GENEL FZK I

DERS NOTLARI
Hazrlayanlar:

Dr. Mustafa POLAT

Dr. Leyla TATAR YILDIRIM

2012
 BLM-1
lme
Bu blm kapsamnda aadaki balklar zerinde
durulacaktr:
Bir fiziksel niceliin llmesi

Birimler, birim sistemleri

Mekanikte temel birimler

Birim dnmleri

lmlerdeki duyarllk

(1-1)
 lme: miktar belirleme ilemidir.
Fizikte, nicelikleri lmek iin birtakm deneyler yapar ve llen
nicelikler arasnda bir ba kurmaya alrz. Bu balar genellikle
matematiksel eitlikler yoluyla ifade edilir.
Buna en iyi rnek Ohm Yasas dr. Bu yasann z, bir iletkenin
iki ucu arasna uygulanan potansiyel fark ile iletken zerinden
akan elektrik akmnn llmesi esasna dayanr.
Uygulanan potansiyel fark (V) ile elektrik akm (I) arasndaki
iliki izgiseldir ve aadaki matematiksel form ile verilir

V
R= = Constant
sabit
I
Bu eitlik Ohm Yasas olarak bilinir.
Eitlikteki R, iletkenin direnci dir.

(1-2)
Birimler: Fiziksel bir bykl tam olarak tanmlayabilmek iin
o bykln nasl lleceini bir kurala balamak ve bir birim
ile ifade etmek gerekir. Bylece byklkleri bir standarda
balam oluruz.
Temel Byklkler: Byklklerin tm birbirinden bamsz
deildir. Baz byklkler temel byklk, dierleri ise bu temel
byklklerden tretilmi byklklerdir.
Temel byklkler iin bir standart saptanr ve dier byklkler
temel byklkler cinsinden birimlendirilir.
Temel byklklerin belirlenmesi amac ile, 1875 ylnda kurulan
ve halen Pariste bulunan Uluslararas Arlk ve lmeler
Brosu (IBWM = International Bureau of Weights and
Measurements) 1971 ylnda bir toplant yapm ve Tablo 1de
verilmi olan 7 bykl temel byklk olarak semitir.

(1-3)
Bu 7 byklk uluslararas birim sistemini
(The International Systems of Units = SI) oluturur.
Tablo 1. SI temel byklkleri
Byklk Ad Sembol
Uzunluk Metre m
Ktle Kilogram kg
Zaman Saniye s
Elektrik akm Amper A
Scaklk Kelvin K
Madde miktar Mol mol
Ik iddeti Kandela Cd
Mekanikte sadece tane nicelie ihtiya duyulur.
Bunlar uzunluk, zaman ve ktledir.

(1-4)
Metre:
Balangta metre, kuzey kutbu ile ekvator arasndaki
mesafenin on-milyonda biri olarak tanmlanmtr (1792).
AB
1m 7 ; (R Dnya = 6370 km)
10
Pratik nedenlerden tr daha sonra metre,
platin-iridyumdan yaplm standart bir lm ubuu
zerindeki iki izgi arasndaki mesafe olarak
tanmlanmtr.

1983 ten beri metre, 1/299792458 s lik zaman

aralnda n bolukta ald yol olarak
tanmlanmtr. Bu yeni tanmn sebebi, k hznn ok
hassas bir ekilde llebiliyor olmasdr.

(1-5)
Saniye:
Balangta saniye, Dnyann kendi ekseni etrafndaki tam bir dn
sresinin (24x60x60) ta biri olarak aadaki gibi tanmlanmtr.
1
1 saniye
24 60 60
Bu tanmdaki problem, ekilde
gsterildii gibi, bir gnlk
srenin sabit olmaydr.

Bu nedenle 1967 den beri saniye, Cessium-133 elementinin yayd belli

bir dalga-boyundaki n 9192631770 titreimi iin geen sre olarak
tanmlanmaktadr.

(1-6)
Kilogram:

SI birim sisteminde ktle standard olan bir platin-iridyum silindir aada

verilmitir.

Bu silindirin ktlesi 1 kilogram olarak kabul edilmi ve Paris teki

Uluslararas Ktle lm Brosu nda tutulmaktadr. Hassas kopyalar
da baka lkelere gnderilmitir.

(1-7)
Birim dntrme :

ou zaman fiziksel niceliklerin birimlerini deitirmeye ihtiya duyarz. Bunu

yapmak iin, iki birim arasndaki dnm faktrn bilmemiz gerekir.

rnek: karayolu hz limiti olan 65 mil/saat' i m/s cinsinden ifade ediniz.

1 mil = 1609 m ve 1 saat = 3600 s

Bu durumda,

mil 1609 m m
65 =65x 29
saat 3600 s s

bulunur. Bu hz limitini km/sa cinsinden bulunuz.

(1-8)
lmlerdeki Duyarllk :
Belli bir nicelik, rnein bir cismin uzunluu L, deiik duyarllklarda belirlenebilir.
Duyarllk lm yntemine ve lm aletine baldr.

En kk lei 1 mm olan bir cetvel ile lm yapyorsak L uzunluunu,

L = 1.234 m eklinde vermek gerekir.
Yani L uzunluu drt anlaml say ile verilmelidir.

Cetvel zerindeki en kk lek 1 mm olduundan,

L' yi L = 1.2346 m biiminde vermek anlamsz olacaktr.
Dier taraftan, duyarll 0.1 mm olan verniyeli kumpas kullanyorsak,
L = 1.2346 m eklinde verilebilir ve bu durumda be anlaml say ile ifade edilir.
Hesaplanan nicelikteki anlaml say, hesaplamalarda kullanlan niceliklerin anlaml
saylarndan fazla olamaz.

(1-9)
rnek: Sabit v hzyla hareket eden bir ara d = 123 m' lik yolu
t = 7.89 s' de alyor. Aracn hzn bulunuz.

d 123 m
Aracn hz : v= = =15.5893536 m/s
t 7.89 s

v' yi ifade etmek iin dokuz rakam kullanmak anlaml deildir.

nk, v' nin hesaplanmasnda kullanlan d ve t nicelikleri
sadece anlaml say ile verilmitir.

Dolaysyla v' de anlaml say ierecek ekilde verilmelidir:

v = 15.6 m/s.

(1-10)
Birimlerin alt ve st katlar: Baz Faktr sim Sembol Gnlk dildeki
byklkler ayn birim ile ifade edildii ad
1024 Yotta Y 1 septilyon
halde saysal deerleri birbirinden ok 1021 Zetta Z 1 sekstilyon
farkl olabilir. rnein, bir atomun 1018 Exa E 1 kentilyon
yarap ile Dnya nn yarap metre 1015 Peta P 1 katrilyon
olarak ifade edilir, ancak saysal 1012 Tera T 1 trilyon
deerleri ok farkldr. Bu nedenle SI 109 Giga G 1 milyar
106 Mega M 1 milyon
birimlerin alt ve st katlarn gsteren 103 Kilo k bin
iaretler kullanlr. 102 Hecto h yz
101 Deka da on
10-1 Deci d onda bir
10-2 Centi c yzde bir
10-3 Milli m binde bir
10-6 Micro m milyonda bir
10-9 Nano n milyarda bir
10-12 Pico p trilyonda bir
10-15 Femto f katrilyonda bir
10-18 Atto a kentilyonda bir
10-21 Zepto z sekstilyonda bir
10-24 Yocto y septilyonda bir

(1-11)
Baz lme Aletleri

(1-12)
Cetvel

(1-13)
Verniyeli Kumpas

(1-14)
Mikrometre

(1-15)
 BLM-2
Vektrler
Fizikte sadece byklkleri ile tanmlanan niceliklere skaler
nicelikler diyoruz. Scaklk, ktle, enerji bunlardan bazlardr.
Byklk yannda ayrca yn bilgisi ieren veya gerektiren dier fiziksel
niceliklere ise vektrel nicelikler diyoruz. Yer-deitirme, hz, ivme, kuvvet
bunlardan bazlardr.

Bu blm kapsamnda, aadaki konulara deineceiz:

Vektrleri geometrik toplama ve karma ilemi

Vektrleri bileenlerine ayrma ve birim vektr notasyonu
Bileenler yardmyla toplama ve karma
Bir vektrn bir skaler ile arplmas
ki vektrn skaler (dot veya nokta) arpm
ki vektrn vektrel (cross) arpm

(2-1)
 Bir vektrn eleman vardr.

Uygulama Noktas (balang noktas): Vektrel bykln

uyguland noktaya uygulama ya da balang noktas denir.
Yukardaki vektrn uygulama noktas O noktasdr.
Bykl: Vektrn saysal deerine o vektrn bykl denir.

ekilde verilen a vektrnn bykl a = AB' dir.
Yn:Vektrel bykln yn, doru parasnn ucuna konulan

okun ynndedir. ekildeki a vektrnn yn O' dan A' ya yneliktir
veya dou ynndedir.

(2-2)
A noktasndan B noktasna hareket eden bir cismin yer-deitirme
vektr A noktasndan B noktasna izilen bir okla gsterilir.

Okun uzunluu yer-deitirmenin bykl ile orantldr.

Okun yn ise yer-deitirmenin yn ile ilgilidir.
ekilde A dan B ye, A' den B' ne ve A'' nden B'' ne izilen
vektrlerin byklkleri ve ynleri ayndr.
Vektrler, byklkleri ve dorultular deitirilmeden
istenildii gibi kaydrlabilir.
Kitaplarda vektrler sembolik olarak iki ekilde gsterilir:
(niceliin zerine bir ok izilir)
a
a (nicelik koyu yazlr)

Vektrn bykl de a veya a biiminde sembolize edilir.

(2-3)
Vektr ilemleri
Vektrlerin Eitlii
Bir Vektrn Negatifi
Vektrn Tanmas
Vektrlerin Toplanmas
Vektrlerin karlmas
Vektrn Bileenlerine Ayrlmas
Vektrn Byklnn Bulunmas
Vektrn bir eksenle yapt ann bulunmas
Vektrlerin bileenleri cinsinden toplanmas
Vektrlerin arplmas
1. Bir Vektrn Bir Skaler ile arplmas
2. ki Vektrn Skaler (dot veya nokta arpm) arplmas
3. ki Vektrn Vektrel arplmas
Vektrlerin Skalerle Blnmesi
VEKTR VEKTRE BLNMEZ !!!

(2-4)
Vektrlerde Geometrik Toplama :

s= a + b

b vektrnn balang noktas a vektrnn ucuna gelecek

ekilde b vektr kaydrlr.

a vektrnn balang noktasndan b vektrnn u noktasna

izilen vektr s vektrdr.

ki vektr arasndaki a olmak zere, s vektrnn bykl,
s 2 =a 2 +b 2 +2abcos
ile verilir (kosins teoremi).

(2-5)
Vektrlerde Geometrik Toplama :
B
A
A
R=A+B
R=A+B=?

C D
A C
B
D R=A+B+C+D=? B
R=A+B+C+D
A

(2-6)
Vektrel toplama ileminin
"deime zellii" vardr:

a +b =b +a

b vektrnn negatifi (-b ),

b vektr ile ayn byklkte

fakat ters yndedir.

(2-7)
rnek : Kuzeye doru ynelmi 20 km' lik bir vektr ile 60o
kuzey-batya doru ynelmi 35 km' lik vektrn bilekesini bulunuz.
ki vektr arasndaki a 60o ' dir.
Kosins teoremine gre bileke vektrn bykl,

s = a 2 +b 2 +2abcos
= ( 20 ) + ( 35) +2 ( 20 )( 35) cos ( 60o )
2 2

= 48.2 km

sin sin b 35
= sin = sin = sin(120 ) = 0.629
b s s 48.2
= 38.9o

(2-8)
Vektrlerde Geometrik karma:

d= a b

( )
d = a b = a + b biiminde yazlabilir.

b vektrnden b vektr bulunur ve a
vektr ile toplanr.

Not: Vektrleri bileenleri vastasyla toplamak veya karmak

mmkndr. Uygulamada bu yntem ok daha kullanl ve kolaydr.

(2-9)
Vektrlerde Geometrik karma:

-B
A
A
R=A-B=? R=A-B

R=A-B+C
A C R=A-B+C=?
B A
C
-B

(2-10)
Vektrn bileenleri ve bir eksenle yapt a:
Bir vektrn bir eksen ynndeki bileeni, vektrn o eksen zerindeki

izdmdr. rnein ax , a vektrnn x - ekseni zerindeki izdmdr.
Vektrn ax bileeni, balang ve u noktalarndan x - eksenine izilen
dikmeler aras mesafedir.

=
a vektrnn x- ve y -bile enleri ax a=cos ve a y a sin
eitlikleri ile verilir. Bir vektrn ax ve a y bileenleri biliniyorsa,
vektrn bykl ve srasyla x ve y ekseni ile yapt a
bulunabilir.
ABC dik geninden:
ay ax
a + a ; tan x =
a= 2
x
2
y ; tan y =
ax ay

(2-11)
 Birim vektrler :
Herhangi bir dorultuda, bykl "1" olan vektre "birim vektr" denir.
Birimsizdir ve sadece sadece yn gstermek amacyla kullanlr.
x, y ve z - eksenleri ynndeki birim vektrler,
srasyla, i , j ve k ile gsterilirler.
Tm vektrler birim vektrler cinsinden yazlabilir.

ekildeki vektrler: a = ax i + a y j ; b =
bx i + by j

a ve b ynndeki birim vektrler:

a b
a = ; b = ile verilir.
a b

Bu durumda a ve b vektrleri,

=a aa = ; b bb biiminde de yazlabilir.

(2-12)
Bileenleri Yardmyla Vektrlerin Toplanmas:

a ax i + a y j
=
r = a +b = ?
b = bx i + by j
r = ( ax + bx ) i + ( a y + by ) j

Bileenleri Yardmyla Vektrlerin karlmas:

a ax i + a y j
=
d = a b = ?
b = bx i + by j
d = ( ax bx ) i + ( a y by ) j

(2-13)
rnek : Bir cisim ardk yer-deitirme yapyor. Bunlar srasyla,

d1 = 15i + 30j +12k cm, d 2 = 23i 14 j 5k cm ve d3 = 13i +15j cm

olduuna gre, toplam yer-deitirme vektrnn bileenlerini ve
bykln bulunuz.

R = d1 + d 2 + d3 = (15 + 23 13) i + ( 30 14 +15 ) j + (12 5 ) k
= 25i + 31j + 7k cm
Rx 25= =
cm ; Ry 31 cm ; Rz 7 cm

R= R +R +R= ( 25) + ( 31) + ( 7 ) =

2 2 2 2 2 2
x y z 40.4 cm

(2-14)
rnek: A ehri B ehrinin 46 km bat ve 35 km gneyinde yer
almaktadr. Bu iki ehir arasndaki en ksa mesafenin bykln ve
ynn bulunuz.

R= 46i 35 j
46 km
R (46 km) 2 + (35 km) 2 =?

35 km
B
R = 57.8 km
R=?
35 km
tan = A
46 km
= 37.30

(2-15)
 rnek: Bir erkek ocuu bir kza, ekildeki gibi, 240 N luk bir kuvvet
uygulamaktadr. Kzn kolu yatayla 28 a yaptna gre bu kuvvetin
bileenlerini bulunuz.

F = 240 N

Fy F Fy
280
Fx

Fx = |(240 N) cos 280| = 240*0.88= 212 N Birim vektrler cinsinden

Fy = +|(240 N) sin 280| =240*0.47= +113 N F= ( 212 N ) i
+ (113 N ) j

(2-16)
rnek: Bir kaplumbaa aada verilen ardk yerdeitirme ve bu yer
deitirmelerin yatayla yapt a verilmitir. Kaplumbaann toplam yer
deitirme vektr R nin bykln ve ynn bulunuz.

A = 5 m, 0o R C = 0.5 m
B = 2.1 m, 20o
20o
B = 2.1 m
C = 0.5 m, 90o
A=5m

cos 20o= 0.94 sin 20o= 0.34

Vektr f X-bileeni (i) Y-bileeni (j)

A=5 m 00 +5m 0
B=2.1m 200 +(2.1 m) cos 20o +(2.1 m) sin 20o
C=0.5 m 900 0 + 0.5 m
Rx = Ax+Bx+Cx Ry = Ay+By+Cy

(2-17)
rnek devam: Verilen vektrn toplamn bulunuz.

x-bileeni (i) y-bileeni (j)

Ax = + 5.00 m Ay = 0
Bx = +1.97 m By = +0.718 m
Cx = 0 Cy = + 0.50 m

A = 5.00 i + 0j

B = 1.97 i + 0.718 j
C= 0 i + 0.50 j

R = 6.97 i + 1.22 j

(2-18)
Bir Vektrn Bir Skalerle arpm :

s bir skaler nicelik ve a ' da bir vektr olmak zere, bunlarn arpm

b = sa ile verilen yeni bir vektrdr.
Bu yeni vektrn bykl b = s | a | ile verilir.

s > 0 ise, b vektr a ile ayn yndedir.

s < 0 ise, b vektr a ile ters yndedir. rnek : F = ma

(2-19)
ki Vektrn Skaler arpm :

ki vektrn skaler arpm, "dot veya nokta" arpm olarak da bilinir.

a ve b vektrlerinin skaler arpm a b =ab cos ifadesi ile verilir.

rnek:

W= F x

(2-20)
 Bileenleri Cinsinden Skaler arpm :

( )(
a b = ax i + a y j + az k bx i + by j + bz k )
i j k olduundan,

i i = j j = k k = 1

i j = j i = 0
a b= ax bx + a y by + az bz bulunur.
i k = k i = 0
j k = k j = 0

(2-21)

rnek : A = 2i + 3j + k ve B = 4i + 2j k vektrleri arasndaki

ay bulunuz.
Bu soruda, iki vektr arasndaki ay bulmak iin vektrlerin iki
farkl yolla skaler arpm ileminden yararlanacaz. ki sonucu
birletirerek aya geeceiz.

I. Yol : A B ABcos = (2) 2 + (3) 2 + (1) 2 (4) 2 + (2) 2 + (1) 2 cos
=
= 14 21 cos

II. Yol : A B =Ax Bx + Ay By + Az Bz =(2)(4) + (3)(2) + (1)(1) =3

A B 3 3
cos = =
=
0.175 = 100o
=
AB 14 21 294

(2-22)

rnek : A ve B vektrlerinin byklkleri ayn ve 5 birimdir.

A+ B = 6i olduuna gre, bu iki vektr arasndaki ay bulunuz.

=
Kosins teoremine gre: A+B A2 + B 2 + 2 A B cos ' dr.

=6 52 + 52 + 2 5 5 cos
Buna gre,
(6.0) 2 (5) 2 (5) 2 14
cos = =
= 0.28 =
106.3o bulunur.
2(5)(5) 50

rnek : A =6i 8j ; B =
8i + 3j ve C =
26i +19j vektrleri veriliyor.

aA+bB +C = 0 eitliini salayan a ve b saylarn hesaplaynz.

aA+bB +C = (6a 8b+ 26)i + ( 8a + 3b + 19)j = 0
6a 8b =26
=
a 5 ve =
b 7 bulunur.
8a + 3b =19
(2-23)
 Vektrel arpma :

a ve b vektrleri arasndaki vektrel arpma ilemi, c= a b

ile verilen yeni bir vektr oluturur. c vektrnn bykl

c = ab sin ile verilir ve a ile b vektrlerinin oluturduu
dzleme diktir. Yn "sa-el-kural" ile belirlenir:

Vektrel arpm, "cross" arpm olarak da bilinir.

Sa el kural:

i. a ve b vektrlerinin balang noktalarn birletiriniz.

ii. a vektrn parmak ularnz onun ynn gsterecek
ekilde sa avu iine yatrnz.

iii. a vektrn kk a ynnde b ' nin zerine sprnz.

iv. Ba parmanz c vektrnn ynn verir.
(2-24)
Sa el kural:

(2-25)

Vektrel arpmn zellikleri: c = a x b
1. c = ab sin

2. a ve b birbirine paralel veya antiparalel ise c = 0'dr.

3. c a
c vektr a ve b ' nin bulunduu dzleme diktir.
4. c b

5. c = ( b x a ) vektrel arpmda deime zellii yoktur.

(2-26)
Bileenleri Cinsinden Vektrel arpma :

a b ( )(
a x i + a y j + az k b x i + by j + bz k )
i i = j j = k k = 0
i j =k ; j i = k
olduundan
k i =j ; i k =j
j k =i ; k j = i


a =
b (a b y z az by ) i + ( az bx ax bz ) j + ( ax by a y bx ) k

Not : a b, aadaki determinant yolu ile de belirlenebilir.
i j k

ab =ax a y az ; Not : a b = (
b a )
bx by bz

(2-27)

B = 4i + 2j k ve C = 5i 2j vektrleri verilsin.
rnek : A = 2i + 3j + k,

a ) A B = ? , b ) C (A+B) =C A+C B olduunu gsteriniz.

i j k

a=
) A B 2 3 1 = 5i 2j +16k
4 2 1

i j k

b ) C (A+ B) = 5 2 0 = 21k
2 5 0
i j k i j k

C A= 5 2 0 = 2i 5j +19k ve C B= 5 2 0 = 2i + 5j + 2k

2 3 1 4 2 1

( ) (
)
C A + C B = 2i 5j +19k + 2i + 5j + 2k = 21k = C (A+B)

(2-28)
(2-29)
(2-30)
(2-31)
 cos = 0

(2-32)
 BLM-3
Bir Doru Boyunca Hareket
Bu blmde, cisimlerin bir doru boyunca hareketini inceleyeceiz.
Aadaki fiziksel nicelikleri ayrntl bir ekilde tanmlayacaz.
Konum ve Yer-deitirme
Ortalama Hz
Ortalama Srat
Anlk Hz
Ortalama ve Anlk vme
Sabit ivmeli hareket iin, herhangi bir andaki hz ve konumu
veren bantlar treteceiz.
Ayrca, yer yzeyine yakn noktalarda yerekimi etkisi altnda cisimlerin
hareketini inceleyeceiz.
Son olarak da, ivmenin sabit olmad durumlarda, cismin hareketini eri
altndaki alann hesaplanmas yntemiyle inceleyeceiz.

(3-1)
Kinematik, cisimlerin hareketini inceleyen mekaniin bir alt daldr.
Bir cismin konumu zamanla deiiyorsa o cisim hareketlidir deriz.

Hareketli cisimlerin noktasal paracklardan olutuunu ve hepsinin de

ayn ekilde hareket ettiini kabul edeceiz.

Bu blmde, harekete neyin sebep olduuyla ilgilenmeyeceiz.

x-ekseni boyunca hareket eden bir cisim dnelim.

Herhangi bir t annda, orijine gre cismin konumu x(t) ile
tanmlanr. x-ekseninin hangi tarafnda bulunduuna gre,
cismin koordinat negatif veya pozitif olabilir.

KONUM: Bir cismin yerinin bir referansa gre

belirlenmesidir.

Bir cismin konum vektr, bulunduu koordinat

sisteminin orijininden cismin bulunduu noktaya izilen
vektrdr.

(3-2)
Not: Yer-deitirme ile gidilen toplam yol ayn ey deildir !!

(3-3)
 B Yol=100 m

Yer deitirme
50 m

rnek: x1 = 5 m konumundan pozitif ynde x2 = 200 m konumuna

giden ve oradan tekrar balangtaki konumuna dnen bir cisim
dnelim.

Cisim toplam olarak 390 m yol ald halde,

yer-deitirmesi x = 0 dr.

(3-4)
Yer-deitirme Vektr: Bir cisim x1 konumundan x2 konumuna
hareket etmise, konumundaki deiim yer-deitirme ile tanmlanr.


x = x2 x1
yer deitirme

son konum ilk konum
SI sisteminde birimi (m)

rnein, ilk konumu x1 = 5 m ve son konumu x2 = 12 m olan bir cismin yer-

deitirmesi x = 125 = 7 m olacaktr. x in pozitif olmas, yer-
deitirmenin +x ynnde olduunu gsterir.

Cisim x1 = 5 m konumundan x2 = 1 m konumuna hareket etseydi, yer-

deitirme x = 15 = 4 m olurdu. x in negatif olmas, yer-
deitirmenin x ynnde olduunu gsterir.

Yer-deitirme, hem bykl hem de yn olan vektrel bir niceliktir.

Tek boyuttaki hareketi incelediimiz bu blmde, yer-deitirme yn
olarak x in iaretini kullanacaz.

(3-5)
 Konum-zaman Grafii ve Ortalama Hz:

Bir cismin hareketini tanmlamann bir yolu, cismin konumunu zamana

bal olarak izmektir.

Herhangi bir t1 an ile t2 an arasnda, canlnn x1 konumundan x2 konumuna ne

kadar hzl gittii konusunda ortalama hz bize bir fikir verecektir.

Konum-zaman grafiinde (t1, x1) noktasndan (t2, x2) noktasna izilen dorunun
eimi, cismin t1 ve t2 aralndaki vort hzna eittir.

x2 x1 x
=
vort = ortalama hz
t2 t1 t

(3-6)
 Hareket ve konum-zaman grafii

Cismin hareketini tanmlaynz. Duran bir cismin konum-zamana grafii.

Cisim duruyor.

(3-7)
 Hareket ve konum-zaman grafii

Cismin hareketini tanmlaynz.

Cisim +x ynnde sabit hzla gidiyor.
Deien bir hzla hareket eden
bir canlnn konum-zaman
grafii

(3-8)
 Hareket ve konum zaman grafii
x (m)

x B

A x
t t

Bir cismin konum-zaman grafii

vort =x / t grafikte verilmitir. Bu cismin
ortalama hz hesaplaynz.

vort = x/ t=2.0/6.0=1/3 m/s

(3-9)
rnek: ekilde bir cismin t1 = 1 s ve t2 = 4 s anlarndaki konumlar
x1 = 4 m ve x2 = 2 mdir.
Cismin ortalama hzn bulalm.

x2 x1 2 (4) 6 m
=
vort = = = 2 m/s
t2 t1 4 1 3s

(3-10)
 toplam yol
Ortalama Srat (vsrat_ort): vsrat_ort =
t
Ortalama srat, t zaman aralnda alnan toplam yol cinsinden tarif edilir.
Ortalam srat ortalama hzn bykl deildir.

rnek : ekildeki otomobilin, A ve F

noktalar arasndaki, ortalama hzn
ve sratini hesaplaynz (t A = 0 ve
x A = 30 m ; t F = 50 s ve xF = 53 m).
xF x A 53 30
=vort =
tF t A 50 0
83
= = 1.66 m/s
50
x AB + xBD + xDF 22+52+53
=vsrat_ort =
50 50
127
= = 2.54 m/s
50
(3-11)
rnek : x-ekseni boyunca hareket eden bir cismin
konum-zaman grafii yanda verilmitir.
Cismin 0 2 s ; 0 4 s ; 0 7 s ; 0 8 s
aralklarnda ortalama hzn bulunuz.
0 8 s aralnda cismin hz-zaman grafiini iziniz.
Konum-zaman grafiinden;
10 0 50
= = 5 m/s
vort(0-2) = = 1.25 m/s
; vort(0-4)
20 40
5 0 00
vort(0-7) = =
0.714 m/s ; vort(0-8) = =
0
70 80
dx 10 0 5 10
v = v(0-2) = = 5 m/s ; v(2-4) = = 2.5 m/s
dt 20 42
55 5 5
v(4-5) = = 0 ; v(5-7) = = 5 m/s
54 75
0 (5)
=
v(7-8) = 5 m/s
87
(3-12)
Anlk Hz:
Ortalama hz, bir cismin t1 ve t2 zaman aralnda
ne kadar hzl olduu bilgisini ierir. Herhangi bir
t annda cismin ne kadar hzl olduu bilgisi anlk
hz tanmyla verilir.

