ise mmul-Hayr Selmadr. Hz. Ebubekirin
ailesinin mensup olduu Teym kabilesi, Hz. Peygamberin soyuyla Murre b. Kabta
birleir. Annesi, Mekke dneminde, babas ise Mekkenin fethinden sonra
Mslman olmutur. Asl ad Abdullah olup Atik lakabyla mehur olmutur. Ayn
zamanda ona eskiden beri Sddk lakab da verilmiti.
Hz. Ebubekir, slamdan nce Mekkenin nemli simalarndan olup, Darun-
Nedvede Enak denilen diyetlerin denmesi grevini yrtyordu. Cahiliye
dneminde fakirlere ve akrabalarna yardm ettii, iyi huylara sahip olduu
aktarlmaktadr. Eskiden beri Hz. Peygamberin arkada olan Hz. Ebubekir,
peygamberlii duyduktan sonra ona ilk inanan erkeklerden arasnda olmutur.
Mekke yllarnda ticaretle uraan Hz. Ebubekir, malnn bir ksmn slama
hizmet yolunda harcad; Mslmanl kabul eden birok kle ve cariyeyi satn
alarak hrriyete kavumalarn salad. Mslman olduunda 40.000 dirhem olan
servetinin byk bir ksm, muhtemelen mriklerin Mslman tccarlara

koyduklar mali boykot karsnda eridi. Hicret ettiinde 5.000 dirhem paras
kalmt.
Hz. Ebubekir, Mekkede Mslmanlarn ikencelere urad bir dnemde
saygn ailelerin ocuklarndan nemli bir kesimin Mslman olmasn salad.
Bunlardan bazlar unlardr: Osman b. Affn, Zbeyir b. Avvm, Abdurrahman b.
Avf, Sad b. Eb Vakks ve Talha b. Ubeydullah.
Hz. Ebubekir, mriklerin yaptklar ikencelere de urad. Basklardan dolay
Habeistana hicret etmek iin Mekkeden ayrldktan sonra bnd-Duunne ile
karlat. Bu durumu kabullenemeyen bnd-Duunne, onu himayesine alarak
Mekkeye geri getirdi. Mrikler bir mddet ses karmasalar da, Hz. Ebubekir'in ev
avlusunda namaz klmasndan rahatsz olarak bnd-Duunneye ikyet ettiler.
bnd-Duunne, avluda da ibadet etmemesini isteyince, Hz. Ebubekir onun
himayesini reddetti.
Hz. Ebubekir, Mslmanlar Medineye hicret etmeye balaynca hicret iin
izin istediyse de Hz. Peygamber, kendisine beklemesini tavsiye etti. Sonunda Hz.
Ebubekir, Hz. Peygamber ile birlikte hicret etti. Mrikler ldrmek iin evini
kuatacaklar srada, Hz. Peygamber evden kt ve Hz. Ebubekiri de yanna alarak
Mekkeden ayrld. nce mrikleri artarak izlerinin bulunmasn engellemek iin
Mekkenin gneyinde bulunan Sevr maarasna giderek orada birka gn kaldlar.
Daha sonra Hz. Ebubekirin azatls mir b. Fheyre ve yolda kendilerine klavuzluk
yapmak iin tuttuklar mrik Abdullah b. Uraykt alarak zor bir yolculuk sonunda
Kubaya, sonra da Medineye ulatlar. Hz. Ebubekir, bir sre sonra ailesini
Mekkeden getirtti.
Hz. Ebubekir, Medinede Hz. Peygamberin btn faaliyetlerine ve
savalarna katld. Hz. Peygamberin danman ve yardmcs idi. Maln da slam
yolunda harcamaktan kanmad. Tebk seferi ncesinde malnn tamamn
ordunun gereksinimleri iin balamt. 9/631de Hz. Peygamber tarafndan hac
emiri olarak grevlendirildi. Hz. Peygamberin Veda Hacc dn hastalnn
iddetlenmesi zerine onun tarafndan Mslmanlara namaz kldrmak zere
grevlendirildi. Hz. Peygamberin vefatndan sonra halkn yattrlmasnda nemli
rol oynad.
HLAFET
slam tarihinde ilk ve en nemli tartma hilafet konusudur. Hilafet
kurumunun temeli, ilk defa Hz. Peygamber'in vefat sonras Sakifede atlmtr. Drt
halife dneminde yaplanan bu messese, tarihi gereklere, dnemin rfne uygun
olarak oluturulmaya allmtr. nk dinn temel verileri iinde ynetim

biiminin nasll konusunda detayl bilgi mevcut deildir. Halifenin seiminde Arap
siyasi aklnn ve o dnem rfnn etkisi inkr edilemez.
Hilafet kurumu, Hz. Ebubekir'e biat edilmesiyle balamtr. Drt Halife,
Medine ehlinin istekleri dorultusunda seilmitir. Daha sonra Hz. Ali ile Muaviye
arasndaki mcadele sonucu hilafet Emevilerin Sfyani koluna gemi, ilk Emevi
Hilafet, kurum olarak halifesinden sonra ise bu ailenin dier bir kolu olan Mervani soyuna gemitir.
Hz. Ebubekirle balar, Miladi 750de Abbasilerin Emevileri ykmas sonucu Abbasilerin eline geen
son Osmanl Halifesi hilafet kurumu, 1258e kadar Abbasi hilafeti olarak devam etmitir. Ancak bu
Vahdettine kadar dnemde hilafet kurumu ilk asrda Abbasi halifeleri tarafndan etkili kullanlsa da
devam eder. Abbasilerin ikinci asr (837-945) Trklerden kurulan ordu komutanlarnn halifeler
zerindeki bask ve etkisi ile Trk Asr diyebileceimiz bir srecin iinde kalmtr.
Daha sonra 110 yl sren Bveyhi hanedan dnemi vardr ki; bu dnemde de
Abbasi halifeleri bir noter durumundan farkszdrlar. 1055 tarihinde Badata giren
Seluklu Sultan Turul Bey, Bveyhi hanedanlna son vermitir. Bundan sonra
hilafet, Seluklularn etkisine girse de halifeler, bundan nceki iki dnem kadar
aresiz durumda deillerdir. Nitekim zaman zaman ordu kurup Seluklulara kar
savatklar bile olmutur. Abbasi halifeleri son asrlarn biraz daha muktedir
geirseler de 1258deki Mool saldrsyla Abbasi hilafeti son bulmutur. Bundan
sonra asr kadar Msr Memluklularnn emrinde devam eden halifelik, 1517de
Osmanllarn Msra girmesiyle Osmanllara gemitir. Ancak Memluklularda
olduu gibi halifelik ve sultanlk ayrlmam, tek ahsta birletirilmitir. Osmanllar
zellikle son asrda hilafetin mmet zerindeki etkisini kullanmaya almlardr.
Zaman zaman bu konuda baarl da olmulardr. Hilafet kurumu, nihayet 3 Mart
1924te Byk Millet Meclisinin uhdesine devredilmitir.
Sakife Toplants
Hz. Peygamberin vefat, Mslmanlar skntl bir srece soktu. Bunun en
nemli gstergesi, Hz. Ebubekirin halife seilmesi konusu olmutu. Hz. Peygamber
vefat edince Ensar, toplanarak yerine kimin geeceini grmeye baladlar ve
neredeyse Hazrec lideri Sad b. Ubdenin liderlii zerinde gr birliine varlmak
zereydi.
Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Eb Ubeyde b. el-Cerrh, toplantdan haberdar
olunca hemen oraya gittiler. Onlarn gidiiyle tartma konusu, Hz. Peygamberin
yerine geecek kiinin Muhacirlerden mi yoksa Ensardan m olmas gerektiine
dnd. Bu srada iktidar ele geiremeyeceini anlayan Ensar, iki emirlik nerisi
getirdi. Ancak bu kabul grmedi. Toplantda Hz. Ebubekirin yapt konuma etkili
oldu. Ensar yapt iyiliklerle vdkten sonra Araplarn ancak bir Kureyliye biat
edebileceini syleyerek halifenin Muhacirlerden seilmesi gerektiini syledi. Hz.
Ebubekir'in o dnem iin gerekli olan ve doru olan bu gr, daha sonralar
iktidar yanls Kureyliler tarafndan mamlar Kureytendir eklinde

hadisletirilmitir. Toplantda Ensardan bazlar da Muhacirlerin grn

destekledi. zellikle Evsliler Hazrecli bir ynetici olmasndansa Muhacirlerden bir
yneticinin seilmesini tercih ediyorlard.
Bu srada Hz. Ebubekir, Muhacirlerden birinin halife seilmesi gerektii
tezinden hareketle Hz. mer ve Eb Ubeydeden birisine biat edilmesini istedi.
Ancak onlar Hz. Ebubekir'in slama hizmetteki nceliini ve Hz. Peygamberin
kendisine verdii deeri hatrlatarak kendisine biat ettiler. Ensarda destek verince
Hz. Ebubekir ilk halife olarak seilmi oldu.
Toplant, Araplarn kabile efini seme sistemine benziyordu. Kabile liderinin
lm sonrasnda kabileye bal kiiler arasndan, kabilede sz sahibi kimselerin
katld bir toplantda, mzakere yntemiyle lider belirlenirdi. Ancak, toplantnn
seyrinin deimesindeki nemli etken, Ensar arasnda cahiliye dneminde
meydana gelen savalar sonunda birok insann lmne de neden olan kan
davalar olmaldr. Evs ve Hazrec kabileleri, hicretten sonra dmanla son
vermilerse de bazen eski dmanlklar hortluyordu. Bu sebeple toplantda Ensar
arasnda Hazrecten olan Sad b. Ubdenin ismi zerinde mutabakat salanmken
Muhacirlerin gelmesiyle Evsliler tavrlarn onlardan yana koydular. Bir Hazreclinin
yerine bir Muhacirin Mslmanlarn bana gemesini tercih ettiler. Toplantya
katlan ve Mekkede idari yapda baz grevler stlenmi olan Hz. Ebubekir, Hz.
mer ve Eb Ubeydenin siyasi birikimlerinin ve yeteneklerinin etkisini de
belirtmek gerekir.
Hz. Peygamber'in yerine birini grevli olarak brakp brakmad konusu
itikad mezhepler aras tartmalara konu olmutur. ia, Hz. Alinin Hz. Peygamber
tarafndan yerine brakldn iddia ederken, buna karn ilerinde Ehl-i Snnetin
de bulunduu baz mezhepler, Hz. Ebubekir'in Hz. Peygamber tarafndan halife
olarak brakldn iddia ederler. Esasen Hz. Peygamber'in yerine birini grevli
olarak brakmadna en byk delil, bizzat Sakife toplantsdr diyebiliriz.
Hz. Ebubekir'in Halifelii

Ben Saide glgeliinde Hz. Ebubekire yaplan biate zel biat, daha sonra
mescitte yaplan biate ise genel biat dendi. Hz. Ebubekir, biatten sonra yapaca
icraat politikasn zetledii ksa, fakat anlaml bir hutbe okudu. Hutbenin metni
yledir:
Ey insanlar! En hayrlnz olmadm hlde sizi ynetmek zere seildim.
Doruluktan ayrlrsam beni dzeltin. Doruluk emanet, yalanclk hyanettir.
inizde zayf olan, hakkn alncaya kadar benim yanmda kuvvetlidir; kuvvetli olan
ise, ondan bakasnn hakkn alncaya kadar zayftr. Bir millet, Allah yolunda
cihattan vazgeerse Allahn gazabna urar, perian olur. Bir millette ktlk
yaygn olursa Allah o milleti belaya drr. Allah ve Resulne itaat ettiim srece

bana itaat ediniz. Bu itaatten ayrlrsam artk sizin zerinizde itaat grevi kalmaz.
Haydi, namaza kalkn... Allahn rahmeti zerinize olsun.
Hz. Ebubekir, hutbesinde yneticinin doruluktan ayrlmamas, ynetimi
denetleme grevinin halkn elinde bulunmas, halifenin zalimin deil, mazlumun
yannda yer almas ve mazlumun hakk alnncaya kadar kendisine destek olunmas,
slami tebliin temel grev olduu, halifenin Allaha ve Resulne itaatten
ayrlmamas gerektiini net olarak ortaya koymaktadr.
Biat Etmeyenler
Sakifede seilmek zere iken Muhacirlerin gelii ile halifelii
gereklemeyen Sad b. Ubde, mrnn sonuna kadar Hz. Ebubekire biat etmedi.
Yine Emevilerden baz kiiler biat etmedi. Hz. Ali, kendilerine danlmadan Hz.
Ebubekire biat edilmesinden rahatsz olduu iin biatini bir sre geciktirdi. nk
Hz. Ali, hilafeti kendine layk gryordu ve hilafet iinde kendilerine
danlmamasndan dolay krgnd. Himoullarna danlmamasndan dolay
duyduu znty Hz. Ebubekire biati srasnda ifade etmiti. Onun, biati
duyduktan hemen sonra giderek biat ettii eklindeki anlatmlar doru deildir.
Hz. Alinin biati geciktirmesinin esas nedeni olarak, Hz. Ftma ile Hz.
Ebubekir arasnda meydana gelen, Hz. Peygamberin miras hususundaki ihtilaf
olduu nakledilse de bu doru deildir. nk Hz. Ebubekir'in bu uygulamas ilk
Hz. Ebubekir, ok ksa halife dneminde devam ettii gibi, Hz. Ali de halife olunca bu uygulamay devam
bir sre grev ettirmitir. Deilse iddia edildii gibi bir maduriyet olsayd, Hz. Ali halife olunca
yapmasna ramen, bunu elbette dzeltirdi. Ancak bu meselenin Hz. Alinin halife seimi srasnda
halifeliinin hakkn kendilerine danlmamasndan dolay duyduu zntye ve krgnla katks
vermitir. olduu ihtimali vardr.
Hz. Ebubekirin halife seilmesinde Hz. mer ve Eb Ubeydenin anlamal
olarak birlikte hareket etmeleri ve Hz. Alinin dland eklindeki bir iddia, doru
deildir. nk Sakife toplantsnn organize edilmesinde Hz. Ebubekirin hibir
katks yoktu. Bu toplant, daha nceden bir hazrlk olmadan yaplm; Hz.
Ebubekir, Hz. mer ve Eb Ubeydenin toplantdan tesadfen haberleri olmutur.
Dorusu cenaze ileri gibi ani ve mecburi gelimeler, Hz. Aliyi Sakife toplantsnn
dnda brakmt. Ayrca Sakifeye katlmayan tek kii Hz. Ali deildi. Halife
olabilecek kapasiteye sahip birok Sahabi de toplantya katlamamt ve onlardan
hibirinin toplantda bulunmamas, Hz. Alinin orada bulunmamas kadar problem
hline getirilmemitir. Bu da bu iddiann siyasi olduunun gstergesidir.
Ordunun Suriyeye Gnderilmesi

Hz. Peygamber, vefatndan ksa bir sre nce am taraflarna gnderilmek
zere bir ordu hazrlam ve komutasna da Mte savanda ehit olan ordu

komutan Zeyd b. Hrisenin olu smeyi tayin etmiti. Hz. Peygamberin vefat
zerine yann gen olmasndan dolay smenin komutanlk yapmasn
istemeyen baz sahabilere ramen Hz. Ebubekir samenin komutanl ve ordunun
gnderilmesi konusunda srar etti.
Ancak bu srada Medine, byk bir tehlike ile de kar karya idi. Hz.
Peygamberin vefat edecei gnlerde peygamberlik iddiasyla ortaya kan ve
dinden dnenlerle, vefatndan hemen sonra zekt vermeyi reddeden baz
kabileler, ayaklanmlard. Bu durumda ordunun gnderilmesi bir anlamda Hz.
Ebubekir'in hkimiyetini ve liderliini perinleme asndan nem arz ediyordu.
Sonuta Hz. Ebubekir, btn itirazlara ramen bu kritik dnemde bu riski ald ve
orduyu gnderdi. Hz. Ebubekir, Curf denilen Medine ordu kararghnda toplanan
orduyu onlarla beraber yaya yryerek uurlad. Ayrca komutan smeden, Hz.
merin Medinede kalmas iin izin istedi ve bylece Hz. mer, Hz. Ebubekirin
yannda yardmc olarak kald.
Hz. Ebubekir orduyu uurlarken sava ilkeleri asndan nem arz eden bir
konuma yapt:
Emanete hyanet etmeyin. Ahde vefa gsterin. Ganimetlerden almayn.
llerin organlarn kesmeyin. ocuklar, yallar ve kadnlar ldrmeyin. Hurma
aalarn kesip yakmayn. Ekin tarlalarn tahrip etmeyin. Yiyecek ihtiyac dnda
deve, koyun gibi hibir hayvan kesmeyin. Gittiiniz yerlerde dnyadan el etek
ekmi manastrlarda sadece ibadetle megul olan birtakm insanlara
rastlayacaksnz. Sakn onlara dokunmayn. Onlar kendilerini adadklar eyle ba
baa brakn. Gideceiniz yerlerdeki insanlar sizlere yiyecek sunduklar zaman
Allahn adn anarak yemeye balayn. Haydi, imdi Allahn adyla ilerleyiniz. Allah
sizi taun ve yaralamalardan korusun
SYAN HAREKETLER
Hz. Peygamber vefat etmeden bir mddet nce, Arabistan yarmadasnn
eitli yerlerinde isyan hadiseleri grlmeye balad. Hz. Peygamberin vefat ile
birlikte bu isyanlar, genileyerek Arap yarmadasnn her tarafna yayld. Mekke,
Medine ve Tif ehirleri dndaki her yerde Medineye kar isyanlar gelimiti.
Bunlarn iinde mrtedler olduu gibi, Mslmanl reddetmemekle birlikte zekt
vermeyi kabul etmeyen gruplar da vard.
Bu isyanclara kar nasl bir tavr alnaca Medinede tartma konusu oldu.
Halife, bunlara kar kesin savan gerekliliini savunuyordu. Oysa bir ksm sahabe,
Allah birleyen bir kimseyle savalamayacan sylyorlard. Halife ise, Hz.
Peygamber'e verdikleri bir yular bile bana vermeyi reddederlerse savarm.
diyerek kararlln ortaya koydu. Hz. Ebubekirin bu kararl tutumu, slamn

Arabistan yarmadasnda varln devam ettirmesine ve dnyaya alm

salamasna sebep oldu. Eer bu tutumunda srar etmeyip taviz vermi olsayd
muhtemelen Mslmanlk Arabistan yarmadasnn dna kmas ve yaylmas
mmkn olmayacakt.
syanlarn Nedenleri
Arabistandaki zayf kabileler, genelde gl olan kabilelerle ittifak kurup
himayelerine sndklar iin, Hz. Peygamber'in glenmesi zerine ona tabi
olmular ve bu sayede onlara gven gelmi, oluan yeni dzende daha nce ezilen
gsz kabileler rahat bir nefes almt. Ancak bu durumdan eskiden beri zayf ezip
yamalamakla geinen gl kabileler holanmamt.
Hz. Peygamber'in hastalanmasnn duyulmas ve ardndan vefat, bunlar iin
iyi bir frsat olmu, sahabenin arasndaki halife seimi ile ilgili problemleri de hesap
edip frsat deerlendirmek istemilerdi. Bir de bunlara liderlik arzusu ile kabilelerin
nne den bir ksm khin veya siyasi liderlik arzusu iinde bulunan kiiler de
Ridde, ayn zamanda eklenmiti. Bir ksmna yalanc peygamberler denilen bu kimseler, Medineye
merkezi otoriteye boyun emi bulunan bu kabileleri, kendi nfuzlar etrafnda toplamak amacyla
isyandr. Hz. Peygamber'i taklit ederek yeni bir din kisvesi altnda hareket ettiler. Hilafetinin
ilk gnlerinde ortaya kan bu sorunu zmek iin Hz. Ebubekir, mrtedlere ve
zekt vermeyenlere kar ordular gnderdi.
Bu isyanclarn mrted olduu iin savald eklindeki bir dnce doru
deildir. nk isyanclarn isyan sebepleri yekpare deildi. lerinde Mslmanla
devam edenler vard. Dinden dnmeyenler vard. Bunlar sadece vergi anlamndaki
zekt vermek istemiyorlard. Hz. Ebubekir'in hakl olarak bunlara sava amas
doald. Ancak bu sava din bir gereke ile amamt. Bu sebeple mrted
ldrlr eklindeki bir hkmn gerekesi olarak bu savalar delil alnamaz.
Arabistanda meydana gelen bu isyanlar tek bir nedene balayp
deerlendirmek yanltr. Hz. Peygamber dneminde balayp Hz. Ebubekir
dneminde devam eden ve sonuta Hz. Ebubekir'in kararll ile bastrlan ridde
hareketlerinin sebeplerini ksaca u balklar halinde inceleyebiliriz:
Din Zayflk
Hz. Ebubekir dneminde isyan eden gruplarn bir ksm, din gerekelerle isyan
etmiti. Yeni din, bir ksm Araplar arasnda istenilen derecede yaylmam, din
bilgileri sathi olmaktan teye geememi, bir anlamda Mslmanlara snmaya
mecbur kaldklar iin din kabullenmi gibi grnmlerdi. Kurann tabiriyle slam,
onlarn gnllerine yerlememiti. (Hucurat/49: 14) Bu sebeple bunlarn
Mslman topluluktan ayrlmalar kolay oldu. Nitekim isyana katlan liderlerden
yakalanp getirilen Uyeyne b. Hsna hitaben Medineli ocuklar, "Ey Allah'n

dman iman ettikten sonra kfir mi oldun?" dediklerinde o, "Allah'a yemin

ederim ki bir an olsun bile iman etmemitim" demiti.
Kabilelerin Rekabeti
syanlarda etkili olan bir dier faktr de kabileler arasndaki rekabettir. Hz.
Ebubekire biat etmeyi, ilerindeki gizli bir Kurey dmanl ile Kureyin
otoritesini kabul etmek ve Kureyin klesi olmak eklinde deerlendirenler
bulunuyordu. Baz Mslmanlar, isyanclara srf kendi kabilelerinden olduu iin
destek vermilerdi. Mseylimenin kabilesinden Talha en-Nemr, Mseylimeye
hitaben, Senin yalanc olduuna ehadet ederim; Muhammedin de doruluuna
ehadet ederim, fakat Rabiaoullarndan olan bir yalanc, bizim iin Kureyin
doru olan peygamberinden daha iyidir demiti.
Bamszlk Arzusu
Ssn imparatorluunun yklmaya yz tutmas ve Mekke'nin fethiyle
gittike artan Mslmanlarn gc sonucu, baz kabileler Hz. Peygamber'in
risaletini ve Medine'nin siyasi otoritesini kabul etmenin bir zaruret olduunu
dndler. Medineye ballklarn bildiren bu kabileler, bu ball Hz.
Peygamber'in vefatyla sona eren bir antlama olarak grp Hz. Ebubekir'e itaat
etmek istemediler ve ayrlk ilan ettiler.
zellikle Hicaz blgesinde yaayan Araplar, merkezi bir idareye bal olarak
yaamaya alkn deillerdi. Kabileleri iinde denetimsizce yayorlard. Bu yapnn
deimesi, gerekten zordu. Hi kimsenin gzetim ve denetimi altnda olmadan,
devlete ve sisteme bal kalmadan lde serbest bir hayat sren bedevi Araplarn
bir otoriteye boyun emeleri, ilerini birilerine teslim edip ona itaat etmeleri ok
zor bir olayd. Bedevilerin Hz. Peygamber'in otoritesini tanmalarnda siyasal
nedenlerin yan sra, onun din otorite olmasnn byk bir etkisi vard. Yani onun
hkimiyetini kabul etmek, bir Peygamber olduu iin zillet olarak
deerlendirilmiyordu. imdi ise Hz. Peygamberin vefatyla bu durum ortadan
kalkm ve yerine geecek kimse din otorite olmaktan kmt.
Hz. Peygamber'in yaklak btn Arabistana hkim bir dzen kurmas, birok
gl kabilenin istedii gibi davranmasna engel olmu, her kabile belli
anlamalarla kayt altna alnmt. te bu durum, eskiden beri yamalamaya, gasp
etmeye ve tahakkm kurmaya alm kimi gl kabilelerin iine gelmedi. Onlar bu
yapy sevmiyorlar, eskiden olduu gibi yama ve talan dnemine dnmeyi,
zayflar ezmeye devam etmeyi arzuluyorlard.
Hlbuki Hz. Peygamber'in kurduu dzen ile artk en cra blgedeki kabileler
bile, yama ve talandan Hz. Peygamber'e snarak emin olmu, Arap toplumlar bir
anlamda saldrmadan, yamalamadan bar iinde paylam dzeni ile birlikte

yaamay denemeye balamt. Araplarn anlamadklar ey ise artk eski dzenin

devamnn mmkn olmad ve bundan byle Arabistann bir idari yap ierisinde
yaayaca gerei idi. Bu isyanlarla Medinenin mevcut dzenine darbe vurulmak
isteniyordu.
Ekonomik Sebep
Araplar, bir kabileye bal olmakla birlikte, bir devlet disiplini iinde mali
ykmllklerinin olmasn kabul edemiyorlard. Zekt, Hz. Peygamber dneminde
memurlar tarafndan toplanyor ve Kuranda zikredilen yerlere harcanyordu. Bu
bir ibadet emri olmasnn yan sra ayn zamanda otoriteyi tanmann da bir
gstergesiydi. Hz. Ebubekire zekt vermeyen kabileler bylece onun ynetimini de
tanmam oluyorlard. Bu bakaldr, ayn zamanda merkez ynetime de bakaldr
anlamna geliyordu. Esasen isyan eden kabileler, Medineye kar kmann
bahanesi olarak zekt ne srmlerdi. nk zekt, onlarn yaam tarzlarna
uygun kabul etmedikleri bir ibadet olarak ileri srlebilecek en uygun bahaneydi. O
dnemin artlar iinde vergi olarak verdikleri zekt, Kureylilerin kullandn
dnerek bir tara rkl ierinde dmanlk besledikleri Kureye bu vergiyi
vermek istemiyorlard. Bu tavrn temelinde gizli bir Kurey kartl, Kureye siyasal
balln reddi ile birlikte, onlara mal vermeme arzusu bulunuyordu. Zekt
toplamay Kureylilerin mallarn yamalamas eklinde deerlendiriyorlard.
Mallarnn paylamna taraf deillerdi.
rtidat ve rtica Hareketlerine Kar Mcadeleler
Esved el-Ans
Yemen blgesinde yaayan Esved el-Ans, Hz. Peygamber veda haccndan
sonra hastalanmas zerine peygamberlik iddiasyla ortaya kt. Esvedin
ayaklanmasna yerli halktan nemli destek geldi. Esved, yllardr halkta biriken
randan gelip Yemeni yneten Ebnalara kar olan tepkiyi gzel kulland ve
Ebnalardan olan Hz. Peygamber'in temsilcisi ehr b. Bazan ldrdkten sonra
kars Azad ile evlendi. Kocasn ldrp kendisini zorla nikhlad iin Esvedten
nefret eden ehrin ei Azadn yardmyla blge ileri gelenlerinden Kays b. Mekuh,
Firuz, Cuey ve Dazeveyh isimli kiiler bir gece yars evine girerek Esvedi
ldrdler. Esvedin ldrld haberi Hz. Peygamber vefat ettikten sonra
Medineye ulat. Sonuta bu blgeye ordu gnderilmeden mesele halledilmiti.
Tuleyha b. Huveylid
Bir dier yalanc peygamber, Tuleyha b. Huveylid, Hendek savanda
Medineyi kuatanlar arsnda yer alan Esedoullarnn komutanyd. 9/630 ylnda
Medineye gelerek Mslmanln ilan etti. Hz. Peygamberin vefatndan nce,

peygamberliini ilan etti. Tuleyhaya Esed, Gatafan ve Tayy kabilelerinden baz

kimseler tabi oldu.
Hz. Ebubekir tarafndan grevlendirilen Hlid b. Veld, Buzahada 6.000 kiilik
kuvvetiyle Tuleyhaya kar harekete geti. Sava devam ederken Fezarelilerin
lideri Uyeyne b. Hsn, 700 kii ile sava alanndan ekildi. Durumunun ktye
gittiini gren Tuleyha, am blgesine kaarak Kelb kabilesine snd ve Mslman
oldu. Hz. mer dneminde Irakn fetihlerinde yer ald, Nihavend savanda
baarlar gsterdi. Tuleyha sonrasnda takipileri Mslmanl kabul etse de baz
insanlar slam kabul etmeyerek mm Ziml Selma bt. Malik b. Huzeyfe adndaki bir
kadnn etrafnda toplandlar. Hlid b. Veld, Selmann zerine yryerek onu
ldrd.
Secah bt. Hris

Secah bt. Hris, peygamberlik iddiasnda bulunanlardan birisidir. Temim
kabilesine mensup olup Taliboullar arasnda ikamet eden Hristiyan ve khine
olan bir kadnd. Mslmanlara kar savamak zere yola kan Secah, Malik b.
Nveyre ve Utarid b. Hacib gibi Temimoullarnn liderleriyle anlat. nce
Temime olup irtidat etmeyen Ribabllar arasnda sava oldu ve atmalarda iki
taraftan da ok sayda insan hayatn kaybetti. Secah, daha sonra kuvvetlerini
Yemame blgesindeki yalanc peygamber Mseylime zerine sevk etti. Onunla
savamak niyetinde idi. Ancak onunla savamadan anlat ve kavminin arasna
dnd. Secah daha sonra Mslman oldu.
Malik b. Nveyrenin ldrlmesi

Secah ile birlikte hareket eden Malik b. Nveyrenin teslim oldu. Hlid b.
Veld, Malik b. Nveyre ile grp zekt verip vermeyeceini sordu. Malik, namaz
klacan, ancak zekt vermeyeceini syledi. Bunun zerine Hlid onu
ldreceini syleyince, Hlidin yannda bulunan Eb Katade gibi sahabiler
Malikin namaz kld iin ldrlmemesini istedilerse de Hlid fikrinden
vazgemedi. Malik b. Nveyre ise hakknda hkm vermesi iin kendisinin
Ebubekire gnderilmesi teklif etse de Hlid bunu da kabul etmedi. Neticede Malik,
Hlid b. Veldin emriyle ldrld. Malikin ldrlmesinden bir sre sonra Hlid,
onun hanm mm Temim ile evlendi. Hlid b. Veldin Maliki ldrtp sonra ei
ile evlenmesi bata Hz. mer, olmak zere birok sahabi tarafndan tenkide
uram ve derhal grevden alnmas gerektii belirtilmise de Hz. Ebubekir, Hlidi
grevden almamtr. Hz. Ebubekir, Hlidin yaptn hata olarak kabul etti ve
Malikin diyetini kardei Mtemmim b. Nveyreye dedi. Hlid b. Veld,
Medineye arlarak ifadesi alnd ve yaptklarndan dolay eletirildi.

Mseylime
Hz. Peygamber dneminde ortaya kan ve Hz. Ebubekir dneminde
faaliyetlerini artran yalanc peygamberlerden biri de kabilesi Ben Hanifenin
destei ile ortaya kan Mseylimedir. Halife, Mseylimeye kar krime b. Eb
Cehili, ardndan da urahbil b. Haseneyi takviye olarak gnderdi. krime,
Mseylimeye kar harekete gemek iin aceleci davrannca yenildi. Bunun zerine
Hz. Ebubekir, Hlid b. Veldi Muhacir ve Ensardan kurulu bir ordunun banda
Mseylimeye kar takviye kuvveti olarak gnderdi.
Hlid b. Veld, Yemame yaknlarnda, Mseylimenin kuvvetlerinin karsnda
karargh kurdu. Sa kanada Zeyd b. Hattb, sol kanada ise sme b. Zeydi
grevlendirdi. Taraflar arasnda iddetli atmalar oldu. Savata Salim, Eb
Huzeyfe ve Zeyd b. Hattb gibi sahabeden nemli birok Mslman ehit oldu.
atmalar srasnda Hanifeoullar bir baheye ekilmek zorunda kaldlar.
Arkadalarnn yardmyla duvar ap baheye atlayan Bera b. Malik,
Hanifeoullaryla arparak kapy amay baard. Bylece Mslmanlar bahenin
iine girdiler. Meydana gelen atmalarda iki taraf da byk kayplar verdi.
atmalarda Uhud savanda Hz. Hamzay ehit eden Vahi, Ensardan bir
arkadayla birlikte Mseylimeyi ldrd. Mseylimenin ldrlmesinden sonra
Hanifeoullar bozguna urayp kamaya baladlar. Mseylime ile yaplan savata
Mslmanlarn, 700 ile 1200 kii arasnda bir kayp verdikleri nakledilmektedir.
Sava srasnda Kuran hafzlarndan 70 kiinin ehit olduu sylenmitir ki bu
gelime, Kuran- Kerimin mushaf olarak bir araya getirilmesine neden olmutur.
Hz. Ebubekir, Ridde
olarak adlandrlan Dier rtidat Olaylar
isyan olaylarn
Hz. Peygamberin vefatndan sonra Bahreynde bir ksm kabileler irtidat
bastrmada son derece
ettiler. Ancak Abdulkays kabilesi irtidat etmedi. Bekir b. Vail kabilesinin
baarl olmutur.
mrtedlerinden baz kimseler Kisraya bavurarak balarna birisini getirmesini
istediler. Bunun zerine Kisra, Munzir b. Numan balarna atad. Hz. Ebubekir,
Bahreynde irtidat edenlerle savamak iin Ala b. Hadramyi gnderdi. Ala b.
Hadram blgede Mslman olanlarn desteini de alarak mrtedlere kar baar
kazand.
Ummanda oturanlarn byk bir ksmn oluturan Ezd kabilesinden Lakit b.
Malik irtidat ederek Umman ele geirdi. Hz. Ebubekir, Ummana Huzeyfe b.
Mhsan ile Arfece b. Hersemeyi onlarn zerine gnderdi. Daha nce
Mseylimeye kar gnderilen krimenin de blgeye gitmesi emredildi. Blgeye
gelen komutanlar, Lakitin komutanlarna mektuplar atarak Lakitin evresinin
boalmasn saladlar. Daha sonra gc zayflayan Lakitin ordusuyla Mslman
kuvvetleri arasnda meydana gelen sava sonunda Mslmanlar kazand.
Mslmanlar burada pek ok ganimet elde ettiler.

Kuran- Kerimin Toplanmas

Kuran nazil olurken ayetler hafzlar tarafndan ezberleniyor, ayrca o gn iin
bulunabilen yass talar, deri ve kemik paralar, hurma dallar gibi yaz
malzemeleri kullanlarak korunuyordu. Mrtedlerle yaplan savalar esnasnda
zellikle 11/632 ylnda Mseylime ile yaplan savata Kuran hafz pek ok sahabi
hayatn kaybetmiti. Bunun zerine Hz. mer, bu gelimenin Kurann
muhafazasna zarar verebileceinden endie ederek Kuran- Kerimin mushaf
olarak bir araya toplanmasn teklif etti. Hz. Ebubekir, nce Hz. Peygamberin
u anda elimizde
yapmad bir ii yapmaktan kandysa da, Hz. merin srar ve onu ikna etmesiyle
bulunan Kurann, Allah
bu ii yapmaya karar verdi.
Resul dnemindeki ile
hibir farkl yoktur. Halife, Hz. Peygamberin vahiy ktipliini yapm Zeyd b. Sabiti Kuran-
Kerimin toplanmas iin grevlendirdi. Zeyd b. Sabit de nce kendisinin ifadesiyle
bir da tamaktan daha ar bir i olduu iin itiraz etse de daha sonra ikna
olarak bu grevi yerine getirmi ve Kuran Kerimi yazl malzemelerden ve
insanlarn hafzalarndan toplamtr. Onun hazrlad mushaf, halifenin yannda
kalm, sonra Hz. mere onun vefatyla da kz ve Hz. Peygamberin ei Hz.
Hafsaya geti. Bu olay, slam tarihinin belki de en nemli olaylarndan birisidir. Bu
gn elimizdeki Kuran- Kerimi grebiliyorsak ve Kuran, ncil ve Tevrat gibi tahrifata
uramadysa onlarn Hz. Peygamber'den hemen sonra bu ie girimeleri ve sonuta
Kuran iki kapak arasna almalar sebebiyle olmutur.
Fetihler
Irak Blgesindeki Fetihler

Ridde savalar devam ederken Irak blgesinde Mslmanlar adna Msenna
b. Hrise, Farslarla bir mcadele iindeydi. Hz. Ebubekir, ridde savalar sonras
12/633 ylnda Hlid b. Veldi de Yemameden Irak blgesine ona yardm etmek ve
onunla glerini birletirmek zere gnderdi. Hlid, Ssn ordusunun bandaki
Cbn adl komutanndan sonra Hrmz adndaki komutan emrindeki orduyu da
malup etti. Mslmanlar Hrmz' ldrnce dman kuvvetler dald. Bu olaya
sava sonunda meydanda braklan birok zincir bulunmasndan dolay "Zatu's-
Selasil" ad verilmiti. Hlid, Hrmz yenip ldrdkten sonra Kisrann
gnderdii Karin isimli komutanla el-Mezarda karlat. ranllar bu savata da
byk bir yenilgiye uradlar.
Hire ve Anbarn Fethi

Mslman ordular, Amgiiyyeyi fethettikten sonra Hireyi kuatt. Kuatma
sonras ehrin ileri gelenleriyle mzakerelere baland. Yaplan grmelerden
sonra Hirelilerin temsilcisi yas b. Kabisa, cizye deyerek bar yapmak isteinde

bulundu. Yaplan grmeler sonunda Mslmanlara yllk 90.000 dirhem

mterek cizye deme ve bunun karlnda ibadetlerini serbeste yapabilme
zgrlkleri teminat altna artyla 12/633 ylnda anlama yapld. Ayrca kimseyi
isyana tevik etmeyeceklerine dair ahit alnd. Hirenin ele geirilmesinden sonra
Mslmanlar Anbar kuattlar. ranllar, ehrin etrafna hendek kazarak
savunmaya geseler de, Hlid b. Veld, gsz develeri keserek hendei doldurdu
ve hendei geti. Sonuta Anbar ehri de Mslmanlarn eline geti.
Suriye Blgesindeki Fetihler

Hz. Ebubekir, yapt istiarelerden sonra am blgesine sefere karar verince
drt ayr komutana grev verdi. Amr b. el-s Filistine, urahbil b. Haseneyi
rdne, Yezid b. Eb Sfyn am blgesine fetihler yapmalar iin grevlendirdi.
am blgesine giden ordu komutanlar, kalabalk Bizans birlikleriyle karlanca
durumu Hz. Ebubekire bildirdiler. Hz. Ebubekir de Irak blgesinde fetihlerde
bulunan Hlid b. Velde mektup yazarak yerine Msenna b. Hriseyi brakp ama
yardma gitmesini bildirdi.
Ecnadeyn Sava
Hz. Ebubekir'in emri zerine, Hlid b. Veld, Irak cephesinden ayrld; yolda
Dumetul-Cendeli fethederek am cephesine gitti ve blgedeki komutanlar
tarafndan Mslman ordularn bakomutan tayin edildi. Hlid b. Veldin blgeye
gelip Mercu Rahttaki Bizans birliklerini yenmesinin ardndan (13/634) Busra
ehrini ksa bir kuatmadan sonra fethetti. Busra halkyla ergenlik ana gelen
herkesten cizye demeleri hususunda anlama yapld.
Daha sonra saylar 24.000 ulaan Hlidin liderliindeki Mslman
kuvvetleri, Ecndeyn'e doru hareket etti ve ordugh orada kuruldu. Hlidin
komutasndaki ordu ile Bizans ordusu Kudsn batsnda Remle ile Beytlcibrin
arasndaki Ecnadeyn mevkiinde kar karya geldiler. Bu savata Mslmanlar
kesin bir baar elde ettiler. (13/634) Savata Bizansllardan 3.000 asker
ldrlrken Mslmanlar 14 ehit verdiler. Bu sava, zihinlerdeki Bizansn gc
ile ilgili imajlar ve blgedeki dengeleri alt st etti. Hz. Ebubekir, bu savan
sonucunu rendikten ksa bir sre sonra vefat etti.
Hz. merin Halife Tayin Edilmesi

Hz. Ebubekir, 13/634te hastaland ve Hz. meri namaz kldrmak iin imam
tayin etti. Ayrca kendisinin vefat sonras belirlenememi olan halife seimi
meselesinin dourabilecei problemleri vefat etmeden nce halletmek zere
harekete geti. Kendinden sonra Hz. mer'in halife olmasnn uygun olduunu
dnerek ashabn ileri gelenleriyle istiare etmeye balad. Ashabn ounluu Hz.
merin halife olmas fikrini destekledilerse de bazlar onun sert karakterinden

ekiniyorlard. Sonuta Hz. Ebubekir, yerine yazl bir vasiyetname ile Hz. mer'i
brakarak vefat etti.
Hz. Ebubekir, vefat ettikten sonra vasiyetine uygun olarak Hz. Peygamberin
yanna defnedildi. 63 yandayd. Cahiliye dneminde evlendii Kuteyleden
Abdullah ve Esma, mm Rumandan Aie ve Abdurrahman, Esma b. Umeysten
Muhammet, Hazrec kabilesinden olan ei Habibe bt. Hariceden mm Glsm
adl ocuu dnyaya gelmitir.
Hz. Ebubekir Dnemi (632 - 634) i olaylarda Hz. Peygamber'in

zet
vefatndan sonra mrtedlerle mcadele edilerek dzen salanm,

bunlar ortadan kaldrlmtr. ki yl boyunca sren bu mcadele, merkezi
hilafeti olduka ypratsa da Hz. Ebubekir'in kararll sonucu problem
almtr.
Bu dnemde Kuran- Kerim ayetleri toplanarak bir kitap hline
getirilmitir. Bunun sebebi Hz. Peygamber'in vefat etmesinden sonra
yalanc peygamberlerle yaplan savalarda olduka youn bir ekilde
Kuran hafzlarnn ehit olmalardr. Ayrca vahyin kesilmesi Kurann
yazl olduu malzemenin (deri, ta, aa gibi) korunmasndaki zorluklar
bunun etkenlerindendir.
Hz. Ebubekir dnemi d olaylar olarak Hz. Ebubekir'in Hz. Peygamber'in
hazrlad orduyu Hz. Ebu Bekir tarafndan Suriyeye gndermesi, ayrca
Irak ve Suriye fetihlerine balanmas saylabilir.
dev
slam'da fetih anlayn aratrarak 200 kelimeyi amayacak

ekilde yaznz ve hazrladnz belgeyi gndermek iin
yandaki dev gnderme linkini kullannz.
Hazrladnz devi sistemde ilgili nite bal altnda yer
alan dev blmne ykleyebilirsiniz.

