T tng o c Nho gio v nh hng ca n nc ta hin nay

NGUYN TH THANH MAI

Tm tt: Nho gio l mt hc thuyt chnh tr - o c ra i v tn ti n nay
hn 2500 nm. Trong sut thi gian tn ti, Nho gio c nh hng nhiu nc
phng ng, trong c Vit Nam. Bi vit cp n nhng ni dung o c ch
yu ca Nho gio nh tam cng (o c x hi gm ba mi quan h c bn l vua-ti,
cha-con, chng-v), ng thng (gm nm chun mc o c c nhn bt di bt dch l
nhn, ngha, l, tr, tn). l nhng tin thc hin thuyt chnh danh, lm cho x
hi c n nh, trt t. Trn c s phn tch nhng ni dung o c ni trn, bi vit
lm r nhng nh hng tch cc cng nh hn ch ca Nho gio i vi o c con
ngi Vit Nam trong lch s cng nh hin ti.

Nho gio l mt hc thuyt chnh tr - o c ra i v tn ti n nay hn

2500 nm. Trong sut thi gian tn ti, Nho gio c nh hng nhiu nc phng
ng, trong c Vit Nam. S nh hng ny, c th hin trn nhiu phng din,
c bit l trong lnh vc o c trc y cng nh hin nay. Bi vit cp mt vi
nt v nh hng ca t tng o c Nho gio i vi con ngi Vit Nam hin nay.

1. Khi qut ni dung t tng o c Nho gio

Nho gio c ra i thi Xun Thu do Khng T (551 479 TCN) sng lp.
Sau khi ng mt, t tng ca ng c cc th h hc tr k tha. n th k II
TCN, Nho gio mi c giai cp phong kin s dng vo vic tr quc. Trung Quc,
Nho gio tn ti trong sut thi phong kin v l cng c gip cc triu vua cai tr t
nc.

Khng T v cc hc tr ca ng thy c sc mnh v vai tr to ln ca o

c i vi x hi. V vy, ni dung quan trng ca Nho gio l lun bn v o c.

Theo Khng T, o l nm mi quan h x hi c bn ca con ngi c gi l

nhn lun, Mnh T gi l ng lun: vua - ti, cha - con, chng - v, anh em, bn b.
Trong , ba mi quan h c bn nht, ng Trng Th gi l Tam cng - ba si dy
rng buc con ngi t trong quan h gia nh n ngoi x hi. c chnh l cc phm
cht quan trng nht m con ngi cn phi c thc hin tt cc mi quan h c bn
trn. Khng T nhn mnh Tam c (nhn, tr, dng); Mnh T l T c (nhn,
ngha, l, tr); ng Trng Th l ng thng (nhn, ngha, l, tr, tn). Tam cng v
ng thng c kt hp v gi tt l o cng - thng.
 Cng - thng l ni dung c bn trong o lm ngi ca Nho gio, l nguyn
tc chi phi mi suy ngh, hnh ng v l khun vng thc ngc nh gi phm
hnh ca con ngi. Mt mt, o cng - thng gp phn iu chnh hnh vi ca con
ngi, a con ngi vo khun php theo ch l php ca nh Chu trc y v cc
triu i phong kin sau ny t ra. Cng - thng l nhn t quan trng lm cho x hi
n nh theo th bc, l c s m bo quyn thng tr ca thin t. Mt khc, o cng
- thng vi ni dung qun x thn t, thn bt t bt trung, ph x t vong, t bt
vong bt hiu (vua x b ti cht, b ti khng cht l khng c lng trung, cha x con
cht, con khng cht l khng c hiu) l si dy tri buc con ngi, lm cho con ngi
th ng trong c suy ngh v hnh ng. T tng ny l lc cn s pht trin ca x hi
v l mt trong nhng nguyn nhn lm cho x hi phng ng tr tr.