Anlk hz, ortalama hzn t 0

durumundaki limitidir.

x dx
=v =
lim
t 0 t dt
Bu tanmdan anlk hz, cismin x konumunun
zamana gre birinci trevidir.
Yani, konum-zaman grafiinin herhangi bir
andaki eimidir.

Anlk srat anlk hzn bykldr.

(3-13)
rnek : x-ekseni boyunca hareket eden bir cismin konumu
x(t ) = 4t +2t 2
ifadesine gre deimektedir (t saniye, x metre cinsindendir).

a ) 0 1 s ve 1 3 s aralklarnda cismin ortalama hzn bulunuz.

2.5 s anndaki hzn bulunuz.

b ) t =

a ) vort(0-1)
[
=
4 + 2] [ 0]
=
2 m/s
dx
b ) v(t ) = =
4 + 4t m/s
1 0 dt

vort(1-3)
[=
12 + 18] [ 4 + 2]
4 m/s
v(2.5) =
4 + 4(2.5) =
6 m/s
3 1

(3-14)
Ortalama vme:
t1 ve t2 anlar arasndaki ortalama ivme:

v2 v1 v
=
aort = m / s2
t2 t1 t

Anlk vme:
Anlk ivme, ortalama ivmenin t0
durumundaki limitidir ve herhangi bir t annda
hzn ne kadar hzl deitiini gsterir.

v dv dv d dx d 2 x
=
a lim = ; =
a = =
t t
0 dt dt dt dt dt 2

Bu tanmdan anlk ivme, cismin hznn zamana

gre birinci trevidir. Yani, hz-zaman grafiinin
herhangi bir andaki eimidir.

(3-15)
 Sabit vmeli Hareket :

t = 0 'da cismin hz v0 ve konumu x0 olsun.

v t t
dv
a= dv= adt dv= adt= a dt v(t )= v0 + at (E-1)
dt v0 0 0

x t t
dx
v= dx = vdt = ( v0 + at ) dt dx = v0 dt + a tdt
dt x0 0 0

1 2
x(t ) x0 = v0t + at (E-2)
2

v02 + 2a ( x x0 ) (E-3)
Bu iki eitlikten t yok edilirse: v 2 =

(3-16)
Konum x( t ), hz v( t ) ve ivmenin a( t ) zamanla deiimleri :

Konum-zaman grafii, deyi x = x0 da kesen bir

paraboldr.

1 2
x x0 = v0t + at
2

Hz-zaman grafii, deyi v = v0 da kesen ve

eimi ivmeye (a) eit bir dorudur.

v= v0 + at

Burada ivme (a) sabittir.

(3-17)
 Sabit vmeli Hareket Denklemleri :

1. v= v0 + at v v0
a=
1 2
t
2. x x0 = v0t + at
2

3. v 2 =
v02 + 2a ( x x0 )

1
4. x x0 = vort t = (v0 + v)t
2

(3-18)
rnek : x-ekseni boyunca ilerleyen bir src, t = 10 s iinde hzn dzgn
olarak 10 m/s' den 30 m/s' ye karyor.
a ) Srcnn ivmesini bulunuz.
b) Bu ivmelenme srecinin ilk yarsnda otomobil ne kadar yol alr?
c) Bu ivmelenme srecinde otomobil ne kadar yol alr?

30 10
a ) aort= = 2 m/s 2
10 0
1 1
b ) x = xs xi = vi t + at 2 =(10 ) (5) + (2) (5) 2 = 75 m
2 2

1 2 1
c ) x = xs xi = vi t + at = (10 ) (10 ) + (2) (10)2 = 200 m
2 2

(3-19)
rnek : Durgun halden harekete balayan bir cismin
ivme-zaman grafii yanda verilmitir.
a= ve t 20 s anlarnda cismin hz nedir?
) t 10 s=
b ) lk 20 s iinde cisim ne kadar yol almtr?

a ) t = 0 10 s a = 2 m/s 2 v = v0 + at v = 20 m/s
10-15 s aralnda a = 0 olduundan hz sabittir ve 20 m/s' dir.

15-20 s aralnda a = 3 m/s 2 ve ilk hz 20 m/s' dir.

v = v0 + at v = 20 + (3) (5) = 5 m/s
(20) 2 (0) 2
2
v 2a ( x x0 ) x1 =
b ) 0-10 s aralnda: v = 2
0 =100 m
2(2)
=
10-15 s aralnda: a 0=
ve v 20 m/s x2 =20 (5)=100 m
(5) 2
(20) 2
15-20 s aralnda: v 2= v02 + 2a ( x x0 ) x3 = = 62.5 m
2 (3)
x = x1 + x2 + x3 = 262.5 m
(3-20)
Serbest Dme:
Dnya yzeyinin yaknlarnda tm cisimler bykl 9.8 m/s2 ve yn
dnyann merkezine doru olan bir ivmenin etkisinde hareket ederler.
Serbest dmede cisimlerin ivmesi sembolik olarak g ile gsterilir.

y-ekseni deyde ve yukar ynde alnrsa,

serbest dmede cismin ivmesi a = g olur.

v= v0 gt (E-1)
1 2
y y0 = v0t gt (E-2)
2
v02 2 g ( y yo )
v 2 = (E-3)

(3-21)
rnek : 50 m yksekliinde bir binann tepesinden bir ta dey
dorultuda yukar doru 20 m/s hzla frlatlyor. (g = 10 m / s 2 )
a ) Ta maksimum ykseklie ne kadar zamanda kar?
b ) Bu nokta yerden ne kadar yksektedir?
c ) Ta frlatld seviyeye ne kadar zamanda gelir? Bu noktada hz ne olur?
d ) t =5 s annda tan hz ve konumu nedir?
a ) Maksimum ykseklikte cismin hz sfrdr: v = v0 gt t = 2 s
b ) v 2 = v02 2 g ( y yo ) ( y yo ) = 20 m h = 70 m
1 2 1 2 (20)
c ) y y0 = 0 = v0t gt t (v0 gt ) = 0 t = = 4s
2 2 10
v= v0 gt = 20 10 (4) =20 m/s
d ) v =v0 gt =20 10 (5) =30 m/s
v 2 v02 900 400
y 50 = = =25 m y =25 m
2 (10) 20
(3-22)
rnek : Bir helikopterin yerden ykseklii y = 3t 2 ile veriliyor. Burada
t saniye ve y metre cinsindendir. t = 2 s annda helikopterden bir paket
serbest braklyor.
a ) Paket ne kadar zamanda yere ular (g = 10 m / s 2 )?
b) Paket yere ulat anda hznn bykl ka m/s'dir?
c ) Paketin ivmesi iin ne syleyebilisriniz?
dy
a ) v = = 6t paket serbest brakld andaki hz v0 = 12 m/s
dt
ve yerden ykseklii y0 = 12 m' dir.
1 12 + 384
y y0 = v0t gt 2 0 12 = 12t 5t 2 t = = 3.16 s
2 10
b ) Paketin hznn zamana bal fonksiyonu: v(t ) =12 gt
v= 12 10 3.16 =19.6 m/s
dv
c ) Paketin ivmesi a = = g =10 m/s 2 dir ve sabittir.
dt
(3-23)
 Duran bir cismin
konum-zaman, hz-zaman, ivme-zaman grafikleri:

x v a

t t t

Konum-zaman Hz-zaman vme-zaman

(3-24)
 Sabit hzla hareket eden bir cismin
konum-zaman, hz-zaman, ivme-zaman grafikleri:

x v a

t t t

Konum-zaman Hz-zaman vme-zaman

(3-25)
 Sabit ivme ile hareket eden bir cismin
konum-zaman, hz-zaman, ivme-zaman grafikleri:

x v a

t t t

vme-zaman
Konum-zaman Hz-zaman

(3-26)
 vmenin Sabit Olmad Durum :
Cismin ivmesi sabit deilse, cismin hzn v(t ) ve konumunu x(t )
integrasyon yoluyla bulabiliriz.

ntegrasyon analitik olarak veya grafik yaklam ile yaplr.

1 v t1 t1 t1
dv
a= dv= adt dv= adt v v= adt v=
1 0 1 v0 + adt
dt v0 t0 t0 t0

t1

=
adt [ a(t ) t grafiinde eri altnda kalan alan ]
t0

1 1x t
dx
v= dx = vdt dx = vdt
dt x0 t0
t1 t1

x1 x0 = vdt x1 = x0 + vdt
t1

vdt [ v(t ) t grafiinde eri altnda alan ]

=
t0 t0
to
(3-27)

x (t ), v (t ) ve a (t ) arasndaki iliki:

Trev Trev

x (t ) v(t ) a (t )
ntegral ntegral

dx t
v= ) x0 + v(t)dt
x (t=
0
dt

dv t
a= v(t) = v0 + a (t )dt
dt 0
(3-28)
 BLM-4
ki ve Boyutta Hareket
Bu blmde, tek boyut kstlamas olmadan, bir dzlemde ve uzayda
cisimlerin hareketini incelemeye devam edeceiz.

Dzlemde harekete rnek olarak eik at ve dzgn dairesel

hareket ayrntl bir ekilde incelenecektir.

Son olarak da, birbirlerine gre sabit hzla hareket eden referans
sistemlerine gre bir cismin hareketi incelenecektir. (Bal hareket)

(4-1)
 Konum Vektr

Bir paracn konum vektr r , bulunduu koordinat sisteminin
merkezinden paracn bulunduu noktaya izilen vektrdr.

rnek : ekilde P noktasnda bulunan cismin konum vektr

r = xi + yj + zk

P r=3i + 2j + 5k (m)

(4-2)
 Yer-deitirme Vektr

r1 konumundan r2 konumuna hareket eden bir cismin yer-deitirme vektr,

r = r2 r1 biiminde tanmlanr. r1 ve r2 konum vektrleri bileenleri cinsinden

r = x i + y j + z k ve r = x i + y j + z k biiminde ifade edilirse, yer-deitirme
1 1 1 1 2 2 2 2

vektr de bileenleri cinsinden

r = ( x2 x1 ) i + ( y2 y1 ) j + ( z2 z1 ) k = xi + yj + zk
olur.

x = x2 x1
y = y2 y1
z = z2 z1

(4-3)
 Ortalama ve Anlk Hz

Blm 3 de tanmland gibi,

Yer-deitirme
Ortalama Hz = biiminde verilir.
Zaman

r xi + yj + zk x y z
vort = = = i+ j+ k
t t t t t

Anlk hz ise, ortalama hzn t 0

durumundaki limitidir.

r dr
= =
v lim
t 0 t dt
(4-4)
t ' nin sfra gitmesi durumunda:

1. r2 vektr r1 vektr zerine doru kayar ve r 0 durumu gerekleir.

r
2. vektr (yani vort ), "1" noktasnda yrngeye izilen teet ynndedir.
t

3. vort v

d
v=
dt
( )
xi + yj + zk =
dx dy dz
dt
i+
dt
j+ k
dt

v = v i + v j + v k
x y z

Hz bileenleri u eitliklerle verilir:

dr dx dy dz
v= = vx = ; vy = ; vz
dt dt dt dt
(4-5)
 Ortalama ve Anlk vme

Hzdaki deiim v v1 v
Ortalama ivme= aort= 2 =
Zaman t t

Anlk ivme ise, ortalama ivmenint 0durumundaki limiti olarak tanmlanr :

a = lim
v dv d
t 0 t
= =
dt dt
(
vx i + v y j + vz k =
)dvx dv y dvz
dt
i+
dt
j+
dt
k = ax i + a y j + az k

Not: vme vektrnn, hzdaki gibi, izlenilen yrngeyle zel bir ilikisi yoktur.
vme bileenleri u eitliklerle verilir:

dv dvx dv y dvz
a= ax = ; ay = ; az =
dt dt dt dt

(4-6)
rnek : Bir cisim, ilk hz bileenleri v0 x = 20 m/s ve v0 y = 15 m/s olacak
ekilde, t = 0 annda orijinden harekete balyor. xy -dzleminde hareket
=
eden cismin ivme bileenleri de ax 4=
m/s 2 ve a y 0 ' dr.
a ) Cismin herhangi bir andaki hzn bulunuz.
b) Cismin herhangi bir andaki konumu nedir?

a ) vx =v0 x + ax t =+ 20 4t m/s ; v y =
v0 y + a y t =
15 m/s

v =( 20 + 4t ) i 15j m/s

b ) t = 0 x0 = y0 = 0:
1
x(t ) =x0 + v0 x t + ax t 2 =20t + 2t 2

2
1
=
r ( 20t + 2t ) i + ( 15t ) j
2
m
y (t ) = 15t
y0 + v0 y t + a y t 2 =
2

(4-7)
 Eik At

Bir cismin yer-ekimi kuvvetinin etkisi altnda dey dzlemdeki hareketi

eik at hareketi olarak adlandrlr.

Cisim hareketineilk
v0 hzyla balar.
lk hzn yatay ve dey bileenleri u ifadelere sahiptir:

0 cos 0
v0 x v= ; v0 y v0 sin 0

Eik at hareketi, x-ekseni ve y-ekseni boyunca ayr ayr incelenecektir. Bu

iki hareket birbirinden bamszdr. x-ekseni ynndeki hareketin ivmesi
sfr, y-ekseni ynndeki hareketin ivmesi ise a = g dir.

(4-8)
 Yatay Hareket : ax = 0' dr ve x-ekseni ynndeki hz deimez.
vx v0 cos 0 =
(E-1) ve x x0 ( v0 cos 0 ) t (E-2)

Dey Hareket : a y = g' dir ve y -eksenindeki hareket serbest dmedir.

1 2
v y v0 sin 0 gt
= (E-3) ve y =
y0 ( v0 sin 0 ) t gt (E-4)
2
E-3' ten t bulunup E-4' te kullanlrsa;= ( v0 sin 0 ) 2 g ( y y0 )
2
v y2
bants elde edilir.

Bu eitliklerdeki x0 ve y0 , cismin harekete

balad noktann koordinatlardr.

ou problemde hareketin balad nokta

(x0 0=
orijin olarak alnr= ; y0 0).

(4-9)
Yrnge denklemi :

vx 0 cos 0
v= (E - 1) ; x ( v0 cos 0 ) t (E - 2)
1 2
v0 sin 0 gt
vy = ( v0 sin 0 ) t gt
(E - 3) ; y = (E - 4)
2

E-2' den t ekilip E-4' te kullanlrsa,

g
y ( tan 0 ) x x 2

2 ( v0 cos 0 )
2

bulunur ve bu eitlik cismin izledii yrngenin denklemidir.

Yrnge denklemi y = ax + bx 2 formundadr ve bir parabol tanmlar.

(4-10)
 v02 sin 2 0
Yatay Menzil ( R) : R =
g

Cismin harekete balad nokta ile yere dt nokta x-ekseni

zerindeyse (y0= y= 0), cismin yatayda ald yol (R ) menzil
olarak bilinir. E-4' ten
1 2 1 2v sin 0
( v0 sin 0 ) t 0 t v0 sin 0 gt = 0 t = 0
gt =
2 2 g
bulunur. t , cismin uu sresidir ve E-2 [x = ( v0 cos 0 ) t ]' de
yerine konursa
2v02 v02 sin20
=R sin 0 cos 0 R = bulunur.
g g

Cisim yatayla =
0 45' lik a yapacak ekilde atlrsa
A t
O v02
maksimum menzile ular. Rmax =
g
R

(4-11)
 v02 sin 2 0
Maksimum Ykseklik (H): H=
2g

=v y v0 sin 0 gt
A noktasnda, v y = 0 :
v0 sin 0
v0 sin 0 gt = 0 t =
g

=
H y (t )
2
1 2 v0 sin 0 1 v0 sin 0
H ( v0 sin 0 ) t =
= gt ( v0 sin 0 ) g
2 g 2 g
v02 sin 2 0
H=
2g
(4-12)
rnek : Bir ta, yksekli 45 m olan bir binann
tepesinden yatayla 30o a yapacak ekilde
v0 = 20 m/s' lik ilk hzla frlatlyor.
a ) Ta, ne kadar srede yere der?
b ) Ta, atld noktadan ne kadar uzakta yere der?
c) Ta, yere hangi hzla arpar?

1
a ) y y0 = v0 y t gt 2 5t 2 + 20 sin(30)t + 45 = 0 t = 4.22 s
2
1 2
b ) x x0 = v0 x t + ax t x = 20 cos(30)t = 73 m
2
c ) vx =v0 x =20 cos(30) =17.3 m/s
vy =
v0 y gt = 20 sin(30) (9.8) (4.22) =
31.4 m/s

=v 17.3i 31.4j m/s
(4-13)
rnek : Bir kurtarma ua yerden 100 m ykseklikte, 40 m/s yatay hzla giderken,
mahsur kalm bir grubun bulunduu noktaya yardm paketi ulatrmak istiyor.
a) Paketin grubun bulunduu noktaya dmesi iin geen sre nedir?
b ) Hangi yatay uzaklktan braklmaldr?
c ) Paket hangi hzla yere arpar?

1 2 1
a ) y y0 = v0 y t gt 100 = (9.8)t 2
2 2
t = 4.52 s

1
b ) x x0 = v0 x t + ax t 2 x = v0 x t = 40 (4.52) = 181 m
2

c ) vx =v0 x =40 m/s

vy =
v0 y gt = (9.8) (4.52) =
44.3 m/s

=
v 40i 44.3j m/s

(4-14)
rnek : Bir kayak, ekildeki gibi 25 m/s' lik yatay bir hzla atlay yapyor
ve rampann alt ucuna dyor. Rampann eim as 35o ' dir.
a ) Kayak ne kadar sre havada kalr?
b ) Rampann uzunluu (d ) ne kadardr?
c) Kayak rampaya hangi hzla arpar?

1
a ) x =
v0 x t =
25t =
d cos(35) ; y= gt 2 =
4.9t 2 =
d sin(35)
2
4.9t 2 25 tan(35)
tan(35)
= =
t = 3.57 s
25t 4.9

25 (3.57)
b =
) 25t d cos(35)=
d = 109 m
cos(35)

c ) vx =v0 x =25 m/s ;

vy =
v0 y gt = (9.8) (3.57) =
35 m/s

=
v 25i 35j m/s

(4-15)
Dzgn Dairesel Hareket:
Yarap r olan embersel bir yrngede sabit v
hzyla hareket eden cisim dzgn dairesel
hareket yapyor denir. Yrngenin her
noktasnda cismin hznn bykl ayn fakat
yn farkldr.
Hzn deimesi ivmenin sfr olmad anlamna gelir.
Dzgn dairesel harekette ivme u zellikleri tar:
1. ember zerindeki her noktada emberin merkezi olan C noktasna
dorudur ve bu nedenle merkezcil ivme olarak adlandrlr.
v2
2. Bykl a = bants ile verilir.
r
Cisim bir tam turunu bir periyotluk srede (T) alr ve
2 r ile ifade edilir.
T=
v
(4-16)

v=vx i + v y j =( v sin ) i + ( v cos ) j
P noktasnda konum, hz ve ivme :
yP r= sin , xP rcos

y P xP dv v dyP v dxP
v= v i + v j ; a = = i + j
r r dt r dt r dt

v2 v2 v2
a = cos i + sin j ; a = ax + a y =
2 2

r r r

a y ( v / r ) sin
2

=
tan= = tan = ivme, C' ye dorudur.
ax ( v / r ) cos
2

(4-17)
rnek : Bir ta, 0.5 m uzunluundaki bir ipin ucuna aslm
ve ekildeki gibi dey dzlemde embersel bir yrnge
zerinde salnm yapmaktadr. p, dey eksenle 20o ' lik a
yaptnda, tan hz 1.5 m/s' dir.
a ) Tam bu anda, radyal ve teetsel ynlerdeki ivme nedir?
b) Tam bu anda, net ivmenin bykln ve ynn bulunuz?

v 2 (1.5) 2
a ) ar = = =4.50 m/s 2
r 0.5
at =g sin( ) =
9.8 sin(20) =3.35 m/s 2

b ) a = ar2 + at2 = (4.50) 2 + (3.35) 2 = 5.61 m/s 2

1 3.35
=
tan ( ) 36.7 o (ivmenin ip dorultusu ile yapt a)
4.50

(4-18)
Bir Boyutta Bal Hareket:
Bir P cisminin, birbirine gre hareketli A ve B gzlem erevelerine gre
llen hzlar birbirinden farkldr. B gzlemcisinin durgun olan A
gzlemcisine gre sabit bir vBA hz ile hareket ettiini varsayalm. Herhangi
bir anda A ve B gzlemcileri, srasyla, P cisminin konumunu xPA ve xPB
olarak lsnler. xBAde B gzlemcisinin A gzlemcisine gre konumu olsun.

d d d
xPA = xPB + xBA = ( xPA ) ( xPB ) + ( xBA ) vPA = vPB + vBA
dt dt dt

dv BA
=
0 a PA =a PB
dt
Not: A ve B gzlemcileri P
cisminin hzn farkl lerler
fakat ivmesini ayn lerler.

(4-19)
ki Boyutta Bal Hareket :

B gzlemcisinin A gzlemcisine gre xy - dzleminde sabit bir vBA hz ile

hareket ettiini varsayalm.Herhangi bir anda, A ve B gzlemcileri P

cisminin konum vektrn, srasyla, rPA ve rPB olarak lsnler. rBA ise B
gzlemcisinin A gzlemcisine gre konum vektr olsun.
d d d
rPA = rPB + rBA rPA = rPB + rBA vPA = vPB + vBA
dt dt dt

dvBA
= 0 aPA = aPB
dt

(4-20)
rnek : Genilii 3 km olan ve dou ynnde 5 km/sa dzgn
hzla akan bir nehirde, kayk rotasn tam olarak kuzeye
ynlendirmi ve suya gre 10 km/sa hzla ilerlemektedir.
a) Karadaki bir gzlemciye gre, kayknn hzn bulunuz.
b) Kayk ne kadar srede kar kyya ular?
c ) Tam kardaki bir noktaya ulamas iin rotas ne olmaldr?

a ) vKY = vKN + vNY = 10 N + 5 E km/sa
5
vKY = 10=
2
+ 52 11.2 km/sa
= ; tan 1=
26.6 o

10
3
b ) d = vKN t t = = 0.3 sa = 18 dk
10

c ) vKY = vKN + vNY vKY = vKN
2
vNY
2
= 102 52= 8.66 km/sa
1 5
=
tan 30.2
o

8.66
(4-21)
 vbakan
PRATK: Hzlarn balang noktalarn
birletir, bakandan baklana vektr iz. vbaklan
vbal
izdiin bu vektr bal vektrdr.

rnek: ekilde, bir drtyol kavana ayn v hz ile

gelmekte olan K, L, M ve N aralar grlmektedir.

a) K dan bakan L yi nasl grr?

L K
v
v
v M
L vLK = v 2
K v
v
N b ) M den bakan K y nasl grr?
vM vK
vKM=2v

(4-22)
rnek: Douya doru v hzyla gitmekte
olan bir aracn iindeki yolcu yere den vyamur-yer=?
yamur damlasn gneye v hzyla
gidiyormu gibi gryor. Buna gre vara-yer
yamur damlasnn yere gre hz nedir?

vbakan vara-yer= v
vyamur-yer= v 2
vbaklan vbal vyamur-yer vyamur-ara= v

vDY = vDA + v AY vDY =vj + vi y
v
( v ) + v 2 =2v ; =
tan 1 = 45o
2
vDY =
v x

(4-23)
rnek: Douya doru gitmekte olan X aracndaki gzlemci Y aracn
douya doru, Z aracn batya doru gidiyormu gibi gryor. Buna gre,
Y ve Z aralarnn hareketleri hakknda neler sylenebilir?

Y kesinlikle douya doru gidiyor ve hz Xin

hzndan byktr.

Buna gre,

1) Z, X in hzndan daha dk bir hzla douya gidiyor olabilir.

2) Z durgun olabilir.

3) Z batya doru gidiyor olabilir.

(4-24)
Nehir Problemleri:

1- Suya gre hz: Su durgun iken yzcnn veya kayn sahip

olduu hzdr.

2- Kaya gre hz: Kayk durgun iken kayn iindeki

hareketlinin hzdr.

3- Yere gre hz: Suya gre hz ile aknt hznn vektrel

bilekesi olan hz. Yani yerde duran bir gzlemciye gre hzdr.

NOT: Nehir problemlerinde yere gre hz ile ilem yaplr.

(4-25)
rnek: Aknt hznn 5 m/s olduu bir
nehirde, bir kayk K noktasndan L vsu=5 m/s
noktasna, suya gre sabit hzla 10 sde
gidiyor ve 20 sde geri dnyor. Buna vkayk
gre K-L uzakl ka cmdir? K L

KL=LK (vkayk + 5) 10
= (vkayk 5) 20
vkayk = 15 m/s
KL = (vkayk + 5) 10 = (15 + 5) 10 = 200 m

(4-26)
 ki Boyutta Nehir Problemleri:
L M

vsu

vkayk-su vkayk-yer

Not 1: Her hz kendi yolunu alr.

Not 2: Kayk kar kyya her zaman yere gre hz dorultusunda kar.

KL=(vkayk-su) t
LM=(vsu) t
KM=(vkayk-yer) t

(4-27)
 BLM-5
Kuvvet ve Hareket I
u ana kadar hareketli bir cismin konum, hz ve ivmesini tanmladk.
Cismin Hareketine neyin sebep olduuyla ilgilenmedik.
Bu ve sonraki blmde ise, klasik mekaniin temeli olan ve geni bir
aralkta pek ok fiziksel olguyu aklayan Newton yasalarn reneceiz.

rnein, yldz ve gezegenlerin hareketleri Newton yasalarna uyar.

Ancak, aadaki iki koulda bu yasalarn geersiz olduunu aklda
tutmak gerekir.

1. Cisimlerin hzlarnn k hzna ok yakn olduu durumlarda (% 99

veya zeri). O zaman Einstein in zel grelilik teorisini (1905)
kullanmamz gerekecek.

2. ncelenen cismin boyutlarnn ok kk olduu durumlarda

(elektron, proton, ntron veya atom). O zaman da, Kuantum
mekaniini (1926) kullanmamz gerekecek.
(5-1)
 Newtonun Birinci Yasas = Eylemsizlik Yasas
Newton dan nce, bir cismin sabit bir hzla hareket etmesi iin bir kuvvetin
etkimesi gerektii dnlyordu. Bir cismin durgun olmas onun doal
durumu olarak biliniyordu. Ancak bu hata, srtnme nin de bir kuvvet
olduunun anlalmasndan nceydi.
rnein, bir cisim przl yatay bir dzlemde v0 ilk hzyla harekete
balarsa bir sre sonra duracaktr.
Dier yandan, ayn cisim ayn ilk hzla daha przsz bir yzeyde
harekete balarsa ok daha sonra duracaktr.
Newton bu fikri ay ve gezegenlerin hareketlerine uygulad. Uzayda
srtnme olmad iin, doruluu kesin olan Newton un birinci
yasas ortaya km oldu. Buna gre,

Bir cisme net bir kuvvet etkimiyorsa, cisim durumunu korur.

Durgunsa durmaya, hareketliyse ayn hzla dzgn dorusal
hareketine devam eder.
(5-2)
Kuvvet: Bir cisme etkiyen kuvvet, sebep
olduu ivmenin llmesi ile belirlenebilir.

Srtnmesiz bir yzey zerine ktlesi m = 1 kg olan bir cisim koyalm

ve uygulanan bir F kuvvetinin oluturduu a ivmesini lelim.

Kuvvet, cismin ivmesi a = 1 m/s2 olacak ekilde ayarlanrsa,

uygulanan kuvvet, F = 1 newton (N) dur denir.

(5-3)
 F
m0 Ktle: Cisme zg bir sabittir ve cisimdeki
a0 madde miktarnn bir lsdr. Bir cismin
ktlesi, cisme etki eden F kuvveti ile bu kuvvetin
F
sebep olduu a ivmesini birbirine balayan cisme
mX
zg bir niceliktir.
aX

Ktlesi m0 = 1 kg olan bir cisme F = 1 N kuvvet uygulayalm.