1. Aadakilerden hangisi Hz. Ebubekir'in Darun-Nedvedeki grevidir?
Deerlendirme a) Hicabe
sorularn sistemde ilgili b) Sikaye
nite bal altnda yer
c) Elsine
alan blm sonu testi
blmnde etkileimli d) Rifade
olarak e) Enak
2. Aadakilerden hangisi Sakifede bulunmamtr?
a) Hz. Eb Ubeyde
b) Hz. Ebubekir
c) Hz. Sad b. Ubade
d) Hz. Sad b. Ebi Vakkas
e) Hz. mer
3. mamlar Kureytendir sz kime aittir?

a) Hz. Peygamber
b) Hz. mer
c) Hz. Ebubekir
d) Hz. Eb Ubeyde
e) Sad b. Ubade
4. Aadakilerden hangisi Hz. Ebubekir dnemi ama gnderilen
komutanlardan deildir?
a) urahbil b. Hasene
b) Hz. Eb Ubeyde b. Cerrah
c) Amr b. As
d) Eb Amr b. As
e) Yezid b. Ebi Sfyan
5. ldrlmesi Mslman toplumunda tartmalara sebep olan komutan
kimdir?
a) Malik b. Nveyre

b) Nveyre b- Tuleyha
c) Esvedul-Ansi
d) krime b. Ebi Cehil
e) Secah
Cevap Anahtar:
1. e 2.d 3.c 4.d 5.a


KAYNAKLAR
Acar, Cafer, Drt Halife Dnemi Fetihlerinin Arka Plan, Ankara, 2000, (Baslmam
Yksek Lisans Tezi).
Araka, Ahmet, Hz. Ebubekir, stanbul, 1998.
Akkat, Mahmut, Hz. Ebubekir'in ahsiyeti ve Dehas, ev; Ali zek, stanbul, 1968.
Algl, Hseyin, Hz. Ebubekir'in Hicretten Vefatna Kadar Dnemdeki Faaliyetlerine
Genel Bak, STEM, say: 6, 2005.
Apak, Adem, Hulefa-i Raidin Dnemi, stanbul, 2007.
Ar, Salih, Hz. Ebubekir ve Ridde Savalar, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Van,
1995.
Bakkal, Ali, Hz. Ebubekir'in Halife Seilmesinde mamlar Kureytendir Hadisinin
Rol zerine, STEM, s. 6, 2005.
Balc, srafil, Hz. Ebubekir Dnemi, Samsun, 2007.
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, ev; Mehmet Yazgan, stanbul, 2004.
Rza, Muhammed, Ebubekir es-Sddk Evvel'l-Hulefai'r-Raidin, Beyrut, 1983.
Suyuti, Tarihul-Hulefa, Msr, 1952.
akir, Mahmut, Drt Halife, ev, Ferit Aydn, stanbul, 1995.
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, ev; mer Rza Dorul, stanbul, 1977.
et-Taber, Tarihul-mem vel-Mulk, Beyrut, 1995.
ok, Bahriye, slamdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, stanbul, 1996.
el-Vkd, Kitabur-Ridde, Paris, 1989.
el-Yakb, Tarihul- Yakb, Beyrut, 1960.
ez-Zeheb, Siyeru Alamin-Nbela (el-Hulefaur-Raidun), Beyrut 1990.

HZ. MER DNEM
(13-23/634-644)
Devlet daresi
NDEKLER
Halife Seilmesi LK DNEM SLAM

Ynetim Anlay
Fetihler TARH
Irak ve ran Cephelerindeki Fetihler
am Blgesindeki Fetihler
dari Kurumlar

Hz. mer dnemini tarihi, din, idar ve siyas
HEDEFLER
ynleriyle tanyacak,
Hz. mer dneminde meydana gelen gelime ve
deimelere kar halifenin zm nerilerini ve
almlarn renecek,
Hz. merin fetih politikas ve baarl bir ekilde
devam eden slam fetihlerinin arka planndaki
gerekleri renecek, NTE
Hz. mer dnemindeki kurumsallama srecini ve
bu kurumlarn ileyiini tanyacak,
slam toplumunda yaanan hzl gelime ve
deimelerin din veya toplumsal hayata etkisinin
hangi boyutta olduunu reneceksiniz.
11
Hz. mer Dnemi
GR
Hz. mer, yaklak olarak on yl kadar hilafette kalmtr. Bu sre ierisinde
slam devletinde idar ve siyas ynden birok gelime ve deimeler yaanmtr.
Hz. Ebubekir dneminde balatlm olan askeri faaliyetler bu dnemde kapsaml
bir fetih dalgasna dnm ve slam ordular am, Msr, Irak, ran ve el-Cezre
topraklarn fethetmilerdir. Ssn imparatorluu yklrken slam ordular ran
serhatlarna, bir kolu gnmzdeki Afganistan topraklarna kadar ulamtr.
Devletin snrlarnn olduka geni corafyalara yaylmas ayn zamanda birok
gelime ve deimeleri beraberinde getirmitir. Bu yzden Hz. mer dnemi,
devletin hzla messes bir yap kazand dnem olarak nitelenir.
Bu dnemde ortaya kan hzl gelime ve deimeler, ayn zamanda slam
toplumunu da etkilemitir. Hz. mer temel politika olarak Hz. Peygamber ve selefi
Hz. Ebubekirin ynetim anlayn benimsemekle birlikte, yeni gelime ve
deimelere paralel olarak idar, siyas veya hukuk konularda kendisinden nceki
dnemden farkl uygulamalara gidebilmitir. On yl sren hilafeti dneminde
devlet, hemen her alanda deime ve gelime gstermitir. Bu nedenle Hz. mer
dnemi, idealize edilerek rnek gsterilir ve slam tarihinde mstesna bir yere
oturtulur.
DEVLET DARES
Halife Seilmesi
Hz. mer, Hz. Ebubekirin kendisini tayin etmesi ve bu karardan sonra
halkoyuna bavurulmas sonucunda halife seilmitir. Hz. Ebubekirin Hz. meri
halife aday olarak nermesinin arka plannda kendi halifelii seiminde olduu
gibi, slam toplumunun tekrar bir tartma ortamna veya belirsizlie srklenme
endiesi ve ayn zamanda Hz. merin hilafet iin uygun bir isim olmas gibi
nedenlerden sz etmek mmkndr. Her ne kadar seimden nce, bir atama sz
konusuysa da Mslmanlarn neredeyse tamam zgr iradeleriyle Hz. mere biat
ettii iin, onun seimle ibana geldiine dair genel bir kabul vardr. Dolaysyla
ona yaplan biat, seim nitelii tamaktadr ve bu biat ayn zamanda halifeliine
hukuk stat kazandrmtr.
Ynetim Anlay
Hz. mer, Hz. Muhammed (s) ve Hz. Ebubekir dnemlerinden farkl bir
ynetim anlay benimsememitir. Onun idare anlaynn temelini Kuran-
Kerimin snrlarn izmi olduu prensiplerle Hz. Muhammedin fiili uygulamalar
ekillendirmitir. Ancak bir taraftan Hz. Muhammed ve selefi Hz. Ebubekir

Hz. mer Dnemi
dnemindeki idar anlaya sk skya bal kalmaya zen gsterirken, bir taraftan
da yeni koullarn ortaya kard gelimelere paralel olarak kendisinden nceki
dnemden farkl kararlar almaktan ekinmemi ve bu noktada yeni almlar
yapabilmitir. Bilindii zere Hz. Ebubekir, Hz. Muhammed tarafndan alnan
kararlara titizlikle uymu ve onun atad idarecileri deitirmemeye zen
gstermitir. Oysa Hz. mer kendi dneminin koullar gerei ortaya kan yeni
artlar erevesinde din, idar veya siyas konularda selefi Hz. Ebubekirden veya
Hz. Peygamberin kimi uygulamalarndan farkl kararlar alabilmitir. rnein Hz.
Ebubekirden farkl olarak komutan veya idareci atamalarnda deiiklie gitmi
veya Hz. Ebu Bekir tarafndan atanan komutanlar grevden almtr. Bunun yan
sra din veya hukuk konularda kimi uygulamalaryla farkl almlar getirebilmi ve
deiik yorumlarda bulunabilmitir.
Hz. mer, Hz. Peygamberin snneti olan ve Hz. Ebubekir tarafndan da
iletilen istiareye nem vermi ve danma kurulunu aktif bir ekilde altrmtr.
nemli bir karar alaca zaman aceleci davranmam ve konuyu mzakere ederek
zme kavuturmutur. Hatta komutanlarna da ayn ynde tavsiyelerde
bulunarak kararlarnda aceleci davranmayp emirleri altndaki fikir sahibi insanlara
mutlaka danmalarn art komutur. Hukuk veya idar konularda kar karya
kald problemleri genelde raya tam ve burada dile getirilen grleri
dinledikten sonra nihai karara varmtr. rnein Kadisiye sava ncesi orduya
komutan tayin edecei kiiyi belirlemek iin ra yelerinin grne
bavurmutur. Keza am blgesinde veba salgn olunca kendisinin blgeye gidip-
gitmeme meselesi bile rada tartlmtr. Onun danma kurulunda ilk
Mslmanlarn nde gelenlerinin yan sra, Ensarn temsilcileri de yer almtr.
Bunun yan sra rada olmayp fikir sahibi olan kiilere de danmtr. Nitekim
Tsterin fethinden sonra esir alnp Medineye getirilen ve daha sonra Mslman
olan nl ranl asilzade Hrmzan yanna arp bu blgede devam eden
fetihlerin seyriyle ilgili fikir danmtr.
Hz. mer danma kurulunu aktif olarak iletip toplumun her kesiminden
temsilci bulundurmaya zen gsterirken, kimi konularda ise tartlabilecek
tercihlerde bulunmutur. rnein kendisinden sonra halife seecek olan ra
yelerinin hepsini Kureylilerden belirlemitir. Bu yeler Hz. Ali, Hz. Osman,
Abdurrahman b. Avf, Sad b. Eb Vakks, Talha ve Zbeyr oluuyordu. Oysa dier
konularda ra yelerini daha geni tutmu ve Ensardan da temsilci
bulundurmutur. Ancak halife seimi iini btnyle Kureylilere brakmtr. O,
halife seimi iin byle bir ra oluturunca, bu yeler daha sonradan hilafet
hakknda sz syleme hakkn kendilerinde gren veya bu konuda toplumda etkili
olan birer g oda hline gelmilerdir. rnein Hz. Osmann hilafeti dneminde
Hz. Ali, Talha ve Zbeyr baz icraatlardan dolay rahatszlklarn dile getirirlerken,
ayn ekilde Hz. Ali dneminde de Talha ve Zbeyr yine birer muhalif odak olarak

Hz. mer Dnemi
ortaya kmlar, hatta Hz. Ali onlarla Cemel savanda kar karya gelmitir.
Dolaysyla halife belirlemek iin oluturulan ra yeleri, zelikle ynetim veya
hilafet konusunda kendilerinde sz syleme veya ynetimi eletirme hakkn
grmler ve bu durum ibandaki halifelerin bana kimi zaman sorun olmutur.
Hz. mer suikasta urayp hastaland zaman, baz Mslmanlar yerine
halife aday tayin edip etmeyeceini sormulardr. Ancak kendisi herhangi bir aday
belirlemeyip bu ii az nce ad geen ra yelerinin sorumluluuna brakmtr.
Bununla birlikte ayet sa olsayd Eb Ubeyde b. el-Cerrh ve Huzeyfenin klesi
Salimi aday gsterebileceini de dile getirerek, bir bakma kafasnda uygun bir
ismin olmadn ima etmitir. Dikkat edilirse Salim, Huzeyfenin klesidir ve halife
bu ismi zikrederek kle kkenli birisinin bile Mslmanlarn en st dzey idarecisi
olabileceini dile getirmi, ancak oluturduu ra yelerini sadece Kureyliler
arasndan belirlemitir. Bunlarn yan sra geleneksel yorumlarda kimi
Mslmanlarn, olu Abdullah halife aday olarak gstermesini teklif ettikleri,
ancak Hz. merin bu neriyi kabul etmedii, buna mukabil oluturduu alt kiilik
rann eit tercihte bulunmas durumunda seimin kmaza girmemesi iin
seilmemek kouluyla olunu raya dhil ettiine dair genel bir kabul vardr.
Ancak her ne kadar bu konuda yaygn bir anlay varsa da, ne Hz. Osmann halife
seilmesinde ne de daha sonraki dnemde Hz. Alinin halifelie gelii srasnda Hz.
merin olu Abdullahn da ra yesi olduu veya herhangi bir tercihte
bulunduuna dair bir rivayetten bahsedilmez. rnein Hz. Osmann seimiyle ilgili
rivayetler arasnda alt kiilik ra yelerinin tutumu veya tercihleriyle ilgili birok
haber aktarlrken, Abdullahn tercihi veya konumuyla ilgili bir netlik yoktur.
Kanaatimize gre Abdullah isminin ra yeleri arasnda gsterilmesi olay daha
sonradan kaynaklara girmi bir yorumdur. zellikle Hz. Osmann hilafetiyle birlikte
slam toplumu ierisinde ciddi ayrmalarn yaanmas, ardndan Hz. Alinin halife
seilmesi ve Ali-Muaviye kavgas gibi gelimeler srasnda Abdullahn siyas
hadiselere karmamas, onun halife aday olarak dnlmesinde etkili olmua
benziyor. Muhtemelen bu nedenle onun ismi adeta bir ra yesi gibi dnlm
ve kaynaklara bu tr haberler sokuturulmutur.
Her ne kadar Hz. mer, olunu veya Hz. Peygamberin soyu olan
Haimilerden birisini halife aday gstermeyerek bir bakma hilafet iinin hanedan
statsne dnmesine frsat vermemise de, bu ii Kureyin tekeline brakarak
Ensarn durumunu dikkate almamtr. Nitekim oluturulan ra Mslmanlarn
halifesinin Kurey merkezli bir idar statkonun tekeline gemesine zemin
hazrlamtr. Oysa dier konularda Ensarn da rada temsil edildiini unutmamak
gerekir. stelik Ensar, Hz. Peygamberin vefatyla birlikte hilafet konusunda ne
derece srarc olduunu ortaya koymutu. Btn bunlarla birlikte gn iinde
halife seme sorumluluunun Hz. mer tarafndan Ensara verilmi olmas da
dikkat ekici bir tercih olarak deerlendirilebilir. Hz. merin ra konusundaki

Hz. mer Dnemi
tutum veya tercihiyle ilgili bu tr eletiriler yapmak mmkn olmakla birlikte, bu

eletirilerin gnmz koullarna gre dile getirilen hususlar olduunu, dnemin
koullar gz nne alndnda halifeyi byle bir karar almaya zorlayan birtakm
nedenlerin olabileceini de gz ard etmemek gerekir.
On yllk hilafeti dneminde pek ok gelime ve deime yaanrken, Hz.
mer bu deiim veya dnmn dnda kalmam ve mevcut koullara gre
dzenlemeler yapabilme esneklii gstermitir. Dolaysyla yeri geldiinde selefine
gre farkl itihatlara gidebilmitir. rnein Hz. Peygamberden beri devam eden
uygulamaya gre, savalarda dmann ldren bir Mslman rakibinin zerindeki
eyalar (seleb), ganimet taksimine tabi tutmadan alabiliyordu. Ancak kendi
dneminde Ber b. Mlik bir mbarezede rakibini ldrd zaman zerinden ok
deerli eyalar knca, halife eyalarn deerinin fazla olduu gerekesiyle bunlar
ganimet mal statsnde deerlendirmi ve Bernn almas gereken eyalar
blmtr. Bunun yan sra yine Ebubekirden farkl olarak halife aday
belirlememi veya onun aksine insanlara slamdaki konumlarna gre hazineden
pay vermitir. Ayrca vaktiyle irtidat edip piman olanlar ya da Hristiyan olan
kuzeydeki Arap kabilelerini orduya dhil etmitir. Oysa Hz. Ebubekir sadece samimi
Mslmanlar orduya almtr.
Hz. merin, selefine gre en radikal kararlarndan birisi am ve Irak
cephelerindeki komutan deiiklikleridir. Dikkat edilirse her iki cephe de Hz.
Ebubekir dneminde almtr. Irak cephesinde Msenn b. Hrise, am
cephesinde ise Halid b. Veld olduka baarl bir ekilde bakomutanlk grevlerini
yrtmekteydiler. Hz. mer halife olduu zaman bu cephelerdeki mcadeleleri
srdrme karar alm, ancak her iki komutan da deitirmitir. Bylece Msenn
b. Hrisenin yerine Eb Ubeyd b. Mesd es-Sakfyi, Halid b. Velidi yerine ise Eb
Ubeyde b. el-Cerrah tayin etmitir. Halifenin dier konularda da farkl
uygulamalar veya grev deiiklikleri olmasna ramen, bunlar pek
sorgulanmam, ancak zellikle Hlid b. Veldi grevden almasyla ilgili birok
rivayet aktarlmtr. Genel olarak bakldnda scak savan devam ettii bir srada
halifenin baarl bir komutan grevden almas eletirilmek yerine, bu tercihini
hakl gstermek iin bir dizi zoraki aklamalar yaplm ve bu ekilde Hz. merin
karar hakl gsterilmek istenmitir. Ancak tatmin edici bir aklama yaplamad
gibi, ileri srlen gerekeler de anlalmas zor aklamalara dnmtr. rnein
halife olur olmaz Hz. merin Hlidi grevden ald veya Mslmanlar Hlid
olmadan da sava kazanabildiklerini grsnler diye onu azlettii gibi ilgin yorumlar
aktarlmtr. Oysa Hz. mer halife olur olmaz deil, hilafetinden yaklak olarak bir
yl sonra grevden almtr. rnein Hz. Ebubekir 22 Cemaziyelahir 13/23 Austos
634 tarihinde vefat etmi ve o gn Hz. mer Mescid-i Nebde halktan biat almtr.
Oysa Hlid, Dmekn (Receb 14/Eyll 635) fethi srasnda grevden alnmtr Hz.
Ebubekirin vefat tarihiyle Dmekin fethedildii tarih arasnda yaklak bir yllk bir

Hz. mer Dnemi
sre sz konusudur. Dolaysyla Hlid hemen grevden alnmamtr. Yaplan

aklamalar bir tarafa, bize gre Hz. merin Hlidi grevden almasnn daha farkl
sebeplerinden sz edilebilir. Dikkat edilirse Eb Ubeyde b. el-Cerrh Hz.
Peygamberin vefatnn hemen akabinde Sakifede yaplan hilafet tartmalarna Hz.
Ebubekir ve Hz. merle birlikte Muhacirleri temsilen katlan sahabiden birisidir
ve kendisini bu toplantya Hz. mer armtr. Bunun yan sra vefatna yakn
zamanda yerine bir halife aday belirleyip belirlemeyecei konusu sorulduunda,
ayet Eb Ubeyde b. el-Cerrh sa olsayd onu tayin edebileceini sylemitir. Bu
hususlar dikkate alndnda Hz. merin Eb Ubeyde b. el-Cerrha kar zel bir
yaknlnn olduunu sylemek mmkndr. Dolaysyla Hz. mer kendisine daha
yakn bulduu Eb Ubeydeyi tercih etmitir. Kald ki, Hz. Ebubekir dnemindeki
kimi icraatlar nedeniyle Hlid b. Velidi aktan eletirdii gibi, ayn zamanda
grevden alnmasn bile istemitir. Gnmzde bile iktidarlar ibana geldikleri
zaman birtakm brokratlar grevlerinden alp kendi ekipleriyle almay tercih
ederler. Dolaysyla Hz. mer de selefinin icraatlarn srdrme karar alrken, bu
icraatlar kendisine yakn bulduu ve bizzat kendisi tayin ettii komutan veya
idarecilerle gerekletirmek istemitir.
Irak cephesindeki komutan deiiklii ise Hz. merin idar anlayyla ilgili
farkl bir ynn de ortaya koymaktadr. Rivayete gre Ebubekirin hastalnn son
gnlerinde Msenn b. Hrise Medineye gelmi ve halifeden yardm talep emiti.
Ancak hasta yatanda yatan Ebubekir kendisinden sonra halife olacak olan Hz.
mere vasiyette bulunarak, Msennya yardm etmesini istemitir. Ebubekirin
vefatndan sonra Hz. mer, Mescidde biat alrken ayn zamanda Irak blgesine
gitmeleri iin halka ar yapm, ancak Ssnlerin gcnden ekinen Araplar onun
arsna kulak asmamtr. Halkn duyarszl karsnda hayli rahatsz olan halife,
insanlara seslenirken cihadn nemini vurgulayan konumalar yapm ve Allahn
samimi kullar nerede? diye serzeniini dile getirmitir. Onun arlar zerine
Sakif kabilesinden 20 yalarnda bir gen olan Eb Ubeyd b. Mesd es-Sakf ilk
gnll olarak cepheye gitmeyi kabul etmitir. Ardndan onu ayn kabileden dier
gnlller ile deiik kabilelerden Mslmanlar izlemilerdir. Bu ekilde toplanm
olan yaklak 1000 kiilik ordunun bana Eb Ubeyd b. Mesd es-Sakfyi
komutan tayin eden Hz. mer onu cepheye gndermitir. Ancak halifenin bu karar
kendilerini daha ncelikli ve stn gren baz sahabileri rahatsz etmi ve ashap
dururken onlarn bana gen birisini tayin edilmesini eletirmilerdir. Hz. mer ise
onlarn eletirilerine u karl vermitir: ayet sahabe Resulullahn arkadalar
olmalar nedeniyle kendisini dier insanlardan stn gryor ve kendilerinin daha
hayrl olduunu dnyorsa, o zaman zerlerine deni yapmaldr. ayet
sahabeden beklenen bir davran sahabe olmayan birisi gsteriyorsa merin
gznde o ahs sahabeden daha hayrldr (Taber, IV, 61, 63).

Hz. mer Dnemi
Bu rnekler Hz. merin idare anlayn ve greve getirecei insanlarda ne

tr zellikler aradn ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Halife bir taraftan
liyakate nem verirken bir taftan da grev verecei kiilerde samimiyet llerine
dikkat etmitir. Dolaysyla greve getirecei insanlarn sahabe, akraba veya
toplumsal statleri gibi konumlarna nem vermemi ve kimseye ayrcalkl
davranmamtr. Bununla birlikte baz idar grevlerde ise insanlarn toplumsal
konumlarna dikkat etmitir. rnein kad veya hkimler tayin ederken, gl
insanlar karsnda aciz duruma dmemeleri veya nfuzlu insanlarn tesiri altnda
kalmamalar iin liyakatin yan sra ayn zamanda zengin ve nfuzlu kabilelerden
insanlar tercih etmitir.
Hz. mer greve getirecei idarecileri titizlikle seerken zellikle
akrabalarna grev vermemitir. Kendisine teklif edilmesine ramen olunu halife
aday gstermemesi bu konudaki hassasiyetini ortaya koymas bakmndan dikkat
ekicidir. Dolaysyla o, makamn adam kayrma yeri olarak grmemitir. Samimi
olan ve iini hakkyla yapanlar greve getirmeye almtr. Nitekim ayet sa
olsayd, Huzeyfenin klesi Salimi bile halife aday olarak belirleyecek kadar ilkeli
davranm ve insanlarn kkenine gre bir tercihte bulunmamtr. O, uygun
grd kiilere sorumluluk vermi, ancak baz durumlarda ise danma kurulunun
grn almtr. rnein Kadisiye (15/637) ve Nihavend (21/642) savalar
ncesi, bakomutan aday belirlemek iin ra yelerinin grne bavurmu,
neriler zerine Kadisiye savanda Sad b Eb Vakks, Nihavend savanda ise
Numn b. Mukarrni bakomutan tayin etmitir.
Hz. mer halife olduu zaman yapm olduu konumayla ynetim anlayn
hak ve adalet prensipleri zerine oturtacann ipularn vermitir. Bu
konumasna balarken Allaha yemin ederek mmeti doru yola iletmeye
alacana sz vermitir. Ayn zamanda idarede effaf bir ynetim anlay
sergilemi ve denetime ak ynetim anlay benimsemitir. Nitekim sk sk
idarecilerle valilerini kar karya getirip halkn ikyetlerin dinlemitir. Hatta her
hac mevsiminde mutat bir ekilde halkla yneticileri bir araya getirip
yzletirmitir. Bunun yan sra yukarda iaret edilen bir iki istisna dnda rada
her kesimden temsilci bulundurmutur. darecilerine talimatlar verirken de
Hakszlk ile karma gelmeye kalkmayn diye sk skya tembihatta bulunmutur.
Halkn ikyetlerini dinleyen halife, ayn zamanda idarecilere isnat edilen
sularn doru olup olmadn da ayrca aratrmtr. rnein Basra valisi Mure
b. ube hakknda ikyetler gelince, nce tahkikat yaptrm ve ikyetin haklln
tespit ettikten sonra valisini grevden alp yerine Eb Ms el-Eryi atamtr.
Keza Kfe valisi Ammr b. Ysirden rahatsz olan halkn ikyetlerini dinlemi ve
ayn usulle onu da grevden almtr. Bunlara mukabil Kfe valisi Sad b. Eb Vakkas
hakknda ikyette bulunan kiiyle valiyi yzletirmi ve neticede valinin susuzluu
ortaya kmtr. Ancak bir baka zaman yine Sadla ilgili ikyet olunca, en nemli

Hz. mer Dnemi
mfettilerinden olan Muhammed b. Meslemeyi Kfeye gndermi ve yaplan

tahkikattan sonra Sad sulu bulunup grevden alnmtr.
dar konularda denetime nem veren halife bir tefti heyeti kurmu ve
bana Muhammed b. Meslemeyi getirmitir. Bu heyet idarecileri tefti etme
grevini yerine getirirken, ayn zamanda atanacak kiilerin grev ncesi veya grev
srasndaki mal varlklar gibi hususlar aratrp halifeye bilgi vermekteydi. ayet
maandan yksek miktarda mal biriktiren idareci tespit edilirse, o ahsn
kazancnn kayna hakknda aratrma yaplrd. rnein Amr b. sn ok mal
edindiine dair haberler gelince Muhammed b. Meslemeyi Msra gnderen halife
yaplan tahkikatn ardndan Amrn malnn bir ksmn msadere ettirmitir. Ona
gre devlet memurlar grevi dnda baka bir ile uramamal ve sadece sorumlu
olduklar ii yapmaldrlar.
Hz. mer valilerinin yan sra cepheye gnderdii komutanlar da sk bir
takibat altnda tutmu ve tefti ettirmitir. Hatta orduda bile gizli haberci
bulundurmutur. Bunun yannda komutanlarna talimatlar vererek sk sk cephede
olup bitenleri kendisine bildirmelerini istemitir. Hatta bir mektubunda
komutanlarna talimatlarda bulunurken aynen u ifadeyi kulland nakledilir: Bana
yazn, yle yazn ki adeta cepheyi grr gibi olaym. Bylece merkezle tara
arasndaki kontrol salamak iin sk bir haberleme a kurmutur.
Devlet idaresinde sk bir merkeziyeti anlay benimseyen Hz. mer,
taradan gelecek haber geciktii zaman gnlerce yol gzler, hatta kimi zaman
ehrin dna kadar kp postac beklerdi. Haberciyi ilk o karlar ve gelen mesaj
olumlu haber ieriyorsa, halk mescitte toplayp bizzat postacy minbere kararak
onun azndan gelimeleri halka duyururdu. Bylece elde edilen baarlar halkyla
paylaarak toplumsal morali zinde tutmaya alrken, kimi baarszlklar ise halka
duyurmamaya gayret etmitir. rnein halk zerinde olumsuz etki brakacandan
ekindii iin Kpr savanda alnan yenilgiyi saklamaya alm ve mmkn
mertebe dillendirmemeye gayret etmitir. Kimi rivayetlerde halifenin bir yl kadar
bu yenilgiyi azna almadndan bahsedilir.
darecilerin icraatlarn sk bir ekilde takip eden Hz. mer, kendi bilgisi
dnda devlet adna karar alan idarecilere kar msamahakr davranmamtr.
rnein Bahreyn valisi olan Al b. Hadram, izinsiz olarak deniz zerinden
sandallarla geip Istahr ehrini kuatm ve buradan bir cephe aarak Basra
zerinden ilerleyen kuvvetlerle Ssnleri kstrmay hedeflemiti. Ancak her ne
kadar giritii mcadelede Ssnlere kar baar kazanmsa da, ordusu hayli
skntl bir duruma dmt. Ssnler onun ilerlemesine frsat vermedikleri gibi,
dn yolunu da kontrol altna almlard. Al ve ordusunun iki ate arasnda
kaldn duyan halife, Utbe b. azvn yardma gndermi ve bu orduyu
kurtarmtr. Ancak Aly derhal grevden alp Sad b. Eb Vakksn emrine
vermitir. Bunun yan sra baarl idarecileri ise ibanda tutmaya almtr.

Hz. mer Dnemi
rnein Utbe b. azvn Ehvzn fethinden sonra Hac ibadeti iin Mekkeye
geldikten sonra, zellikle Sad b. Eb Vakksn sk sk kendisine talimatlar verip
bundan rahatsz olmas nedeniyle grevden azlini istemitir. Ancak halife onun
talebini kabul etmeyip grevine devam etmesini istemitir.
Ynetiminden sorumlu olduu halkn gvenlii ve ihtiyalarn karlamak
iin son derece hassas ola halife, idarecilerinin de ayn hassasiyetle hareket
etmelerini istemitir. Greve getirdii idarecilere nasihatte bulunurken Ben sizi
halk zerine zorba ve zorlayc olarak gndermiyorum diye hatrlatmalarda
bulunmu ve halka kar yumuak davranmalarn istemitir. Hz. merin kiisel
zelliklerinden bahsedilirken genellikle onun sert mizal olduuna iaret edilir.
Hatta Abdurrahmn b. Avf gibi adamlar araclyla baz sahabilerin halka daha
yumuak davranmas iin halifeye haber gnderdiklerine dair rivayetler
bulunmaktadr. Abdurrahmn araclyla halkn isteklerini dinleyen halife, onlara
kar sert veya yumuak davranrken sadece Allah rzasn gzettiini dile getirmi
ve herhangi bir art niyetinin olmadn ifade etmitir. Halka kar her konuda
kendisini sorumlu hisseden halife, ayet Frat kenarnda bir koyun helak olsa, Allah
bunun hesabn merden sorar szleriyle bu konudaki hassasiyetini ortaya
koymutur.
Devletin imknlarn halkn ihtiyalar iin harcayan Hz. mer, halka datt
yllk atyyelerin (maa) yan sra ayn zamanda ihtiya sahiplerine aylk yardmlar
yapmtr. Hatta kimi zaman bizzat kendisi erzak defterini alp halk arasnda
dolaarak muhtalar tespit etmi ve onlara yardm etmitir. Bu amala Huzaa ve
Eslem kabilelerine kadar gittiine dair rivayetler bulunmaktadr. Nitekim Eslem
kabilesine gittii zaman burada, alktan ocuklar alayan fakir bir hanma yapt
yardmla ilgili hayli dikkat ekici anekdotlar anlatlr. Halkn ihtiyalar konusunda
hayli hassas olan halife, uzak diyarlardaki insanlarn kendisine dertlerini
iletemediklerini dnerek onlarn durumunu yakndan grmek iin uzun vadeli
seyahatlere kacandan sz etmi, ancak buna frsat bulamadan vefat etmitir.
rnein bu amala ama gidip burada iki ay kadar kalacan sylemitir.
Kendi halknn ihtiyalar iin hazineden yardm yapan Hz. mer ayn
zamanda zimmi tebaaya kar da ayn hassasiyetle yaklamtr. rnein am
blgesini ziyaret ettii zaman burada karlat yal ve aciz durumdaki bir
Hristiyann fakir ve aresiz olduunu renince bu ahsa hazineden yardm
yaplmasn emretmitir. Kendisiyle yakndan ilgilenmesine aran bu zimmiye
kar halifenin syledii u szler olduka dikkat ekicidir: Genliinde senden
cizye alp, yalannca seni kaderine terk etmek bizimi inancmza aykrdr. Halife
ayn zamanda zimmi tebaadan vergi alrken, memurlarnn adil ve yumuak
davranmalarn art komutur. Keza Mslman halktan zekt toplayan memurlara
da benzer talimatlar verip halk sktrmamalarn ve zekt toplarken halkn en
gzde mallarn seip onlarn gnllerini krmamalarn emretmitir.

Hz. mer Dnemi
Hz. merin en dikkat ekici ynlerinden birisi yeniliklere ak olmasdr.

Kendi dneminde yaanan hzl gelime ve deimeler karsnda ortaya kan yeni
koullara sratle ayak uydurmutur. rnein am ve Irak blgesi fethedildii
zaman bu blgelerde daha nce var olan Bizans ve Ssn devlet idaresine ait
messeseleri slami kurallara gre tanzim edip ilevsel hle getirmede tereddt
etmemitir. Bunun yan sra divanlarn kurulmas iin ihtiya ortaya kt zaman,
rahatlkla Ssn ve Bizans devletinin modelini alabilmitir. Ayrca bu devletlerin
idar ve mal uygulamalarn slah etmi ve bunlardan da yararlanmtr.
Hz. mer din, idar veya siyas konularda birok yenilikler yapmtr. lk kez
onun dneminde resmi evraklara tarih konulmas uygulamas balatlmtr. Yine
Mslmanlarn kulland hicri takvim ilk kez onun tarafndan ihdas edilmitir. Hz.
mer ay takvimi sistemini kullanm ve 1 Muharremi esas alarak nemine binaen
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye hicret tarihi olan 622 yln balang yl
kabul etmitir. Yine onun dneminde teravih namaz cemaatle klnmaya balanm
ve gnmze kadar bu ekilde gelmitir. Ayrca Irakllar iin ihrama girilecek yer
tespit etmi ve onun itihadna gre Zt Irk, mikat mahalli olarak belirlenmitir.
Bunlarn yan sra mellefe-i kulbe denen paralar kesmitir.
FETHLER
Hz. mer hilafete geldii zaman am ve Irak cephelerinde fiili sava durumu
devam ediyordu. Yeni halife ncelikli olarak bu cephelerde devem eden
mcadeleleri sonulandrmakla kar karya kalmtr. Nitekim ynetimi devrald
zaman Mescitte biat alrken halkn Irak cephesine gidip savamas iin ar
yapmtr. Devam eden srete de am cephesine takviye birlikler gndermitir.
Irak ve ran Cephelerindeki Fetihler

Irak cephesi ilk kez Hz. Ebubekir dneminde almtr. Aslnda buradaki
mcadeleler Medineden bamsz olarak blgedeki Arap kabileleri tarafndan ok
daha nceden balatlmt. Hz. Ebubekirin halifelii dneminde Ssnlere kar
blgedeki Arap kabilelerinin mcadelesini yrten komutanlardan Msenn b.
Hrise, kendisine destek aramaktayd. Bu nedenle Hz. Ebubekirden yardm istemi
ve ayet destek verirse Ssnlere kar Irak tarafndaki snrlar koruyacaklar
teklifinde bulunmutu. O srada Hz. Ebubekir henz i savatan yeni km ve ordu
son savan yapld Yemme blgesindeydi. Msennya destek verme karar alan
Hz. Ebubekir Yemmede bulunan Hlid b. Velide haber gndermi ve ordusuyla
birlikte Irak blgesine gidip komutay devralmasn emretmitir. Hlid blgeye
intikal ettikten sonra Msenn ile birlemi ve bylece daha nceden Arap
kabilelerinin Ssnlere kar balatm olduu mcadele Mslman Araplarn
mcadelesine dnmtr.

Hz. mer Dnemi
Hlid b. Velid, bata Hre ehri olmak zere blgede irili ufakl birtakm
yerleri fethettikten sonra, amdaki komutanlarn yardm talebi zerine yine
Ebubekirin emriyle ama gidince, Irak cephesi yeniden Msennnn
sorumluluunda kalmtr. Hlidin ayrlmasndan sonra gc azalan ve o srada
Ssnlerin sava hazrl yaptna dair haber alan Msenn, tekrar yardm
istemek iin Medineye gelmi, ancak o srada Hz. Ebubekir hastalanmt. Yerine
Hz. meri halife aday olarak gstermi ve Msennya destek vermesini istemiti.
Dolaysyla Hz. mer halife olduu zaman ilk nce bu blgeye ordu gndermek gibi
bir sorumlulukla kar karya kalmtr.
Yeni halife biat alrken Irak blgesine gitmeleri iin halka ar yapm, ancak
Mslmanlar Ssnlerden ekindikleri iin halifenin bu arsna kulak asmamt.
Rivayete gre gn arka arkaya yaplan arlardan sonra yine bir ses kmaynca,
halife mescitte toplanan halka yapm olduu konumada artk Hicazn Araplarn
ihtiyalarn karlamak iin yetersiz kalacan, bu nedenle verimli topraklara
yaylrlarsa muhtemel alk ve skntlardan kurtulacaklarn dile getirmitir. Bu
nedenle Allahn kendilerini vris klaca yerlere gitmeleri gerektiini belirtip
konumasn Kurandan ayetlerle (Tevbe/9: 33, 48; Enfl/8: 28) destekleyerek,
arsna kulak asmayan Mslmanlar Allahn samimi kullar neredesiniz?
szleriyle eletirmi ve cepheye gitmenin din bir grev olduunu vurgulamaya
almtr.
Halifenin ars zerine Sakif kabilesinden bir gen olan Eb Ubeyd b.
Mesd es-Sakfi cepheye gitmek isteyen ilk gnll olmutur. Ardndan bu
kabileden baz kiiler de onu takip etmi ve yava yava ordu toplanmaya
balamtr. Yeteri kadar asker toplannca Hz. mer balarna sava arsn ilk
kabul eden Eb Ubeyd b. Mesd es-Sakfyi komutan tayin edip cepheye sevk
etmitir. Ayrca Msennya da haber gnderip onunla birlikte hareket etmesini
istemitir. Eb Ubeyd cepheye gittikten sonra, Nemrk, Saktyye ve Keskerde
nemli baarlar kazanmtr. Ardndan Brusmda bulunan ranl komutan
Calinosun birliklerini datm ve Zendverdi ele geirmitir. Baarl bir ekilde
blgede fetihlere devam eden Eb Ubeyd, Behmen b. Hrmzn (Zl-Hcib,
Behmen Cezeveyh) komutasndaki Ssn ordusu karsnda ok bir yenilgi almtr.
Kpr Sava (el-Cisr) olarak bilinen bu mcadele blgede alnan ilk yenilgiydi.
Savata Eb Ubeyd dhil pe pee Sakif kabilesinden alt komutan ehit dmt.
Canlarn kurtaran Mslmanlar Hicaza doru kap evlerine snmlar ve
savatan kamann toplumsal basksndan ekindikleri iin halk iin kamamlard.
Dalan birliklerin komutasn devralan Msenn b. Hrise, yedinci komutan olarak
orduyu emniyetli bir blgeye ekmi, ancak yannda sadece Irakl askerler kalmt.
Ardndan Hz. mere haber gnderip olup biteni anlatmt. Hz. mer, zaten
Ssnlere kar savamakta ekingen davranan halk zerindeki olumsuz basky
gidermek ve ayn zamanda Kpr yenilginsin kt izlerini silmek iin nemli bir

Hz. mer Dnemi
karar aamasna gelmi ve meseleyi rada tarttktan sonra blgeye tekrar ordu
gnderme karar almt. Ancak halkn ekingen tavrn krmak iin birtakm
giriimlerde bulunmutu. rnein savan olumsuz etkisini olabildiince gndeme
getirmemeye gayret etmitir. Bunun yan sra cepheden kamann ezikliiyle
evlerine snan Mslmanlara haber gnderip kendisinin bakomutan olduunu,
dolaysyla aslnda onlarnda cepheden kamayp bakomutann yanna
dndklerini sylemi ve Sizin snanz benim szleriyle onlara sahip kmtr.
Halifenin bu yaklamyla birlikte cepheden kaanlar daha rahat halk arasna
kabilmilerdir. Bu tr konumalarla Mslmanlara moral veren Hz. mer, ayn
zamanda tekrar cepheye asker gnderebilmek iin alnacak ganimetlerden daha
fazla pay verme gibi nemli bir karar alm ve bu yolla halk cepheye sevk etmeye
almtr.
te yandan Hz. mer asker ihtiyacn karlamak iin vaktiyle irtidat veya
isyan edip tekrar denetim altna alnan bedevilerin de savaa itirak etmelerini
salamtr. Oysa kendisinden nceki halife Hz. Ebubekir bu tr eylemlere karan
bedevileri orduya dhil etmemiti. Ancak Hz. mer bu politikay srdrmeyip, sz
konusu kitlelerin de orduya dhil edilmesini salam ve bu yolla hem asker
ihtiyacn karlad hem de onlarn Mslmanlarla birlemelerinin nn amtr.
Ayrca komutanlarna talimatlar veren halife, cepheye giderlerken yol boylarndaki
kabilelerin de savaa katlmalarn salamalarn istemi ve gerekirse mecbur
tutmalar art komutur. Ayn talimatn am ve Irak blgesinde yaan ve byk bir
ounluu Hristiyanl benimsemi olan Arap kabileleri iin de geerli olduunu
syleyen halife, onlarn Mslman Araplarla ortak hareket etmelerini salamalar
iin bu kabilelerle olumlu ilikiler kurmalarn istemitir. Ssnler ve Bizansa kar
mcadelelerini byk oranda bu lkelerin denetimindeki Arap kabileleri zerinden
yrtmeyi planlayan Hz. mer, Kisra ve Kayserleri, Arap kabile efleriyle
kerteceim (Taber, Trh, IV, 87) szyle blgedeki kabilelerin kendisi iin ne
derece nemli olduunu ortaya koymutur. Hatta bu nedenle Bizansa snmak
isteyen Arap kabilelerine engel olmu ve ilticalar nlemek iin snrlardaki geitleri
kontrol altnda tutmutur.
Hz. mer halk cepheye sevk edebilmek iin kimi zaman cihda vurgu yapan
ayetleri okuyup halkn din duygularna hitap ederken, kimi zaman da az nce
iaret edildii gibi, elde edilecek ganimetlerden daha fazla pay vereceini vaat
ederek asker toplamaya almtr. Sava iin gerekli tehizat ve insan gcn bu
yollarla gidermeye alan Hz. merin bu hazrlklarndan sonra, Arabistannn
deiik blgelerindeki kabilelerden gnlller cepheye gitmek iin toplanmaya
baladlar. rnein Becle kabilesinin neredeyse tamam cepheye gitmek iin
Medineye gelmitir. Onlar dier kabile mensuplar izlemitir. Bylece toplanan
kuvvetlerin bana Cerr b. Abdullah el-Becelyi komutan tayin eden halife, bu
orduyu tekrar Irak cephesine sevk etmitir. Cerr komutasndaki ordu, Msenn

Hz. mer Dnemi
komutasndaki askerlerle birleerek Frat nehri yaknlarndaki Bveybde Ssn

birliklerine kar nemli bir zafer kazanmtr. Bu savata ranl komutan Mihrn b.
Mihrbandd ldrlmtr (635). Devamnda Badat ve Hanafis pazarlar ele
geirilerek ykl miktarda ganimetler alnmtr. Ancak bu baarlarn ardndan iki
komutan arasnda ganimet taksimi yznden sorun yaanm ve bu sorun yetki
tartmasna dnmtr. Cephedeki ko9mutanlar arasnda sorun yaandn
renen Hz. mer her ikisini grevden alp ra yelerinin de grleri
dorultusunda Sad b. Eb Vakks ran ordular bakomutanlna getirmi ve bu
sorunun muhtemel bir blnmeye dnmesine frsat vermemitir.
Hz. mer bu hazrlklar yaparken, Ssnler de Arap aknlarna son vermek
amacyla kkl bir hazrla girimilerdi. rnein ynetim sorunlarn hallederek
Kisra ailesinin tek erkek yesi olan III. Yezdecirdi tahta geirmilerdir. ran merkezi
kuvvetlerinin bana ise nl komutan Rstem getirilmi ve bylece her iki taraf
birbirlerine kar stnlk salamak iin kapsaml bir hazrla girimiti.
Sad b. Eb Vakks cepheye intikal ettikten sonra, k aynn bitmesini bekledi.
Mevsim koullar uygun olunca Necef yaknlarndaki erfa tanm ve Ssn
kuvvetlerinin gelmesini beklemeye balad. Neticede iki taraf Kfe yaknlarndaki
Kadisiyede (15/636) kar karya gelmi ve yaplan savata Rstem ldrlerek
Ssn kuvvetleri datlmt. Byk bir zafer kazanan Mslmanlar bir yl sonra
rann bakenti Medini (16/637) ele geirmilerdir. Gelimeler zerine Yezdicer
Hulvana kamt. Tekrar toparlanmasna frsat vermek istemeyen slam ordular
onu takip etmeye balad. Dalan Ssn ordusunun nemli bir blm Cellada
toplanmt. ranl komutanlar ehri tahkim ederek nemli savunma tedbirleri
aldlar. Sad b. Eb Vakks gelimeleri Hz. mere bildirerek yardm istemiti. Onun
talebi zerine Him b. Utbe komutasnda takviye kuvvetler gnderilmitir. Yaplan
hazrlklardan sonra Cellda etin bir direnile karlaan slam ordusu zellikle
Kaka b. Amr ve Him b. Utbe gibi komutanlarn nemli hamleleriyle savunmay
yarp byk bir zafer kazanmtr. Bu yenilgi zerine Yezdicerd Hulvandan kp Rey
ehrine ekilmek zorunda kalmt. Ancak Cell (16/637) zaferinden sonra Hulvan
da ele geirilmitir.
Kadisiye savandan sonra, dalan Ssn ordusunun bir ksm gnmzdeki
Basra ehri yaknlarnda bulunan antik Ubulle ehrine snmt. Hz mer buradan
olas bir saldr gelebilecei ihtimalini gz nnde bulundurarak Utbe b. azvn
bu blgeye gndermitir. Onun giriimleri sonucunda Ubulle ehri ele geirilmi ve
blgedeki slam ordularnn karargh merkezi olarak gnmzdeki Basra ehri
kurulmutur. Ayrca Tekrt ehri civarndaki yerli halkn Ssn saldrlarna yataklk
yapabilecekleri ihtimaline kar Abdullah b. Mutm komutasnda bir birlikte de bu
blgeye gnderilerek buras kontrol altna alnmtr. Bu arada Drr b. el-Hattb
Msebezn, mer b. Malik ise Karkisyaya gnderilerek bu ehirler de ele
geirilmitir.