Phm tr o c u tin, c bn nht trong o cng - thng l Nhn (c

nhn). Tt c cc phm tr o c khc u xoay quanh phm tr trung tm ny. T c
nhn m pht ra cc c khc v cc c khc li quy t v c ny. C cuc i mnh,
Khng T dnh nhiu tm huyt lm cho c nhn tr thnh hin thc. ng mong
mun cc hc tr rn luyn t c c nhn v ng dng n trong thc tin. c
nhn c Khng t bn n vi ni dung c bn sau:

- Nhn c ngha l yu ngi : Phn Tr hi v ngi nhn, Khng T ni: ( l

ngi bit) yu ngi (Phn Tr vn nhn, T vit: i nhn)(1).

- Nhn c ngha l trung v th. Bn v ch trung, ng gii thch:Ngi nhn l

ngi mnh mun lp thn th cng gip ngi lp thn, mnh mun thnh t th cng
gip ngi thnh t (Ph nhn gi, k dc lp nhi lp nhn, k dc t nhi t nhn)(2).
V ch th, ng vit: iu g mnh khng mun, ch thi hnh cho ngi khc (K s
bt dc vt thi nhn)(3). Nh vy, trung th tc l t lng mnh suy ra lng ngi, phi
gip ngi. Khng T khuyn rng nn lm cho ngi nhng ci m mnh mun v ng
lm cho ngi nhng ci mnh khng mun.

- i vi bn thn mnh, ngi c c nhn l phi thc hin ng l: Dp b t

dc, tr v vi l l pht huy iu nhn (Khc k phc l vi nhn)(4). L l hnh thc th
hin nhn v cng l mt chun mc ca Ng thng.

Phm tr c nhn tuy bao cha nhiu ni hm khc nhau, song ci gc v ct li

ca nhn l hiu . Theo Khng T, tnh cm gia cha m v con ci, gia chng v v,
gia anh em vi nhau (quan h gia nh) l nhng tnh cm t nhin, vn c thuc v bn
tnh con ngi. T cch hiu ny, ng cho rng, trong gia nh nu ngi cha ng
u
th m rng ra trong nc c ng vua ng u. Khng T hnh dung quc gia l
mt gia nh ln, ng vua l ngi cha ca gia nh y. Nho gio t vua ng u trong
tam cng v ng lun. V vy, o lm ngi phi tn hiu vi cha m, tn trung vi
vua. Mt ngi bit yu thng knh trng cha m mnh th mi bit yu thng ngi
ngoi. Khng T bn n o c t xut pht im u tin l gia nh, t suy rng
ra n quc gia v thin h. Coi trng vai tr gia nh trong vic hnh thnh v tu dng
o c ca con ngi Nho gio l mt kha cnh hp l v vn cn c ngha nht
nh i vi ngy nay, bi l, gia nh l mt t bo ca x hi, x hi khng th n nh,
thnh tr nu cc gia nh lc c v v o. V vy, ngi cm quyn nu khng t gia
(cai qun gia nh) ca mnh th cng khng th tr quc (cai tr t nc) c.

Nhn cn gn lin vi Ngha (ngha v, thy vic ng cn phi lm gip

ngi). Khng T cho rng ngi qun t cn ch n ngha v coi thng li. Mun
thc hin nhn, ngha th cn c lng dng cm (dng) v c Tr (tr tu). C tr mi bit
cch gip ngi m khng lm hi n ngi, n mnh, mi bit yu v ght ngi, mi
bit bt ngi chnh trc v gt b ngi khng ngay thng. Tuy nhin, tr theo Khng
T v cc mn ca ng khng phi l nhng tri thc phn nh thc ti khch quan ca
t nhin v x hi t ch o hnh ng ca con ngi m l nhng tri thc mang
tnh gio iu, ch gi gn trong s hiu bit sch v ca Nho gio (T th v Ng kinh).