Bu kuvvet cisme a0 = 1 m/s2 ivmesini kazandrr.

Ayn kuvveti, ktlesi mX olan bir cisme uyguladmzda cisme

kazandraca ivme de aX olsun. Bu durumda,
mX a0 a0
= mX = m0
m0 a X aX

bulunur. Bylece, aX ivmesi llerek herhangi bir cismin mX ktlesi

belirlenebilir.
(5-4)
 Newtonun kinci Yasas
Bir cisme etki eden net kuvvet (Fnet), bu kuvvetin cisme kazandrd ivme
(a) ve cismin ktlesi (m) arasndaki iliki Newtonun ikinci yasas
olarak adlandrlr ve yle tanmlanr:
Bir cisme etkiyen net kuvvet ile cisme kazandrd ivme
Fnet doru orantldr ve orant sabiti de o cismin ktlesine
eittir.
m
a
Fnet = ma

Not : Cisme FA , FB ve FC gibi ok sayda
kuvvet etkiyorsa, net kuvvet
bunlarn vektrel toplamdr ve

Fnet = FA + FB + FC ile verilir.

boyutlu uzayda (xyz-koordinat sistemi) bileenleri cinsinden Newton un

ikinci yasas:
= =
Fnet, x ma x ; Fnet, y =
ma y ; Fnet, z maz
(5-5)
Mekanik Problemlerinde ok Sklkla Karlaacamz Kuvvetler
ve Bunlarn zellikleri:

Yer-ekimi Kuvveti: Bir cisme Dnya tarafndan

uygulanan kuvvettir. Dnyann merkezine dorudur ve
Newton un ikinci yasasna gre yle verilir.

Fg =
ma =
mgj Fg =
mg

Newtonun evrensel ktle ekim yasasnn

mekanizmas; bir nokta ktle (m1) dier bir nokta
ktleyi (m2), iki ktlenin arpm ile doru,
aralarndaki (r) uzaklnn karesi ile ters orantl
olacak byklkteki bir F kuvveti ile eker.

Ktlelerden ve bu ktlelerin aralarndaki

G, ktle ekim sabitidir. uzaklktan bamsz olarak |F1| ve |F2|
kuvvetlerinin byklkleri her zaman birbirine
eittir.
(5-6)
 Arlk: Bir cismin arl, cismin serbest dmesini
engelleyecek kuvvetin bykl olarak tanmlanr.
g W y

mg

Fnet, y =ma y =W mg =0 W =mg

Not: Arlk ve ktle farkl niceliklerdir. Yer-ekiminin

farkl olduu yerlerde (rnein ayda, gm = 1.7 m/s2),
ktle deimezken arlk deiir.
(5-7)
Deme Kuvveti: sminden de anlalaca gibi, bu kuvvetler birbirleriyle
temas halindeki yzeyler arasnda oluur. ki tr temas kuvveti vardr.
Birincisi temas yzeyine dik yndeki normal kuvvet, ikincisi de temas
yzeyine paralel olan srtnme kuvveti dir.

Normal Kuvvet: Bir cisim bulunduu yzeye bir bask uygularsa, yzey
deforme olur ve cisme, temas yzeyine dik ynde, ismine normal kuvvet
diyeceimiz bir kuvvet uygular. Bir masa zerinde duran ktlesi m olan bir
blok dnelim.
Fnet, y =ma y =FN mg =0 FN =mg
bulunur. (5-8)
Srtnme kuvveti: Bir cismi bulunduu yzey
zerinde harekete zorlarsak bir direnle karlarz.
Bu diren srtnme olarak bilinir ve kayma
eilimine ters yndedir.

(5-9)
Gerilme: Bir cisme bal olan ipte oluan bir kuvvettir
ve u zelliklere sahiptir:

1. Her zaman ip boyunca ynelir.

2. Her zaman cismi ekecek yndedir.
3. p zerinde A ve B noktalarnda ayn byklktedir.

u kabullenmeler yaplacaktr:

a. pin ktlesi, bal olduklar cisimlerin ktlesine

gre ok kktr.

b. p uzamaszdr.

c. Makara kullanlmas durumunda, makara

srtnmesizdir ve ktlesi ihmal edilebilir.
(5-10)
Newton yasalarn uygularken takip edilecek yol:
1. ncelenecek sistemin basit bir eklini izin.

2. Probleme uygun bir koordinat sistemi sein.

3. Sistemdeki tm kuvvetleri belirleyin ve serbest-cisim

diyagram zerinde gsterin.

4. Newton yasalarn sisteme uygulayn.

(5-11)
rnek : Ktlesi 0.3 kg olan bir hokey diski srtnmesiz bir yzey zerinde
kaymaktadr. Diske, ekildeki gibi F1 = 5 N ve F2 = 8 N' luk iki kuvvet
etkimektedir.
a) Diskin ivmesinin bykln ve ynn bulunuz.
b) Diskin ivmesini sfr yapacak nc kuvvet ne olmaldr?

a ) a x =
F = x 5 cos(20) + 8 cos(60)
= 29 m/s 2
m 0.3

=
Fy 5 sin(20) + 8 sin(60)
ay = = 17.4 m/s 2
m 0.3
a= ax2 + a y2 = ( 29 ) + (17.4 ) = 33.8 m/s 2
2 2

1 17.4
=
tan ( ) 31o
29

b) a =ax i + a y j =0 Fx =F1x + F2x + F3x =0 F3x =5 cos(20) 8 cos(60) =8.7 N
F y =F1y + F2y + F3y =0 F3y =5 cos(20) 8 cos(60) =5.2 N

F3 = F3x i + F3y j =
8.7i 5.2j N
(5-12)
 rnek : Arl 125 N olan trafik klar ekildeki gibi
iplerle asl durmaktadr. stteki kablolarn yatayla
yaptklar alar 37o ve 53o olduuna gre, her ipteki
gerilme kuvvetlerini hesaplaynz. Hangi durumda
T1 = T2 olur?

Sistem dengede olduuna gre, T=

3 F=
g 125 N bulunur.
F =T cos(37) + T cos(53) =
x 1 20 (E-1)

= F T sin(37) + T sin(53)=
y 1 2 T 0 (E-2)
3

cos(53) 0.8
E-1' den: T1 = = T2 T2 bulunur.
cos(37) 0.6
0.6
Bunu E-2' de yerine koyarsak: T1 (0.6) + T1 125 =0 T1 =75.1 N
0.8
0.6
=
T2 = T1 99.9 N bulunur.
0.8
E-1' e gre, iplerin yatayla yaptklar alar ayn olsayd, T1 = T2 olurdu.
(5-13)
rnek : Ktlesi m olan bir sandk, eim as olan
srtnmesiz eik bir dzlem zerinden serbest braklyor.
a ) Sandn ivmesini bulunuz.
b ) Sandk eik dzlemin tabanna ne kadar srede
ular ve bu anda hz ne olur?

a ) F x =mg sin =max ax =g sin

F y N mg cos =
= 0

1 2 2d
b ) x =
x0 ax t =t bulunur.
2 g sin
=vs2 vi2 + 2ax x
= vs 2 g sin d olur.
(5-14)
 Newtonun nc Yasas: Etki-Tepki Yasas
ki cisim arasndaki etkileme kuvvetlerinin byklkleri ayn, dorultular
ters yndedir.

ekildeki gibi C blouna yaslanm bir B cismi dnelim.

C blounun B cismine uygulad kuvveti FBC , benzer ekilde

B cisminin C blouna uygulad kuvveti de FCB ile gsterelim.

Newton' un nc yasas gerei, FBC = FCB olur.

kinci bir rnek ise yandaki ekilde verilmitir.

Newton' un nc yasas gerei,

FCE = FEC olur.

(5-15)
Newton Yasalarnn Uygulanmas/Serbest-Cisim Diyagramlar:
Newton yasalarn uygulayarak mekanik problemlerinin zm
serbest-cisim diyagramn izmekle balar.
Bu, incelenen sistem bir btn olarak veya her cisim iin ayr ayr yaplr.
Daha sonra her cisim iin uygun bir koordinat sistemi seilir.

Aada verilen rnei gznne alalm. Srtnmesiz bir sistem

A ve B gibi iki blok ve A blouna etkiyen bir Fd kuvveti iermektedir.

yle "sistem" ler dnebiliriz:

a. Sistem = blok A + block B. Yatay kuvvet Fd .

b. System = blok A. Cisme etkiyen iki yatay kuvvet vardr: Fd ve FAB .

c. System = blok B. Cisme etkiyen yatay kuvvet FBA .
(5-16)
rnek : Ktleleri m1 ve m2 olan iki blok yatay srtnmesiz bir
dzlemde temas halindedir. m1 ktlesine sabit bir F kuvveti uygulanyor.

a ) Blok sisteminin ivmesini bulunuz.

b ) Bloklar arasndaki temas kuvvetini bulunuz.

F
a ) x
F ( sistem ) =F =( m1 + m2 ) a x a x =
m1 + m2
b ) m2 blou iin Newton' un ikinci yasasndan:
m2
x 21 2 x
F =F =m a F21 =
m1 + m2
F =F12 bulunur.
(5-17)
rnek : Bir kii elindeki m ktleli bal asansrn
iinde tavana asl yayl bir terazi ile tartmak istiyor.
Asansr ister yukar ister aa doru ivmelensin,
baln gerek ktlesinden daha farkl bir deer ler.
spatlaynz.
Asansr yukar doru ivmelensin:
F y =T mg =ma T =m(g + a )

Asansr aa doru ivmelensin:

F y =
T mg =
ma T =
m(g a )

Asansr sabit hzla hareket etsin:

F y =T mg =0 T =mg
Grld gibi, ivmeli hareket durumunda baln arl (T ),
gerek arlndan farkl llr. (5-18)
rnek : Ktleleri farkl iki cisim, arl ihmal edilebilir
srtnmesiz bir makara zerinden bir iple ekildeki gibi
aslmtr. Bu sisteme "Atwood dzenei" diyoruz. Sistem
serbest brakldnda, ktlelerin ivmesi ve ipteki gerilme
kuvveti ne olur?
m2 > m1 olduunu kabul edelim:
m1 ve m2 iin Newton' un ikinci yasas, srasyla:
F y =
T m1 g =m1a (E-1)
F y =
T m2 g =
m2 a (E-2)
Bu iki denklemden T' yi yok edersek ivme,
m2 m1
a= g bulunur. Bunu da E-1' de yerine koyarsak,
m2 + m1

m2 m1 2m1m2
T= m1 ( a + g )= m1 + 1 g= g bulunur.
m2 + m1 m2 + m1 (5-19)
rnek : Ktleleri m1 ve m2 olan iki blok, srtnmesiz ve
arlksz bir makara zerinden arlksz bir iple birbirine
baldr. m2 blou, eim as olan srtnmesiz eik
dzlem zerindedir. Sistem serbest brakldnd m2 blou
eik dzlemden aaya doru kaydna gre, hareketin
ivmesini ve ipte oluan gerilme kuvvetini bulunuz.

m1 ve m2 iin Newton' un ikinci yasas, srasyla:

F =
T mg=
y ma
1 (E-1)
1

= T m a (E-2)
F m g sin=
x' 2 2

F = N m g cos =
y' 0
2 (E-3)
E-1 ve E-2 denklemlerinden T' yi yok edersek ivme,
m2 sin m1
a= g bulunur.
m 2 + m 1
2m1m2 (1 + sin )
Bunu da E-1' de yerine koyarsak, T = g bulunur.
m2 + m1
(5-20)
 BLM-6
Kuvvet ve Hareket-II

Bu blm kapsamndaki temel amalarmz yle sralayabiliriz:

ki cisim arasndaki srtnme kuvvetini tanmlamak.

Statik ve kinetik srtnme kuvvetlerini anlamak ve bunlarn

zelliklerini renmek.

Statik ve kinetik srtnme katsaylarn tanmlamak.

Merkezcil kuvvet asndan dzgn dairesel harekete tekrar

bakmak.
(6-1)
 Srtnme : Yatay zeminde duran bir sandk dnelim.
Sand sola doru artan bir kuvvetle ekelim. Sandk
hareket etmedii srece, temas yzeyinde, uyguladmz

F kuvvetini dengeleyen bir f s kuvveti oluur. Bu kuvvet
"statik srtnme kuvveti" olarak tanmlanr.
Uygulanan F kuvveti arttka, f s kuvveti de artar.

Uygulanan F kuvveti belli bir eik deere ulatnda,

hareket balar ve sandk sola doru ivmelenir. Sandk harekete
baladktan sonra, sandkla zemin arasndaki kuvvet artk

"kinetik srtnme kuvveti" dir ve f k ile gsterilir ( f k < f s ).

Sandn sabit bir hzla harekete devam etmesini istiyorsak,

uyguladmz F kuvvetini f k ' y dengeleyecek ekilde
drmemiz gerekecektir.
(6-2)
Srtnmenin Kuvvetinin zellikleri :

zellik -1 : Temas eden iki yzey birbirlerine gre hareketli deillerse, statik

srtnme kuvveti f s , uygulanan F kuvvetini dengeler.

zellik - 2 : Statik srtnme kuvveti f s ' nin bykl sabit deildir.

0' dan f s ,max = s FN deerine kadar deiir.
Burada, s statik srtnme katsaysdr.
Uygulanan F kuvveti, f s ,max kuvvetini at anda
sandk harekete balar.

zellik - 3 : Sandk harekete baladktan sonra, srtnme kuvveti artk

"kinetik srtnme kuvveti" f k ' dr ve bykl f k = k FN
eitlii ile verilir. Burada k kinetik srtnme katsaysdr.
(6-3)
 f s ,max = s FN

0 < f s s FN

f k = k FN

Not - 1 : Statik ve kinetik srtnme kuvvetleri temas yzeyine paraleldir.

Kinetik srtnme kuvveti harekete ters yndedir.
Statik srtnme kuvveti kayma eiliminin tersi ynndedir.

Not - 2 : Kinetik srtnme katsays k , hareket eden cismin hzna bal deildir.

(6-4)
rnek : m ktleli bir blok srtnmeli eik bir dzlem zerindedir.
Eim as , blok hareket edinceye kadar artrlabiliyor.
Bloun kaymaya balad kritik a k olduuna gre,
zeminle blok arasndaki statik srtnme katsays s nedir?

Kritik durumda
(kayma balamadan hemen nce):

F = mg sin f = ma = 0
x s x

F = yN mg cos = ma = 0 y

N
f s mg =sin = sin N tan
cos
f s,max = N tan k = s N s = tan k
(6-5)
rnek : Donmu bir glet zerinde, bir buz hokeyi
diskine 20 m/s' lik bir ilk hz veriliyor. Disk, buz
zerinde 115 m yol aldktan sonra durduuna gre,
zeminle hokey diski arasndaki kinetik srtnme
kaysays k nedir?

F y =N mg =ma y =0 N =mg

F x = fk =max
k N =
fk = k mg ax =
k g
2
20 40
vs =
2
vi + 2ax x ax =
2
=
2(115) 23
ax = k g = k (9.8) k = 0.177
(6-6)
rnek : Przl bir yzey zerindeki m1 ktleli blok,
hafif bir iple srtnmesiz ve ktlesi ihmal edilebilir bir
makara zerinden m2 ktleli kresel cisme balanmtr.
m1 blouna ekildeki gibi yatayla as yapan bir F
kuvveti uygulanyor. Blok ile zemin arasndaki kinetik
srtnme katsays k ise, sistemin ivmesini bulunuz.

m1 blou: =F F cos T
x = f m a (1) k 1

F =N + F sin m g =0 N =m g F sin
y 1 1

f k =
= kN k ( m1 g F sin )

m2 blou: Fy =
T m2 g =
m2 a
F (cos + k sin ) g (m2 + k m1 )
Bu ifadeleri (1) denkleminde yerine koyarsak, a =
(m2 + m1 )
(6-7)
rnek : Ktlesi 40 kg olan bir kalas srtnmesiz yatay
dzlemde, zerinde 10 kg' lk blok ile birlikte hareketsiz
durmaktadr. Blok ile kalas arasndaki statik ve kinetik
srtnme katsaylar srasyla 0.6 ve 0.4' tr. Bloa 100

N' luk bir F kuvveti ekildeki gibi uygulanmaktadr. Bloun ve kalasn
ivmelerini bulunuz.

Eer iki ktle arasndaki srtnme kuvvetinin maksimum deeri 100 N

dan kk ise m2 blou kalas zerinde sola doru hareket edecektir.

f=
s ,max =
sN ' s= = 58.8 N
m2 g 0.6(10)(9.8)
F > f s ,max olduuna gre, iki ktle arasndaki srtnme
kuvveti kinetiktir.

(6-8)
imdi herbir ktlenin serbest cisim diyagramn izerek
hareketlerini inceleyelim:

m2 blou:
N ' =m2 g =10 9.8 =98 N
f k = k N ' = 0.4 9.8 = 39.2 N

100 39.2 60.8

F f k= m2 a2 a2= = = 6.08 m / s 2
10 10

m1 kalas:
39.2
f k = m1a1 a1= = 0.98 m / s 2
40

(6-9)
 Dzgn Dairesel Hareket, Merkezcil Kuvvet:
Dzgn dairesel hareket yapan bir cismin herhangi
bir andaki ivmesinin bykl
a = v2/r
dir ve dairenin merkezine dorudur.

Newton nun ikinci yasasna gre cisme etki eden kuvvet

de dairenin merkezine dorudur ve bykl
v2
F =m
r
ifadesi ile verilir. Bu kuvvete merkezcil kuvvet diyoruz.

Merkezcil kuvvet yeni bir kuvvet deildir, C noktas etrafnda

dnen cisme etkiyen net kuvvettir.
Duruma gre merkezcil kuvvet bazen srtnme, bazen normal,
bazen de yer-ekimi kuvveti olabilir.
(6-10)
rnek: Ktlesi m olan bir yar arabas dz (yatay) bir yolda R yarapl
bir viraj v hzyla dnmek istiyor. Araba ile yol arasndaki srtnme
kuvvetini belirleyiniz.

Arabann serbest-cisim diyagram izilirse, virajn merkezine doru

olan net kuvvetin statik srtnme kuvveti fs olduu grlr.
Dolaysyla, statik srtnme kuvveti fs merkezcildir. Arabann virajdan
savrulmadan dnmesini salar.
2
mv
Fnet =
,r f=s
R (6-11)
rnek : Eimli viraj :
Tamamen buzla kapl (srtnmesiz), 50 m
yarapl bir viraji 13.4 m/s hzla gemek iin,
yolun eim as ka derece olmaldr?

Araba

mv 2
Fr N=
= sin
R
(1)

Fy = N cos mg =0 N cos = mg (2)

(1) ve (2) denklemlerinden N' yi yok edersek,
v2 (13.4) 2
tan = = 0.37 = 20.1o
gR (9.8)(50)
bulunur. (6-12)
 rnek: Rotor, ekseni etrafnda v hzyla dnen R
yarapl ii bo bir silindirdir. Ktlesi m olan bir ocuk,
srt silindirin i duvarna yaslanm bir ekilde ayaktadr.
Silindir dnmeye balyor ve nceden belirlenmi bir hz
deerine ulatnda, silindirin taban aniden dmesine
ramen, ocuk silindir duvarnda tutulu kalmaktadr.
Rotor duvaryla ocuk arasndaki statik srtnme
katsays s olduuna gre, Rotor un minimum hz ne
olmaldr.
ocuk iin serbest-cisim diyagram izilirse, normal kuvvet FN
nin merkezcil kuvvet olduu grlr.

mv 2
= F=
Fx ,net N ma = (E-1)
R
Fy ,net =f s mg =0, f s = s FN mg = s FN (E-2)

mv 2 Rg Rg
E-1 ve E-2 birletirilirse, mg = s v2 = vmin = bulunur.
R s s
(6-13)
 rnek: ember eklindeki platformun
yarap R dir. Platformun en tepesinde
srcnn dmemesi iin o andaki v hz ne
olmaldr?

Src platformun tepesinde iken serbest-cisim

diyagramn izersek, srcye etki eden yer-ekimi
kuvveti Fg ve normal kuvvet FN aa yndedir.

O noktada srcnn minimum hza sahip olmas

durumunda, platformla temas kesilir ve FN = 0 olur.
Bylece, srcye etki eden tek kuvvet Fg dir ve
merkezcildir. Bu durumda,
2
mvmin
Fnet , y = mg = vmin = Rg
R
bulunur.
(6-14)
rnek : Ktlesi 0.5 kg olan bir ta, 1.5 m uzunluundaki bir ipin
ucuna balanm ve yatay bir dzlemde dndrlmektedir. Tan
bal olduu ip en fazla 50 N' luk bir kuvvete dayanabildiine gre,
ipin kopmadan hemen nceki hz ne olur?

mv 2 rTmax 1.5(50)
T = vmax = = = 12.2 m/s
r m 0.5
(6-15)
rnek : Ktlesi m olan bir cisim L uzunluundaki bir ipin ucunda
ekildeki gibi yatayda r yarapl embersel bir yrngede v hz
ile dnmektedir (Konik sarka). Cismin hzn bilinen nicelikler
cinsinden ifade ediniz.

T cos = mg
mv 2
Tsin =
r

v2
tan =
gr

v gr tan
= gL sin tan
(6-16)
rnek : Ktlesi m olan bir cisim uzunluu R olan
bir ipin ucunda, ekildeki gibi dey dzlemde
O noktas etrafnda dnmektedir. pin deyle
as yapt bir anda cismin hz v ise, ipteki
gerilme kuvveti ne olur?

Teetsel kuvvet

F = t mg sin = mat at = g sin (hzdaki deiimin kayna)

v2
Fr = T mg cos = mar T = m R + g cos

Radyal kuvvet
v2
st noktada (= 180 ) Tst= m g
o

R
v2
Alt noktada ( = 0 ) Talt = m + g
o

R (6-17)
rnek : Ktlesi m olan bir cisim, saa doru ivmeli hareket yapan bir yk
vagonunun iinde tavana asldr.
a ) Vagonun dndaki durgun bir gzlemciye gre aracn ivmesi nedir?
b) Vagonun iindeki bir gzlemciye gre durumu inceleyiniz?

a ) F = T sin = ma
x

F T=
= y cos mg
a = g tan

b ) F ' =
x T sin f hayali = 0

= F'y cos mg
T=
= =
f hayali mg tan ma
(6-18)
 BLM-7
Kinetik Enerji ve

Bu blmde u konulara deineceiz:

Hareket eden bir cismin kinetik enerjisi

Bir kuvvetin yapt i
G

Ek olarak, i-kinetik enerji teoremini renip deiik problemler zeceiz.

Hz ve ivme gibi vektrel nicelikler yerine i ve kinetik enerji gibi skaler

nicelikleri kullanarak problemleri zeceimiz iin, bu yntemle ilemler
daha kolay olacaktr.

(7-1)
 Kinetik Energy:
Bir cismin hzndan dolay sahip olduu enerjidir.
Hz v, ktlesi m olan bir cismin kinetik enerjisi
u ifadeye sahiptir:

1 SI sistemindeki birimi
K = mv 2 kg.m2/s2 = joule
2 ve sembolik olarak J ile gsterilir.

Ktlesi m = 1 kg olan bir cisim v = 1 m/s hzna sahipse, kinetik enerjisi K = 1 J dr.

(W): Ktlesi m olan bir cisme bir F kuvveti uygulandnda cisim ivmelenir
ve hzn (v) dolaysyla da kinetik enerjisini (K) artrabilir veya azaltabilir.

Cismin kinetik enerjisindeki deiim miktar, F kuvveti tarafndan cisme

aktarlan veya cisimden darya alnan enerji (W) kadardr.

Cisme enerji aktarlmsa W pozitiftir (W > 0) ve F kuvveti cisim zerinde pozitif

i yapmtr denir.
Aksine, cisimden darya enerji alnmsa W negatiftir (W < 0) ve F kuvveti
cisim zerinde negatif i yapmtr denir.
(7-2)
 :
ekilde ktlesi m olan cisim srtnmesiz bir yzeyde
x-ekseni ynnde hareket edebilmektedir.

Cisme yatayla as yapacak ekilde bir F kuvveti uygulanyor.

Newton' un ikinci yasas gerei: Fx = max ' dr. Cismin balangtaki hznn v0

ve d kadarlk bir yer-deitirme sonundaki hznn da v olduunu varsayalm.

Kinematiin nc denklemi: v=
2
v02 + 2ax d eitliinden,

m 2 m 2 m m Fx
v =
0 x
v 2 a d = 2 d= ( F cos ) d
Fx d =
2 2 2 2 m

1 2 1 2
=
Ki mv0 =
; Ks K i Fd cos
mvs K =K s =
2 2

W= K W = Fd cos W = F d
in birimi, kinetik enerjinin birimiyle ayndr (J). (7-3)
Not - 1 : iin bulunan banty, F kuvvetinin sabit olduu durum iin trettik.
Not - 2 : Cismin noktasal olduunu kabul ettik.
Not - 3 : 0 < < 90 W > 0 ; 90 < < 180 W < 0

NET : Cisme birden fazla kuvvet etkiyorsa (rnein FA , FB ve FC ),
net i (Wnet )' in hesaplanmas:

Yol - 1 : Herbir kuvvetin yapt iler (WA , WB ve WC ) ayr ayr hesaplanr ve

sonra da toplanr (Wnet = WA + WB + WC ).

Yol - 2 : Cisim zerine etki eden net kuvvet (Fnet = FA + FB + FC ) bulunur ve

sonra da net kuvvetin yapt i hesaplanr (W=
net Fnet d ).

(7-4)

rnek : xy -dzlemindeki bir cisim F = 5.0i + 2.0j (N)

kuvvetinin etkisiyle d = 2.0i + 3.0j (m) ile verilen bir
yer-deitirme yapyor.
a ) Kuvvetin yapt ii
b ) Kuvvetle yer-deitirme vektr arasndaki ay bulunuz.

a ) W = F d = (5.0) (2.0) + (2.0) (3.0) = 16 J

b ) F d= Fd cos = 29 13 cos
16
=
cos1
( ) 35o
377

(7-5)
rnek : ki blok hafif bir iple, srtnmesiz ve T
fk
arlksz bir makara zerinden birbirlerine
T
balanmtr. Sistem serbest brakldnda,
bloklar sabit hzla hareket etmektedirler.
A blou saa doru, B blou aa doru 75 cm hareket ettiinde,
bloklara etkiyen kuvvetlerin yaptklar ileri bulunuz.
Hz sabit ise ivme sfrdr.
Blok A: Fx =T f k =0
T= f= 12N
Blok B: Fy =T 12 =0
k

Blok A: WT =
12 (0.75) cos(0) =
9J ; 12 (0.75) cos( ) =
W fk = 9 J
20 (0.75) cos( /2) =
Wmg = 0 ; 20 (0.75) cos( /2) =
WN = 0

12 (0.75) cos( ) =
Blok B: WT = 9 J ; Wmg =
12 (0.75) cos(0) =
9J
Not: Her iki blokta sabit hzla hareket ettii iin, her iki blok zerine etki
eden kuvvetlerin yapt net i=0 dr.
(7-6)
 - Kinetik Enerji Teoremi :

Bir cisim zerine yaplan net iin Wnet

= K s K i olduunu daha nce
bulmutuk.

Kinetik enerjideki deiimin de K = K s K i olduu dikkate alnrsa,

i-kinetik enerji teoremi:

K = K s K i = Wnet

Bir cismin kinetik

enerjisindeki deiim = [Cisim zerinde yaplan net i ]

Wnet > 0 K s K i > 0 K s > K i

Wnet < 0 K s K i < 0 K s < K i
(7-7)
rnek : Ktlesi 6 kg olan bir blok srtnmesiz
bir dzlemde duruyorken, 12 N' luk sabit bir
yatay kuvvetin etkisiyle harekete balyor. Blok
yatayda 3 m yol adktan sonra hz ne olur?

