Categorized | E drejta

Arbitrazhi ndrkombetar
Posted on 29 June 2015.

GJYQSIA NDRKOMBTARE TREGTARE DHE ARBITRAZHI TREGTAR

N fillim do t bhet fjal pr institucionet m t rndsishme t jurisprudencs (gjyqsis) n

jetn bashkkohore ndrkombtare dhe funksionimin e tyre juridik n aspektin e t drejts
tregtare ndrkombtare. E drejta autonome tregtare ndrkombtare mbshtetet n dy parime:
N at t liris s kontraktimit t arbitrazhit dhe
N at t liris s njohjes s vendimeve t arbitrazheve tregtare.

Kjo vlen edhe pr njohjen e vendimeve t organeve tjera q zgjidhin konteste tregtare
ndrkombtare e sidomos t gjyqsis tregtare ndrkombtare. sht e sakt se ekziston
dallim esencial midis zgjidhjes gjyqsore dhe zgjidhjes me an t arbitrazhit t kontesteve
tregtare ndrkombtare por ka mjaft pika takimi e sidomos kur kemi t bjm me ndikimin e
tyre n krijimin e rregullave t s drejts ndrkombtare tregtare. Poashtu sht e vrtet se
n zhvillimin bashkkohor arbitrazhet tregtare (afariste) ndrkombtare kan rndsi shum
m t madhe pr zgjidhjen e kontesteve tregtare ndrkombtare se gjyqsia tregtare
ndrkombtare dhe ajo nacionale q merren me zgjidhjen e kontesteve t ktilla por kjo nuk
d.m.th. se kto forma t gjyqsis duhet anashkaluar apo mnjanuar nga zgjidhja e
problemeve q lindin nga raportet tregtare ndrkombtare.

GJYKATA NDRKOMBTARE E DREJTSIS (GJ.N.D.) Vend qendror pr studimin e

gjyqsis ndrkombtare sht gjithsesi lmia e s drejts ndrkomtare publike e cila merret
me kt shtje prandaj ktu do t bhet fjal vetm pr aspektin juridiko-tregtar t saj. Kjo
gjykat sht organ gjyqsor kryesor i organizats s Kombeve t Bashkuara. Ajo prbhet
nga gjyqtart e pavarur q jan zgjedhur p.m.p.s.sh. shtetsin e tyre midis personave me
cilsi t larta morale dhe kualitete profesionale (neni 2 i Statutit t Gjykats Ndrkombtare
t Drejtsis) dhe at e prbjn 15 gjyqtar, t cilt zgjidhen pr periudh kohore 9 vjeare
me mundsi rizgjedhjeje. Antart e Gjykats i zgjedh Asamblea e Prgjithshme dhe Kshilli
i Sigurimit nga lista e personave t propozuar nga grupet nacionale t Gjykats s Arbitrazhit
t prhershm. Antart e Kombeve t Bashkuara q nuk jan t prfaqsuar n Gjykatn e
Arbitrazhit t Prhershm i propozojn kandidatt nn mnyrn dhe nn kushtet e parapara
pr antart e Gjykats s Arbitrazhit t Prhrshm.
Pal ndrgjyqse n kontestin q mund t zgjidhet n kt gjykat mund t jen vetm shtetet,
n rend t par t tilla jan shtetet q jan pjesmarrse n nxjerrjen e Statutit t Gjykats
ndrkombtare t Drejtsis por mund t jen edhe shtetet tjera nn kushtet q i cakton
Keshilli i Sigurimit t OKB-s. Gjykata n fjal i ka dy funksione themelore:
o Ajo jep Vendime (vendos) dhe
o Jep Mendime t natyrs konsultative

N rend t par Gjykata sht kompetente pr zgjidhjen e kontesteve t cilat palt ia

parashtrojn dhe pr rastet e parapara me Kartn e Kombeve t Bashkuara apo me Kontratat
ose Konventat n fuqi.
Shtetet antare pjesmarrse n nxjerrjen e Statutit mund t deklarojn n do koh se e
pranojn si detyrim ipso-facto edhe pa marrveshje t posame t shkruar karshi do shteti
tjetr q e merr prsipr t njjtin detyrim kompetencn e gjykats n t gjitha kontestet
juridike q kan pr objekt:
a. Interpretimin e ndonj kontrate,
b. do shtje t s drejts ndrkombtare,
c. Ekzistimin e cilitdo fakt, i cili poqese konstatohet (vrtetohet) do t prbnte shkelje
(cnim) t ndonj detyrimi ndrkombtar.

