SLM TARH VE MEDENYETNDE

ANLIURFA
II

Editrler
Prof. Dr. Kasm ulul
Yrd. Do. Dr. mer Sabuncu

2. Bask

1
SLM TARH VE MEDENYETNDE
ANLIURFA
II

Editrler
Prof. Dr. Kasm ulul
Yrd. Do. Dr. mer Sabuncu

anlurfa ubesi anlurfa l Mftl

2
 Bu eser, Urfaya yerleen ve Urfada vefat eden ashaptan: -Peygamber
Efendimizin (a.s.) vahiy ktibi: Hanzaletl-Ktib ve el-Ktib diye anlan-
Hanzale b. er-Reb et-Temm (r.a.) ve Ad b. Umeyra el-Kind (r.a.) aziz
hatralarna ithaf edilmitir.

3
 anlurfa Bykehir Belediyesi Kltr ve Sosyal ler Mdrl Kltr Yaynlar No: 2
Bilim 2.
slm Tarihi ve Medeniyetinde anlurfa Sempozyumu Teblileri: -I-
ISBN: 978-975-8168-20-9
Takm Numaras: 978-975-8165-18-6
Mizanpaj: Geliim Ofset - anlurfa
Kapak: Geliim Ofset - anlurfa
Bask: Semih Ofset Matbaaclk - Ankara
Ankara, Mart 2016

4
 I. ULUSLAR ARASI
SLM TARH VE MEDENYETNDE
ANLIURFA
SEMPOZYUMU (25-27 Mart 2016)

TEBLLER -II-

5
 Harrana Arap Nfusunun Yerlemesi ve Meseller
rnekliinde Harran Lehesinin Dilsel zellikleri
Abdulhakim nel*
Giri
Harran, slm tarihileri ve corafyaclarnn el-Cezre ( )olarak isimlendirdikleri
blgede yer alr. Buraya el-Cezre ad, Frat ile Dicle nehirleri arasnda bulunmasndan dolay
bir ada grnmde olmas sebebiyle verilmitir. slm tarihileri kur ceziresi, el-Cezretul-
Irakiyye ve el-Cezretul-Furatiyye de demektedirler.1 Eski Yunanllar ve bugnk
Avrupallar bu blgeye Mezopotamya ismini vermilerdir. Mezopotamya Yunancada iki
nehir aras anlamna gelmektedir. Mezopotamyay ayrca Araplar siyah anlamnda
Sevad, Sasaniler ise lkenin kalbi anlamnda Dl-i ranehr diye isimlendirmilerdir.
Mezopotamya Sami medeniyetinin oluturduu bir havzadr.2 Samilerin ana yurdu
Mezopotamyadr.3 Hicaz blgesi slmn douundan sonra Mezopotamya blgesini geride
brakarak merkez blge olmutur.
Blgenin kuzey snr Keban ehrinin nnden geen Frat nehri ile balayp, gneyde
Samsat, Rumkale, Birecik, Rakka, Rahbe ve Hille beldelerinin nnden geerek, gneyde
bulunan Divaniye yaknndan douya ynelip Dicle nehrine ular. Buradan Dicle takip
edilerek douya doru mare, Bendar Tiktit, Hadise, Musul, Cezretu bn mer, Hasankeyf,
Tepe Horbustan (Batman) sonra kuzeye dner. Buradan Meyyfrikn (Silvan), Tercil
(Hazro), Atak (lice) ve Hani (Hni) kasabalarndan sonra Palu nnden geerek Murat
nehrine ular.4
Hz. Osmann hilafeti dneminde (644656) ayr bir vilayet haline getirilen el-Cezre
blgesi; Diyar- Mudar, Diyar- Rebia ve Diyar- Bekir adlar ile amillie ayrld. Harran,
bu dnemlerde btn el-Cezrenin merkezi konumunda bulunmaktayd.5
Harran, el-Cezre blgesinin Diyar- mudar ( ) denilen ksmnda yer almaktadr.6
Diyar- Mudar, Harran, Urfa (er-Ruha), Suru (Batna), Birecik (Birtha), Ceylanpnar (Rasul-
Ayn), Rakka, Viranehir (Tel-Mevzin), er-Rahba, Samsat (Sumeysat), Karkisya (el-Busayra)
ve Siverek (es-Suveyda) taraflarn ihtiv eder.
Harran Nuh tufanndan sonra kurulan ilk ehirdir.7 Yakut el-Hamevnin
Mucemindeki bir rivayete gre Harran ismi, brahimin (as) kardei Hrndan ()
gelmektedir. Hrn (), bu ehrin ilk kurucusudur.8 Daha sonra Arap nfusunun meskn
olduu bir yer haline geldi ve bu isim Harran ( )olarak deiime urad.

* Harran . lahiyat Fk. Arap Dili ve Belagat Anabilim Dal, Okutman, a.hakim_122@hotmail.com
1 Sevd Abd Muhammed, el-Ahvlul-ctimiyye vel-ktisdiyye f Bildil-Cezretil-Furtiyye, Badat,
Dru-uunis-Sekafiyyetil-mmeti, 1989, s. 34-35.
2 Kenan Demirayak, Arap Edebiyat Tarihi-I, 2.bask, Erzurum, Fenomen Yaynlar, 2012, s.26.
3 Demirayak, s. 26.
4 bn Havkal, Sretul-Arz, Mektebetul-Hayat, Beyrut 1996, s. 189; Abdlgani Bulduk, el-Cezrenin Muhtasar
Tarihi, (Yay. haz. M. ztrk - . Ylmazelik), Elaz 2004, s.1.
5 Mkrimin Halil Ynan, Diyarbekir, A, Eskiehir 1997, c. 3, s. 606.
6 Yakut el-Hamev, Mucemul-Buldn, Beyrut 1977, Dr Sdr, cilt 2, s. 235.
7 el-Hamev, c. 2, s.235.
8 el-Hamev, c. 2, s.235.
470
 Hz. brahimin Filistine gitmeden nce bu ehirde oturmutur.9 Bu nedenle Harrana
Hz. brahimin ehri10 denilmitir. Harranda brahim peygambere ait bir ev, adn tayan
bir mescid ve Onun otururken yasland bir ta vard.11 Yine Tevratta Abram Harrandan
gittii vakit, 75 yanda idi12 denilmektedir. Tevratn bu ifadesi de Hz. brahimin uzun
yllar Harranda yaadn gstermektedir.
1. Blgede Hkimiyet Kuran Sami Topluluklar
Blgenin bilinen tarihi milattan nce balamaktadr. Bugnk Araplarn atalar olarak
kabul edilen Akkadlar, M.. 2350 ylnda Sargon (Sercun) liderliinde Frat kenarnda Agede
ehrinde bir devlet kurmulardr. Sonraki yllarda Akkadlar Irak ve el-Cezre blgesinin
tmne hkim olmulardr.13
M.. 1850 yllarnda ise Kuzey Arabistan kkenli Amurrler, Fratn dousuna
geerek I. Babil mparatorluunu kurmutur.14 Babil mparatorluunun kral Hammurabi, el-
Cezre blgesini ele geirdikten sonra buraya sami kkenli kabileler yerletirerek blgeyi
samiletirmeye almtr.15
M.. 18. yzyldan itibaren glenmeye alan Kailer (Hiksoslar) de I. Babil
mparatorluunun zayflamasyla Irak ve el-Cezre blgesini ele geirmilerdir. Yine brlerin
el-Cezre blgesinde yaadklarna dair tarihi vesikalar mevcuttur. M.. 13. Yzyln
sonlarnda Harran ovasnda kurulan Paddan Aram Emirliini brler kurmutur. Ahmet
Aslana gre bu emirliin merkezi Tel-Fiddan kydr.16
M.. 18. yzyldan 16. yzyla kadar Hurriler Urfa ve evresinde nemli rol
oynamlardr. M.. 2. binin sonlarnda ise Mitanniler Vaukani ehrinin merkezliinde
devlet kurmulardr. Daha sonra blgeye srasyla Aramiler, Keldaniler, Selefkoslar ve
Abgarlar hkim olmulardr.
Miladi 2. Yzyldan slmi fetihe kadar blge Bizansllarla Sasaniler arasnda
mcadele sahas olmutur. Bu arada da baz tampon emirliklerin kurulmasna msaade
edilmitir.
Blge, 640 ylnda Hz. mer tarafndan grevlendirilen yz b. Ganm komutasnda
fethedilmitir.
2. Harrana Arap Nfusun Nfuz Etmesi
slm tarihisi ve corafyaclar, Dicle ile Frat nehirleri arasndaki blgeye el-Cezre
adn vermilerdir ve blgeyi buraya yerleen Arap kabilelere nispetle ksma ayrmlardr.
Bunlar; Diyar- Bekr, Diyar- Rebia ve Diyar- Mudardr. Tebliimizin konusunu tekil eden
Diyar- Mudar, el-Cezre blgesinin asl ksmn tekil ediyordu. Bu blgenin en nemli tarihi
ehirleri Harran, Urfa (er-Ruha), Suru (Batna), Birecik (Birtha), Ceylanpnar (Rasul-Ayn),
Rakka, Viranehir (Tel-Mevzin), er-Rahba, Samsat (Sumeysat), Karkisya (el-Busayra) ve
Siverek (es-Suveyda) ehirleriydi.17

