ILIJADA I ODISEJA, I BOJ NA KOSOVU

Tokom celog 19. veka prouavaoci knjievnosti pitali su se, u udu, kako su mogla nastati
Homerova dela Ilijada i Odiseja. Bilo je jasno da su potekla iz tradicije usmenog recitovanja, ali
je izgledalo nepojamno da iko moe da recituje tako dugo i tako sreeno. Ta dva epa morala su
biti rani zapisi neeg mnogo starijeg, usmenog. Ovo je navelo naunike da potrae sline
primere: naime, one malobrojne preostale evropske tradicije usmenog narodnog pesnitva, gde
jedan stariji seljak na taj nain prenosi svojim sluaocima tu drevnu formu narodnog pamenja
ali i zabave. Pronali su tu tradiciju u Srbiji, gde su pojedini starci i starice u nekim
sluajevima, ak, slepi pevali tradicionalne stihove, u ukupnoj duini ponekad i veoj od
Homerovih epova. Zagonetku Ilijade reava serija narodnih pesama pevanih u brdima Bosne i
Hercegovine o bitki na Kosovu. Klasinu knjigu o ovoj temi napisao je Albert B. Lord pod
naslovom Peva pria, godine 1960.

Jedan divan prevod Kosovskog ciklusa srpskih narodnih pesama, pod naslovom Boj na Kosovu,
dali su ameriki poeta Don Matijas (John Matthias) i srpski matematiar Vladeta Vukovi. Ove
pesme prevodili su srpski strunjaci za knjievnost jo poetkom 19. veka. Peva takvih pesama
zove se guslar. On svira na instrumentu sa samo jednom icom, koji se zove gusle. Ameriki
poeta arls Simi roen je u Srbiji; kao dete, uo je pevanje jednoga guslara. Ovako je opisao taj
doivljaj: "Zvuk te jedine ice je slabo ujan, parajui, kriav, pun oklevanja. Uz njega ide napev,
ljudskim glasom, monoton, bez ikakve melodije ili ma kakvog vokalnog ulepavanja. Peva
naprosto ne pokuava da zablista. Slualac nema druge mogunosti osim da se koncentrie na
rei, koje peva izgovara veoma naglaeno i jasno... Posle nekog vremena, taj tekst, a i taj
arhajski instrument koji kao da je sa drugog sveta, poee da "dohvataju" i mene i sve prisutne.
Anonimni poeta, na predak, znao je ta radi. Uporni zujei zvuci u sadejstvu sa uzvienom
lirikom pesme dotakoe najosetljiviji deo nae psihe. Otvorie se stare rane."

Te pesme govore o velikoj bitki na Kosovu, koja je voena izmeu srpskog cara Lazara i turskih
invazionih snaga pod komandom Sultana Murata, 1389. godine. Prepune su likova: vidimo
Lazara, njegove rivale, ratnike koji e se boriti uz njega, rame uz rame; vidimo njegovu enu, i
sestre i majke poginulih ratnika. Imao sam oseaj otprilike kao da sluam engleske narodne
balade o Robinu Hudu i njegovoj odvanoj druini heroja, o njihovoj borbi za slobodu. Ove
srpske pesme narod je ponavljao, beskonano, tokom pet stotina godina Otomanske vladavine;
tek posle toga su zapisane. Engleska spisateljica Rebeka Vest, u svom klasinom putopisnom
delu o Jugoslaviji Crno jagnje i sivi soko, opisuje kako je krajem 1930-tih godina sluala, u
zabaenim selima, stare Srpkinje dok recituju te pesme Kosovskog ciklusa kao Oena. Rebeka
Vest kae da je pogledom prelazila preko ravnice i razmiljala: "Eto slike neuspeha tako
ogromnog da ispunjava itav vidik, kao to neuspeh ponekad ispuni ivot neke osobe, ili celu
jednu epohu."