Me rastin e marrjes s vendimeve Gjykata e zgjidh kontestin n pajtim me t drejtn

ndrkombtare i zbaton (aplikon) :
a. Konventat ndrkombtare qoft t prgjithshme qoft t posame t cilat vendosin
(krijojn) rregulla juridike decidivisht (shprehimisht) t pranuara (t njohura) nga shtetet
midis t cilave ka lind ndonj kontest,
b. Zakonet (adetet) ndrkombtare si prov e praktits s prgjithshme q sht aprovuar si e
drejt,
c. Parimet juridike t prgjithshme t cilat i pranojn popujt e prparuar (arsimuar),
d. Vendimet gjyqsore dhe qndrimet e ekspertve m t njohur n lmin e s drejts
(ekspertve t s drejts tregtare ndrkombtare) t popujve t ndryshm si mjet ndihms pr
krijimin e rregullave juridike,
e. Poqese palt pajtohen Gj.N.D. mund ta zgjidh kontestin e tyre sipas parimit t
drejtshmris Ex Aeque et Bono.
Vendimi i gjykats e ka fuqin e detyrueshme vetm ndaj palve n kontest pr rastin konkret
(neni 59 i Statutit t Gj.N.D). Mirpo vendimet e gjykats n fjal kan edhe rndsi m t
gjr, ato ndikojn n krijimin e rregullave t sjelljes dhe trthorazi e kan rolin e burimeve t
s drejts ndrkombtare, kur kan t bjn me marrdhnien ekonomike ndrkombtare dhe
me shtjen e dmshprblimit. Kshtu disa shkenctar juridik n vendimet e gjykats e
shohin edhe provn mbi ekzistimin e s drejts tregtare ndrkombtare. N shkenc
konstatohet se shumica e vendimeve kan pasur pr objekt zgjidhjeje shtjet ekonomike apo
n fund t fundit shtjet e shprblimit t dmit. Praktikn e Gj.N.D. shkenca juridike e lidh
me praktikn e Gjykats ndrkombtare t Prhershme t krijuar n vitin 1922 me qendr n
Hag. Kjo gjykat gjat puns s saj ka marr shum vendime me t cilat jan zgjidh
kontestet e natyrs civile n kuptimin e gjr t fjals. Ajo i ka dhn 30 vendime t ksaj
natyre gjat kohs s veprimtaris s saj, nga ky numr i vendimeve mund t nxjerret
prfundimi se subjektet ndrkombtare nuk kan pasur besim n kt gjykat.

GJYKATA E PRHERSHME E ARBITRAZHIT N HAG

N konferencat e paqs q jan mbajtur n Hag n vitin 1899 dhe 1907 sht shfaqur
aspirata e krijimit t nj gjykate t prhershme dhe t obligueshme n form t Arbitrazhit
por aspirata e till nuk sht kurorzuar me sukses. Prapsprap u formua Arbitrazhi i
Prhershm Gjyqsor kompetenca e t cilit sht fakultative.
Secili shtet nnshkrues i Konventes s Hags i emron m s shumti 4 persona pr antar
gjykate pr periudhn kohore 6 vjear. Personat e till rradhiten n regjistrin e antarve t
gjykats dhe e fitojn cilsin e gjyqatarve, e a do t gjykaojn vrtet mvaret nga ajo se a
do ti drejtohen shtetet gjykats dhe a do ti zgjedhin nga regjistri i prmendur 1 deri 5
persona q do t jen gjykats (arbitra) n kontestin konkret. Ajo q me t vrtet sht e
prhershme sht sekretariati i gjykats q e udhheq administratn gjyqsore. Sekretariati i
mbledh t gjitha t dhnat mbi gjyqsin ndrkombtare t zgjedhur dhe e mban arkivin e
gjykats. Veprimtaria e ksaj gjykate sht kritikuar shum n shkencn juridike. Mirpo ajo
sigurisht se i ka arritur disa rezultate q jan t rndsishme pr t drejtn ndrkombtare n
prgjithsi e posaqrisht pr t drejtn ndrkombtare tregtare (ekonomike, afariste). Kshtu
q n vitin 1902 ajo e ka zgjedhur kontestin midis SHBA-ve dhe Meksiks pr dedikimin e t
ardhurave t fondacioneve t Kalifornis, kurse deri n vitin 1914 ajo i ka zgjidhur edhe 14
konteste tjera. Pr t drejtn ndrkombatre tregtare jan me interes t gjitha vendimet e
nxjerra nga Gjykata e prhershme e arbitrazhit. Kontesti pr tretmanin preferencial t
shteteve n Venezuel sht zgjidhur nga kjo gjykat n vitin 1904, kontesti pr taksat e
banimit n Japoni, kontesti pr anijet e peshkimit n Atlantikun Verior jan zgjidhur me
1910, kontesti lidhur me ekspropiimin e pasurive t kishave sht zgjidhur m 1920, kontesi
lidhur reklamimet e Norvegjis kundr SHBA-ve n vitin 1922 etj.. Praktika e Gjykats s
prhershme t arbitrazhit n Hag prkundrejt vrejtjeve t psuara mund t thuhet se i ka
kontribuar afirmimit t disa parimeve t s drejts ndrkombtare tregtare. Mund t
konstatohet se shtetet nnshkruese t Konvents n fjal nuk jan ngutur shum q kontestet
tregatre t tyre tia besojn pr zgjidhje arbitrazhit ndkombtar.