9 Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1996, s.3.
10 Abdullah Ekinci, Harran Mitolojisi ve Tarihi, anlurfa l Kltr Turizm Mdrl Yaynlar, tarihsiz, s.1;
Ali Bakkal, Harran Okulu, anlurfa Valilii l Kltr Turizm Mdrl Yaynlar, s.8; Abdulvahhab en-
Neccar, Ksasul-Enbiya, Beyrut, Dar hya et-Turasil-Arabiyyi, s.83
11 een, s. 3.
12 Kitab- Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, Tekvin, bab 12, stanbul, Ohan matbaaclk, 2010, s. 11.
13 Ahmet Aslan, Urfa-Harran (Diyar- Mudar) Blgesinin Tarihi, Berikan Yaynevi, Ankara, 2015, s. 24.
14 akir Sabir ez-Zbt, Tarihul-Munazaat vel-Hurub Beynel-Irak ve ran, Badat, 1984, s.58
15 Aslan, s.27.
16 Aslan, s.37.
17 emsuddin Eb Abdillah Muhamed el-Makdis, Ahsenit-Teksm f Marifetil-Eklm, 2. Bask, Nereden:
De Goeje, Leyden, Brill Matbaas, 1906, s. 137-138.
471
 Bu blge slm ncesi dnemden balayarak Araplara yurtluk yapmtr. Ancak kesin
olarak Araplarn buraya yerletii tarihi belirlemek mmkn deildir. M.. 132 ylnda
Edessa kentini hkimiyeti altna alan slale, Araplarn bu blgeye yerletiinin en eski
delilidir. Bu slalenin isimleri onlarn Arap asll olduunu gstermektedir. Yine M.. ilk
asrda Habur ve Sincarn gneyinde konar-ger Araplarn var olduuna dair haberler varid
olmutur. rami blgesinde Arap kesiti dilsel ve rfi olarak yava yava oluurken ksa bir
mddet sonra Bild- Rfidne yeni Araplar akn etmeye balamtr. Bunlar Miladi 3.
yzylda el-Cezre blgesinin kuzeyine gelen gruplara katlmlardr. nc yzyln
sonlarnda da el-Cezre blgesinin Araplamasnda byk neme sahip Hre kralln
kurmulardr.18
Milattan nce blgenin krsal kesimlerine yaylm olan Arap nfus milattan sonra
giderek artmtr.19 Miladi 495-542 yllar arasnda Diyar- Mudarn hemen gneyinde Rabia
ve Bekr kabileleri arasnda meydana gelen Besus savandan sonra Talib b. Vail ve Bekr b.
Vail kabileleri el-Cezre blgesine hzl bir ekilde g etmeye balamtr.20 Bunun yannda
Kudaa kabilesinin iki kolu Tenuh ve Behra da bu blgenin dousuna yerlemitir. lerleyen
dnemlerde Ufeyle yz ve Nmeyriler blgeye g etmilerdir. Bunun sonucunda
slmiyetten nce bata Diyr- Mudar olmak zere el-Cezre blgesinin genelinde Arap
edebiyat kendini gstermeye balamtr. Cahilyye dneminin nl muallaka airlerinden
biri olan Amr b. Kulsum el-Cezre blgesinde yaam Talib kabilesine mensup bir airdir.
Abdul-Mesih b. Esele e-eyban, ve Cabir b. Hanna et-Talib de Cahilyye dneminde el-
Cezre blgesinde yaayan Hristiyan Arap airlerdir.21
slmiyetin douundan sonra kurulan ve etnik olarak bir Arap devleti olan Abgarlar
devleti Edessada (Urfa) kurulunca Arap kabilelerin blgeye g hz kazanmtr. slmi
fetihten sonra Bekr kabilesine mensup batnlar ve zellikle eybanlar fethedilen yerlere
yerlemeye balad.22 III. halife Hz. Osman, am valisi Muaviyeye gl Arap kabilelerini
Bizans snrna yerletirme emrini verince23, Mudarn kollar olan Temim, Kays, Esed ve
baz Kureyli kabileler de Diyar- Mudara yerletirildi.24 zellikle Sffin Savandan (M.
657) sonra Kays airetler blgeye byk oranda yerlemeye balad.25 Bu tarihten sonra bu
blgeye Diyar- Mudar ad verilmeye baland. Arap dili blgede baskn dil haline geldi.26
Emeviler dneminde (M. 661-750) de Arap kabileleri bu blgeye g etmeye devam etmitir.
Son Emevi halifesi Mervan b. Muhammed (693/750) Harranda doup bymtr. Hilafete
geince de slm devletinin bakentini Harrana tamtr.
Emevi hkmranlnn son dnemlerinde Ubade kabilesi Eb Safvan shak b.
Mslim el-Ukayl nderliinde Sumeysat (Samsat) ehrini ele geirmitir ve ehri Abbasilere

18 Max Adrian Simon Freiherr Von Oppenheim, Werner Caskel ve Erich Braunlich. el-Bedv, eviri ve Tahkik:
Macid ubber, el-Varrk lin-Ner, I, s. 104-105.
19 Ahmet Aslan, Bedii Sanatlarn airi el-Hasan b. Esed el-Frik Hayat ve airlii, stanbul, Canta Yaynlar,
2012, s.14.
20 Sevd, s.58.
21 Ahmet Aslan, slmi Fetihten Emev Dneminin Sonuna Kadar Diyr- Mudarda (Harran Blgesinde) Arap
Edebiyat evresi, .. arkiyat Mecmuas Say 22 (2013-1), s. 4
22 Aslan, s. 14-15.
23 el-Belazur, Futuhul-Buldn, Thk., Abdullah Enis et-Tabba, Beyrut 1987, s. 245; Sevd, s. 90.
24 el-Belazur, s. 245; Sevd, s. 90.
25 el-Belazur, Futuhul-Buldn, ev. Mustafa Fayda, Ankara, 1987, s.264.
26 Sevd, s. 64.
472
ancak uzun bir muhasaradan sonra teslim etmitir.27 Yine Abbasiler dneminde Safvan el-
Ukayl ve olu bn Safvan bir mddet Diyar- Mudarda mahalli emirlik kurmulardr.28
Harran blgesinde Arap edebiyat da asl geliimini Emeviler dneminde (661-750)
gerekletirmitir. Arapa blgede yaz ve edebiyat dili olmutur. Emevi halifesi Abdlmelik
b. Mervan slm devletinin divanlarn Arapa tutma emri verince Arapa blgede resmi dil
oldu. zellikle brokraside grev almak ve sarayda yer kapmak amacyla kzan siyasi
rekabet bu blgede Arap iirinin gelimesine vesile olmutur.29 Kabileler arasnda meydana
gelen savalarda baz airlerin n plana ktn grmekteyiz. Kaysn airleri Zufar b. el-
Haris ve Umayr b. el-Hubab, Temim b. el-Hubab, Nafi b. Saffar el-Muharib, el-Cehhef b.
Hekim es-Sulemdir. Emev dneminin en byk airlerinden biri olan iyas b. Salt b.
Tarika mehur adyla el-Ahtal, Aa Talib adyla bilinen Rebia b.Yahya, el-Kutam, Cevvas
b Katal ve uayb b. Kalil ise Talibin airleri idi. Cerir ve el-Ferazdak ise el-Cezrede
oturan Temim kabilesine mensup airlerdi.30
Emevilerin yklndan sonra Arap edebiyat evresi de olumsuz etkilenmitir. Fakat
hicri IV. asrda Hamdani Devleti kurulduktan sonra Arap edebiyat bu blgede en parlak
dnemini yaamtr. Seyfud-Devle el-Hamdan (945-967) saraynda lim, edip ve airleri
toplayarak blgede edebiyatn ve ilmin gelimesine katk salad.31
Hicri IV. asrda da el-Cezre blgesine Kueyr, Ukayl, Kilab ve Nmeyr gibi bedevi
kabileler g etmilerdir. Bu kabileler blgede mahalli emirlikler kurmulardr.32 Urfa ve
Harran evresinde Numeyrler devleti kurulmutur.33 Miladi 950 ylna gelindiinde Suriye
tarafndan Kays airetler youn biimde yeni bir yurt arayyla el-Cezre blgesine akn
etmilerdir.34
el-Cezre blgesindeki kabileler genelde konar-ger bedevi kabilelerdir.35 Bunun
yannda yerleik kabileler de varln srdrmtr. slm corafyaclar H. IV. asrda el-
Cezre blgesindeki Arap kabilelerin vatanlarn tespit etmilerdir. Hemedani VI. asrda
Fratn dousunda Kelb kabilesi, Diyar- Mudarda Mudarl kabileler karma olarak Harranda
Ben Temim ile Ben Suleymin, Rehada yine Ben Suleym, Rasul-Aynda Nemr b. Kast
kabilesinin yaadn aktarmaktadr. Haburda ise Ben Ukayl, Ben Malik, Ben Habib ve
Talibin baz batnlarnn meskn olduunu ifade etmektedir.36
Hicri VI. asrda el-Cezre blgesinde Adnan kabilelere baktmzda bunlarn Ben
Akil ve Esed olduunu grrz. Ben Akilin kollar Ubade ve Ben Hafacedir. Bunlar
Dicle ile Frat arasnda intikal ediyordu. Esedin en nemli kolu ise Ben Halidtir. Bunlarn
intikal alanlarn ise am, Hicaz ve Badat tekil ediyordu.37

