REAKTF G KOMPANZASYONU PROJES

mmhan Baaran , Mehmet Kurban

Anadolu niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Elektrik Elektronik mhendislii Blm
ubasaran@mmf.mm.anadolu.edu.tr, mkurban@mmf.mm.anadolu.edu.tr
zet : Sosyal hayatn gelimesi ve teknolojinin ilerlemesi ile elektrik enerjisi tketimi hzla
artmaktadr. Dnyada ve zellikle lkemizde son yllarda nemli bir enerji a gze
arpmaktadr. ehir ebekelerinden alnan rnekler, g faktrnn dk seviye de olduunu
gstermektedir. Bu nedenle elektrik tesislerine kompanzasyon yaplarak g faktr
iyiletirilmeye allmaktadr. Bu almada kompanzasyon gereklilii, ebekeye ve tketiciye
salayaca faydalar, kompanzasyon eitleri anlatlmtr. Ayrca bir tesisin kompanzasyon
projesi yaplmtr.

Anahtar Kelimeler : Kompanzasyon. G faktr, Kondansatr

1. GR

Son yllarda dnyada kar karya kalnan enerji krizi, aratrmaclar bir yandan yeni enerji
kaynaklarna ynelirken, dier yandan da daha verimli sistemlerin tasarlanmas ve boa giden elektrik
enerjisinin azaltlmas ynnde yaplan almalarn younlamasna neden olmutur.
Elektrik enerjisi bugn arlk yalnz alternatif akm enerjisi olarak retilir ve datlr. Tketicilerin
ebekeden ektikleri alternatif akm, biri aktif dieri de reaktif akn olmak zere iki bileenden oluur.
Alternatif akmn meydana getirdii aktif g tketici tarafndan faydal hale getirilir fakat reaktif akmn
meydana getirdii reaktif g ise faydal gce evrilmez, Her ne kadar reaktif g aktif gce
evrilemezse de bundan tamamen de vazgeilemez, Elektrodinamik prensibine gre alan generatr,
transformatr, bobin ve motor gibi btn iletme aralarnn normal almalar iin gerekli olan
manyetik alan, reaktif akm tarafndan meydana getirilir.
Reaktif gcn ebekelerde ve tesislerde oluan istenmeyen etkilerini nlemek, amacyla
kompanzasyona bavurulur Elektrik tesislerinin ve ykn ihtiyac olan reaktif gcn belirli teknikler
kullanlarak karlanmas Reaktif G Kompanzasyonu olarak adlandrlr. deal bir alternatif akn iin
reaktif g kompanzasyonu arttr, deal bir alternatif akm ebekesinde, ebekenin her noktasnda
gerilim ve frekans sabit ve harmoniksiz olmaldr. Ayrca g faktr de bir veya bire yakn olmaldr.
Bir alternatif akm ebekesinin kalitesi unlara baldr:
1. Gerilim ve frekansn sabitlii
2. G faktrnn bire yaknl
3. Faz, gerilim ve akmlarn dengeli olmas
4. Srekli enerji verebilmesi
5. Harmonik miktarnn belirli snrlar iinde kalmas

Bu kaliteyi salayabilmek iinde reaktif g kompanzasyon cihazlarnn kullanlmas gerekir.

Reaktif g kompanzasyonu ile ilgili ilk almalar XX., Yzyln bandan itibaren balamtr. ilk
olarak, sabit kandansatr nitelerinin kullanlmasna 914 ylnda balanm ve bu tarihte motor, lamba,
transformatr gibi alclar kendilerine paralel bal kondansatrlerle tek tek kompanze ediImitir.
Endstrinin gelimesiyle ok sayda motor veya endktif yklerin deiik zamanlarda devreye girip
kt tesisler kurulmutur. 1970li yllarda zellikle endstride elektrik enerjisi kullanmna dayanan
byk tesisler kurulmutur. Yksek gl tristrlerin (3000 A) gelitirilmesiyle mekanik anahtarlarn
yerini yar iletken anahtarlar almaya balamtr. Anahtarlama ileminin en aza indirilmesi sistemin
kararlln artrr. 1970 yllndan itibaren statik
kompansatrler kullanlmaya balanmtr. Gnmzde en ok statik kompansatder kullanlmaktadr.
Bu konuda yaplan almalar da srmektedir. [1]
Endstride kompanzasyonu gerektiren en nemli ykler unlardr; dk uyarmal senkron makineler,
transformatrler, bobinler, havai hatlar, senkron motorlar, redresrler, endksiyon frnlar, elektrik ark
ocaklar, kaynak makineleri, endksiyon kaynak makineleri, lamba balastlar, haddehaneler,
haddehanelerin elektrik tesisat, asenkron motorlar, v.b.
2. G FAKTR
Bir tketicinin ebekeden ektii gler aada verilmitir.
Grnr G S=U.1
(1)
Aktif G P=U.1.Cos (2)
Reaktif G Q=U.Sin (3)