Gjykata e Drejtsis e Bashksis Ekonomike Evropiane

Nga vet emri i saj shifet se kemi t bjm me nj gjykat me kompetenc regjionale. Kjo
gjykat sht kompetente pr zgjidhjen e kontesteve t llojeve t caktuara n suaza t
Bashksis Ekonomike Evropiane dhe lidhet me Tregun e prbashkt t BE. Kjo sht
gjykat e 3 bashksive: 1)e Bashksis Evropiane pr Qymyr e Qelik; 2) Bashksis
Ekonomike Evropiane dhe 3)Euroatomit. N Konventn e Roms mjaft detalisht sht
rregulluar vendi dhe roli i gjykats (neni 164 deri neni 188) kurse puna e saj sht rregulluar
me Statut dhe Rregullore Pune. Gjykata e Drejtsis (LA COUR DE JUSTICE) e siguron
respektimin e s drejts gjat interpretimit dhe zbatimit t Konventave t Roms. Gjykata
prbhet nga 7 gjyqtar dhe vepron n plenum, por me qllim t hetimit t rasteve konkrete
apo me qllim t gjykimeve t kontesteve t caktuara ajo mund t formoj trupa gjykues
(kolegje) prej 3 deri 5 gjyqtar. Gjykats i ndihmojn 2 avokat publik (mbrojts t s drejts).
Gjykata e emron sekretarin dhe ia cakton statusin. Ajo q sht qensore n kt gjykat dhe
q dallon nga gjykatat ndrkombtare paraprake sht fakti se n t si pal ndrgjygjse mund
t paraqiten sikurse Shtetet Antare si persona juridik ashtu edhe personat fizik dhe personat
juridik. D.m.th. pal ndrgjygjse n Gjykat t Drejtsis mund t jen: Komisioni i
Bashksis Ekonomike Evropiane; Shtetet Antare t Konvents; personat juridik t tyre dhe
personat fizik me shtetsi t Shteteve Antare. Kta dy subjektet e fundit pr t pasur t drejt
paraqitjeje si pal nevojitet q vendimi i ardhshm tiu drgohet atyre nga shkaku se prek
interesat e tyre. Mirpo kur sht n pyetje padia me t cilin iniciohet procedura me rregullat
e gjykats sht parapar se duhet t paraqitet padia brenda afatit 2 mujor dhe at qoft nga
dita e shpalljes s aktit juridik (n form t ndonj vendimi apo t dispozitave juridike)
prkats apo njoftimit t paditsit pr aktin e till apo n munges t ksaj nga dita kur
paditsi ka marr dijeni pr ekzistimin e aktit t till. Afati i prmendur 2 mujor sht i
natyrs prekluzive q d.m.th. se pas kalimit t tij mund t paraqitet padia e poqse paraqitet
ajo hudhet posht.
Aktiviteti dhe praktika e ksaj gjykate sht shum i frytshm, ajo i ka krye diku rreth 500
lnd pa i marr parasysh nja 50 sosh q jan n procedim e sipr. Kjo gjykat me vendimet e
saja n mas t madhe e ka njjtsu (unifikue) praktikn e shteteve lidhur me qshtjet e
kmbimit t tregtis s jashtme dhe t unifikimit t tregut evropian. 150 vendime t saj kan
t bjn me zbatimin e Konventave t Roms. Disa vendime tjera kan t bjn me zbatimin
e s drejts s BE n garancionin pr zbatim uniform t s drejts s BE (e drejta e
Bashksis) me cnimin e s drejts s qarkullimit t lir t mallrave m shkeljen e rregullave
lidhur me konkurencn andaj n lndt e natyrs fiskale, me prgjegjsin e Bashksis pr
dmin e shkaktuar.
Vendimet e Gjykats s Drejtsis n suaza t Bashksis Ekonomike Evropiane q
prmbajn (parashohin) detyrime n t holla jo pr shtetin por pr subjektet tjera e kan
fuqin e titullit (dokumentit) ekzekutiv TITULLUS EXECUSIONIS. Ekzekutimi i
detyrimeshm i vendimeve n fjal rregullohet me rregullat procedurale civile t shtetit n t
cilin krkohet ekzekutimi (prmbarimi) i vendimit me detyrim n t holla. Urdhri ekzekutiv
jepet pa kurfar verifikimi (kontrolli) paraprak prveq verifikimit t autenticitetit nga pushteti
i shtetit t caktuar q me par gj pr t ciln duhet njoftuar Komisioni i Bashksis
Ekonomike Evropiane dhe Gjykats s Drejtsis. Po qen t plotsuara kto formalitete me
krkesn e pals s intersuar , e kjo mund t krkoj ekzekutim t dhunshm duke iu drejtuar
drejprsdrejti pushtetit kompetent sipas rregullave interne t shtetit. Ekzekutimi i
detyrueshm mund t shtyhet vetm n baz t vendimit t Gjykats s Drejtsis. Mirpo
kontrollin e rregullsis s masave t ekzekutimit e siguron Gjykata e Shtetit n t cilin
bhet ekzekutimi. Kjo sht parapar n nenin 192 t Konvents s Roms. Nse shteti i
caktuar zakonisht nprmjet gjykats s tij nuk e ekzekuton vendimin e Gjykats s
Drejtsis eventualisht mund t krijohet problemi i matyrs politike.
Pa marr parasysh se ktu kemi t bjm me nj Gjykat t kaarkterit regjional duhet pranuar
se pr her t par n planin ndrkombtar sht realizua gjyqsia tregtare (ekonomike,
afariste) ndrkombtare n nj form autoritative dhe efikase. Ajo me vendimet e saja i ka
kontribuar forcimit t raporteve ekonomike dhe unifikimit t shum rregullave n suaza t
Bashksis Ekonomike Evropiane.