27 Oppenheim vd., c. 3, s. 301.

28 Oppenheim vd., c. 3, s. 302.
29 Aslan (a), s.19.
30 Aslan (b), s. 8.
31 Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1996, s. 14.
32 Oppenheim vd, c. 1, s. 107.
33 Aslan (a), s. 21
34 Oppenheim vd, c. 1, s. 107.
35 Sevd, s. 88.
36 Sevd, s. 90.
37 Sevd, s. 94-95.
473
 Gnmzde Harran blgesinde38 44 Arap aireti varln srdrmektedir. Airet
olarak telakki edilen fakat aslnda yle olmayan airetlerin byk kollarn ise airet olarak
saymayp burada onlar zikretmedik. Harranda yaayan airetler yledir; Ben Salebe (
), nem (
),
Ben Ysuf () , Ben cil ( ), Ben Zeyd () , Ben
mhimmed (
), Tammah ( ), Ben iz (
), Qacar (),
Isyali (), cmele () ,


Ubde (), Ben Ised (Esed) () , Tayy (),
Baggara () , Afadle () , mkelt

(), dvet ( ) , Misahre (), hbet (), Ben mir )) , Navach () ,
Eb Badran () , Harace (), Fitt (), Cir (),
Modniy (), Qurr (),

Ben Ihmed (
), Advan (), bhem (), Ummar ( ), Ben Ihsen ( ),
Hadd (),
Saramde (), Ben Davd () , Mehuriy (), rn () ,
ehn (), Cec (Cect) ( - ), Eb Assaf
)), Itfehiyyin ( ), Eb Halas
( ) ve Ben Hatb () .

3. Harran Lehesi
Bu konuya balamadan nce lehenin ne olduunun akla kavumas gerekir. Lehe
(ng. Dialect, Ar. ), kendine has dil zelliklerini barndran ve belli bir corafik blgede
fertler tarafndan kullanlan bir btndr. Bu dil zellikleri ses, sarf, nahiv ve delalet ile ilgili
olabilir. Lehe bir dilin deiik lkelerde veya blgelerde ayn dile mensup kiilerce
konuulan bir biimi olduundan dier lehelerden farkl zellikler barndrmaldr. Fakat bu
farkllklarn snrl olmas gerekir. Bylece yabanclap ayn dili konuan karde leheler
tarafndan anlalamayan bir dil haline gelmemelidir.39
Az (parler, mundart) ise, ayn lehe iinde daha kk yerleim blgelerine zg
olan ve daha kk ayrmlara dayanan konuma biimidir.40
Harranda konuulan Arapa, kendine has baz zellikler gsteren bir leheye
dnmtr. Bir dil geni kitlelere yaylm ve pek ok kii tarafndan konuulur olmusa
orijinal halini uzun sre korumas mmkn deildir. ok gemeden dilde oluan
farkllamalar anadilin lehelerini oluturur. Arapa da her dil gibi bu kanuna boyun emi ve
lehelere ayrlmtr.41
Modern dnemde leheleri inceleme zellikle 19. ve 20. yzyllarda Avrupa
niversitelerinde domu ve gelimitir. Hlihazrda modern dil incelemelerinde nemli bir
unsur haline gelmitir. Gelimi baz niversiteler kendi bnyelerinde leheler zerine zel
blmler amtr. 42
Trkiyedeki lehelerle ilgili dikkat eken bir durum da Araplarn burada bu tr
lehelerin varlndan haberdar olmamalar ve modern dnem lehe tasniflerinde bu leheleri

38 Harran blgesi dediimizde buna Harran ve evresinin yan sra Akakale ve evresi ile Urfa ve evresi
dhildir.
39 brahim Enis, Fil-Lehecatil-Arabiyye, Kahire, Mektebetul-Anclu el-Msriyye, 1965, s.17-18.
40 Doan Aksan, Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim), Ankara, 2003, c. 1, s. 141, 142.
41 Sevda Alan ve smail Gler, Kurey Lehesinin Klasik Arapaya Etkisi, Uluda niversitesi lhiyat
Fakltesi Dergisi, c. 16, say: 2, 2007, s. 330.
42 Muhammed Riyad Kerm, el-Muktadab fi lehcatil-Arab, b.y, 1996, s.43
474
grmezden gelmeleridir. Bunun aksine Avrupal aratrmaclar tarafndan bu konuda birok
aratrma yaplmtr.43
Arap lehelerinin gsterdii farkllk dilde bir bozulmann gstergesi deil aksine gelime
ve ilerleme olarak yorumlanmaldr.44 Dilbilimcilerin lehe konusuna nceleri pek nem
vermemelerinin temel nedeni, lehelerin uzun sre ulusal dilin bozuk ve yersiz bir biimi
olarak grlm olmasdr.45 Arapada Kurnn dili olan Kurey lehesi Standart
Arapann temel llerini vermi ve Arapay bir standarta oturtmutur. Bunun iin Kurey
lehesinde olmayan kullanmlar fasih dnda tutulmutur. Hicaz ve Kurey eksenli dil,
standart dil olarak kabul edilmitir.46 Hlbuki yaplan baz aratrmalar Fasih dilin temel
llerini ortaya koyan Kurnda bile eitli kabile ve blgelere ait 64 deiik lehenin
kullanldn gstermitir.47 Dolaysyla bir kullanmn fasih saylabilmesi iin Kurey
lehesinde kullanlmas gerektii tezi doru bir tez deildir.
Harran Lehesiyle ilgili Stephan Prochzkann Lexial Features Of The Arabic
Dialect Spoken n The Harran-Urfa-Region48, Does geographical periphery imply linguistic
periphery? The examples of the Arabic dialects of Cilicia and Urfa in Southern Turkey49,
The Bedouin Arabic Dialects of Urfa50, Interesting Facts on Ancient Mounds Three
Texts in the Bedouin Arabic Dialect of the Harran-Urfa-Region (Southeastern Turkey)51 adl
ngilizce yazlm bildirileriyle, Almanca yazlm Gensse aus der Steppe:
Kulturgeschichtliches und Etymologisches zur Wstentrffel nebst einem Text im arabischen
Dialekt von Urfa (Sdost-Trkei)52 adl bildirisine ulatk.
Prochzka, bu almalarnda blgenin tarihinin yan sra, Harran lehesindeki
kelimelerin yapsn; birtakm fiillerin gaip sasndaki mazi ve muzari ekimlerini, baz
kelimelerin e anlamlarn, Irak Lehesiyle Harran Lehesinin baz benzerliklerini, harflerin
Arap alfabesinde bulunmayan baka harflerle yer deitirmesini incelemitir. Ayrca blgede
yaayan Araplardan dinledii gnlk konumalar aktarmtr.
Yerli aratmalarda ise yalnzca Ahmet Aslann slmi Fetihten Emev Dneminin
Sonuna Kadar Diyr- Mudarda (Harran Blgesinde) Arap Edebiyat evresi53adl makalesi
ile Artuklu niversitesinin gerekletirdii 1. Uluslararas Trkiyede Konuulan Arapa
Leheler ve Szl Edebiyatlar Sempozyumunda sunduu )
( adl bildirisini zikredebiliriz.