1 2
W = F d = 12 3 cos(0) = 36 J K s =
Ki mvs =
0 36 J
2
72
=
vs = = 12 3.5 m/s
6

Ayn problemi kinematikten yola karak tekrar zelim:

12
Fx = 12 = max ax = 6
= 2 m/s 2

vs2 = vi2 + 2ax x = 2 2 3 = 12 vs = 12 = 3.5 m/s

(7-8)
rnek : Ktlesi 6 kg olan bir blok kinetik srtnme katsays k = 0.15 olan
bir dzlemde duruyorken, 12 N' luk sabit bir yatay kuvvetin etkisiyle harekete
balyor. Blok yatayda 3 m yol adktan sonra hz ne olur?

W = F d = 12 3 cos(0) = 36 J ( F' nin yapt i)

f=
k k mg= 0.15 6 9.8= 8.82 N

W f = f k d = k mg cos( ) = 8.82 3 = 26.5 J ( f k ' nn yapt i)

W + W f =36 26.5 =9.5

1 2 1 2 1 2 19
W +Wf = mvs mvi = mvs = 9.5 vs = = 1.8 m/s
2 2 2 6
Ayn problemi kinematikten yola karak tekrar zelim.

3.18
x F = 12 f k = 12 8.82 = 3.18 = ma x a x =
6
= 0.53 m/s 2

vs2 = vi2 + 2ax x = 2 0.53 3 = 3.18 vs = 3.18 = 1.8 m/s

(7-9)
 Yerekimi Kuvvetinin Yapt :
Ktlesi m olan bir cism A noktasndan v0 ilk hzyla
yukar doru frlatlsn.
Cisim ykseldike, yer-ekimi kuvveti (Fg = mg ) tarafndan
yavalatlr ve B noktasnda daha dk bir v hzna sahip olur.

Cisim A noktasndan B noktasna giderken,

yer-ekimi kuvvetinin yapt i:

Wg ( A B ) = Fg .d = mgd cos180 = mgd

Cisim B noktasndan A noktasna dnerken,

yer-ekimi kuvveti tarafndan yaplan i:

Wg ( B A ) = Fg .d = mgd cos 0 = + mgd
(7-10)
 Ykseltme Kuvvetinin Yapt :
Ktlesi m olan cismi bir F kuvvetiyle (d kuvvet) A noktasndan
B noktasna ykseltmek isteyelim. Cisim harekete balad
A noktasnda ve ulat B noktasnda durgun olsun. Bu
aralkta uygulanan F kuvvetinin sabit olmas gerekmiyor.

Cisme etki eden iki kuvvet vardr. Biri yerekimi kuvveti Fg , dieri
de cismi yukar kaldrmak iin dardan uyguladmz F kuvvetidir.

Wnet =K =0 Wd + Wg =0 Wd =Wg
Wg = mgd cos180 = mgd Wd = mgd

Alaltma Kuvvetinin Yapt :

Bu durumda cisim B noktasndan A noktasna hareket etmektedir.
Wg = mgd cos 0 = mgd Wd = Wg = mgd
(7-11)
 Deiken Kuvvetin Yapt :
ekilde, konuma bal olarak deien bir F kuvveti
verilmitir. Bu kuvvetin xi ile xs noktalar arasnda
yapt ii (W ) bulmak isteyelim.
Bunun iin ( xi , xs ) aral, genilii x olan N tane
ince erite blnr.

j. aralkta yaplan i W j = Fj ,ort x kadardr.

N
Bu durumda toplam=
i, W F
j =1
j , ort x olur.

x 0 (N ) durumunda,
N xs

=W lim =
Fj ,ort x F ( x)dx
x 0
j =1 xi
xs

W= F ( x)dx [ F ( x) x grafii altnda kalan alan ]

xi (7-12)
rnek : Bir cisim zerine etkiyen kuvvetin cismin
konumuna ball ekildeki gibidir.
a ) x = 0 8 m,
b ) x = 8 12 m
c ) x = 0 12 m
aralklarnda bu kuvvetin yapt ii bulunuz.

86
xs 8
x = 0 - 8 m araldaki
a ) W08 = F ( x)dx = F ( x)dx = = 24 J gensel blgenin alan
xi 0
2

4(3)
xs 12
x = 8 - 12 m araldaki
b ) W812 = F ( x)dx= F ( x)dx = = 6 J
2 gensel blgenin alan
xi 8

c ) W = W08 + W812 = 24 6 = 18 J

(7-13)
rnek : Bir cisme etkiyen kuvvet, x metre cinsinden olmak zere,
F = (8x 16) N ifadesine gre deimektedir.

a ) x = 0 3 m aralnda kuvvetin yapt ii bulunuz.

b ) Kuvvet-konum grafiini iziniz ve x = 0 3 m aralnda
kuvvetin yapt ii grafikten bulunuz.
3
x
xs 3 2
a ) W = F ( x)dx = (8 x 16)dx =
8 16 x =12 J
xi 0 2 0

2(16) 1 8
b) W = W0 2 +W23 = + = 12 J
2 2

(7-14)

rnek : F = (4xi + 3yj) N' luk kuvvetin etkisindeki bir cisim
orijinden balayarak x = 5 m noktasna hareket etmektedir.
Kuvvetin yapt ii bulunuz.

rs

W = F dr = ; dr =
dxi + dyj
ri

rs

W = (4 xi + 3 yj).(dxi + dyj)
ri
rs 5 0
W = (4 xdx + 3 ydy ) = 4 xdx + 3 ydy
ri 0 0
5
x 2
W = 4 = 50 J
2 0
(7-15)
 Yay Kuvveti :
Denge durumundaki bir yaya (uzamam veya
skmam yay) bir blok bal bulunsun.
Yay d kadar gerecek ekilde blou saa doru
bir miktar ekelim. Yay elimize ters dorultuda
bir diren kuvveti (F ) uygular.
Yay d kadar sktracak ekilde blou sola doru
itersek, yay elimize yine ters dorultuda bir diren
kuvveti (F ) uygular.

Her iki durumda da, yay tarafndan elimize uygulanan F kuvveti yay
doal uzunluuna getirecek ynde etkir. Bykl ise, uzama veya
skma miktar (x) ile orantldr.
Eitlik olarak F = kx bants ile verilir. Bu eitlik "Hooke yasas" ,
k ise "yay sabiti" olarak bilinir.
(7-16)
 Yay Kuvveti Tarafndan Yaplan :
Yay sabiti k olan bir yayn boyunu, kuvvet uygulayarak
xi ' den xs ' ye getirmi olalm. Yayn elimize uygulad
kuvvetin yapt ii (Wyay ) hesaplamak isteyelim.

Yayn ktlesiz olduunu ve Hooke yasasna uyduunu varsayalm.

Deiken kuvvetin yapt i bantsndan,

xs
x
xs xs xs 2
1 2 1 2
Wyay x F ( x)dx =
= x kxdx =
k xdx =
xi
k =
2 xi 2
kxi kxs
2
i i

bulunur.
Yay balangta uzamasz durumda ise (xi = 0) ve yay x kadar
germi veya sktrm isek( xs = x), yay kuvvetinin yapt i
1
Wyay = kx 2 olarak bulunur.
2
(7-17)
rnek : Ktlesi 1.6 kg olan bir blok, yay sabiti k = 1 103 N/m olan
yatay bir yaya baldr. Yay 2 cm sktrlp durgun halden serbest
braklyor. (Yzey srtnmesizdir).
a ) Blok denge noktasndan (x = 0) geerken hz ne olur?
b) Ayn soruyu, sabit ve 4 N byklnde bir srtnme kuvveti
olmas durumunda tekrar cevaplaynz.

a ) Wyay = kxm= (110 )( 2 10 )= 0.2 J

1 2 1 3 2 2

2 2
1 2 1 2 2Wyay 2(0.2)
Wyay = mvs mvi vs = = = 0.5 m / s
2 2 m 1.6

b) W f = f k xm = 4 ( 2 102 ) =
0.08 J srtnme kuvvetinin yapt i.

1 2 (0.12)
K = Wyay + W f mvs2 = 0.2 0.08 vs = = 0.39 m / s
2 1.6
(7-18)
rnek : Ktlesi 5 kg olan bir blok srtnmesiz
bir yzeyde, yay sabiti k = 500 N/m olan
yatay bir yaya v0 = 6 m/s hzla arpyor ve
yay sktryor.
a ) Yaydaki skma ne kadardr?
b ) Yay en fazla 15 cm skabiliyorsa, v0 hz en fazla ne olur?
1 2 1 2 1 2 1 2
a ) Wyay = kxi kxm = mvs mvi
2 2 2 2
1 2 1 2 m 5
kxm = mvi xm = vi = (6) = 0.6 m
2 2 k 500
m k 500
b ) xm = vi vi = xm = (0.15) = 1.5 m / s
k m 5
(7-19)
 - Boyutlu Uzayda Kuvvetin Yapt :

-boyutlu uzayda tanml bir F kuvveti genel olarak

F = F ( x, y, z ) i + F ( x, y, z ) j + F ( x, y, z ) k
x y z

biiminde tanmlanabilir.

Bylesi bir kuvvetin etkisinde, bir cismi koordinat ( xi , yi , zi ) olan

A noktasndan koordinat ( xs , ys , zs ) olan B noktasna, belirli bir
yol boyunca, hareket ettirmek iin yaplacak i,

dW =F dr =Fx dx + Fy dy + Fz dz
B xs ys zs

W = dW = Fx dx + Fy dy + Fz dz
A xi yi zi

ile verilir.
(7-20)
Deiken Kuvvet ve - Kinetik Enerji Teoremi :

Deiken bir F (x) kuvveti yardmyla ktlesi m olan bir cismi A ( x = xi )

noktasndan B ( x = xs ) noktasna hareket ettirelim. Newton' un ikinci
dv
yasasna gre, F = ma = m ' dir.
dt

Eitliin her iki tarafn dx ile arpp xi ve xs aralnda integralini alrsak,

xs xs
dv dv dv dx dv dv dx
Fdx = m
xi xi
dt
dx =
dt dx dt
dx =
dt dx dt
dx = vdv

xs
m 2 xs 1 2 1 2
m vdv = v =mvs mvi =
W= K s Ki =
K bulunur.
xi
2 xi 2 2
Not : Grld gibi i-kinetik enerji teoremi,
kuvvetin sabit olduu durum ile ayndr.
(7-21)
rnek : Ktlesi 0.1 kg olan bir blok hava-ray zerinde yay sabiti k = 20 N/m
olan yatay bir yaya baldr. Blok denge noktasndan saa doru 1.5 m/s hzla geiyor.
a) Hava-ray srtnmesiz ise, blok ne kadar saa gidebilir?
b ) Hava-ray srtnmeli ise (k = 0.47), blok ne kadar saa gidebilir?

1 2 1 2 1 2 1 2
a ) Wyay = kxi kxm = mvs mvi
2 2 2 2
1 2 1 2 m 0.1
kxm = mvi xm = vi = (1.5) = 0.106 m
2 2 k 20
b ) W f = f k xm = ( k mg ) xm srtnme kuvvetinin yapt i.
1 2 1 2
K = Wyay + W f mvi = kxm k mgxm -kinetik enerji teorimi
2 2
1 1
0.1 v(1.5) 2 = 20 xm2 0.47 0.1 9.8 xm
2 2
10 xm2 + 0.461xm 0.113 = 0 xm = 0.086 m = 8.6 cm

(7-22)
rnek : Salncaa binmi w arlndaki bir ocuu,
ipler deyle 0 as yapana kadar (burada ocuk
durgundur) yatay bir F kuvvetiyle ittiinizi dnn.
Bunun iin uygulamanz gereken kuvveti, sfrdan
balayarak ocuk dengeye gelene kadar belirli bir maksimum deere kadar
artrmanz gerekir. Uyguladnz F kuvvetinin yapt ii bulunuz.

Denge durumunda : Fx = F T sin =

0 ; F = T sin
F y = T cos w T w / cos
= 0 ; =
arlk

0 0
= F dl
F = w tan W= F (=
Rd ) cos
wR sin d
0 dl 0

W = wR cos ]00 =
wR (1 cos 0 )

(7-23)
G :
G, F kuvveti tarafndan birim zamanda yaplan i veya F kuvvetinin
i yapma hz olarak tarif edilir.

F kuvveti t zaman aralnda W kadar i yapmsa, ortalama g

W
Port =
t
Anlk g ise
dW
P= ile tanmlanr.
dt
SI sistemindeki birimi "J/s = watt" tr.
"kilowatt-saat" (kW) i birimidir.

rnein, 1000 W gcndeki bir motor 1 saat sreyle

alyorsa yapt i W =Pt =1000 3600 =
3600 kJ bulunur.
(7-24)
 Hza Bal G fadesi :

Hareket eden bir cisme, hareket dorultusu ile

as yapacak ekilde bir F kuvveti uygulayalm.

Uygulanan F kuvvetinin i yapma hz

dW F cos dx dx
=
P = = F cos = Fv cos
dt dt dt

P= F v
verilir.

(7-25)
 rnek : Bir asansrn ktlesi 1000 kg' dr ve toplam
800 kg tayabilmektedir. Asansr yukar karken
4000 N' luk sabit bir srtnme kuvveti etkimektedir.
a) Asansr 3 m/s' lik sabit hzla yukar kyorsa,
b) Asansr 1 m/s 2 ' lik ivme ile yukar kyorsa,
Asansr motorunun salad g ne olur?

a ) =
v sabit =
a 0: F y =T f w
= 0
T = f + w = (1000 + 800) 9.8 + 4000 = 2.16 104 N

P = T .v = T v cos0= 2.16 104 =
3 6.48 104 W
b ) a 0 : F y = T f Mg =Ma
T = f + M ( g + a ) = 4000 + 1800*10.8 = 2.34 104 N

P = T .v = T v cos0 = ( 2.34 104 v ) W (burada v anlk hzdr)
(7-26)
 BLM-8
Potansiyel Enerji ve Enerjinin Korunumu
Bu konu kapsamnda u konulara deineceiz:

Potansiyel enerji
Korunumlu ve korunumsuz kuvvetler
Mekanik enerji
Mekanik enerjinin korunumu

Birok problemi enerjinin korunumu teoreminden zeceiz.

Burada vektrel nicelikler yerine i, kinetik enerji ve potansiyel enerji gibi

skaler nicelikler kullanacamz iin ilemler daha kolay yaplabilecektir.

(8-1)
 ve Potansiyel Enerji:
Yer-ekimi potansiyel enerjisi:
Ktlesi m olan bir cisim v0 ilk hzyla A noktasndan
yukar doru frlatlyor.
Cisim ve yer bir sistemdir.
Yerekimi kuvvetinin etkisiyle cisim yavalayarak
ykselecek ve B noktasnda tamamen duracaktr.
Sonra da, aa doru hareket ederek orijinal v0 hzyla A
noktasna ulaacaktr.

Cisim A noktasndan B noktasna giderken Fg kuvvetinin yapt i

W1 = mgh dir. Bunun anlam, Fg kuvveti cismin kinetik enerjisini
yerekimi potansiyel enerjisine (U) dnmtr.
Cisim B noktasndan A noktasna derken ise, Fg kuvvetinin yapt i
W2 = mgh dir. Bunun anlam da, Fg kuvveti cismin yerekimi potansiyel
enerjisini kinetik enerjiye dntrmtr.

Sistemin potansiyel enerjisindeki deiim u ifadeyle verilir: U =W

(8-2)
 Yay potansiyel enerjisi:
Ktlesi m olan blok, yay sabiti k olan bir yaya baldr.
Yay ve ktle bir sistemdir.
Herhangi bir anda A noktasndan geerken ki hz v0 olan
blok, yay kuvvetinin etkisiyle yavalayacak ve yay x kadar
sktrarak B noktasnda tamamen duracaktr.
Sonrada, yay kuvvetinin etkisiyle ters ynde harekete
balayacak ve A noktasndan v0 hzyla geecektir.

Blok A noktasndan B noktasna hareket ederken yay kuvveti Fyay tarafndan

yaplan i W1 = kx2/2 dir. Bunun anlam, yay kuvveti Fyay cismin kinetik
enerjisini potansiyel enerjiye (U) dntrmtr.

Blok B noktasndan A noktasna hareket ederken ise, yay kuvveti Fyay tarafndan
yaplan i W2 = kx2/2 dir. Bunun anlam da, yay kuvveti Fyay cismin potansiyel
enerjisini kinetik enerjiye dntrmtr.

Sistemin potansiyel enerjideki deiimi yineU =W ifadesine sahiptir.

(8-3)
 Korunumlu ve Korunumsuz Kuvvetler:
Cismin sadece kinetik ve potansiyel enerjileri
arasnda bir dnme neden olduklar iin,
yerekimi kuvveti ve yay kuvveti korunumlu
kuvvetlerdir.

Buna karn, srtnme kuvveti korunumlu olmayan bir kuvvettir.

Srtnmeli bir yzey zerinde A noktasndan v0 ilk hzyla harekete

balayan bir blok dnelim. Blok ile zemin arasndaki kinetik srtnme
katsays k olsun. Blok, kinetik srtnme kuvveti fk etkisiyle d kadar yol
aldktan sonra B noktasnda duracaktr.

A ve B noktalar arasnda srtnme kuvvetinin yapt i Wf = kmgd

olacaktr. Srtnme kuvveti, bloun tm kinetik enerjisini s
enerjisi ne dntrmtr. Bu enerji tekrar kinetik enerjiye
dntrlemez ve bu nedenle srtnme kuvveti korunumlu bir
kuvvet deildir.
(8-4)
 1. Kapal bir yol boyunca, korunumlu bir
kuvvetin bir cisim zerinde yapt net i
sfrdr (ekil-a).

Wnet = 0

Yerden yukar doru frlatlan ta ve ktle-yay sistemi buna

birer rnektir. Wnet = Wab,1 + Wba,2 = 0

2. adan bye giden bir cismin zerine etki eden korunumlu

bir kuvvetin yapt i gidilen yoldan bamszdr.
ekil - a' dan : Wnet = Wab ,1 + Wba ,2 = 0
Wab ,1 = Wba ,2
ekil - b' den : Wab ,2 = Wba ,2

W =W
ab,1 ab,2
(8-5)
 Potansiyel Enerjinin bulunmas :
Bir cisme etkiyen korunumlu kuvveti biliyorsak,
xi ve xs gibi iki nokta arasnda cismin potansiyel
enerjisindeki deiimi (U ) hesaplayabiliriz.

Korunumlu bir F kuvvetinin etkisindeki bir cisim x-ekseni

boyunca xi noktasndan xs noktasna hareket ediyor olsun.
F kuvveti tarafndan cisim zerinde yaplan i
xs

W = F ( x)dx eitlii ile verilir.

xi

Bylece, potansiyel enerjideki deiim

xs

U =W = F ( x)dx bulunur.
xi
(8-6)
 Yerekimi Potansiyel Enerjisi :
Dey dorultuda (y -ekseni boyunca) yukar doru yi noktasndan
ys noktasna hareket eden m ktleli bir cisim dnelim.

Cisme etki eden yerekimi kuvveti nedeniyle cisim-yer sisteminin

potansiyel enerjisinde deiim olacaktr. Az nce bulduumuz sonucu
kullanarak, cismin potansiyel enerjisindeki deiimi hesaplayacaz.
yf ys ys

U = F ( y )dy = ( mg ) dy =mg dy =mg [ y ] ys =mg ( ys yi ) =mg y

y
i
yi yi yi

Cismin bulunduu son noktay genelletirirsek U ( y ) U=i mg ( y yi )

bulunur.
Genellikle, hareketin balad konum yi = 0 ve bu noktadaki
potansiyel U i = 0 olarak seilir. Bu durumda,
U ( y ) = mgy
bulunur.
(8-7)
rnek : Yerden h kadar ykseklikten m ktleli
bir cisim serbest braklyor. Cismin herhangi
bir andaki hzn, yerden olan yksekliine bal
olarak bulunuz.

K = U K s K i = (U s U i )
Ki + U i = K s + U s
1
0 + mgh = mvs2 + mgy
2
vs 2 g (h y )

(8-8)
rnek : ekilde L uzunluundaki bir ipin ucuna
bal m ktlesinden oluan bir basit sarka verilmitir.
Cisim A asal konumundan serbest braklmtr ve
dnme ekseninin getii P noktas srtnmesizdir.
a ) Cisim en alt noktadan (B noktas) geerken hz nedir?
b ) Cisim en alt noktada iken ipteki gerileme kuvveti nedir?

1 2
a ) K i + U i = K s + U s mgh = mvB vB = 2 gL(1 cos A )
2

mvB2
b ) Fr = TB mg = TB = mg + 2mg (1 cos A )
L
= TB mg ( 3 2 cos A )

(8-9)
 Yaydaki Potansiyel Enerji :
Bir ktle-yay sisteminde, blok xi noktasndan xs
noktasna hareket etsin. Yay kuvveti bir i (W )
yapacaktr ve ktle-yay sisteminin potansiyel
enerjisinde bir deiim meydana gelecektir.
xs xs
1 2 1 2
x F ( x)dx =
W= x kxdx =
kxs kxi
2 2
i i

1 2 1 2
U = W U ( xs ) U i = kxs kxi
2 2
Genellikle hareketin balad konum xi = 0 ve bu noktadaki
potansiyel U i = 0 olarak seilir.
Denge noktasndan herhangi bir x uzaklnda,
1 2
yaydaki potansiyel enerji: U = kx
2
(8-10)
Mekanik Enerjinin Korunumu :
Bir sistemin mekanik enerjisi, o sistemin kinetik ve potansiyel enerjilerinin
toplam olarak tarif edilir
(Mekanik enerji = Emek= K + U )

Sistemin evresinden izole olduunu, d kuvvetlerin olmadn

ve sistemdeki kuvvetlerin ise korunumlu olduunu kabul ediyoruz.
Sistemdeki i kuvvetin yapt i sistemin kinetik enerjisinde
bir deiim meydana getirecektir.
K = W (E-1)
Bu, ayn zamanda sistemin potansiyel enerjisinde de bir
deiim meydana getirecektir
U = W (E-2).

(8-11)
 Bu iki eitlik birletirilirse,
K = U
(U s U i )
K s Ki =
Ki + U i =
Ks + U s
sonucuna ulalr.
Bu, "mekanik enerjinin korunumu" yasasdr ve u ekilde zetlenebilir.
Emek. = K + U = 0
Korunumlu ve korunumsuz kuvvetlerin olduu izole bir sistemde bu yasa
Emek. =
Wkorunumsuz
formundadr.

Burada Wkorunumsuz , sistemdeki tm korunumsuz kuvvetler tarafndan yaplan itir.

(8-12)
ekilde m ktleli bir cisim ve asl olduu
ipten oluan basit sarka verilmitir.

Cisim-yer sisteminin mekanik enerjisi

sabittir. Sarka salndka, sistemin
kinetik ve potansiyel enerjileri
arasnda srekli bir dnm olacaktr.

Cisim en alt noktadayken potansiyel

enerjiyi sfr seersek, bu noktalarda
kinetik enerji maksimum olacaktr
(a ve e durumu).

c ve g durumlarnda ise potansiyel

enerji maksimum, kinetik enerji sfr
olacaktr.
(8-13)
rnek : Yayl bir oyuncak tabancann yay sabiti bilinmemektedir.
Yay 12 cm sktrlp dey ynde atelendiinde, 35 g' lk bilye
atld noktadan 20 m yukarya ykseliyor. Tm srtnmeleri
gzard ederek,
a ) Tabancann yay sabitini bulunuz.
b) Bilye tabancay hangi hzla terkeder?
c ) Bilye atld noktadan 10 m yukardayken hz nedir?

1 2 2mgh
a ) E A = EC kx = mgh k = 2
= 953 N/m
2 x
1 2 1 2 k 2
b ) E A = EB kx = mgx + mvB vB = x 2 gx = 19.7 m/s
2 2 m
1 2 1 2 k 2
c ) kx = mgh '+ mvh ' vh '= x 2 gh '= 14 m/s
2 2 m
(8-14)
rnek : ki blok hafif bir iple, arlksz ve srtnmesiz
bir makara zerinden ekildeki gibi birbirine balanmtr.
Sistem durgun halden serbest braklyor. 5.00 kg' lk blok
yere arptnda, 3.00 kg' lk bloun hz ne olur?

1 1
Ei =Es m1 gh =m2 gh + m2 v + m1v 2
2

2 2
2 ( m1 m2 ) gh 2 ( 2 ) ( 9.8 ) 4
v = = =
19.6 4.43 m/s
( m1 + m2 ) 8

(8-15)
 Potansiyel Enerjiden Kuvvetin Bulunmas :

Bilinmeyen bir F kuvvetinin etkisi altnda x-ekseni boyunca hareket eden bir
cismin potansiyel enerjisinin konuma ball U (x) biliniyor olsun.
Cisim koordinat x olan bir A noktasndan koordinat x + x olan ok yakndaki
bir B noktasna hareket etsin. Kuvvetin cisim zerinde yapt i
W= F x (E-1)
ile verilir.
Kuvvetin yapt bu i, sistemin potansiyel enerjisinde bir deiim meydana getirir.
U = W (E-2)
Bu iki eitlik birletirilirse,
U dU ( x)
F = bulunur. x 0 durumundaki limit deeri ise F ( x) =
x dx
olur.
(8-16)
 Potansiyel Enerji Erisi:
Cismin potansiyel enerjisinin konuma
bal deiimini izersek, F kuvvetinin
etkisi altndaki cismin hareketi
konusunda detayl bilgiler elde etmek
mmkn olur.
Cisme etki eden kuvveti aadaki
bant yardmyla konumun fonksiyonu
olarak bulabiliriz.
dU ( x)
F ( x) =
dx
rnek olarak yukardaki grafii inceleyelim:
x2 , x3 ve x4 noktalarnda potansiyel erisinin trevi sfrdr. Dolaysyla
bu noktalarda cisme etkiyen kuvvet de sfr olur.
x2 ve x3 noktalar arasnda dU/dx pozitif olduundan, kuvvet x ynndedir.
x3 ve x4 noktalar arasnda dU/dx negatif olduundan, kuvvet +x ynndedir.
(8-17)
 Dnm Noktalar :
Sistemin toplam mekanik enerjisi E=
mek. K ( x) + U ( x).
Toplam mekanik enerji sabittir (5 J) ve yatay bir izgi
ile gsterilmitir. Herhangi bir x noktasnda U ( x)
belirlenip yukardaki denklemde yerine konur ve cismin
K kinetik enerjisi bulunabilir.

Kinetik enerji, tanm gerei negatif olamaz. Bylece cismin, x-ekseninin

hangi blgesinde hareketli olduunu belirleyebiliriz.
K=
( x) Emek. U ( x)
K > 0 Emek U ( x) > 0 U ( x) < Emek. Hareket izinlidir.
K < 0 Emek U ( x) < 0 U ( x) > Emek. Hareket yasakldr.

Emek. = U ( x) olduu noktalar, "dnm noktalar" dr.

Yukardaki grafie gre, x1 dnm noktasdr ve bu noktada K = 0 'dr.
(8-18)
 Yandaki grafikte Emek. = 4 J durumunu gznne alalm.
Buna gre dnm noktalar (Emek. = U ) x1 ve
x > x5 noktalardr. x > x1 blgesinde hareket
izinlidir. Eer mekanik enerjiyi 3 J veya 1 J e
drrsek, dnm noktalar ve hareketin
izinli olduu blge de deiecektir.