ARBITRAZHI TREGTAR NDRKOMBTAR

NOCIONI I ATN-s N prdorim aktual tash sht termi Arbitrazh Tregtar Ndrkombtar.
Zyrtarisht kjo shprehje do t mund t vlente vetm pr arbitrazhin q sht organizuar n
pajtim me Konventn mbi Arbitrazhin Tregtar Ndrkombtar t Europs e cila sht
nnshkruar n Gjenev me 21 prill t vitit 1961, mirpo n praktik me nocionin Arbitrazh
Tregtar Ndrkombtar nnkuptohet do arbitrazh pr zgjidhjen e kontesteve ndrkombtare
tregtare i cili nuk i takon nj sistemi juridik intern.
Ekziston edhe nj pikpamje tjetr sipas t cils sht ATN ai arbitrazh n t cilin si arbitra
mund t marrin pjes edhe shtetasit e shteteve tjera e jo vetm ata q jan shtetas t shtetit ku
ndodhet selia e arbitrazhit.
Ktu bjm fjal pr t gjitha arbitrazhet q merren me zgjidhjen e kontesteve tregtare
ndrkombtare qofshin ato nacionale apo ndrkombtare. Kemi t bjm ktu me nj mnyr
tjetr t zgjidhjes s kontesteve tregtare ndrkombtare nga mnyra e zgjidhjes s tyre n
gjykatat shtetrore nacionale apo ndrkombtare.
Sipas Konvents Europiane mbi ATN-n me shprehjen ose termin Arbitrazh kuptohet vet
zgjidhja e kontesteve jo vetm nga ana e arbitrave t emruar pr rastet e caktuara
(ARBITRAZHI AD HOC I KOHPASKOHSHM) ve se edhe nga ana e arbitrazheve t
prhershme ( neni 1, pika 2, germa B e Konvents). Ky definicion sht jo i plot kshtu
sipas nj pikpamjeje shkencore: Arbitrazhet e tregtis s jashtme jan institucione q
formohen nga organizatat profesionale private apo nga personat e organizatave gjysm
publike (si jan psh: Odat Ekonomike) me qllim shqyrtimet e kontesteve nga qarkullimi i
tregtis s jashtme pr zgjidhjen e t cilave sht kontraktuar kompetenca e tyre nga palt n
kontest.
N literaturn juridike bhen tentime pr caktimin e elementeve q i prmban nocioni i ATN-
s. Elemente t tilla do t ishin:
a. Se pr funksionimin e tyre nevojitet marrveshja (kontrata) me shkrim e palve me t cilin
i besohet kontesti pr zgjidhje Arbitrazhit,
b. Se i zgjidhin raportet juridike kontestuese me element ndrkombtar,
c. Se jan insitucione t s drejts ndrkombtare