43 Abdulhadi Timurta ve M. irin kar, Mardin-merlide Kullanlan Arap Lehesi zerine Dilsel Bir Tahlil,
Uluslararas merli meran ve evresi Sempozyumu 2011, stanbul, Kent Iklar Yaynlar, 2012, s. 397.
44 Feriha, Enis, el-Lehect ve slbu Dirsetih, Beyrut 1989, Dru'l-Cl, s. 85- 86.
45 Erol Kara, Lehe Bilimi ve Dil Haritalar, Ankara, Trk Dili, 1991, Ekim 2, say: 478, s. 301.
46 Murat Yldz, Standart ve Yerel Arapann Tarihsel ve Filolojik Snrlar: Msr Lehesi rnei, Dinbilimleri
Akademik Aratrma Dergisi, c. 10, Say 3, 2010, s. 25-26.
47 Alemuddn el-Cund, Lehcetul-Kurnil-Kerm Beynel-Fush ve Lehectil-Kabil, b.y, Drul-Ulm,
1960, s.40.
48 Alf Laha wa laha, 9. Aida konferans, Editr: Olivier Durand v.d, Mnster, 2014, s. 339-350.
49 Romano-Arabca, VI-VII, 2006, s.109-132.
50 5. Aida konferans, Cadiz, 2002, s.75-88.
51 Ingham of Arabia, Leiden Brill, 2013, s.203-213.
52 Des Insttuts Fr Orentalstk Enstits tarafndan yaynlanan Viyana Dergisi, c. 100, Viyana, 2010, s. 119-
135.
53 Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 17 (2012), say: 27, s. 196-191; stanbul niversitesi,
arkiyat Mecmuas, say: 22, yl: 2013, s. 1-22.
475
 A. Harran Lehesinin zellikleri
Harran lehesi usulleri, kurallar ve mant itibariyle fasih Arapaya dayanr.
Trkeden etkilenmesine gelince bunu da gz ard etmek mmkn deildir. Fakat bu
etkilenme Harran lehesinin zne ve yapsna ok dokunmamtr. Daha ok baz eyalarn
isimleri, birtakm stlahlar ve modern kavramlar alanndaki boluk Trke ile kapatlmtr.
Harran Arapas corafik olarak Fasih dilin konuulduu blgeden uzak olmas ve
yalnzca konuma dilinde kullanld iin birtakm bozulmalar da beraberinde getirmitir. Bu
blgede konuulan dil artk kendine has baz zellikler gsteren bir leheye dnmtr.
Birok lehe ile ortak kullanmlar mevcuttur. Dier lehelerde olduu gibi Harran lehesinde
de kekee, istint, telteletu Behra, iki zamiri derceden telaffuz, imale ve feilun veznindeki
fiilin ilk harfini esreli okumak gibi kullanmlar mevcuttur.
1. Kekee: Rabia ve Mudar kabilelerinin lehesinde mzekkeri mennesten ayrt
etmek iin Kaful-hitab yerine n harfi kullanlr.54 rnein
yerine



denilir. Harran lehesi de bu kullanm almtr. Fakat zamanla in harfi yerine
e harfi kullanlmaya balamtr. yerine denilir.
2. stint: Sad b. Bekr, Huzeyl, Ezd, Kays, Ensar kabilelerinin leheleriyle Yemen
ehlinin lehesine gre sakin ayn harfi nun harfine evrilir.55 rnein yerine denilir.56
Bu kullanm Harran lehesinde aynen kullanlmaktadr. rnein yerine
denilmektedir. Hz. Peygamber de baz hadislerde bu leheyi kullanmtr. Mesela

hadisinde57 bu kullanm mevcuttur. Yine Hz. Peygamber, Temim ed-Drye

yazd mektupta ifadesini kullanmtr.58 Dua hadisinde

buyurmutur.59 Bir adama ifadesini kullanmtr.60 Baz kraatlerde
de bu kullanm mevcuttur. rnein el-Hasan, Talha, bn Muhaysn ve ez-Zefern gibi kraat
imamlar Kevser suresinin ilk ayetini eklinde okumulardr ve bu kraat Hz.
Peygamberden de rivayet edilmitir.61 Eb Hayyann (1256/1344) el-Bahrul-Muht adl
eserinde Tebrznin Bu dil Kureyin ilklerinden Arab- ribenin dilidir dedii nakledilir.62
el-Aa da beyitinde yle demitir:

54 Riyad Kerm, s.133; Ahmed Taymr B, Lehectul-Arab, el-Mektebetus-sakfiyye, 1973, s. 61.

55 Celleddin es-Suyt, el-Muzhir f Ulmil-Luati ve Envih, 3.Bask, Kahire, Mektebetu Drit-Turs,
tarihsiz, c. 1, s.222; Riyad Kerm, s. 141; Taymr B, s. 113; Mahmud b. mer ez-Zemaher, el-Fik f
arbil-Hads, Tahkik: Muhammed Ali el-Beccv ve Muhammed Ebl-Fadl brahim, 2. Bask, Beyrut 1971,
Drul-Kutub, c. 1, s.17.
56 Halil b. Ahmed el-Ferhid, Kitbul-Ayn, Tahkik: Abdulhamd Hindv, Beyrut 2003, Drul-Kutubil-
lmiyye, c. 4, s. 237.
57 bnl-Esr el-Cezer, en-Nihye f arbil-Hadsi vel-Eser, Tahkik: Tahir Ahmed ez-Zv ve Mahmud
Muhammed et-Tannh, b.y., el-Mektebetul-slmiyye, tarihsiz, c. 5, s.76.; Benzer bir ifadeyle bkz. Eb Hayyan
el-Endeles, Tefsir el-Bahrul-Muht, Tahkik: Abdurrezzak el-Mehd, Beyrut, Dru hyait-Tursil-Arabi,
tarihsiz, c. 8, s.740
58 Taymr B, s.114.
59 bnl-Esr, c. 5, s.76.
60 bnl-Esr, c. 5, s.76.
61 Eb Hayyan, c. 8, s. 740; Muhammed Edb Abdulvhid, Mucemul-Fash Minellehectil-Arabiyye,
Riyad, Mektebetul-Ubeykan, 2000,s. 550.
62 Eb Hayyan, c. 8, s.740.
476
 63


Atn meliklerin atlarnn en hayrlsdr
Ona zrh giydirilir ve arpa verilir.
te bu kullanm bugn Harran lehesinde varln srdrmektedir. Ayrca
gnmzde rdndeki Suveylih ehrinde de istinta kullanlmaktadr.64
3. Telteletu Behra: Bilindii zere rubai olmayan muzari fiillerde muzaraat harfi
fethal okunur. Rubai olan muzari fiillerde ise muzaraat harfi treli okunur. Ancak Behraya
muzari fiilin ilk harfinin esreli okunmas nisbet edilmitir. rnein yerine kullanlr.
Buna da Telteletu Behra denilmitir.65 Harran lehesinde ise hem mazinin hem de

muzarinin ilk harfi esreli okunur. rnein mazide muzaride ise denilir.
Bu leheye ait kullanm Kurn- Kerm kraatlerinde de mevcuttur. Kraat
imamlarndan Ubeyd b. Umeyr el-Leys, Zer b. Hubey, Yahya b. Visb, en-Naha ve Ame
Fatiha suresindeki ayetinde nun harfini kesreli olarak eklinde okumulardr.66
Yahya b. Visb, Eb Rezn el-Ukayl ve Eb Nuheyk l-i mran suresinin 106.
ayetinde geen ve kelimelerini ve eklinde te harfini esreli okumulardr.67
Yine Yahya b. Visb Hud suresi 113. ayette ayetinde kelimesinin te
harfini kesreli okumutur.68
Yahya b. Visb, Talha ve Huzeyl b. urahbil el-Kf, Yasin suresi 60. ayette
ibaresinde ikinci kelimenin ilk harfi olan hemzeyi kesreli okumulardr. Yine shak el-
Ezrak Hamzadan Hud suresi 113. Ayette eklinde te harfini
ifadesini
kesreli olarak rivayet etmitir.69 Bunun gibi birka rivayet daha mevcuttur. Biz daha fazla
uzatmamak iin bu kadaryla yetiniyoruz.
Burada unu belirtmek gerekir ki bu leheyi kullanan kabilelerden Behra ve Kelb
amda Iraka yakn bir blgede, Rabia Hre, Kufe ve civarnda eitli blgelerde yayordu.
Temim ise el-Cezre blgesinin dousunda ikamet ediyordu. Huzeyl dnda kelimeyi esre
okumaya meyleden btn bu kabileler el-Cezre blgesi ve Irak civarnda yayordu.70
Yukarda kraatlerle zikrettiimiz rivayetlerin tmnde esreli ekilde okuyuu rivayet eden
kraat imam Yahya b. Visb da Kufelidir ve Ben Esedin mevalilerindendir.71