Bir tketicinin ebekeden ektii akmlar aada verilmitir.

Aktif Akm 1a=1.Cos
(4)
Reaktif akm 1r=1Sin
(5)
Grnr akm I = (Ia2 + Ir2)1/2
(6)

Yukarda da grld gibi aktif g, grnr gcn COS ile arpmdr. Bu sebeple Cosye aktif g
katsays veya ksaca g katsays ad verilmektedir.[2]

P.la U

Q,1r
S.1

ekil 1. G geni

Bir ebekeyi en iyi artlarda kullanmak iin reaktif enerjinin tketildii yerde retilmesi gerekmektedir.
Bu da dk olan COS deerini yaklak 0,95 ile 1 deeri arasndaki bir deere karmak demektir. G
katsays, elektrik iletmeleri tarafndan belirlenmi olan minimum 0,95 zerinde tutulmak zorundadr.
Aksi halde kurulular ektikleri reaktif g iinde cret demek zorunda kalrlar. Bu durumda da g
katsays mutlaka iyiletirilmelidir.
3. REAKTF G KOMPANZASYONUNUN FAYDALARI
Dk g faktr, tesiste aadaki sorunlara neden olur:
retici ynnden getirdii sorunlar; kurulacak bir tesiste generatr ve transformatrlerin daha byk
gte seilmelerine neden olur, kumanda kontrol ve koruma cihazlarnn daha byk ve hassas
olmalarna sebep olur. Kurulu bir tesiste de: retim iletim ve datmda kapasite ve verim der.
iletkenlerde gerilim dm ve enerji kayplar artar gerilim reglasyonu ve iletmecilik zorlar.
Tketici ynnden getirdii sorunlarsa kurulacak bir tesiste, abone transformatrnn kumanda koruma
ve kontrol donanmnn daha byk olmasna ve tesisat iletkenlerinin daha kaln kesitli seilmesine
neden olur. Kurulu bir tesiste de getirecei sorunlarsa;abone transformatrnn ve tesisatnn kapasite ve
verimi der, ebekeden daha ok reaktif enerji (kVAR/h) ekilir.
Sonu olarak da grlen hizmet maliyeti anar. Tm bunlarn yannda yatrmlar yaplmas ile milli
ekonomiye verilmi olur.
Birim enerji (kWh) bana reaktif enerjinin dolaysyla kayplarn az olmas iin; elektrik motorlarnn
g faktrleri yksek olanlar seilmelidir, elektrik motorlar gereinden byk gte seilmemeli ve
yksz altrlmamaldr, Aydnlatma lambalarnda k verimi yksek olan (Floresan lamba gibi)
seilmeli ve kompanze edilmelidir. Sanayi tesislerinde reaktif enerji kompanzasyonu yaplmaldr.
G faktrnn dzeltilmesinin ebekeye faydalar enerji nakil hatlarnda hat sonunda ekilen aktif g
sabit kalr ve gerilim dm azalr Tketiciye faydalar ise; gereksiz yatrm yaplmam olur, kayplar
azalr, gerilim dm azalr, alclar istenilen verimde alr, alclar iin gerekli iletken kesitleri daha
dk tutulur ve en nemlisi de reaktif enerji bedeli denmez.
4. KOMPANZASYON TESSLERiNiN SINIFLANDIRILMASI
Tesise bal alclarn durumuna gre, kompanzasyonu gerekletirecek olan kondansatrler, temelde
ekilde dzenlenir:
Tekli kompanzasyon: Devaml olarak iletmede bulunan olduka byk gl tketicilerin ihtiyacn
temin etmek iin kondansatrler tketicinin ularna dorudan doruya paralel balanrlar ve ancak bir
anahtar zerinden tketici ile birlikte iletmeye sokulup karlrlar.Tekli kompanzasyonun birok
stnlklerinin yannda sakncalar da vardr. Bu kompanzasyon tipi pahal ve ayara elverili deildir.
Grup kompanzasyon: Beraber veya ayn kontaktr veya alter zerinden devreye girip kan motor,
lamba ve transformatrler ortak kompanze edilebilirler. Birok tketicinin bulunduu bir tesiste her
tketicinin ayr ayr kondansatrlerle donatlaca yerde bunlarn ortak bir kompanzasyon tesisi
tarafndan beslenmesi daha pratik ve ekonomik sonular verir.
Merkezi kompanzasyon : Grup kompanzasyonun bir kademe daha geniletilmesiyle merkezi
kompanzasyon elde edilir. Projelendirilmesi ve hesaplamalar kolaydr. Bir tesisin hangi eit
kompanzasyonla donatlmas gerektii iletmenin muhtelif zamanlarda alnm ykleme erilerine gre
seilmelidir.
5.HARMONKLERN KOMPANZASYON TESSLERNDEK ETKLER
Elektrik tesislerinde akmn ve gerilimin 5O Hzlik tam sins eklinde olmas istenir. Fakat baz yan
etkiler ve bozucu olaylar yznden elektriksel byklklerin ekli bozulur ve harmonik ihtiva ederler.
Bu yzden eitli harmonik frekanslarnda rezonans art daha kolay gerekleir. Bunlarn nlenmesinde
temel frekans rezonanstaki kadar deildir. Ancak baka frekans blgelerine girmeden, devre sabitlerinde
kk deiiklikler yapmak art ile belirli harmonik rezonansndan kalr veya filtreler kullanlarak
harmonikler engellenebilir.
Arzasz bir iletmede harmonikler eitli sebeplerle ortaya kar. Bunlarn banda manyetik ve elektrik
devrelerindeki lineersizlik bata gelir. Bunun sonucunda da akmn ve gerilimin s inusoidal dalga ekli
bozulur. Harmoniklerin balca kaynaklar generatrler, transformatrler, tristrler ve arkla alan
iletme cihazlardr.
Harmoniklerin elektrik tesisi zerinde eitli zararlar vardr. Bunlarn balcalar; generatr ve ebeke
gerilimin bozulmas, gerilim dmnn artmas, izolasyonun delinmesi, koruma rlelerinde hatal
lmedir.