Hz. mer Dnemi
Cella savandan sonra, slam ordularnn bir kolu Basrann bat tarafna
kalan Ehvz zerine gnderilmitir. Burada nl ranl asilzade olan Hrmzn
bulunuyordu. Olas baskn ve saldrnn nne geebilmek iin Utbe b. azvn, Sad
b. Eb Vakkstan da destek alarak Ehvz (17/638) zerine yrmt. Muhasara
devam ederken Mihricankazefin Mslmanlara teslim edilmesi kouluyla anlama
imzalanmt. Ancak anlama yapldktan sonra, slm ordusu blgeden uzaklanca
Hrmzn anlamay tanmadn bildirmitir. Durum Hz. mere ulanca halife
ikinci kez bu blgenin alnmasn emretmitir.
slam ordusu bir taraftan Yezdicerdi takip edip Ssnlerin tekrar
toparlanmalarna frsat vermemeye alrken, bir taraftan da Hrmzan gibi yerel
idarecilerle mcadele etmek zorunda kalmt. Zira Yezdicerd ve yerel idarecilerin
tahrikleriyle deiik blgelerde toplanan kuvvetlerle srekli mcadeleler
yaanmaktayd. Hz. mer, Kufe valisi Sad b. Eb Vakksa emir verip Hrmzan
zerine ordu gndermesini emretmiti. Sad da toplad kuvvetlerin bana
Numn b. Mukarrini geirdi ve Ehvz blgesine doru sevk etti. Ayrca yeni greve
atanan Basra valisi Eb Ms el-Er de halifenin talimat zerine Sehl b. Ad
nderliinde hazrlad orduyu bu blgeye gnderdi. Daha nce hareket etmi
olan Numn b. Mukarrin Ramehrmzdeki isyanclar denetim altna aldktan
sonra Tusterde bulunan Hrmzan zerine yrd. Sk bir ekilde ehri muhasara
altna alan Numn, Sehlin kuvvetleriyle birleti ve Tuster (20/641) ehri ele
geirildi. Snd kalede aresiz kalan Hrmzan, can gvenliinin salanmas
kouluyla teslim olup Medineye gnderilmitir. Sorgulandktan sonra Hz. mer
tarafndan affedilen Hrmzan, Mslman olmu ve Medine kalmtr. Zaman
zaman Hz. merin onunla istiare ettii ve zellikle ran cephesindeki askeri
harekt hakknda fikir aldna dair haberler aktarlmtr.
Tusterdeki malubiyetten sonra Yezdicerd Hemedann gney tarafndaki
dalk blge olan Nihavendi merkez edinmi ve geni apl bir ordu hazrlna
girimiti. Bu blgedeki askeri mcadelenin sorumluluunu Numn b. Mukarine
veren Hz. mer, ona Basra ve Kufe halkndan oluan sekin bir ordu kurmasn ve
blgeye intikal etmesini emretmitir. Numn Nihavend blgesine geldikten sonra
kalelere snm olan Yezdicerd ve ordusunu bulunduklar mstahkem
mevkilerden karmak iin vur ka taktii uygulamtr. Bu stratejiyi
gerekletirmek iin Kaka b. Amr grevlendirmitir. Her ne kadar bakomutan
Numn b. Mukarrin ehit dmse de, onun planlad bu taktik sayesinde
dmann zlmesini salanm ve etin bir savan ardndan slm ordusu nemli
bir zafer daha kazanmtr. Rivayetlere gre Numn ehit dt zaman ordunun
moralinin bozulmamas iin onun lm bir sre gizlenmi ve vekili Huzyefe b.
Yemn komutay devralmtr. Bylece youn sren atmalardan sonra
Mslmanlar Nihavedde byk bir zafer kazanmlardr (641). Dalan dman
birliklerini peine giden Kaka b. Amr, Hemedana kadar ilerlemi ve buray ele

Hz. mer Dnemi
geirmitir. Nihavend halk da zaten teslim olunca, bylece Nihaved ve Hemedn

blgelerindeki fetihler tamamlanmtr. Nihavendde kazanlan savan nemi
nedeniyle bu mcadele kaynaklarda fetihler fethi (fethul-fth) olarak
nitelenmitir.
Ssnlere kar srdrlen mcadelelerde Nihavend sava nemli dnm
noktalarndan birisi olarak nitelenebilir. Bu savaa kadar Mslman komutanlar irili
ufakl birok mcadele yapmak zorunda kalmlardr. Zira slam ordusunun
nnden kaan Yezidcerd snd her yerde nfuzunu da kullanarak tekrar ordu
toplayp Mslmanlarn karsna kyordu. Bu durumun nne geebilmek iin
blgedeki komutanlar ran ilerine doru ilerleyip kesin sonu almak
dncesindeydiler. Neticede bu grlerini Hz. mere bildirdiler ve halifenin
muvafakatiyle bu plan uygulamaya kondu. Bylece ran topraklar birka cepheye
blnm ve her bir blgeye ayr ayr komutanlar tayin edilmitir. rnein Ahnef b.
Kays, Horasana, Mc b. Mesd Erdeir-Sabra, Osman b. Ebil-As Istahra,
Sriye b. Zenm Fes-Derabcrda, Sheyl b. Ad Kirmana, sm b. Amr Scistana,
Hakem b. Umeyr, Mekrana ordu sevk etmek zere grevlendirildiler. Bu
komutanlar sorumlu olduklar blgelere doru fetihlere giritiler ve ilerleme
sonunda slam ordular ran topraklarnn tamamn fethetmeyi baarmlardr.
Hatta ran serhatlarna ulaan ordular Horasan nlerine dayanmtr. Bu ilerlemeler
sonunda ilk kez baz Trk boylaryla savalar yaplmtr. Ahnef b. Kays komutasnda
ilerleyen ordunun bir kolu ise, gnmzdeki Afganistan ehri olan Herata kadar
ilerlemitir. Gelimelere bakldnda Nihavend sava bir bakma ran
imparatorluunun kn resmiletirmitir.
ran topraklarndaki fetihlerin tamamlanmasndan sonra Horasan ve
Derabcrd blgelerinde nemli mcadeleler yaanm ve irili ufakl birtakm yerler
fethedilmitir. Hz. mer dneminde balayan Horasandaki mcadeleler daha
sonra Hz. Osman dneminde srdrlm ve bu blge onun dneminde ele
geirilmitir. Horasandaki mcadeleler devam ederken Fes ve Derabcrd
blgelerine gnderilen Sriye b. Zenm komutasndaki slam ordusunun olduka
etin bir savaa giritii ve Mslmanlarn ok zor anlar yaadklarndan bahsedilir.
Mslmanlarn yaam olduklar skntlar baz gizemli rivayetlere bile ilham
kayna olmutur. rnein Sriyenin zor durumda olduu srada Medinede cuma
hutbesindeyken Hz. merin Ey Sriye! Daa ekil, daa ekil (Y Sriye! l cebel,
il cebel) uyarsnda bulunduundan bahsedilir. Onun uyars zerine slam
ordusunun bir hamleyle arkasn daa vererek imha olmaktan son anda kurtulduu
ve zafer kazandna dair haberler aktarlr. Ancak bu tr rivayetler inandrclktan
uzak olup muhtemelen yaanan mcadelenin zorluu nedeniyle daha sonradan
kaynaklara sokuturulmu menkbe trndeki haberlerden mteekkildir.

Hz. mer Dnemi
am Blgesindeki Fetihler
am cephesi, Hz. Peygamber dneminde srdrlen tebli faaliyetlerinin bir
devam olarak alm ve buradaki mcadeleler Hz. Ebubekir tarafndan devam
ettirilmitir. Hz. Ebubekir irtidat ve isyan hadiselerini bastrp bozulan dengeleri
tesis ettikten sonra hi vakit kaybetmeden am blgesine ordu sevk etmitir. Onun
dneminde bata Ecnadeyn (30 Temmuz 634) sava olmak zere irili ufakl nemli
baarlar kazanlmtr. Hz. mer halife olduu zaman burada var olan mcadeleleri
aynen srdrme karar alm ve onun dneminde her iki cephede verilen
mcadeleler kapsaml bir fetih dalgasna dnmtr. Her ne kadar Hz. mer
selefi tarafndan balatlan mcadeleyi srdrme karar almsa da hilafete
geldikten bir sre sonra, buradaki savalar idare eden komutan Hlid b. Veldi
grevden alp yerine Eb Ubeyde b. el-Cerrh atamtr.
Ecnadeyn sava kazanldktan sora dalan Bizans ordusunun eitli ehirlere
snmas zerine, onlar takip eden Hlid b. Velid nce Fihl (Zilkade 13 /Ocak 635)
zerine yrm ve buradaki sava kazandktan sonra yine Bizansl birlikleri
snm olduu bir baka ehir olan Dmek kuatmtr. Kendisi dou kapsndan
muhasaray balatrken Eb Ubeyde b. el-Cerrh da Cabiye kapsndan ehri
kuatma altna almtr. Belirlenen stratejiye gre deiik noktalardan muhasaraya
girien komutanlar merkeze doru ilerleyip burada buluacaklard. Muhasara
devam ederken Hz. merin komutan deiiklii karar Eb Ubeyde b. el-Cerrha
ulamtr. Rivayetlere gre scak sava devam ettii iin yeni komutan Eb Ubeyde
bir sre bu karar aklamay ertelemi ve fethin ardndan (Receb 14/Eyll 635)
karar aklamtr. Bylece Dmekn fethini balatan Hlid b. Veld iken anlamay
Eb Ubeyde b. el-Cerrah yapmtr. Dolaysyla ehri kimin fethettiine dair farkl
rivayetler aktarlmtr.
Dmekn fethinden sonra komutay devralan Eb Ubeyde, Hms zerine
yrmeye karar vermitir. Bu amala nc birliklerin banda gnderdii Smt el-
Esved ehri fethedip halka emn vermitir. Ardndan Eb Ubeyde gelip bu
anlamay onaylamtr. slam ordular karsnda alnan pe pee yenilgilerden
sonra Mslmanlar am blgesinden skp atmak iin harekete geen Bizansl
komutanlar Theodore (Tozarik) ve Ermeni kkenli Vahan kapsaml bir sava
hazrlna girimitir. Eb Ubeyde Bizansllarn sava hazrl yaptna dair haber
alnca, Hz. merden yardm istemitir. Muhtemelen yeteri kadar kuvvet
bulamayan Halife, onun talebine olumlu cevap verememi ve gnderdii cevabi
yazda, Allahn yardmna snmasn nermitir. Ayrca ayet samimi bir ekilde
mcadele ederlerse mutlaka galip geleceklerine vurgu yapp nice az topluluklarn
kalabalk topluluklara galip geldiine dair yeti (2. Bakara, 249) hatrlatm ve bu
nedenle Allahn yardmna snmalarn tavsiye etmitir (Ezd, 182-83). Eb
Ubeyde istedii destei salayamaynca elindeki kuvvetleri etkili bir ekilde
deerlendirmek iin harekete gemitir. Bu nedenle ilk nce blgedeki dank

Hz. mer Dnemi
asker birlikleri tek at altnda toplamaya karar verdi. Hatta bu nedenle daha
nceden fethedilmi olan Dmek, Fihl ve Hms gibi ehirlerde gvenlik amacyla
konulandrlan birlikleri geri ekerek bu ehirleri geici sreliine boaltmtr.
Oysa bu ehirler fethedilerek can ve mal gvenliklerinin karl olarak halktan
cizye alnmt. Ancak ortaya kan olaanst artlar nedeniyle verilen emnn
yerine getirilmeme ihtimali zerine Eb Ubeyde yaplan anlamalar karlkl rzaya
dayal olarak askya almay teklif etmi ve ayn zamanda koruma karl olarak
ald cizye vergilerini de demitir. Onun bu samimi yaklam zerine Hms
halknn anlamay aynen devam ettirmek istediinden ve Bizansllar ehre
sokmayacaklarna dair sz verdiklerinden bahsedilir.
Yaplan hazrlklardan sonra Cabiye yaknlarnda konulanm olan Bizansl
komutanlar slam ordusunun cesaretini krmak iin taktik gerei Yermk rma
zerindeki vadiye ekilmi ve burada Mslman askerleri sktrmay
hedeflemilerdir. Ancak Eb Ubeyde ve kurmaylarnn kar hamlesiyle Bizansl
komutanlarn hazrlam olduklar plan aleyhlerine dnm ve slam ordusu
karsnda bozgun yaayan Bizansl birlikler vadide skp kalmtr. Bozgundan
sonra silah brakp kamak isteyen Bizansl askerler vadide sknca, Eb Ubeyde
askerlerini geri ekmi ve onlarn kamalarna msaade etmitir (Taber, IV, 31-32).
Yermkda (30 Austos 636) byk bir zafer kazanan Mslmanlar, bu savatan
sonra am blgesinde kalc olarak yerlemeye balamlardr. Savan akabinde
dalan Bizansl birlikler boaltlm ehirlere snnca, Eb Ubeyde hem bu
ehirleri geri almak hem de buradaki askerlerin toparlanmasna frsat vermemek
iin vakit kaybetmeden onlar zerine yrmtr. Hz. merin de talimat zerine
ilk nce amn merkezi konumundaki Dmeke ynelmi ve buras Yermk
savandan sonra ikinci kez fethedilmitir. Ardndan Hms, Knnesrn ve Balbek
ehirlerini fethetmitir. Bu baarlardan sonra amn kuzey tarafndaki nemli
ehirler kontrol altna alnnca Eb Ubeyde gneyde hala Bizansn denetiminde
bulunan Kuds ve Kyasriyye zerine yrme karar almtr. Uzun sre
muhasaraya direnen Kuds idarecisi Sophronius ve beraberindekiler aresiz
kalnca, bizzat Hz. merin gelip kendileriyle anlama yapmas kouluyla teslim
olacaklarn bildirmilerdir. Bu talep zerine Hz. mer Kudse kadar gidip ehir
halkna bir emannme vermi ve bylece Kuds fethedilmitir. Ardndan son olarak
Kaysriyye ehir de fethedilerek bu blgedeki fetihler tamamlanmtr. am
blgesinin ele geirilmesinden sonra buradaki ordular iki kola ayrlm ve bir kolu
Msr zerinden Afrikaya doru ilerlerken, dier kolu ise el-Cezre zerinden
rminiyye ve Kafkaslara doru fetihlere devam etmitir.
Kudsn alnmasndan sonra bu blgede grevli olan Amr b. s Hz. mer ile
bir grme yapm ve Msrn fethedilmesi iin halifeden izin istemitir. Amr
halifeyi ikna etmeye alrken, Bizansn bir ayann Msrda olduunu ve bu
blgenin kontrol edilmemesi durumunda, Mslmanlarn buradan muhtemel bir

Hz. mer Dnemi
Bizans saldrsyla kar karya kalabileceklerine dikkat ekmitir. Onun srarlar

zerine Hz. mer bu blgeye ordu gndermeye karar vermi ve bylece Msr
cephesi almtr. Ancak bu kararn daha nceden planlanm bir politika olmayp
zellikle Amr b. Asn srarlar zerine alndn anlyoruz. Nitekim halife Medineye
dndkten sonra danmanlaryla bu meseleyi konutuu zaman, ra yelerinin
bir ksm bu karar doru bulmam ve blgeye ordu gnderilmesine gerek
olamad ynnde gr bildirmilerdir. Onlarn itiraz zerine bu orduyu geri
ekmeye karar veren Hz. mer, komutan Amr b. Asa bir mektup yazm ve ayet
kendisine haber geldii zaman henz Msr topraklarna girmemise, geri
dnmesini emretmi. Ancak ordu Msr topraklarna ulamsa ilerlemeye devam
etmesini bildirmitir. Kimi rivayetlerde Mslman postac slam ordusuna yetitii
zaman durumdan kukulanan Amr b. s, halifenin kararn tahmin etmi ve bir
yolunu bulup Msr topraklarna ulatktan sonra mektubu am ve bylece
halifenin kararnn geersiz olmasn salamtr. Bu tr rivayetler aktarlmakla
birlikte u ok ak ki, bu blgeye ordu gnderme karar Amr b. sn nerisiyle
ortaya km ve bylece bu cephe almtr.
Amr b. sn srarc tutumundan sonra blgeye gnderilen ordular daha
sonra Abdullah b. Zbeyr komutasnda gnderilen takviye kuvvetlerle
desteklenmi ve Msr topraklarnn tamam fethedilerek slam ordular
gnmzdeki Libya llerine kadar ulamtr. Bu baarlardan sonra Hz. mere
haber gnderen Amr, ayet msaade ederse Afrika ilerine doru gitmek istediini
belirtmi ve bu blgenin tamamn fethedebileceini sylemitir. Ancak Hz. mer
onun isteini kabul etmeyip Msra dnmesini emretmitir. Hz. merin bu karar
ayn zamanda, daha fazla lke veya topraklar fethetme gibi bir politikayla hareket
etmediini gstermesi bakmndan dikkate deerdir. Onun fetih politikasnn genel
karakteristii, ncelikli olarak Mslmanlarn fiili olarak nlerinde bulunan
tehditleri kaldrmaya yneliktir. Bu balamda lkeler fethetme ve daha geni
topraklara yaylma gibi bir siyasete odaklanmadn syleyebiliriz. Nitekim am
fethinden sonra Msra ordu gndermesi askeri stratejinin gerei alnm bir
karardr. Dikkat edilirse hedef gerekletirildiinden sonra, halife ihtiyatl
davranm ve bilinmeyen bir blgeye slam ordusunu srklememeye zen
gstermitir. Dier cephelerde de Hz. merin ayn hassasiyet nedeniyle ihtiyatl
davrandn gryoruz. Nitekim Ssnlerle savaaca zaman Keke onlarla
aramzda ateten dalar olsayd da hi kar karya gelmeseydik temennisini dile
getirdiinden bahsedilmektedir. Ayn ekilde onun henz yetersiz olduu iin am
valisi Muaviyenin srarlarna ramen, deniz savalarna msaade etmedii
bilinmektedir. Keza ran snrlarn aan ordular gnmzdeki Afganistann Herat
ehrine kadar ilerledikleri zaman, Hz. mer ordunun daha fazla ilerlemesine
msaade etmemitir.

Hz. mer Dnemi
Dikkat eken nemli hususlardan birisi de am blgesinin fethinden sonra

Hz. merin Anadolu ilerine doru ordu gndermek istememesidir. Bu balamda
o, am blgesinden Anadolu ilerine doru alan birtakm geitleri kontrol altnda
tutmakla yetinmitir. Bu politikasyla bir bakma Toros Dalar boyunca uzanan
Antakya, Misis (Massisa-Ceyhan), Mara ve Urfa hattn doal snr kabul etmi ve
buradaki geitleri kontrol altnda tutarak olas Bizans saldrlarn nlemeye
almtr. Hz. mer snr blgelerindeki gvenlii salamak iin buralarda yaayan
nfusa byk nem vermitir. Bu nedenle snr boylarnda yaayan Arap nfusu
kontrol altnda tutmaya almtr. Hatta Bizansa iltica etmek isteyen kimi Arap
kabilelerini engellemitir. Bir rivayete gre bu kabileleri himaye etmek isteyen
Herakliosa mektup yazm ve ayet iltica eden Araplara yardm ederse tebaas
iinde bulunan Hristiyan halk zerine ordu gndermekle tehdit etmitir. Btn
bunlarla birlikte Heraklios, el-Cezre zerinden Ermeni ve Araplardan oluturduu
ordularla kar saldr balatmak iin hazrlklar yapnca, halife Iyd b. anmi el-
Cezre zerine gndermi ve bylece bu cephe almtr. Daha sonra buradaki
ordular Irak blgesinden gnderilen kuvvetlerle desteklenmi ve bu ordu Dou
Anadolu ve ran platosuna doru ilerleyerek rminiyye, Azerbaycan ve Kafkaslara
kadar ulamtr.
Irak, ran, am ve Msr gibi blgelerin fethinden sonra, Hz. merin nemli
kararlarndan birisi Hayberli Yahudilerle Necranl Hristiyanlar Arap Yarmadas
dna karmasdr. Hayberli Yahudileri yurtlarndan karrken (20/641), Hz.
Peygamberin taksimatn esas alarak topraklarn paylatrmtr. Ancak onlarn
tamamen madur olmamalar iin Arabistann kuzeyinde geni araziler vermitir.
Ayn ekilde gelirleri Hz. Peygambere ait olmak zere bar yoluyla ele geirilmi
olan Fedek blgesindeki Yahudilere ait arazilerin deerini de tespit ettirmi ve bu
deerin yarsn sahiplerine deyip kendilerine kuzeyde toprak vermitir. Ardndan
Necranl Hristiyanlar Kfe yaknlarndaki Necrniyyeye gnderirken onlara da bu
blgede toprak vermitir. Arca gtremedikleri eyalarn satn alarak bu yolla
maduriyetlerini gidermeye almtr. Hz. merin gayrimslimleri Arap
Yarmadas dna karmasnn en nemli gerekelerinden birisinin, Hz.
Peygambere isnat edilen Arap Yarmadasnda iki din bir arada bulunmaz hadisi
olduu ve bundan dolay onlara kar bu uygulamay balatt sylenir.
DAR KURUMLAR
Hz. mer dneminin en nemli zelliklerinden birisi, devletin hzl bir ekilde
kurumsal yap kazanmasdr. Baarl bir ekilde devam eden fetihlerle birlikte
devletin snrlar genilerken, Mslmanlar giderek zenginlemi ve refah seviyesi
ykselmitir. slam toplumunda yaanan hzl ilerleme ve gelimeler yeni sorunlar
veya yeni ihtiyalar beraberinde getirmitir. Tekilat bir idareci olan Hz. mer,

Hz. mer Dnemi
yaanan hzl deiim veya dnmn dnda kalmayarak yeni kurumlar veya yeni
almlarla slam toplumunun din, siyas, idar, iktisad ve kurumsal olarak
gelimesinin nn amtr. Bir taraftan yetersiz kalan kurumlar gelitirirken bir
taraftan da fethedilen lkelerin veya beldelerin kurumsal yapsndan yararlanarak
kar karya kald eksiklikleri gidermeye almtr.
Merkezi Medine olan Hz. mer dnemindeki idar yapnn banda en yetkili
kii olarak halife bulunuyordu. Halife yrtme, yarg ve nemli lde de yasama
yetkisine sahipti. Bu tr yetkilere sahip olmakla birlikte halife kendi bana buyruk
hareket eden bir konumda deildi. zellikle kamuyu ilgilendiren meselelerde
rann aktif olarak rol aldn gryoruz. Dolaysyla nemli kararlar raya
getirilerek burada zlr ve halife ynetimi halkla paylard. Buna ilaveten halife
elindeki yetkiyi kullanrken en nemli referans olarak Kuran ve snneti esas
almtr. Ayrca selefi Hz. Ebubekirin yolundan gitmeye almtr.
Balangta Hz. mer de selefi gibi halife sfatn kullanm, ancak daha sonra
ilk kez onun dneminde halife iin Emrul-mminn (Mminlerin emri, idarecisi)
unvan kullanlmtr. Halifeden sonra merkezden uzak yerlerdeki vilayetler
konumunda olan idar birimlerde valiler, komutanlar, kadlar, maliye grevlileri ve
deiik hizmet birimlerindeki devlet memurlar grev yapyordu. Onun dneminde
Hicaz blgesinde Mekke, Medine ve Taif ehirleri nemli merkezlerdi. Hicazn
gneyinde ise Necran ve Yemen bulunuyordu. am vilayeti kuzeydeki en nemli
merkezlerden birisiydi. Burada Dmek, Fihl (rdn), Filistin (ly), Hms, Knnesrn
gibi nemli ehirler bulunuyordu. Irak blgesinde ise bu dnemde kurulmu olan
Kfe ve Basrann yan sra Ehvz, Sicistan, Fris gibi nemli ehirler vard. Bunlara
ilaveten Bahreyn, el-Cezre ve Msr vilayeti ve buradaki Fustat ehri nemli idar
merkezler olarak zikredilebilir.
Merkezden uzak yerlerdeki vilayetlerde vali, kad, muhtesib, polis (urta),
ases (gece bekisi) gibi deiik hizmet birimlerinde grev yapan memurlar vard.
Henz devletleme sreci devam edip gler ayrl olmad iin merkezden uzak
yerlerde grev yapan vali, grevli olduu blgenin en st dzey idarecisi olarak
hem imam, hem vali, hem komutan hem de yarglk gibi sorumluluklar uhdesinde
bulunduruyordu. Birok idar karar kendi bana alabildii gibi, iinden kamad
hukuk veya idar meseleleri halifeye bildirir ve onun grn aldktan sonra
sonulandrrd. Ayn ekilde Medinede de halifenin yan sra, deiik grevler
yapan memurlar bulunuyordu.
Divanlar
Hz. mer dnemindeki nemli devlet kurumlarndan birisi divanlardr. Divan
tekilat ilk kez onun zamannda kurulmutur. Divanlarn kurulmasyla bu dnemde
ortaya kan hzl gelime ve deimeler arasnda sk bir ilikiden sz edilebilir. Bu
dnemde gelirler muazzam bir ekilde artm ve Mslmanlar tahmin

Hz. mer Dnemi
edemeyecekleri zenginliklere erimilerdir. Gelirler muazzam bir ekilde artarken

bunlar sistemli bir ekilde deerlendirecek kurumsal yap henz yoktu.
Divanlarn kurulmasnda devlet gelirlerinin sistemli ve dzenli bir ekilde
toplanp deerlendirilmesinin yan sra, orduya katlanlarn isimlerinin tespit
edilmesi ve kayt altna alnmas gibi yeni ihtiyalarn da rol bulunmaktadr.
Bilindii zere sava ncesi kabilelere ar yaplr ve toplanan askerler belirlenen
bir komutan nclnde cepheye gnderilirdi. Ancak orduya katlanlarn ismi,
says veya ordunun gcne dair herhangi bir kayt tutulmamaktayd. Daha
nceden bu tr hususlar ciddi bir eksilik olarak gzkmezken giderek cephenin
genilemesi ve ordunun gcnn artmas, bunun yan sra ganimetler ile dier
gelirlerinin dzenli bir ekilde datlmas ve kontrol edilmesi nemli bir sorun
hline gelmitir. Bu dnemde kurulan divanlarn arka plannda sz edilen
hususlarn nemli etkisi bulunmaktadr.
Devlet gelirlerinin giderek artmas, bunlarn miktarn ve deerini tespit edip
asker ve halka taksim edebilmek nemli bir sorun hline gelmiti. zellikle byk
asker baarlardan sonra ordu mensuplar ve halkn nemli bir ksm fethedilen
Irak, am ve Msr topraklar gibi geni arazilerin paylatrlmasn istiyordu. Halife
ise gelecek nesillere paylatrlacak arazi kalmayaca ve byle bir uygulamann
zerindeki halk nesiller boyu kle statsnde brakaca gerekesiyle kar
kyordu. Bu sorun uzun uzun rada tartlm ve sonunda halife Har suresinin
6-10 yetlerine dayanarak topraklarn taksimini kabul etmemitir. Buna mukabil
asker ve halkn arzularna cevap verebilmek iin yllk maa (at) uygulamasn
balatm ve bylece fethedilen topraklarn gelirlerini direkt olarak halka
yanstmtr. Ancak elde edilen muazzam gelirlerin dzenli bir ekilde toplanp
datlmas iin o gnk artlarda henz yeterli bir sistem yoktu. Halife bu sorunu
amak iin meseleyi rada tartmaya am ve sonunda o dnemde Irak ve am
blgesinde bulunan veya bu blgelerdeki Ssn ve Bizans idar sistemi hakknda
bilgi sahibi olan Mslmanlarn nerisi zerine divanlarn kurulmas
kararlatrlmtr. Bylece Hz. mer, Bizans ve Ssnlerde kullanlan bu sistemden
esinlenerek divanlar kurmutur. Dolaysyla divanlarn kurulmasnda yeni gelime
ve deimeler etkili olurken, ayn zamanda bu sistemin ihdasnda yabanc tesirler
bulunmaktadr.
Genel kabule gre divanlar 641 ylnda kurulmutur. Hz. mer dneminde
ihdas edilen bu kurum, daha sonraki dnemlerde giderek gelitirilmi ve farkl
hizmet alanlarnda oluturulan divanlarla birlikte ynetim organna dnmtr.
Hz. mer Mslmanlarn isimlerini levh denen geni sahifelere yazdrm ve
bylece ylda bir kez olmak zere onlara at datmtr. Ayrca ihtiya sahiplerine
de aylk ayn yardmlar yapmtr. Bunlarn yan sra divanlar sayesinde ordu
mensuplarna da ganimetlerin dzenli bir ekilde datlmas salanmtr. Bylece
kendilerine at verilen tebaann isimleri kayt alnd gibi, ordu ve askerlik

Hz. mer Dnemi
hizmetleri de daha dzenli bir ekilde yrtlmtr. Divan defterlerine yazlan bu

isimler daha sonraki dnemlerde oluturulacak olan tabakat, teracim veya ensb
kitaplarna kaynaklk etmitir.
Hz. mer insanlara deme yaparken slamdaki konumlarn dikkate almtr.
Hz. Ebubekir ise herkese eit miktarda pay vermekteydi. Ancak kazanlan byk
savalardan sonra elde edilen ykl miktardaki ganimetler ile dier devlet
gelirlerinin byk ksm ilk Mslmanlar veya belli kiilerin elinde toplannca, bu
durum giderek zengin bir snfn domasna yol am ve baz skntlarn domasna
neden olmutur. Nitekim halife bu durumun farkna varnca herkese eit miktarda
pay vermeyi kararlatrm, ancak mrnn sonlarnda ald bu karar uygulamaya
frsat bulamadan vefat etmitir.
Ordu ve Askerlik Hizmetleri

Hz. mer dnemine kadar ordu ve askerlik hizmetleri gnlllk esasna
dayalyd. Ayn ekilde bu dnemde de askerlik hizmetleri yine gnlllk esasna
gre yrtlyordu. Ancak Hz. mer dneminde divanlarn kurulmasyla birlikte
askerlik hizmetleri daha dzenli bir ekilde yrtlmeye baland. rnein orduya
katlanlarn isimleri defterlere yazlp kayt altnda alnmtr. Bylece ordunun
askeri gc, elde edilen veya datlan gelirlerin miktar ya da hangi cephede ne
kadar asker bulundurulduuna dair bilgileri kayt altna alnmtr.
Hz. mer ganimetleri askere pay etmede son derece titiz davranrken, buna
karlk olarak fethedilen topraklar ve bu topraklarda yaayan halk ganimet mal
(kle) kapsam dnda tutmutur. Bu uygulamayla o, cephedeki askerleri kendi asli
greviyle ba baa brakm ve bir bakma maal askerlerden oluan dzenli
ordularn kurulmasnn ilk admlarn atmtr. Askerlik hizmetleri byk oranda
gnlllk esasna gre yrtldnden kimi zam cepheye asker gndermekte
veya asker toplamakta problemler yaanmtr. Ancak Hz. mer bu gibi durumlarda
yeni zm nerileri getirmitir. rnein Arap kabilelerini cepheye gnderebilmek
iin alnacak ganimetlerden daha fazla pay vermeyi vaat etmitir. Bunun yan sra
her geen gn cephenin genilemesi ve insan gcne duyulan ihtiyacn artmas
zerine, din hassasiyetleri zayf olan ve daha ok ganimet elde etmeyi hedefleyen
bedevileri de orduya dhil etmitir. Oysa kendisinden nceki halife Hz. Ebubekir
vaktiyle irtidat veya isyan etmi olanlarn orduya katlmasna izin vermemiti.
Ancak Hz. mer bu uygulamadan vazgeerek sz konusu unsurlar orduya dhil
etmitir. Hz. merin bu politikas ayn zamanda bedevi unsurlarn slam potas
iinde erimesini ve Mslman Araplarla btnlemelerini hzlandrmtr. Bunlara
ilaveten Hz. mer ayn zamanda Arabistann kuzeyinde yaayan ve birou
Hristiyanl benimsemi olan Arap kabilelerinin de orduya katlmas ynne
admlar atmtr. Hatta bu kabilelere kar zenli bir politika gderek tabi olduklar
Ssn ve Bizansllardan koparp kendi yanna ekmeye almtr. Nitekim bu

Hz. mer Dnemi
kabilelerin byk bir ksm bal bulunduklar lkelerden ayrlp Mslman

Araplarla ortak hareket etmilerdir.
Yarg
Hz. mer dnemindeki en nemli kurumlardan birisi adl tekilatn daha
messes bir hle gelmesi ve yarglamayla ilgili nemli dzenlemelerin yaplmasdr.
Onun dnemindeki en nemli yeniliklerden birisi her idar birime ayr bir kad tayin
edilmesi ve bu yolla yarglama iinin valilerin uhdesinden alnp bamsz yarglara
devredilmesidir. Bylece yarg, yrtmeden ayrld gibi yarglar da direkt olarak
halifeye bal bir konuma getirilmi ve ksmen de olsa bamsz yargnn ilk admlar
atlmtr. Keza ordularda da ordu kadlar grevlendirmitir.
Davalar zlrken Kurann belirledii ereve ve Resul-i Ekremin
uygulamalar esas alnmtr. Kitap ve snnette yer almayan hukuk meseleler ise
benzer davalarla kyas yaplarak zme kavuturulmutur. Hz. mer adaletiyle
mehur olmu bir idarecidir. Bu nedenle kadlk grevine getirdii kiileri zenle
semitir. Onun dneminde Kfede tabiinden Kad ureyh b. el-Hris, Msrda
Kays b. Ebil-s, Medinede Eb Derd yarglk yapmtr. am blgesi kadlar
arasnda ise Ubade b. Samtn adna rastlanmaktadr. Keza Eb Ms el-Er de
Irak blgesindeki en nemli kadlardan birisidir. Bata Eb Ms el-Er olmak
zere dier kadlara gnderdii yazl talimatlar ayn zamanda onun dnemindeki
kaza konularn hangi esaslar erevesinde yrdn ve bu kurumun nasl
ilediini gstermesi bakmndan dikkate deerdir.
zellikle Eb Ms el-Erye gnderdii genelde bu dnemdeki adl
tekilatn ileyiiyle ilgili nemli ipucu niteliindedir. Bu genelgeye gre Hz. mer,
yarglamada Kurann muhkem hkmlerini ve Hz. Peygamberin snnetini esas
alnmasn istemitir. Tatbiki mmkn olmayan delillerin faydaszlna iaret
ettikten sonra yargcn tarafsz ve adil olmasna dikkat ekmitir. Bu yolla kendisini
gl grenler adalet karsnda yargcn nfuzundan korkar ve ayn zamanda zayf
olanlar da bu sayede haklarn alabileceklerine inanarak adalete snrlar. Bunlarn
yan sra taraflarn delil getirme, somut delil getiremeyen ve inkr edenlere yemin
verdirme, taraflar arasnda bar salama, hkimin yanl karardan dnmesi, kitap
ve snnette olmayan bir meselenin kyas yoluyla zlmesi, yalancl
ispatlanncaya kadar her Mslmann ahit olabilecei, bunun yan sra yalancl
belgelenmi olanlarn ise ahitliklerinin kabul edilmeyecei gibi hkmler bu
genelde yer alan hususlardr. Ayrca halife yarglamann sknet ve gvenli bir
ortamda yaplmasn istemi ve taraflarn birbirlerinin kiiliklerine hakaret
etmelerine msaade edilmemesini hatrlatmtr. Halifeye gre hkimin grevi
Allahn rzk ve rahmet hazinelerini kullar arasnda adaletle datmaktr.
Hz. mer yarglar seerken zellikle zengin ve soylu kiilerden olmasna
zen gstermitir. Gz tok insanlar tercih ederek bu yolla nfuzlu kiilerin onlar

Hz. mer Dnemi
zerinde kurabilecei muhtemel basknn nne gemeyi hedeflemitir. Dier

devlet memurlarnda olduu gibi, greve getirecei kadlarn mal varlklarn tespit
edip kayt altna alm ve grev sreleri ierisinde muhtemel suiistimallerin nne
gemeye almtr. Her hac mevsiminde kadlarla halk yzletirip ikyetleri
dinlemitir.
Maliye
Hz. mer dneminin en nemli gelimelerinden birisi, devlet gelirlerinin
yksek miktarda artmas ve toplumun refah seviyesinin hayli ykselmesidir.
Mslmanlar belki de hayal bile edemeyecekleri zenginliklere kavuurlarken, bu
durum birtakm sorunlar da beraberinde getirmitir. rnein muazzam bir ekilde
artan gelirlerin yerli yerinde harcanmas veya deerlendirilmesi sorunu ortaya
kmtr. Devlet henz messeseleme ve gelime aamasndayd. Hz. mer
divanlar kurarak elde edilen gelirleri daha sistemli bir ekilde deerlendirmeye
almtr. Onun en hassas olduu konulardan birisi kamu mal zerindeki
titizliidir. Bu konudaki hassasiyeti idealize edilerek rnek gsterilmitir. Onun
uygulamalarndan bahsedilirken bireysel ileriyle devlet ilerini birbirinden
ayrdna ve zel ilerini yaparken kendi eyalarn, devlet ilerini yrtrken ise
devlete ait malzemeleri kullandna dair rnekler aktarlr. Onun dneminde
devletin gelirlerinin topland beytl-ml (maliye) kurumu, daha ilevsel bir yap
kazanmtr
Maliyenin gelir kaynaklar: Devletin en nemli gelir kaynaklar arasnda
savalarda elde edilen ganimetler ve zimmi statsndeki tebaadan alnan hara ve
cizye vergileridir. Bu dnemde bereketli hilal olarak adlandrlan verimli am,
Msr ve Mezopotamya topraklarnn tamam fethedilmi ve devletin gelirleri hayli
artrmtr. Msr topraklar devletin erzak deposu olarak ilev grm ve ktlk
durumundan buradan Medineye yardmlar gnderilmitir. Bunlara ilaveten
kazanlan birok baarl mcadelelerle birlikte ykl miktarda ganimetler elde
edilmitir.
Hz. mer fethedilen topraklar ve bu topraklarda yaan halk ganimet mal
kapsam dnda tutmutur. Fethedilen topraklar devlet mlk olarak
kamulatrm ve bu nedenle asker arasnda paylatrmayp bunlar, retim
karlnda yerli halkn iletimine brakmtr. Bu yolla hem topraktan yllk hara
vergisi alm, hem de bu halkn gnlk hayatlarn srdrmelerini salayp kle
statsne tabi tutulmalarnn ne gemitir. Ayrca devlet hara gelirlerinin yan
sra, yine zimmi statsndeki halktan koruma karl olarak cizye vergileri almtr.
Topraklarn paylalmasn isteyen kimi sahabiler onun bu uygulamasna iddetle
kar kmlardr. Ancak Hz. mer Har suresinin 6-10. ayetlerini delil gstererek
itihadna eri bir dayanak bulmu ve topraklar taksim etmemitir. Bu karar
almasndaki en nemli gerekesi ise, ayet fethedilen topraklar paylatrlrsa

Hz. mer Dnemi
gelecek nesillere paylatrlacak toprak kalmaz. Ayrca topraklar paylatrld

zaman zerine yaayan halk da kle statsne alnm olur ve bir daha bu
durumdan kurtulamazlar. Bylece Mslmanlar onlara zulmetmi olur. Bu tr
gerekelerle topraklarn taksimine kar kan halife, ayn zamanda gayrimslim
halkn kleletirilmesinin de nne gemitir.
Gayrimslimlerden alnan vergilerin toplam fey olarak isimlendirilmitir. Bu
balamda koruma karl olarak alnan cizye ile toprak iletimi karl olarak
alnan %10luk hara gelirleri, fey kategorisinde deerlendirilmitir. Bunlarn yan
sra nemli gelir kaynaklarndan birisi de ticaret mallarndan alnan %10luk
gmrk vergisidir. Ur olarak bilinen bu vergi, Mslman pazarlarnda ticaret
yapan gayrimslim tccarlardan alnyordu ve ilk kez Hz. mer tarafndan
uygulanmtr. Bunlarn yan sra madenler ile devlet yetkililerine hediye edilen
eyalar da dier gelir kalemleri arasnda saylabilir. rnein Halife kendi ahsna
veya hanmlarna verilen hediyeleri kamu mal statsnde deerlendirmi ve
hazineye aktarmtr.
Maliyenin giderleri: En nemli gider kaynaklarnn banda idarecilere
denen maalar ve ayn zamanda ordu ve askeri hizmetlerine ait harcamalar
gelmektedir. Bunun ayn sra halka denen yllk maalar (atyye) nemli
giderlerdendir. Henz devletleme sreci devam ettiinden elde edilen gelirler
kamu yatrm olarak deerlendirilmekten ziyade, daha ok direkt olarak halkn
ihtiyalar iin kullanlm ve bu nedenle devlet halkna yllk maa verirken ayn
zamanda, aylk olarak da muhtalara yardm yapmtr.
Bunlarn yan sra imar faaliyetlerine ait kamu harcamalarn unutmamak
gerekir. rnein Hz. mer Kbe etrafndaki binalar istimlak ederek parasn
demi ve Kbenin harem blgesini geniletip bu alan duvarla evirmitir. Ayrca
sellerin Kbeye zarar vermemesi iin tedbirler almtr. Yine Mescid-i Nebyi
geniletmi ve burada da birtakm dzenlemeler yaptrmtr. Mescidin etrafn
geniletirken Abbas b. Abdulmuttalibin evini istimlak etmi ve parasn hazineden
demitir. Yine bu dnemde Kfe, Basra veya Fustat gibi birtakm ehirler
kurulmutur. Yeni yerleim merkezlerinde kurulan idar binalarn yan sra, ina
edilen camiler, eitim ve dier kamu harcamalar gibi giderler devlet hazinesinden
karlanmtr. Bunlara ilaveten ehirlere ime suyu getirme veya sulama kanallar
yapma gibi bayndrlk harcamalar da yine hazineden denmitir. Ayrca hac
ibadetine ait baz harcamalar da yine hazineden karlanmtr.