ARBITRAZHI TREGTAR NDRKOMBTAR

HISTORIKU I ATN-s
Arbitrazhi sht institucion i origjins shum t vjetr, zhvillimi i tij sidomos n epokn e
mesjets i ka treguar karakteristikat themelore t arbitrazhit tregtar t cilat ai i ka ruajtur n
esenc gjer n ditt e sotme. Kjo ka t bj sidomos me prbrjen e arbitrazhit n qendrat
mesjetare tregtare n t cilat bhej tregtia ndrkombtare, mandej me shkurtsin dhe
shpejtsin e procedurs e para s gjithash me ekspertsin e arbitrave si dhe me zbatimin e t
drejts materiale (lex mercatoria) q nnkuptohej dhe manifestohej n zakonet (adetet)
tregtare (uzansat). Midis dy luftrave botrore kemi zgjerim t arbitrazhit dhe rritje t
autoritetit t tij. Mirpo vetm pas Lufts s dyt Botrore kemi zhvillim t vrullshm t
arbitrazhit t papar m hert. T shumfishta jan shkaqet e zhvillimit t gjyqsis s
arbitrazhit. Arsyeja pr prosperitetin e tij qndron n karakteristikat (veorit) e tij n t
drejtn q e zbaton mandej n prbrjen n t ciln vepron dhe n procedurn q zhvillohet
me rastin e zgjidhjes s kontesteve tregtare. Mirpo themeli pr zgjerimin e arbitrazhit
ndodhet n intensifikimin e kmbimit tregtar ndrkombtar mandj n zhvillimin e tregtis n
prmasa botrore, koht e fundit praktikisht e gjith bota bhet fqinje, sepse mjetet e
komunikacionit bashkkohor e kan ofruar nj shtet me shtetin tjetr edhe kur nuk ndodhen
n fqinjsi direkte.
Europs e cila konsiderohet si djep i ATN-s dhe Ameriks ku arbitrazhi sht zhvilluar n
organizat t degzuar iu bashkohen Azia dhe Afrika si partner n tregtin ndrkombtare.
do dit e m tepr rritet numri i transaksioneve t shitblerjes tregtare ndrkombtare si dhe
numri i transaksioneve t shrbimeve t ndryshme. Kshtu krijohen prve arbitrazheve t
prgjithshme edhe ato t specializuara q e fitojn besimin e qarqeve afariste edhe jasht
shtetit t selis s tyre. Nacionale pr kah rndsia n esencn e tyre me punn q e ushtrojn
bhen t karakterit ndrkombtar duke i zgjidhur kontestet midis palve t nacionaliteteve t
ndryshme. Palt kontraktuese kontestet mund tia besojn pr zgjidhje gjykats shtetrore
zakonisht t pals s paditur apo arbitrazhit si gjykat e zgjedhur ato zakonisht e zgjedhin
arbitrazhin pr zgjidhje t kontestit t tyre pr shkak t eprsive q i kan n relacion me
gjykatat shtetrore. Me an t klauzols arbitrale ose me an t kontrats pr zgjedhjen e
arbitrazhit n nj mnyr caktohet e drejta materiale q zbatohet nga arbitrazhi me rastin e
zgjidhjes s kontestit, sidomos arbitrazhet institucionale i kan eprsit e veta n relacion me
gjykatat shtetrore po edhe me arbitrazhet Ad-Hoc. N shekullin e XVIII dhe XIX bhet
inkorporimi i t drejts tregtare n kodifikimet nacionale, kshtu bhet afrimi dhe
harmonizimi i t drejtave nacionale. Aspirata pr unifikim t s drejts tregtare pr nevoja t
tregtis ndrkombtare nprmjet (International Association of Legal Sciences Shoqat
shkencore n lmin e tregtis ndrkombtare). Edhe OKB-ja i kontribuon ksaj duke krijuar
kontrata tipe t shitblerjes ndrkombtare prve ksaj sht nxjerr edhe Ligji Uniform mbi
Shitjen Ndrkombtare t Sendeve t Luajtshme.
Prveq fakteve t siprprmendura ka edhe rrethana tjera q flasin n favor t aplikimit t
gjyqsis s arbitrazhit. Prmendet mendimi i Ciceronit i cili thoshte se vendimi nga gjykata
shtetrore krkohet me qllim q t fitohet apo t humbet e tra, kurse vendimi i arbitrazhit
me qllim q mos t humbet e tra por as mos t fitohet e tra. Me an t arbitrazhit kur e
zgjedhin si mnyr pr zgjidhjen e kontesteve deklarohemi pr paqe e jo pr drejtshmri
juridike. Arbitrat e zgjedhin t drejtn q ekziston apo t drejtn q nuk ekziston. E drejta e
ktill zakonisht mbshtetet n kontratn e palve, mandej n t drejtn zakonore tregtare dhe
n t drejtn e krahasuar gj q mund ta quajm E drejt ndrkombtare tregtare t s
nesrmes dhe n t ciln mund ta krahasojm me t drejtn q e krijonin vet tregtart n
mesjet n panairet e ndryshme dhe portet detare apo nga e drejta zakonore nacionale. E
drejta tregtare ndkombtare bashkkohore e ka burimin n t drejtn zakonore tregtare
ndrkombtare.
Tregtia ndrkombtare edhe aktualisht i krijon vetvetes rregulla juridike autonome t cilat n
mas t madhe jan t pavarura nga sistemet juridike nacionale. T drejtn autonome tregtare
mund ta gjejm p.sh. n Kushtet e Prgjithshme t shitjes, mandje n kontratat tipe dhe