6.G FAKTRNN DZELTLMES

Hem elektrik hem de kompanzasyon projeleri yaplrken sistemin toplam gcnn belirlenmesi gerekir
ve bu gce Kurulu G denir. Fakat sisteme bal olan btn tketiciler ayn anda almazlar. Ayn anda
almas muhtemel olan tketicilerin sistemden ekecei gce ise Talep Gc denir. Talep edilen gcn
kurulu gce oran ise Ezamanllk (talep) faktrn verir. Yani e zamanllk faktr gcn yzde
kann ayn anda sistemden ekilebileceini gsterir.

Talep Gc
E= f
Kurulu G

Elektrik ve dolaysyla kompanzasyon projeleri ezamanllk faktr gz nne alnarak yaplr.

Hesaplar yaplrken, e zamanllk faktr yardmyla bulunan talep gc dikkate alnr. Eer kurulu g
dikkate alnsayd kullanacamz iletkenlerin aplar ve malzemelerin kapasiteleri artacak benzer ekilde
transformatrn boyutu da artacak dolaysyla maliyet artacaktr.
Tesisin reaktif g ihtiyac karlanrken ayn zamanda g trafosunun da reaktif g ihtiyac
karlanmaldr.
Harmoniklerin bulunmad ve ebekeden P aktif gcn ekildii bir iletmede g faktrnn
Cos1den Cos2ye ykseltilmesi iin gerekli kondansatr gc iki prensibe gre hesaplanr. ebekeden
grnr g (S) sabit tutularak kompanzasyondan sonraki P2 aktif gcnn daha byk bir deer almas
salanr. (ekil2), yada P aktif gc sabit tutularak, ekilen grnr g S2 gibi daha kk bir deere
indirgenir. (ekil 3) [4]
lk ynteme gre;

S S

1
ekil 2. S grnr gcn sabit olmas durumunda fazr diyagram.