Hz. mer Dnemi
Yaklak on yl kadar hilafette kalan Hz. mer dneminde slam

toplumu, din, idar, siyas, asker ve ekonomik ynlerden birok
ilerleme kaydetmitir. Bu hzl ilerleme beraberinde birtakm gelime ve
zet deimeleri getirmitir. Bu nedenle onun dneminde devlet daha
kurumsal bir yap kazanmtr. Hz. mer hzl gelime ve deimelerle
birlikte ortaya kan sorunlara, yeni almlar veya yeni zm nerileri
getirerek problemleri zebilmitir.
Ynetim anlayn Hz. Peygamber ve selefi Hz. EbuBekirin icraatlarna
gre ekillendiren Hz. mer, yeri geldii zaman kendisinden nceki
dnemin uygulamalarndan farkl kararlar alabilmitir. rnein selefinin
balatm olduu fetihleri devam ettirip slm hakimiyetini geni
corafyalara yayarken, bu icraatlarn kendi belirledii komutan veya
idarecilerle srdrmeyi tercih etmitir. Onun dneminde Irak, ran,
am, el-Cezre ve Msr topraklarn fethedilmitir. slam ordularnn bir
kolu Libya llerine kadar ularken bir kolu gnmzdeki Afganistan
topraklarna kadar ilerlemitir. Yine Hicazdan kan ordular ran
serhatlarn ap baz Trk illeri ve Kafkaslara kadar ulamtr. Hz.
mer bylesine geni corafyay fethederken sergilemi olduu
ynetim anlayyla yeni yerlerdeki ehirlerin birer slam beldesi
olmasn salamtr.
Onun dneminde Bizans mparatorluu am ve Msrda malup
edilerek bu topraklardan karlm ve buralar slm idaresinin
hakimiyetine girmitir. Sasani mparatorluu ise kertilmi ve tarihten
silinmitir.
Hz. mer gl bir adl, idar, asker ve mal yap kurmutur. rnein
ileride devlet ynetiminin nemli organlarndan birisi hline gelecek
olan divanlar onun dneminde kurulmutur. Yine ilk kez onun
dneminde hicr takvim oluturulmutur. Ay takvimine gre belirlenen
bu takvimin balang yl olarak Hz. Peygamberin Mekkeden
Medineye hicret ettii tarih esas alnmtr.
Maliyenin gelirleri hayli artm ve Mslmanlarn refah seviyesi
ykselmitir. slam hakimiyeti geni corafyalara yaylmtr. zellikle
adaletiyle hret bulan Hz. mer, adliye tekilatn salam temeller
zerine oturtmutur. Medine dndaki merkezlere ilk kez bamsz
yarglar atayarak yargy valilerin denetiminden karp direkt halifeye
kar sorumlu hle getirmitir. Vefat ettii zaman sorunsuz bir devlet,
salam bir merkezi yap, gl bir ordu ve gelirleri hayli yksek olan
zengin bir maliye brakmtr.

Hz. mer Dnemi
1. Aadakilerden hangisi Hz. mer dnemindeki gelimelerden birisi deildir?
Deerlendirme a) am topraklarnn fethi

sorularn sistemde ilgili b) El-Cezrenin Fethi
nite bal altnda yer
c) Msrn Fethi
alan blm sonu testi
blmnde etkileimli d) Irak topraklarnn fethi
olarak e) Horasann fethi
2. Hz. mer, Hz. Ebubekir tarafndan aday gsterilmekle birlikte, onun hilafete
geliinin seim zellii tamas aadakilerden hangisiyle aklanabilir?
a) Hz. Ebubekirin tercihinin yeterli gzkmesi
b) Halkn Hz. meri halife aday grmek istemesi
c) Aday belirlemesinden sonra biatin gereklemesi
d) Hz. Ebubekirin salnda referandum yaplmas
e) ra yelerinin onu kabul etmesinin yeterli gzkmesi
3. Hz. mer, ynetimde Hz. Peygamber ve selefi Hz. Ebubekirin yolundan
gitmekle birlikte, baz kararlarda kendisinden nceki dnemden farkl
uygulamalarda bulunmutur. Halifenin farkl uygulamalar tercih etmesi
aadakilerden hangisiyle aklanamaz?
a) Gelimelerin yeni yorumlara gereksinimi zorunlu klmas
b) Karlalan yeni sorunlara kar yeni zm nerileri getirme ihtiyac
c) Gemiteki uygulamalarn bazen yetersiz kalmas
d) Muhalif odaklar susturma dncesi
e) Karakter olarak Hz. merin yeniliklere ak bir yapda olmas
4. Aadakilerden hangisi el-Cezre cephesinin almas ve bu blgenin
fethedilmesinde etkili olan nedenlerden deildir?
a) Herkaliosun bu blgeden kar saldr giriiminde bulunma hamlesi
b) Yermk sava sonras dalan Bizansl birliklerin nemli bir blmnn
buraya ekilmesi
c) Blgedeki Arap kabilelerinin Bizansa destek vermeleri
d) Bu blgeden elde edilecek ganimetlerin fazlal
e) amn gvenliini salamak iin blgeyi kontrol altna alma gereklilii

Hz. mer Dnemi
5. Aadakilerden hangisi am blgesinde en son fethedilen ehirdir?

a) Hms
b) Kaysriyye
c) Knnesrn
d) Kuds
e) Dmek
Cevap Anahtar:
1. e 2.c 3.d 4.d 5.b

Hz. mer Dnemi

KAYNAKLAR
Apak, A. (2007) slam Tarihi II (Hulef-i Ridn Dnemi), stanbul: Ensar Neriyat
Balc, . (2003), Diplomat ve Devlet Adam Ynyle Hz. mer Ondokuz Mays
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 16, 185-204.
Balc, . (2005) Hz. merin Komutan Atama Stratejisi; Sad b Eb Vakks ve Eb
Ubeyde b. el-Cerrh rnei, Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
20-21, 171-210.
Balc, . (2006), Hz. mer Dneminde Diplomasi, Ankara: Ankara Okulu Yaynlar.
Belzur, (1987) Fthul-Bldn, (ev., Mustafa Fayda), Ankara: Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar
Doutan Gnmze Gnmze Byk slam Tarihi, (1986) stanbul: a Yaynlar
Ezd, (1970) Fthu-m, (thk. A. Abdullah mir), Kahire.
Fayda, M. (2006) Hz. mer Zamannda Gayr- Mslimler stanbul: Marmara
lahiyat Vakf Yay.,
Fayda, M. (2007) mer DA. (XXXIV), stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar
Sallabi, A. M. (2008) Mminlerin Emiri Hz. mer; Hayat, ahsiyeti, Yaad a,
(ev. Mehmet Akba), stanbul: Ravza Yaynlar.
Saram, . (2010) Hz. mer, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar
ibli, N. (1975) Btn Ynleriyle Hz. mer ve Devlet daresi, (ev. Talip Yaar Alp)
stanbul: Hikmet-Dava-a Yaynlar.
Taber, (Tarihsiz) Trhul-mem vel-Mlk, Beyrut.

HZ. OSMAN DNEM
LK DNEM SLAM
TARH
NTE
12
Hz. Osman Dnemi
GR
Hz. Osman, Hulef-yi Raidnin ncsdr. Bu dnemde yaanan olaylar
ve zellikle Hz. Osmann siyaset anlay, kabilesi olan meyyeoullarna her
adan ncelik vermesi ve bir takm uygulamalar sonucu ldrlmesi, slam
tarihinin nemli olaylarndandr. Bu olaylar sadece kendi dnemiyle snrl
kalmam, sonraki dnemlerde meydana gelen olaylara da etki etmitir. Hz. Osman
dnemi bilinmeden ve iyi analiz edilmeden Hz. Ali dnemi olaylar salkl bir
ekilde anlalamaz. Keza, sosyal deiimin tarihi ve mezheplerin ortaya k da
doru bir ekilde okunamaz. Dolaysyla Hz. Osmann hayat ve ahsiyeti bilinmeli
ki uygulad siyaseti doru anlalsn. Hz. Osman dneminde meydana gelen sosyal
deiim ve bunun sebepleri iyi tahlil edilmeli ki, sonraki dnemlerde meydana
gelen olaylara daha objektif bir ekilde yaklalabilsin. te btn bu gereklerin
ortaya kmas iin bu nitede Hz. Osmann hayat, kiilii, dneminde meydana
gelen siyas, sosyal ve asker olaylar zetle anlatlacaktr.
Mekke Dneminde Hz. Osman

Hulef-yi Ridnin ncs olan Hz. Osman, 576 ylnda Mekkede dodu.
Kurey kabilesinin Ben meyye koluna mensuptur. Babas Affan b. Ebl-sdr.
Affan, Mekkenin ileri gelen ve sayl tccarlarndan biriydi. Annesi ise, Erv bt.
Kureyzdir.
Hz. Osman, ocukluunu Mekkede geirdi. Araplarda yaygn bir adet vard.
ocuklar daha kk yatan itibaren ie atlrlard. Hz. Osman da tccar olan
babasyla birlikte ticaret seyahatlerine katld. Babasnn lmnden sonra ticaret
ilerini kendisi yrtt.
Hz. Osman, Hz. Ebubekir vastasyla Mslman oldu. Emev ailesi ierisinde
ilk Mslman olan kimsedir. Mslman olduktan sonra da ticaret hayatn
srdrd. Hz. Osmann ocuk yatan itibaren ticaret ile uramas, onu daha ok
ticari haya hazrlamtr. Bir baka ifadeyle Hz. Osman, idareden ok ticaretle
uramtr. Bu da sonraki dnemde idari tecrbeden yoksun olmay beraberinde
getirmitir.
Hz. Osman, Mslman olduktan sonra amcas Hakem b. Ebl-sn tepkisi
ile karlat. Amcas onu iple balayarak hapse attrd. Aslnda Hakemin byle
yapmasnn sebebi, onu slam dininden tekrar kendi dinlerine yani irke
dndrmekti. Ne var ki Hz. Osman, btn bu yldrmalara ramen slam dininde
kalmay srdrd. Sonra da amcas onu serbest brakt.

Hz. Osman Dnemi
Mslman olmadan nce Mhiye adnda bir kadnla evlendi. Mslman

olduktan sonra Hz. Peygamberin kz Rukiye ile evlendi. Hz. Osman, Mekkede
Mslmanlara kar yaplan bask ve iddetin iyice artmas zerine ei ile birlikte
Habeistana hicret etti. Mekkeye tekrar dnen Hz. Osman, ardndan Medineye
hicret etti. Medinede daha sonra Hz. Peygamberin airi olacak olan Hassan b.
Sabitin evinde kald. Muhacirlerin Ensar ile karde yaplmasnda Hz. Osman, Evs b.
Sabit ile kardeletirildi.
Hz. Osmann ei Rukiye, Bedir Gazvesi ncesinde hastaland. Einin hastal
nedeniyle Bedir Gazvesine katlamad. Bizzat Hz. Peygamber ona einin yannda
kalmasn syledi. Bedir Gazvesi esnasnda Rukiye vefat etti. Hz. Peygamber,
Bedire katlamayan Hz. Osmana Bedir ganimetlerinden hisse ayrd.
Hz. Peygamber, Hz. Osman Rukiyenin vefatndan sonra dier kz mm
Glsm ile evlendirdi. Hz. Osman, Hz. Peygamberin iki kzyla yapm olduu
evliliinden dolay Zn-nreyn (iki nur sahibi) lakabn ald. Hz. Osman, mm
Glsmn vefatndan sonra pek ok evlilik yapt. Fhite bt. Gazvn, mm Amr bt.
Cndb, Ftma bt. Veld b. Muire ve Nile bt. Ferfisa ile evlendi. Hz. Osmann
evinin kuatlmas srasnda hanm Nilenin yanndayd.
Hz. Osmann knyesi, Eb Amr idi. lk hanm Mhiyeden dnyaya gelen
Amr adndaki ocuuna izafeten bu knye verilmitir.
Hz. Osman, orta boylu, gzel yzl, geni omuzlu, buday tenli, gr sal ve
sk sakall idi. tabiat olarak ince ruhlu ve yumuak bir kiilie sahipti. Hay sahibi
biriydi. Bu yzden Hz. Peygamber ona zel sayg gstermitir. Hz. Osman, zengin ve
ayn zamanda cmertti. Kurey ierisinde sevilen biriydi. Yaknlarna kar olduka
dknd. Slay-i rahime nem verirdi. Okuma-yazma orannn ok dk olduu
Mekke toplumunda o okur-yazard. Hz. Peygamberin vahiy ktiplerindendi. Hz.
Peygamberden 146 hadis rivayet etmitir. Hz. Ali gibi saval ile n plana
kmamtr. Halifelii ncesinde siyasi bir tecrbesi yoktu. Hz. Osman, kraat
farkllklarnn neden olduu tartmalar nlemek amacyla Hz. Ebubekir
dneminde bir araya getirilen Kuran- Kerimi be veya yedi nsha olarak
oalttrd.
Medine Dneminde Hz. Osman

Bedire katlamayan Hz. Osman, Uhud Gazvesine katld. Hz. Osmann
mm Glsm ile evlilii ok fazla srmedi. mm Glsm, hicretin 9. ylnda vefat
etti. Hz. Peygamber, damad Hz. Osmandan memnun kalm olacak ki kz mm
Glsmn vefatndan sonra Eer nc kzm olsayd onu da Osman ile
evlendirirdim demitir.

Hz. Osman Dnemi
Hz. Osman, Ztrrika ve Zemer gazvelerinde Hz. Peygamberin yerine

Medinede vekil olarak kald. Hz. Osman, baz savalara katld, ancak mizac gerei
bir Hz. Ali gibi kahramanlklar sergileyemedi. Daha nce de belirtildii zere Hz.
Osman ne idarecilik ne de sava vasfna sahipti. O, idarecilik yetime tarz ve
mizac gerei ticarete yatknd.
Hz. Osman, Hudeybiye anlamas esnasnda Hz. Peygamber tarafndan
Mekkelilere eli olarak gnderildi. Ondan nce eli olarak Hz. mer
grevlendirilmiti. Ancak Hz. mer, Hz. Peygambere Mekkede kendisini himaye
edecek kimsesi olmadn ifade etti, ardndan da Resulullaha Mekkede ok sayda
akrabas bulunan ve dolaysyla can gvenlii problemi yaamayacak olan Hz.
Osmann eli olarak gnderilmesinin daha isabetli olacan belirtti. Hz. Peygamber
de Hz. merin elilii kabul etmemesi zerine Hz. Osman Mekkeye eli olarak
gnderdi. Hz. Osmann eli olarak gnderilmesi nemlidir. Neden Hz. Osman
gnderildi? nk o dnemde ehrin en nemli ve en nfuzlu kabilesi Hz.
Osmann kabilesi olan meyyeoullar idi. Ayrca bu kabilenin lideri durumunda
olan Eb Sfyan da meyyeoullarndan idi. Hz. Osman, Mekkeye kabilesinden
Ebn b. Said b. el-sn himayesine almasyla birlikte girebildi. O, Kureyin ileri
gelenleriyle grt. Kureyliler, Hz. Osmana Mslmanlara Kabeyi ziyaret iin
asla izin vermeyeceklerini, ancak isterse kendisinin Kabeyi ziyaret edebileceini
sylediler. Hz. Osman, bu teklifi kabul etmedi. Bunun zerine onu gz hapsine
aldlar. Bu olay, Hz. Peygambere Hz. Osmann ldrld eklinde ulat. Bu
nedenle Hz. Peygamber, mriklerle savamadan oradan ayrlmayacana dair
beraber yola kanlardan biat ald. slam tarihinde bu biate Beyatrrdvn
denilmektedir. Bu biatte Hz. Peygamber, sa elini Hz. Osmann eli kabul ederek sol
eliyle onun yerine biat ald. Hz. Osman, sa salim bir ekilde Hz. Peygamber ve
beraberindekilerin yanna ulat. Hz. Osman, Bedir Gazvesi hari nemli savalarn
tamamna katld. Tebk Sava hazrlklarna madd adan byk miktarda destek
verdi.
Hz. Ebubekir ve Hz. mer Dnemlerinde Hz. Osman

Hz. Osman, Hz. Ebubekirin halife seilmesiyle ona biat etti. Hz. Ali ve Zeyd
b.Sabit ile beraber Hz. Ebubekirin ktipleri arasnda yer ald. Zeyd b. Sabit
bakanlndaki Kuran- Kerimin toplanmas heyetinde grev ald. Hz. Ebubekir
dneminde halifenin 12/633. ylnda hacca gitmesi zerine Medinede vekil olarak
kald. Hz. Ebubekir, Hz. meri yerine halife tayin ettii ahitnameyi Hz. Osmana
yazdrd. Hz. Osman, Hz. Ebubekir ve Hz. Osman dnemlerinde halifelerin istiare
ettii kimseler arasnda yer ald. Hz. Osman gerek Hz. Ebubekir gerek Hz. mer
dnemlerinde savalara katlan ve kahramanlk gsteren birisi olarak
grememekteyiz.

Hz. Osman Dnemi
Hz. Osmann Halife Seilmesi

Hz. merin, Muire b. ubenin klesi Eb Lle tarafndan hanerlenerek
yaralanmas sonucu ehit oldu. Mslmanlar Hz. merden vefat etmeden nce
tpk Hz. merin yapt gibi- yerine birini halife tayin etmesini istediler. Hz. mer,
eer yayor olsalard Eb Ubeyde b. el-Cerrh ve Eb Huzeyfenin klesi Slimi
halife tayin etmekten hi ekinmeyeceini belirtti. Burada Hz. mer, Hz. Osman,
Hz. Ali gibi halen hayatta olup Mslmanlarn ileri gelenlerinden olanlarn
isimlerini zikretmemitir. Bu da gerekten zerinde dnlmesi gereken bir
husustur. Mslmanlar bu sefer de Hz. merden olu Abdullah halefi olarak
tayin etmesini istediler. Ancak Hz. mer buna iddetle kar kt. nk o,
ynetimin hanedana dnmesini asla istemiyordu. Kald ki kendi dneminde
kabilesinden hibir kimseye idarede grev vermemesi de bunu aka
gstermektedir. Mslmanlar kendilerini idarecisiz brakmamas ynndeki
talepleri gz nnde bulunduran Hz. mer, seim iini bir kiinin belirlemesi yerine
raya brakma ynnde karar ald. Halifeyi seecek ray oluturdu. Hz. Osman
da halifenin oluturduu alt kiilik ra arasnda yer ald. Dier ra yeleri ise, Hz.
Ali, Sad b. Eb Vakks, Zbeyir b. el-Avvm, Talha b. Ubeydullah ve Abdurrahman
b. Avf idi. Hz. mer, aslnda bu yeler arasndan halifelie en yakn olarak Hz. Ali ve
Hz. Osman gryordu. Bunun sebebi de, bu Mslmanlarn mensubu
bulunduklar kabileleridir. Himoullar ve meyyeoullarnn stn konumda
olmalarndan ve yine bu iki sahbnin slama yaptklar hizmet ve Allah Resulne
olan yaknlklar bunlar halifelikte n plana karyordu. Bunun iin Hz. mer, Hz.
Osman ve Hz. Aliyi yanna ard ve onlar eer halife seilmeleri halinde
kabilelerini, yaknlarn Mslmanlarn bana musallat etmemeleri konusunda
uyard. zellikle de bu konuda Hz. Osman zerinde daha fazla durdu. Bunun sebebi
muhtemelen Hz. Osmann yumuak huylu olmasndan dolay halife olmas halinde
yaknlar zerinde hkimiyet kuramayaca konusundaki kanaatleridir.
Halifelie adaylktan ekilen ve seim ilerini stlenen Abdurrahman b. Avf,
seim srecini balatt. Hz. Osman ve Hz. Ali hakknda kamuoyu yoklamas yapt.
leri gelenlerle mzakere etti. Bu arada Himoullar Hz. Aliye, meyyeoullar da
Hz. Osmana halife olmalar konusunda bask yaptlar, seim almalarnda destek
oldular. Aslnda bunun arkasnda cahiliye dneminden itibaren sregelen asabiyet
mcadelesi yatmaktadr. Sonuta Abdurrahman, Hz. Osmana biat etti.
Abdurrahman, Hz. Aliden de Hz. Osmana biat etmesini istedi. Hz. Ali de biat etti.
Hz. merin belirledii ra, sonuta yal olan Hz. Osman devletin bana getirdi.
ra yelerine baktmzda tamamnn Mekkeli Muhacirlerden olduunu,
Ensardan hibir kimsenin yer almadn grmekteyiz. Bu adan rann salkl
olmad belirtilmektedir.

Hz. Osman Dnemi
Sonuta Hz. Osman, nc halife olarak greve balad. Bylelikle Hz.

Osmann halife olmasyla birlikte uzun yllar insanlar idare etmekten mahrum
kalan meyyeoullar yeniden eski konumlarna kavumu oldular. Hz. Osmann
halifeliinin ilk alt yl Hz. mer dneminin bir devam olarak sknetle ve
fetihlerle geti. Ancak ikinci alt yllk dnemi i karklklar ve huzursuzluklarla
geti. 35/656 ylnda Hz. Osmann isyanclar tarafndan ldrlmesiyle noktaland.
Hz. Osmann Halife Olduunda Karlat lk Mesele:

Ubeydullah b. mer Meselesi
Hz. Osmann halife olduunda yetmi yann stnde olduu ifade
edilmektedir. Hz. Osmann halife olarak karlat ilk problem, Ubeydullah b.
mer meselesi idi. Hz. merin yaralanmasndan sonra Hz. merin olu
Ubeydullah, intikam hrsyla babasnn katili Eb Llenin kzn, Hrmzan ve
Cfeyneyi ldrd. Bunun zerine Ubeydullah hapse atld. Sahabe arasnda
Ubeydullaha verilecek ceza tartlmaya baland. slam hukukuna gre ksas
gerekiyordu. Zaten yaplan istiarenin sonucu da bu yndeydi. Fakat Hz. Osman
ksas uygulamaktan vazgeti, Ubeydullah affetti ve diyetini de kendi parasndan
dedi. Hz. Osmann bu yaklamna en sert tepkiyi Hz. Ali verdi.
Aslnda Ubeydullah b. mer meselesi, tamamen hukuk bir meseleydi. Ancak
Hz. Osman bunu siyas bir olay olarak deerlendirdi. Hz. Osmann bu ilk olay ve
olaya yaklam, onun idaresi hakknda bir ipucu vermektedir. Bu da, Hz. Osmann,
Hz. mer gibi dil bir ynetim sergileyemeyeceini gstermektedir.
Hz. Osman, halife olur olmaz hemen valilerine bir mektup yollad.
Mektubunda Hz. Osman, valilerin sadece zekt toplayan kimseler olmadklarn,
ncelikle idareci olduklarn vurgulad, adaletten bahsetti, zmmlerin haklarna
riayet etmelerinin gereini belirtti. Hz. Osman, snrlarda grevli komutanlara da
birer mektup gnderdi. Mektubunda Hz. merin kendilerine uygulad siyasetin
aynen devam edeceini bilmelerini ifade etti. Ardndan bu dzeni deitirmeye
kalkmamalarn, kendisinin de emanete riayet edeceini yazd.
nceki halifelerden Hz. Osmana kadar gelen uygulamalardan biri de,
iktidara geen halifelerin birer konuma yapmalardr. Halifeler, halife
seildiklerinde yaptklar bu ilk konumalarnda aslnda uygulayacaklar siyaseti
vurgulamaktadrlar. Bu yzden ilk konumalar nemlidir. Bu gn de durum ayndr.
Hz. Osman yapt ilk konumasnda dnya hayatnn gelip geici olduunu,
nceden lks hayat yaayanlarn u anda hayatta olmadklarn ve bunlardan ders
alnmas gerektiini vurgulad.
Hz. Osmann idarecilerine yazp gnderdii bu mektuplarna ve halife
olduunda yapm olduu ilk konumasna baktmzda gerekten de halife olduu

Hz. Osman Dnemi
yllarda Hz. merin siyasetini devam ettirmek arzusu ierisinde olduunu

syleyebiliriz. Ancak ne var ki ilerleyen yllarda Hz. Osman, zellikle idarecilie
getirdii yaknlar zerinde hkimiyet kuramad.
Hz. Osman dneminde yaplan icraatlardan biri de hi phesiz Kuran-
Kerimin oaltlp birer nshasnn deiik blgelere gnderilmesidir. Hz. Osman,
kraat farkllklarnn neden olduu tartmalar nlemek amacyla Hz. Ebubekir
dneminde bir araya getirilen Kuran- Kerimi be veya yedi nsha olarak
oalttrd. Bunlar Mekke, Basra, Kfe, am, Yemen ve Bahreyne birer nsha
halinde gnderdi. Bir nshay da bakent Medinede brakt.
Hz. Osman Dnemi Fetihleri

Kaynaklar Hz. Osman dnemi fetih hareketlerinin, sknet dnemi olarak da
belirtilen ilk alt yllk dnemde gerekletiini belirtmektedir. Hz. Osman dnemi
fetihler asndan Hz. mer dneminin bir devam niteliindedir. Hz. mer
dneminde balam olan ran blgesinin fethi bu dnemde tamamland. Hemedn
ve Kirmnn fethiyle birlikte rann fethi byk lde tamamland. Belcistnn
ele geirilmesiyle birlikte Ssnlerin son hkmdar II. Yezdcerd Merv ehrine
kat. Sonunda onun 31/651 ylnda ldrlmesiyle birlikte Ssn mparatorluu
tamamen yklm oldu ve btn ran blgesi slam hkimiyeti altna girdi.
Horasan blgesine aknlar, Hz. Osman dneminde balad. Horasan
blgesinin ou, yine bu dnemde fethedildi. Ahnef b. Kays, Horasan zerine
yrd ve Toharistana kadar uzanan btn topraklar ele geirdi. Bugnk
Ermenistan, Grcistan, Dastan ve Azerbaycan Hz. Osman dneminde fethedildi.
Sad b. el-sn Kfe valilii dneminde Taberistann fethi gerekletirildi. Bu
blgeye gnderilen byk ordunun ierisinde Hz. Alinin iki olu Hz. Hasan, Hz.
Hseyin ile birlikte Abbas, Amr b. el-s, Zbeyir b. el-Avvm ve Huzeyfe b. Yemn
gibi ileri gelen sahabi ve sahabi ocuklar da bulunuyordu. Yine Hz. Osman
dneminde Abdurrahman b. Reba el-Bhil komutasnda Hazar hakan zerine bir
ordu gnderildi. slam ordusu, Hazar Trkleriyle karlat ve bu savata yenilgiye
urad. Basra Valisi Abdullah b. Amir, byk bir orduyla Horasan zerine yrd.
Dier taraftan da Ahnef b. Kays komutasnda bir birlik de Toharistan zerine
hareket etti. Ahnef, bu blgede pek ok yeri fethetti.
am Valisi Muaviye de Hz. Osman dneminde Bizans ile mcadeleyi
srdrd. Hz. Osman, Habib b. Mesleme komutasnda bir orduyu da Ermeniye
zerine gnderdi. Erzuruma kadar ilerleyen Habib b. Mesleme, burada blge halk
ile bar imzalad. Ardndan Tiflise kadar ilerledi.
Hz. Osman dneminde Kuzey Afrika fetihleri, Hz. mer dneminde kald
yerden devam etti. Hz. mer dneminde fethedilen skenderiye 24/645 ylnda

Hz. Osman Dnemi
Msr Valisi Amr b. el-sn Medinede bulunmas sebebiyle tekrar Bizansn eline
geti. Amr b. el-s yapt seferle skenderiyeyi Bizansllardan geri ald. Msr fatihi
Amr b. el-s, Hz. Osman tarafndan Msr valiliinden alnd. Onun yerine Abdullah
b. Sad b. Eb Serh atand. Abdullah b. Sad, Kuzey Afrika blgesini fethetti.
Ardndan bugnk Sudan topraklarna kadar ilerledi. Kartaca blgesini fethetti.
Msr halk bu kadar baarl fetihlerde bulunmasna ramen Abdullah b. Sadn
valiliine rza gstermediler. Bunun sebebi muhtemelen Abdullah b. Sadn
Mslman olduktan sonra irtidat etmesi, sonra tekrar slamiyeti kabul etmesidir.
Bilindii zere o, Mekkenin fethinde Resulullahn grldkleri yerde
ldrlenler arasnda sayd kimselerdendi. Hz. Osmann araya girmesiyle Hz.
Peygamber onu affetmiti.
Hz. Osman dnemi fetih hareketlerinin nemli zelliklerinden biri de hi
phesiz deniz seferlerinin yaplm olmasdr. Bu deniz seferlerinde Suriye ve Msr
blgelerindeki Bizanstan kalma tersanelerden istifade edilmi ve buralardan deniz
seferleri yaplmtr. Bilindii zere Hz. mer, Suriye Valisi Muaviye b. Eb Sfyana
deniz seferleri iin izin vermemiti. Muaviye, Hz. merden alamad izni, Hz.
Osmandan kolayca ald. Muaviye, 28/648 ylnda Anadolu, Suriye ve Msr iin
gerek ticar gerekse stratejik bakmdan byk bir nem tayan Kbrsa sefer
dzenledi. Kbrs, bar yoluyla fethedildi ve vergiye baland. Kbrstan baka
Rodos ve Sicilya zerine fetihler dzenlendi. Kbrsn vergiyi dememesi zerine
buraya ikinci sefer dzenlendi.
Bu dnemde Bizansa kar en byk deniz seferi gerekletirildi. skenderiye
veya bir baka rivayete gre Finike aklarnda Bizans donanmasna kar Zts-
savr Sava yapld ve zafer elde edildi. Bizans donanmasnn stn olmasna
ramen Mslmanlar, dman gemileriyle kendi gemilerini birbirlerine balayarak
saldrya getiler. Bylelikle alkn olmadklar deniz savan adeta kara sava
haline dntrdler ve byk bir zafer kazandlar.
Hz. Osmann Siyaset Anlay

Hz. Osman, hay sahibi ve yumuak huylu biriydi. Hay, sahibinin
holanlmayan birok eye gz yummasna sebep olur. Yumuak huylulua gelince,
o da kiiyi Mslmanlar arasnda fitne karmasndan korkarak ve bu fitne kapsnn
kendi eliyle almamasn arzu ederek fedakrl kendi nefsinde yapmaya zorlar.
Hz. Osman, hays ve yumuak huyluluu sebebiyle, ahsna eziyet yapan ve
hakknda irkin eyler syleyenler iin bile kt bir sz sylemekten kanmtr.
Hz. Osmann yumuak huyluluu, onu kendisine kar ayaklanan isyanclarn
cezalandrlmas iin herhangi bir tedbir almaktan alkoymutur. Bu da fitnecilerin
fazla zorlanmakszn organize olmalarna imkn salamtr. rnein Hz. Osman,
hac mevsiminde valileri Medinede topladnda valiler ona halk ayaklandrmak

Hz. Osman Dnemi
isteyen fitnecilere kar iddet kullanlmasn teklif etmilerdi. Hlbuki Hz. Osman,
valilerinin szlerine aldrmam, aksine fitnenin kapsn amamak iin iddet yerine
yumuakl semitir. Hz. Osmann bu yumuak huylu olmas, takip edecei devlet
ynetimi anlayna da yansmtr. syanclara kar sert nlemler almak yerine
yumuak davranmtr. Valilerine kar da Hz. Osman yumuak huyluluunu
yanstm, yerine gre sert olunmas gerektii halde olamamtr. Keza yaknlarna
kar da yumuak huylu oluunu gstermitir. Ksacas Hz. Osmann siyasetinin
temelini, yumuak huylu oluu etkilemitir.
Hz. Osmann siyasetinde kabilecilik de nemli rol oynamtr. O, zellikle
daha faydal olaca ve gvenilir bulduu iin kabilesi meyyeoullarndan
atamalar yapm, dier kabileleri gz ard etmitir. Hz. Osmann idaresinde Hz.
merin gz nnde bulundurduu kabileler aras denge politikas uygulanmad,
tam aksine ynetimde Emev hanedan unsuruna arlk verildi. Bu da slam ncesi
dnemde var olan Emev-Him mcadelesinin yeniden gn yzne kmasna
neden oldu. Ancak Hz. Osmana gre ise Emev unsurunun n plana kmas, devlet
ynetiminde kendine ball ve huzuru salamak iin gerekliydi.
Hz. Osman, ne slam ncesi dnemde ne de hilafeti ncesi dnemde idari bir
tecrbesi yoktu. Yumuak huylu olmasndan da kabilesi Beni meyye istifade
etmitir. Amcasnn olu olan Mervan b. el-Hakem, idarede sz sahibiydi. Devleti
Hz. Osmandan ziyade Mervan ynetiyordu. Emevlerin ynetimde bu kadar etkili
olmalar, bata Himler olmak zere dier Mslmanlarn da Hz. Osmandan
uzaklamalar sonucunu dourmutur. Hatta yle noktaya gelinmitir ki
Mslmanlarn bir ksm Hz. Osmann grevi brakmasn ve yerine bir bakasnn
getirilmesini dahi dillendirmilerdir.
Hz. Osmann siyaseti konusunda belirtebileceimiz bir baka husus da
monoton bir siyaset izlemi olmasdr. Hz. mer ile birlikte devlet olma zelliini
ksmen de yakalam olan Mslmanlar monoton bir siyasetin yerine her an
deiken ve hareketli bir ynetime almlard. Gerekten de Hz. Osman dnemine
baktmzda kurumsallama alannda herhangi bir siyaset gelitiremediini
grmekteyiz.
Hz. Osmann Eletirildii Hususlar

Hz. Osman, pek ok konularda tenkite uramtr. Bunlar aadaki balklar
altnda inceleyebiliriz.

Hz. Osman Dnemi
Hz. Osmann leri Gelen Mslmanlarn Yeni Fethedilen Yerlere

Yerlemelerine Msaade Etmesi
Hz. mer, Kurey erafnn Medineden uzaklamasna izin vermemiti. Hz.
Osman ise, onlarn Kfe ve Basra gibi taraya yerlemelerine ses karmad. Hz.
mer, Kureyli Mslmanlarn ileri gelenlerine ancak izin almalar artyla ve geici
bir sre eitli blgelere gitmelerine izin veriyordu. Neden Hz. mer byle bir
uygulamada bulunuyordu? Sz konusu Mslmanlarn Medine dna gitmelerine
hatta yerlemelerine dini bir engel yoktu. Ancak Hz. mer byle bir neslin mal-
mlk yani dnyalk eylerin hevesine kaplarak bozulacandan, ileri gelenlerin
birbirleriyle anlamazla dmelerinden ve anlamazlklarn zlememesi
sonucunda slam toplumunun dalmasndan endie duyuyordu. Fakat Hz. Osman,
Hz. mer gibi yapmad. O, Kurey erafnn eitli ehirlere gidip yerlemelerine ve
orada mal-mlk edinmelerine msaade etti. Bu, Hz. Osman onlara sevimli
gsteren ilerden biriydi. Ancak Hz. merin saknd tehlike, Hz. Osmann bana
geldi. Hlbuki toplumun nde gelenleri, birbirlerine kar samimi olup, genel
menfaatlerin yerine getirilmesi hususunda kendi aralarnda yardmlatklar srece,
kt dncelilerin, fitne ve ayaklanmalar iin bahane bulmas ihtimali de o
derecede azalyordu. Toplumu, fitneye dmekten koruyacak olan ancak toplum
ierisinde sz dinlenen, dncesine sayg gsterilen akll kimselerin varldr.
nk ancak akl banda insanlar, toplumuna iyilik ve baarnn ne ile
salanacan gsterebilirler. Gnl ve dava birliktelii dalp, sevginin yerini
nefret ve yardmlamann yerini de haset alnca, fitne iin frsat kollayan ve
karkl sevenler iin frsat verilmi ve meydan boalm oluyordu. te Hz. Osman
dneminde hilafet merkezinde yani Mslmanlarn ileri gelenleri ile halifelik
grevini stlenecek adaylarn bulunduu Medinede durum bundan ibaretti.
Hz. Osmann Valiliklere Akrabalarn Tayin Etmesi

Hz. Osman, ncelii Kurey kabilesine verdi. Bylelikle Medineli
Mslmanlar zd. Ensarn Hz. Osmann muhasaras esnasnda Hz. Osmann
yannda yer almamasnda bunun da etkili olduunu syleyebiliriz. Zaten Ensar, Hz.
Ebubekir ve Hz. mer dnemlerinde de ciddi anlamda idarede yer alamamt. Hz.
Osman Kurey ierisinde de idarede ncelii kabilesi meyyeoullarna verdi.
Hemen hemen valilerinin tamam kendi kabilesindendi. Bu da tarihten gelen
Emev-Him ekimesini yeniden canlandrd. Ayrca bata Himler olmak zere
Kureyin dier kabilelerinin Hz. Osmandan honutsuz olmalarna vesile oldu. Hz.
Osmann kabilesinden atad valileri u ekilde sayabiliriz: Hz. Osman, Amr b. el-
sn yerine Msr valiliine stkardei Abdullah b. Sad b. Eb Serhi, Sad b. Eb
Vakksn yerine Kfe valiliine ana bir kardei Veld b. Ukbeyi, sonra onun yerine
yine kabilesinden Sad b. s, Basraya daysnn olu Abdullah b. miri, ktiplik
grevine Mervan b. el-Hakemi getirdi. Muaviye zaten Suriye valisiydi ve bu

Hz. Osman Dnemi
grevini devam ettirdi. Hz. Osmann uygulad bu idareci atama siyaseti, ne Hz.
Peygamberin ne de Hz. Ebubekir ve Hz. merin siyasetine uygundu. nk Hz.
Peygamber Hz. Ali hari, kabilesi Himoullarndan hi kimseyi idareye
getirmemitir. lk iki halife kendi kabilelerinden yine hibir kimseye idarecilik grevi
vermemitir.
Hz. Osmann Akrabalarna Devlet Hazinesinden Bolca Bata

Bulunmas
Hz. Osmann yakn akrabalarna bolca ihsanda bulunmas da onun
eletirildii hususlardan biridir. Hz. Osman, akrabalarn bolca ihsana boarken
dier taraftan da baz sahabilerin maalarn kesmi veya azaltmtr. rnein
Ifrikiyyede elde edilen ganimetin humusunu yani bete birini Abdullah b. Sad b.
Eb Serhe vermiti. Fedek arazisini de Mervan b. el-Hakeme tahsis etmiti. Bu ve
buna benzer balar, Hz. Osmann ncelikle dier kabileler karsnda Kurey
ayrmclna, sonra da kabilesi meyyeoullarnn imtiyazl hale gelmesine neden
olmutur. Bu da Hz. Osmann eletirilmesine ve ona kar tavr sergilenmesine
sebep tekil etmitir. Hz. Osman, akrabasna devlet hazinesinden bolca bata
bulunmasn, slay- rahim yani akrabay koruma ve gzetme ile yorumluyordu. Bu
da ne Hz. Peygamberin ne de ilk iki halifenin uygulamasyd.
Kendisine Muhalif Baz Sahabeye Kar Tutumu

Hz. Osmann eletirildii hususlardan biri de baz ileri gelen Mslmanlara
kar sergiledii tutumudur. Hz. Osman, Eb Zeri srgne gndermi, Abdullah b.
Mesud ve Ammr gibilerine kar sert davranmtr. Hz. Osman deiik
sebeplerden dolay baz Mslmanlar tenkit etmilerdir. Bunlarn banda Eb Zer
el-fari, Abdullah b. Mesud ve Ammr b. Yasir gelmektedir. Eb Zerin Hz. Osman
ve ynetimini eletiri noktasn, Suriye Valisi Muaviyenin bir takm harcamalar ve
iktidarn Mslmanlara ait mallarn ihtiya fazlasn Allah yolunda sarf etmemeleri
ve mal biriktirip ymalar oluturuyordu. Btn bunlar Eb Zer iddetle knad ve
eletirdi. Eb Zerin bu giriimi, zellikle fakir ve yoksul halk tarafndan destek
grd. Ayrca Hz. Osmann ynetimine ve zellikle de Muaviyeye muhalif olanlar
Eb Zerin bu aktif muhalefetini desteklediler. Durumdan rahatsz olan Muaviye,
Eb Zeri Hz. Osmana bildirdi. Hz. Osman, Muaviyeyi destekledi ve Eb Zere kar
sert davrand. Bunun zerine Eb Zer, Rebezeye gitmek ve orada yaamak iin Hz.
Osmandan izin istedi. Hz. Osman da izin verdi. Baz kaynaklar ise, Eb Zerin kendi
isteiyle deil de Hz. Osmann iradesiyle Rebezeye srgne gnderildiini
belirtmektedir.
Abdullah b. Mesud da Hz. Osmana hem Eb Zerin srgne
gnderilmesinden hem de Hz. Osmann resmi mushaflarn dndakilerin
yaklmasndan dolay Hz. Osmana kar tavr ald. Aktif olarak muhalefet

Hz. Osman Dnemi
sergilemedi, ancak ona kar dargn olduunu da aka gsterdi. Abdullah b.