adhezive, mandej n uzancat dhe adetet (adetet) tregtare. Me prmbajtjen e till e drejta
tregatre ndrkombtare sht n zhvillim t vazhdueshm dhe si e till i konvenon arbitrazhi.
Bashksis afariste ndrkombtare arbitrazhi i shrben q ti shmang mosmarveshjet dhe
njkohsisht q ti ruja raportet afariste, q duke i zgjidhur kontestet sipas mundsis mos ta
prish bashkpunimin afarist t subjekteve n kontest. Andaj edhe arbitrazhi konsiderohet
institucional paqsor dhe jo gjithmon urdhrdhns.
E drejta autonome tregtare prdoret nga shteti edhe me qllim t kompletimit t rendit juridik.
N mnyr t vazhdueshme kemi zhvillim t s drejts tregtare n mnyr autonome edhe
nga ana e arbitrazheve. Arbitrazheve shpeshher palt ia njohin t drejtn me i zgjidh
kontestet ashtu si mendon arbitrazhi se sht m s drejti, (pa u bazuar pra n normat
konkrete ekzistuese). Normat e krijuara nga vet subjektet e tregtis dhe nga arbitrazhet jan
shum m elastike se sa normat e ligjeve. Zakonet afariste zgjerohen pr do dit e m tepr
dhe dallohen sipas branshave t ndryshme (speciale pr lami t caktuara).
Arbitrazhi aktulisht si mnyr e zgjedhjes s kontesteve sht i njohur nga t gjith n
tregtin ndkombtare. Mund t thuhet se kontestet tregtare dit e m pak i besohen pr
zgjidhje gjykatave shtetrore.
Kushtet e Prgjithshme pr drgimin e mallrave t Kshillit pr ndihm reciproke ekonimike
e parashofin pr rast kontesti arbitrazhin edhepse n t gjitha Shtetet Antare ekzistojn
arbitrazhet institucionale (shtetrore) si organe t specializuara pr zgjidhjen e kontesteve
midis subjekteve ekonomike. Specificiteti i tregtis s jashtme krkon q kontestet tregtare ti
zgjidh arbitrazhi ndrkombtar e jo gjyqsia e brendshme e nj shteti. Kontratat tipe t
Komisionit Ekonomik Evropian t OKB-s gjithashtu parashohin zgjidhjen e kontesteve me
an t arbitrazhit. Sidomos n shtetet perndimore asociacionet tregtare ia besojn pr
zgjidhje kontestet e tyre ekskluzivisht arbitrazheve. Kjo dukuri dit e m tepr prhapet edhe
n shtetet e lindjes.
Zhvillimi i s drejts s pranueshme pr transakcionet tregtare ndrkombtare dhe zhvillimi i
gjyqsis s arbitrazhit mundsohet me an t disponibilitetit dhe mundsimin e kontraktimit
t arbitrazhit.
Profesionaliteti, shpejtsia e zgjidhjes s kontesteve, njshkallshmria e procedurs s
arbitrazhit, shpenzimet m t vogla dhe bona fides n trajtimin e qshtjeve kontestuese jan
disa nga rrethanat q ndikojn tek palt ta kontraktojn arbitrazhin pr zgjidhjen e kontesteve
t tyre.
N suaza t s drejts autonome tregtare zhvillohet e drejta e specializuar q bazohet n
kontratat formulare dhe n Kushtet e Prgjithshme dhe e cila e prfshien gjith at q sht e
mundur n suaza t liris s kontraktimit t kontraktohet. Arbitrazhet n praktikn e tyre e
treguan tendencn e afrimit t qshtjeve n mnyr internacionaliste, zbatimit m liberal t s
drejts sepse kt e krkojn kontestet me elementin ndrkombtar.
Pr arbitrazhet thuhet se n punn e tyre e shmangin jurisprodencn bardh e zi. Nj ndr
qshtjet m serioze t s drejts tregtare ndrkombtaresht problemi i afrimit t t drejtave t
shteteve t ndryshme. Ka shum lmi juridike n t cilat afrimi (rregullimi i ngjajshm) i
sistemeve t ndryshme juridike sht i mundshm: E drejta e shitblerjes ndrkombtare; E
drejta ndrkombtare e komunikacionit; Mbrojtja e pronsis industriale e drejta e patentit,
marks tregtare, dizajnimi; E drejta e kambialit dhe ekut (si domosdoshmri e sukseshme).
sht teknik jurdike e trashguar nga koht ma t lashta ajo q zbatohet ne unfikimin e s
drejts n lmin tragtare.
Efikasitetit t arbitazhit i kontribojn masat pr sigurimin e ekzekutimit t vendimeve t
arbirazhit. Duhet prmendur sidomos Protokolin e Gjenevs mbi Klauzolat e Arbitrazhit t
vitit 1923, mandej Konventn e Gjenevs mbi ekzekutimin e e vendimeve t arbitrazhit t
vitit 1927, Konventn e Ne York-ut mbi njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve t arbitrazhit
t vitit 1958, Konventn Europiane mbi arbitrazhin tregtar ndrkombtar t vitit 1961,
Konventn pr zgjidhjen e kontesteve invetive ndrmjet shteteve dhe shtetasve t shtetit tjetr
t vitit 1965 etj. Prveq ksaj ka edhe shum kontrata bilaterale me t cilat parashifet zgjidhja
nga arbitrazhi i kontesteve tregtare.