Nh vy, i vi Khng T, nhn chnh l o l lm ngi, va thng ngi (i

nhn), va phi gip ngi (cu nhn). ng cho rng, khi thi hnh iu nhn phi phn
bit thn s, trn di. Nu Khng T c nhn mang tnh phc tp rt kh thc hin,
n va l l tng nhng li mang yu t khng tng th n thi Hn, c nhn li
c khoc thm ci v tn gio thn b, do vy cng khng tng hn.

V phm tr L, theo Nho gio, l l quy nh v mt o c trong quan h ng

x gia ngi vi ngi. Con ci phi c hiu vi cha m, b ti phi trung vi vua,
chng v c ngha vi nhau, anh em phi trn knh di nhng, bn b phi gi c
lng tin. Nhng quy tc ny l bt di bt dch m ai cng phi tun theo. L l si dy
buc cht con ngi vi ch phong kin tp quyn. Khng T yu cu, t vua cho n
dn phi rn luyn v thc hin theo l. n ng Trng Th, l c y ln n cc
im ca s kht khe. Ch v gi l m dn n nhng hnh vi ngu trung, ngu hiu mt
cch m qung khng t ngi trong x hi trc y.

T tng l ca Nho gio c tnh hai mt. V ngha tch cc, t tng l t
ti mc su sc, tr thnh thc o, nh gi phm hnh con ngi. S gio dc con
ngi theo l to thnh mt d lun x hi rng ln, bit qu trng ngi c l v
khinh ght ngi v l. L khng dng li l thuyt, nhng li gio hun m i
vo lng tm ca con ngi. T lng tm dn n hnh ng n mc trong cc
triu i phong kin xa, nhiu ngi th cht ch khng b l: cht i l vic nh,
nhng tht tit mi l vic ln (Chu Hy). Nh tin v lm theo l m cc x hi theo Nho
gio gi c yn n trong gia nh v trt t ngoi x hi trong khun kh ca ch
phong kin. L tr thnh iu kin bc nht trong vic qun l t nc v gia nh.
Yu t hp l ny chng ta c th hc tp.
 V mt hn ch, l l si dy rng buc con ngi lm cho suy ngh v hnh ng
ca con ngi tr nn cng nhc theo mt khun php c; l km hn s pht trin ca
x hi, lm cho x hi tr tr. iu ny ni ln rng, t tng Nho gio mang tnh bo
th, tiu cc, phn lch s. Khng T tng ni: Ta theo l ca nh Chu v l rc
r lm thay v ng lun mong x hi lc quay v thi i Nghiu, Thun. Khch
quan m nh gi, th hn ch trn ca Nho gio c nguyn nhn t thc t lch s. Bi
v, Khng T sng trong thi i x hi lon lc, ngi ta tranh ginh nhau, chm git
nhau khng t mt th on tn c no tranh b, tranh vng, c bng lc chc
tc. ng hoi c, mun quay ngc bnh xe lch s cng l iu d hiu. Tuy nhin,
chnh mt hn ch ny ca Nho gio li tn d cho n tn ngy nay, n tr thnh
phong tc, li sng, n thm su vo suy ngh v hnh ng ca khng t ngi cc
nc phng ng, ni tip nhn v chu nh hng ca Nho gio.

Tn l c tnh th nm trong Ng thng. Tn c ngha l li ni v vic lm phi

thng nht vi nhau, l lng tin ca con ngi vi nhau. Tn gp phn cng c lng tin
gia ngi vi ngi. Trong ng lun th tn l iu kin u tin trong quan h b bn.
Tuy nhin, ni hm ca c tn khng ch b hp trong mi quan h duy nht ny m n
cn bao gm c lng tin v hn vo o l ca bc thnh hin v cc mi quan h vua ti,
cha con, chng v. Theo quan nim ca Nho gio th c tn l nn tng ca trt t x
hi.