Denge Noktalar: Potansiyel enerji erisinde eimin sfr (dU/dx = 0) ve

dolaysyla da kuvvetin sfr (F = 0) noktalar denge noktalardr. Kuvvetin
sfr olduu blgeler de (x > x5) doal denge blgeleridir.
Mekanik enerjiyi Emek. = 4 J seersek, kinetik enerji K = 0 olur ve cisim
x > x5 blgesinde hareketsiz olur.

Potansiyel enerji-konum erisinde minimumlar, kararl denge konumlar,

Potansiyel enerji-konum erisinde maksimumlar, kararsz denge

konumlardr.
(8-19)
 Not: ekil zerindeki mavi oklar,
dU ( x)
F ( x) =
dx
bants uyarnca cisim zerine etkiyen
kuvvetlerin ynn gstermektedir.

Kararl Denge Konumlar: Potansiyelin minimum olduu x4 noktasn

gznne alalm. Mekanik enerji Emek. = 1 J olsayd, bu noktada cisim
hareketsiz olacakt (K = 0). Cismi x4 noktasnn ok az soluna veya sana
ekersek, cismi denge noktasna getirmek iin bir kuvvet oluur. Bu nokta
kararl denge noktasdr.

Kararsz Denge Konumlar: Potansiyelin maksimum olduu x3

noktasn gznne alalm. Mekanik enerji Emek. = 3 J olsayd, bu
noktada cisim hareketsiz olacakt (K = 0). Cismi x3 noktasnn ok az
soluna veya sana ekersek, her iki durumda da cismi bu noktadan
daha fazla uzaklatracak ekilde bir kuvvet oluur. Bu nokta kararsz
denge noktasdr.
(8-20)
rnek : Bir molekldeki iki ntr atom arasndaki etkileme kuvveti ile ilgili
potansiyel, Lennard-Jones potansiyel enerji fonksiyonu ile verilir:
12 6
U ( x) 4
x x
x atomlar arasndaki mesafe, ve ise deneysel sabitlerdir.
0.265 nm ve=
ki tipik atom iin,= 1.511022 J' dr.
Atomlar arasndaki etkileme kuvvetini ve minimum uzakl bulunuz.
dU d
Fx =
= 4 12 x 12 6 x 6 = 4 12 12 x 13 + 6 6 x 7
dx dx
12 12 6 6
Fx 4 13 7
x x
12 12 6 6
Fx = 4 13 7 = 0 x = 21/6 = 0.3 nm
x x

(8-21)
rnek : ki boyutlu uzayda bir kuvvetle balantl potansiyel enerji
fonksiyonu,
U ( x=
, y ) 3x3 y 7 x
ile veriliyor. Cisme etkiyen kuvveti bulunuz.

dU d
Fx =
= 3 x3 y 7 x = 9 x 2 y 7
dx dx
dU d
Fy =
= 3 x3 y 7 x = 3 x3
dy dy

F =Fx i + Fy j =( 7 9 x 2 y ) i ( 3 x 3 ) j

(8-22)
 D Kuvvetin Bir Sistem zerinde Yapt :
u ana kadar, d kuvvetlerin olmad izole
sistemleri ele aldk. imdi de, d kuvvetlerin
etkidii bir sistemi ele alalm.

Bir oyuncu tarafndan frlatlan bowling topunu gz nne alalm.

Bowling topu ve dnya bir sistem oluturur.

Oyuncu tarafndan topa uygulanan kuvvet d kuvvettir. Bu durumda

sistemin mekanik enerjisi sabit deildir, d kuvvetin yapt i kadar
deiir.

W = E = K + U
mek.

(8-23)
rnek : Uzunluu 1 m olan 30o ' lik eik dzlemin
en st noktasndan, ktlesi 3 kg olan bir kutu durgun
halden aaya doru kaymaya balyor. Kutuya
5 N' luk sabit bir srtnme kuvveti etkimektedir.
a) Eik dzlemin tabannda kutunun hz ne olur?
b) Kutunun ivmesi nedir?
1 2
a ) Ei =K i + U i = mgh = 3(9.8)(0.5) = 14.7 J ; Es =K s + U s = mv
2
E = f k d = 5(1) =
5 J
1 2 2(9.7)
Es Ei = mv 14.7 =5 v = =2.54 m / s
2 3
3(9.8)(0.5) 5
b) Fx = mg sin(30) f k = ma a = = 3.23 m / s 2
3
(8-24)
rnek : Ktlesi 20 kg olan bir ocuk, 2 m yksekliinde
dzgn olmayan bir kaydran tepesinden ilk hzsz
kaymaya balyor.
a) Srtnme olmadn varsayarak, kaydran en alt
noktasnda ocuun hz nedir?
b) Srtnme olmas durumunda, ocuun en alt noktadaki
hz 3 m/s olduuna gre sistemin mekanik enerjisindeki
kayp ne kadardr?

1 2
a ) K i + U i = K s + U s mgh = mvs
2
vs = 2 gh = 2 ( 9.8 ) (2) = 6.26 m / s

1 2 1
b ) E = Es Ei =mvs ' mgh = (20) ( 3) 20(9.8)(2) =
302 J
2

2 2

(8-25)
rnek : Bir kayak 20 m ykseklikteki rampadan
ilk hzsz kaymaya balyor. Rampann alt ucundan
sonra, dz olan blgede kayak ile zemin arasnda
srtnme katsays 0.21' dir.
a) Kayak, rampann alt ucundan duruncaya kadar ne kadar yol alr?
b) Eik dzlemin kendisi de ayn srtnme kaysaysna sahip olsayd,
(a) kknn cevab ne olurdu?
1
a ) K i + U i = K s + U s mgh = mvB2 v=
B = 19.8 m / s
2 gh
2
1 2 vB2
E = EC EB = 0 mvB = k mgd d = = 95.2 m
2 2k g
1 2
b ) mgh k mg cos =
L mvB v=
B 2 gh [1 k cot(20)=
] 12.9 m / s
2
vB2
= d = 40.3 m
2k g
(8-26)
rnek : ki blok hafif bir iple, srtnmesiz ve arlksz
bir makara zerinden birbirine baldr. Yatayda bulunan
m1 ktleli blok, yay sabiti k olan bir yaya baldr. Yay
uzamasz durumda iken sistem serbest braklyor ve m2
ktleli blok h kadar dnce bir an iin duruyor. m1 ktleli
blok ile zemin arasndaki srtnme katsays nedir?

K =0 ve E =U g + U yay = k m1 gh

U g =U s U i =0 m2 gh
1 2
1 2 k m=
1 gh kh m2 gh
U yay = kh 2
2
1
m2 g 2 kh
k =
m 1 g

(8-27)
rnek : Bir blok, h yksekliindeki
srtnmesiz bir rampadan ilk hzsz
kaymaya balyor ve karda bulunan
L
ve eim as olan bir eik dzlemi
trmanyor. Blok ile eik dzlemin
arasndaki kinetik srtnme katsays
k olduuna gre, blok bu dzlemde
ne kadar ykselir?
ymax
K =0 ; E =U g = k mg cos ( L ) ; L=
sin
U g = U s U i = mgymax mgh
ymax h
k mg cos = mgymax mgh ymax=
sin (1 + k cot )
(8-28)
rnek : Ktlesi 10 kg olan blok,
ilk hzsz olarak A noktasndan
braklyor. Uzunluu 6 m olan
srtnmeli bir blgeyi ( BC aras)
getikten sonra, yay sabiti
k = 2250 N/m yaya arparak 30 cm sktryor.
BC aras blgenin srtnme katsaysn bulunuz.

K = 0 ; E = U g + U yay = k mgL
1 2
U g =U s U i =0 mgh ; U yay = kxm 0
2
1 2
mgh kxm
1 2
k mgL= kxm mgh k= 2 = 0.328
2 mgL

(8-29)
rnek : Eik dzlem zerindeki m1 = 20 kg'lk
blok, hafif bir iple, m2 = 30 kg'lk baka bir bloa
baldr. m2 blou da, ekildeki gibi yay sabiti
250 N/m olan bir yaya baldr. Bu haliyle yay
uzamaszdr ve eik dzlem srtnmesizdir. m1 blou eik dzlemden
aa doru 20 cm ekilip (m2 blou yerden 40 cm yksekte) ilk hzsz
braklyor. Yay uzamasz hale geldiinde bloklarn hz ne olur?

E = K + U g + U yay = 0 (Tm kuvvetler korunumlu olduu iin)

1 1 2 1 2
K = m1v + m2 v ; U g =
2
(m1 gL sin m2 gL) ; U yay = kL
2 2 2
1 1 2
( m1 + m2 ) v + (m1 sin m2 ) gL kL =
2
0 L=20 cm
2 2 k=250 N/m
kL2 + 2(m2 m1 sin ) gL 10 + 67.2 m1=20 kg
v = = 1.24 m/s m2=30 kg
m1 + m2 50
(8-30)
 BLM-9
Ktle Merkezi ve izgisel Momentum
Bu blmde aadaki konulara deinilecektir:
Bir parack sisteminin ktle merkezi
Ktle merkezinin hz ve ivmesi
Bir paracn ve parack sistemlerinin izgisel momentumu

Ktle merkezinin nasl hesaplanacan ve izgisel

momentumun korunumu ilkesini reneceiz.

Son olarak, izgisel momentumun korunum ilkesi yardmyla

bir ve iki boyutta arpma problemlerini zeceiz.

(9-1)
 Ktle Merkezi :
x-ekseni zerinde x1 ve x2 noktalarnda bulunan, srasyla,
m1 ve m2 ktlelerine sahip iki noktasal cismin ktle merkezi,
m1 x1 + m2 x2
xkm =
m1 + m2
bants ile verilir.
x-ekseni zerine yerletirilmi n tane parack durumunda bu bant:
m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 + ... + mn xn m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 + ... + mn xn 1 n
xkm = =
m1 + m2 + m3 + ... + mn M M
m x
i =1
i i

olur. Burada M sistemdeki paracklarn toplam ktlesidir.

-boyutlu uzayda (xyz -koordinat sistemi) parack sisteminin ktle

merkezi de, ktlesi mi olan paracn konum vektr ri olmak zere,
daha genel bir ifade olan
1 n

rkm =
M
i i bantsna sahiptir.
m r
i =1

(9-2)

Konum vektr rkm = xkm i + ykm j + zkm k biiminde de yazlabileceinden, ktle
merkezinin koordinatlar
1 n 1 n 1 n
xkm =
M i 1=
mi xi ykm =
M i1 =
mi yi zkm
M i1
mi zi

ile verilebilir.
Bir parack sisteminin ktle merkezi, sistemdeki tm
paracklarn topland bir nokta ve sistem zerine etki
eden tm d kuvvetler o noktaya etkiyormu gibi
dnlebilir.
Bir beyzbol sopasnn ekildeki gibi havaya frlatldn
ve yer-ekimi kuvvetinin etkisi altndaki hareketini dnelim.
Sopann ktle merkezi siyah bir nokta ile iaretlenmitir.
Ktle merkezinin hareketine bakldnda, bunun bir
eik at hareketi olduu kolayca grlr.

Ancak, ktle merkezi dndaki noktalarn hareketleri olduka karmaktr.

(9-3)
 rnek : Konumlar ekilde verilen
m1 = m2 = 1.0 kg ve m3 = 2 kg ktleli
paracktan oluan sistemin
ktle merkezini bulunuz.

rkm
)

m x i i
m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 (1)(1) + (1)(2) + (2)(0)
xkm =
i =1
= = 0.75 m
M m1 + m2 + m3 1+1+ 2
n

m y i i
m1 y1 + m2 y2 + m3 y3 (1)(0) + (1)(0) + (2)(2)
=
ykm =
i =1
= = 1m
M m1 + m2 + m3 1+1+ 2

=
rkm 0.75i + j m
1
=
tan 1
( ) 53.1o
0.75
(9-4)

rnek : xy -dzlemindeki konumlar r1 = 12 j (cm), r2 = 12i (cm) ve

r 12i 12j (cm) olan cisimlerin ktleleri de srasyla, m = 0.4 kg ve

=3 1

m2 = m3 = 0.8 kg ile veriliyor. Sistemin ktle merkezini bulunuz.

m x
m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 (0.4)(0) + (0.8)(12) + (0.8)(12)
i i
=
xkm =
i =1
= = 0
M m1 + m2 + m3 0.4 + 0.8 + 0.8

m y i i
m1 y1 + m2 y2 + m3 y3 (0.4)(12) + (0.8)(0) + (0.8)(12)
ykm = i =1
= = = 1.2 cm
M m1 + m2 + m3 1+1+ 2

rkm =
xkm i + ykm j =
1.2j cm

(9-5)
Kat Cisimlerin Ktle Merkezi :

Maddenin, iinde homojen bir ekilde dald sistemlere kat cisimler diyebiliriz.
Byle cisimlerin ktle merkezlerini bulmak iin, kesikli toplama ilemi yerine
srekli toplama ilemi olan integrali kullanacaz:
1 1 1
M M zdm
xkm =xdm y km = ydm z km
M

Cisimlerin simetrisi (simetri noktas, simetri ekseni, simetri dzlemi) uygun ise integral
alma ilemine gerek kalmayabilir. Ktle merkezi simetri eleman zerinde olacaktr.

rnein bir krenin ktle merkezi, krenin merkezidir. C

Bir dikdrtgenin ktle merkezi, karlkl kegenleri

birletiren dorularn kesiim noktasdr. C

(9-6)
Kat cisim L uzunluuna ve M ktlesine sahip
bir ubuk ise, ktle younluu izgiseldir:
dm M 1
= =
dl L
xkm =
M x dx

Kat cisim A yzey alanna ve M ktlesine sahip M ,A

dm
ince bir plaka ise, ktle younluu yzeyseldir: dA

dm M 1 1
=
= =
dA A
xkm =
M x dA ; y km
M y dA

M,V
Kat cisim V hacmine ve M ktlesine sahip ise,
dm
ktle younluu hacimseldir: dV

dm M 1 1 1
= =
dV V
xkm =
M x dV ; y km =
M y dV ; z km =
M z dV

(9-7)
rnek :
a ) Ktlesi M ve uzunluu L olan homojen bir ubuun
ktle merkezini bulunuz.
b ) ubuun izgisel ktle younluu = x ise, ktle
merkezini bulunuz. (x ubuun sol ucundan olan
uzaklk, da bir sabittir).

1 1
L
L2
L2
M L
0
L
a ) xkm = xdm = x dx =
x 2

= = =
M M 2M 0 2M 2M L 2

1 1
L
1
L
L3
0 x ( x )=
L
b ) x=
km =
xdm x=dx dx x =
3

M M M 0
3M 0 3M
L L
L2
dx ( x=
= ) dx
L
=
M x=
2

0 0
2 0 2
L3
L3 2 M 2
=
xkm = = 2
L
3M 3M L 3
(9-8)
 rnek : Ktlesi M ve boyutlar ekilde verilen dik gen
biimindeki plakann ktle merkezini bulunuz.

M 2M y b
dm = ( ydx) = ( ydx) ve =
1 ab x a
ab
2
a
b 2 x3
a a
1 2 2 2
=xkm =
M xdm =
ab 0
xydx x =
x
ab 0 a
dx =
2
a 3 0 3
a

M 2M b y b
dm= (a x)dy= (a x)dy ve =
1 ab ax a
ab
2
b b
1 2 2 a
=
ykm
M =
ydm
ab 0
y ( a x ) =
dy y
ab 0 b
(b y )dy

b
2 y 2
y 1
3
=
ykm 2
b = b
b2 3 0 3
(9-9)
 Parack Sistemlerinde Newton'un kinci Yasas :

Ktleleri m1 , m2 , m3, ..., mn ve konum vektrleri r1 , r2 , r3 ,..., rn
olan n parackl bir sistem dnelim. Ktle merkezinin
konum vektr u ifadeyle verilir:

m1r1 + m2 r2 + m3 r3 + ... + mn rn
rkm =
M
Her iki tarafn zamana gre trevi alnrsa,
d 1 d d d d
rkm m1 r1 + m2 r2 + m3 r3 + ... + mn rn
dt M dt dt dt dt

Mvkm= m1v1 + m2 v2 + m3v3 + ... + mn vn

bulunur. Burada vkm ktle merkezinin hz, vi ' de i. paracn hzdr.
Her iki tarafn bir kez daha zamana gre trevi alnrsa,
d 1 d d d d
vkm 1
m v1 + m2 v2 + m 3 v3 + ... + m n vn
dt M dt dt dt dt

Makm= m1a1 + m2 a2 + m3 a3 + ... + mn an

bulunur. Burada akm ktle merkezinin ivmesi, ai ' de i. paracn ivmesidir.
(9-10)

i. paraca etkiyen kuvvet Fi ' dir ve Newton'un ikinci yasas
gerei,

mi ai = Fi Makm = F1 + F2 + F3 + ... + Fn
yazlabilir.
d i
Fi kuvveti d ve i olmak zere iki bileene ayrlabilir:=
Fi Fi + Fi
Bu durumda yukardaki eitlik yle bir forma dnr:
d i d i d i d i
( ) ( ) (
Makm = F1 + F1 + F2 + F2 + F3 + F3 + ... + Fn + Fn ) ( )
d d d d i i i i
( ) (
Makm= F1 + F2 + F3 + ... + Fn + F1 + F2 + F3 + ... + Fn )

Eitliin sandaki ilk parantez, sistem zerine etki eden net kuvvettir (Fnet ).
kinci parantez ise, Newton'un nc yasas gerei sfrdr. Bu durumda,

ktle merkezinin hareket denklemi Makm = Fnet ' dir ve bileenler cinsinden
Fnet, x =
Makm, x =
Fnet, y Makm, y Fnet, z Makm, z
bantlar ile verilir.

(9-11)

Yandaki eitlikler, bir parack sisteminin ktle Makm = Fnet
merkezinin, sistemdeki tm paracklarn topland
Fnet, x = Makm, x
ve tm d kuvvetlerin etkidii bir noktasal ktle
gibi hareket edeceini gstermektedir. Fnet, y = Makm, y
ekildeki rnei ele alalm. Fnet, z = Makm, z
Yerden atelenen bir roket yerekimi kuvvetinin
etkisi altnda parabolik bir yol izler.
Belli bir anda roket patlar ve birok paraya ayrlr.
Patlama olmasayd, roketin izleyecei yol kesikli
izgiyle gsterilen yrnge olacakt.
Patlamada ortaya kan kuvvetler i kuvvetler
olduundan vektrel toplam sfr olacaktr.
Roket zerinde etkin olan kuvvet hala yerekimi kuvvetidir.
Bunun anlam, patlamada ortaya kan paralar da yerekimi
kuvveti etkisiyle parabolik bir yrngede hareket ederler.
Dolaysyla ktle merkezinin yrngesi, patlamadan nceki
yrngesiyle ayn olacaktr.
(9-12)
 izgisel Momentum :

Ktlesi m ve hz v olan bir cismin izgisel momentumu

p = mv
p = mv
ile tanmlanr. SI sistemindeki birimi kg.m/s' dir.

Momentum ifadesinin her iki tarafnn zamana gre trevi alnrsa,

dp d dv
p = mv = ( mv ) = m = ma = Fnet
dt dt dt

dp
Fnet = bulunur.
dt
Bu ifade Newton' un ikinci yasasnn bir baka ifade eklidir.

Szl olarak: "Bir cismin izgisel momentumunun deiim hz, o cisme etkiyen
net kuvvetin byklne eittir ve onunla (net kuvvetle) ayn yndedir.

Bu eitlik, bir cismin izgisel momentumunun ancak bir d kuvvetle

deiebileceini gstermektedir. D kuvvet sfr ise, cismin izgisel
momentumu deimez.
(9-13)
 Parack Sistemlerinin izgisel Momentumu :

i. paracn ktlesi mi , hz vi ve izgisel momentumu

pi olsun. n tane paracktan oluan bir sistemin izgisel
momentumu u ekilde verilir:

P = p1 + p2 + p3 + ... + pn = m1v1 + m2 v2 + m3v3 + ... + mn vn = Mvkm
Bir parack sisteminin izgisel momentumu, sistemdeki paracklarn

toplam ktlesi (M ) ile ktle merkezinin hznn (vkm ) arpmna eittir.
Her iki tarafn zamana gre trevi alnrsa,

dP d
= ( Mv=km ) =
Ma km Fnet
dt dt
bulunur. Bu eitlik, parack sisteminin izgisel momentumunun ancak bir d
kuvvetle deiecebileceini gstermektedir.

D kuvvet sfr ise, parack sisteminin izgisel momentumu deimez.

(9-14)
rnek : Ktlesi 2 kg olan bir cismin hz (2i 3j) m/s ve ktlesi 3 kg olan bir cismin

hz da (i + 6j)
m/s' dir. ki paracktan oluan bu sistemin ktle merkezinin hzn ve
momentumunu bulunuz.
N

m v
i i
2(2i 3j)
+ 3(i + 6j)

v= i =1
= = 1.4i + 2.4j m/s
2+3
km
M

Pkm =

Mvkm = (
5 1.4i + 2.4j =+)
7i 12j kg m/s

rnek : Yerden yukar doru atelenen bir roket 1000 m ykseklikte 300 m/s hza sahipken
patlayarak eit paraya blnyor. Birinci para 450 m/s hzla ayn ynde, ikincisi
240 m/s hzla douya gidiyor. nc parann hz nedir?

M
m=1 m=2 =
m 3
3

Mvi = m1v1 + m2 v2 + m3v3 v3 = 3vi v1 v2

v3 =( 900 450 ) K 240 D =450 K 240 D m/s
(9-15)
arpma ve tme :
Bir cisme sfrdan farkl bir d kuvvet etkidiinde cismin izgisel
momentumunun deiebileceini rendik.
ki cismin arpmas srecinde byle kuvvetler ortaya kar.
Bu kuvvetlerin iddetleri ok byk ancak, etkime sreleri ok ksadr.
arpan cisimlerin izgisel momentumlarndaki deiimin kaynadrlar.

ki cisim arasndaki arpmay dnelim. arpma,

cisimlerin temas ettii ti annda balar ve temasn kesildii

ts annda biter. Cisimler arpma sresince birbirlerine F (t )
ile verilen deiken bir kuvvet uygularlar. Bu kuvvetin
deiimi ekil-a' da verilmitir.

dp
F (t ) = ile verilir. Burada p, cisimlerden birisinin izgisel
dt
momentumudur.

ts ts

dp= F (t )dt dp= F (t )dt
ti ti

(9-16)
 ts


ti
dp =p s pi =p =momentumdaki deiim

ts

=J =
F (t )dt " itme" veya "impuls" olarak tanmlanr.
ti

tme, arpan bir cismin izgisel momentumundaki deiime eittir: J = p
Genellikle, arpma sresince cisimler arasndaki etkileme kuvvetinin zamanla
nasl deitiini bilemeyiz. Ancak, itmenin bykl kuvvet-zaman grafiinde
eri altnda kalan alana eittir.

Ayn alan verecek ekilde ortalama bir kuvvet (Fort ) bulursak,

cisimlerin birbirlerine uygulad itmeyi,
J= Fort t= Fort (ts ti )
eklinde yazabiliriz.

Geometrik olarak, F (t )-t grafii altnda kalan alan

ile Fort -t grafii altnda kalan alan ayndr (ekil-b)

(9-17)
 Seri arpmalar :

Ktlesi m ve +x-ynnde hz v olan zde paracklarn srekli
bir ekilde sabitlenmi bir hedefe arptn dnelim.
t sresince n tane paracn hedefe arptn varsayalm. Herbir paracn
momentumundaki deiim p olacaktr. Herbir arpmada p kadarlk bir
momentum hedefe aktarlacaktr.
t sresince hedef zerindeki itme (impuls) J =np olduundan,
J np n
Fort == = mv olur. Burada v, arpma nedeniyle
t t t
herbir paracn hzndaki deiim miktardr. Dolaysyla,
m
Fort = v
t
m
yazlabilir. Buradaki , birim zamanda hedefe arpan ktle miktardr.
t
arpmadan sonra paracklar duruyorsa, v =0 v =v olur.
arpmadan sonra paracklar tam olarak yansyorsa, v =v v =2v olur.
(9-18)
rnek : Ktlesi 400 g olan bir top 30 m/s hzla,
ekildeki gibi bir duvara doru frlatlyor. Top
duvara arptktan sonra geli dorultusunun tersi
ynnde 20 m/s hza sahiptir.
a) Duvarn topa uygulad itme nedir?
b) Topun duvarla temas sresi 10 ms ise, duvarn topa uygulad
ortalama kuvvet nedir?

a ) J =p =mvs mvi =0.4 20i (30i)
=20i kg m/s


J 20i
b ) J= Fort t Fort= = = 2000i N
t 0.01

(9-19)
rnek : Ktlesi 400 g olan bir top 20 m/s hzla yatay
dorultuda sola doru geliyor. Oyuncu topa geli
dorultusunun tersi ynnde yatayla 45o ' lik bir
ayla vuruyor ve topa 30 m/s' lik bir hz kazandryor. Top ile oyuncu
arasndaki temas sresi 10 ms olduuna gre,
a ) Oyuncunun topa uygulad itme nedir?
b ) Oyuncunun topa uygulad ortalama kuvvet nedir?

a ) J =p =mvs mvi =0.4 30 cos 45i + 30sin45j (20i)



J 16.5i + 8.5j kg m/s

J 16.5i + 8.5j
b ) J = Fort t Fort = = = 1650i + 850j N
t 0.01
1 850
Fort = (1650 ) + (850 ) =1856 N ; =
2 2 o
tan =27.25
1 650
(9-20)
 izgisel Momentumun Korunumu :
Bir parack sistemi zerine etkiyen net kuvvet

dP
Fnet =0 = Fnet =0 P = sabit
dt
Bir parack sistemi zerine d kuvvet etkimiyorsa,

toplam izgisel momentum P deimez.

Herhangi bir t i anndaki Herhangi bir t s anndaki

izgisel momentum = izgisel momentum

izgisel momentumun korunumu nemli bir ilkedir ve arpma problemlerinin

zmnde byk kolaylk salar.

Not : Bir sistem zerine etkiyen d kuvvet Fnet = 0 ise, i kuvvetler ne kadar
byk olursa olsun, izgisel momentum her zaman korunur.

(9-21)
rnek : Bir nianc 3 kg' lk bir tfei geri tepmesine
izin verecek ekilde tutuyor. Yatay dorultuda
nian alarak 5 g' lk mermiyi 300 m/s hzla eteliyor.
a ) Tfein geri tepme hzn,
b) Merminin ve tfein momentumunu,
c) Merminin ve tfein kinetik enerjisini bulunuz.

mv 0.005
a ) P =mv + MVR = 0 VR = = 300i = 0.5i m/s

M 3

b ) Pm =mv =(0.005)300i =1.5i kg m/s

PR = MVR = (
(3) 0.5i = ) 1.5i kg m/s
1 2 1
c ) K m = mv = (0.005)(300) 2 =226 J
2 2
1 1
K R = mVR = (3)(0.5) 2 =0.375 J
2

2 2 (9-22)
arpmalarda Momentum ve Kinetik Enerji :

Ktleleri m1 ve m2 , ilk hzlar v1i ve v2i ,

arpmadan sonraki hzlar da v1s ve v2 s
olan iki cisim dnelim.