QENDRA PR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE INVESTIVE

Ideja lidhur me zgjidhjen e kontesteve investive midis shteteve dhe personave fizik apo
juridik q jan shtetas t shteteve tjera n arbitrazhin ndrkombtar me koh u b e
pranueshme nga t gjith si nj nga mnyrat e preferueshme t zgjiidhjes s situatave
kontestuese q nuk jan aq t rralla. Parashtrimi i kontesteve t ktilla n trup (organ)
ndrkombtar sht gjithsesi m praktik se sa zgjidhja e tyre nga gjykatat e ndonj shteti. Nga
njra an investitori i huaj ka mjaft arsye q mos t besoj n pamvarsin dhe paansin e
gjykatave t shtetit n t cilin jan br investimet e huaja. Nga ana tjet shteti q sht n
kontest me t (investitorin e huaj) mund ti ket po ato arsye po qe se ka frik ti nnshtrohet
kompetencs s gjykats s shtetit t investitorit apo t ndonj shteti t tret. Arbitrazhet e
shumta n shtetet e ndryshme me punn e tyre poashtu mund t nxisin mosbesim t palve n
kontest i cili n t shumtn e rasteve motivohet me shkaqe politike. Nga kjo arsye dalin
aspirate (prpjekje) n drejtim t neutralizimit dhe depolitizimit t arbitrazhit ndrkombtar
bile edhe n punn e Komisionit t Kombeve t Bashkuara pr t drejtn tragtare
ndrkombtare UNICITRAL (United Nations Commision For International Trade La).
Sigurisht q nj nga hapat m t rndsishm n kt drejtim sht br n vitin 1965 me
Konventn e ashingtonit pr Zgjidhjen e Kontesteve Investime midis Shteteve dhe
Shtetasve t Shteteve Tjera (Konvention on the Settlement of Investment disputes beteen
states and nationals of other states). N pajtim me dispozitat e saja sht krijuar (themeluar)
Arbitrazhi i Specializuar (Qendra Ndrkombtare p Zgjidhjen e Kontesteve Investive) i cili
sht ndrkomtar n kuptimin e plot t fjals sidomos nga shkaku se funksionimi i tij
absolutisht nuk ka asnj lidhe me rregullat e e veprimit dhe asistimit t gjykatave t shtetit n
t cilin ndodhet arbitrazhi. Sipas disa shkenctarve prparsit e ksaj Qendre jan n at se
sht liruar nga ndikimet politike. Por prap se prap n disa raste ndikimi i shteteve dhe
grupacioneve politike sht i mundshm edhepse m i rrall se kur jan n pyetje gjykatat e
shteteve. Nga ana tjetr sht e dukshme frika nga mundsit reale t kompanive t mdha q
zakonisht jan t involvuara n konteste investive e q financiarisht jan shum t fuqishme
n pikpamje t korruptimit t arbitrave apo t mnyrave tjera t kontrolli t gjykats s
arbitrazhit. Kjo rrethan sht theksuar gjat pregaditjes s tekstit t Konvents n fjal.
Andaj edhe n tesktin definitive t saj n nj nen thuhet se nj nga shkaqet pr anulimin e
vendimit t arbitrazhit t Qendrs sht blerja sht korruptimi i arbitrit.
Ka pasur mendime se nuk ka nevoj pr lidhjen e Konvents dhe themelimin e Qendrs me
pretekst se n Gjykatn e Arbitrazhit Ndrkombtar t Prhershm (Permanent Court of
International Arbitration) ekziston mundsia e zgjidhjes s kontesteve midis shteteve dhe
shtetasve t shteteve tjera> Duhet theksuar se vendimet e Qendrs lidhur me prmbarimin
(ekzekutimin) i prodhojn efektet e vendimeve t shtetit vends q sht antar i Konvents
dhe jan t ekzektueshme n mnyrn n t ciln jan t ekzeketueshme vendimet e shtetit t
till. Me konvent nuk jan prekur rregullat nacionale q u prkasin imuniteteve t shtetit n
procedurn prmbaruese. Me an t Konvents n fjal sht prjashtuar e drejta e shteteve
nnshruese t saj lidhur me dhnien e t ashtuquajturs mbrojtje diplomatike pr shtetasit q
paraqiten si pal n procedurn e arbitrazhit t Qendrs.
Me an t Konvents jan caktuar kufijt e jashtm t komptenecs s Qendrs. Me fjalt
tjera sht e nevojshme t plotsohen disa prezumime parakushte pr tu mundsuar dhe
lejuar lidhja e Kontrats mbi kompetencn e arbitrazhit t Qendrs pr zgjidhjen e kontestit
investiv. Ato kan t bjn sikurse me vet kontestin ashtu edhe me disa nga cilsit (veorit)
e palve n t (kontest). Edhe analiza siperfaqsore e dispozits bazike e cila i rregullon kto
dy qshtje tregon se jan t mundshme qndrime t ndyshme sidomos nga shkaku se nuk jan
dhn n Konvent definicionet e nocioneve konkrete si sht p.sh. nocioni i kontestit,
pals etj.