4. Felun Veznindeki Kelimenin lk Harfinin Esreli Okunmas: Bilinen kullanma

gre feilun veznindeki kelimenin ikinci harfi ister boaz harflerinden olsun isterse de olmasn
bu kelimenin ilk harfi fethal okunur. Behra, Temim, Esed, Kays, Huzeyl, Rabia ve Kelb72
kabilelerine nisbet edilen leheye gre ise veznindeki kelimenin ikinci harfi boaz

63 Eb Hayyan, c. 8, s.740.
64 Riyad Kerm, s.142.
65 Riyad Kerm, s.143.
66 er-Rcih, s. 114.; Eb Hayyan, c. 1, s. 38-39
67 Eb Hayyan, c. 1, s. 36.
68 er-Rcih, s. 114.
69 er-Rcih, s. 114.
70 er-Rcih, s. 116-117.
71 er-Rcih, s. 114.
72Abduh er-Rcih, el-Lehectl-Arabiyye fil-Krtil-Kurniyye, skenderiyye, Drul-Marife el-
Cemiyye, 1996, s.116.; Riyad Kerm, s.147-148
477
 . nl dil ve edebiyat limi Eb
harflerinden biriyse ilk harf kesreli okunur.73 rnek: ,
Zeyd el-Ensari (737/830) de Yemen ehlinin bir ksmnn feilun veznindeki btn kelimelerin
faul-filini kesreli okuduunu ifade eder.74 Bu kullanm Harran lehesinde varln
srdrmektedir. rnek: .
5. ve Zamirlerinin eddeli Okunmas: Hemdan lehesine ait olan bu
kullanmda75 ve zamirlerinin son harfi eddeli olarak ve eklinde okunur. Bu
kullanm da Harran lehesinde varln devam ettirmektedir. rnek: O (erkek) gitti
ve O (kadn) gitti.
Kis, zamirinin aslnn gibi harfli olduunu syler ve denildiini
ifade eder.76
6. mle: Temim, Kays, Esed, Hevazin, Sad b. Bekr, Bekr b. Vail kabileleri ile baz
blgelerde Yemenli kabileler ile Necd ve Yemame ehli imale yapmaktadr.77 Bedeviler
kelamda iktisad tercih ettikleri iin imaleyi daha ok kullanrlar.78 Harran lehesinde de imle
oka bavurulan bir unsurdur.
7. Ekelnl-Bergs Lehesi: Sibeveyh (v. 796) erken dnemde baz Araplarn fail
tesniye veya oul ise fiili de tesniye veya oul kullandklarn ifade etmitir.79 Lehe
biliminde buna (Ekelnl-Bergs) Pireler beni yediler lehesi denir. Bu lehe Tay veya
Ezd-i enua kabilelerinin ya da Yemendeki bir kabilenin dilidir.80 Bu kullanm Harran
lehesinde tamamen bu ekilde mevcut durumdadr. u kadar var ki Harran lehesinde
fiillerde tesniye kullanm yoktur. Tesniye yerine de oul kalp kullanlr. rnek:
Adam ld. Adamlar ldler.Kurn- Kermde de Enbiya Sresi 3. ayette (


)bu leheye ait bir kullanm mevcuttur.
81 82

8. Dier Hususlar: Yunus suresinin 53. ayetinde

O (azap) bir gerek midir? diye senden haber istiyorlar. De ki: Evet, Rabbime

andolsun ki o phesiz gerektir ve siz ciz brakacak deilsiniz eklinde geen : Evet
kelimesinin bugn baka bir blgede Harranda olduu kadar yaygn bir ekilde kasemden
bamsz olarak evet anlamnda kullanldn bilmiyoruz.
Harran lehesinde ism-i fail olan bir kelime hemze ile balyorsa bu hemze mim
harfine evrilir. rnein , ,
ism-i fail olan kelimelerdir. Bunlarn Harran
lehesindeki karlklar , )(
ve eklindedir.

73 Riyad Kerm, s.44 ve 147.

74 Riyad Kerm, s.148.
75 Riyad Kerm, s. 45 ve s. 150
76 Edb Abdulvhid, s.563.
77 Abdulfettah smail e-elb, el-mle fil-Krti vel-Lehectil-Arabiyye, Beyrut 2008, Mektebetul-Hill,
s. 111-113; Riyad Kerm, s. 169-170
78 Riyad Kerm, s. 170-171
79 Sbeveyh, Eb Bir Amr b. Usman b. Kanber, el-Kitb, Bulak 1898, c. 1, s. 136.
80 Muhammed Al es-Sabbn, Hiyetus-Sabbn all-Emn, Dru hy-il-Kutubil-Arabiyye, tarihsiz, c.
2, s.48.
81 Zalimler gizli fslt yaptlar
82 er-Rcih, s. 221.
478
 Harran lehesinde zamiri muttasl (bitiik) zamir olduunda sakin ( vav)
harfine dner. rnek: kelimesinde zamiri muttasl (bitiik) zamir olduundan sakin
vav harfine evrilirek Harran lehesinde eklinde okunur.
Harran Arapasnda bir atf edatdr ve atf harfi olan n karldr. Ayrca da
atf harfi olarak kullanlr.
Harran Arapasnda l kelimesi bir art edatdr ve manasndadr. Ayrca de
art edat olarak kullanlr. Harran Arapasnda kullanlan yahut Fasih Arapadaki nn

karldr.
Yine Harran lehesinde naht oka bavurulan bir unsurdur. Bismillahn
besmele, Elhamdulillahn hamdele eklinde ksaltlmasna naht denir. Harran lehesinde
nahte rnek verecek olursak yerine ; yerine ; yerine
kullanlmasn zikredebiliriz.83
B. Harflerin Telaffuzu
Harran Araplar telaffuzunda zorlandklar harfleri belli bir kurala bal olmakszn
deitirerek telaffuzu daha kolay gelen baz harfler semilerdir. Harran ve evresinde
(kef) harfi belirli bir kaideye bal olmakszn bazen ( e) olarak telaffuz edilir. rnein
yerine ; yerine denilir. ( kaf) harfi de belirli bir kaideye bal
olmakszn bazen ( ge) bazen ( cim) bazen de ( e) olarak telaffuz edilir. rnein
yerine , yerine ve yerine denilir.
Harran lehesinde hemze ok az kullanlr. Bunun iin onun yerine daha gl harfler
seilmitir. Ayn harfi gibi. rnein yerine denilir. Bu Kays, Esed ve Temimin
ananesinden kalma bir kullanmdr. Bu kabilelerin lehesine gre hemze ayn harfine
evrilir.84 Hemzeyi kullanmamann nedeni dile arl ve boazdaki yerinin uzakldr.
Bunun iin yerine , yerine de denir.
Harflerin ibdaline gelince bunun da belirli bir kaidesi yoktur. Syleyi nasl kolay
geliyorsa o ekilde ibdal yaplmaktadr. rnein kaf harfi bazen kef harfine ibdal edilir.
yerine denilir. Burada Trke dilinin etkisini de unutmamak gerekir. Harran
lehesinde ( zal) harfi de genelde ( dad) harfine ibdal edilir. yerine denilir.
Ayn ekilde elif-i maksure ve elif-i memdude ta-i marbutaya ibdal edilir. rnein yerine
; yerine denilir. unu da belirtmek gerekir ki ta-i marbuta sakin olduunda he
harfine evrilir. Yukarda verdiimiz rneklerin telaffuzu ve eklindedir. Fakat izafet
durumunda ta-i marbuta olduu gibi telaffuz edilir. rnek:
Harran lehesinde ( e), ( ge), ( pe) gibi harfler kullanlr. Bunun yan sra ,
, , , gibi harfler de olduu gibi telaffuz edilir. Baz lehelerde olduu gibi yerine
, yerine , yerine ve yerine kullanlmaz. Bunun yan sra