Bu durumda kompanzasyondan nce ebekeden ekilen aktif ve reaktif g ifadeleri;

P1=S1 Cos1 (8)
Q1=S1 Sin1=P1 Tan 1 (9)

Kompanzasyondan sonra S1 grnr gc sabit tutulacandan aktif g;

P2=S1Cos 2 deerini alacaktr. Bu durumda kompanzasyondan sonraki reaktif g

Q2 = S12 - P22 (10)

olur. Gerekli kondansatr gc de;
QC=S1 (Sin 1 Sin 2) (11)
Bu durumda aktif gteki artma ise;
P2 P1=S1 (Cos 2-Cos 1) (12)
kadar olacaktr.
Dier yntem ise aktif gcn sabit olmasdr.

Q
Q Q
P
S S

ekil 3. P aktif gcnn sabit olmas durumunda fazr diyagram.

ebekeden ekilen aktif ve reaktif g ifadeleri, kompanzasyondan nce;

P1=S1 Cos 1 (13)
Q1=S1 Sin 1=P1 Tan 1 (14)

kompanzasyondan sonra
P=S2 Cos 2 (15)
Q2= S2 Sin =P Tan 2 (16)

formlleri ile hesaplanabilir. Bu durumda gerekli kondansatr gc

Qc=Q2-Q1=P (Tan 1-Tan 2) (17)
ifadesi yazlr. Grnr gteki azalma ise yle ifade edilebilir.

S1 S2 = P( 1/Cos1 1/Cos2) (18)

Birinci yntemle dzeltme yaplacak olursa, ykn ebekeden ekecei grnr g azalacaktr. kinci
yntemde ise, ykn ebekeden ektii aktif g artacaktr. Ancak her iki yolla yaplan g katsaysn
dzeltme ileminde daima ykn reaktif gc azalacak ve faz as klecektir. [5]

Gerekli kompanzasyon gc aktif ve reaktif deerler biliniyorsa

QC = Aq Ap. Tan2 / t (19)

forml yardmyla hesaplanr. Burada;

Aq= Reaktif Enerji (VARh)
Ap= Aktif enerji (Wh)
t= letme sresi (s)

Bir tesisin kompanzasyon hesab yaplrken reaktif g eken tketiciler, sistemden ektii aktif gler
ve reaktif gler ayr ayr hesaplanp toplanr.

Tan 1 = QT / PT (20)

formlnden faydalanlarak tesisin ilk g faktr (Cos 1) hesaplanabilir.

Eer kurulu gleri ayn olan birden fazla tesis varsa bunlardan sadece birisinin, reaktif g eken
almalarn, sistemden ektii aktif gler toplanp tesis says ve e zamanl katsaysyla arplp toplam
aktif g ve reaktif gler hesaplanr.
Tesisin kurulu gcnn, e zamanllk faktr ve arzu edilen Cos deeri ile arplmasyla trafo gc
bulunur.
S=Pk x Ef x Cos (21)
G trafosu bota alrken, belirli bir reaktif gce ihtiya duyar. Trafonun ne kadar bir reaktif gce
ihtiya olduu hesaplanmaldr.Bu hesaplar iin trafonun katalog deerlerinden faydalanlr.
Trafonun katalog deerleri;
Grnr gc (S)
Bota alma gc (PB)
Trafo gerilimi (UN)
Bota akm(Ie/IP)
Ksa devre gerilimi (UKD)

lk nce

1H=3*PU ve 1P= 3*U

B
N
S
N
formllerinden demir kayplar (IH) ve trafo akm (IP) bulunur. Daha sonra trafonun bota akmn
deerinden (IE/)IP) , faydalanarak uyartm akm (IE) bulunur. Trafonun bota alma g faktr,