Sistem izole ve Fnet = 0 ise, izgisel momentum korunur.
Bu kural, arpmann trne baklmakszn dorudur.
arpmalar iki snfta toplamak mmkndr.
"Esnek (elastik)" ve "Esnek olmayan" olmayan arpmalar.
Kinetik enerjide bir kayp yoksa (K i = K s ), arpma esnek arpmadr.
Kinetik enerjide bir kayp varsa (K s < K i ), arpma esnek olmayan arpmadr.
Bu kayp baka bir enerji formuna dnmtr deriz.

ki cisim arptktan sonra birbirine yapp birlikte hareket ediyorsa,

cisimler "tamamen esnek olmayan" veya "esnek olmayan tam arpma"
yapmtr deriz. Bu tr arpmalar esnek olmayan arpma trdr ve
kinetik enerjideki kaybn en fazla olduu arpma trdr.
(9-23)
 Bir - Boyutta Esnek Olmayan arpma :
Bu tr arpmalarda, arpan cisimlerin
izgisel momentumlar korunur:

p1i + p2i = p1s + p2 s m1v1i + m2 v2i = m1v1s + m2 v2 s

Bir - Boyutta Tamamen Esnek Olmayan arpma :

Bu tr arpmalarda, arpan cisimler yapr ve arpmadan
sonra birlikte hareket ederler. Soldaki resimde,

v2i = 0 zel durumu iin:
m1
m1v1i= m1V + m2V V = v1i
m1 + m2
bulunur.

Bu tr arpmalarda ktle merkezinin hz

P p1i + p2i m1v1i
=vkm = =
m1 + m2 m1 + m2 m1 + m2
ile verilir.
(9-24)
rnek : Ktleleri 0.5 kg ve 0.3 kg olan iki blok ekildeki gibi birbirine doru
2 m/s' lik hzlarla hareket ediyorlar. arpmadan sonra iki blok birleip birlikte
hareket ettiklerine gre, arpmadan sonra bloklarn ortak hz nedir?
Sistemin arpmadan nceki ve sonraki kinetik enerjisini kyaslaynz.

mAv A1 + mB vB1 =( mA + mB ) vAB 2

v AB 2
( )
(0.5) 2i + (0.3)(2i)
= 0.5i m/s

0.5 + 0.3
1 1 1
K1 = mAv A21 + mB vB21 = 1.6 J ; K 2 = ( mA + mB ) v AB
2
2 =0.1 J
2 2 2
K = K 2 K1 =1.5 J' lk enerji kayb vardr.

(9-25)
rnek : Ktlesi m olan bir mermi, ktlesi M olan tahta
bloa doru ateleniyor ve tamamen esnek olmayan arpma
yapyorlar. Blok+mermi sistemi maksimum y yksekliine
kyor. Merminin geli hzn, bilinenler cinsinden bulunuz.

mv
mv = ( m + M ) V V =
m+M
1
( m + M )V 2 = ( m + M ) gy V 2 = 2 gy
2

m+M
2
m 2
v = 2 gy v= 2 gy
m+M m

(9-26)
rnek : Bir tfekten atelenen 8 g ktleli mermi yatay, srtnmesiz bir
yzeyde bulunan ve bir yaya balanm 0.992 kg ktleli tahta bloa
saplanyor. Blok+mermi yay 15.0 cm sktryor. Yay 0.25 cm uzatmak
iin gerekli kuvvet 0.75 N olduuna gre, arpmadan hemen sonra
blok+mermi sisteminin hz nedir?

Merminin arpmadan nceki hz nedir?

0.75
k = 2
300 N/m
0.25 10
mv
mv = ( m + M ) V V = Blok+merminin arpmadan sonraki hz
m+M
1 1 2 k
( m + M ) V=2
kx =
V =
x 2.6 m/s
2 2 m+M
m+M
=
Merminin arpmadan nceki hz: v = V 325 m/s
m
(9-27)
 Bir - Boyutta Esnek arpma :

Ktleleri m1 ve m2 , ilk hzlar v1i ve v2i ,

arpmadan sonraki hzlar da v1s ve v2 s
olan iki cisim dnelim.

Bu tr arpmalarda hem izgisel momentum, hem de kinetik enerji korunur.

izgisel momentumun korunumu: m1v1i + m2 v2i = m1v1s + m2 v2 s (E-1)
1 1 1 1
Kinetik enerjinin korunumu : m1v1i + m2 v2i = m1v1s + m2 v22s (E-2)
2 2 2

2 2 2 2

ki bilinmeyenli (v1s ve v2 s ) bu iki denklem zlrse, cisimlerin arpmadan
sonraki hzlar iin u ifadeler elde edilir:
m1 m2 2m2
v1s v1i + v2i
m1 + m2 m1 + m2
2m1 m2 m1
v2 s v1i + v2i
m1 + m2 m1 + m2
(9-28)

Esnek arpmada zel Durum v = 0 :
2i ( )

Az nce elde edilen eitliklerde v2i = 0 yazarsak,

v1s ve v2 s :
m1 m2 2m2 m1 m2
v1s = v1i + v2i v1s = v1i
m1 + m2 m1 + m2 m1 + m2
2m1 m2 m1 2m1
v2 s = v1i + v2i v2 s = v1i
m1 + m2 m1 + m2 m1 + m2
bulunur. Aadaki zel durumlara gz atalm:

1. m1 = m2 = m
m1 m2 mm
v1s = v1i = v1i 0
m1 + m2 m+m
2m1 2m
v2 s = = v1i = v1i v1i
m1 + m2 m+m
arpan cisimler hzlarn deitirirler.
(9-29)
 m1
2. m2 m1 1
m2
m1
1
m1 m2 m2
=v1s = v1i v1i v1i
m1 + m2 m1
+1
m2
m1
2
2m1 m2 m1
=v2 s = v1i v1i 2 v1i
m1 + m2 m1
+1 m2
m2

m1 cismi (kk cisim) ayn hzla geli ynnn tersi ynnde hareket eder.
m1
m2 cismi (byk cisim) ileri ynde ok kk bir hzla hareket eder ( 1).
m2

(9-30)
 m2
3. m1 m2 1
m1
m2
1
m1 m2 m1
=v1s = v1i v1i v1i
m1 + m2 m
1+ 2
m1
2m1 2
=v2 s = v1i v1i 2v1i
m1 + m2 m
1+ 2
m1

m1 cismi (byk cisim) neredeyse ayn hzla yoluna devam eder.

m2 cismi (kk cisim) gelen cismin yaklak iki kat bir hzla hareket eder.

(9-31)
rnek : Ktleleri 0.50 kg ve 0.30 kg olan A ve B bloklar birbirine
doru 2.0 m/s hzlarla yaklap arpyorlar. arpmadan sonra
B blou ayn hzla ters ynde giderken A blounun hz ne olur?
arpmann tr ne olabilir?

mAv Ai + mB vBi = mAv As + mB vBs 0.50(2.0i) + 0.30(2.0i) = 0.50v As + 0.30(2.0i)

0.20i
v As = = 0.40i m/s
0.50

1 1 1 1
K=
i m v 2
A Ai + mB Bi=
v 2
(0.50)(2.0) + (0.30)(2.0)=
2 2
1.6 J
2 2 2 2
1 1 1 1
Ks = mAv As + mB vBs
2 2
= (0.50)(0.40) + (0.30)(2.0) 2 = 0.64 J
2

2 2 2 2

Kinetik enerji korunmuyor "esnek olmayan arpma"

(9-32)
 ki - Boyutta arpma :
Ktleleri m1 and m2 olan iki cismin xy -dzleminde
arptklarn gznne alalm.

Sistemin izgisel momentumu korunur: p1i + p2i = p1s + p2 s
arpma esnek ise kinetik enerji de korunur: K1i + K 2i = K1s + K 2 s
arpmadan nce m2 paracnn durgun olduunu, arpmadan sonra da
m1 cisminin geli dorultusuyla 1 , m2 cisminin de 2 as yaptn varsayalm.
Bu durumda, momentumun ve kinetik enerjinin korunum ifadeleri:
m1v1s cos 1 + m2 v2 s cos 2 (E-1)
x ekseni: m1v1i =
m1v1s sin 1 + m2 v2 s sin 2
y ekseni: 0 = (E-2)
1 1 1
= m1v12i m1v22s + m2 v22s (E-3)
2 2 2
olur.

Yedi bilinmeyenli (m1 , m2 , v1i , v1s , v2 s , 1 , 2 ) tane denklemimiz var. Bunlardan

herhangi drt tanesinin verilmesi halinde, dier kolaylkla bulunabilir.
(9-33)
rnek : Ktlesi 20 kg bir oyuncak robot (A) +x ynnde
2 m/s hzla giderken, yolu zerinde durgun halde bulunan
ve ktlesi 12 kg olan baka bir robota (B) ekildeki gibi
arpyor. arpmadan sonra A robotu geli dorultusu ile
30o a yapacak ekilde yukar ynde 1 m/s hzla hareket
ediyorsa, B robotunun hz ne olur?

mAv Ai + mB vBi = mAv As + mB vBs Momentumun korunumu

Pxi =
Pxs =
20(2i) (20 cos 30)i + (12vB cos )i vB cos =
1.89

=
Pyi Pys 0 (20sin 30)j + (12vB sin )j vB sin=
= 0.833

0.833 0.833
= tan 1 ( =) 23.8o vB= = 2.06 m/s
1.89 sin

(9-34)
rnek : Ktlesi 0.5 kg olan bir bilye (A) +x ynnde 4 m/s hzla
giderken, yolu zerinde durgun halde bulunan ve ktlesi 0.3 olan
baka bir bilyeye (B ) esnek olarak arpyor. arpmadan sonra
A bilyesi geli dorultusu ile bilinmeyen bir as yapacak
ekilde 2 m/s hzla hareket etmektedir. B bilyesinin hzn, ve
alarn hesaplaynz.

1 1 1 1
mAvAi + mB vBi = mAvAs + mB vBs2
2 2 2
Kinetik enerjinin korunumu
2 2 2 2
mA 2 0.5
=
vBs (v Ai = 2
v As ) (16 =
4) 4.47 m/s
mB 0.3

mAv Ai + mB vBi = mAv As + mB vBs Momentumun korunumu
Pxi = Pxs 0.5(4i) = 0.5(2 cos )i + 0.3(4.47 cos )i cos + 1.341cos = 2

P = P
yi ys 0 = 0.5(2sin )j + 0.3(4.47 sin )j sin 1.341sin = 0
=
36.8o
ve 26.5o

(9-35)
Deiken Ktleli Sistemler (Roketler) :
dM
Hz v ktlesi M olan bir roket, ' lik bir
dt
hzla ktle kaybeder.
Kaybolan bu ktle, rokete gre ters ynde vbal
hzna sahiptir.
Bylece roket ktle kaybeder ve ivmelenir.
izgisel momentumun korunumunu kullanarak
roketin v hzn bulabiliriz.
ekil (a ) ve (b), roketin t ve t + dt anlarndaki durumunu gstermektedir.
Rokete herhangi bir d kuvvet etkimiyorsa izgisel momentum korunur.
p ( t + dt ) Mv =
p (t ) = UdM + ( M + dM )( v + dv ) (E-1)
Roket zamanla ktle kaybettii iin, dM negatiftir. U , atlan gazn yere gre
hzdr ve U = v + dv vbal ifadesine sahiptir. Bunu yukardaki ifadede yerine
koyarsak,
Mdv = dMvbal (E-2)
bulunur. (9-36)
 dM
Yaktn = R (E-3) sabit hzyla roketten atldn
dt
varsayalm. Burada, R sabit bir saydr.

dv dM
E-2' nin her iki tarafn dt ile blersek M = vbal =Rvbal
dt dt
Ma = Rvbal (birinci roket denklemi) elde edilir. Burada a, roketin ivmesidir.

E-2' den roketin hzn zamann fonksiyonu olarak bulabiliriz:

sv Ms
dM dM
dv =vbal dv =vbal vbal [ ln M ]M s
vs vi =
M

M vi Mi
M i

M
vs vi =
vbal ln i (ikinci roket denklemi)
Ms

(9-37)
 BLM-10
Dnme
Bu blmde, kat cisimlerin bir eksen etrafndaki dn hareketi
incelenecektir. Bu konu kapsamnda aadaki konulara deinilecektir:

Asal yer-deitirme
Ortalama ve anlk asal hz ()
Ortalama ve anlk asal ivme ()
Dnme eylemsizlik momenti (I)
Tork ()
Ayrca,
dnen kat cisimlerin kinetik enerjisi,
dnen cisimler iin Newton un ikinci yasas
dnme hareketi iin i-kinetik enerji teoremi
zerinde de durulacaktr. (10-1)
 Dnmedeki Deikenler:
Kat cisim, zerindeki tm noktalarn birbirlerine gre
hareket etmedii cisimlerdir.
Bir eksen etrafnda dnen kat bir cismi tek bir
deikenle tarif edebiliriz.
Dnme ekseninin z-ekseni olduu soldaki kat cismi
gz nne alalm. Cisim iinde ve dnme eksenine dik
bir referans izgisi seelim. Kat cismin stten grn
hemen alttaki resimde verilmitir.

Herhangi bir t annda referans izgisinin asal konumu, t = 0 anndaki

asal konumuyla kadar bir a yapyor olsun. Kat cisim zerindeki
noktalar birbirlerine gre hareketsiz olduklarndan, referans izgisi
zerindeki tm noktalarn asal konumudur ve dnme ekseninden r kadar
uzaktaki bir noktann izdii yay uzunluu s ye u ekilde baldr:
s
= Not: radyan cinsindendir.
r
(10-2)
 Asal Yer -deitirme :
Soldaki resimde t1 ve t2 anlarndaki referans izgileri
gsterilmitir. Bu zaman aralnda kat cismin yapt
asal yer-deitirme = 2 1 kadardr.

Asal Hz :
2 1
( t1 , t2 ) : ort
zaman aralnda ortalama asal hz= =
t2 t1 t
ile tanmlanr ve SI sistemindeki birimi rad/s' dir.

Anlk asal hz ise, ortalama asal hzn t 0 durumundaki limitidir:

d
= lim
=
t 0 t dt

(10-3)
 Asal vme :
Dnen kat cismin asal hznda bir deiim oluyorsa,
bu deiimin ne kadar hzl olduu asal ivme ile
aklanabilir.

stteki resimde referans izgisinin t1 ve t2 anlarndaki durumlar verilmitir.

Kat cismin t1 anndaki asal hz 1 ve t2 anndaki asal hz da 2 ' dir.
2 1
( t1 , t2 ) zaman aralnda ortalama asal ivme
=: ort =
t2 t1 t
ile tanmlanr ve SI sistemindeki birimi rad/s 2 ' dir.

Anlk asal ivme, ortalama asal ivmenin t 0 durumundaki limitidir:

d
=
lim
t 0 t dt
(10-4)
 Asal Hz Vektr :
Asal hz vektr, kat cisim saat ibrelerinin
tersi ynnde dnyorsa pozitif, saat ibreleri
ynnde dnyorsa negatif alnr.

Asal hz vektr dnme ekseni dorultusundadr ve kesin yn
"sa-el-kural" na gre belirlenir.

Sa - el - kural : Dnme eksenini, parmak ularnz dnme ynn

gsterecek ekilde sa avcunuza aln ve dnme ynnde bir tur

atn. Baparmanzn yn asal hz vektrnn ( ) ynn verir.

(10-5)
rnek : Bir dner kapnn asal konumu (t ) = 5 +10t + 2t 2 rad ifadesi ile veriliyor.
t = 0 ve t = 3 s anlarnda, kapnn asal hzn ve asal ivmesini bulunuz.
d
(t ) = =10 + 4t (0) =10 rad/s ve (3) =22 rad/s
dt
d
(t ) = =4 (0) =
(3) =
4 rad/s 2
dt
rnek : Bir mil 65 rad/s hzla dnerken, t = 0 annda (t ) =10 5t (rad/s 2 ) ile
verilen ivmeli bir harekete balyor. t = 3 s anndaki asal hzn ve bu 3 s' lik
sredeki asal yerdeitirmesini bulunuz.

d
3
(t ) = d = dt (t ) =65 10t 2.5t 2 (3) =12.5 rad/s
dt 0 0

d
3
5 3
3 3
(t )= d= 0 dt = 0 (65 10t 2.5t 2
=
) 65t 5t 2
t
dt 0 6 0
=
117.5 rad
(10-6)
rnek : Ktlesi 6 kg olan bir blok srtnmesiz eik bir dzlem
zerindeki A noktasndan serbest braklyor. Blok P noktasnda
iken sahip olduu ivmenin teetsel ve radyal bileenlerini bulunuz.

1 2
mgh= mgR + mv = v 2 g (h R=
) 2(9.8)(5 2)= 7.67 m/s
2
v2
a=
r = 29.4 m/s 2
Ft = ma t = mg
j at = m/s 2
9.8j
R
Radyal ivme Teetsel ivme
(10-7)
Sabit Asal vme ile Dnme :
Dnme hareketinin asal ivmesi sabit ise, cismin asal hzn ve asal konumunu
zamana balayan basit eitlikler bulmak mmkndr. Benzer bantlar telenme
hareketini incelerken karmtk. telenme hareketi ile dnme hareketi arasndaki
benzerlik, aadaki nicelikler arasndaki balar dikkate alnarak kolayca kurulabilir.

telenme Dnme
x
v
a
v= v0 + at
= 0 + t (E-1)
1 2 1 2
x = xo + v0t + at = 0 + 0t + t (E-2)
2 2
v02 2a ( x xo )
v2 = 2 02= 2 ( 0 ) (E-3)

(10-8)
rnek : Bir tekerlek 3.5 rad/s 2 ' lik sabit asal ivme ile dnmektedir.
Tekerlein t = 0 anndaki asal hz 2 rad/s olduuna gre,
a ) ilk 2 s iinde ne kadarlk asal yer-deitirme yapmtr?
b ) t = 2 s anndaki asal hz nedir?

1 2 1
a ) = 0t + t = 2(2) + (3.5)(2) 2 = 11 rad
2 2
11
=
N = 1.75 tur yapmtr.
2
b ) =0 + t =2 + 3.5(2) =9 rad/s

(10-9)
rnek : Bir CD-alarda, bilgi okuyucu lensin yzeye
temas ettii noktann izgisel hz 1.3 m/s' dir ve sabittir.
CD' nin boyutlar ekilde verilmitir.
a) CD' nin i ve d kenarlarnda iken, lens bilgiyi
hangi asal hzlarla okur?
b ) Mzik alma sresi 74 dak+33 s olduuna gre,
CD ka defa dner?
c ) vmenin sabit olduunu varsayarak, bu zaman aralnda
CD' nin ortalama asal ivmesini bulunuz.
v 1.3 v 1.3
a ) v = r i = = 3
= 56.5 rad/s ; = = 3
= 22.4 rad/s
ri 23 10 rd 58 10
d

1 s i 2 s + i
b ) s= i + t = i t + t = t
2 t 2
22.4 + 56.5 ( 74 60 + 33)
=
n = = 28100 tur
2 2 2
s i 22.4 56.5
c ) s =i + t = = =7.6 103 rad/s 2
t ( 74 60 + 33) (10-10)
 izgisel ve Asal Deikenler Arasndaki liki :
Bir eksen etrafnda dnen kat cisim zerindeki bir P
noktasn ele alalm. t = 0 annda referans izgisi x-ekseni
zerinde ve P noktas da A noktasnda bulunsun.

P noktas t kadarlk bir srede, AP yay boyunca hareket ederek

s yolunu alr. Bu srede referans izgisi (OP) as kadar dner.

Asal Hz ve izgisel Hz arasndaki iliki :

r = OP olmak zere, yay uzunluu s ve as arasndaki iliki s = r eitliine uyar.

ds d ( r ) d Asal hz:
P noktasnn izgisel hz:=
v = = r = r
dt dt dt
2 1
= 2 f T = =
evre 2 r 2 r 2 f
=
Hareketin periyodu: T = = =
hz v r

(10-11)
 vme :
P noktasnn ivmesi iki bileenlidir. Birincisi "radyal" ynde
O noktasna dorudur ve merkezcil ivme olarak adlandrlr.
Bykl,
v2
a=r = 2
r
r
ifadesine sahiptir.

kinci bileen ise, P noktasnn izledii embersel yrngeye "teet"

yndedir ve teetsel bileen diye adlandrlr. Bykl,
dv d ( r ) d
=
at = = r = r
dt dt dt
ifadesine sahiptir.

a at t + ar r ve bykl de,
Dolaysyla ivme vektr =
=
a at2 + ar2
ile verilir.
(10-12)
 Dnme Kinetik Enerjisi :
Soldaki dnen kat cismi, ktleleri m1 , m2 , m3 ,..., mi ,....
olan ok kk paralara blelim. P noktas, ktlesi
mi olan i. parack olsun.
Kat cismin dnme kinetik enerjisi, noktasal
cisimlerin kinetik enerjilerinin toplamna eittir:
1 1 1
=K 2 2
= mi vi2
m1v1 + m2 v2 + ....
2 2 i 2

1 1 2 2 1 2
i. elemann izgisel hz vi = ri K = mi ( ri ) = mi ri = I
2

i 2 2 i 2
I = mi ri 2 terimi, kat cismin dnme eksenine gre "eylemsizlik momenti" dir.
i
Eylemsizlik momenti kat cismin ktlesine ve dnme ekseninin konumuna
bal olduu iin, bilinmelidir. Kat bir cismin eylemsizlik momenti, kat
cismin ktlesinin dnme eksenine gre nasl daldn tanmlar.
1 2
I = mi ri ; I =
2 2
r dm ; K I
i 2
(10-13)
 rnek : xy -dzleminde bulunan bir oksijen molekl O 2 olsun ve
ortasndan dik olarak geen z -ekseni etrafnda dnsn. Herbir oksijen
atomunun ktlesi 2.66 1020 kg' dr ve oda scaklnda aralarndaki
mesafe 1.211010 m' dir.
a ) Molekln z -eksenine gre dnme eylemsizlik momenti nedir?
b) Molekln dnme asal hz 4.6 1012 rad/s ise, dnme kinetik
enerjisi nedir?
2
20 1.21 10
2 10
d
a ) I = mi ri = m r + m r = 2m = 2 ( 2.66 10 )
2
11
2
2 2
2

2 2
1.95 1040 kg m 2
I=

b ) K = I = (1.95 10 )( 4.6 10 ) = 20.6 1016 J

1 2 1 40 12 2

2 2
(10-14)
rnek : Drt adet kk kre ekildeki gibi hafif ubuklarn ularna
tutturulmu ve sistem xy -dzlemine ekildeki gibi yerletirilmitir.
a ) Sistem y ekseni etrafnda asal hz ile dndrlrse,
sistemin dnme eylemsizlik momenti ve dnme kinetik enerjisi nedir?
b) Sistem z ekseni etrafnda asal hz ile dndrlrse,
sistemin dnme eylemsizlik momenti ve dnme kinetik enerjisi nedir?

a ) =
Iy ii
m =
r 2
2 Ma 2

1 1
=
Ky = I y 2
=
2 Ma Ma 2 2
2 2

2 2
b ) I z = ii
m r 2
= 2 Ma 2
+ 2 mb 2

K z =I z 2 =2 ( Ma 2 + mb 2 ) 2 =
( Ma 2 + mb 2 ) 2
1 1
2 2

(10-15)
Baz kat cisimlerin dnme eylemsizlik momentleri:

(10-16)
Eylemsizlik Momenti Hesab :
Noktasal paracklardan oluan sistemlerde: I = mi ri 2 bantsndan hesaplanr.
i

Kat cisimlerde: I = r 2 dm bantsndan hesaplanr.

Paralel - Eksen Teoremi :
Eylemsizlik momenti dnme ekseninin konumuna
bal olduundan, her farkl dnme ekseni iin I' y
tekrar hesaplamamz gerekir.

Bunun iin, ok kolay bir yntem olan

"paralel-eksen teoremi" ni kullanacaz.
stteki M ktleli kat cismin ktle merkezinden geen ve sayfa dzlemine
dik olan eksene gre eylemsizlik momentini (I km ) bildiimizi varsayalm.

Bu eksene paralel ve h kadar uzaktaki bir P noktasndan geen

eksene gre eylemsizlik momenti (I ) u ifadeyle verilir:
=
I I km + Mh 2 "paralel-eksen teoremi"
(10-17)
 Paralel - Eksen Teoreminin spat :
Soldaki kat cismin, koordinatlar (a,b) olan bir
P noktasndan sayfa dzlemine dik olarak geen
eksene gre eylemsizlik momentini (I ) bulalm.

A noktasnda seilen bir elemann ktlesi dm ve koordinatlar da (x, y ) olsun.

A ve P noktalar arasndaki uzaklk r = ( x a) + ( y b) olur.
2 2

I P= dm= ( x a )2 + ( y b )2 dm=
(x 2ax + a 2 + y 2 2by + b 2 ) dm
2 2
r

IP = (x + y2 ) dm 2a xdm 2b ydm + ( a + b 2 ) dm
2 2

kinci ve nc integraller ktle merkezinin x ve y koordinatlarna karlk

geldikleri iin sfrdr.
lk integral I km ' ye eittir. ( a 2 + b 2 ) =
h 2 olduundan drdnc integral,
h 2 dm
= Mh 2 bulunur. Buradan da,=
I I km + Mh 2 sonucu elde edilir.
(10-18)
rnek : Ktlesi M ve yarap R olan embersel bir halkann,
a ) yzeyine dik ve merkezinden geen eksene gre eylemsizlik
momenti nedir?
b ) yzeyine paralel ve ap boyunca olan bir dnme eksenine
gre eylemsizlik momenti nedir?

a = = 2 2
)I dmR M R

b = dmy= ( =) d
2 2 3 2
)I dl R sin R sin

1 cos 2 3 1
= 2 R 3
= d R sin 2
0 0
2 2
M 3 1
I = R MR 2

2 R 2

(10-19)
rnek : Ktlesi M ve uzunluu L olan bir ubuun merkezinden
dik olarak geen y eksenine gre eylemsizlik momenti nedir?

M 2
I =dmx 2
( =
dx ) x 2
L x dx
M L3 1
L /2
M M 3 L /2
L L/2
I = x 2
dx = x = 2 ML2

3L L /2 3L 8 12

rnek : Ktlesi M , yarap R ve ykseklii L olan kat bir silindirin

eksenine gre eylemsizlik momenti nedir?
Silindirle ayn boyda, r yarapl ve dr kalnlnda silindirik
dV ( L 2 rdr ) bulunur.
dm =
bir kabuk seersek,=
M
=
Buna gre, I =dmr 2
( L 2 =
rdr ) r 2
2
L 2 r 3
dr
R L
2M R 4 1
R
2M 3
R 2 0
I = r dr = MR 2

R2 4 2
(10-20)
rnek : Paralel-eksen teoremini kullanarak,
ktlesi M ve uzunluu L olan bir ubuun
sol ucundan dik olarak geen y eksenine
gre eylemsizlik momenti nedir?
2
1 L 1
I =I km + Mh = ML + M = ML2
2 2

12 2 3

rnek : Ayn ubuun ktle merkezinden

L /4 kadar uzaktan geen ve y eksenine
paralel bir eksene gre eylemsizlik momenti
nedir?
2
1 L 7
I =I km + Mh = ML + M = ML2
2 2

12 4 48
(10-21)
Tork :

Kat bir cisim, O noktasndan r kadar uzaktaki P noktasna uygulanan bir F
kuvvetinin etkisiyle O noktas etrafnda rahata dnebilmektedir (ekil-a ).

ekil-b' de F kuvveti radyal ve teetsel bileenlerine ayrlmtr.

O noktasndan geen izgi boyunca etkidii iin

kuvvetin Fr bileeninin dnmeye katks yoktur.

Ancak, kuvvetin teetsel bileeni (Ft = F sin )

O noktas etrafnda dnmeye sebep olur.

F kuvvetinin dndrme etkisi, OP = r uzaklna ve
teetsel kuvvet bileeninin (Ft ) byklne baldr.

(10-22)
 r=
Tork,= r F bants ile tanmlanr.
Ft rF sin=
r uzakl, kuvvetin O noktasna olan dik uzakldr
ve kuvvet kolu olarak adlandrlr.

r=
= =
F rF rFt

Torkun yn, cisme etkiyen kuvvet,

cismi saat ibrelerinin tersi ynnde dndryorsa "pozitif"
saat ibreleri ynnde dndryorsa "negatif" alnr.