83 Reid Atiyye, Mucemu Atiyye fil-mmiyyi ved-Dahl, tashih: Hlid Abdullah el-Kerm, Beyrut, Drul-
Kutubil-lmiyye, tarihsiz, s.6
84 Riyad Kerm, s.126; Taymr B, s.39-40.
479
lam- tarif te tam olarak telaffuz edilir. Baz lehelerde olduu gibi elif veya lam
drlmez.85
C. Morfolojik zellikler
1. simlerde Tekil-Tesniye ve Cem
Arapada bir isim ya tekil, ya tesniye yahut ta ouldur. Harran Lehesini konuan
Araplar ismin bu trn de kullanrlar. Tesniye kipini kullandklarnda ise elif ( )harfiyle
kullanmayp her zaman ya ( )harfiyle kullanrlar. rnein cmledeki konumunu
gzetmeksizin merfu konumda yerine , yerine derler.
simlerde Ceme gelince Harran Araplar cem-i teksirin yan sra dzenli oul ad
verilen cem-i mzekker salim ve cem-i mennes salimi de kullanrlar. Cem-i mzekker
salimde cmledeki konumunun merfu, mansub veya mecrur olmasna bakmakszn yerine
ile kullanrlar. rnein merfu konumda yerine derler. Nasb ve cer durumunda
kullanm eklinde zaten herhangi bir farkllk mevcut deildir. Cem-i mennes salime de bir
rnek verecek olursak kelimesini zikredebiliriz. Krk (dzensiz) oula gelince
kelimesini eklinde oul yaparlar.
Bunun yannda szlklerde ve gramer kitaplarnda rastlayamadmz trde oul
yapld da grlmektedir. rnein kelimesi ( uklma) veya ( uklmah) eklinde
oul yaplmaktadr.
Arapa olmayan motor kelimesinin de iki ekilde oul yapldn mahade ettik.
Yaygn olan ekli ( muvtr) tarznda iken ikinci ekli de ( mtort) tarzndadr.
Burada krk cemi ile cem-i mennes salim kalplarnn kullanld grlmektedir.

2. Marifelik Nekrelik
Harran Araplar bir kelimenin nekre olduunu gstermek iin onu yaln haliyle yani
bana ( )getirmeden seslendirirler. Nekre olan bir ismi marife yapmak iin de dier
Araplarda olduu gibi ( )taks getirirler.
3. Zamirler
Harran Lehesinde zamirlerde de tesniye kullanm yoktur. Tesniye kipi yerine oul
kipi kullanlr. Gaib ve gaibe zamirlerinin tm eddelidir. Muhatab sasnda ise mim harfi
yerine vav harfi kullanld grlmektedir.

Gaib
Gaibe
Muhatab

Muhataba
Mtekellim
4. Soru Edatlar
Ne?
Kim?

85 Mecid Muhammed Ali el-Kaysi, Mevsuatul-Luatil-Ammiyyetil-Badadiyye, Amman, Darul-Edib, 2013,

s.29
480


Ne zaman?
/

Nerede?
Hangi?
Ne kadar?
Nasl?
Ka?
5. aret simleri




Ayrca Harran Araplar yakn iaret etmek iin ( hni/burada), uza iaret etmek
iin de ( hnk/orada) derler. Bu kullanm ve kelimelerinin farkl telaffuz eklidir.
6. Fiiller
Harran Araplar isim kelimelerde mfret (tekil), tesniye (ikil) ve cem kiplerinin
tmn kullanrlar. Fakat fiillere gelince fiillerde tesniye kullanm mevcut deildir. Tesniye
kipi yerine oul kipi kullanlr. Dolaysyla fiillerde sadece tekil ve oul olmak zere iki kip
kullanlr.
Mazi Fiil ekimi

Gaib

Gaibe
Muhatab

Muhataba
Nefs-i Mtekellim
Harran Araplar mazi bir fiili olumsuz yapmak iin fasih dilde olduu gibi bana
edatn getirirler. rnek: ( yazmad)

Muzari Fiil ekimi

Gaib

Gaibe

Muhatab
Muhataba

Nefs-i Mtekellim
Harran Araplar muzari bir fiili olumsuz yapmak iin de bana edatn getirirler.
rnek: ( yazmyor)

Emir Fiil ekimleri

Harran Araplar olumsuz emir (nehy) yaparken de edatn kullanlrlar. rnek:
(yazma), ( yazmasn)

481
 4. Harran Meselleri
kknden treyen kelimesinin oulu dir. Ayakta dikilmek,
bulunduu yerden ayrlmak, faziletli olmak, benzetmek veya benzemek anlamlarna gelir.86
Istlahta ise, belli bir kaynaktan km olmakla birlikte zamanla kabul grp yaylan
ve herkes tarafndan kullanlarak mehur olan szlere denir. Baka bir tanma gre, kendisiyle
hlihazrdaki bir hadisenin gemiteki hadiseye benzetildii, isabetli manaya sahip veciz
szdr.87
Arap dilindeki meseller, nesir trnn en nemli blmn oluturmaktadr.
Mesellerin ksa ve zl oluu, halkn meselleri daha kolay ezberlemesini ve gnlk
hayatlarnda karlatklar olaylar ve durumlar karsnda daha sk kullanmasn salamtr.
Meseller sylendikleri dnemde genelde szl olarak nakledilmitir. Dolaysyla mesellerin
byk bir ksm ne yazk ki kaybolmutur. Cahiliye dneminde her ne kadar baz mesellerin
kaydedildiine dair bilgiler varid olmusa da88 bu kaytlar mesellerin tmn kapsayacak
nitelikte deildi. Emeviler dneminde balayan tedvin faaliyetleriyle bu mesellerin bir ksm
gnmze kadar ulaabilmitir.

A. Harran Meselleri ve Fasih Meseller

Harran ve evresinde Araplarn kulland bin civarnda mahall mesel tespit ettik.89
Tm mesellerde olduu gibi bu mesellerde de sistematik bir dil yapsndan sz etmek
mmkn deildir. Zira meseller kullanm alan geni olan, duyulduu ekliyle aktarlan ve
ortak tecrbenin rn olan szlerdir. Bu yzden mesellerin dil kurallarna aykr olarak
nakledilmesine msamaha ile baklmtr. Kimi mesellerde vezin ve kafiye n plana
alndndan nahiv kural ve irab sanatndan bahsetmek pek mmkn deildir.90
Ortak bir dil, kltr, medeniyet ve dine sahip olan slm milletlerinin ayn deerlere
sahip olmas ve dil zellikleri deise de olaylar karsnda ayn tepkileri verip birbirine yakn
szler kullanmas gayet doaldr.
Fasih meselleri ihtiva eden eserleri incelediimizde Harranda kullanlan mesellere
benzer veya tamamen ayn meseller olduunu grmekteyiz.91 Burada tek fark baz Harran
mesellerinde dil ve irab kurallarna nem verilmemesi ve baz kelimelerin bilinen mehur
anlamndan koparlp ona yeni zel anlamlar verilmesidir.
Harranda kullanlan 92 eklindeki mesel fasih emsal

kitaplarnda veya 93
eklinde zikredilmektedir. Bu meselin Harranda nakledilen ekline baktmzda meseldeki
birka kelimenin telaffuzu dnda bir farkllk olmadn grmekteyiz. Harran Arapasndaki

86 bn Manzur, Lisanul-Arab, Beyrut, Dar Sadr, tarihsiz, c. 11, s. 610-611.