Cos1 = 1H / 1E (22)

formlnden bulunur. Cos 2 istenilen g faktr olmak zere

Qc=PB (Tan 1 Tan 2) (24)
Formlnden, g trafosunun bota iken ekecei reaktif enerjiyi karlayacak olan kondansatrn
kapasitesi hesaplanabilir.
Tesisin kompanzasyonu iin gerekli kondansatr gcn hesaplamadan nce sistemde oluabilecek
harmoniklerden korunmak iin tesis edebileceimiz maksimum kondansatr gc hesaplanrsa, burada
tehlikeli saylabilecek (5. 7. 11 ve 13) harmoniklerin olumamas iin tesis edilecek kondansatr
kapasitesinin :

QC < Sx100 / n2 xU KD

forml ile hesaplanan deerden daha kk olmas gerekir. Formlde harmonik numaras (n)
deitirilerek maksimum kondansatr kapasitesi bulunabilir.

7. RNEK BR KOMPANZASYON TESSNN YAPILMASI:

2 katl, 35 konuttan oluan bir sitenin g faktrnn iyiletirilmesi amacyla bir kompanzasyon tesisi
yaplmtr. lk olarak hedeflenen g faktr de hesaba katlarak trafo seimi yapld. Bir binan kurulu
aktif gc 10.360 kWdr. 35 binann toplam aktif gc ise;
P=10.360* 35= 362.6 kWdr.
Ancak i tesisat ynetmeliine gre trafo gc hesaplanrken, tesisin e zamanllk faktr de gz nne
alnmaldr. Tesisin ezamanllk faktr 0.24 alnacak olursa binalar iin gerekli olan aktif g;

P=10.360*35.0.24=87.024 kw
Tm sitenin aktif g ihtiyac;
Binalar87.024 kW
D aydnlatma..4.976 kW
Binalarn su pompas.3 kW

Olmak zere toplam;

P=95 kW
Buradan gerekli olan, grnr trafo gc, 0.95de tutulmas hedeflenen g faktr de gz nnde
tutularak,
P=S.Cosden

S = P / Cos = 95 / 0.95 = 100 kVA bulunur.

Sonu olarak 100kVAlk bir g trafosu bu tesis iin uygundur.
Trafonun katalog deerleri:[5]
Grnr gc.(S)=100 kVA
Bota alma gc(PB)
Trafo gerilimi(UN)=34.5 kV
Bota akm.(IE/IP)=%2.27
Ksa devre gerilimi..(UKD)=% 4.5
Demir kayplar akm..(IH)
Uyartm akm(IE)

Demir kayplar akm(IH);

1H=3xPU =0.006359
B
N

1P=3xSU =1.673
N

IE = 0.037977

Cos1 = IH / IE = 0.137443

=80.36O bulunur. Cos2=0.95e kompanze edileceine gre 2=18.19dir. bulduumuz bu deerleri;

QC=PB (Tan1-Tan 2)
= 380(5.887-0.3286)=2.112 kVar
bulunur. Norm st kondansatr kapasitesi olarak 3 alnabilir.

Kompanzasyon iin gerekli olan kondansatr gcn hesaplamadan nce sistemde oluabilecek
harmoniklerden korunmak iin tesisi edilecek maksimum kondansatr gc hesaplanrsa; tehlikeli
saylabilecek (5,7,11,13) harmoniklerinin olumamas iin tesis edilecek toplam kondansatr

Kapasitesinin QC< Sx100 / n2 xUKD ile hesaplanan deerden daha kk olmas gerekir. 5. harmonik iin;

QC5 < 100x100 / 52 x4.5 QC5 < 88.88 kVar

QC7 < 100x100 / 72 x 4.5 QC7 < 45.35 kVar

olursa 5. ve 7. harmonikler olumaz. Dolaysyla tesis edilecek toplam kondansatr kapasitesinin
45.35den kk olmas gerekir. Transformatre, botaki kompanzasyon iin ilave edilen 3 kVarlk
kapasite dnldnde, 45.35-3=42.35 kVardr. Tehlikeli harmonikler olumamas iin, tesisi
edilmesi gereken maksimum kondansatr kapasitesi olan bu deer almamaldr.

ki katl binann elektrik tesisat projesinin kolon emasndan faydalanlarak, binalar iin gerekli olan
reaktif g hesaplanrsa;

Tablo1. Bir dairenin her bir linyesine bal tketicilerin ebekeden ektikleri gler.