thc hin nhn v l, Khng t nu ra t tng chnh danh (danh ngha l

tn gi, danh phn, a v; chnh c ngha l ng, l chn chnh li cho ng tn gi v
danh phn). Do , chnh danh l lm cho mi ngi ai a v no, danh phn no th
gi ng v tr v danh phn ca mnh, cng khng dnh v tr ca ngi khc, khng ln
vt v lm ri lon. ng cho rng nguyn nhn hn lon thi Xun Thu l do thin t
nh Chu khng lm trn trch nhim (khng lm ng danh) quyn li vo tay ch
hu; ch hu khng lm ng danh nn s ln t. V vy, x hi n nh th mi
ngi cn lm ng danh phn. Theo ng, Danh khng chnh th li ni chng thun, li
ni khng thun th vic chng nn, vic khng nn th l nhc chng hng vng, l
nhc khng hng vng th hnh pht chng trng, hnh pht khng trng t dn khng
bit x tr ra sao (danh bt chnh tc ngn bt thun, ngn bt thun tc s bt thnh, s
bt thnh tc l nhc bt hng, l nhc bt hng tc hnh pht bt trng, hnh pht bt
trng tc dn v s th th tc)(5). Ring i vi ngi cm quyn vua- thin t c
thay tri cai tr th cng phi lm ng danh ca mnh, nh vy mi ngi mi noi theo.
c bit, trong vic chnh s (vic nc), iu u tin nh vua phi lm l lp li chnh
danh, phi xc nh v tr, vai tr, ngha v v trch nhim ca tng ngi h hnh
ng cho ng. Khng t cho rng khng chc v y th khng c bn vic ca chc
v , khng c hng quyn li, bng lc ca chc v y.

Mc ch ca chnh danh m Nho gio cao l s n nh x hi, suy cho cng

l bo v quyn ca thin t, duy tr s phn bit ng cp. Chnh danh khng nhng
ch l ni dung t tng chnh tr ca Nho gio, m cn mang ngha o c, l mt
yu cu v mt o c ca con ngi. Chng ta bit rng, mt trong nhng phm tr
o c l lng tm, trch nhim. Nu xt theo ngha ny th mt ngi lm trn
ngha v v bn phn ca mnh tc l ngi c o c.

ngha tch cc ca t tng chnh danh l lm cho con ngi thc c trch
nhim, ngha v ca mnh mt cch r rng trong cc mi quan h x hi. Con ngi tn
ti trong v vn cc quan h x hi an xen, mi mi quan h con ngi c ngha v
nht nh phi thc hin. iu ny l cn thit mi ch x hi, mi thi i. T
tng chnh danh yu cu con ngi thc hin mt cch ng mc ngha v ca bn thn
trc cng ng v x hi trong khun kh danh phn, gp phn vo duy tr bnh n x
hi. T tng ny cn km hm t do ca nhn cch ti mc khng chp nhn bt k sng
kin no ca con ngi, lm cho con ngi lun trng thi nhu thun, ch bit phc
tng theo ch trng thut nhi bt tc (ch lm theo m khng sng tc g thm). T
tng chnh danh qu cao danh phn, lm cho con ngi lun c t tng hm
danh, chy theo danh, theo chc n mc nhiu ngi v hm danh qun phn m qun
c lun thng o l.

Mc d c nhng quan nim khc nhau, nhn mnh c ny hay c khc ca con
ngi nhng ni chung, cc nh nho u cho rng con ngi cn phi c nhng phm
cht o c c bn: nhn, ngha, l, tr, tn.

2. nh hng ca t tng o c Nho gio nc ta hin nay

Nho gio c du nhp vo nc ta v tn ti trong sut thi k phong kin.

Trong khong thi gian khng ngn , lch s t tng Vit Nam tip thu nhiu t
tng khc nh Pht gio, o gio. c thi k Pht gio gi vai tr chnh yu,
nhng nhn chung cng v sau Nho gio cng chim u th v tr thnh cng c t tng
cho cc triu i phong kin Vit Nam. Do c thi gian tn ti lu di, do c cc triu
i phong kin tip thu v s dng c mc ch, cho nn Nho gio c nh hng su rng
nhiu lnh vc. c bit, t tng o c Nho gio tr thnh c s cho o c
thi phong kin Vit Nam v ngy nay nh hng ca n vn cn.