87 Abdulmecd Katm, el-Emslul-Arabiyye, Dmak, Drul-Fikr, 1988, s.11
88 Demirayak, s. 94-95.
89 Bu mesellerin byk bir ksm iin bkz. Abdulhakim nel, Harran Araplarnda Dil ve Edebiyat
Balamnda Arapa Meseller ve Tahlilleri, Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, 2016
90 Yasin Kahyaolu ve Adnan Demircan, Mardinin merli lesinde Kullanlan Baz Ataszleri, Harran
niversitesi lahiyat Fak. Dergisi, Say:16, Temmuz-Aralk 2006, s. 102.
91 Mesellerde rivayet farkll iin baknz: Katm, s. 216-226.; Demiayak, s.269.
92 Evi camdan olan kii insanlara ta atmaz.
93 Evin camdan ise insanlara ta atma.
482
( evi olan kimse) kelimesi kelimesine karlk gelmektedir. Fasih dildeki
(cam) kelimesi ise kelimesine dnmtr. Bu dnm de bir harfin baka bir harfle yer
deitirmesidir ki buna kalb denir. Meseldeki muzari fiili gelince fasih meselde bu fiil
iken Harran meselinde

fiildir. Bu iki fiil de ayn anlam ifade etmektedir.
Dolaysyla bu iki mesel arasnda dil asndan byk bir fark olmad gibi delalet asndan
da herhangi bir fark yoktur. Her iki szde evi camdan olan kiinin insanlara ta atmamas
gerektiini ifade etmektedir. lgili mesellerin aklamas ileride zikredilecektir.
Yine Harran mesellerinde zikredilen 94 eklindeki mesel fasih meselleri
ihtiva eden eserlerde veya 95 eklinde zikredilmitir. Bu szler arasnda
ne dil ne de delalet asndan herhengi bir fark yoktur. Harran blgesinde 96

eklinde dillendirilen mesel, fasih mesel kitaplarnda 97 eklinde zikredilmitir ki,

bu iki sz arasnda bir fark mevcut deildir.
Baka rnek verecek olursak 98 sz fasih mesel kitaplarnda

99 eklinde gemektedir. Bu iki sz arasnda da herhangi bir fark yoktur.

Her iki szde kullanlan kelimeler ayn kelimelerdir. Bu rnekleri oaltmak mmkndr
fakat biz bu kadaryla yetiniyoruz.
Harran mesellerinde ayn anlama delalet edip fasih mesellerde farkl kelimelerle ifade
edilen meseller de mevcuttur. rnein Harran Araplar arasnda kullanlan 100
meseli Mecmaul-Emslde 101
eklinde zikredilmitir.102 Bir baka

103

mesel Harranda eklinde ifade edilirken ayn mesel fasih mesel
kitaplarnda 104 eklinde zikredilmitir. Bu rneklerin de saysn
oaltmak mmkndr.
Yukarda verdiimiz rneklerin yan sra sadece Harran mesellerinde kullanlan ve
gnmzde fasih Arapada artk pek kullanlmayan kelimeleri barndran mesellerin rnei
de oktur. rnein 105




eklindeki mesel buraya zg bir
meseldir. Bunun gibi birok rnek vermemiz mmkndr: 106 107
,

94 Komu evden ncedir.

95 el-Meydn, c. 1, s. 307.
96 Duvarlarn kula vardr.
97 el-Meydn, c. 1, s. 152.
98 Teke seni akam yemeinde yemeden le yemeinde sen onu ye.
99 el-Meydn, c. 1, s. 244.
100 Kazanda olan kepe karr.
101 Demir ubuk kavanozun tabanndakini karr.
102 el-Meydn, c. 1, s. 245.
103 Bayku seni haraba gtrr.
104 Delilin karga ise varacan yer harabtr.
105 Bir kalkarm, soma adndaki deveyi balarm, mbareki emzirir ve derin bir uykuya yatarm
106 Bo bidon ok ses karr
107 nek yavrusu annesine otlanmay retiyor.
483
 , 108 gibi. Son verdiimiz szdeki

kelimesi yaz mevsimi
anlamna gelir. Fasih dildeki kelimesinin zel anlam kazanm eklidir. Fasih dilde

yaz mevsimi deil yaz sca anlamna gelir ve kullanm yaygn olmayan bir kelimedir.
Harran mesellerinde kullanlan dil de konuma dilinde aynen kullanlmaktadr.
Dolaysyla bu kelimeler sadece mesellerde zikredilen kelimeler deil gnlk konumada da
kullanlan kelimelerdir.

Harran Meselleri ve Trke Ataszler

Harran Araplar asrlardr bu topraklarda Trk toplumuyla kardee yaamaktadr.
Ortak bir kltre, inanca ve medeniyete sahiptir. zellikle Urfada Arap, Trk ve Krt kltr
ortak denecek kadar byk bir benzerlik tamaktadr. Urfada her milletin diline ait birok
ortak kelime mevcuttur.
Ayn kltr, medeniyet ve dine sahip milletler ayn deerlere sahip olabiliyorsa
bunlara ek olarak ayn corafyay paylaan milletlerin daha ok ortak deer ve yarglara sahip
olmas doal bir sonutur.
Fasih mesellerde olduu gibi Harran mesellerinde de Trke ataszleriyle ortak
yarglar mevcuttur. rnein Harran mesellerinde geen 109
eklindeki
mesel Trkede Hrsz ev sahibini bastrdeklinde aynen kullanlmaktadr. Bu szn
Fasih mesellerde karl 110 eklindedir. Bu sz Trkedeki Hem sulu hem
gl szyle yakn anlamdadr. Yine Harran mesellerinde zikredilen 111
eklindeki mesel Trkedeki Ev alma komu al szyle ayn manadadr.
Zikrettiimiz meseller ayn zamanda fasih mesellerde de mevcuttur. Dolaysyla
Harran meselleri Trke ataszlerinden etkilenmemitir. Kald ki Harran lehesinin bile
Trkeden byk oranda etkilendii sylemek mmkn deildir. Meselleri incelediimizde
bu hususu greceiz. Dolaysyla Harran meselleri ile Trke ataszleri arasndaki bu rtme
kanaatimizce ayn deerleri paylamaktan tr doan tabii bir durumdur.

B. Harran Mesellerinden Baz rnekler

-
Icartel-bmyi m tniy ivtd

Bamya dal odun vermez.
Her aacn odun vermediini, zayf bir eyden kuvvetli bir ey kmayacan, soylu
ve asil olmayan bir yerden de soylu birinin kmayacan ifade eder. Sad b. Bekr, Huzeyl,
Ezd, Kays, Ensar ve Yemen ehline nisbet edilen lehede Sakin ayn harfi nun harfine evrilir.
Buna istinta denir. rnek: yerine denilir.112 Bu istinta Harran Arapasna da
yerlemitir.

108 Yaz aynda selden emin olma.

109 Hrszlar ev sahibini bastrd.
110 Akrep bakasn sokup kendisi feryat ediyor.
111 Komuyu evden nce satn al.
112 Taymur B, s.113; Riyad Kerm, s.141.
484



-
Urub vlydek vsin edebuv mymt elli yiciy eceluv

ocuuna (gerektiinde) vurup edebini dzelt, (korkma) eceli gelmeden lmez.
ocuklara edep verip onlar terbiye etmenin onlara zarar vermeyeceini, efkat
gerekesiyle bundan geri kalnmamas gerektiini ifade eder.
Harran lehesinde zamiri muttasl (bitiik) zamir olduunda sakin ( vav)
harfine dner. rnek: kelimesindeki zamiri muttasl (bitiik) zamir olduundan sakin
vav harfine evrilerek Harran lehesinde eklinde okunur. Bu szmzde de kelimesi
, kelimesi de
ekline dnt.


-
ltemmen el-abyib uv keffen el-arayib

Kadnlar topland ve yabanclar uzaklatrd.
Buradaki kadnlardan ve toplanmasndan maksat udur; ayn aileden, ayn soydan
gelen kadnlarn yaknlamalar ve birbirine muhabbet beslemeleri sonucu yabanclarn
fitnelerini, dedikodularn ve fesatlarn yok etmeleridir.
Harran Arapasnda
kelimesi akraba veya dost olan ve ayn dncede olan
kadnlar ifade eder. kelimesi veya eklinde oul yaplr. Harran Arapasnda
her iki ekildeki oul da kullanlr. Yalnzca kelimesindeki hemze dier kelimeler iin
olduu gibi- sylenmez ve bu kelimede ya harfine evrilir. kelimesinde de hemzenin
ya harfine dntn gryoruz.
-

mayy ea ltuv l li iyanniy l m lig iyanniy

Teyzesinin eeini kaybetmi, bulsa da ark syler bulmasa da ark syler.
Kaybolan merkep kendisinin olmad iin onu ararken de elenir onu bulunca da
elenir. Kaybolmasna zlmez onu bulunca da pek fazla sevinmez. Umursamamazlk halini
ifade etmek iin kullanlr.





Kul d ala mizbelit eheluv ayy

Her horoz kendi plnde tcdr.
Herkesin sesinin yksek olduu, istedii gibi davrand yer kendi evi, kendi
evresidir.



L tmen el-fy ibahral-gy

Yaz aynda selden emin olma.
Yaz aynda bile sel olmas mmkndr yani her an her tehlikeye kar tetikte olmak
gerektiini ifade eden bir szdr.