Mesud, Hz. mer tarafndan Kfe beytlmali grevine atanmt. Bu grevini Hz.
merin ehit edilmesine kadar srdrd. Hz. Osman dneminde Medineye
dnd. Hz. Osman, onu tekrar eski grevine atad. Ancak burada bn Mesud, Kfe
Valisi Sad b. Eb Vakks ve baz ileri gelen sahabilerle baz konularda gr
ayrlna dt. Daha sonra Hz. Osman, bn Mesudu Medineye ard, yani
grevinden ald. Ammr b. Yasir de Abdullah b. Mesud gibi Eb Zerin Rebezeye
srgne gnderilmesinden ve Hz. Osmann meyyeoullarn i bana
getirmesinden dolay halifenin icraatna kar kt. Hz. Osman, Ammr Abdullah
b. Mesudun cenazesini kendisine haber vermeden defnettii iin srgne
gndermek istedi; ancak araya Hz. Ali girdi ve Ammr srgne gnderilmedi. Hz.
Osmann ynetiminden memnun kalmayan ve ona kar aktif muhalefette
bulunanlar sadece isimlerini zikrettiklerimizden ibaret deildi. Bunlarn dnda
Muhammed b. Huzeyfe ve Muhammed b. Eb Bekir de Hz. Osmana kar
kanlard. Hatta baz rivayetlerde Hz. Osmann halife olmasn salayan
Abdurrahman b. Avf dahi ona kar memnuniyetsizliini aka dile getirmitir. Hz.
Osmann Msr valiliinden ald Amr b. el-s da halifeyi Hz. Peygamberin snneti
ve uygulamasnda deiiklik yapt iddiasyla sulad. Hz. Osman, ona kendisini
valilik grevinden azlettii iin kendisine kar olduunu belirtti.
Hz. Peygamber Tarafndan Srgne Gnderilen Hakem b. Ebl-

sn Medineye Getirtilmesi
Hz. Osmann eletirildii hususlardan biri de, amcas Hakemin srgn
hayatna son vermesi ve onu Medineye getirtmesidir. slamiyeti kabul etmeden
nce Resulullaha eziyet edenler arasnda olan Hakem b. Ebil-s, Mekkenin
fethinde Mslman oldu. Ardndan Medineye geldi ve burada kald srede Hz.
Peygamberi zecek baz davranlarda bulundu. Hz. Peygamberin yryn ve
hareketini alayl ekilde taklit ettii ve kapsn dinledii gibi sebeplerden dolay
Resulullah tarafndan Tife srgn edilmiti. Hz. Ebubekir ve Hz. mer, Hakem b.
Ebil-sn Medineye dnmesine msaade etmemilerdi. Hz. Osman ise, buna
msaade etti. Hz. Osmana bu yaptnn yanl olduu sylendiinde o, Hz.
Peygamberden salnda iken amcasnn geri getirilmesi hususunda ondan sz
aldn ileri srmtr. Ayrca Hz. Osman, Hakeme yz bin dirhem para verdi. Hz.
Osmann bu tutumunun daha sonra kendisine kar gerekletirilecek
ayaklanmann sebeplerinden birin tekil ettii belirtilmektedir.
Hz. Osmann Valilerinin Baz stenmeyen craat

Hz. Osman, valiliklerin ouna kendi kabilesi olan meyyeoullarndan
atama yapmt. darecilikte bulunan Emevlerin neredeyse tamam, Mekkenin
fethi sonrasnda Mslman olmulard. Dolaysyla din bir hasssiyetleri yoktu.

Hz. Osman Dnemi
zellikle Kfe, Basra ve Msr gibi vilayetlerdeki halk, Hz. Osmann tayin ettii
valilerin din yaamlarndan, ahlaklarndan, bir takm keyf sz ve davranlarndan,
adaletsiz uygulamalarndan, kendileriyle olan ilikilerinden memnun deillerdi.
rnek vermek gerekirse Kfe Valisi Veld b. Ukbenin iki itii, hatta ikili iken
namaz kldrd, sonra da durumun Hz. Osmana bildirildii belirtilmektedir. Hz.
Osman bunun zerine onu grevden alm yerine yine kendi kabilesinden Sad b.el-
s tayin etmitir. Sadn Kfede Kurey zellikle de Emev asabiyetini kkrtan,
tahrik eden toplantlar dzenlemitir. Bu yzden Kfede olaylar patlak vermitir.
Hz. Osmann Baz Fkh Uygulamalar

Hz. Osmann eletirildii hususlardan biri de, onun baz fkh konulardaki
uygulamalardr. Bu fkh uygulamalarnn arasnda Kabenin ensabnn
yenilenmesini emretmesi, Mescid-i Nebevde baz tadiltn yaplmas, Cuma
namazndan sonra i ezan okutmas, Minada seferi olarak klnmas gereken
namaz mukm olarak kldrmasn sayabiliriz.
Hz. Ali, Hz. Osman vali atamas konusunda eletirmesinin yannda baz
hukuk kararlarndan dolay da tenkit etmitir. Hz. Ali, halifeyi baz icraat zellikle
eri cezalarn uygulanmamas nedeniyle Kuran ve snnetten uzaklamakla
sulamtr. Hz. Alinin tenkit ettii konular arasnda, Hrmzna farkl bir ksas
uygulamas, iki itii ve sarho olduu halde namaz kldrd belirtilen Kfe valisi
Veld b. Ukbeyi ancak srar karsnda cezalandrmas, hac srasnda Minada nceki
halifelerin aksine namaz iki yerine drt rekt kldrmas, Muaviyeyi eletirdii iin
Eb Zeri Rebezeye srmesi gibi hususlar yer almaktadr. Hz. Ali, Hz. Osmann
btn bu uygulamalarna kar km, onu nce uyarm, uyars dikkate
alnmadnda da eletirmitir. Hz. Ali, Hz. Osmana zellikle Eb Zeri srgne
gndermesi konusuna daha fazla tepki gstermitir. Hz. Osmann uyarsna
ramen Hz. Ali, Eb Zeri oullaryla birlikte Medineden uurlamtr. Bu konuda
ra yelerinden Talha b. Ubeydullah ve Zbeyir b. el-Avvm da Hz. Alinin yannda
yer almlar, onlar da ayn konularda Hz. Osman tenkit etmilerdir.
Hz. Ali ve dier nde gelen sahablerin Hz. Osman hakl ve samimi olarak
eletirmeleri, ister istemez Hz. Osmana kar farkl amalar iin tepki gsteren
muhaliflere g vermi, onlar cesaretlendirmitir. Ancak unu zellikle
vurgulamalyz ki Hz. Ali, Talha ve Zbeyir gibi nde gelenlerin Hz. Osman tenkit
etmeleri ile isyanclarn tenkitlerinin amalar ayn deildir. Bunun byle olmadn
muhasara esnasnda Hz. Ali ve dier sahablerin ocuklarnn Hz. Osman korumaya
almalar gstermektedir.

Hz. Osman Dnemi
Hz. Osmann Kendisine Miras Kalan Yz Ers Kuyusuna

Drmesi
Hz. Osman bu konuda da eletirilmitir. Belirtildiine gre bu yzn
nemi, onun Hz. Peygamber tarafndan mhr olarak kullanlm olmas ve bunun
Hz. Osmana kadar salam bir ekilde gelmi olmasdr. Hz. Osman bu yz Ers
kuyusuna drm, kuyunun btn sularnn boaltlmasna ve aranmasna
ramen bulunamamtr. Bazlar bunu Hz. Osman aleyhine eletiri konusu
yapmtr.
Bedir Gazvesine Katlmamas

Hz. Osman, Hz. Peygamberden miras kalan yz kaybetmesi gibi Bedir
savana katlmad ynnde de basit nedenlerden dolay eletirilmitir. Hlbuki
Hz. Osman, Bedir Gazvesine ei Hz. Peygamberin kz Rukiyenin hastal
nedeniyle katlamamtr. Hz.Peygamber de zaten ona katlmamas, Rukiyenin
yannda bulunmas ynnde srar etmitir. Kald ki Hz. Peygamber, Bedir Gazvesi
sonras elde edilen ganimetten Hz. Osmana da katlamamasna ramen katlm
gibi muamele yapm ve ona da ganimetten pay vermitir.
Baz Arazileri Devletletirmesi

Hz. Osman, devletin develerinin otlatlmas, beslenip korunmas, sava
halinde ordunun hazr halde beklemesi iin bir takm arazileri devlet mal haline
getirdi. Ancak onun bu icraat daha sonra baz evreler tarafndan tenkit edildi.
Hlbuki Hz. Osman bu davran ile ahs menfaatini deil, devletin menfaatini
gzetmitir.
Sonu olarak Hz. Osmana yaplan baz eletirilerde hakllk pay bulunabilir.
rnein valilerin neredeyse tamamn kabilesi meyyeoullarndan atamas,
valilerinin baz icraat ve Hz. Osmann onlar zerinde hkimiyet kuramamas gibi
eletirileri gsterebiliriz. Hz. Peygamberin mhrn Eris kuyusuna drmesi,
Bedir Gazvesine katlamamas, Minada iki rekt namaz drt rekt eklinde
kldrmas gibi tenkitlerin pek de hakllk paylarnn bulunduu sylenemez. Genel
olarak sylemek gerekirse, btn bu isnat ve eletiriler, iktidarda bulunan bir
halifeyi ldrmek iin asla yeterli mazeretler deildir.
Hz. Osmann Vilayetlerdeki Huzursuzluklara zm

Aray
Hz. Osman, Msr, Kfe ve Basra gibi vilayetlerde huzursuzluklarn
nedenlerini aratrmak iin bu blgelere mfettiler gnderdi. Msra mfetti

Hz. Osman Dnemi
olarak Ammr b. Yasiri gnderdi. Ammr, tuttuu rapor sonucunda Hz. Osman
sulad.
Hz. Osmann sergiledii ynetime kar ikyetlerin artmas zerine Hz. Ali
devreye girdi. Hz. Ali, ondan halkn ikyetlerini gz ard etmemesini, dikkate
almasn tavsiye etti. Aksi halde istenmeyen ve n alnamayan olaylarn patlak
verebilecei uyarsnda bulundu. Ancak bunu syleyen Hz. Alinin
meyyeoullarnn ezeli rakibi ve dman olan Himoullarndan biri olmas, Hz.
Osmann gerekleri grmesine engel oldu. Hz. Osman, yaptklarnn doru
olduunu, ynetim anlaynda herhangi bir yanln bulunmadn belirtti. Aslnda
btn bu gerekleri grememesinin nnde danman konumunda olan Mervan
ve Emevler bulunmaktayd. Hlbuki Hz. mer, halkn dncelerini gz ard
etmemi, halk ile valilerini bir araya getirerek gereklerin ortaya kmasn
salamtr.
Hz. Osman, Hz. Alinin uyarlarn dikkate almad. Ancak daha sonra bir grup
Mslmann bir araya gelerek ayn uyarlar yaptlar, halifeden iktidardan
ekilmesini dillendirdiler. in ciddiyetini ge de olsa anlayan Hz. Osman, bu sefer
valilerini hac mevsiminde Mekkede toplad. Toplantda valiler kendi
uygulamalarnn doru, halkn tepkisinin yersiz olduunu belirttiler. Ksacas
Mekkede yaplan valiler toplantsnda fatura halka kesildi.
Valilerle yaplan toplantya Suriye valisi Muaviye de katlmt. Muaviye, Hz.
Osmann akbetinden endie duydu. Medinede durumun iyi olmadn grd ve
Hz. Osmana ama gelmesi teklifinde bulundu. Ancak Hz. Osman, Muaviyenin bu
teklifini kabul etmedi. Sonuta lm dahi olsa Medineden ayrlmayacan ifade
etti.
Hz. Osmann Kuatlmas ve ldrlmesi

Halife Hz. Osmann kuatlmasna kadar giden olay, hicretin 35. ylnda
balad. Bu ylda Basra, Kfe ve Msrdan bir grup Mslman Hz. Osmana
valilerinin grevlerinden alnmas isteiyle Medineye doru harekete getiler. Hz.
Osman, onlarn bu isteini iddetle reddetti. syanclar da grlerinde srar ettiler.
Anlama salanamamas zerine Hz. Osman, Hz. Aliden bir anlamda arabuluculuk
yapmasn istedi. Sonuta bu blge valilerinin grevlerinden alnacaklar konusunda
mutabakata varld. Halifenin anlamaya sadk kalmayaca konusunda endie
duyan isyanclara Hz. Ali garanti verdi, kefil oldu. Bunun zerine isyanclar geldikleri
ehirlere dnmek iin yola koyuldular. syanclar dn yolunda iken yolda
pheleri zerine eken Hz. Osmann klesinin tad bir mektup, olayn farkl
boyutta gereklemesine vesile oldu.

Hz. Osman Dnemi
Halife adna Msr Valisine bir mektup yazlm, altna da Hz. Osmann mhr
baslmt. syanclar kleyi durdurdular ve zerinde tad mektubu aldlar.
Mektupta Hz. Osmann Msr Valisinden Medineye gelen isyanclarn
cezalandrlmalar isteniyordu. te bu mektup olay, Hz. Osmann kuatlmasna
sebep oldu. Mektubu kimin yazd konusu tartmaldr. Ancak kaynaklar genelde
mektubu Hz. Osmann ktibi Mervan b. el-Hakemin yazdn belirtmektedirler.
syanclar tekrar Medineye geldiklerinde nce durumu Hz. Aliye bildirdiler.
Hz. Ali kefil olduu iin Hz. Osman ile durumu deerlendirdi. Halife Hz. Osman,
mhrn kendisine ait olduunu kabul etti, ancak byle bir mektubu yazmadn
belirtti. syanclar, bu mektup olay zerine Hz. Osmandan halifelii brakmasn
istediler. Hz. Ali ve dier pek ok sahabe mektubun Mervan tarafndan yazlm
olabilecei konusunda karar kldlar. Hz. Osman ise, her halkarda halifelikten
ekilmeyeceini belirtti. syanclar, Hz. Osmana halifelikten ekilmesi iin belli bir
mhlet verdiler. Mhlet doldu ancak Hz. Osman onlarn isteklerini yerine
getirmedi. Bu yzden Hz. Osmann evini kuattlar. Sonunda Hz. Osman
ldrdler.
Hz. Osmann ldrlmesi ile lgili Bilgilerin Kayna

Hz. Osman dneminde ortaya kan bu fitne hareketi ile ilgili
kaynaklarmzda olduka fazla bilgi bulunmaktadr. Ancak bu rivayetler, birbirlerini
destekleyen, aklayan rivayetler deildir. Aksine bu rivayetler birbirleriyle elien
rivayetlerdir. Bu nedenledir ki bugn de dahi Hz. Osman dneminde meydana
gelen bu olaylar karsnda salkl bir bilgi elde etmemiz mmkn
gzkmemektedir. slam tarihindeki bu ilk fitne hareketi, farkl mezheplerin ortaya
kmasna sebep olmutur.
Rivayetlerin farkllnn sebebi, olay anlatanlarn farkl mezheplere mensup
olmalardr. Bu dnemdeki olaylar, ounlukla i mezhebine mensup Eb Mihnef
kanalyla gelmektedir. Eb Mihnefin rivayetlerinde ounlukla Hz. Osman
sulanmtr. Bu sulamalar konusunda Belzr ve Vkd de Eb Mihnefi
aratmamaktadrlar. Bu tarihilerin aksine Seyf b. mer, Hz. Osman bu olaylar
karsnda susuz olarak grmekte ve bu ynde deerlendirmektedir. Bu fitne
olaylarndan Seyf b. mere gre Abdullah b. Sebe sorumlu tutulmaktadr.

Hz. Osman Dnemi
Hz. Osmann Kuatlmas Esnasnda Mslmanlarn

Tutumu
Hz. Osman zellikle ynetimi konusunda eletirenlerden biri de hi
phesiz Hz. Aiedir. Hz. Osmann ynetiminden ikyette bulunanlar, mminlerin
annesi olmas sebebiyle ikyetlerini Hz. Aieye iletiyorlard.
Hz. Aienin de Hz. Ali, Talha b. Ubeydullah, Zbeyir b. el-Avvm,
Abdurrahman b. Avf daha isimlerini oaltabileceimiz dier sahabiler gibi Hz.
Osman uyardn grmekteyiz. Hz. Osman, Hz. Aienin uyarlarn dikkate
almam olacak ki kuatlmas esnasnda Hz. Aie, Medineyi terk edip hac amacyla
Mekkeye gitmeye karar verdi. Hz. Osmann ktibi Mervan, bylesi nemli bir
zamanda Hz. Aieden halifeye destek olmasn, dolaysyla Medineyi terk
etmemesini istedi. Ancak Hz. Aie, Mekkeye hareket etti.
ura yelerinden olan Talha b. Ubeydullah ve Zbeyir b. el-Avvm da zaman
zaman Hz. Osman ynetim anlayndan dolay uyarda bulunmulardr. Hz.
Osman, her ikisinin de uyarlarn dikkate almamtr. Ancak buna ramen Talha ve
Zbeyir de tpk Hz. Alinin oullar Hz. Hasan ve Hz. Hseyini Hz. Osmana yardm
iin gnderdii gibi onlar da ocuklarn gndermilerdir.
Hz. Osmann muhasaras esnasnda Ensarn tutumuna gelince, onlarn
ounluunun Hz. Osmana yardm etmediklerini syleyebiliriz. Bu durum, belki de
Hz. Ebubekirin halife seilmesi sonucu Ensarn siyasi hayattan uzaklatrlmasyla
izah edilebilir. Zeyd b. Sbit gibi az da olsa Hz. Osmann yannda yer alan ve ona
yardm edilmesi gerektiini dnenler de bulunmaktayd. Ksacas Emevlerin
dnda Muhacirlerin ve Ensarn ou, muhasara esnasnda ne Hz. Osmann, ne
ona kar koyan isyanclarn yannda yer ald. Bilinen bir baka gerek de,
Mslmanlarn ounun, Hz. Osman ynetiminden dolay uyarda bulunmu
olmalardr.
Mslmanlar, Hz. Osmann ldrlmesiyle sonulanacak bir olayn meydana
gelmesini dnmyorlard. Zaten byle bir ey de daha nceden hi
yaanmamt. Fakat Hz. Osmann ynetim anlay sonucu huzursuzluklarn
kmasn da yadrgamyorlard. nk halkn tepkisini gstermesi bekleniyordu.
Dolaysyla Hz. Osman ldrlnce halk byk bir tepki gstermedi. Halk aslnda
Hz. Osmann ldrlmesini deil, grevden ekilmesini bekliyordu.
Hz. Osmann ldrlmesi, Hz. Ali karsnda Muaviyenin siyasi bir koz olarak
kullanmas frsatn verdi. Muaviye, kabile rekabetinin de etkisiyle Hz. Aliye kar
olan gleri harekete geirdi. Hz. Osmann ldrlmesi, Cemel Savanda iki
Mslman grubun kar karya gelmelerini salad.

Hz. Osman Dnemi
Sonu halifenin ldrlmesiyle biten bu olayda kitle psikolojisi de etkili

olmutur. Bilindii zerinde kitle psikolojisinde kolay etkilenme ve abuk
provokasyona gelme zellii vardr. Bir eye sevip balanrken de, nefret edip
uzaklarken de bu kolay etkilenme kendini gstermektedir. Hz. Osman dneminde
meydana gelen olaylarda bunun da etkisi gz ard edilmemelidir.
Hz. Osmann ldrlmesinin Sonraki Dnemlere

Yansmas
Hz. Osmann ilk alt ylnda ciddi olaylar yaanmamtr. Her dnemde
karlalabilecei gibi bu dnemde baz ikyetler grlmtr. Yine bu dnemde
fetihlerin devam etmesi sonucunda toplumun refah dzeyi artmtr. Ancak ikinci
alt yllk dnemi slam tarihinde grlen ilk fitne hareketinin ortaya kt
dnemdir. Bu fitne hareketinin etkileri gnmze kadar devam etmitir. nce Hz.
Osmann ynetimine ve idarecilerine ciddi ikyetlerle balayan bu dnem, onun
ldrlmesine, arkasndan da Hz. Ali dneminde buna bal olarak Cemel ve Sffn
Savalarnn patlak vermesine neden olmutur.
Hz. Osman dneminde yaanan bu fitne hareketi, ncelikle Hz. Ali dnemini
etkilemitir. Bu etkileme siyas, sosyal ve ekonomik alanda kendisini gstermitir.
Siyas alanda Hz. Osmann kannn yerde kalmasn istemeyen, onun katillerinin
derhal bulunmasn isteyen meyyeoullar ile samimi Mslmanlarn Hz. Aliye
kar cephe almasn beraberinde getirmitir. Bu da slam tarihinde pek ok
Mslmann ldrlmesine ve kannn akmasna sebep olan Cemel ve Sffin
savalarna sebep olmutur.
Hz. Osmann ldrlmesi, Hz. Alinin halife oluunu da etkilemitir. Pek ok
Mslman Hz. Osmann ldrlmesi sebebiyle Hz. Aliye biat etmemitir. Bu da
Hz. Alinin meru halife oluunu veya dier bir ifadeyle Mslmanlarn tamamnn
halife olmasn engellemitir.
Hz. Osmann ldrlmesi, sosyal birliktelii zedelemitir. Cahiliye
dneminden itibaren sregelen Emev-Him ekimesini, bir baka ifadeyle kabile
ekimelerini beraberinde getirmi, bu da siyasi birliktelii ve sosyal bar
bozmutur. Ayn zamanda isyanclara ve sosyal bar bozmak isteyen Abdullah bn
Sebe gibilerine frsat vermitir.
Hz. Osmann ldrlmesi, kendisinin ikinci alt yllk dneminde olduu gibi
Hz. Ali dneminde de fetih hareketlerinin tamamen duraksamasna neden
olmutur. Fetihlerin duraksamas da ekonomik gerilemeye, ekonomik gerileme de
sosyal buhrana sebep olmutur. Btn bu belirttiklerimiz olayn o dneme
yansmalardr. Biraz nce de belirttiimiz gibi Hz. Osmann ldrlmesinin
yansmas, sadece o dnemle snrl kalmam, bugne kadar devam etmitir.

Hz. Osman Dnemi
zellikle daha sonraki dnemlerde ia, Ehli Snnet, Mutezile, Mrcie, Cebriye,
Kaderiye gibi mezheplerin ortaya kmasnda etkili olmutur. mamet-hilafet,
byk gnah ileyenlerin durumu, kaza ve kader gibi kelam konularn ortaya
kmasna ve bu ynde pek ok eserlerin telif edilmesine de vesile olmutur.

Hz. Osman Dnemi

Hz. Osman Dnemi
1. Aadakilerden hangisi Hz. Osmann doum tarihi ve yeri hakknda
sylendiinde dorudur?
Deerlendirme
sorularn sistemde ilgili a) Bisetten alt yl sonra Tifte domutur.
nite bal altnda yer b) Fil Vakasndan alt yl sonra Tifte domutur.
alan blm sonu testi
c) Fil Vakasndan alt yl sonra Mekkede domutur.
blmnde etkileimli
olarak d) Bisetten alt yl nce Tifte domutur.
cevaplayabilirsiniz. e) Bisetten alt yl nce Mekkede domutur.
2. Aadakilerden hangisi Hz. Osmann Medine dnemindeki hayatyla ilgili
sylendiinde doru deildir?
a) Hz. Osman, Hz. Peygamberin btn savalarna katlmtr.
b) Hz. Osman, Hudeybiyede Mekkelilere eli olarak gnderilmitir.
c) Hz. Osman, Bedir Gazvesine katlamamtr.
d) Hz. Osman, Tebk Gazvesi iin maddi destekte bulunmutur.
e) Hz. Osman, einin rahatszl sebebiyle Uhud Gazvesine katlamamtr.
3. Aadakilerden hangisi Hz. Osmann halife seilmesi ile ilgili sylendiinde
dorudur?
a) Hz. Osman, halkn seimi ile halife olmutur.
b) Hz. Osman, Hz. merin yerine halife tayin etmesiyle halife olmutur.
c) Hz. Osman, on iki kiiden oluan ra yoluyla halife olmutur.
d) Hz. Osman alt kiiden oluan ra yoluyla halife olmutur.
e) Hz. Osman, Hz. Ebubekirin tavsiyesi zerine halife olmutur.
4. Aadakilerden hangisi Hz. Osman dnemi ile ilgili sylendiinde doru
deildir?
a) Hz. Osmann ilk alt ylnda fetihler devam etmitir.
b) Hz. Osman, Hz. merin siyasi, sosyal ve ekonomik politikalarn aynen
devam ettirmitir.
c) kinci alt ylnda slam tarihindeki ilk fitne hareketi balamtr.
d) Hz. Osmann bakt ilk dava Ubeydullah b. mer meselesidir.
e) Hz. Osman, iktidarda iken ldrlen ilk halifedir.

Hz. Osman Dnemi
5. Aadakilerden hangisi Hz. Osmann kiilii hakknda sylendiinde doru

deildir?
a) Yumuak huylu idi.
b) Yaknlarna dknd.
c) Haya sahibiydi.
d) Cimri idi.
e) Slay- rahme nem verirdi.
Cevap Anahtar:
1. b 2.a 3.d 4.b 5.d

Hz. Osman Dnemi

KAYNAKLAR
(1989). Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Komisyon, a Yaynlar,
stanbul.
Apak, Adem. (2003). Hz. Osman Dnemi Devlet Siyaseti, nsan Yaynlar, stanbul.
Apak, Adem. (2009). Anahatlaryla slam Tarihi, II, Ensar Yaynlar, stanbul.
Apak, Adem. (2005). Hz. Osmann Halifelii Dneminde Meydana Gelen Siyasi
Problemler ve Sebepleri zerine Baz Deerlendirmeler, Usl slam Aratrmalar,
say:4, Temmuz-Aralk, Adapazar.
Akarsu, Murat. (1993). Hilafetine Kadar Hz. Osman, (Baslmam Yksek Lisans Tezi)
Ankara niv. Sos. Bil. Enst. Ankara.
Yiit, smail. (2007). Osman, DA., stanbul, XXXIII, 438-441.
Keskin, Hasan. (2001). Hz. Osmann Devlet Politikas ve Valileri, (Baslmam
Yksek Lisans Tezi) Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Elaz.
Hizmetli, Sabri. (1999). slam Tarihi, stanbul.
Hizmetli, Sabri. (1985). Tarihi Rivayetlere Gre Hz. Osmann ldrlmesi, Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say: XXVII, Ankara.
Hasan brahim Hasan. (1987). Siyasi, Dini, Kltrel, Sosyal slam Tarihi, (ev. smail
Yiit vd.,) stanbul, I, 323-339.
Ateken, smail Hakk. (1999). Hz. Osman Dnemi Olaylarnda Mervan b.
Hakemin Rol, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say: 9, Konya.
Demirci, Mustafa. (2004). Hz. Osman Devri Fitne Olaylarnn Sosyoekonomik
Boyutlar, slmiyt, cilt:7, say:1, Ankara.
pek, Ali. (1993). Hz. Osman Dnemi ran Fetihleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi)
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul.
Kl, nal. (2002). Kfelilerin Hz. Osmana Muhalefet Etmelerinin Sebepleri,
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, cilt: 6, say: 2, Sivas.

HZ.AL VE HZ.HASAN
DNEMLER
Hz. Ali'nin Hilafete Gelii

NDEKLER
Hz. Ali'nin lk craatlar

Muhalefet Cephesinin Olumas
LK DNEM SLAM
Cemel Sava
Sffn Sava ve Tahkim
TARH
Hz. Ali'nin Hariclerle Mcadelesi
Hz. Ali'nin Vefat
Hz. Hasan'n Halife Seilmesi
Hz. Hasan'n ktidar Muaviye'ye Teslimi
ve Vefat

HEDEFLER
Hz. Ali - Hz. Hasan dnemlerini ve slam

Tarihindeki nemlerini kavrayabilecek
Fitne olaylarnn sebep ve sonularn renecek
Bu dnemdeki iktidar mcadelesinin ksa ve
uzun dnemdeki etkilerini
deerlendirebileceksiniz. NTE
13
Hz. Ali ve Hz. Hasan Dnemleri
GR
lk dnem slam Tarihinin en problemli ve kark dnemi Hz. Ali dnemidir.
Gelien ve genileyen olaylar zincirinin sonunda Mslmanlar bu dnemde
birbirleriyle kar karya gelerek mcadele etmilerdir. Bu srete meydana gelen
olaylar sadece bir sebebe bal olarak aklamak mmkn deildir. Dier sosyal
olaylarda olduu gibi bu dnemdeki hadiseler de nceki dnemlerden devam
edegelen baz gelimelerin sonucu olarak patlak vermilerdir.
Hz. Ali, Hz. Peygamberin amcas Eb Tlibin oludur. Hz. Peygamber onu
kk yalarda iken babasnn yaad zorluklara yardmc olmak maksadyla
yanna alm, bundan sonra Hz. Peygamberin ailesinden biri gibi onun eitimi
altnda yetimitir. lk Mslmanlardandr. Onun Hz. Haticeden sonra Mslman
olduu kabul edilmektedir. Hz. Alinin Hz. Peygamber nezdinde ve ilk slam
toplumundaki nem ve deeri bunlardan ibaret deildir. slam tebliinin balayp
devam ettii srete bandan itibaren Hz. Peygamberin yannda olmu ve ona
destek vermitir. Medinede Hz. Fatma ile evlenerek ona damat olmu, Hz.
Peygamberin nesli onun oullar Hasan ve Hseyinin neslinden devam etmitir.
Kendisine verilen siyas, idari ve askeri her trl grevi can pahasna da olsa hi
tereddt etmeden yerine getirmitir. Onun bu sadakat ve sebat timsali fedakr
tavr ile sava meydanlarnda gsterdii kahramanlklar, iinde yaad ilk slam
toplumunda farkl ve nemli bir konum kazanmasna neden olmutur.
Hz. Peygamberin vefatndan sonra baz konularda ortaya kan gr
farkllklarnn neden olduu tartmal ortam, Hz. Alinin konumunu daha da
nemli hle getirmitir. zellikle hilafet konusunda taknd tavr, kendi dnemi ve
sonrasnda ortaya kan birok dini, fikri ve siyas gruplar tarafndan farkl farkl
yorumlanmtr. Hz. Ebubekirin halife seildii srete baz taleplerle ona biatte
isteksiz davranmas birok tartmann nedeni olmutur. Hz. merin halifeliine
Hz. Alinin hilafet
kar olumsuz bir tavr grlmemi olmasna ramen, Hz. Osmann halife
problemindeki etki ve
seilmesinde ise tepkisini dile getirmitir. Hz. merin belirledii urann
rol
srdrd almalar ve Medine halknn tercihiyle Hz. Osmana biat edilince
gerek seim usul gerekse karar Hz. Aliyi memnun etmemi ve aka tepki
gstermesine neden olmutur. Hz. Peygamberin vefatyla birlikte Hz. Alinin halife
olmasn isteyen Himoullar ile bir ksm sahabenin varl ve srekli olarak onu
n plana itme gayretleri slam Tarihi kaynaklarnda verilen bilgilerdendir.
Toplumsal deimeye paralel olarak ortaya kan frkalarn birou kendisini bu
konu hakknda bireyler sylemek zorunda hissetmilerdir. Hatta bu frkalardan
a, hilafetin Hz. Alinin hakk olduu ve kendisinden nce bu makama gelenlerin
bu hakk gasp ettiklerini iddia etmi, buna bal olarak gelitirdii mamet
teorisini inan sisteminin temeline yerletirmitir. Grld gibi Hz. Ali merkezli

hilafet tartmalar, geriye dnk srete eitli faktrlerin de tesiriyle slam

toplumundaki ayrma ve atmann temel nedeni olmutur.
Tavrlarndaki isteksiz ve tepkisel durua ramen Hz. Alinin kendisinden
nceki halifeler, yani Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Hz. Osmana biat etmi ve fitneye
sebep olmamtr. Bu srete halifelerin nemli konular kendisiyle istiare ettii
kiilerden biri olmu ve ortaya kan ihtilaflarn giderilmesinde de nemli rol
oynamtr. Onun hilafet tartmalarnda bir taraf olarak gsterilip problemlerin
kayna gibi sunulmas kendisinden sonra ortaya kmtr.
HZ. AL DNEM
Hz. Alinin Hilafete Gelii

Hz. merin grevlendirdii ura tarafndan halifelik makamna getirilen Hz.
Osman, yaklak on iki yl bu grevde kalmtr. Ancak onun hilafetinin son
dnemlerinde ortaya kan ve giderek artan fitne olaylar nlenememitir. Sonuta
evre vilayetlerden gelen isyanclar halife Hz. Osman evinde kuatmlar ve ehit
etmilerdir.
Hz. Alinin zellikle isyanclarn Medineyi igal etmelerinden sonra onlar
vazgeirip ehirlerine geri dnmeleri ve fitneyi sona erdirmek iin eitli
giriimlerde bulunduu grlmektedir. Msrdan gelen insanlarla gren Hz. Ali
zor da olsa onlar ikna edip geri dnmelerini salamtr. Ancak onlar yolda bir
slam Toplumunda postacnn zerinde Hz. Osman tarafndan Msr valisine yazlm ve kendilerinin
ortaya kan byk ldrlmesini emreden bir mektup bulduklar iddias ile tekrar Medineye geri
fitneler dnmlerdir. Durumun vahametini anlayan Hz. Ali, Hz. Osmana bavurmu, o da
kesinlikle byle bir ey yazmadn sylemitir. Bunun zerine Hz. Ali hi bir eye
karmamak zere evine ekilmitir.
Msrl isyanc grubun Medineye geri dnmesinden sonra isyann iddeti
daha da artm, Hz. Osmann evi muhasara edilerek onun yiyecek ve su ihtiyacn
karlamasna dahi engel olunmutur. Bu esnada Hz. Ali tekrar onlarla grerek bu
yaptklarndan vazgeirmeye almtr. Ancak bu giriimlerinden bir sonu
alamayan Hz. Ali oullar Hasan ve Hseyini korumak zere Hz. Osmann yanna
gndermitir. eitli sebeplerle sahabilerin birou Medineden uzaklamlard. O
esnada Medinede bulunan az saydaki Ashab aresizlik ierisinde evlerine
ekilerek olaylarn yatmasn beklemilerdir. Ortaya kp mdahale etmek
isteyenlere ise isyanclar frsat vermemilerdir. Btn bu olumsuzluklara ramen
Hz. Ali son ana kadar bir takm gayret ve giriimlerde bulunmu, ancak Hz.
Osmann ehit edilmesine engel olamamtr.
Hz. Osmann ehit edilmesi gerek slam toplumu iin gerekse Hz. Ali iin yeni
bir dnemin baladnn habercisi olmutur. Bu srete Hz. Ali, siyas ve idari

kararlar veren, gelimeleri ynlendiren kii konumunda olacak, hadiseler hep onun
evresinde meydana gelecektir.
Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra isyanc gler Medineden
ayrlmamlar, yeni halifeyi semek iin baz giriimlerde bulunmulardr. Bu
esnada isyanclarn Medinede kalan az saydaki ashaba teklif gtrdklerinden
bahsedilmektedir. Msrdan gelen insanlar halife olmas iin Hz. Aliye teklif
gtrmler, ancak o bu teklifi kabul etmemitir. Onun bu teklife: Acele
etmeyiniz, mer bu ii uraya havale etmiti. nsanlarn toplanp istiare etmeleri
iin frsat veriniz diye cevap vermitir. Hz. Alinin halifelik teklifini geri
evirmesinden sonra Talha ve Zbeyire de ayn teklifle giden isyanclar onlarn da
reddiyle karlanca ne yapacaklarn armlar ve bu konuda zorlama ve baskyla
insanlar korkutmaya balamlardr.
Medinenin ierisinde bulunduu nazik durum ve giderek artan terr
nedeniyle insanlarn srarlar, Hz. Alinin halifelii kabul etmesine neden olmutur.
Halk mescide toplanm, bata Muhacirler ve Ensar olmak zere tm Medine halife
olarak ona biat etmilerdir. (21 Zilhicce 35/20 Haziran 656-Pazartesi) Buradaki
biatte Talha ve Zbeyir de bulunmutur. Kaynaklar ona biat etmeyenlerin de
bulunduunu haber vermektedirler. Sad b. Eb Vakks, Abdullah b. mer, Suheyb
b. Zeyd, Muhammed b. Mesleme ve sme b. Zeyd bunlardan bazlardr. nceki
halifelere biat etmeyenlerin varl nasl ki onlarn halifeliklerine herhangi bir zarar
vermemise, Hz. Aliye biat etmeyenlerin varl da onun halifeliine zarar
vermemitir.
Hz. Aliye yaplan biat ile nceki halifelere yaplan biatler karlatrlacak
olursa baz farklarn olduu grlecektir. nk Hz. Aliye yaplan biat, huzur ve
asayiten yoksun bir ortamda gereklemitir. Ayrca, ilk halifeye yaplan biatte
herhangi bir bask unsuru olmamasna karn burada Medineye hkim olan isyanc
nceki halifeler ile Hz.
grubun basks etkili olmutur. Bu biatin farkllk arz eden dier bir yn de biat
Aliye yaplan biat
etmeyen kiilerin ama veya istemeyerek biat eden bazlarnn da Mekkeye gitmi
arasndaki farklar
olmasdr. Nitekim Medinede kendisine verilen destein azl nedeniyle Hz. Ali
Kfeye gidecek ve mcadelesini orada srdrecektir.
Biatin tamamlanmasndan sonra Hz. Ali, Mslmanlara hitabnda Allaha
hamd ettikten sonra yle demitir: Hi phe yok ki, an, yce olan Allah
insanlar kurtulua gtren bir kitap indirdi. Bu kitabnda hayr ve erri aklad.
yleyse hayra sarln ve erri terk edin. Farzlar Allah iin yerine getirin ki sizi
cennete gtrsn. Allah, aikr olan bir haram koydu ve Mslmanlarn hrmetini
btn haramlardan daha ileride tuttu. hlasa ve Mslmanlarn birliine nem
verdi. Mslman, hak edilen durumlar dnda insanlarn elinden ve dilinden emin
olduu kimsedir. Mslmana eziyet vermek ancak eziyetin vacip olmas
durumunda helal olur. Umumun iini grmek iin gayret edin. zellikle
lenlerimize son hizmeti yerine getirin. Zira insanlar nnzden, kyamet ise

arkanzdan sizi kuatmtr. Glk kartmaynz ki ayplarnz gizli tutulsun, nk

insanlar bakalarna bakarlar. Allahn kullarna kt davranmaktan saknn, ondan
korkun, zerinde bulunduunuz topraklardan ve sahip olduunuz hayvanlardan
sorumlusunuz. Yce Allaha itaat edin. Ona isyanda bulunmayn. Hayr
grdnzde onu aln er grdnzde ise onu terk edin. Hatrlayn... Bir
zamanlar siz yeryznde az ve gsz idiniz... (Seyf b. mer, el-Fitnet ve
Vakatl-Cemel, s.95).
Hz. Alinin lk craatlar

Halife olarak kendisine biat edilmesinden sonra Hz. Aliyi bekleyen nemli
problemler vard. lk olarak Medinede halife Hz. Osmann ldrlmesine neden
olan bir kaos ortam hakimdi. syanclar Medineyi terk etmemi, oradaki bask ve
terr devam ettirmekteydiler. Dier taraftan Mslmanlarn genelinde Hz.
Osman ehit eden katillerin bulunup cezalandrlmas ynnde bir beklenti
hkimdi. Nitekim halife olarak kendisine biat edilmesinden sonra Talha ve
Zbeyirin de ierisinde bulunduu bir grup Hz. Aliye gelerek Hz. Osmann
katillerinin bulunup cezalandrlmasn istemilerdir. Hz. Ali ise onlara Medinedeki
durumun henz kontrol altna alnmadn, ortaln sakinlemesinden sonra
Medinedeki igalcilere haklarn alnarak gereken cezalandrmann yaplacan belirterek ierisinde
kar neden bir direni bulunduu aresizlii ifade etmek istemitir.
oluturulamamtr? Devam eden srete Hz. Alinin Hz. Osmann katillerinin bulunmas iin
giriimlerde bulunduu, bu amala eitli kiiler ve zellikle Hz. Osmann ei
Nilenin ifadelerine bavurduu, ancak herhangi bir sonuca ulaamad
kaydedilmektedir. syanclarn onlar gizlemeleri nedeniyle katilleri bulmak ve
cezalandrmak mmkn olmamtr.
kinci i olarak Hz. Ali evre illerdeki valiliklere atamalar yapm, yeni halife
olarak kendi idari yapsn oluturmaya almtr. Bu durumun birtakm sakncalar
dourabilecei hususunda Mure b. ube ve Abdullah b. Abbasn uyarlarna
ramen Hz. Ali bu deiiklikleri gerekletirmitir. Bu erevede Basraya Osman b.
Huneyf, Kfeye Umre b. ihb, Yemene Ubeydullah b. Abbas, Msra Kays b. Sad
ve ama da Sehl b. Huneyf vali olarak grevlendirilmilerdir. Bu valilerden Sehl b.
Huneyf hari dierleri grev yerlerine giderek idareyi teslim almlar, Sehl ise yolda
amllar tarafndan engellenerek geri evrilmitir. Hz. Alinin grevlendirdii bu
valilerin nceki dnemlerde grevlendirilmeyen Ensar ve Himoullarndan
olduu dikkat ekmektedir.
Muhalefet Cephesinin Olumas