(10-23)
rnek : Yaraplar R1 ve R2 olan iki silindir
ekildeki gibi birletirilmitir (R1 > R2 ). Yarap
R1 olan silindir zerine sarlm ip saa doru F1 ,
yarap R2 olan silindir zerine sarlm ip aa
doru F2 kuvvetiyle ekiliyor.
z eksenine gre oluan net tork nedir?

=R1 F1 (k) + R2 F2 (k) =( R1 F1 + R2 F2 ) k

F1 5=
N, R1 1=
m, F2 15=
N, R2 0.5 m ise, net torkun

bykl ne kadardr? = ( 5 + 7.5 ) k = 2.5k
= 2.5 N m
Silindir hangi ynde dner? z-ekseni etrafnda saatin tersi ynnde dner.

(10-24)
rnek : Makaralarn srtnmesiz ve ihmal
edilebilir ktlelere sahip olduunu varsayarak,
ktlesi M = 1500 kg olan arac dengeleyecek
bloun m ktlesini bulunuz.

Kk makaray gznne alalm:

=
2T1
Mg sin = (1500 9.8 ) sin(45) T=
1 5197 N
T1
=0 T1 = T2 rT1 =3rT2 T2 = =1732 N
3
T2
T2 = mg m = = 176.8 kg
g

(10-25)
 Dnmede Newton'un kinci Yasas :
telenme hareketinde, Newton' un ikinci yasas cisme etkiyen
kuvveti cismin ivmesine balar. Benzer bir iliki, kuvvetin kat
cisim zerine uygulad tork ile cismin asal ivmesi arasnda
da vardr. Bu iliki, Newton' un ikinci yasasnn dnmedeki
karldr.

Ktlesi m olan bir cisim r uzunluunda arlksz bir ubuun ucuna

yaptrlmtr. Cisim zerine uygulanan F kuvveti ile sistem, orijinden
geen eksen etrafnda dnsn.

Daha nceden olduu gibi F kuvvetini radyal ve teetsel bileenlerine
ayralm. Radyal kuvvetin dnmeye katksnn olmadn biliyoruz.
Ft = mat = Ft r = mat r = m ( r ) r = ( mr ) = I
2

= I
bulunur (F = ma ile karlatrnz).
(10-26)
Dnen Kat Cisimler in Newton'un kinci Yasas :
r uzunluunda arlksz bir ubuun ucuna bal m ktleli parack zel
durumu iin, Newton' un ikinci yasasnn dnme hareketindeki karln
bulduk. imdi ise, bunu ok daha genel durumlar iin tekrarlayalm.
Net bir torkun etkisiyle ( net ) O noktasndan geen eksen
etrafnda dnebilen ubuk benzeri kat bir cisim olsun.
ubuu, O noktasndan olan uzaklklar r1 , r2 , r3 ,..., rn ve
ktleleri m1 ,m2 , m3 ,..., mn olan kk paralara blelim.
Her bir paraya, dnme iin Newton' un ikinci yasasn uygularsak;
1 1 ; 2
I= 2 ; 3
I= I 3 ; ....
eitliklerini elde ederiz. Cisme etki eden toplam tork,
net = 1 + 2 + 3 + ... + n = ( I1 + I 2 + I 3 + ... + I n ) olacaktr.
Burada, I i mi ri 2 i. elemann dnme eylemsizlik momentidir ve I1 + I 2 + I 3 + ... + I n
toplam da, kat cismin dnme eylemsizlik momentidir.
Buradan da, net = I yazlr.
(10-27)
rnek : Yarap R, ktlesi M ve eylemsizlik momenti I olan bir tekerlek
ekildeki gibi ortasndan geen srtnmesiz yatay bir aksa baldr. Tekerlek
etrafna sarlm hafif bir ipin ucuna da m ktlesi aslmtr.
Sistem serbest brakldnda m ktlesinin izgisel ivmesini,
ipte oluan gerilme kuvvetini ve tekerlein asal ivmesini bulunuz.
Ia
mg T = ma ; = I TR = I T = 2
R
g I mg
a= =
T = a
I R 2
mR 2
+ 1 1 +

2
mR I

a g
= =
R I
+ R
mR
(10-28)
rnek : Ktleleri m1 ve m2 olan iki blok hafif iplerle,
Ktlesi M , yarap R ve eylemsizlik momenti I olan
srtnmesiz iki zde makara zerinden birbirine
balanmtr.
Sistem durgun halden serbest brakldnda, bloklarn ivmesi ne olur?

m1 g T1 =
m1a
(T1 T3 ) = ( m1 m2 ) g ( m1 + m2 ) a (E-1)
T3 m2 g =
m2 a

= I (T T ) R = I (T T ) =
1 2
2I
a
(E-2)
= I (T T ) R = I
2 3
1 3
R 2

= (E-2) =
(E-1) a
( m1 m2 ) g
I
1
m + m2 + 2
R2
(10-29)
rnek : Ktleleri m1 =2 kg ve m2 = 6 kg olan iki blok hafif
bir iple, yarap R = 0.25 m ve ktlesi M = 10 kg olan disk
eklindeki bir makara zerinden birbirine balanmtr. Tm
yzeylerde kinetik srtnme katsays 0.36' dr ve m2 blou
30o ' lik eik dzlem zerindedir.
Sistem serbest brakldnda bloklarn ivmesini ve makarann
her iki yanndaki iplerde oluan gerilme kuvvetlerini bulunuz.
T1 k m1 g =
m1a ; m2 g sin k m2 g cos T2 =
m2 a
T1 T2 = ( m1 + m2 ) a + g ( k m1 + k m2 cos m2 sin )
I 1 2 a R
=I ( ) =
(T1 T2 ) R ( 1 2)
T T =

R
=

2
MR
R
=
0.5 Ma

g ( m2 sin k m1 k m2 cos )
a = 0.309 m/s 2
m1 + m2 + 0.5M

T1 m1 ( k g +=
= a ) 7.67 N T2 =
T1 + 0.5Ma =
9.22 N
(10-30)
 ve Dnme Kinetik Enerjisi :
Blm-7' de, bir kuvvetin bir cisim zerinde yapt iin (W ), o
cismin kinetik enerjisindeki deiime (K ) eit olduunu grdk.

Benzer ekilde, bir torkun dnen bir cisim zerinde yapt i, o

cismin dnme kinetik enerjisindeki deiime eittir.
Ktlesi m olan cisim, r uzunluunda arlksz bir ubuun ucuna yaptrlmtr.

Kat cismin d kadar dnmesi iin F kuvvetinin yapt i:=dW F= t rd d
ile verilir.
Kuvvetin radyal bileeni Fr harekete dik ynde olduu iin i yapmaz.
i ve s aralnda kuvvetin yapt toplam i:
s
=W =
F rd d
t
i

olur. -enerji teoreminden kinetik enerjideki deiim de u ifadeye sahiptir:

1 2 1 2 1 2 2 1 2 2 1 2 1 2
K = W = mvs mvi = mr s mr i = I s I i
2 2 2 2 2 2
(10-31)
rnek : Ktleleri M ve m olan iki cisim L uzunluunda arlksz
bir ubuun ularna yaptrlmtr.

ubua dik bir eksene gre eylemsizlik momentinin

minimum olduu noktay ve bu noktadan geen
eksene gre eylemsizlik momentini bulunuz.

I= ii
m r 2
=
I Mx 2
+ m ( L x )=2
Mx 2
+ mx 2
2 mLx + mL2

dI
=
0 2( M + m) x 2mL =
0
dx
m
x= L
M +m
m2 2m 2 2
I =( M + m) x 2mLx + mL =
2
+ m L
2

M +m M +m
mM 2
I = L
M +m
(10-32)
rnek : Ktlesi M ve boyu L olan ubuk, bir ucundan geen eksen
etrafnda dey dzlemde dnebilmektedir. ubuk ekildeki gibi
yatay konumdan serbest braklyor.
a ) ubuun brakld andaki asal ivmesi, ktle merkezinin ve
u noktasnn izgisel ivmesi nedir?
b ) ubuk dey konuma geldii anda asal hz, ktle merkezinin
ve u noktasnn izgisel hz nedir?

1 2 L 3g
a ) =I =rF ML = Mg =
3 2 2L
L 3g 3 3g 3
=at r =
at ,km = g ;=
at ,u L=
g
2 2L 4 2L 2

L 1 2 11 2 2 3g
b ) E=
i Es Mg = I = ML =
2 2 23 L
3g
= v r =
L 3g 1
vkm = 3 gL = vu L= 3 gL
2 L 2 L
(10-33)
rnek : Ktlesi m1 ve m2 (m1 m2 ) olan iki blok ekildeki gibi
hafif bir iple, yarap R ve eylemsizlik momenti I olan srtnmesiz
bir makara zerinden birbirine balanmtr. Sistem durgun halden
serbest braklyor.
m2 blou h kadar alald anda hz ne olur?
Tam bu anda makarann asal hz nedir?
1 1 1 1 I 2
K = K s K i = m1v 2 + m2 v 2 + I 2 =
0 1
m + m2 + 2
v
2 2 2 2 R
U = U s U i = m1 gh m2 gh =
v
R
1 I 2
K + U = 0 m1 + m2 + 2 v + m1 gh m2 gh = 0
2 R
2(m2 m1 ) gh v 1 2(m2 m1 ) gh
v= = =
I R R I
1
m + m2 + 1
m + m +
R2 2
R2
(10-34)
 G :
G, bir kuvvet tarafndan iin yaplma hz olarak tarif edilir.
Dnme durumunda ise g, tork tarafndan iin yaplma hz
olarak tarif edilir.
Cisim d kadar dndnde, torkun yapt i dW = d
olduuna gre, g ifadesi
dW d d
=
P = ( )
=
d =
dt dt dt

eklinde elde edilir. (P= F v ile karlatrnz).

-Dnme kinetik enerjisi teoremini zetleyecek olursak:

s

=
W d ; tork sabit ise W ( s i )
=
i

1 1
W= K = I s2 I i2 -Dnme Kinetik Enerjisi Teoremi
2 2
P = G
(10-35)
 telenme ve Dnme Hareketleri Arasndaki Benzerlik :
telenme Dnme
x
v
a
v= v0 + at
= 0 + t
at 2 t2
x = xo + v0t + = 0 + 0 t +
2 2
v 2 v02 = 2a ( x xo ) 2 02 = 2 ( 0 )
1 2 1 2
K= mv K= I
2 2
m I
F = ma = I
F

W= F .dx W= .d

P = F v P = (10-36)
 BLM-11
Yuvarlanma, Tork ve Asal Momentum

Bu blmde u konulara deineceiz:

embersel cisimlerin yuvarlanmas ve srtnmeyle olan ilikisi

Tork a genel bir bak
Parack ve parack sistemlerinin asal momentumu
Dnmede Newton un ikinci yasas
Asal momentumun korunumu
Asal momentumun korunumu ile ilgili uygulamalar

(11-1)
 telenme + Dnme = Yuvarlanma
Bir yzey zerinde kaymadan yuvarlanan embersel kesitli
bir cisim dnelim.

Cismin bu hareketini, ktle merkezinin telenmesi ile ktle merkezi

etrafndaki dnme hareketinin bir toplam olarak dnebiliriz.

Kaymadan yuvarlanan bir bisiklet tekerleinin t1 = 0 ve t2 = t anlarnda ekilmi

resimleri yukarda verilmitir.

Yerde durgun olan bir gzlemci, tekerlein ktle merkezi O noktasnn vkm hzyla
ilerlediini grecektir.

Tekerlein zeminle temas ettii P noktas da ayn hzla hareket edecektir.

(11-2)
t1 ile t2 zaman aralnda O ve P noktalarnn her ikisi de
s kadarlk bir izgisel yol alrlar. Dolaysyla,

ds ds d
vkm = (E-1) ; s = R = R = R (E-2)
dt dt dt
Bu iki eitlik birletirilirse, kaymadan yuvarlanan bir cisim iin:
vkm = R
eitlii elde edilir.
(11-3)
 vkm = R

Yuvarlanmann, vkm hzyla telenme ve ktle merkezi etrafnda = vkm / R asal hzyla
dnme hareketlerinin toplam olduunu biliyoruz.
Cisim zerindeki her noktann hz, bu iki hareketin hzlarnn vektrel toplamdr.
Saf dnme hareketinde, hz noktadan noktaya deimektedir ve bykl
O noktasndan olan uzaklk r olmak zere, r' ye eittir .Yn de, her noktada
embere teettir (ekil-a).

Saf telenme hareketinde, her noktann hz vektr (vkm ) ayndr (ekil-b).
Yuvarlanma hareketinde hz, bu iki hzn vektrel toplamdr. Buna gre, P noktasnn

hz her zaman sfr, O noktasnn hz vkm (r = 0) ve en stteki T noktasnn hz da

2vkm ' dr.
(11-4)
 Yuvarlanma Hareketi ve "Saf Dnme":
Yuvarlanma hareketine deiik bir bak ekildeki gibidir.
Bu hareket, tekerlekle yolun temas ettii P noktasndan dik
v
olarak geen eksene gre asal hz = km olan "saf dnme"
R
hareketi olarak deerlendirilebilir.
Tekerlek zerindeki her noktann hzn bulmak iin, hzn
o noktadaki bykln ve ynn bilmemiz gerekir.

Hzn yn, embere her noktada teettir. rnein, A noktasnn hz v A , A ve P
noktalarn birbirine balayan, kesikli izgilerle gsterilen doruya diktir.
r , P noktasna olan uzakl gstermek zere, tekerlek zerindeki her noktann
izgisel hz v = r ile verilir.

rnein, T noktasnda
= r 2 R olduundan,= R 2vkm ,
vT 2=
O noktasnda= vO =
r R olduundan, = R vkm ve
P noktasnda r 0=
= olduundan, vP 0' dr.

(11-5)
 Yuvarlanmada Kinetik Enerji :
Solda, yuvarlanan bir cisim verilmitir. Bu cismin P deme
noktas etrafnda "saf dnme" hareketi yaptn dnrsek,
kinetik enerjiyi hesaplamak ok kolay olacaktr.
Cismin ktlesi M ve yarap da R olsun.

I P , P noktasna gre dnme eylemsizlik momenti olmak zere, kinetik enerji

1
K= I P 2 bants ile verilir.
2
I P paralel-eksen teoreminden bulunabilir,

=
I P I km + MR 2 =
K
1
2
( I km + MR 2
)
= 2 1
2
I km 2
+
1
2
MR =
2 2 1
2
I km 2
+
1
2
Mv 2
km

bulunur.
Bu ifadedeki ilk terim, ktle merkezi O etrafnda asal hzyla dnen cismin kinetik
enerjisini, ikinci terim ise vkm hzyla telenen cismin kinetik enerjisini temsil eder;
1 1
K I km 2 + Mvkm
2

2 2
(11-6)
rnek : Yarap r olan kat bir kre, R yarapl yarm
kre eklindeki bir kabn iinde deyle as yapacak
ekilde ilk hzsz serbest braklyor. Kre kaymadan
yuvarlandna gre, kabn en alt noktasndaki asal hz
ne olur?

Ei = Es
Referans noktamz O noktas (r yarapl krenin merkezi) olsun.
1 1 1 12
mg ( R r ) (1 cos =
) 2
mvkm + I =
2
mr 2 2 + mr 2 2
2 2 2 25

7 2 2 10 g ( R r ) (1 cos )
g ( R r ) (1 cos
= ) r =
10 7r 2

(11-7)
 Srtnme ve Yuvarlanma :
Sabit bir hzla yuvarlanan bir cisim (ekil - a ) durumunda, deme
noktas P' nin kayma eilimi yoktur ve dolaysyla bu noktada
srtnme kuvveti yoktur.
Yuvarlanan cisme net bir kuvvet etkimesi durumunda, ktle

merkezi sfrdan farkl bir akm ivmesine sahip olur (ekil-b).
Yuvarlanan cisim saa doru ivmeleniyorsa, P noktas sola
doru kayma eiliminde olurdu. Bu nedenle, statik srtnme

kuvveti f s saa doru olacaktr. f s < f s ,max olduu srece
hareket dzgndr, yani kayma yoktur.
Kaymadan yuvarlanan bir cisim iin vkm = R' dir. Her iki tarafn zamana gre trevi
alnrsa, yuvarlanan cismin ktle merkezinin izgisel ivmesi (akm ) ile asal ivmesi ( )
arasndaki ilikinin:
dvkm d
akm = = R= R
dt dt
olduu grlr.
(11-8)
 Eik Dzlemden Aa Doru Yuvarlanma :
Ktlesi M ve yarap R olan yuvarlak dzgn bir cisim,
eim as olan eik bir dzlemden aa doru kaymadan
yuvarlanmaktadr. x-ekseni boyunca telenme ve dnme
hareketi iin Newton' un ikinci yasasn uygulayarak cismin
ktle merkezinin ivmesini (akm ) hesaplayabiliriz.

x-ekseni ynnde telenme iin Newton' un ikinci yasasndan:

f s Mg sin =
Makm (E-1)

Ktle merkezi etrafnda dnme iin Newton' un ikinci yasasndan:

a a a
= Rf s = I km , = km Rf s = I km km f s = I km km2 (E-2)
R R R
akm g sin
Buradan da, I km 2
Mg sin = Makm akm =
R I
1 + km 2
MR
sonucuna ulalr.

(11-9)
 g sin
akm =
I
1 + km 2
MR

ember Silindir Kre

I km = MR 2 I km =
MR 2 I km =
2
MR 2
5
g sin 2
akm = g sin g sin
1 + I km / MR 2 akm = akm =
1 + I km / MR 2 1 + I km / MR 2
g sin
akm = g sin g sin
1 + MR 2 / MR 2 akm = akm =
1 + MR 2 / 2 MR 2 1 + 2 MR 2 / 5MR 2
g sin g sin
akm = g sin =
1+1 akm = akm
1 + 1/ 2 1+ 2 / 5
1
akm = g si n akm
2
= g sin akm
5
= g sin
2 3 7

(11-10)
 Yo - Yo :
Ktlesi M , yarap R ve aksnn yarap da R0 olan Yo-Yo
bir ip boyunca aaya doru yuvarlanarak iniyor. Daha nceki
problemde olduu gibi, y -ekseni boyunca telenme ve dnme
hareketi iin Newton' un ikinci yasasn uygulayarak cismin
ktle merkezinin ivmesini (akm ) hesaplayabiliriz.

y -ekseni boyunca telenme iin Newton' un ikinci yasasndan:

Mg T = Makm (E-1)

Ktle merkezi etrafnda dnme iin Newton' un ikinci yasasndan:

a a
= R0T= I km , = km T= I km km2 (E-2)
R0 R0
akm g
Buradan da, Mg I km 2 =Makm akm =
R0 I km
1+
MR0 2
Sonucuna ulalr.
(11-11)
Tork :
Blm 10' da, bir eksen etrafnda dnen kat bir cisme etkiyen torku ( )
hesapladk. imdi de, herhangi bir dorultuda hareket eden bir cisme
etkiyen torku belirli bir noktaya gre hesaplayacaz.

Bir cisme etkiyen F kuvvetinin uygulanma noktasnn belirli bir noktaya gre konum

vektr r ise, bu kuvvetin oluturduu tork = r F ifadesi ile verilir.

Aadaki ekilde, r ve F her ikisi de xy -dzlemindedir. Sa-el kuralndan, torkun
z -ekseni ynnde olduunu kolayca grebiliriz.

= r F

r ile F arasndaki a olmak zere, torkun bykl = rF sin ' dir.
OAB geninden, r sin = r = r F bulunur ve Blm 10' daki tanm ile uyumludur.
(11-12)
 Asal Momentum :

izigisel momentumun (p = mv ) dnme hareketindeki
kar-geliri asal momentum vektrdr. Bu yeni vektr,

= r p ile tanmlanr.

Soldaki resimde, r ve p her ikisi de xy -dzlemindedir.

Sa-el kuraln uygulayarak ' nin z -ekseni ynnde
olduunu kolayca bulabiliriz.

r ile p arasndaki a olmak zere,
asal momentumun bykl
= rmv sin ' dir.
OAB geninden: r sin = r = r mv bulunur.

Not : Asal momentum, orijinin nerede seildiine baldr. Orijini kaydrrsak,

asal momentum iin farkl bir deer buluruz. SI sistemindeki birimi kg m 2 / s
veya J s ' dir.
(11-13)

rnek : xy dzleminde hareket eden 1.5 kg ktleli bir cismin hz v = 4.2i 3.6j (m/s)
j (m) olduunda, asal momentumu ne olur?
ile veriliyor. Cismin konumu r = 1.5i+2.2

p = mv = 1.5( 4.2i 3.6j ) = 6.3i 5.4j
i j k

l = r p = 1.5 2.2 0 = [1.5 (5.4) 6.3 (2.2) ] k = 22k (kg m 2 /s)
6.3 5.4 0

rnek : xy dzleminde hareket eden 2.0 kg ktleli bir cismin herhangi bir andaki konumu

r = 6.0i+5.0tj (m) ile veriliyor. Cismin asal momentumunu bulunuz.

dr
=
v = 5.0j = = 2.0 5.0j = 10.0j
p mv
dt
i j k

l = r p = 6.0 5.0t 0 = 60.0 k (kg m 2 /s)
0 10.0 0
(11-14)
rnek : Uzunluu L olan hafif bir ipin ucuna bal m ktlesi,
ekildeki gibi yatay dzlemde dairesel hareket yapyor
(konik sarka). Hareket sresince ipin deyle yapt
as sabit olduuna gre, cismin asal momentumunu
bulunuz.
v2
T sin = m v2
R tan =
gR
T cos = mg

v = gR tan p = mv = m gR tan

l = r p lr ,net = 0 radyal ynde net asal momentum sfrdr.
lz = l sin z -ekseni ynnde net bir asal momentum vardr.

sin 4

lz [
Lp sin(90) ] sin
= gR tan sin
Lm= m 2 gL3
cos
l
R = L sin
(11-15)
Newton'un ikinci yasasnn asal formu :

dp
telenme hareketi iin Newton' un ikinci yasas: Fnet = ' dir.
dt
Bunun dnme hareketindeki kar-geliri nedir?

d d dr dv
m ( r v ) = m ( r v=
= ) m v + r = m ( v v + r a )
dt dt dt dt

d
v v = 0
dt
( )
= m ( r a ) = ( r ma ) = r Fnet = net

d
Dnme hareketinde Newton' un ikinci yasas: net = ' dir.
dt

(11-16)
 Parack Sistemlerinin Asal Momentumu :
n tane paracktan oluan bir sistemde, paracklarn

asal momentumlar 1 , 2 , 3 ,..., n olsun. Sistemin
toplam asal momentumu:
n
L = 1 + 2 + 3 + ... + n = i ile verilir.
i =1

Her iki tarafn zamana gre trevinden,

dL n
d i d i dL n

= , = net,i = net,i = net
dt i 1 = dt dt dt i 1

bulunur. Bu tork, sistem zerine etki eden d torktur.

Newton' un nc yasas gerei, paracklarn birbirlerine

uyguladklar torklarn (i tork) toplam sfrdr.

(11-17)
Bir Eksen Etrafnda Dnme, Kat Cismin Asal Momentumu :
Dnme eksenini z -ekseni olarak alalm ve kat cismi ktleleri mi ,

konum vektrleri ri olan n tane paraya blelim. i. elemann asal

momentumu i = ri pi ve bykl de i = ri pi ( sin 90 ) = ri mi vi
ifadesine sahiptir.
Asal momentumun sadece z -bileeni vardr ve bykl,
iz = ( ri sin i )( mi vi ) =
i sin i = ri mi vi
bulunur.
Asal momentumlarn z -bileenlerinin toplam da:
n n n
n
Lz = iz = ri mi vi = ri mi ( ri ) = mi r2i
=i 1 =i 1 =i 1 = i1
olacaktr.
n

i i toplam, kat cismin dnme eylemsizlik momenti olduundan:

m
i =1
r 2

Lz = I
(11-18)
rnek : Ktlesi 6 kg ve yarap 12 cm olan bowling topu
kendi ekseni etrafnda saniyede 10 defa dnmektedir.
Topun asal momentumu nedir?

L = I
2 2
I = mR = (6)(12 102 ) 2 =345.6 104 kg m 2
2

5 5

L = I L = ( 345.6 10 ) (10 2 ) =
4
2.17 kg m 2 / s
(11-19)
rnek : Ktlesi M ve uzunluu l olan ubuk, ktle merkezinden
dik olarak geen eksen z -ekseni etrafnda rahata dnebilmektedir.
ki ucuna m1 ve m2 ktlelerine sahip bilyeler monte edilmi sistem
dey dzlemde hz ile dnmektedir.
a ) Sistemin asal momentumu nedir?
b ) ubuk yatayla as yapt bir anda sistemin asal ivmesi ne olur?

2 2
M
2
1 l l l
L I =
a ) = I Ml 2 + m1 + m2 = + m1 + m2
12
2
2 4 3
l2 M
L = I = + m1 + m2
4 3


l l
1 2
m g cos m 2
g cos 2 ( m m ) g cos

b ) = I = =
2 1 2

l2 M M
+ m + m 2
l + m 1 + m2

1
4 3 3
(11-20)
rnek : ekildeki gibi, bir noktadan sabitlenmi hafif iple sarlm R
yarapl, M ktleli bir disk verilmitir. Sistem serbest brakldnda,
a) ipte oluan gerilme kuvvetini ve diskin ktle merkezinin ivmesini
bulunuz.
b ) disk h kadar alald andaki hzn bulunuz.

a 1 a 1
a ) Mg T = Ma ; = I TR = I R
T = MR 2 2 =
2 R 2
Ma
1 Mg 2
Mg Ma= Ma a= = g
2 1 3
M + M
2
2 1
= T M (g = a ) M ( g g) = Mg
3 3
1 1 2 1 11 2 2 3
b ) Ei= Es Mgh= Mv + I =
2
Mv + MR =
2
Mv 2
2 2 2 22 4
4
v= gh
3
(11-21)
rnek : Ktlesi M , yarap R olan bir im bime silindirine yatay
dorultuda ekildeki gibi bir F kuvveti uygulanyor. Silindir yatay
dzlemde kaymadan yuvarlanmaktadr. Ktle merkezinin ivmesinin

2F F
ve statik srtnme katsaysnn olduunu gsteriniz.
3M 3Mg

a 1 2 a 1
=I f s R =I R f s = MR 2 = Ma
2 R 2

1 2F
F =
f s Ma M + M =
a F =
a
2 3M

2F F F
f s = s Mg =F Ma =F M = s =
3M 3 3Mg

(11-22)
rnek : Ktlesi m, yarap r olan bir kre, eik bir dzlem zerinden ekildeki gibi h
yksekliinden ilk hzsz braklyor (h > r ) ve kaymadan yuvarlanarak R yarapl
embersel bir yola giriyor. a) embersel yoldaki turu tamamlayabilmesi iin minimum
h ykseklii ne olmaldr.
a ) Ei =
Es 1 2 12 2 2 1 2
= I = mr mv
1 1 2 25 5
mgh = 2mgR + mv 2 + I 2
2 2
1 1 7 7 2
mgh = 2mgR + mv 2 + mv 2 = 2mgR + mv 2 h = 2 R + v
2 5 10 10 g
emberin iinde dairesel hareket yapan kre emberin en tepesinde iken zerine etki
v2
eden merkezcil kuvvet: N + mg =
m olacaktr. h' nin minumum olmas, hzn da
R
mimumum olmasn salayacaktr. Bu noktada hzn minumum olmas iin N = 0 olmal.
7 2 7 7
vmin = gR ve hmin =
2R + vmin =
2R + gR =
2 + R =
2.7 R
10 g 10 g 10
b ) h = 3R durumunda, P noktasnda kreye etki eden merkezcil kuvvet nedir?
7 2 7 2 20 gR
h =R + v 3R =R + v v2 =
10 g 10 g 7
v2 20 gR 20
P noktasnda merkezcil kuvvet: =
Fmer m= m = mg
R 7R 7 (11-23)
 Asal Momentumun Korunumu :
Kat cisimlerde dahil, tm parack sistemleri iin Newton' un

dL
ikinci yasasnn asal formu: = net ' tir.
dt

Eer sistem zerine etkiyen net tork sfrsa ( net = 0):

dL
= 0 L = sabit olur. Bu, asal momentumun korunum
dt
ilkesidir.