Nemogue ja na malom prostoru, koji nam je na raspolaganju, preneti razmah Kosovskog

ciklusa. Naveu barem jednu pesmu. To je pria o Lazaru; jedna od najpoznatijih epizoda tog
ciklusa. Don Matijas je razmacima nagovetavao pauze, kao to se radilo u zapisivanju
anglosaksonske usmene poezije. Te pauze su karakteristine za srpski stih od deset slogova:
PROPAST CARSTVA SRPSKOGA

Poletio soko ptica siva

I od Svetinje i Jerusalima,
I on nosi ticu lastavicu.
To ne bio soko tica siva,
Vee bio svetitelj Ilija;
On ne nosi tice lastavice,
Vee knjigu od Bogorodice,
Odnese je caru na Kosovo,
Sputa knjigu caru na koleno
Sama knjiga caru besedila:
"Care Lazo, estito koleno!
"Kome e privoleti carstvu?
"Ili voli carstvu nebeskome,
"Ili voli carstvu zemaljskome?
"Ako voli carstvu zemaljskome,
"Sedlaj konje, pritei kolane,
"Vitezovi sablje pripasujte,
"Pa u Turke juri uinite,
"Sva e Turska izginuti vojska;
"Ako l' voli carstvu nebeskome,
"A ti sakroj na Kosovu crkvu,
"Ne vodi joj temelj od mermera;
"Ve od iste svile i skerleta,
"Pa priesti i naredi vojsku;
"Sva e tvoja izginuti vojska,
"Ti e, knee, njome poginuti."
A kad care sasluao rei,
Misli care, misli svakojake:
"Mili Boe, to u i kako u?
"Kome u se privoleti carstvu?
"Da ili u carstvu nebeskome?
"Da ili u carstvu zemaljskome,
"Zemaljsko je za maleno carstvo,
"A nebesko u vek i do veka."
Car volede carstvu nebeskome
A nego li carstvu zemaljskome,
Pa sakroji na Kosovu crkvu,
Ne vodi joj temelj od mermera,
Ve od iste svile i skerleta,
Pa doziva Srpskog patrijara
I dvanaest veliki vladika,
Te priesti i naredi vojsku.
Istom knee naredio vojsku,
Na Kosovo udarie Turci.
Mae vojsku Bogdan Jue stari
S devet sina devet Jugovia,
Kako devet sivi sokolova,
U svakog je devet iljad' vojske,
A u Juga dvanaest 'iljada,
Pa se bie i sekoe s Turci:
Sedam paa bie i ubie,
Kad osmoga biti zapoee,
Al' pogibe Bogdan Jue stari,
I izgibe devet Jugovia,
Kako devet sivi sokolova,
I njiova sva izgibe vojska.
Mako' vojsku tri Mrnjavevia:
Ban Ugljea i vojvoda Gojko
I sa njime Vukaine kralje;
U svakog triest 'iljad vojske,
Pa se bie i sekoe s Turci:
Osam paa bie i ubie,
Devetoga biti zapoee,
Pogiboe dva Mrnjavevia,
Ban Ugljea i vojvoda Gojko,
Vukain je grdni rana dop'o,
Njega Turci s konjma pregaie;
I njiova sva ozgibe vojska,
Mae vojsku Ercee Stepane,
U Ercega mloga silna vojska,
Mloga vojska, ezdeset iljada,
To se bie i sekoe s Turci:
Deset paa bie i ubie,
Desetoga biti zapoee,
Al' pogibe Ercee Stepane,
I njegova sva izgibe vojska.
Mae vojsku Srpski knez Lazare
U Laze je silni Srbalj bio,
Sedamdeset i sedam iljada,
Pa razgone po Kosovu Turke,
Ne dadu se ni gledati Turkom,
Da kamo li bojak biti s Turci;
Tad' bi Laza nadvladao Turke,
Bog ubio Vuka Brankovia!
On izdade tasta na Kosovu;
Tada Lazu nadvladae Turci,
I pogibe Srpski knez Lazare,
I njegova sva izgibe vojska,
Sedamdeset i sedam iljada;
Sve je sveto i estito bilo
I milome Bogu pristupano.