Hz. Alinin bundan sonraki faaliyetleri halifeliini tanmayan am valisi
Muaviye b. Eb Sfyan ile giriecei mcadele ile ekillenecektir. Muaviye,
Mekkede aristokrat bir ailenin ocuu olarak 602 veya 603 ylnda dnyaya gelmi,

mensup olduu meyyeoullar ierisinde slama kar cephe alan bir ortamda
yetimitir. Bedir savandan sonra Mekkenin liderliini stlenen babas Eb
Sfyan ile Mekke fethinde Mslman olmu ve Hz. Peygambere ktiplik yapm bir
kiidir. Daha sonra Suriye zerine gnderilen orduda komutan yardmcl grevini
stlenmi, Hz. mer dneminde ise nce rdn, sonra Dmaka vali tayin
edilmitir. (17/638) Hz. Osman dneminde blgedeki etkinliini artm ve tm
Suriye blgesinin sorumluluu kendisine verilmitir. Gerekletirdii kara ve deniz
fetihleriyle nemli baarlara imza atan Muaviye, geen sre boyunca burada
byk bir nfuza sahip olmutur. Orada sahip olduu bu g ve etki sayesinde Hz.
Alinin halifeliini kabul etmeye yanamam, ondan Hz. Osmann katillerinin
bulunup cezalandrlmasn talep etmitir. Hz. Ali ona gnderdii elilerle kendisine
itaate arm ancak o bu taleplere cevap vermemitir.
Muaviye, Hz. Ali ile giritii siyas mcadelede, bu alandaki tecrbe ve
kabiliyetini ok etkili bir biimde kullanmtr. Gerek bu srete sergiledii
manevralar gerekse kendi halifelii dnemindeki uygulamalar nedeniyle siyas
Hz. Osmann arenadaki Arap Dhilerinden biri olarak kabul edilmitir. Arap kltr yapsnn
katillerinin bulunup temel unsurlarndan olan kabile taassubuna (asabiyet) dikkat ederek dengeli ve
cezalandrlmas istei ll siyasetiyle gerek Yemeni ve Mudarilerin gerekse Kureyin desteini almay
baarmtr. Hz. Aliye kar yrtt mcadelenin temel gerekesini de, Hz.
Osmann intikamnn alnmas, katillerin bulunup cezalandrlmas gibi toplum
nezdinde ok taraftar bulabilecek nemli bir talebe dayandrmtr. Hz. Osmann
kendi ailesine yani meyyeoullarna mensup olmas nedeniyle, onun intikamnn
alnmasnn kendi hakk olduu gibi bir iddia ile de dier muhaliflerden bir adm
nde olmutur.
Dier taraftan Hz. Aliye biat etmekle birlikte, bu biatlerinin rza ile deil,
isteksizce olduunu syleyerek vazgeen Talha ve Zbeyir ile o esnada hac iin
Mekkeye gitmi olan Hz. Peygamberin ei Hz. Aienin de destek verdii ikinci bir
muhalefet cephesi ortaya kmtr. Hz. Aie, Talha b. Ubeydullah ve Zbeyir b.
el-Avvm lsnn liderliini yapt bu grup ta, Hz. Osmann katillerinin bulunup
cezalandrlmasn ve anari ortamnn sona erdirilmesini talep ederek Hz. Aliye
kar cephe almlardr.
Cemel Sava
Hz. Ali kendisine itaat etmeye yanamayan Muaviyeyi itaat altna almak iin
yapt giriimlerden sonu alamaynca sefer hazrlklarna balanmasna karar
vermiti. Ancak bu esnada Hz. Aie, Talha ve Zbeyir ls liderliindeki dier
muhalif grubun Basraya giderek vali Osman b. Huneyfi oradan uzaklatrdklar
haberi kendisine ulamt. Bunun zerine Muaviye zerine gitmeden nce bu
problemi halletmek iin ordusuyla birlikte Basraya hareket etti.

nceki blmlerde ifade edildii gibi Hz. Osmann son dnemlerinde

yaanan kaos ortamndan uzaklamak maksadyla sahabiler Medineden
ayrlmlardr. Hz. Alinin halife olmasndan sonra ise ona biat etmeyen baz
kimselerin Mekkeye gittikleri bildirilmitir. Hz. Aie de bu srete hac iin
Mekkeye gitmi, Medineye dnerken yolda Hz. Osmann ehit edildiini
renince tekrar Mekkeye geri dnmt. Onun Hz. Osman dneminde
Medinede iken, eitli problemlerle evre vilayetlerden gelen kiilerin sorunlarn
dinleyen ve bunlar Hz. Osmana ulatrp zm bulunmasn isteyenlerden olduu
Cemel Ashab bilinmektedir. Onun bu erevede Hz. Osmana ynelttii eletiriler slam Tarihi
kaynaklarndaki eitli rivayetlerde anlatlmaktadr. Bir defasnda onun, Hz.
Hz.Aie, Talha ve
Peygamberin hrka ve terliini alarak: Bakn bu Resulullahn hrkas bu da terlii
Zbeyr Bunlar eskimeden Resulullahn snnetini ne abuk eskittiniz diyerek tepkisini dile
getirdii ifade edilmektedir. (Belzr, Ensb, VI, 162).
Hz. Osmann ehit edilip Hz. Aliye biat edilmesinden sonra Hz. Aienin
tepkisinin Hz. Osman ehit edenlere ve Hz. Aliye yneldii grlmektedir.
Mekkedeki durumdan memnun olmayanlar ile meyyeoullarna mensup
kiilerin oluturduu muhalefet cephesi Talha ve Zbeyirin tevik ve tahrikleriyle,
Hz. Aienin de desteiyle giderek gelimitir. Kendilerine daha fazla taraftar
bulabilecekleri midiyle Basraya gitmeye karar vermilerdir.
Hz. Ali, Basraya giden bu muhaliflere doru ilerlerken elilerle baz
mektuplar gndererek problemi bar yoluyla zme kavuturmak iin
giriimlerde bulunmutur. Onun bu giriimleri Basrada onlarla kar karya
geldiinde de devam etmitir. Bir ara bu grmelerin sonu verdii, Hz. Alinin
onlarn isteklerini kabul ettii ve bar saland ifade edilse de yine de arpma
gereklemitir. Zira bar haberi ordular tarafndan duyulunca Hz. Osmann ehit
edilmesine itirak eden baz kiiler bu anlamadan rahatsz olarak birtakm hilelerle
bar ortamn bozarak iki orduyu kar karya getirmilerdir.
Hz. Alinin btn engelleme gayretlerine ramen iki taraf arasnda iddetli
bir sava meydana gelmitir. (15 Cemaziyelahir 36/Kasm 56) Bata Talha ve
Zbeyir olmak zere 10 bin civarnda kiinin lmne sebep olan bu arpmaya Hz.
Aienin bir deve zerinde katlmas sebebiyle Cemel Sava denmitir. Savan
onu korumak amacyla Hz. Aienin devesi etrafnda younlatn gren Hz. Ali,
devenin vurulmasn emretmi, devenin dmesiyle de sava, Hz. Alinin glerinin
stnlyle sona ermitir. Sava sonrasnda Hz. Ali, ordusundan gelen itiraz
seslerine ramen ele geirilen insan ve mallara esir ve ganimet muamelesi
yapmamtr. Btn ller iin cenaze namaz klp onlar defnettirmi, kimseye bir
zarar verilmemesini emretmitir. Hz. Aieyi Basrada kald evde ziyaret etmi,
ihtiyalarn karlayarak Medineye gitmesine ve yol gvenliinin salanmasna
yardmc olmutur.

Cemel sava o gn iin sona ermi bir olay olmakla beraber tarih boyunca
birok farkl yorum ve yaklamlara, bu erevede tartma ve ayrmalara neden
olmutur. ki Mslman grubun kar karya gelerek birbirlerini ldrmelerinin
yan sra ashabn byle bir mcadelede nasl bulunabildii ve Hz. Aienin neden
byle bir mcadelede ve sava alannda yer ald birok soru iaretlerine neden
olmutur. Kimin hakl olduu konusu tarih boyunca tartlm ve tartlmaya da
devam edilmektedir. Hz. Ali slam toplumunun meru halifesi olarak muhalefet
edenlere kar mcadele etme hakkn kendinde grm, Cemel Ashab ise
halifenin ldrlmesi gibi ar bir durumun sulularnn bulunarak cezalandrlmas
ve toplumdaki fitnenin sona erdirilmesi dncesiyle hareket etmilerdir.
Sffn Sava Ve Tahkim
Sffn Sava
Bu blgedeki muhalefeti sona erdiren Hz. Ali Basrada yapt idari
dzenlemeden sonra kendisi iin asl muhalefet olan Muaviye zerine
dzenleyecei sefer hazrlklarna balamtr. Ancak o askeri harekta girimeden
nce bir kez daha Muaviyeyi kendisine itaate armay dnm, bu amala
Cerr b. Abdullah el-Becelyi bir mektupla ona gndermitir. Muaviye, Cerri ay
gibi bir sre oyaladktan sonra tekrar Hz. Aliye geri gndermitir. Bu sre zarfnda
am halkn grp onlarn durumlar hakknda bilgi edinen Cerr b. Abdullah, geri
dndnde onlarn Muaviye etrafnda kenetlendiklerini ve savama konusundaki
kararllklarn haber vermitir.
Her iki tarafta sava hazrlklar devam ederken, Muaviye elini glendirmek
adna Msrdaki idareyi hedef alan birtakm giriimlerde bulunmutur. Bu
erevede Hz. Ali tarafndan Msra vali tayin edilen Kays b. Sadn kendi tarafna
meylettii haberlerini yayarak Hz. Ali tarafndan azledilmesini salamtr. Dirayetli
ve gl bir idareci olan Kays b. Sadn valilikten azledilmesi ve yerine tecrbesiz
Muhammed b. Ebubekirin tayin edilmesi Muaviye asndan bir kazanm olarak
deerlendirilmitir.
Devam eden srete meseleyi barla zme niyetinde olan Hz. Alinin eli
diplomasisini srdrd grlmektedir. Bu amala Ber b. Ahmed el-Ensari, Sad
b. Kays el-Hemedn ve ebes b. Rebi et-Temmyi Muaviyeye gndererek onu
kendisine itaate armtr. Bu giriimlerden bir sonu alnamaynca iki ordu
harekete geerek, Rakk ile Bals blgesi arasnda Frat nehrinin sa kysnda yer
alan Sffn ovasnda kar karya gelmilerdir (Zilhicce 36/Mays 657). Buradaki
ordularn saylar hakknda 50 bin ile 150 bin arasnda deien farkl bilgiler
verilmekle birlikte genel olarak her iki ordunun da 90 bin kii civarnda olduklar
kabul edilmektedir. Hz. Alinin bu esnada yapt bar ve kendisine itaat daveti
sonusuz kalnca, mbareze ve kk apl arpmalar eklinde balayan mcadele

Zilhicce ay boyunca bu ekilde devam etmitir. Muharrem ay sebebiyle ara verilen

arpmalar frsat bilen Hz. Ali bar iin tekrar giriimlerde bulunmutur. Ancak
Muaviye taraf bu giriimlere olumlu cevap vermemilerdir. Onlar teden beri
savunduklar Hz. Osmann katillerinin bulunup cezalandrlmas talebine ilave
olarak Hz. Alinin halifelikten ekilip halifenin ura ile seilmesini de dile getirmeye
balamlardr. Bu taleple onlar Hz. Alinin halifeliini de tartmaya am
oluyorlard. Bu yaklam aslnda Muaviyenin gerek dnce ve isteini de ifade
etmesi asndan nemlidir. Onun bu teklifini getiren elilere Hz. Ali, kendisinin
meru halife ve buna Muaviyeden daha hak sahibi olduunu belirttii uzun bir
konumayla cevap vermitir.
Hz. Ali yaplan bu son grmeden de bir sonu kmadn grnce
ordusuna hazrlk emri vermi, Muharrem aynn sona ermesiyle birlikte
arpmalar tekrar balamtr (1 Safer 37/19 Temmuz 657). Her iki taraftan birok
kaybn verildii arpmalar gnlerce srmtr. Muaviye glerinin yava yava
geri ekildiini gren Amr b. el-s Muaviyeye, Hz. Alinin ordusundaki farkllklar
ortaya karp birliklerini bozacak bir plan teklif etmitir. Bu, bir grubun Kuran
sayfalarn mzraklarn ularna takarak her iki taraf Allahn hkmne tabi olmaya
Hz. Aliye gl
armasyd. Muaviyenin emriyle uygulamaya konan bu plan gerekten de
muhalefetin ad:
istenen sonucu salam, savatan yorulan Irakllar Allahn kitabna raz
Muviye b. Eb Sfyan
olunmutur diyerek sava brakmlardr. te iki taraf arasnda gnlerdir sren
sava byle bir teklif ile sona ermitir.
Bu aamadan itibaren Hz. Alinin ordusunun kontroln kaybettii ve onlarn
istedii dorultuda hareket etmek mecburiyetinde kald grlmektedir. Zira
ordusunun savatan ekildiini grnce onlarn samimi olmadklarn, savaa
devam edilmesi gerektiini, aslnda onlarn Mushaf bilmediklerinin, bunu
kendilerini kandrmak iin yaptklarn belirterek ikaz etmi, ancak onlarn kendi
szlerine itibar etmediklerini grmtr. Hz. Alinin ordusunun onun emrine itaat
etmeme rneklerinin buraya gelmeden daha Basrada iken de grldne dair
bilgiler vardr. Hz. Alinin srarl istekleri karsnda ordusundaki bir grup onu,
ordudan ayrlmak ve hatta kendisini Muaviyeye teslim etmekle tehdit etmilerdir.
Bu durum karsnda aresiz kalan Hz. Ali bu aresizliini: Dn sizin iin emirdim bu
gn memur oldum ifadeleriyle dile getirmitir (Mesd, Murcz-Zeheb, II,400).
Ordularn kendi kararghlarna ekilmelerinden sonra Hz. Ali Eas b. Kays
Muaviye tarafna gndererek niyetlerinin ne olduunu renmek istemitir. Geri
dnen Eas, amllarn her iki taraftan seilecek temsilciler vastasyla problemin
grmeler yoluyla halledilmesini istediklerini, kendileri iin de Amr b. el-s
setiklerini syleyerek slam Tarihinde Tahkim olarak adlandrlan uygulamann
teklifini getirmiti. Amr b. el-s siyas arenadaki kritik zamanlarda att admlar ve
ileri srd grlerle durumu lehine evirmesini bilen ve bu zellii nedeniyle de
Arap Dahilerinden kabul edilen bir kii idi. Bu arada Eas b. Kays ve taraftarlar

Hz. Aliye frsat vermeden kendi adlarna Eb Musa el-Earyi hakem olarak tespit
etmilerdi. Hz. Ali hakem olarak bn Abbas ya da Eter en-Nehyi nerse de
ordusundaki bu glere bunu kabul ettirememitir.
Tartma
Mslmanlarn ilk defa kar karya gelerek mcadele etmelerinin
sebepleri neler olabilir?
Btn bu olaylarn oluum srecinde bar ve sknun salanmasnda
neden hayatta olan Sahabenin etkisi hissedilememitir? Konuyu farkl
boyutlar ile forumda tartabilirsiniz.
Tahkim
Karlkl cereyan eden bu hadiselerden sonra hakemlerin nclnde
hazrlanan bir anlama imzalanarak yrrle konmutur. Bu anlama gereince
her iki tarafn ordusu hakemlerin karar verecei gn beklemek zere geldikleri
yere geri dnmlerdir. (15 Safer 37/2 Austos 657)
Tahkimname gereince hakemler 37 senesinin ramazan aynda (ubat 658)
Dmetl-Cendel blgesinin Ezruh mevkiinde bir araya gelerek mzakerelere
balamlardr. Baz kaynaklarda sz konusu bulumann iki defa cereyan ettii,
birincisinin Dmetl-Cendelde, ikincisinin de Ezruhta gerekletiine dair bilgiler
verilmektedir. Her iki durum da sonu asndan bir deiiklik ortaya
karmamaktadr. Konu ile ilgili verilen bilgilerde farkllklar ve elikiler
bulunmasnda ramen genel olarak her iki hakemin de temsil ettikleri ahslarn
hilafetten uzak tutulmas ve yeni halifeyi Mslmanlarn oluturaca ura ile
seilmesi kararna vardklar kabul edilmektedir. Hz. Ali tarafnn hakemi olan Eb
Musa el-Ear amllarn onu halife olarak tanmaya yanamayacaklarna kesin
kanaat getirince mmetin kendi ierisinden seecei birisine bu grevin
verilebilmesi iin Hz. Alinin halifelikten alnmasna rza gstermitir. Kimin halife
olaca konusunda ittifak salanamaynca da durum Mslmanlara braklarak
anlama metnine yazlm ve karlkl olarak kabul edilmitir. Yaplan bu grme
ile Hz. Ali halifelikten uzaklatrlm, yerine de kimse teklif edilmemitir. Ortaya
kan bu boluktan yararlanan am blgesi halk hemen Muaviyeye halife olarak
biat etmilerdir.
Hz. Ali hakemlerin ald kararlar ve am blgesinde halife olarak
Muaviyeye biat edildiini renince ne kararlar ne de Muaviyenin oldubittiye
getirilen halifeliini kabul etmemitir. Ona gre hakemler sz verdikleri hlde

Kuran ve Snneti bir kenara brakarak arzu ve isteklerine gre hkm

vermilerdir. Bu nedenle alnan kararlar ve Muaviyenin halifeliini reddederek
onun zerine yrmek zere bir ordu hazrlanmasn emretmitir.
Sffn sava sonunda kaybetmek zereyken tahkimnamenin kabul
edilmesinde olduu gibi, Tahkimin sonucu da Muaviyenin istedii ekilde
gereklemitir. Yaplan btn grmeler, alnan kararlar ve yaplan almalar
mmetin birliinin salanmas noktasnda hibir katk salamamtr. Aksine ortaya
kan ayrmalar ilerleyen dnemlerde slam toplumunu derinden sarsan fikri
mcadelelere kap aralamtr.
Hz. Ali Ve Haricler
Haricliin Ortaya k
Muaviye ile giritii mcadeleden kararn hakemlere braklmasyla kesin bir
sonu alamadan Kfeye dnmek zorunda kalan Hz. Ali, burada ordusu ierisinde
yer alan ve kendisine kar kan yeni bir muhalefetle kar karya kalmtr.
Tahkimnamenin imzalanmasndan sonra hakemlerin bir araya gelerek karar
verecekleri zamana kadar geen sre ierisinde Kfede Hz. Alinin ordusunda
birtakm gelimeler ortaya kmtr. Tahkimi kabul etmesinden dolay Hz. Aliyi
eletiren bir grup L hkme ill Lillah (Hkm Ancak Allahndr) Allahn dininde
hakemlere mi bavuruyorsun diyerek, tahkimi kabul etmenin byk gnah
olduunu ve ondan tahkimi reddetmesini istemilerdir. Hz. Ali ise bir anlama
yapldn bundan dnlemeyeceini belirtmitir.
Hz. Ali ile gr ayrlna den ve yaklak 12 bin kii civarnda olduklar
bildirilen bu kiiler ondan ayrlp Harra denilen bir yere ekilmilerdir. Balarna
askeri komutan olarak ebes b. Ribyi, namaz kldrmak iin de Abdullah b. Vehb
er-Rsbyi semilerdir. slam Tarihinde Haricler olarak isimlendirilen grubun
k noktas ite buras olmutur. Birtakm dnce ve sloganlar etrafnda bir araya
gelen bu grup Hz. Aliyi tahkime bavurduu iin kfir olmakla itham etmiler,
Muaviyeyi de halife kabul etmemilerdir. Halifenin ura yoluyla seileceini
savunduklar ilk oluumlar sonrasnda daha birok farkl grlerle eitli frkalar
hlinde varlklarn devam ettirmilerdir.
Hz. Alinin Hariclerle Mcadelesi

Hz. Ali Muaviye ile arasnda yarm kalan meseleyi zmek iin ordusunu
toplamt. Bu esnada kendisinden ayrlan Haricleri de kendisine katlmaya aran
bir mektup yazm, ancak onlar: Sen kfre girdiini kabul eder ve tvbe edersen
sana dnebiliriz, aksi hlde sana muhalefet etmeye devam ederiz diye cevap
vermilerdir. Hz. Ali onlarn dncelerindeki saplanty grnce onlarn
dnnden midini kesmiti. Ancak yolda Hariclerin etrafa zarar verip insanlara

zarar verdikleri haberi gelince nce bu tehlikenin bertaraf edilmesinin gerektiini

dnd. Nuhayle blgesindeki Hariclerin durumunu tetkik iin gnderdii eliyi
de ldren Haricler artk mdahaleyi hak eden bir durum almlard. Hz. Ali her
eye ramen onlarla grmeyi denedi. Onun Hricler ile arasnda geen diyalog,
onlarn saplandklar dncelerin yannda Hz. Alinin onlar ikna etme hususunda
gsterdii gayreti ortaya koymas asndan nemlidir. Hz. Ali onlara: Allah
ahittir, Sffn savanda ortaya atlan tahkim fikrine iinizde en ok ben kar
kmadm m? stemediim hlde beni tahkime zorlamadnz m? deyince onlar:
Evet diye cevap verdiler. Bunun zerine Hz. Ali: yleyse niin bana isyan
Hz.Ali ile Hariclerin ediyorsunuz? dedi. Hricler: Biz bu yaptmz hareketlerden dolay byk
ilikilerinin kopma gnaha girdik, bu gnahmz iin de tvbe ettik. Sen de bundan dolay Allaha tvbe
noktas: edersen, sana dneriz dediler. Hz. Ali de buna: Ben zaten her gnahtan dolay
Nehrevan Sava Allaha tvbe ederim diye cevap vermitir. Yaplan bu fikri tartmalardan sonra
onlardan 6 bin kiilik bir grup ikna olarak Hz. Aliye katlmlard.
Geriye kalan grup Nehrevana gitmi, taknlklarn burada devam
ettirmilerdir. Hz. Alinin btn gayretlerine ramen ikna olmayan ve
direnilerinden vazgemeyen bu Hariclerle arpma kanlmaz olmutur. 9 Safer
39/6 Temmuz 659 tarihinde yaplan iddetli bir sava sonrasnda Nehrevanda
bulunan Hariclerin hemen hemen tamam kltan geirilmilerdir. Nehrevan
sava Hariclerin tek bir komuta altnda ve tek bir dmana kar yaptklar ilk ve
son sava olmutur. Artk bundan sonra ne kendi ilerinde ne de mcadele
edecekleri dmanlar konusunda bir birlik salayamamlardr.
Nehrevan savann en nemli sonularndan birisi, Haricler ile ilikilerin
kesilmesi ve onlarn artk Hz. Ali saflarna katlmalar midinin kesin olarak
kalmamasdr. nk Haricler Nehrevanda dostlarnn balarna gelenleri
hatrladka intikam duygular kabaryor ve kinleri iddetleniyordu. Bu savan
sonunda az da olsa sa olarak kurtulanlarn slam corafyasnn eitli blgelerine
dalmas ve dncelerini bu blgelerde yaymalar, Haricliin yaylmasnn temel
nedenlerinden birisi olmutur.
Dier taraftan Hariclerle giriilen mcadele sonrasnda Hz. Alinin
ordusunda yorgunluk belirtileri grlm, ordunun hemen ama yrmesini
isteyen Hz. Alinin bu istei gereklememitir. Ordu dinlenmek ve hazrlk yapmak
zere Kfeye geri dnmtr. Bu esnada Muaviyenin Msr ele geirme
konusunda eitli giriimlerde bulunduu, bu erevede Amr b. el-s bir orduyla
blgeye gnderdii haberi Kfeye ulamtr. Bu duruma bir son vermek ve
Muaviyenin etki ve gcn artrma faaliyetlerini durdurmak iin bir ordu toplamak
arzusunda olan Hz. Ali, bu noktada Kfe halkndan destek alamamtr. Hz. Ali
onlara: Ey Kfeliler Yaklamakta olan am svarilerinin ayak seslerini
duyuyorsunuz. Sizler evlerinize kapandnz, iinizdeki aslan grnen tehlikeden
habersizdir szleriyle balayan ve devam eden konumasnda onlar kr, sar ve

dilsiz olmakla sulam, insanlarn Allahtan geldiini ve yine ona dneceklerini

ifade ederek konumasn tamamlamtr.
Tartma
Medine'de yeterli destei bulamad iin hilafet merkezini Kfe'ye tayan
Hz.Ali'nin burada da istedii destei bulamasnn nedenlerini forumda
tartabilirsiniz.
Hz. Alinin Vefat

Devam eden srete Haricler, slam corafyasnn eitli yerlerine giderek
fikir ve dncelerine oralarda taraftar toplama gayreti ierisinde olmulardr.
Bunlardan bir grup hicretin 39. (M.639) ylnda hac iin Mekkede bir araya
gelmilerdi. Hz. Ali ve Muaviyenin siyas ve idari alanlardaki mcadelesi devam
ediyordu. Buradaki Haricler slam toplumunun iinde bulunduu durumu
mzakere ederek bu fesadn sona erdirilmesini seslendirmeye baladlar. Bu amala
Hz. Ali, Muaviye ve bu olaylarn sebeplerinden birisi olarak grdkleri Amr b. el-s
ldrmeye karar verdiler. Yaplan gizli grmeler sonunda Abdurrahman b.
Mlcemin Hz. Aliyi, Burek b. Abdullahn Muaviyeyi ve Amr b. Bekirin de Amr b.
el-s ldrmesi kararlatrld. Her biri 17 Ramazan 40/24 Ocak 661de sabah
namaznda bu suikastlar gerekletirmek zere sz vererek oradan ayrldlar.
Muaviyeyi ldrmek zere ama giden Burek b. Abdullah amacn
gerekletiremeden onun korumalar tarafndan etkisiz hale getirilmiti.
Muaviyenin saldry hafif yaralanmayla atlatt ifade edilir. Amr b. el-s
ldrmek iin hazrlanan suikast ise o gn vali konandan kan kiiyi
ldrmt. Ancak Amr b. el-s o gn rahatszl sebebiyle namaz kldrmak iin
yerine ehrin emniyet grevlisi Harice b. Eb Habibeyi gndermiti. Bu nedenle
saldrda bu kii ldrlmt.
Hz. Aliyi ldrmek zere Kfeye giden bn Mlcem ise orada kendisine
baka yardmclar da bularak hazrlklarn srdrmtr. Bu amala ebib b.
Becere ve bn Verdn isimli kiiler ona destek sz vermilerdir. Hatta burada
kald sre ierisinde Katm bt. Alkame isimli haric zihniyetli bir kadnla, mehir
olarak Hz. Alinin ldrlmesi karlnda evlendii haber verilmektedir.
Kararlatrlan gnn sabahnda mescidin kapsnda pusu kuran Haricler kap
giriinde Hz. Aliye saldrmlardr. lk hamleyi ebib yapm, ancak Hz. Ali bundan
kurtulmutur. kinci hamleyi yapan bn Mlcem ise Hz. Alinin bana vurarak onu
ciddi ekilde yaralamtr. bn Mlcem hemen orada yakalanm, ebib ise
kargaadan yararlanarak kamtr. Hz. Ali kendisine saldran kiinin intikam hissiyle

ldrlmemesini, ayet yaarsa karar kendisinin vereceini, vefat edecek olursa da

ona ksas uygulanmasn istemitir. ki gn yaral vaziyette kalan Hz. Ali 19 Ramazan
40/26 Ocak 661 tarihinde 63 yanda iken vefat etmi ve Kfe kabristanna
defnedilmitir.
Halife seildii 35/656 yl Zilhicce ayndan ehit edildii 40/661 yl Ramazan
ayna kadar geen yaklak be yllk sre Hz. Ali dnemi olarak isimlendirilmitir.
Bu dnemde yaanan ayrlk ve mcadeleler, sadece bu dneme deil, tarih
boyunca slam dnyasndaki birok fikir, dnce ve tartmalarda etkisini
srdrmtr. Bu srete Hz. Ali mmetin meru halifesi olarak Kuran ve Snnet
erevesinde meseleleri zmeye gayret etmi, zellikle arpmalarda kan
dklmemesi iin byk gayret sarf etmitir. Ancak kendisi dndaki birok faktr
sebebiyle bunu gerekletirememitir. Dier taraftan Hz. Alinin ehit edilmesiyle
Muaviye, iktidar yolunda ok nemli bir avantaj salamtr. Zira Hz. Aliden sonra
onunla mcadele edecek ayn dzeyde bir kii daha bulunmuyordu.
Hz. Ali Dneminde slam Toplumu

Rait Halifeler dnemi genel anlamda slam toplumundaki deiime iaret
eden grntlerle slam Tarihine yansr. Hz. Ebubekirin halifeliiyle balayan bu
srete Mslmanlarn yokluunu hissettii en nemli ey Hz. Peygamberdir.
Onun Mslmanlara brakt iki esas Kuran ve snnet bu dnemde
Mslmanlarn en nemli rehberi olmutur. Ancak bu durum ortaya birtakm gr
farkllklarnn ve buna bal tartma ve atmalarn kmasn engelleyememitir.
te Hz. Peygamber olmadan Mslmanlarn kendi ayaklar zerinde durabilme
tecrbesini yaadklar bu srete siyas, sosyal, ekonomik, kltrel, etnik ve dini
nemli deiimler meydana gelmitir. Fetih hareketleri corafi genilemenin
tesinde ekonomik girdilerin artmasna, yine fethedilen blge insanlarna bal
olarak etnik, kltrel ve fikri deiimlere sebep olmutur. Btn bu etkenler
merkezdeki halifenin siyas ve dini gcnn zayflamasna, sonuta n alnamayan
fitnelerin ortaya kmasna neden olmutur.
te Hz. Ali, karklklarn zirveye kt bir dnemde halife olmu ve halifelik
sresince bu durumla mcadele etmek mecburiyetinde kalmtr. Onun her trl
iyi niyet ve bar giriimlerine ramen problemlerin stesinden gelmesi mmkn
olmamtr. Ortaya kan istenmeyen durumlar sadece iin bandakileri sorumlu
tutarak izah etmek mmkn deildir. Zira yukarda iaret edilen sz konusu
deiimleri ve toplumsal gidiat gz ard ederek yaplacak yorumlar salkl
sonular vermeyecektir.
Kendisine biat edilmesinden sonra Hz. Ali, halifeliini tanmayan ve
kendisine itaat etmeyenlere kar hakl bir mcadele yrtmtr. Bu konuda en
ciddi muhalefet olarak grlen am valisi Muaviye ile mcadeleye girimeden, Hz.
Aie, Talha ve Zbeyirin bakanlndaki muhalefetle kar karya kalmtr. Tarihe

Cemel Sava olarak geen bu atma, Mslmanlarn ilk defa olarak kar karya
gelerek arpmalar ve kanlarn dkmeleri anlamna geliyordu. Bu durum o
dnem iin olmasa da devam eden srete cevaplanmas zor birok sorunun,
bunlara bal siyas ve itikad blnmelerin ortaya kmasna neden olmutur. Daha
sonra cereyan eden Sffn sava ve devamndaki Tahkim hadisesi ise bu noktadaki
sorunlarn katlanarak artmasna neden olmutur. Nitekim henz o dnemde farkl
gr ve dncelerle ortaya kan Haricler grubu bu etki ve sonucun en somut
grntsn oluturmutur. Siyas-itikad frka grnmndeki bu oluum zaman
ierisinde birok farkl kollara ayrlarak, slam toplumu ierisinde adeta bir
banba olmutur. slam corafyasnn her blgesinde kardklar isyanlar
dnemin siyas otoritesi iin byk problemler oluturmutur. tikad alanda
rettii sylem ve argmanlarla varln ve etkisini uzun yllar devam
ettirebilmitir.
Siyas mcadelenin bir tarafnda Muaviyenin temsil ettii meyyeoullar,
karsnda ise Hz. Ali etrafndaki Himoullar ve taraftarlar vard. Hz. Aliye
Medine ve Mekkeden yeterli destek verilmedii iin o, hilafet merkezini Kfeye
tamak zorunda kalmt. Ancak blgenin kark, karc ve menfaatine gre sk
karar deitiren insanlar, gven vermekten ok uzakt. Yine bu insanlara
Himoullar gibi kabilev temele dayal bir sylem de etki etmiyordu. te bu
noktada, bu sylemin yerine geecek, kitleleri altnda toplayabilecek ve urunda
canlarn feda edilecei Ehli Beyt kavramnn ortaya kna ahit olunmutur.
Kelime anlamyla Arap dili ierisinde her zaman kullanlan Ehli Beyt, farkl yorum ve
yaklamlarla bir mefhum haline dntrlmtr. Hz. Ali taraftar olan grup
devam eden srete taraftarlk alann Ehli Beyt kavram erevesinde genileterek
ann ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Siyas-itikad frka zelliiyle a,
itikad sisteminin temeline yerletirdii imamet ilkesiyle tarih boyunca siyas
taleplerle kendisini gstermitir.
Baz slam tarihileri Hz. Hasan da bu srecin bir paras olarak grme
eilimlerine ramen, genel olarak Hz. Alinin vefatyla Hulef-i Ridn dneminin
tamamland kabul edilir. Bundan sonra yaklak alt ay srecek olan Hz. Hasan
dneminden sonra Muaviyenin ibana gelmesiyle slam Tarihinde Emeviler
Dnemi balayacaktr. Hulef-i Ridn dnemi, yaanan kimi olumsuzluklar ve
aclara ramen, Hz. Peygamberin eitimi altnda yetien ashabn slamn temel
ilkeleri erevesinde, byk bir fedakrlkla tadklar sorumluluu Mslmanlara
gsterdikleri bir dnem olmutur. Mslmanlar da tarih boyunca onlara olan sevgi
ve sayglarn muhafaza etmilerdir.

HZ. HASAN DNEM
Hz. Hasann Halife Seilmesi

Hz. Alinin ehit edilmesi, slam toplumunda zaten var olan siyas belirsizliin
daha da artmasna neden olmutu. Bu esnada Muaviyenin Hz. Alinin halifeliini
tanmamas en temel problemdi. Mekke ve Medinedeki sahabe ve onlarn
evrelerindeki sessiz kitle olan biteni izlemekteydi. Hz. Ali ve evresindekilerin,
destekileri olarak grdkleri Basra ve Kfe halknn samimiyetsiz durular farkl
bir problem alan oluturuyordu. Dier taraftan sosyal deiimin etkisiyle,
sahabenin yaptrm gcnden te sevgi ve sayg temeline dayal bir etkiye sahip
olabilecei bir toplum da yoktu. En belirgin grnts Haricler olan fikr ve itikad
sapmalar n alnamaz bir hzla geliiyordu. Btn bunlarn yannda istikrar
bozulmu ve toplumda gven kaybolmutu. Yukarda iaret edildii ekliyle slam
toplumunda yaanan problem ve skntlar Ehli Beyt fertlerine dnk bir
beklentinin ortaya kmasna neden olmutu. te Hz. Ali sonrasndaki genel
manzara bu ekilde idi.
Hz. Alinin ehit edilmesi, toplumsal dzeni salama ve am merkezli
muhalefet cephesi ile mcadeleyi srdrmek iin ailenin dier fertlerine dnk
oluan beklentiyi bir kat daha artrmtr. Bu esnada gzler Hz. Hasana
odaklanmtr. Babasnn mcadelesini kald yerden devam ettirecek yegne kii
olarak kabul edilmitir. O, geriye dnk mcadelelerin hepsinde babasnn yannda
olan, sreci ve gelimeleri bilen, kazand tecrbelerini fiili alanda kullanabilecek,
nesep bakmndan Hz. Peygambere yaknlyla yani Ehli Beytten olma ynyle
kitleleri etkileyebilecek bir potansiyele sahip olarak grlyordu. Hz. Alinin yerine
Hz. Hasann halife olmas sadece siyas bir gereklilik deil, ayn zamanda toplumsal
beklentinin de bir sonucu idi.
Hz. Aliye yaral olarak geirdii iki gnde halifelik konusunda baz tekliflerde
bulunulduu belirtilmektedir. Seni kaybedersek Hasana biat edelim mi?
sorusuna O: Bunu size ne emrederim ne de nehyederim (Taber, Trh, V, 146)
diye cevap vermitir. Yine bu gnlerde kendisinin, insanlara bir halife tayin
etmesini isteyenlere: Sizi Resulullahn brakt gibi brakyorum. diyerek
kendisinden sonraki duruma mdahale etmek istememitir.