485
 Sonu
el-Cezre blgesinin Diyar- Mudar ksmnda yer alan Harran ehri, gemite Araplara
yurtluk yapt gibi gnmzde de Arap nfusun yaad bir yer olma zelliini tamaktadr.
Buradaki Araplar, siyasi snrlar sebebiyle Arap dnyasyla olan ban kopmasndan sonra
Fasih Arapay konuamayan, Arapay yaz, edebiyat ve eitimde kullanamayan bir topluluk
haline gelmitir. Bunula beraber buradaki Araplar konuma dillerinde kendi has zellikler
gsteren bir leheye dnm olan Arapay gnmze kadar muhafaza edebilmitir.
Harranda yaayan Araplarda szl aktarm devam etmektedir. Bu insanlarn dillerinde
dolaan, veciz lafz, isabetli mana ve hikmetli sz olma zelliini tayan birok mesel
mevcuttur. Bu almamzda bu mesellerin ancak kk ksmn toplayabildik. Bu da ancak
sohbet esnasnda zikredilen meselleri kaydetmekle mmkn oldu. Bu mesellerin ou fasih
mesellerle rtmekte ve hemen hemen ayn kelimelerle ifade edilmektedir. Bu durum
buradaki Araplarn gemite fasih Arapay konuabildiklerini ve anlayabildiklerini ve bu dil
ile kltre yabanc olmadklarn aka ortaya koymaktadr. Kapal toplum olma zellii
tadn ifade edebileceimiz Harranda bugn hibir lehede olmad kadar gzel Arapa
konuulduunu ve bu Arapann dier lehelere nazaran daha anlalabilir ve Fasih dile daha
yakn olduunu syleyebiliriz. Zira yukardaki meseller incelediinde de bugn Fasih dilde
bile ok nadir kullanlan baz kelimelerin yaygn olarak kullanld mahade edilecektir.
Harran edebiyat iir, hikye, mesel, at ve arklaryla zengin bir btndr. Bu
aratrmamzda biz yalnzca meselleri inceledik. Dier edebi ynlerin de aratrlp ortaya
karlmasn mit ederiz. Bu almay hazrlarken buradaki genlerin de kltrlerine yabanc
olarak yetitiklerini gzlemledik. Bu kltrn bir parasn muhafaza edip yaatabilmek ve
bunu tantabilmek te bizim iin bir onur vesilesi olur.
Bu corafyada yaayan tm kltrleri, dilleri, rf ve adetleri bir ayr-gayrlk olarak
deil bir zenginlik olarak grmeliyiz. Bu kltrler hepimizin ortak deeridir. Bunlarn
korunmas ve yaatlmas iin herkesin aba sarfetmesi gerekir. Ancak o zaman tarihe gerekli
olan sayg gsterilmi olur.

Kaynaklar
bn Abdi Rabbih, Kitbul-kdil-Ferd, (5 cilt), thk. Muhammed Said el-Aryan, el-
Mektebetut-ticariyyetil-kubra (1953).
Alan, S. ve Gler, ., Kurey Lehesinin Klasik Arapaya Etkisi, Uluda niversitesi
lhiyat Fakltesi Dergisi, (2007), c. 16, say: 2
Aslan (a), A. (2012), Bedii Sanatlarn airi el-Hasan b. Esed el-Frik Hayat ve airlii,
stanbul, Canta Yaynlar.
Aslan (b), slmi Fetihten Emev Dneminin Sonuna Kadar Diyr- Mudarda
(Harran Blgesinde) Arap Edebiyat evresi, . . arkiyat Mecmuas say 22 (2013-1)
Aslan (c), Urfa-Harran (Diyar- Mudar) Blgesinin Tarihi, Berikan Yaynevi, Ankara,
2015
Atiyye, R., Mucemu Atiyye fil-mmiyyi ved-Dahl, tashih: Hlid Abdullah el-
Kerm, Beyrut, Drul-Kutubil-lmiyye.
Bakkal, A., Harran Okulu, anlurfa Valilii l Kltr Turizm Mdrl Yaynlar.
el-Belazur, Futuhul-Buldn, thk. Abdullah Enis et-Tabba, Beyrut 1987.
el-Cezer, en-Nihye f arbil-Hadsi vel-Eser, (4 cilt), thk. Tahir Ahmed ez-Zv
ve Mahmud Muhammed et-Tannh, b.y., el-Mektebetul-slmiyye.
el-Cund, A., Lehcetul-Kurnil-Kerm Beynel-Fush ve Lehectil-Kabil, Drul-
Ulm (1960).
486
 kar, . ve Timurta, A., Mardin-merlide Kullanlan Arap Lehesi zerine Dilsel
Bir Tahlil, Uluslararas merli meran ve evresi Sempozyumu 2011, stanbul (2012), Kent
Iklar Yaynlar,
Demirayak, K., Arap Edebiyat Tarihi-I, 2. bask, Erzurum (2012), Fenomen
Yaynlar.
Edb Abdulvhid, M., Mucemul-Fash Minellehectil-Arabiyye, Riyad (2000),
Mektebetul-Ubeykan.
Ekinci, A., Harran Mitolojisi ve Tarihi, anlurfa l Kltr Turizm Mdrl
Yaynlar.
el-Endeles, Tefsir el-Bahrul-Muht, (8 cilt), thk. Abdurrezzak el-Mehd, Beyrut, Dru
hyait-Tursil-Arabi.
Enis, F., el-Lehect ve slbu Dirsetih, Beyrut (1989), Drul-Cyl.
Enis, . Fil-Lehecatil-Arabiyye, Kahire (1965), Mektebetul-Anclu el-Msriyye.
bnl-Esr, el-Kmil fit-Trih, (10 cilt), thk. Abdullah el-Kd, Beyrut (1987),
Drul-Kutubil-lmiyye.
el-Ferhid, H., Kitbul-Ayn, (4 cilt), thk. Abdulhamd Hindv, Beyrut (2003),
Drul-Kutubil-lmiyye.
el-Hamev, Y., Mucemul-Buldn, (5 cilt), Beyrut (1977), Dr Sdr.
bn Kesr, Ksasul-Enbiya, Beyrut (1997), Drul-Kutubil-lmiyye.
el-Makdis, Ahsenit-Teksm f Marifetil-Eklm, Leyden (1906), Brill Matbaas.
bn Manzur, Lisanul-Arab, (15 cilt), Beyrut, Dar Sadr.
el-Meydn, Mecmaul-Emsl, (3 cilt), 2. Bask, Beyrut 1987, Drul-Cl.
en-Neccar, A., Ksasul-Enbiya, Beyrut, Dar hya et-Turasil-Arabi.
er-Rcih, A., el-Lehectl-Arabiyye fil-Krtil-Kurniyye, skenderiyye 1996,
Drul-Marife el-Cemiyye.
es-Sabbn, M., Hiyetus-Sabbn all-Emn, (4 cilt), Dru hy-il-Kutubil-
Arabiyye.
es-Suyt, C. , el-Muzhir f Ulmil-Luati ve Envih, 3. Bask, Kahire, Mektebetu
Drit-Turs.
Kahyaolu Y., el-Emslul-Arabiyye fil-Haytil-Yevmiyye, 2. Bask, stanbul
(2012), Nida Yaynlar.
Kara, E. Lehe Bilimi ve Dil Haritalar, Ankara (1991),, Trk Dili, Ekim 2, say: 478.
el-Kaysi, M., Mevsuatul-Luatil-Ammiyyetil-Badadiyye, Amman (2013), Darul-
Edib.
Oppenheim V., Caskel W., ve Braunlich E., , el-Bedv, (4 cilt), el-Varrk lin-Ner.
Riyad Kerm, M., el-Muktadab fi lehcatil-Arab, (1996).
Sevd, A., el-Ahvlul-ctimiyye vel-ktisdiyye f Bildil-Cezretil-Furtiyye,
Badat 1989, Dru-uunis-Sekafiyyetil-mmeti.
Sbeveyh, (1898), el-Kitb, Bulak Matbaas.
e-elb, A., el-mle fil-Krti vel-Lehectil-Arabiyye, Beyrut 2008,
Mektebetul-Hill.
een, R., Harran Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar (Ankara 1996).
Taymr, A., Lehectul-Arab, el-Mektebetus-Sakfiyye (1973).
Yldz, M., Standart ve Yerel Arapann Tarihsel ve Filolojik Snrlar: Msr Lehesi
rnei, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi (2010), cilt 10, say 3.
ez-Zemaher, M., el-Fik f arbil-Hads, thk. Muhammed Ali el-Beccv ve
Muhammed Ebl-Fadl brahim, 2.

487