Bir baka deyimle;

Herhangi bir t i anndaki Herhangi bir t s anndaki
=
net asal momentum net asal momentum

Li = Ls

Not : D torkun belli bir eksen ynndeki bileeni sfrsa, asal

momentumun o eksen ynndeki bileeni deimez (korunur).
(11-24)
 Resimdeki renci, dey eksen etrafnda dnebilen
bir taburenin zerinde oturmaktadr. Kollarn iki
yana aan rencinin ellerinde zde arlklar
varken i asal hzyla dnmektedir. Bu durumdaki

asal momentum vektr L dnme ekseni boyunca
yukar yndedir (ekil-a ).

renci belli bir anda kollarn topluyor (ekil-b) ve bu hareket sonucunda, dnme
eylemsizlik momenti, I i ' den daha dk bir deer olan I s ' ye dyor. renci ve
tabure sistemi zerine d bir tork etkimediinden, asal momentum korunur.

ti annda: Li ii
I= ve ts annda: Ls I ss olduundan,
Ii
Li = Ls I ii = I ss s = i bulunur.
Is
Ii
I s < Ii > 1 s > i . renci son durumda daha hzl dner.
Is
(11-25)
 rnek : Dey eksen etrafnda rahata dnebilen bir taburenin
zerindeki rencinin elinde, 3.9 devir/s' lik bir asal hzla
dnen ve eylemsizlik momenti 1.2 kg m 2 olan bir bisiklet
tekerlei vardr. renci, belli bir anda tekerlei ayn asal
hzla ters ynde dnecek ekilde eviriyor. Bunun sonucunda,
rencinin asal hz ne olur?
renci () + tabure (t)
birleik sisteminin toplam dnme eylemsizlik momenti
I + I t = 6.8 kg m 2

I bt = 1.2 kg m 2 ; bt = 3.9 dev/s ; I +t = 6.8 kg m 2 = ?

Li =
Ls Lbt =
Lbt + L +t L +t =
2 Lbt

2 I btbt 2 1.2 3.9

2 I btbt + t
I= = = 1.4 dev/s
I +t 6.8

(11-26)
 : Yarap R 2=
rnek= m, ktlesi M 100 kg olan disk eklindeki
bir platform, merkezinden dik olarak geen eksen etrafnda rahata
dnebilmektedir. Ktlesi m = 60 kg olan bir renci platformun d
kenar zerindeyken platformla birlikte 2 rad/s hzla dnmektedir.
renci daha sonra platformun merkezine doru yrmeye balyor.
r = 0.5 m noktasna geldiinde renci+platform hangi hzla dner?

Ii
Li = Ls I ii = I ss s = i
Is
1 1
I i =MR + mR ; I s =MR 2 + m ( r )
2 2 2

2 2
1 2
MR 2
+ mR
s 2 = (=
200 + 240 )
(2) 4.1 rad/s
1 2
i
( 200 + 15)
MR + m ( r )
2

(11-27)
rnek : Ktle merkezinden dik olarak geen eksene
gre eylemsizlik momenti 12 kg m 2 ve uzunluu
4 m olan ince bir ubuk ekildeki gibi dey olarak
durmaktadr. Ktlesi 2 kg olan bir cisim 15 m/s yatay
hzla ubuun tepe noktasna esnek olarak arpp ayn
ynde yoluna devam ediyor. arpmadan sonra cismin
izgisel hz ve ubuun asal hz nedir?
vs
Li = Ls rmvi = rmvs + I = rmvs + I
r
m 2
vs = vi = 15 6 m/s
I 12
m+ 2 2+
r 4

vs 6
s= = = 3 rad/s
r 2
(11-28)
rnek : Ktlesi M olan tahta bir blok srtnmesiz yatay bir
masa zerinde ktlesi ihmal edilebilir l uzunluuna sahip
ince bir ubua monte edilmitir. ubuk dier ucundan geen
dik eksen etrafnda serbeste dnebilmektedir. Ktlesi m olan
bir mermi ubua dik dorultuda v hzyla tahta bloa arpp saplanyor. Mermi+blok
sisteminin arpmadan sonraki asal hz ne olur? Bu arpmada hangi oranda bir
kinetik enerji kayb olmutur?
Li = Ls
lmv mv
lmv = I = =
( M + m) l 2
( M + m) l
1 2 1 2
mv I ( M + m) l
2
Ki K s 2 I
2 2
m
= 2 =1 = 1
Ki 1 2
mv m
v m ( M + m ) l
2
Ki K s m M
=
1 =
Ki ( M + m) M + m
(11-29)
telenme ve Dnme Hareketleri Arasndaki Benzerlik :
telenme Dnme
x
v
a
p
1 1 2
K = mv 2 K= I
2 2
m I
F = ma = I
F
P = Fv P =

dp d
Fnet = net =
dt dt
p = mv L = I

(11-30)
 BLM-12
Titreimler
Bu blmde u ana balklara deinilecektir:
Basit harmonik harekette yer-deitirme, hz ve ivme
Basit harmonik salncnn enerjisi
Harmonik salnclara rnekler:
i. Ktle-yay sistemi
ii. Basit sarka
iii. Fiziksel sarka
iv. Burulma sarkac
Snml harmonik hareket
Zorla salnmlar/rezonans
(12-1)
Basit Harmonik Hareket :
ekil-a' da basit harmonik hareket yapan bir cisim resmedilmitir.

=x(t ) xm cos (t + )

=
Cismin yer-deitirmesi x(t ) xm cos (t + ) bants ile verilir ve zamanla
nasl deitii ekil-b' de resmedilmitir.

(12-2)
 x(t ) xm cos (t + ) Konum fonksiyonu = cismin denge noktasna olan uzakl

xm nicelii "genlik" olarak bilinir ve cismin maksimum yer-deitirmesidir.

nicelii de hareketin "asal frekans" dr ve
2
2=
= f
T
ifadesine sahiptir ve SI sisteminde birimi rad/s' dir.
(t + ) ise t anndaki faz asdr ve SI sisteminde birimi radyandr.
nicelii, salncnn "faz sabitidir" ve salnan cismin t = 0 anndaki x(0)
konumuna ve v(0) hzna baldr. SI sisteminde birimi radyandr.

Hareketin zaman iinde kendisini tekrarladna dikkat ediniz.

Bir tam salnm iin geen sre "period (T )" olarak tarif edilir.
SI sistemindeki birimi saniyedir.

Birim zamandaki salnm says "frekans (f )" olarak tanmlanr.

SI sistemindeki birimi hertz (s -1 )' dir.
(12-3)
x(t ) cos (t + ) 0=
xm= durumunda x(t ) xm cos t' dir
ve ekil-a' da izilmitir.

Basit Harmonik Salncnn Hz :

dx(t ) d
v(t ) = = xm cos (t + ) =
xm sin (t + )
dt dt

xm arpm hzn alabilecei maksimum

deerdir (vm ). = 0 durumunda
v(t ) = vm sin t' dir ve ekil-b' de izilmitir.

Basit Harmonik Salncnn vmesi :

dv(t ) d
a (t ) = = xm sin (t + ) =
2 xm cos (t + ) =
2 x(t )
dt dt
2 xm ivmenin alabilecei maksimum deerdir (am ).
= 0 durumunda a (t ) = 2 xm cos t' dir ve ekil-c' de izilmitir
(12-4)
Basit Harmonik Hareket in Kuvvet Yasas :
Basit harmonik salnc iin a (t ) = 2 x(t ) olduunu biliyoruz.

Newton' un ikinci yasasna gre: F =

ma = ( m 2 ) x olur.
m 2 x =

"Bir cisme etkiyen net kuvvet ile cismin yer-deitirmesi arasnda,

Hook Yasas olarak bilinen, F = C x eklinde bir iliki varsa
(burada C bir sabit), o cisim basit harmonik hareket yapyor" denir.

Bu durumda, basit harmonik salcnn periyodu

m
m= C T = 2
2
olarak bulunur.
C

(12-5)
 stte srtnmesiz bir dzlemde, yay sabiti k olan bir
yaya bal m ktleli cismin hareketi resmedilmitir.

m ktleli cisme etkiyen net kuvvet Hooke yasasna uyar: F = kx.

Bunu, F = Cx ile karlatrrsak C = k bulunur.

Buradan da, hareketin asal frekans ve periyodu

C k m m
=
= T 2 = 2
ve =
m m C k
olarak hesaplanr.
(12-6)
Basit Harmonik Hareketin Enerjisi :
Basit harmonik hareket yapan bir cismin mekanik enerjisi E , herhangi bir
anda cismin potansiyel enerjisi U ile kinetik enerjisi K' nn toplamdr.

1 2 1 2
Potansiyel Enerji:=
U = kx kxm cos 2 (t + )
2 2

1 2 1 1 k 2
=
Kinetik Enerji: K mv= m xm sin (t + =
2 2 2
) m xm sin 2 (t + )
2 2 2 m
1 1
Mekanik Enerji: E = U + K = kxm2 cos 2 (t + ) + sin 2 (t + ) = kxm2
2 2
ekilde potansiyel enerji "yeil", kinetik enerji "krmz" ve mekanik
enerji de "siyah" izgi ile gsterilmitir. U ve K zamanla deiirken,
E sabittir. Salnm yapan cismin potansiyel ve kinetik enerjileri
arasnda dnm olurken, toplamlar sabit kalmaktadr.
(12-7)
rnek : x-ekseni zerinde basit titreim hareketi yapan bir cismin konumu
x(t ) = 4cos(3 t + ) ifadesi ile veriliyor (t saniye ve x cm cinsindendir).
a ) Hareketin frekansn ve periyodunu bulunuz.
b ) Hareketin genliini ve faz sabitini bulunuz.
c) Cismin t = 0.25 s anndaki konumunu bulunuz.

a ) = 3 = 2 f = 3 f = 1.5 hertz
1 2
T= = = 0.67 s
f 3

) x(t ) xm cos(t + )
b = = ve
xm 4 cm=

1
= 4 cos(3 =
c ) x(0.25) + ) 2.83 cm
4

(12-8)
rnek : Yay sabiti 8 N / m olan bir yaya bal 0.5 kg ktleli cisim, genlii
10 cm olan basit harmonik hareket yapyor.
a ) Cismin maksimum hz ve ivmesi nedir?
b ) Cisim denge noktasndan 6 cm uzakta iken hz ve ivmesi nedir?
c ) Cisim x = 8 cm' den x = 0' a ne kadar zamanda gider?

k
a ) x(t ) = xm cos(t + ) ; = = 4 rad/s ; xm =10 cm
m
v(t ) = 40sin(4t ) = =
vm 40 cm/s 0.4 m/s
x(t ) =
10 cos(4t )
a (t ) = 160 cos(4= =
t ) am 160 cm/s 2 1.6 m/s 2

cos 1 (0.6)
b ) x= =
(t ) 10 cos(4t) 6 =t = 0.23 s
4
v(0.23) =
40sin(4 0.23) =
32 cm/s =
0.32 m/s
a (0.23) =
160 cos(4 0.23) =
97 cm/s 2 =
0.97 m/s 2

(12-9)
c ) x(t ) =
10 cos(4t )
cos 1 (0.8)
x1 = 8 t1 = = 0.161 s
4
cos 1 (0)
x2 = 0 t2 = = 0.392 s
4
t = t2 t1 = 0.231 s

(12-10)
rnek : Yay sabiti 25 N / m olan bir yaya bal 1.0 kg ktleli bir cisim x - ekseni
zerinde basit harmonik hareket yapyor. Cisim t = 0' da, x = 3 cm noktasndan
serbest brakldna gre,
a ) Hareketin periyodu nedir?
b) Cismin konumunu, hzn ve ivmesini zamann fonksiyonu olarak bulunuz.
c) Cismin maksimum hz ve ivmesi nedir?
k 25 2 2(3.14)
a ) = = = 5 rad/s ; = T = = 1.256 s
m 1.0 T 5

b ) x(t ) =xm cos(t + ) t =0 'da x =3 cm = olmaldr.

x(t ) 3cos(5t )
=
dx 15sin(5t ) =
c ) vm = 15 cm/s
v(t ) = =15sin(5t )
dt 1

d 2 x dv 75cos(5t ) =
am = 75 cm/s 2
a (t ) = = = 75cos(5t )
2 1
dt dt

(12-11)
rnek : Yay sabiti 20 N / m olan bir yaya bal 0.5 kg ktleli cisim x - ekseni
zerinde genlii 3 cm olan basit harmonik hareket yapyor.
a ) Sistemin mekanik enerjisini ve cismin maksimum hzn bulunuz.
b ) Cisim denge noktasndan 2 cm uzakta iken hz nedir?
c) Cisim bu noktadayken kinetik ve potansiyel enerjisi nedir?

1 1
a ) E =K + U = kxm2 = (20)(0.03) 2 =9 103 J
2 2
3
1 2(9 10 )
x =0 U =0 E = mvm2 vm = =0.19 m/s
2 0.5

1 2 1 2 2 E kx 2
b ) =
E mv + kx =
v = 0.141 m/s
2 2 m
1 2 1
c ) K = mv = (0.5) ( 0.141) = 5 103 J
2

2 2
U = E K = 9 103 5 103 = 4 103 J
(12-12)
rnek : Srtnmesiz yatay bir yzeyde bulunan P blounun
zerinde m ktleli baka bir blok ( B blou) bulunmaktadr.
Bloklarn temas yzeylerinde statik srtnme katsays
s = 0.6' dr. P blou bir yaya baldr ve f = 1.5 Hz frekansnda basit harmonik
hareket yapmaktadr. B blounun P' nin zerinden kaymamas iin, harmonik
hareketin maksimum genlii ne olmaldr?

B blou da P blou ile birlikte basit harmonik hareket yapar.

F y =N mg =0 N =mg f s ,m = s mg =mam

Basit harmonik harekette, am = 2 xm ile verilir.

s g
s mg =mam s g =am =( 2 f ) xm xm =
2

( 2 f )
2

xm =
0.0662 m 6.62 cm

(12-13)
 rnek : Ktlesi m ve yarap R olan kat bir kre,
5 R yarapl silindirik bir yzeyde kaymadan
4R

yuvarlanarak, dey eksen etrafnda kk

salnmlar yapyor. Salnm periyodunun
28 R
T = 2
5g
olduunu gsteriniz?

v4 RO O : kk krenin O noktasna gre asal hz

= 4O
=v R : kk krenin kendi eksenine gre asal hz

1 1
E= mg 4 R(1 cos ) + mv 2 + I 2 bulunur.
2 2
U
K

(12-14)
v RO ve 4O ifadelerini enerji eitliinde yerine yazar ve zamana
4=
gre trev alp sfra eitlersek (enerji korunduu iin zamanla deimez)
1 1 2 2
E= mg 4 R(1 cos ) + m ( 4 RO ) + mR ( 4O ) =
2 2 2
kre iin I mR
2 5 5

dE d d O 32 d O
=4 g sin + 16 RO + RO =0 {sin kk a}
dt dt dt 5 dt
32
4 gO + 16 RO + RO = 0
5
20 g 5g
= = = 2
112 R 28 R
5g 2 28 R
= = T = 2 bulunur.
28 R T 5g

(12-15)
rnek : Ktlesi M olan bir cisim, O noktas etrafnda serbeste dnebilen
L uzunluunda arlksz bir ubua monte edilerek ekildeki gibi fiziksel
bir sarka yaplmtr. Sarka, balant noktasndan h kadar aadaki bir
noktadan da yay sabit k olan bir yaya balanmtr. Sistem bir miktar sola
ekilip serbest braklyor ve basit harmonik hareket yapyor. Salnmn
frekansn bulunuz.

Enerjinin korunumundan,
1 1
E = MgL(1 cos ) + Mv 2 + kx 2 yazlabilir.
2 2
v L= , x h sin ve cos 1 ifadelerini yukarda yerine yazar
ve zamana gre trev alrsak,
MgL + kh 2 cos
= 2
ML
bulunur. Kk a {cos 1} yaklam ile birlikte,
1/2
MgL + kh 2 1 kh 2
2 f
= =
f gL + elde edilir.
ML
2
2 L M
(12-16)
rnek : Ktlesi m ve uzunluu L olan ince bir ubuk,
bir ucundan geen mil etrafnda serbeste dnebilmektedir.
ubuun dier ucu da yay sabiti k olan bir yaya balanmtr.
ubuun sa ucu ekildeki gibi kk bir as kadar
kaldrlp serbest braklyor ve sistem basit salnm hareketi
yapyor. Salnmn periyodunu bulunuz.
mg
Denge konumunda =0 x0 = 2k
bulunur. (x0 , sistem dengede iken

yaydaki skma m iktar). Enerjinin korunumundan:

L 1 1 1 2 1 2 1
E = mg sin + k ( x x0 ) + I 2 = kx0 + kx + mv 2
2

2 2 2 2 2 6

Her iki tarafn zamana gre trevini alr sfra eitlersek,

1 3k
kxv + mva = 0a= x bulunur.
3 m
2 3k m
Buradan da periyoda geersek, = T= 2 elde edilir.
T m 3k
(12-17)
 Burulma Sarkac :
Eylemsizlik momenti I olan disk, bir tel ile aslm ve ekseni
etrafnda salnm yapmaktadr. Diskin asal yer-deitirmesi
olduunda telin diske uygulad geri arc tork =
olur. Bu, Hooke yasasnn asal formudur. Burada telin
burulma sabitidir.

=
ile F = C x ifadelerini karlatrrsak, C = buluruz.
Ktlenin de dnmede eylemsizlik momentine karlk geldiini
hatrlarsak, salnmn asal frekans ve periyodu,

C I I

= = ; = T 2 = 2
I I C
olarak bulunur. Burada I, diskin tele gre eylemsizlik momentidir.
de (t ) m cos (t + ) ifadesine sahiptir.
Asal yer-deitirme=

(12-18)
 Basit Sarka :
Sabit bir noktaya bal L uzunluundaki ip ile ipin ucuna bal
m noktasal cisminden oluur. Ktle denge konumundan bir
miktar uzaklatrlp serbest braklrsa, basit harmonik hareket
yapacaktr.
Biri yerekimi, dieri de ipteki gerilme olmak zere, cisme
etkiyen iki kuvvet vardr. Bu kuvvetlerin oluturduu net
tork = r Fg = Lmg sin ' dr. Burada , radyan cinsindendir
ve ipin dey eksenle yapt adr. 1 ( <10) durumunda,
sin yaklam yaplabilir ve ( Lmg ) bulunur.

Bunu, F =C x ile karlatrrsak, C = Lmg buluruz. Ktlenin

de dnmede eylemsizlik momentine karlk geldiini hatrlarsak,
salnmn asal frekans ve periyodu

C mgL I I mL2 L
=
= = 2
; T=
2=
2= 2
I I C mgL mgL g
olarak bulunur. (12-19)
Kk-a yaklamnda, <<1 ve dolaysyla sin
kabullenmesini yaptk.

kk a? Neye gre? Nasl karar vereceiz?

(derece) (radyan) sin

5 0.087 0.087

10 0.174 0.174
15 0.262 0.259 (~% 1lik fark)
20 0.349 0.342 (~% 2lik fark)

Sonu: <10o durumunda, kk-a yaklamn kullanabiliriz.

(12-20)
 Fiziksel Sarka :
Bir O noktasndan aslm ve yerekimi etkisiyle bu nokta
etrafnda salnm yapan kat cisimdir. Cisme etkiyen net tork,
= mgh sin ifadesine sahiptir. Burada h, kat cismin ktle
merkezi ile O noktas arasndaki mesafedir.

Kk-a yaklam ( < 10) yaparsak, net tork

( mgh ) olur.
Bunu, F =C x ile karlatrrsak C = mgh buluruz.

Ktlenin de dnmede eylemsizlik momentine karlk geldiini hatrlarsak,

salnmn asal frekans ve periyodu
C mgh I I

= = T 2 = 2
; =
I I C mgh
Burada I , kat cismin O noktasndan geen eksene gre dnme eylemsizlik
momentidir(=
I I km + mh 2 ).
(12-21)
rnek : Ktlesi M ve uzunluu L olan ince bir ubuk, bir ucundan geen
mil etrafnda serbeste dnebilmektedir. Kk salnmlar iin hareketin
periyodunu bulunuz.
I. Yol :
Enerjinin korunumundan,
L 1 L 11
E = Mg (1 cos ) + I 2 = Mg (1 cos ) + ML2 2
2 2 2 23
yazlabilir.
Her iki tarafn zamana gre trevini alr sfra eitlersek;
L 1 3g 2 3g 2L

Mg sin + ML =
2
0 = = T =2
2 3 2L T 2L 3g
II. Yol :
L
Mg sin
3g 2 3g 2L
=I = 1
2 =
2L T
=
2L
T =2
3g
ML2
3
(12-22)
 Basit Harmonik Hareket ve
Dzgn Dairesel Hareket :
Bir cismin, yarap xm olan embersel
bir yrnge zerinde sabit bir v hzyla
hareket ettiini dnelim.
P noktasnda bulunan cismin x-ekseni
zerindeki izdm P noktasdr. Bu
noktann koordinat da
=x(t ) xm cos (t + )
olacaktr.

P noktas embersel yrnge zerinde

dzgn dairesel hareket yaparken,
izdm olan P ise x-ekseni zerinde
basit harmonik hareket yapacaktr.
(12-23)
 P noktasnn v hz, xm arpmna eit ve embere
her noktada teettir. P noktasnn x-ekseni zerindeki
izdm olan P noktasnn hz:
xmsin (t + ) ifadesine sahiptir.
v(t ) =

vme a ise, her noktada emberin merkezi olan O
noktasna dorudur ve x-ekseni zerindeki izdm
2 xm cos (t + ) ifadesine sahiptir.
a (t ) =

Sonu : ster yer-deitirmeye, ister hza, isterse de ivmeye bakalm, dzgn dairesel
hareket yapan bir cismin x-ekseni zerindeki izdm basit harmonik hareket yapar.

(12-24)
rnek : Bir cisim 3 m yarapl bir ember etrafnda 8 rad / s sabit asal hzla dnmektedir.
t = 0 annda cismin x koordinat 2 m noktasdr ve saa doru hareket etmektedir. Cismin x
koordinatn, izgisel hznn ve ivmesinin x bileenlerini bulunuz.

rad/s ve xm 3 m olarak verilmitir. Buna gre,

8=
(t ) xm cos(t +=
x= ) 3cos(8t + )

t ' da, x 2 m olduuna gre,

0=
1 2
2 3cos( ) =
cos = ( ) 48.2o
3
dx
Cisim t 0 annda saa doru hareket ettii iin, > 0
dt t =0
olmaldr. Bu nedenle de, =
48.2o =0.841 rad alnmaldr.

vx =24sin(8t 0.841)
x(t ) = 3cos(8t 0.841)
ax =192 cos(8t 0.841)
(12-25)
 Snml Harmonic Hareket :
Harmonik hareket yapan bir cismin titreim genlii, d bir kuvvetin
etkisiyle azalyorsa, cisim "snml harmonik hareket" yapyor denir.
Ktlesi m olan bir cisim, yay sabiti k olan bir yayn ucunda dey
dorultuda salnm hareketi yapmaktadr. Cisme, svnn iinde olacak
ekilde bir de kanatk monte edilmitir. Svnn uygulad snm

kuvveti Fd = bv ile verilir.

Negatif iaret, Fd snm kuvvetinin salnm yapan cismin hzna her an ters
ynde olduunu gstermektedir. b parametresi, "snm sabiti" olarak bilinir.

Bylece, m ktleli cisim zerine etkiyen net kuvvet Fnet =ma =kx bv ile verilir.

dx d 2x d 2x dx
v ve a = 2 m 2 + b + kx = 0
dt dt dt dt
differansiyel denklemi elde edilir.
=
Byle bir denklemin zm de: x(t ) xm e bt /2 m cos ( t + ) olur.
(12-26)
Yukardaki resimde, x(t ) ' nin zamanla (t ) nasl deitii verilmitir.
nceki sayfada verilen zm, genlii zamanla xm e bt /2 m bantsna
gre deien bir cosins fonksiyonu gibi dnebiliriz.

k b2
Snml harmonik hareketin asal frekans = 2
ile verilir.
m 4m
Snml harmonik harekette mekanik enerji sabit deildir,
1 2 bt / m
E (t ) kxm e bants uyarnca zamanla azalr.
2 (12-27)
 Zorla Salnmlar ve Rezonans :
Dardan rahatsz edilerek basit harmonik
hareket yapmas salanan bir sistemin asal
frekans 0 onun "doal frekans" dr. Ayn
rahatszlk, bal olduu destein asal
frekansyla titretirilmesiyle de salanabilir.

Bu ekilde zorlanm bir salnc, uygulanan kuvvetin src frekans ile

titreecektir. Cismin yer-deitirmesi
= x(t ) xm cos ( t + ) ifadesi ile verilir.
Salnmn genlii xm , src frekans ile ekildeki gibi deiir ve = 0
durumunda en byktr. Bu durum "rezonans" durumudur. Tm mekanik
sistemler bir veya daha ok doal frekansa sahiptir. Bir sistem, frekans
sistemin doal frekanslarndan birisine eit ve ok iddetli bir kuvvete maruz
kalrsa, ortaya kacak titreimler sistemin yapsn bozabilir.

(12-28)
Doal titreim frekans 0 olan bir harmonik salncda, ktleye ekildeki
gibi, bykl asal frekansyla periyodik olarak olarak deien bir
d kuvvet uygulandnda, ortaya kan harekete "zorlamal salnm" denir.
Salnc denge konumundan bir miktar ekilip braklrsa, =0 k/m
frekansyla titremeye balayacaktr.
Ancak, dardan uygulanan kuvvetin srmesi halinde, kuvvet salncya
kendi frekans ' y kabul ettirmeye alacak ve net hareket, 0 ve
frekanslarndaki titreim hareketlerinin st ste binmeleri eklinde olacaktr.
Belli bir sre sonra, net hareketin asal frekans d kuvvetin asal
frekansna eit olur. Bu art yerine geldiinde, d kuvvetin etkisindeki
salnc kararl hal durumundadr denir.

(12-29)
 Zorlamal Kuvvet Etkisindeki Ktle-Yay Sistemi

Yay sabiti k olan bir yaya bal m ktlesini ele alalm. Ktlenin denge
noktasndan x kadar uzakta olduu bir durum iin hareket denklemi:
d 2x
F =ma =kx + F0 cos (t ) m dt 2 + kx =F0 cos (t )
olacaktr.

Sistemin snml olmas durumunda, hareket denkleminde ek olarak

bir de snm terimi bulunur ve bu durumda hareket denklemi:
d 2x dx
F = ma = kx bv + F0 cos ( )
t m
dt 2
+ b
dt
+ kx =F0 cos (t )

ile verilir.
(12-30)
 DERS NOTLARININ

HAZIRLANMASINDA

YARARLANILAN KAYNAK KTAPLAR

Fiziin Temelleri (Ders Kitab)
(David HALLIDAY, Robert RESNICK, Jearl WALKER)
niversite Fizii (Yardmc Kitap)
(Hugh D. YOUNG ve Roger A. FREEDMAN)
Fen ve Mhendislik in FZK (Yardmc Kitap)
(Raymond A. SERWAY ve John W. JEWETT)