Hz.Peygamber'in vefatndan sonra halifelik konusunda beklenti
Tartma
ierisine girdii belirtilen Hz.Ali, tam da halifelii ele geirmiken
hilafetin Ehli Beyt'ten devam etmesini salamak adna neden olunun
halife olmasn istememitir. Konuyu farkl boyutlar ile forumda
tartabilirsiniz.
Hz. Alinin vefatndan iki gn sonra 21 Ramazan 40/ 28 Ocak 661 de Hz.
Hasana biat edilmitir. O, kendisine baz artlarla biat etmek isteyenlere bar
yaptyla bar, sava yaptyla sava sz vermedike kendilerinden biat
almayacan belirtmitir. Hz. Hasann evresindeki insanlardan tam teminat alma
amacna dnk bu hareketi, onun ilerleyen gnlerde ataca admlar asndan
olduka nemli olacaktr. Zira sava isteyen insanlarn bara, bar isteyenlerin de
savaa sevk edilmesi olduka zor bir durumdur. Hz. Hasan tercihi ne olursa olsun
insanlardan byle bir teminatla biat almas, ilerde verecei kararlarda onun elini
glendiren bir durum olmutur.
Hz. Hasann genel biat ncesinde halka yapt konumada kendilerinin
Resulullaha yaknlklarndan bahsederek kendisine destek verilmesini istemitir.
Onun halifeliindeki ilk icraat babasnn katili bn Mlceme ksas tatbik etmesidir.
Daha sonra valilere gnderdii mektupla idareci ve halkn kendisine biatini talep
etmitir. Onun bu talebine am ve Msr dnda olumlu cevaplar gelmi ve slam
toplumunun halifesi olarak kabul edilmitir. Bu arada Muaviyeye de bir mektup
yazarak insanlarn kendisine biat ettiklerini haber vermi ve kendisinin de itaatini
istemitir. Bunu haber alan Muaviye ise kendi cephesinde eitli hazrlklara
girimitir.
Hz. Hasan Muaviyeye kar gerekletirecei harekta hazrlk iin Kfe
halkna bir konuma yapm ve insanlar ordusuna katlmaya davet etmi ancak
halk bu davete ilgi gstermemitir. Bunun zerine Hz. Hasan Ubeydullah b. Abbas
ararak kendisine destek verenlerden oluan 12 bin sekin svari ile Enbara
gitmesini sylemi ve ona baz uyarlarda bulunmutur. Kendisi de Kfeden
ayrlarak Medine doru yola kmtr. Ubeydullah b. Abbas komutasndaki ordu
ama doru ilerlerken Muaviye, Ubeydullaha bir mektup yazarak ona cazip
teklifler sunmu ve onun kendi saflarna gemesini salamtr. Bu esnada
Medine giden Hz. Hasann ordusu ierisinde kan bir kargaa neticesinde
yaralanmasna kadar giden bir olay yaad bildirilir. Bu durumun birinci sebebi
olarak, bir kiinin ordu komutan olan Kays b. Sadn ldrldne dair bir haberi
yaymas, dier bir sebep olarak da Hz. Hasann evresindekilere bar yapma
isteini sylemesi olarak belirtilmitir. Kendisinin lmne sebep olabilecek bu

olaydan sonra Hz. Hasan oradan uzaklap Medindeki Beyaz Saraya gitmitir.
Kendisine saldran haric zihniyetli kii ise hemen orada yakalanarak ldrlmtr.
Muaviye le Yaplan Anlama ve ktidarn Teslimi

Kendisine biat edilmesinden sonra Medine gelmesine kadar geen srede
kendi ordusu ve destekileri ierisinde grd samimiyetten uzak bu durum, Hz.
Hasanda bu mcadelenin nasl srdrlebilecei konusunda ciddi endieler
oluturmutur. Onun kan dklmesine kar olan kiiliinin yan sra yaanan bu
durum, Hz. Hasan tarafndan Muaviye ile bar yapma konusunda yeterli bir sebep
olarak grlyordu. Onun idari tecrbesizliini ve glerindeki zafiyeti bilen
Muaviye, siyas manevralarla farkl alternatifleri devreye koyuyordu. Bu erevede
balatlan bar grmelerinin kimin tarafndan balatld net olarak tespit
edilemese de Muaviyenin Hz. Hasana gnderdii imzal ve mhrl bo sayfaya,
idareyi teslim etme karlnda ne isterse yazmasn istemesi, bu sreteki ilk adm
olarak kabul edilmektedir. Bu teklif, evresinde gelien olumsuzluklardan etkilenen
ve iktidar uruna kan dklmesini istemedii iin zaten bar yapma niyetinde olan
Hz. Hasan iin bir frsat oluturmutur. Muaviyenin gnderdii kda isteklerini
yazan Hz. Hasan hilafetin ona tesliminde ilk aamay gerekletirmitir.
evresindekilerin iddetli eletiri ve ar ithamlarna ramen Hz. Hasan bu
kararndan geri adm atmamtr.
Rivayetlerdeki bilgilerin kark ve elikili olmas nedeniyle Hz. Hasan ile
Muaviye arasnda yaplan anlamann maddelerinin neler olduu tam olarak tespit
edilemeyen hususlardandr. Rivayetlerdeki ortak noktalardan hareketle bu
maddelerin unlar olduu sylenebilir.
Hz. Hasann can gvenlii ve Medineye intikali salanp ona gizli ya da ak bir
entrika dzenlenmeyecek ve onun dostlarna/taraftarlarna da hibir ey
yaplmayacak.
Hilafette Allahn kitab, Resulnn snneti ve Hulef-i Slihnin yolundan
gidilecek.
nsanlarn mallarna, canlarna ve ailelerine zarar verilmeyecek.
Muaviye kendisinden sonra veliaht tayin etmeyecek ve halife ura ile
belirlenecek.
Hz. Aliye hakaret edilmeyecek.
Kfe beytlmali ile Fes ve Darabcerd blgesinin harac Hz. Hasana verilecek.
Medine, Hicaz ve Irak blgesine Hz. Ali dnemindekinden fazla herhangi bir ey
41/661 (vergi vs.) istenmeyecek.
Birlik Yl
Grld gibi artlar her iki taraf iin de ar ykmllkler getirmeyen bir
ereveye sahiptir. Hz. Hasann bu bar yapmaktaki Kan dklmemesi

gayesinin gereklemi olmas belki de btn art ve durumlarn zerinde

deerlendirilmesi ve grlmesi gereken bir durumdur.
Anlamann imzalanmasndan sonra Hz. Hasan ve Muaviye Kfeye gelmiler
ve halkn huzurunda devir teslim gereklemitir (25 Rebilevvel 41/29 Temmuz
661). Hz. Hasan halka yapt konumasnda hilafeti Muaviyeye braktn ak bir
ifadeyle belirtmi, daha sonra da yakn evresiyle birlikte Medineye dnmtr.
nsanlar Hz. Hasann insanlarn kanlarnn dklmemesi ve mmet ierisindeki
tefrikann sona ermesi iin yapt bu byk fedakrlk nedeniyle rahatlamlar, bu
nedenle de bu yla Birlik yl demilerdir.
Bireysel Etkinlik
Hz. Ali ve Hz.Hasan ile mcadelesinde Muviye'yi

baarya ulatran sebepler zerinde dnnz.
Hz. Hasan Anlamaya ten Sebepler

Hz. Hasann Muaviye ile yapt bu anlama, kendisine ynelik eletirilerin
kayna olmutur. Kimi zaman korkakl ve hayat sevmesi kimi zaman da paraya
ve dnya zevklerine dknl ile itham edilmitir. Ancak onu byle bir
anlamaya iten sebepleri ve o gnk psiko-sosyal durumu grmeden yorumlarda
bulunmann doru olmayaca aktr. Hz. Hasan byle bir anlamaya iten ilk
sebep onun halim selim ve bar tercih eden kiiliidir. Onun bu kiilik zellii daha
nceki yaamnda da belirgin bir zellik olarak dikkatleri ekmektedir. Onun ordusu
ve destekilerindeki samimiyetsizlik nedeniyle onlara gvenilmeyecei kanaati de
bu konudaki nemli bir neden olarak grlmelidir. Bir defasnda ona: Seni bar
yapmaya zorlayan ey nedir? diye sorulunca o: Dnya hayatn terk etmeyi tercih
ettim, Kfelilerin asla kendilerine gvenilemeyeceini, onlara gvenerek bir ie
kalkmann sonunda mutlaka malup olacan grdm demitir. (bnl-Esr, el-
Kmil, 466.) Btn bu srete Muaviyenin srekli bar ve anlama konusunda
gsterdii yaklam da etkili olmutur. Dier yandan Hz. Hasann bundan sonraki
yaamnda ihtiya duyaca maddi imkn ile kendisinin ve taraftarlarnn can ve
mal gvenliklerinin salanmas da bu anlamann yaplmasn kolaylatran dier
sebepler olarak zikredilebilir.
Anlama Sonrasnda Hz. Hasan ve Vefat

Hz. Hasan ile Muaviye arasnda 41/661 ylnda yaplan bu anlama, herhangi
bir anlama gibi olmayp slam Tarihinde etkileri ve sonular ynyle ok nemli

yere sahiptir. Geriye dnk hilafet tartmalarnda Himoullar-meyyeoullar

mcadelesine dayanan bir yn vardr. Bu mcadeleyi devam ettirecek midi ile
kendisine biat edilen Hz. Hasann byle bir anlama yapmas, beklenti ierisindeki
taraftarlar arasnda byk bir hayal krklna sebep olmutur. Ali taraftarl
ekliyle balayp daha sonralar siyas-itikad bir yapya dnen a, Hz. Hasann
Muaviyeye biat etmesiyle, hilafet talebinde ok nemli bir kayp yaamtr.
Muaviye ile anlama yapan Hz. Hasana burada yneltilen eletiriler daha
sonra gittii Medinede devam etmitir. Hz. Hseyin ona: Senin kabrindeki Aliyi
yalanlayp Muaviyeyi tasdik etmenden Allaha snrm derken, yakn
dostlarndan olan ve sonuna kadar ona destek veren Hucr b. Adiy ise: Ey Allah
Resulnn olu, bar yapmakla onlar sevdikleri eye ulamalarna, bizim de
istemediimiz bir duruma dmemize neden oldun deyince Hz. Hasan: Ey Hucr,
dier insanlar senin sevdiin gibi sevmiyor, senin dndn gibi dnmyorlar.
Bu yaptmdan baka ne yapabilirdim ki? Vallahi her gnn kendine has bir
durumu vardr diye cevap vermitir. Medinede ona gelen kiiler:: Selam sana ey
mminlerin zelili deyince Hz. Hasan: Selam size gelin, oturun. Ben mminlerin
zelili deil izzetlisiyim. Muaviye ile anlamam da kendi menfaatimi dnmedim.
Ancak evremdeki insanlarn harpten ekindiklerini grnce, sizden lm
uzaklatrmak istedim. Bu konuda sizlerden hibir ey gizlemi deilim diye cevap
vermitir. Onun yapt bu anlama nedeniyle Resulullahn: Benim u olum
seyittir. Umulur ki Allah onunla iki Mslman grubu bartracaktr (Buhr, Fiten,
20; Sulh, 9) hadisi onun iin bir fazilet kabul edilmi ve adeta isminin getii her
yerde zikredilmitir.
Bireysel Etkinlik
Hz. Hasan'n yapt anlama ile ilgili siz ne

dnyorsunuz?
Hz. Hasann siyas faaliyetlerden uzak yaklak on yl sren Medine

gnlerinin ardndan bir gn hastaland ve krk gn sren bu hastalnn
sonucunda da vefat ettii bildirilmektedir. Hz. Hasann vefatyla ilgili zerinde en
ok tartmann olduu konu onun zehirlenerek ldrld iddiasdr. Onun
kardei Hz. Hseyine, kendisinin daha nce defa zehirlendiini, ancak bu
sonuncusunun ok iddetli olduunu syledii nakledilmektedir. Ancak kardeinin
ve dier yaknlarnn tm srarlarna ramen kendisini kimin zehirlediini
sylememitir. Kendisine bu ynde yneltilen sorulara: Eer zannettiim gibiyse
Allah en iddetli intikam alcdr. Eer deilse benim iin birisini ldrmeyin. Vallahi
ben byle bir ey yapmaktan uzam diye cevap vermitir. Onun zehirletilmesiyle

ilgili olarak hanm Cade bt. Eas tarafndan zehirlendii ynndeki ifadeler ise
ispatlanamam iddiadan teye geememitir.
Hz. Hasan vefatndan sonra dedesi Resulullahn yanna, ancak bu konuda bir
engelleme ile karlalacak olursa Baki mezarlna defnedilmesini istemitir.
Kardeine baz tavsiyelerde bulunduktan sonra 25 Rebilevvel 50de (M.660) 47
yanda iken vefat etmitir. Onun Resulullahn yanna defnedilmesine Mervan b.
Hakem liderliindeki Emeviler engel olmulardr. Karlkl gerginlik o derece
artmtr ki kllar ekilmi ve arpma iin her trl hazrlklar yaplmtr. Bu
esnada araya giren Sad b. Eb Vakks, Eb Hureyre, Cbir b. Abdullah, Abdullah b.
mer ve Misver b. Mahreme gibi kiiler Hz. Hseyini ikna etmilerdir. Cenaze
namazn o srada Medine valisi olan Sad b. el-s kldrm ve Baki mezarlna
defnedilmitir. Her ne kadar baz gr farkllklaryla ortaya kan eletirilere
muhatap olsa da Hz. Hasan herkes tarafndan sevilen bir kii idi. Byk bir katlmn
olduu cenazesinden sonra Mslmanlar onun iin derin bir znt yaamlardr.
Hz. Hasann vefat slam Tarihinde yeni bir dnemin balangcdr. Bu
dnem halifeliin saltanata dnmesi eklinde ifade edilen, Muaviyenin olu
Yezidi veliaht tayin etmesi ve bu yndeki faaliyetleri ile slam toplumunda buna
kar ortaya kan tepki hareketleriyle ekillenecektir. Mslmanlar zen,
istenmeyen hadiseler daha nce olduu gibi bundan sonra da olmaya devam
edecektir. Hz. Hasan gerek babas Hz. Ali, gerekse kendinden sonra kardei Hz.
Hseyinle balayan bu tarihi seyir ierisinde farkl bir duruun simgesi olmutur.
dev
Kaynaklardan yararlanarak Hulef-i Ridn dnemindeki

toplumsal deimenin boyutlarn ve sonularn 500 kelimeyi
amayacak ekilde yaznz.
Hazrladnz devi sistemde ilgili nite bal altnda yer alan
dev blmne ykleyebilirsiniz.

Hz. Ali, kklnden Hz.Peygamberin eitimi altnda yetimi, slam

tebliinde nemli grevler stlenmi, Hz. Fatma ile evlenerek
Hz.Peygambere damat olmu nemli bir ahsiyettir. Hz. Ebubekirin
zet halifeliiyle balayan srete, Resulullaha olan yaknl ve hilafet
evresindeki tartmalar sebebiyle bu dnemdeki nemi daha da
artmtr. Hz. Osman dnemindeki ihtilaf ve problemleri giderme
noktasnda elinden gelen gayreti gstermitir.
syanclarn igali altndaki Medinede Hz. Osmann ehit edilmesinden
sonra halife olmutur. Halifelii dneminde de slam toplumunun kar
karya kald problemleri zme yolunda gayret gstermitir. Bu
srete halifeliini tanmayan ve Hz. Osmann katillerinin bulunup
cezalandrlmasn isteyen muhaliflerle mcadele etmitir. lk olarak Hz.
Aie, Talha ve Zbeyrin bakanlk ettii muhaliflerle Cemel ava'nda
kar karya gelmitir. Daha sonra Muaviye gleriyle Sffnde
karlamtr. Muaviye glerinin kaybetmek zere olduu bir anda
ortaya attklar Tahkim teklifiyle sava meydanndan ekilmek zorunda
kalmtr. Tahkim sadece o anda sava kazanmasna engel olmakla
kalmam daha sonra ordusunda paralanmasna da sebep olmutur.
Tahkimin uygulama aamasnda hakemlerin verdikleri karar, problemi
zmekten te daha da derinletirmitir.
Hz. Ali bundan sonra farkl dncelerle ordusundan ayrlan Haricler
ile mcadele etmek zorunda kalmtr. Onlar tekrar kazanma adna
yapt tm giriimlerin baarszla uramasndan sonra onlarla
Nehrevan savanda arpmak zorunda kalmtr. Bundan sonra
Hariclik dnce slam toplumunda bir problem olarak varln devam
ettirmitir. Sonuta Hz. Ali bn Mlcem adnda haric bir suikast
tarafndan ehit edilmitir.
Hz. Alinin vefatndan sonra babasnn mcadelesini devam ettirmesi
dncesiyle Hz. Hasana halife olarak biat edilmitir. Halim selim bir
kiilie sahip olan Hz. Hasan, iktidar korumak iin yaplacak
mcadelelrde mslmanlarn kannn dklmesini hogrmemi, bunu
nlemek adna Muaviye ile bir bar anlamas imzalayarak iktidar ona
teslim etmitir. Bu anlama ve idareyi teslimden sonra yaklak on yl
daha yaayarak Medinede vefat etmitir.
Sz konusu srete ortaya kan gelimeler tarih boyunca
mslmanlar rahatsz eden grntler olarak zihinlerde kalmtr.
Btn bu olaylara dnk fikir ve dnceler siyasi, itikadi ve fikri
alanlarda tartlm ve tartlmaya da devam edilmektedir.

1. Aadakilerden hangisi Hz. Ali iin yanltr?
Deerlendirme a) Hz. Ebubekire halife olarak biat etmitir.

sorularn sistemde ilgili b) Sadakat ve sebatyla Hz. Peygamber dneminde toplumda nemli bir yere
nite bal altnda yer sahip olmutur.
alan blm sonu testi
c) Hz. Osmann halife seildii ura kararna tepki gstermitir.
blmnde etkileimli
olarak d) Hz. Peygamber ailesi ile birlikte, onun terbiyesi altnda yetimitir.
cevaplayabilirsiniz. e) Hz. Osmana biat etmemesi problemlere sebep olmutur.
2. Aadakilerden hangisi Hz. Alinin halifelii iin dorudur?
a) Kendisine biat edilmesinden sonra isyanclar Medineden karmtr.
b) Hz. Osmann valilerini deitirmeyerek yerinde brakmtr.
c) lk ii Hz. Osmann katillerini bulup cezalandrmak olmutur.
d) Kendisine biat etmeyenlerin varl halifeliine zarar vermemitir.
e) Hz. Aieyi Medineden uzaklatrmak iin Mekkeye gndermitir.
3. Cemel Sava iin aadakilerden hangisi yanltr?
a) Hz. Ali ve muhalifleri arasndaki bir savatr.
b) Muhalefet cephesi Hz. Aie, Talha ve Zbeyirin liderliinden oluuyordu.
c) Taraflarn karlkl olarak ekilmesi ve tahkimle sonulanmtr.
d) Hz. Aie savaa bir deve zerinde katlmtr.
e) Sava sonunda esir ve ganimet ele geirilmitir.
4. Tahkim iin aadakilerden hangisi yanltr?
a) Toplumdaki fitneyi sona erdirerek bar salamtr.
b) lk dnem slam Tarihinin en nemli hadiselerindendir.
c) Muaviye tarafn Amr b. el-s, Hz. Ali tarafn ise Eb Musa el-Ear temsil
etmitir.
d) Hz. Ali Tahkimin sonularn kabul etmemitir.
e) Bundan sonra am blgesinde Muaviyeye halife olarak biat edilmitir.
5. Hariclik ile ilgili olarak hangisi yanltr?
a) Muaviyeyi kfirlikle itham ederek ilk onunla mcadele etmilerdir.

b) Nehrevan savayla birlikte ilikiler kopup, geriye dnme ihtimalleri

kalmamtr.
c) Tahkim sonras Hz. Alinin ordusundan ayrlmlardr.
d) nceleri Tahkimi kabul edip, sonradan reddederek ortaya kmlardr.
e) Hz. Alinin kendilerini srekli ikna gayretlerine ramen muhalefetlerini sona
erdirmemilerdir.
Cevap Anahtar:
1. e 2.d 3.c 4.a 5.c


KAYNAKLAR
Hulef-i Ridn Dnemi Bibliyografyas. (2005). stem Dergisi, Say: 6, Konya.
Apak, Adem. (2005). Hz. Alinin lk Dnem Siyas Hadiselerdeki Rol, Marife, Yl:5,
Say: 1, Konya.
Belzr, Ebul-Abbs Ahmed b. Yahy (1996), Ensbl Erf (I-XIII), Ner: Sheyl
Zekkr, Riyd ez-Zirikl, Drul-Fikr, Beyrut.
Demircan, Adnan. (1996). slam Tarihinin lk Asrnda ktidar Mcadelesi, Beyan
Yaynlar, stanbul.
Demircan, Adnan. (2002). Ali-Muaviye Kavgas, Beyan Yaynlar, stanbul.
Demircan, Adnan. (2005). Ali b. Eb Tlibi, Tahkimi Kabule Zorlayanlar zerine,
STEM Dergisi, say: 6, Konya.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (I-XIV) (1986) Red.: Hakk Dursun Yldz,
ar Yaynlar, stanbul.
Flal, Ethem Ruhi. (1989). Ali, TDV. slam Ansiklopedisi, c. II, stanbul.
Flal, Ethem Ruhi. (1997). Hasan, TDV. slam Ansiklopedisi, c. XVI, stanbul.
bn Kesr, Ebl-Fid smail. (2004). el-Bidye ven-Nihye (I-II), Beytl-Efkrid-
Devliyye, Lbnan.
bn Sad, Muhammed. (1957). et-Tabaktl-Kbr (I-VIII), Drus-Sadr, Beyrut.
bnl-Esr, zzddin Ebul-Hasen Ali b. Muhammed. (2004). el-Kmil fit-Trh,
Beytl-Efkrid-Devliyye, Lbnan.
bnl-Esr, zzddin Ebul-Hasen Ali b. Muhammed. (1970). sdl-be f
Marifetis-Sahabe (I-VI), Thk: Muhammed brahim el-Benn vd. Kahire.
Kapar, M. Ali. (1998). slamn lk Dneminde Beyat ve Seim sistemi, Beyan
Yaynlar, stanbul.
Kl, nal. (2008). Hz. Alinin ehirlerin darecileriyle lgili Politikalar, Cumhuriyet
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, cilt: XII, say: 2, Sivas.
Mesd, Ebl-Hasen Ali b. Hseyn b. Ali. (1987). Murcz-Zeheb (I-IV), Thk:
Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut.
Mevlana ibl. (1977). Asr Saadet (I-V), ev: mer Rza Dorul, Ensar Neriyat,
stanbul.
Minkar, Nasr b. Mzhim. (1981). Vakat Sffn, Thk: Abdsselam Muhammed
Harun, Msr.

nkal, Ahmet. (2003). Tahkim Olay zerine Bir Deerlendirme, STEM Dergisi,
Yl:1, Say:2, Konya.
Seyf b. mer ed-Dab el-Esed. (1993). el-Fitnet ve Vakatl-Cemel, Tasn: Ahmet
Rtib Arm, Beyrut.
Sylemez, M.Mahfuz. (2001). Hz. Hasann Hilafeti Muaviyeye Devrinin
Arkaplan, slami Aratrmalar Dergisi, c.14, say: 3-4, Ankara.
Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (THz. ), Trhul-memi vel-Mulk (I-XI),
Thk: Muhammed Ebul-Fadl brahim, Beyrut.
Varol, M. Bahaddin. (2006). Emevlerin Hz. Ali ve Taraftarlarna Hakaret
Politikas zerine , STEM Dergisi, say: 8, Konya.
Varol, M.Bahaddin. (2004). Siyasallama Srecinde Ehli Beyt, Konya.
Varol, M.Bahaddin. (2009). Hz. Hasann ok Evliliine Dair Rivayetler zerine,
STEM Dergisi, say:13, Konya.
Varol, M.Bahaddin. (2010). Temel Kaynak ve Rivayetler Inda Hz. Hasan, Konya.
Wellhausen, Julius. (1989). slamiyetin lk Devrinde Dini ve Siys Muhalefet
Partileri, ev: Fikret Iltan, Ankara.

HULEF -Y RADN
DNEM
KLTR

VE MEDENYET
Toplumsal hayat
NDEKLER
Devlet ynetimi
Dnce Hayat
LK DNEM SLAM
Eitim ve retim Faaliyetleri
mar Faaliyetleri
TARH
Sosyal Hizmetler
Takvim

HEDEFLER
Hulef-yi Raidin dnemi toplumsal yaamn

renecek
Hulef-yi Raidin dneminde devletin nasl
idare edildiini anlayacak
lim ve kltr tarihi hakknda nemli bilgilere
sahip olacak
Hulef-yi Raidin dneminde sosyal hizmetler
NTE
ve bu hizmetleri veren kurumlar hakknda bilgi
14
sahibi olacaksnz.
Hulefa-i Raidin Dnemi Kltr ve Medeniyeti
GR
Hulef-yi Ridn dnemi 11/632 ylnda vefat eden Hz. Peygamberin yerine
geen Hz. Ebubekir ile balamakta ve Hz. Alinin 40/661 ylnda vefatyla son
bulmaktadr. Olduka geni bir corafyay kontrol altna alan devlet, bu dnemde o
gne kadar bilinen en parlak medeniyetlerden birini kurmutur. Bu nitede sz
konusu medeniyettin bir ksmna iaret edilecektir.
TOPLUM HAYATI
Hulef-yi Ridn dneminde toplum hrler, mevali, zimmi ve kleler
olmak zere kendi ierisinde baz sosyal tabakalara ayrlm vaziyetteydi.
Hrler
Hulef-yi Ridn dneminde toplumun en byk blmn Arap kkenli
hrler oluturmaktayd. Temelde Gneyli ve Kuzeyli eklinde ikiye ayrlm olan
Araplar, teden beri birbirleriyle srtme halindeydiler. Daha kkl bir tarihe
sahip olan Gney Araplar ile Cahiliye dneminde de dini hiyerarinin tepesinde
bulunan Kuzey Araplar arasndaki bu ekime, Hulef-yi Ridn dneminde
slam dini klelie cereyan eden siyasi hadiselerin temel nedenlerini tekil etmektedir.
kardr. Hulef-yi Ridn dneminde bir nceki dnemde olduu gibi- hr Araplar
temelde bedev ve hadar eklinde iki katmana ayrm vaziyette idi. Hz.
Peygamber zamannda slam dinini kabul eden ve bu dini benimseyenlerin bir
paras haline gelen Mekke, Medine ve Tife Hz. Ebubekir ve mer dneminde
birok meskn mahal veya bir baka ifade ile hadar blge katlacaktr. Ancak bu
durum slam toplumu ierisindeki bedev karakterin tamamen yok olmasn
mmkn klamayacaktr. Nitekim bunun farknda olan Hz. mer, sz konusu
bedev karakteri ykmak ve bunlarn yerleik hayata gemelerini salamak iin
byk bir mcadele verdi. O, kendisi tarafndan kurulan ehirlere bedevilerin
yerlemesi iin aba sarf etmi, yerleik olmayan Araplarn devletin gelirlerinden
faydalanmalarna msaade etmeyerek, hadarlii tevik etmitir. Bedevlerin divan
defterlerine kaydedilmesine msaade etmeyen Hz. mer, onlar irafet tekilatnn
da dnda tutmutur. Bununla birlikte ad geen halife, yerleik kltre gemek
istemeyen vatandalar slam devletinin tamamen dnda kabul etmemi, onlarn
da gelirler dndaki devlet hizmetlerinden faydalanmalar iin aba sarf etmitir.
Bedev obalarna gezici vaiz ve retmenler gndererek kendilerine slam dinini
retmeye almasn bu balamda deerlendirmek mmkndr.
Kukusuz Hulef-yi Ridn dneminde hrlerin ikinci kmesini gayr- Arap
unsur oluturmaktadr. Hz. Ebubekirin halifelii zamannda balayan ve Hz. mer

dnemiyle devam eden slam fetihleriyle birlikte, bu devlete Arplarn dnda daha
baka milletler de katldlar. Bu milletleri kendi ierisinde iki ayr kme halinde
incelemek gerekir. Bu kmelerin ilki slam dinini kabul etmi ve Arap
Mslmanlarla eit haklara sahip olan insanlar; ikincisini ise kendi dini
dncelerini korumaya alan kitleler oluturmaktadr. slam kabul etmi olan
kitle, aynen dindalar Araplar gibi divan defterlerine ilenmi ve onlarla eit
haklara sahip olmulardr. Kukusuz bu durum daha sonra yani Emevler
dneminde deiecek ve bu kitle Mevali olarak isimlendirilerek hr Araplarla
kleler arasnda deiik bir snf olarak kabul edileceklerdir.
Zimmler
Hz. Ebubekirin halifelii zamannda balayan ve Hz. mer dneminde
hzlanan slam fetihleri ile birlikte, snrlar giderek genileyen devlete yeni
gayrimslim kitlelerin katlmaya baladn yukarda ifade etmitik. Irak ve el-
Cezire blgelerinin fethiyle Mecusilerin yan sra ounluunu Nasturlerin
Hulefa-i Raidin oluturduu Keldan ve Sryaniler ile Sabiiler, hatta Yahudiler; Suriyenin fethiyle
dneminde mevali ile Romal Hristiyanlar; rann fethi ile Mecusiler ve Maniheistler; Ermenistann
hrler eit haklara sahip fethiyle Dou Ermeni Kilisesine mensup olan Gregorian Hristiyanlar bu yeni
devletin tebaas haline geldiler. Yine Hz. mer dneminde Msr ve Nubyenin bir
idiler.
blmnn fethiyle Kpt kkenli monofizistler Mslmanlarn hkimiyetine girmi
oldular. te bu kitleye, devlet ile yaptklar antlamalar nedeniyle, zmmi
denilmektedir.
Askerlikten muaf olan bu kesim devletin en rahat snfn tekil etmekteydi.
Devlet ile sava halinde olmamak kouluyla din ve adl otonomlarn muhafaza
etmekte olan gayrimslimler, devletin doal vatandalar olarak kabul
edilmekteydi. Hz. Peygamber tarafndan zimmilerin korunmasna ynelik olarak
konan ilkelerin Hulef-yi Ridn dneminde de tamamen uygulandn rahatlkla
syleyebiliriz. yle ki Hz. Peygamberle ayn hassasiyetlere sahip olan Hz. mer,
vefat edecei zaman kendisinden sonraki halifeye bunlarn haklarna riayet
etmesini vasiyet etmi ve yle demitir: Benden sonra halife olacak ahsa
Resulullahn zimmeti altnda bulunan milletlerin antlamalarna riayet etmesini,
onlar zulm ve hakszlktan korumasn, glerinin zerinde bir vergi koymamasn
vasiyet ediyorum. Hulef-yi Ridn dneminde yarglarn ve din adamlarn
kendilerinin belirleyebildii bu kitlenin, sz konusu seimine devlet hi bir ekilde
mdahale etmemekteydi. Devlet nezdinde Mslmanlardan ayrlmayan
zimmilerin, onlardan toplanan zektlardan faydalanyor olmalar slam toplumu
ierisinde sahip olduklar konumu gstermesi asndan byk bir neme sahiptir.
Hulef-yi Ridn dneminde gayrimslimlerin sahip olduklar haklar unlardr:
Hukuk adamlarn yetitirme hakk

Kendi hukuklarn uygulama hakk

skan hrriyeti ve zgrce seyahat hakk

Mal edinme hakk ve mal emniyeti
Eitim ve retim hakk
Sosyal hizmetlerden faydalanma hakk
ve meslek edinme hakk
Kukusuz zimmiler bu haklardan faydalanabilmek iin adna cizye denilen bir
vergi demek zorundaydlar. Kaynaklarmzda zaman zaman hara ile e anlaml
olarak da kullanlan cizye, slam devletinin snrlar iinde yaayan gayrimslim
vatandalardan alnan koruma vergisidir. Gayrimslimler askere alnmadklar ve
slam devletinin snrlarn muhafaza edemedikleri iin kendilerini koruyan
Mslmanlara, buna karlk sz konusu vergiyi dyorlard. Mslmanlar bu
insanlar koruyamadklar zaman, ad geen vergiyi almamakta, alm iseler geri
demekteydiler. rnein Hulef-yi Ridn dneminde gereklemi olan
Suriyenin fethi esnasnda, Mslmanlar Hms kentini ele geirmiler ve halktan
cizyelerini toplamlard. Bizansn byk bir ordu ile zerlerine gelmekte
olduklarn renenince Hlid b. Veld komutasnda glerini birletirmeye karar
vermilerdi. Dolaysyla Hms kentinden ekilmek zorunda kalmlard. ehri
boaltmadan nce de, tellallar kararak, kendilerini koruyamayacaklarn;
dolaysyla topladklar cizyeleri geri deyeceklerini ilan etmiler ve sz konusu
vergileri halka geri demilerdi.
Cizye, sadece eli silah tutan erkeklerden alnmaktayd. Kadn, ocuk, yal ve
din adamlarndan alnmazd. Bunlar sz konusu vergiden muaftlar. Herkesten de
ayn oranda alnmazd. Cizye demesi gereken halk zengin, orta halli ve fakir olmak
zere gruba ayrlmt. Zenginden daha fazla, fakirden daha az cizye
alnmaktayd. Irak rnek alacak olursak; Hz. mer dneminde zenginden 48
Cizye korumalk dirhem, orta halliden 24 ve fakirden ise 12 dirhem cizye alnmtr. siz ve hi cizye
akesi olarak alnrd. deyemeyecek durumda olan gayrimslimler de bu vergiden muaf tutulmulardr.
Devlet bu tr vatandalarndan cizye almak bir yana kendilerine yardm etmekte,
ilerini kurmalar iin faizsiz krediler ile desteklemekteydi.
Mevali
Hulef-yi Ridn dneminin nc toplumsal katmann mevali
oluturmaktadr. Temelde savata esir edilen ve zamanla zgrlkleri balanan
ahslara mevali denilmektedir. Her ne kadar slam ncesi dnemde hrler ile
kleler arasnda bir statye sahip olsalar da, Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn
dnemlerinde hr Araplar ile ayn statye ykseldiklerini rahatlkla syleyebiliriz.
Nitekim Hz. merin lm deinde iken kendisine, bize bir halife belirle diyen
Mslmanlara: Eer Huzeyfenin mevalisi *Slim+ yaam olsayd size onu halife

tayin ederdim. cevab da bunu aka ortaya koymaktadr. Zaten sz konusu

dnemde her iki kesimin devlet gelirlerinden eit pay alyor olmalar mevali ile
kendisini azat eden efendisi arasnda hibir sosyal stat fark bulunmadn gzler
slam ve klelikle ilgili nne sermektedir. Ancak bu durum daha sonraki dnemlerde, zellikle de
videoyu izleyiniz Emevler zamannda deiecek; mevali denince Mslman olsa bile Arap olmayan
kiiler anlalacaktr.
Kleler
Hulef-yi Ridn dneminin drdnc toplumsal katmann kleler
oluturmaktadr. Bununla birlikte slam dininin temelde klelie kar olduunu
ifade etmek gerekir. Nitekim Hz. Peygamber dneminden itibaren klelie scak
baklmam; kar taraf bu uygulamaya bavurmadka de insanlarn kleletirmesi
uygun grlmemitir. Dahas Hz. Peygamber dneminde Bedir, Uhud, Hendek,
Mekkenin fethi ve Huneyn savalarnda esir edilmi olan insanlar hep
salverilmilerdir. Hz. Ebubekir dneminde Ridde savalar esnasnda da ayn
durum devam ettirildii gibi Hz. mer dneminde de bu durum byk lde
srdrlmtr. Nitekim Hz. mer, Mezopotamyann fethi esnasnda esir edilen
insanlarn kle edinilmesi gerektii ile ilgili kendisine yaplan basklara Allahn hr
olarak yaratt insanlar ne hakla kleletirirsiniz diyerek kar durmu ve bunu
savunanlarla amansz bir mcadelenin ierisinde olmutur.
Ancak klelik konusundaki Hz. Peygamber ve lk halifelerin bu
uygulamalarna daha sonraki dnemlerde uyulmamtr. zellikle Emevler ve
Allahn hr olarak Abbasler dneminde kle edinilen birok insan bulunmaktadr. Fakat bu insanlara
yaratt insanlar ne ounlukla slamn prensipleri dorultusunda muamelede bulunulduu
hakla kleletirirsiniz. sylenilebilir.
Hz. mer Hulef-yi Ridn dnemi toplumsal yaps hakknda bu bilgilerden sonra
imdi de o dnemin devlet ynetimini inceleyelim.
DEVLET YNETM
Hulef-yi Ridn dnemi devlet tekilatn merkez ve tara tekilat eklinde
ikiye ayrarak incelemek uygun olacaktr. Bununla birlikte merkez ve tara
tekilatnda ortak birimlerin varln da kabul etmek gerekir ki bu birimlere yeri
geldike iaret edilecektir.
Merkez Tekilat
slam devleti ilk kurulduu zaman, banda Hz. Peygamber bulunuyordu.
Hem peygamber hem de devlet bakan olan Hz. Muhammedin vefatndan sonra
devleti ynetenlere halife denilmektedir. Peygamberden sonra devleti idare eden

ilk drt halife yani Hz. Ebubekir, mer, Osman ve Aliye Raid halifeler denilmekte
olup bunlardan Hz. Ebubekir ve Hz. Ali bir tr seimle; Hz. mer halef braklmak
suretiyle; Hz. Osman ise istiare heyetinin kararyla i bana gelmilerdir.
Halifelerin hi biri kendisinden sonra bir yaknn ibana getirmemitir. Devletin
yegne temsilcisi olan halife, slam hukukuna bal olarak hareket eder ve onunla
elimeyen konularda byk bir yetkiye sahip olurdu. Temel grevleri;
Vatandalar idare etmek

slam dinini korumak ve yaymak
Devletin yegne
temsilcisi olan halife, Adaleti salamak
slam hukukuna bal Devleti ynetmek
olarak hareket eder ve
onunla elimeyen Dini ibadetlerin yerine getirilmesini salamak (zektlarn toplanp
konularda byk bir datlmasn salamak, namazlarda imamlk yapmak vs)
yetkiye sahip olurdu. Orduyu sevk ve idare etmek olan halifelerin, hilafetlerinin meru olabilmesi
iin kendilerine bir tr ballk yemini olan biat edilmesi bir zorunluluktu.
Biat almam olan kiilerin hilafeti geerli saylmazd.
Halifeler devletin yegne yneticileri olmakla birlikte bakentte zel
danmanlar bulunurdu. rnein Hz. Ebubekir halife olduktan sonra kendisine Hz.
meri zel danman olarak semi ve hemen hemen her iini onunla istiare
ederek yapmaya almtr. Hz. merin de baz zel danmanlarnn olduu
bilinmektedir. Bunlardan biri ran ile ilgili hususlar dant Hrmzandr.
Halifelerin yanlarnda mhrleri olur, zellikle devlet grevlilerine
gnderilen fermanlarn bunlarla mhrlenerek resmi hviyet kazanmalar
salanrd. Hulef-yi Ridn dneminde devletin bir arivi bulunmad iin sz
konusu vesikalarn kaydedilmesinden bahsedilemez. Halife devletin bandaki zat
olmakla birlikte halk arasndaki davalara bakan bir yarg gibi de grev yapmtr.
Halifelerin unvanlarna gelince; Hz. Ebubekir Halifetu Resulillah (Resulullahn
Halifesi) unvan kullanyordu. Hz. mer halife olunca bir sre Halifetu Halifeti
Resulillah (Allah elisinin halifesinin halifesi) unvan kullanmtr. Ancak gerek bu
unvann uzun olmas; gerekse kendisinden sonra gelecek olanlarn daha uzun
unvanlar kullanmak zorunda kalacaklar gerei onu bir arayn iine itmitir. Bu
dnemde Mslmanlardan birinin kendisine ey Emirul-Mminin (mminlerin
lideri) demesi houna gitmi ve bu unvan benimsemitir. Hz. Osman ve Hz. Ali de
onun tarafndan benimsenen bu unvan kullanmlardr.
Halifelerin geim kaynaklarna gelince; Hz. Ebubekir devlet bakan olmazdan
evvel deve obanl yapyordu. Halife olunca da bir sre bu ie devam etti. Ancak
onun deve obanl yapmas devlet ilerinin aksamasna neden olunca Hz. merin
nerisi zerine kendisine bir maa baland. Hz. mer halife olunca ayn uygulama

onun iin de geerli oldu. ok czi bir mebla olduu ifade edilen bu parann ay
sonuna kadar ancak yettii kaydedilmektedir. Hz. Osmana gelince ok zengin
olduu iin hilafeti dneminde maa almyor; bu hizmeti Allah rzas iin yerine
getiriyordu. Zengin olmayan Hz. Ali de aynen ilk iki halife gibi czi bir maa
almaktayd.
stiare Meclisi (ura)

Merkez tekilatnn ikinci nemli birimini istiare meclisi oluturmaktadr.
Hulef-yi Ridn dneminde, zellikle de Hz. mer dneminde istiare meclisi iki
paradan oluurdu:
Ensar ve Muhacirin Meclisi

Bei Ensar ve bei Muhacirinden olmak zere on kiiden oluurdu. Hz. mer
devlet ile ilgili ilerin nemli bir ksmn bu meclise danr, ancak son karar kendisi
verirdi.
Medineliler Meclisi
zellikle Hz. mer dneminde faal olarak hizmet veren bu meclise
Medinelilerin tamam ye idi. Devletin btnn ilgilendiren konular bu mecliste
grlr ve bir sonuca varlrd. Hz. merin emri ile mnadiler Medine
Onlarn leri sokaklarnda gezerek halk toplantya arrlar, Mescide toplanan halkn nne
aralarnda istiare geen Hz. mer iki rekt namaz klar; toplantnn konusu hakknda bilgi verir ve
iledir ayeti kerime. istiareyi balatrd. Konunun nemine gre tartmann gnlerce srd olurdu.
Divan tekilatnn kuruluu ve Mezopotamya arazilerinin datlmas meselesini
buna rnek olarak verebiliriz. Nitekim bu toplantlar er gn srmtr.
Hz. mer dnemi istiare meclisinden bahsetmiken zerinde durulmas
gereken konulardan bir bakas ise udur: Bilindii gibi Hz. mer mutlaka her sene
hacca gider ve btn valilerinin de grev yaptklar ehirden birka kii ile birlikte
hacca gelmelerini isterdi. Hacc valilerinin durumunu gzden geirmek iin bir frsat
olarak deerlendiren Hz. mer, gelen vatandalara valileri ile ilgili sorular sorar
bylece onlar hakknda bir sonuca varmaya alrd. Onun bu uygulamasyla
vatandalarn tamamn ynetime katmaya alt anlalmaktadr.
Bata Hz. mer olmak zere halifeler her ne kadar istiare meclislerine
bavurmularsa da aslnda son karar mercii her zaman kendileri olmulardr. Bir
baka ifadeyle istiareye bavurmakla birlikte yetkilerini onunla
snrlandrmamlardr. Zaten zellikle Hz. Osman dneminden itibaren istiare
meclislerinin lavedildiini sylemek de mmkndr.