c Nhn, Ngha ca Nho gio lm cho con ngi c s i x nhn i, khoan

dung, lng vi nhau. c l, vi h thng cc qui nh cht ch gip con ngi c
thi v hnh vi ng x vi nhau theo th bc, theo khun php. Xt theo phng din
php lut th l ca Nho gio c tc dng tch cc trong vic duy tr trt t, k cng ca
x hi, ngy nay chng ta c th k tha. Nho gio quan nim trong nc cn phi c
php l (lut php) th nc mi nghim; trong gia nh phi c gia php th mi c trn
c di. iu ny to cho con ngi np sng trn knh di nhng. T tng chnh
danh gip cho con ngi xc nh c ngha v v trch nhim ca mnh t suy
ngh v x th ng trong cc quan h x hi.
 Nt c sc ca Nho gio l ch trng n vn tu dng o c c nhn, c
bit l ch n o c ngi cm quyn (nhng ngi c chc, quyn). G.S. V
Khiu nhn xt: y Nho gio nhn thc c mt thc t l nhng ngi trong
b my nh nc m mt o c th khng th cai tr c nhn dn. Cho nn o c
l mt phng tin tranh th c lng dn. Theo Nho gio, o c ngi cm quyn
c nh hng ln n s hng vong ca mt triu i. V vy, Khng T khuyn ngi
cm quyn phi tu thn lm tm gng cho ngi di. Vi vic cao tu thn, coi
y l ci gc trong rn luyn nhn cch, Nho gio to nn mt lp ngi sng c o
c. Trong lch s dn tc Vit nam c nhiu tm gng sng ngi v o c ca cc
v vua, ca cc anh hng ho kit. Theo cc nh kinh in ca Nho gio, ngi lm quan
phi c c, phi ly nhn ngha, ly ch tn lm mc tiu cm ha lng ngi, cai
tr. Mun vy, phi t li ch ca thin h ln trn li ch ca vua quan. Thit ngh, ngy
nay t tng nu trn vn cn nguyn gi tr. Ngi cn b trong b my nh nc phi
c c, l iu kin u tin dn tin yu, knh phc. Nho gio coi nhng ngi lm
quan m h hip dn l c c, dn i rt l nh vua c ti. Nho gio cao vic
cai tr dn bng o c, bng nhn ngha, bng l gio. Mun thc hin c ng li
c tr, ngi cm quyn phi lun tu, t, tr, bnh.

Bn cnh nh hng tch cc, Nho gio cng c mt s tc ng tiu cc, c th

l:

Mt s ngi do qu trng c, duy tnh trong khi x l cc cng vic v cc

mi quan h x hi, dn n bung lng k cng php nc v vi phm php lut. Coi
trng o c l cn thit nhng v tuyt i ha vai tr ca o c m qun php lut l
sai lm. Tip thu truyn thng trng c ca phng ng, nhn mnh quan h o c
thn thn, thn hin ca Nho gio, nhiu ngi khi c chc quyn ko b ko
cnh, a ngi thn, anh em h hng vo c quan mnh ang qun l. Sp xp v b tr
cn b khng theo nng lc, trnh v i hi ca cng vic m da vo s thn thuc,
gn gi trong quan h tng tc, dng h. Trong cng tc t chc cn b, v cao quan
h thn thch dn n t tng cc b a phng. Nhiu ngi v quan h thn thuc m
khng dm u tranh vi nhng sai lm ca ngi khc. Do quan nim sai lch v c
Nhn Ngha vi ni dung n n tr ngha m trong thc t mt s cn b c thi ban
n, c tnh li dng k h ca chnh sch v lut php trc li, mc ngoc, hi l, ca
quyn.Thm ch, mt s ngi dng t tng gia trng gii quyt cc cng vic
chung. Mt trong nhng phm cht ca ngi lnh o l tnh quyt on. Nhng quyt
on theo kiu c on, chuyn quyn l biu hin ca thi gia trng.