Tablo Linye P(W) Cos

1. Kat 1 nolu linyenin 320 0.5
2 nolu linyenin 140 0.5
3 nolu linyenin 150 0.4
4 nolu linyenin 480 1
2. Kat 1 nolu linyenin 320 0.5
2 nolu linyenin 140 0.5
3 nolu linyenin 150 0.4
4 nolu linyenin 480 1

Rezistif yk karakterinde olan (Cos 1=1) almalar ayr tutulacak olursa, yaplan toplamada;

300 Wlk yknCos 1=0.40

920 Wlk yknCos 1=0.50

olduu grlr. Bir binann ortalama ilk g faktr deerleri;

Tablo 2. Bir binaya ait reaktif g deerleri

P(W) Cos1 1 Tan1 Q1 (Var)

o
320 0.40 66.42 2.29 732.8

o
920 0.5 60 1.73 1591.6

P1 = 1240 QT=2324.4

tan1 = QT / PT = 1.8745 1 = 61.92o Cos 1 = 0.470

olduu grlr. Btn binalarn otomatik kompanzasyon hesabnda kullanlacak (rezistif ykler hari)
aktif gc ezamanllk faktr ile;

1240x35x0.24=10.416 kW olacaktr.

Tm sitenin, ortalama ilk g faktr hesab yaplrken 4976 Wlk d aydnlatmay ve 3000 Wlk su
pompas dikkate alndnda tm sitenin ilk g faktr;

Tablo 3. Tm siteye ait reaktif g deerleri

P(W) Cos1 1 Tan1 Q1 (Var)

o
10416 0.4706 61.92 1.874 19519.584
o
4976 0.45 63.25 1.98 9852.48
o
5000 0.65 49.45 1.169 5845
P1 = 20392 QT=35217 06

o
tan1 = QT / PT = 1.727 T = 59.927

Cosh1 = 0.5010947

Cos T2 yi 0.95e ykseltmek iin gerekli kondansatr gc;

QC = PT (Tan1 Tan2)
= 20.392(1.727 0.3286)
= 28.516 kVar olup toplam 30 kVarlk otomatik kompanzasyon yaplabilir.

Otomatik kompanzasyon hesaplar yaplmadan nce, tehlikeli harmonikler olumamas iin, tesis
edilmesi gereken maksimum kondansatr kapasitesi 42.35 kVar olarak hesaplanmt, grld zere
bu deer almamtr.

8. SONU

Elektrik tesislerine kompanzasyon yaplarak g faktrnn iyiletirilmesi, alclar iin gerekli olan aktif
ve reaktif enerjinin en iyi ekilde sunulmas teknik ve ekonomik bir zorunluluk halini almtr.
lkemizin iinde bulunduu eneri sknts, kompanzasyon tesisleri yaplarak az da olsa alabilir.
Kompanzasyon yaplarak enerji ebekesindeki kayplarn %25lerden %10lara decektir.

Yaplan kompanzasyon almalarnn uzun vadede faydal olabilmesi ii periyodik olarak bakm ve
kontrollerinin yaplmas gerekmektedir.

Kompanzasyon projeleri gerekletirilirken daha kk boyutlu kondansatrler seilmesi, yar iletkenler

ve g elektronii elemanlarnn kullanlmas daha faydal olacaktr.

KAYNAKA

[1]S.R.Barrold, B:K.Patel A thyristor reactive power compensatr for fast-varying industrial loads
Int.J.Electronics, vol.51, no.6, pp.763-767,1981
[2]M.E.Gven, 1. aokun, Elektroteknik-3, Ankara. 1982
[3]T.J.Miller, Reactive poweer control in electric company corparate research and development center
schenectandy, Newyork, John Willey and Sons.1982