Ktip
Hulef-yi Ridn dnemi merkez tekilatnn bir baka brokrat ktiptir. Hz.
Ebubekir ve merin ktibi yoktu. Ancak Hz. Osman, yann ilerlemi olmasndan
dolay bir ktibe ihtiya hissetmitir. Ayn zamanda hcip gibi de grev yapm olan
bu zat amcasnn olu Mervan idi. Hz. Osmann mhrn yannda tad rivayet
edilen Mervann zaman zaman onun mhrn kullanarak baz gayri meru
hadiselere bulat rivayet edilmektedir.
Mft
Hulef-yi Ridn dnemi merkez tekilatnn bir baka birimini ise ifta
messesesi oluturmaktadr. Her ne kadar Hz. Peygamber ve kendinden sonra
devlet bakanln stlenmi olan Hz. Ebubekir dneminde fetva veren sahabeler
olsa da dini meselelere zm reten bir kurum olarak ifta messesesi ilk kez Hz.
mer tarafndan kurulmutur. Onun dneminde bakent Medinede Hz. Aie, Hz.
Ali, Hz. Osman, Muz b. Cebel, Abdurrahman b. Avf, bey b. Kab, Zeyd b. Sbit,
Eb Hreyre ve Eb Derdadan oluan heyet fetva verebilmekteydi. Bunun
dndakilerin fetva vermesine msaade edilmezdi. Hz. mer ve ondan sonraki
dnemlerde bakent dndaki ehirlerde de mftler grev yapmaktaydlar.
Tara Tekilat
Vali
Hz. Peygamber dneminden itibaren slam devleti eyaletlere blnerek
ynetilmitir. Devletin snrlarnn genilemesi bu eyaletlere yenilerini katt gibi
zaman zaman eyaletlerde baz idari deiikliklerin yaplmasna da neden olmutur.
Nitekim Hz. Ebubekir devleti Hicaz, Necid, Bahreyn, Uman, Yemen, Hadramevt,
Irak ve Suriye eklinde eyaletlere blm iken; Hz. mer, slam devletinin
snrlarnn genilemesine ramen bu eyaletleri (Hicaz, Yemen, Bahreyn, Suriye
(am), Aa Irak *merkezi Basra+, Yukar Irak *merkezi Kfe+ ve Msr) eklinde
yediye indirmitir. Bu sistem Hulef-yi Ridn dneminin sonuna kadar byk
lde ayn ekilde devam etmitir.
Eyaletlerin banda valiler bulunmaktayd. Valiler, eyalet merkezlerinde
ikamet etmekteydiler. Dier ehirler ise onlar adna, amil denilen idareciler
tarafndan ynetilmekteydi. Halifeye kar sorumlu olan valiler, bulunduklar
eyaletlerde;
Devleti temsil etmek

Halka namaz kldrmak
Sava esnasnda orduyu sevk ve idare etmek

Devletin gelirlerin toplanmasnda Beytul-ml (hazine) sorumlusuna yardmc

olmak.
Zektlarn toplanmasn salamak ve ihtiya sahiplerine datmak
Sava sonucunda fethedilen blge halkyla antlamalar yapmak
Devlet grevlilerinin maalarnn datmak
Ganimetleri taksim etmek, devletin hakk olan ganimeti merkeze gndermek
Emniyet ve asayii salamak
Halk arasnda adaleti salamak, hatta zaman zaman davalara bakmak gibi
deiik sorumluluklar stlenmilerdir. Halife tarafndan genelde istiare ile
belirlenmi olan valiler, atanmazdan nce mal beyannda bulunmak ve
atandktan sonra da beyanlarn yenilemek zorundaydlar. Hz. mer
dneminde ayet mallarndaki art, maalar ile salanacak bir durumda
deilse, sz konusu mallar msadere edilirdi. Greve giderlerken kendilerine
bir beraat verilirdi. Onlar da bu beraat greve baladklar vilayetlerde halka
okurlard. Hz. mer valilerini gnderince onlara u ekilde nasihat ederdi:
Sizi saltanat srmek, halka tahakkm etmek iin tayin etmedim. Siz hidayet
rehberi olacaksnz; herkes de size uyacaktr. Mslmanlarn haklarn koruyunuz;
onlar ktlemeyiniz ki zillete duar olmasnlar; onlar haksz yere vmeyiniz ki
marmasnlar. Kaplarnz yzlerine kapamaynz ki kuvvetliler zayflar ezmesinler.
Kendinizi Mslmanlardan stn grmeyiniz ki hakszla uramasnlar (Mustafa
Fayda, Hulefa-yi Ridn DA, 332)
Ancak Hz. Osman dneminde bu sistemin uygulanmad bilinmektedir. Yine
Hz. Ebubekir ve Hz. mer, atadklar valilerin yakn akrabalarndan olmamasna
dikkat etmi olmalarna ramen Hz. Osman ve Hz. Ali dneminde buna da dikkat
edilmemi; her iki halife de yaknlarn greve getirmilerdir. ki halifenin sz
konusu tercihlerini, dnemin siyasi hadiselerinin baat nedeni olarak grenler
olmutur.
Hz. Peygamber ve kendisinden sonra gelen Hz. Ebubekir dneminde valilik yapan
ahslara maa denmezken Hz. mer dneminde bunlara yksek meblalarda
maalar verilmekteydi. rnein Hz. mer dneminde Kfe valisinin gnlk creti
bir koyunun drtte biri idi.
Kad
Tara tekilatnn validen sonraki en byk yetkilisi kad yani yargtr. Hz.
Peygamber dneminden itibaren baz ehirlere kadlar atanmtr. Hz. mer bu
uygulamay gelitirmi ve istisnasz btn merkez ehirlere kad tayin etmitir.
Kadlk Hulef-yi Ridn dneminde son derece nemli ve itibarl bir meslek olarak

kabul grd iin, kurumun banda bulunan ahs direkt halife veya eyalet genel
valileri tarafndan atanmtr.
Hulef-yi Ridn dneminde kadnn giydii zel bir mahkeme kyafeti
yoktu. Gnlk kyafeti ile mahkemeye katlan kad, esasen camide oturur, burada
davalara bakmann yan sra Mslmanlara retmenlik de yapard. Mescidin her
hangi bir blmne bir kilim, hal ya da hasr serilir kad onun zerinde oturur,
davalara burada bakard. Kadnn yarglk yapt bu yere Meclisul-Kad denirdi.
Srekli burada oturmak zorunda olmayan kad artlar gerei bazen evlerinde
zaman zaman ar veya pazarda davalara baktklar da olurdu.
ehrin valisiyle eit maa alan dnemin kadlarnn, esasen Mslmanlar
arasndaki davalara bakmakla birlikte gayrimslimlerden kendilerine bavuranlarn
meselelerini de zme baladklar olurdu. Bununla birlikte yukarda da ifade
ettiimiz gibi gayrimslimlerin davalarna aslnda kendi yarglar bakard.
Verdikleri hkm de devlet tarafndan kabul edilirdi.
Hz. mer dneminden itibaren askeri kadlarn da slam medeniyetinde
yerini ald grlmektedir. Kadlarda aranan zelliklere gelince: bunlarn alim,
feraset sahibi ve hukuk bilen ahslar olmasna dikkat edilirdi.
Sahibu Beytil-Mal
Tara tekilatnn ikinci nemli brokratn Beytlmal bir baka ifade ile
hazine sorumlusu oluturmaktadr. Messese Hz. Ebubekir dneminde kurulmu
olmasna ramen Hz. mer dneminde yaplandrlmtr. Hz. mer dneminde
valiye deil- bizzat kendisine kar sorumlu olan eyalet merkezlerindeki Beytlmal
yneticisi, onun tarafndan atanr ve eyalet valisiyle ayn maa alrd. Hulef-yi
Ridn dneminde Beytlmal sorumlularnn fkh iyi bilen kiiler arsndan seildii
grlmektedir. Kfede uzun yllar bu grevi yrten Abdullah b. Mesudu buna
rnek olarak zikredebiliriz.
Sahibus-sk (Pazar daresi)

Hz. Peygamber dneminde kurulmu olan valiyus-suk messesesinin
devamdr. Merkez ile birlikte tarada da yaplandrlmtr. Merkezde halifeye;
tarada ise valiye kar sorumludur. Pazar idaresi ve ahlak zabtal grevlerinin
yan sra belediye grevi de stlenmitir. ehir temizlii, l ve tartlarn
kontrolnn yan sra pazarlarda satlan mallarn kalitesi ve fiyatlarnn tespiti,
esnaf arasndaki anlamazlklarn zm de bu tekilatn grevleri arasndayd.
Kk birimlere ayrlm olan tekilatn her bir biriminin banda arif denilen bir
yetkili bulunurdu. Arifler sahibus-suka kar sorumlu olurlard. Tekilatn
sorumlusunun ayn zamanda pazarda meydana gelen anlamazlklara bakyor
olmas nedeniyle fkh iyi bilenlerden seilmesi bir gelenekti. Her gn mutat olarak

pazara giden sahibus-sukun belli bir mekn olmad gibi resmi bir kyafeti de
yoktu. Hz. mer dneminde bu ile bizzat kendisi ve ifa el-Adeviye Hanmefendi
ilgilenmilerdir.
urta
ehirlerin emniyetinden sorumlu olan urta (polis) tekilat Hz. Osman
dneminde kurulmutur. Daha sonra merkez ve tara tekilatnn bir paras haline
gelmitir. Messesenin banda bulunan ahsa Sahibus-urta denilmekteydi. slam
kentlerinde halkn geceleri mal, can ve namusunu ise Ases ad verilen gece
bekileri korunmaktayd. urtann grevi akam namazna kadar devam eder;
ondan sonra yetki asese geerdi. Ases sabah namaznn klnmasndan sonra grevi
urtaya devrederdi. Her iki birim de valiye bal olarak hizmet verirdi.
Sahibus-sicn
Adliyenin bir birimi olan ceza ve tevkif evleri yani hapishaneler ilk kez
Hulef-yi Ridn dneminin muktedir halifesi Hz. mer tarafndan kurulmutur.
Kadya bal olan bu messesenin banda adna sahibus-sicn denilen bir grevli
bulunurdu. Kou sisteminin hkim olduu hapishanelerde adi sulularn dier
sululardan ayr tutulmasna dikkat edilirdi. Mahpuslarn iaeleri de devlet
tarafndan karlanr, kendilerine yazlk ve klk olmak zere ylda iki takm elbise
de verilirdi.
Divan Tekilat
Hz. mer dneminde slam fetihleri ile birlikte devletin gelirlerinde ok ciddi
artlar meydana geldi. Vatandalarn bu gelirlerden adil bir ekilde
faydalanmalarn arzulayan Hz. mer, yapt istiare sonucunda Ssn divan
tekilatn esas alarak bir sistem oluturdu. Hulef-yi Ridn dneminin sonuna
kadar varln koruyan bu sisteme gre vatandalarn tamam hizmetleri esas
alnarak ayr gruba taksim edildi. Bedir savandan nce slam dinini kabul
edenler birinci derece; Kadisiye savandan nce slam dinini kabul etmi olanlar
ikinci derece; dier Mslmanlar ise nc dereceye sahip grevliler olarak kabul
edildiler. Birinci dereceye giren vatandalara 5000; ikinci dereceye dhil olanlara
20003000; dier vatandalara ise 1500 dirhem ile 200 dirhem arasnda maa
baland. Hz. Peygamberin hanmlar ile amcas Hz. Abbas istisna kabul edildi,
kendilerine on ile on iki bin dirhem arasnda maa verildi. Yerleik olmayanlar ise
bu sistemin dnda tutuldu. Merkez ve tarada organize olmu olan Divan
tekilatlarnn banda grev yapanlara ou zaman ktip veya Sahibud-Divan
denilirdi. Gelirlerin ilendii deftere harac divan; giderlerin ilendii defterlere ise
at divan ad verilirdi. Divan kaytlarnn diline gelince; Hulef-yi Ridn
dneminde divan kaytlar bu kaytlarn tutulduu blgede kullanlan dile gre

oluturulmutur. Bir baka ifadeyle sz konusu kaytlar Irak blgesinde Pehlevice;

Msr blgesinde Kpta tutulmulardr. Emevlerin nl hkmdar Abdlmelik b.
Mervan dneminde bu kaytlarn tamam Arapalatrlacaktr.
Hz. mer dneminden sonra devlet gelirlerinin dmesi ile birlikte, divan
sisteminin tam olarak uygulanamad bilinmektedir.
Berid Tekilat
Hulef-yi Ridn dneminde merkez ve tata tekilat bulunan
messeselerden bir bakas ise berid yani posta tekilatdr. Son yaplan
aratrmalara gre bu tekilat Hz. mer tarafndan kurulmutur. Fetihlerin srd
blgeler ile merkezin haberlemesini salamak amacyla oluturulmutur. Snr
boylarndan merkeze gelen mektuplar bizzat Hz. mer tarafndan datlr, hatta
sahiplerine kendisi tarafndan okunurdu. Yine okuma yazma bilmeyenlerin
mektuplar bizzat onun tarafndan yazlrd. Emevlerin kurucusu Muaviye b. Eb
Sfyan tarafndan yeniden yaplandrlmtr. Bundan dolay da kimi
kaynaklarmzda Emevler tarafndan kurulduu iddia edilmektedir.
ORDU
Hz. Peygamber dneminde Mslmanlarn tamamnn asker olarak kabul
edildikleri; sava zamannda savaa gittikleri, bar zamannda ise evlerinde
oturduklar bilinmektedir. Dzenli ordu ilk kez Hz. mer dneminde kurulmutur.
Kaynaklarn ifadesine gre o, nceleri sadece Muhacirler ile Ensar asker kabul
etmi, ancak daha sonra Araplarn tamamn buna dhil edip kendilerine maa
lk dnem slam
balamtr. leriki yllarda slam dinini kabul etmi olan gayr- Arap unsur da buna
fetihleriyle ilgili videoyu
ilave edilmitir. rnein Kfede Deylem kkenli drt bin kiilik birlii buna rnek
izleyiniz.
olarak zikredebiliriz. Maa oranlar da hizmetlerine gre belirlenmitir. Sadece
askerlere deil, ayn zamanda onlarn bakmakla ykml olduklar yaknlarna da
maa balanmtr. Asker maalar yllk olarak denirdi. Ylda bir de kendilerine
gda ve giyecek yardmnda bulunulurdu. Buna rzk denilirdi.
Hz. mer dneminde tam tehizatl bir milyon askerden olutuu
kaydedilen ordu, adna irafet denilen ve 40-ile 100 arasndaki kiiden oluan
birliklerden meydana gelmiti. Barta tamamen sivil grevler yrten bu birlikler,
sava esnasnda balarnda adna arif denilen komutanlar ile birlikte cepheye
gidiyorlard. Bu birliklerin tamam ordu komutanna bal idiler. Ordu
komutanlarna emirul-cnd veya emirul-cey denilirdi. Ordu u birimlerden
oluuyordu:
Mat veya recale: yani piyade snf; haner, kl, kalkan, mzrak, grz,
topuz gibi hafif silahlar kullanmaktayd.

Frsan da denilen svari birlii; kl, kalkan, sava baltas, yay ve ok

kullanmaktaydlar.
Rumat yani okular.
Hz. mer dneminden sonra, zellikle de i ekimelerden dolay, ordunun
asker saysnda d olsa da yukarda zet olarak verdiimiz sistemde bir
deiiklik olmam, aynen devam etmitir.
Hz. Osman dneminde biri Suriye, dieri ise Msrda bulunmak zere iki
donanma (ustul) bulunmaktayd. Dnemin en byk sava gemilerine sahip olan
bu donanmalardan biri -Suriye donanmas- Hz. Osmann Suriye valisi Muaviye b.
Eb Sfyan tarafndan kurulmutur. Suriye gelirlerinin tamamna yaknn buraya
harcayan Muaviye, halife olduktan sonra bu donanmadan faydalanarak Kbrs
adasn fethetmitir.
Donanma emirul-ma denilen amiral tarafndan sevk ve idare ediliyordu.
Emirul-ma valiye balyd.
DNCE HAYATI
Hulef-yi Ridn dneminde devletin sosyal yaps ve idari kurumlar
Kurey lehesi dnemin
hakknda bilgi verdikten sonra imdi de ksaca, dil ve edebiyat almalarndan
iir ve edebiyat dili idi.
balamak suretiyle dnce yaamna bakalm.
Dil ve Edebiyat
Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dneminde devletin resmi ve bilim dili
Arapa idi. Arapa, branice, Habee, Fenikee ve Aramice gibi Sami diller
ailesindendir. Temelde Gney ve Kuzey leheleri olmak zere ikiye ayrlmakta olan
Arapann slam ncesi dnemde Kurey ve mttefikleri tarafndan konuulan ve
Kurey lehesi olarak kabul edilen ksm ayn zamanda bir iir dili idi. Arap
yarmadasnda farkl leheler konuuluyor olmasna ramen, iirler Kurey lehesi
ile inad edilmek idi. Cahiliye dneminde bu lehe ile inad edilen iirlerin en iyileri
Kbe duvarna aslrd. Nitekim slamn indii dnemde Muallakutus-Saba denilen
ve Kbenin duvarna aslm olan yedi iir bulunmaktayd. Bu iirlerin hi biri
Kureyli airlere ait deildi, hepsi de dier kabile airleri tarafndan inad edilmitir.
Kuran- Kerimin, iir dili olan Kurey lehesi ile iniinden sonra, bu lehe
Gney Arap Alfabesiyle gelimi, slam ncesi dnemden kalan birok kitabede karlatmz Gney
Yazlm bir kitabe lehesi ise gerileme srecine girmitir. Ad geen lehe her ne kadar slam ncesi
rnei dnemde yaz dili olarak kullanlmsa da slam dnemde yerini Kuzey lehesine
brakmak zorunda kalmtr. Bu tarihten itibaren yazlan ve ksmen gnmze

ulaan almalarn tamamna yakn bu lehe ile kaleme alnmtr. Burada

zerinde durulmas gereken konulardan bir bakas ise alfabe meselesidir.
slam ncesi dnemde Araplar birden fazla alfabe kullanmaktaydlar. Gney
Araplar ounlukla msned alfabesi kullanyorlard.
Kltrel olarak onlarn etkisinde olan Mekkelilerin nemli bir ksm da bu
alfabeden faydalanyorlard. Yahudilerin youn olarak yaadklar blgelerde ise
brani alfabesinden de faydalanlyordu.
Irak ve dolaylarnda ise Hiri alfabe kullanlmaktayd. Kurann nzulnden
Onbirinci yzyla ait bir ksa bir sre nce Mekkeliler tarafndan renilen bu alfabe, ksa sre ierisinde
kabul grmtr. slamn ilk yllarnda Mekkede bu alfabeyi kullanan on yedi
Tanah sayfas
kiinin bulunduu ifade edilir. Mslmanlarn bu alfabeyi benimsemeleri ve
kullanmaya balamalar, Hiri yaznn yaygnlk kazanmas ve msned yazsnn
lmesine neden olmutur. Hiri alfabe zamanla gelierek gnmzdeki eklini
almtr. Bu gn bu yazya Arap yazs denilmekte olup, birok slam lkesinde
kullanlmaktadr.
Arap dili ile ilgili almalara gelince, Kuran- Kerimin Arap olmayan yeni
Mslmanlar tarafndan yanl okunabilecei endiesinden hareketle Hz. Ali
dneminde balamtr. Hz. Ali, Eb Esved ed-Duelyi grevlendirerek Arap
grameri ile ilgili ilk almalar yaptrmtr. Onun tarafndan balatlan bu almalar
yllar sonra meyvesini verecek ve Abbaslerin ilk dneminden itibaren Arap dili ile
Abbasiler dneminde ilgili ekoller domaya balayacaktr. Kfe dil ekol ile Basra dil ekoln rnek
yazlm bir Kuran olarak zikredebileceimiz bu dnemde Kis ve Ferra gibi byk dil bilginleri
sayfas yetiecektir. Bunlar Arapa gramerini en ince detaylarna kadar tespit edeceklerdir.
Dini ilimler
Tefsir
Kurann anlalmas ve yorumlanmas slamn balangcndan beri
mminlerin en nemli ilgi alanlarndan biri olagelmitir. badetlerin yaplmasndan
dini esaslarn tespitine, insanlar aras ilikilerden, toplum yapsna kadar her alanda
Mslmanlar, ncelikle Kurana bakarak hayatlarn ekillendirmeye almlardr.
Yaptklar ilerin, takndklar tutum ve davranlarn Kurana uygun olup olmadn
renmek onlarn zihinlerini ciddi ekilde megul etmitir. Bu da doal olarak tefsir
Gnmzde ilminin douunu hzlandrmtr. Hz. Peygamber hayattayken ashap
mescitlerde kurulan anlayamadklar konular ona sorarak Kuran anlama ve yorumlamaya
ders halkalaryla ilgili almlardr. Bu anlamda Kurann ilk mfessirinin yani ilk aklaycsnn Hz.
videoyu seyrediniz. Peygamber olduunu syleyebiliriz. Hz. Peygamberin vefatndan sonra sahabe
arasnda Hz. mer, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mesud gibi bazlarnn bu
alanda dierlerine oranla daha fazla ne ktklar grlmektedir. Onlarn da

Kuran aklanmaya alrlarken Hz. Peygamberin tefsirinden faydalanmann yan

sra yerine gre kendi itihatlar ile hareket ettiklerini grmekteyiz. Tefsir ilminin
gelimesinde Hz. merin mstesna bir yeri bulunmaktadr. O, emsar denilen
eyalet merkezlerinin tamamna muallimul-medine unvanyla baretmenler
atam; bunlarn merkez camiinde oturarak halka Kuran retmelerini emretmitir.
Bu amala Kfeye bn Mesud; Basraya Eb Musa el-Ear; Medinede bey b.
Kab; ama Ebud-Derda; Medine ise Selman el-Faris gnderilmitir. Hz. merin
emriyle merkez camilerde oturan bu zevat, halka gnde on ayet okuturlard.
Onlarn ders halkalarnda yetien birok ilim adam ileriki dnemlerde byk
hizmetlere imza atmlardr.
Hadis
Peygamber efendimizin sz, fiil ve takrirlerine, yani grp de itiraz etmedii
amellerin tamamna hadis denilmektedir. Hadis limleri peygamber efendimizin
fiziki yaps ile ilgili rivayetleri de hadis ilmi ierisinde ele almaktadrlar. Hatta baz
hadis limleri bu bilim dalnn kapsamn daha da genileterek sahabe ve tabiin yani
sahabeden sonra gelen neslin de haberlerini iine alr vaziyete getirmilerdir.
Kurankerimden sonraki en deerli kltr hazinemiz olan hadisler, Hz.
Peygamber dneminden itibaren bir araya getirilmeye allmtr. Nitekim o,
slamn ilk yllarnda yani Mekkede Kurankerimin ayetleri ile karaca
endiesiyle hadislerin sahabe tarafndan yazlmasna msaade etmemekteydi.
Fakat ifahi olarak yani szl olarak aktarlmasna ses karmyordu. Medineye
hicretten sonra sahabenin kltr seviyesinin ykselmesi ile beraber hadislerin
Kurankerime karma endiesi ortadan kalkt. Bunun akabinde de hadislerin
yazlmasna msaade etti. Bu dnemde yazlm olup gnmz gelen baz hadis
mecmualar da meydana geldi. Abdullah b. Amr b. s, Vehb b. Mnebbih ve
Semre b. Cndeb tarafndan yazlm olan sahifeleri buna rnek olarak
zikredebiliriz. Hulef-yi Ridn dneminde de benzer rnekleri grmek
mmkndr. Hatta bu dnemde mescitlerde oturup hadis rivayet eden sahabeler
de vard.
Fkh
Fkh, szlkte bir eyi bilmek, iyi ve tam olarak anlamak, derinlemesine
kavramak anlamna gelmektedir. Teknik ifade olarak dinin fruu ve pratik yaama
dair bilgileri ve hkmleri ihtiva eden ilim dalna denmektedir. Fkh, iinde
yaadmz amza kadar ilmihal, hukuk ve hukuk metodolojisi, ekonomi, siyaset
Fkh, kiinin lehinde ve
gibi birok alan ile ilgilenmekteydi.
aleyhinde olan eyleri
bilmesidir. Fkh, douundan gelimesine ve kurumsallap ekoller haline gelmesine
kadar birok evre geirmitir. Peygamber dnemi kukusuz bu evrelerin en
nemlisidir. nk vahye dayal bir hukuk sistemi bu dnemde kurulmutur. Bu

sistem daha sonraki dnemlerde de rnek alnm ve bu genel erevenin yol

gstericilii ile ad geen disiplin gelitirilmitir. Peygamber dnemini de fkh tarihi
asndan ikiye ayrp incelemek gerekmektedir. Bu dnemlerden biri olan Mekke
daha ok inan sisteminin olutuu, ahlakn gelitirildii ve ibadetlerin retildii
bir devre iken, Medine dnemi ise devletin kurulduu, bireysel ve toplumsal bir
takm yeniliklerin meydana geldii bir evreyi oluturmaktadr. Devlet
mekanizmalar iin yeni dzenlemeler de Medinede olutu. Dolaysyla bu
dnemde Hz. Peygamber bir taraftan ibadetler, cihat, aile, miras dier taraftan da
anayasa, ceza, muhakeme usul muamelat, devletleraras ilikiler alannda yeni bir
takm dzenlemeler yapmtr. Peygamberin yapt bu dzenlemelerin byk bir
ksmnn vahiy rn olduu, yani Yce Allahn emriyle meydana geldiini
unutmamamz gerekir.
Fkh tarihinin ikinci evresini ise Hulef-yi Ridn ve Emevler dnemi
oluturmaktadr. Bu dnemde sahabe nesli fkh konusunda belirleyici bir role
sahip olmutur. slam toplumunun yeni sosyal artlar erevesinde yz yze
geldii, bireysel ve toplumsal sorunlar Hz. Peygamberin ve bizzat Kurankerimin
yol gstericiliinin nda zlmeye allmtr. Bu dnemde zellikle farkl etnik
unsurlarn slam dinini kabul etmeleri ve gemilerinden getirdikleri sosyal ve dini
sorunlarn, slam toplumu ierisinde bir deiimin veya bir dnmn meydana
gelmesine neden olmutur. Bunun sonucunda da slam fkhnda byk bir gelime
yaanmtr. Fkh tarihileri bu dnemi slam fkh sisteminin tam olarak teekkl
ettii, geliip serpildii, fkh ekollerinin domasna zemin hazrlad bir devre
olarak bakmaktadrlar. Bu dnemde bata Hz. mer, Hz. Ali, Muz b. Cebel,
Abdullah b. Mesut olmak zere bir fakih sahabe de yetimitir.
ETM VE RETM
slam ncesinde hem Mekke ve hem de Medinede az sayda insan okuma
yazma biliyordu. slam dininin inii ile beraber bu hzla deimeye balamtr.
nk Kurandan inen ilk ayetler sahabeleri okuma ve yazmaya tevik ettii gibi
inen ayetlerin renilmesi veya yazlp korunmas iin de okuma yazma bilen
insanlara ihtiya duyulmaya balanmtr. zellikle Mekkede gizli tebli
dneminde Peygamberin can emniyetini dnen sahabiler srekli onunla
grmeye gitmemekte, ktipleri tarafndan yazlm ve sonra da oaltlm olan
Kuran pasajlarn okumaktaydlar. Nitekim bu paralardan biri Hz. merin enitesi
Said ve kz kardei Fatmada bulunuyor iken Hz. mer tarafndan yakalanm ve
onun slam dinini kabul etmesine vesile olmutur.
Medinede slam devletinin kurulmasyla beraber civardaki Arap kabileler ve
komu devletlerle diplomatik ilikiler geliti. Bu yeni durum peygamberin birok
ktibe ihtiya duymasna neden oldu. Dahas din ve devlet ilerinin yaz olmadan

gelimeyeceini gren Mslmanlar bu konuya daha ok eilmeye baladlar ve

okuma yazma renmeye altlar. Nitekim Bedir savanda esir edilen mrikler
Medineye getirildiklerinde, Hz. Peygamber bunlardan okuma yazma bilenlerin en
az on Mslman ocua retmesi kouluyla zgr braklacaklarn bildirdi.
Bylece bir okumayazma seferberlii balatlm oldu. Bu kurslardan ok sayda
ocuun yararland bilinmektedir.
Hz. Peygamber sadece okuma yazmaya deil, ayn zamanda sahabileri dil
renmeye de tevik ediyordu. Nitekim Zeyd b. Sabiti branice renmeye tevik
etmi, bu dili renince de onu zel mtercimi olarak grevlendirmitir.
Peygamberimiz dneminde sahabelerin eitim ve retimi iin byk lde
mescitten faydalanlmtr. Nitekim onun dneminde burada okuma- yazmann
yan sra bata Kuran ilimleri olmak zere birok ders de verilmekteydi. Kuran
retmek ve insanlar cahiliye kalntlarndan temizlemek iini Hz. Peygamber
stlenmiti. Bunun yannda sahabeden okuma yazma bilenler de mescitte dersler
veriyorlard.
Hz. Peygamberden itibaren birok eitim kurumu geliti. imdi bu kurumlara
ksaca bakalm:
Mescit
Camilerin bir eitim kurumu olarak kullanlmas, Hulef-yi Ridn
dneminde de devam etti. Bu dnemde mescitlerde dini bilimlerin hemen hemen
tamamnn yannda, edebiyat, tarih, dil bilimleri vb. birok sahada ders halkalar
olutu. Sadece erkeklerin katlabildikleri bu ders halkalarnn belli bir program
bulunmamaktayd. Halkn veya talebelerin sorularna gre konunun ak
Mescitlerimiz ile ilgili
salanmaktayd. Hangi hocann hangi camide ders halkas oluturduu bilinirdi. O
videoyu izleyiniz.
konuya ilgi duyanlar sz konusu camide toplanrd. Bir camide ayn anda birden
fazla ders halkasnn oluturulduu da olurdu. Bu konuda en ok hret kazananlar
ise Mekkedeki Mescidul-Haram, Medinede Mescidun-Nebevi, Kfe, Basra ve
Fustatdaki Cuma mescitleridir.
Kttap
ocuklara ilkretim veren kurumlar olan kttaplar, Hz. Peygamber
dneminden itibaren slam tarihindeki yerini almtr. Hz. Peygamber dneminde
okuma-yazma seferberlii erevesinde onun tevikleri sonucunda Medinenin
muhtelif mahallelerinde birok kttap olutu. Mslman ocuklara cretsiz eitim
Kttaplara kzlar ve veren bu kurumlarda okuma-yazmann yan sra temel slami bilgiler de
erkekler birlikte devam verilmekteydi. Toplumdan her kesin katlabildii bu okullara kle veya cariye
ediyorlard.
ocuklar da yer alabilmekteydi. slam ncesi dnemde brakn kz ocuklarnn
eitilmesi, yaam hakk bile tannmyor, diri diri gmlyordu. slam dini kz ile

erkek arasndaki fark kaldrp eitim eitlii getirince onlar da eitim

kurumlarndaki yerlerini aldlar. Hulef-yi Ridn dneminde bu okullarn saysnda
ciddi bir art oldu. Hz. mer dneminde burada dersler veren hocalarn maalar
devlet tarafndan dendii gibi buralarda okuyan ocuklara kk bir de mfredat
belirlenmitir. Buna gre ocuklara iir ve edebiyatn yan sra Kuran ve hadis de
retiliyordu.
lim Adamlarnn Evleri ve Dkknlar

Hulef-yi Ridn dneminin bandan itibaren ilim ile uraan bir gurup
olutu. slami ilimlerin yava yava teekkl etmesinden sonra sz konusu ilim
dallar ile uraan limlerin saynda ciddi art oldu. Camilerde ders halkas kurup
burada eitim veren bilginlerin yannda dkknlarnda ders verenler, hatta evlerini
okula dntrenler de bulunmaktayd.
Peygamber efendimiz
salkl byme ve
ller
doru Arapa
renmek amacyla slam ncesi dnemde Araplar ocuklarn, Arapay hatasz renmeleri iin
Sad oullarnn obasna le gndermekteydiler. Burada sekiz, dokuz yana kadar kalan ocuklar iyi bir
gnderilmiti. Arapa renmi olarak dnerlerdi. Bu gelenek Hulef-yi Ridn dneminde de
devam etmitir.
MAR FAALYETLER
Hulef-yi Ridn dnemi bir taraftan fetihlerin geniledii, dier taraftan
slam devletinin yaplandrld bir dnem iken; te taraftan da imar faaliyetlerinin
en youn yaand bir zaman dilimi olarak karmza kmaktadr. Nitekim Kfe,
Basra, Fustat ve Musul ehirleri bu dnemde kurulmulardr.
Hz. mer dneminde ina edilen bu ehirler nceleri birer askeri garnizon
olarak dnlm olmakla birlikte sonralar tamamen sivil karaktere sahip
olmulardr. Yuvarlak olarak tasarlanm olan bu ehirlerin merkezinde camii,
pazar, meydan ve hkmet kona olan darul-imareler bulunuyordu. Cadde ve
sokaklarn tamam bu merkezi unsura alyordu. Yirmi be metre geniliinde
caddelere sahip olan bu ehirlerin cadde ve sokaklarnn henz o dnemlerde
aydnlatlm olmas; ehir temizlii iin bir birimin kurulmu olmas; ehirde bir
Hz. mer Dneminde ime suyu ebekesi ile buraya bakan bir messesenin varl; yine ehirlerde
na edilen Kufe Darul- kanalizasyon sisteminin kurulmas sz konusu dnemde ileri dzeyde bir ehircilik
maresinin kalntlar anlayna sahip olunduunu gstermektedir.
Hz. mer tarafndan tasarlanan bu ehirler sadece Mslmanlarn ikamet
ettii meknlar olmamtr. Mslman kabileler kendi mahallelerini kurarlarken;
Yahudi ve Hristiyanlar da kendi mahallelerini kendi dini anlaylar erevesinde

dizayn etmilerdir. Bu durum Hulef-yi Ridn dneminde gayrimslimlere

tannan hrriyeti gstermesi asndan neme deer bir konudur.
Hulef-yi Ridn dneminde sadece ehirler kurulmamtr. Kadim ehirlerin
bir ksm geniletilmi; hemen hemen her ehirde hkmet konaklar (darul-
imareler) ina edilmitir. Yine bata Medine olmak zere baz ehirlerde mescitler
ya geniletilmi veya sfrdan kurulmutur. Keza ime suyu iin kuyularn kazlmas
veya su ebekelerinin kurulmas; tarm iin kanallarn kazlmas veya kadim
kanallarn ihya edilmesi; kale yapm ve onarlmas; yeni kprlerin ina edilmesi bu
dnemde karlatmz imar faaliyetlerinden bazsdr. Hatta Hz. mer dneminde
Kufe Darul-mare kan bir ktlk nedeniyle Msrdan Hicaza hububat tamak iin Nil Nehrini Kzl
Kazlarndan bir grnt Denize balayan ve alt ayda tamamlanan bir kanal kazlmtr ki orta boy tekneler
tarafndan rahatlkla kullanla bilen bu kanal, mer b. Abdlaziz dneminin sonuna
kadar yllarca kullanlmtr. Altm dokuz mil olan bu kanal gnmz Kahiresine
yakn bir yerde ina edilmitir.
SOSYAL HZMETLER
Hulef-yi Ridn dneminde sosyal hizmetler alannda da birok yenilik
yaplmtr. rnein Hz. mer dneminde kimsesiz ocuklarn bakmn stlenen bir
kurum oluturulmutur. O yaynlad bir genelgede btn kimsesiz ocuklarn
bakmnn devlet tarafndan stlenildiini ilan etmitir. Yine onun dneminde
dinine baklmakszn yardma muhta yallarn tamamnn bakm da devlet
tarafndan stlenilmitir.
Burada zerinde durulmas gereken konulardan bir bakas ise darud-
duyuflardr.Hz. Peygamber dneminde devlet konuk evleri olarak kurulan bu
messeseler Hz. mer dneminde devletin tamamnda yaygnlatrlm ve bir
taraftan a evleri dier taraftan ise birer misafirhane olarak hizmet vermilerdir.
Yolculara gn barnma ve iae salayan bu messeseler daha sonraki asrlarda
kurulacak olan han ve kervansaraylarn ilk nveleri; hatta ilk vakf messeseleri
olarak da zikredilebilirler.
Hulef-yi Ridn Dnemi ve Takvim

slam ncesi dnemde Araplar belli bir takvim kullanmazlard. nemli
hadiseler takvim ba olarak kabul edilirdi. rnein uzun sre Amr b. Luhayn
lm, Kusayn lm, Fil hadisesi, hatta Ficar savalar, Abdulmuttalibin lm
takvim ba olarak kullanlmtr. Bilindii gibi Hz. Peygamberin doumunda da fil
hadisesi kullanlm ve onun bu hadisenin gerekletii ylda doduu ifade
edilmitir. slam dininin nazil olmasndan sonra biset takvim ba olarak
kullanlmaya balanmtr. Bisetin birinci veya beinci yl eklinde hadiseleri

tarihlendirmek bir gelenek olmutur. Hz. Peygamber ve Hz. Ebubekir dneminde

de belli bir takvim kullanlmamtr.
Hz. mer dneminde yani hicretin on altnc ylnda, valilerinden biri
tarafndan, zerinde tarih olarak sadece aban aynn yazl olduu bir belge
merkeze gnderilmitir. Hangi senenin aban ayndan bahsedildii anlalamaynca
takvim kullanlma zarureti ortaya kmtr. Bunun zerine Medinede yaplan
istiareler sonucunda danmanlarndan ranl Hrmzann nerisi ile mah-ruz yani
ay ve gn takviminin kullanlmasna karar verilmitir. Ancak takvim ba olarak
hangi hadisenin kabul edilecei tartma yaratmtr. Bunun zerine Hz. Alinin
nerisi dikkate alnarak, Mslmanlar iin bir dnm noktas olan hicret, takvim
ba olarak belirlenmitir. Bununla birlikte eski gelenek de dikkate alnm ve
Hicretin cereyan ettii Rebilevvel ay deil de eskiden beri Araplar arasnda ylba
olarak kabul edilen Muharrem ay yln ilk ay olarak kabul edilmitir. Hz. Ali
tarafndan nerilen bu durum bu gn hala Mslman lkelerin nemli bir ksm
tarafndan kullanlmaktadr.

Hulefa-i Raidin dneminde devlet hr, mevali ve klelerden
zet olumaktayd. Devletin banda halife bulunurdu. Halifeye bal

merkez ve tara tekilat devletin idari messeseleri olarak hizmet
verirlerdi. Bu dnemde bata tefsir ve hadis olmak zere fkh vb. dini
ilimlerin yan sra dil ve edebiyatta da birok gelime yaanmtr. Yine
bu dnemde eitime ciddi arlk verilmi, her mahalleye okullar
kurulmu, eyalet merkezlerine retmenler atanmtr. Kurulan birok
sosyal messese ile devletin efkat eli toplumun tamamna uzanmtr.
Yine bu dnemde birok imar faaliyetine de imza atlmtr.
dev
slam medeniyetinin kaynaklarn aratrnz.


1. Zimmi kimlere denilmektedir?
Deerlendirme a) Medineli Mslmanlara

sorularn sistemde ilgili b) slam devleti ierisinde yaayan gayrimslimlere
nite bal altnda yer
c) slam henz kabul etmi olan insanlara
alan blm sonu testi
blmnde etkileimli d) limlere
olarak e) el-Cezire blgesi halkna
2. slam toplumu ierisinde yaayan gayri Mslimlere aadaki haklardan
hangisi verilmemitir?
a) Hukuk adamlarn yetitirme hakk
b) Kendi hukuklarn uygulama hakk
c) skn hrriyeti, mal edinme hakk ve mal emniyeti
d) Eitim ve retim ve sosyal hizmetlerden faydalanma hakk
e) Dier dinleri aalama hakk
3. Ases tekilat hangi grevleri stlenir?
a) Posta
b) Gece bekilii
c) Devletin gelir ve giderlerini toplamak
d) Sadece valiyi korumak
e) Hi biri
4. Aadakilerden hangisi sosyal hizmetler iin sylenemez?
a) Sadece Mslmanlar yararlanrlard
b) Dinine ve diline baklmakszn herkese eit hizmet verirlerdi.
c) lk darud-duyuflar peygamber tarafndan kurulmutur.
d) Hz. mer dneminde yallara ynelik messeseler kurulmutur.
e) Hz. mer tarafndan yetimlerin faydaland kurumlar ina edilmitir.
5. Cizye ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr?
a) Sadece Yahudi ve Hristiyanlardan alnan bir vergi trdr.
b) Koruma mukabili alnr.
c) Kadn, ocuk ve din adamlarndan alnmaz.

d) Herkesten eit olarak alnmaz.

e) Eli silah tutmayanlardan alnmaz.
Cevap Anahtar:
1. b 2.e 3.b 4.a 5.a


KAYNAKLAR
el-ls, Mahmud kr el-Badad (1250/1853). (tsz). Blul-Ereb fi Marifeti
Ahvalil-Arab, I-III, (Muhammed Behcet el-Eser) Beyrut.
Ali, Cevd. (1993). el-Mufassal fi Tarihil-Arab Kablel-slm, I-IX, Badat.
Ali, Salih Ahmed. (1986). Hittul-Basra ve Mntkatuha, Badat.
el-Belzr, Ahmed b. Yahya b. Cbir (279/892). (1987). Futhul-Buldn, (trc.
Mustafa Fayda), Ankara.
el-Cehiyar, Eb Abdullah Muhammed (310/922). (1980). Kitabul-Vzer vel-
Kttb, (thk. Mustafa es-Saka, brahim el-Ebyar, Abdulhafz eleb), Msr.
Fayda, Mustafa. (1982). slamiyetin Gney Arabistana Yayl, Ankara.
Fayda, Mustafa. (1982). Hz. mer ve Fey, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
slam limleri Enstits Dergisi, V, s. 193-203.
Fayda, Mustafa. (1983). Hz. merin Hayber ve evresi ile Necrandan Gayr-
Mslimleri karmas, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, I, zmir, s.
51-67.
Fayda, Mustafa. (1983). Hz. mer ve Ticaret Mallar Vergisi II, Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXVI, Ankara, s. 327-334.
Fayda, Mustafa. (1992). Hz. mer Dneminde Divn Tekilat, Doutan
Gnmze Byk slm Tarihi, (Edit: Hakk Dursun Yldz), stanbul, II, 133-176.
Fayda, Mustafa. (1998). Hulefa-yi Ridn, DA, XVIII, stanbul.
Hamidullah, Muhammed. (1979). slam Peygamberi, I-II, (trc. Salih Tu), stanbul.
Heyde, W. (1975). Yakn-Dou Ticaret Tarihi, (trc. Enver Ziya Karal) Ankara.
Halife b. Hayyat, Eb Amr, (240/854). (1993). Tarihu Halife b. Hayyat, (thk. Sheyl
Zekkr), Beyrut.
bn Him, Eb Muhammed Abdulmelik (218/833). (tsz). es-Siretun-Nebeviyye, I-
IV, (thk. Mustafa Saka ve arkadalar), Beyrut.
bnl-Cevz, Cemaluddin Ebl-Ferec Abdurrahman b. Ali, (597/1200). (1995). el-
Muntazam fi Tevrihil-Mulk vel-mem, I-XII, (thk. Sheyl Zekkr), Beyrut.
bnl-Esr, zzddin Ebl-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232). (1991). el-Kmil
fi't-Trih, (trc. Ahmet Araka), I-XII, stanbul.
bn Miskeveyh, er-Razi,(421/1030). (1987). Tecribu'l-mem, I-II, (thk. Eb'l-Kasm
mam), Tahran.

bn Sad, Eb Abdullah Muhammed (230/844). (tsz). et-Tabaktul-Kbra, I-IX,

Beyrut.
bn ebbe, Eb Zeyd mer el-Basr (262/876). (tsz). Trihu'l-Medineti'l-Mnevvere,
I-III, Kahire.
Saram, brahim. (1997). Emev-Him likileri -slm ncesinden Abbasilere
Kadar-, Ankara.
Sylemez, Mehmet Mahfuz. (2001). Bedevilikten Hadarilie Kfe, Ankara.
et-Taber, Eb Cafer Muhammed b Cerir (310/922). (1987). Tarihu'l-mem ve'l-
Mlk, I-XIII, Beyrut.
Tu, Salih. (1963). slam Vergi Hukukunun Ortaya k, Ankara.
el-Vakid, Muhammet b. mer Vakid (207/822). (1989). Kitbu'r-Ridde ve
Nebzetunmin Futuhil-Irak, (thk. Muhammed Hamidullah), Paris.
el-Yakb, Ahmed b. Eb Yakb b. Vzh (294/897). (1992). Tarihu Yakb, I-II,
Beyrut.
Zeydan, Corci. (1971). slam Medeniyeti Tarihi, I-V, (trc. Zeki Meamiz), stanbul.

İlk Dönem Islam Tarihi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İlk Dönem Islam Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ESK DNYADA VE CAHLYEYE

KADAR ARABSTANDA SYASET

Eski Dnyada Siyaset ve Dini Hayat LK DNEM SLAM

Bu niteyi altktan sonra

Eski uygarlklarn siyasi ve kltr tarihini

ESK DNYADA VE CAHLYEYE KADAR ARABSTANDA

ESK DNYADA SYASET VE DN HAYAT

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 2

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 3

kraln lm sonras Akadlar zayflam ve da canavarlar olarak isimlendirilen

Babil Krall (Amurrular-Keldaniler)

Dini devlet yaplanmasndan sekler bir devlet yapsna gei

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 4

almlardr. Bakentleri Ninovadr. lkada Ortadounun en geni snrlara sahip

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 5

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 6

hareket daha ortaya kmtr. Bu gnk anlamda komnist sistemin temelini de

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 7

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 8

Budizm arln hissettirmeye balam Brahmanizm daha ziyade krsal blgelere

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 9

sahipti. Dolaysyla yerleik hayat benimseyen toplumlara gre hzl din

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 10

Anadoludan g etikleri kanaati kuvvetle muhtemel olan Etrsklerin Roma

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 11

Nesturiliin grleri reddedilerek tabileri Harran blgesine g etmek zorunda

CAHLYEYE KADAR ARABSTANDA SYASET VE DN HAYAT

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 12

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 13

Gney Arabistan/Yemeniler/ Kahtaniler

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 14

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 15

yz tutmas, devletin zayflamasna ve kmesine neden olmutur. Sebe Suresinde

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 16

buralara gelen Hristiyan misyonerler, blgede faaliyet yrtmeye balamlar ve

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 17

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 18

siyasi ve ekonomik anlamda belirleyici olmulardr. Hireliler, Ssn; Nabatiler,

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 19

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 20

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 21

Lahmiler/Hireliler zerine yrm ve Araplarn Halime Gn olarak

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 22

Gassanilerin blgede ulatklar medeniyet seviyesi soydalar olan dier

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 23

belirleyen kabile dengelerinde Kuzeyli-Gneyli ekimelerinin merkezinde yer

Orta Arabistan (Hicaz)

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 24

belirtilmektedir. Kalablk bir kabile olan Amlika bugn Kbenin bulunduu

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 25

Mekke dnda verimli arazileri ve sularnn bolluu ile tannan Medine

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 26

Yaam koullar gerei gk cisimlerinin hareketleri ve bunlarn yeryzne etkileri

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 27

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 28

Yeryznde insanlk tarihinin balangcndan itibaren dnen sosyal bir

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 29

Byk ksm llerle ve verimsiz arazilerle kapl Arap yarmadas, corafi

Dnyann mensubiyet itibar ile en byk dinlerinden biri olan slamn

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 30

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 31

5. Nabat krallnn bakenti aadakilerden hangisidir?

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 32