Vic coi trng l v cch gio dc con ngi theo l mt cch cng nhc, bo th
l c s cho t tng tn ti, t tng b phi, cc b, cao a v, coi thng lp tr,
trng nam khinh n hin nay vn cn tn ti trong suy ngh v hnh ng ca khng t
ngi. Nhng t tng trn phn nh c s h tng ca x hi phong kin ph quyn gia
trng: ng u gia nh l ngi cha, ngi chng gi l gia trng, ng u dng
h l trng h, i din cho c lng l ng l, c tng l ng chnh, h thng quan li l
cha m dn v cao nht l vua (thin t - gia trng ca gia nh ln quc gia, nc).
V vy, mi ngi c ngha v theo v l thuc vo gia trng.

Thc cht o cng thng ca Nho gio l bt b di phi phc tng b trn
to nn thi gia trng. Thi gia trng biu hin quan h x hi, t chc nh
nc. Trong gia nh l quyn quyt nh ca ngi cha, ngi chng :cha m t u
con ngi y; phu xng ph tng (chng xng, v phi theo). c quan l
quyn duy nht l ca lnh o. u vn cn c cn b mang t tng gia trng, b
phi th qun chng nhn dn s khng pht huy c kh nng sng to, ch ng
c. Ngy nay, trong thi k y mnh cng nghip ha, hin i ha t nc ang rt
cn nhng con ngi nng ng, sng to, dm ngh, dm lm v dm chu trch nhim.

Cng t vic coi trng l gio, coi trng quan h gia nh thn thuc nn nhiu
ngi a quan h gia nh vo c quan hnh thnh nn quan h ch chu, anh em
khin cho ngi cp di khng dm gp v u tranh vi khuyt im ca h v v n
bc cha ch. T vic xem xt v gii quyt cc vn ca x hi thng qua lng knh gia
nh nhiu khi dn n nhng quyt nh thiu khch quan, khng cng bng. T tng
trng nam khinh n dn n mt s ngi lnh o khng tin vo kh nng ca ph
n, ngi tip nhn n gii vo c quan hoc cho rng h ch l ngi tha hnh m
khng c tham gia gp kinl nhng tr ngi cho vic u tranh v quyn bnh
ng gii. V quan h th bc to nn quan nim chy theo chc quyn. Trong x hi
phong kin, a v lun gn vi danh vng v quyn li. a v cng cao th quyn v li
cng ln. Hn na, khi c chc, khng nhng bn thn c vinh hoa ph qu m mt
ngi lm quan c h c nh. Hm danh, tm mi cch c danh, thng quan,
tin chc tr thnh l sng ca mt s ngi. Thm ch vic hc tp theo h cng l
hc lm quan.

S gio dc v tu dng o c ca Nho gio cn mang tnh cng nhc to

nn nhng con ngi sng theo khun mu, hnh ng mt cch th ng. Nhng tn d
t tng trn ang lm cn tr v gy kh khn cho vic xy ng o c mi v x hi
mi nc ta hin nay.

Qua nhng iu phn tch trn c th thy rng, t tng o c Nho gio
c nh hng ng k nc ta. S tc ng, nh hng ny hai mt va c tnh tch
cc, va c nhng hn ch nht nh.

xy dng o c mi cho cn ngi Vit Nam hin nay chng ta cn k tha

mt tch cc, ng thi khc phc v xa b dn nhng nh hng tiu cc ca t tng
o c Nho gio. Cng vic ny phi c tin hnh thng xuyn, kin tr v lu di.

Ch thch:

1. Ti liu tham kho, tr. 493

2. Ti liu tham kho, tr. 340

3. Ti liu tham kho, tr. 473

4. Ti liu tham kho, tr. 471

5. Ti liu tham kho, tr. 489 - 499

Ti liu tham kho:

Chu Hy, T th tp ch, Dch v ch gii Nguyn c Ln, Nxb Vn ha

Thng tin, H Ni, 1998, tr 493