Neni 25 i Konvents
I Kompetenca e Qendrs e prfshien secili contest juridik t lindur (krijuar) direkt nga
investimet ndrmjet shtetit kontraktues (apo rajonit prbrs t shtetit ose agjensionit t
shtetit kontraktues t cilin ai shtet e ka emrtuar n Qendr dhe shtetasit t shtetatasit tjetr
kontraktues e t cilin (kontest) palt n kontest me shkrim pajtohen tia besoj (pr zgjidhje)
Qendrs.
Kur palt pajtohen pr nj gj t till ather asnjra nga to nuk mundet njanshm ta revokoj
plqimin e vet.
II Shtetas i shtetit tjetr kontraktues quhet:
a) secili person fizik q ka qen shtetas i shtetit kontraktues prveqse t shtetit pal n
kontestin ta parashtroj pr pajtim apo arbitrazh, si dhe n ditn kur krkesa sht
regjitsruar n pajtim me nenin 28 al.3 apo nenin 36 al.3, por nuk e prfshien personin i cili n
njrn apo n ditn tjetr t prmendur ka qen shtetas i shtetit kontraktues q sht pal n
contest;
b) secilin person juridik q e ka pasur shtetsin e ndonj shteti kontraktues prveqse t
shtetit q sht pal n contest n ditn kur palt jan dakorduar q kontestin ta parashtrojn
pr pajtim apo arbitrazh dhe secili person juridik q ditn e till e ka pasur shtetsin e shtetit
kontraktues q sht pal n kontest e t cilin palt jan dakorduar q pr shkak t kontrollit
t jashtm ta trajtojn si shtetas t shtetit tjetr kontraktues me qllim t ksaj Konvente.
III Plqimin e rajonit prbrs apo t agjensionit t shtetit kontraktues duhet ta lejoj shteti i
till prveqse kur ai shtet e njofton Qendrn se nuk sht e nevojshme leja e tij.

IV Secili shtet kontraktues mundet n momentin e ratifikimit, prvetsimit apo lejimit t

ksaj Konvente apo m von n do koh me e lajmrue Qendrn pr llojin apo llojet e
kontesteve q vijn apo nuk vijn n konsiderim pr tu vn nn kompetencn e Qendrs.
Lajmrimin e till Sekretari i Prgjithshmi Qendrs menjher ua drgon t gjitha shteteve
kontraktuese. Lajmrimi i till nuk prban leje q ka t bj me rajonin apo agjensin e shtetit
kontraktues.

Nga sa u tha m sipr del se kemi t bjm me prezumimet objektive me t cilat palt nuk
mund t disponojn lirisht dhe thn kushtzimisht ta zgjerojn kompetencn e Qendrs. Nga
praktika e Qendrs, respektivisht e kolegjeve t arbitrazhit dhe nga klauzolat modele del se
ajo q u tha sht vetm pjesrisht e sakt, N to shprehimisht thuhet se do t ishte e
dobishme q palt ta prcaktojn prmbajtjen e nocioneve konkrete dhe kshtu t bhen t
sigurta se jan plotsuar prezumimet pr krijimin (themelimin) e kompetencs s Qendrs pr
procedimin e qshtjes s tyre. N qoft se palt nuk jan marr vesh ndryshe ather vie n
konsiderim tentimi i konstatimit objektivisht pr ekzistimin e prezumimeve lidhur me
komptencn e Qendrs. Posaqrisht duhet pasur parasysh faktin se njra nga palt n kontest
shteti plqimin e vet pr kompetencn e Qendrs mund ta jep n mnyra t ndryshme. Ai
mund t prmbahet n Marrveshjen direkte me investitorin e huaj, gj q ndodh zakonisht.
Mirpo plqimi i shtetit mund t prmbahet edhe n normat (dispozitat) e tija me t cilat
paraprakisht pajtohet me komptencn e Qendrs gjegjsisht t Kolegjit t Arbitrazhit. Edhe
m t shpeshta jan rastet n t cilat plqimi i shtetit jepet n kontratn ndrkombtare
bilaterale apo multilaterale.
N Konventn n fjal jan caktuar prezumimet objektive pr kompetencn e Qendrs q
d.m.th. se patjetr duhet t plotsohen ato pr t ekzistuar komptenca e Qendrs dhe pr tu
mundsuar kontraktimi i kompetencs s saj nga palt midis t cilave ka lind kontesti
investiv. Prmbushja e prezumimeve pr ekzistimin e komptencs s Qendrs vrtetohet n
provedurn paraprake nga Sekretari i Prgjithshm i saj. Sekretari sht i autorizuar q ta
refuzoj evidentimine krkess pr arbitrin n regjistrin prkats po qe se kontesti nuk bie n
kompetencn e Qendrs. Mandej pr komptencn e vet pr procedim n lndn konkrete
vendos edhe Gjykata e Arbitrazhit (trupi gjykues ose arbitri individual). Palt nuk mund tI
ndryshojn dispozitat e Konvents dhe ta zgjerojn komptencn e Qendrs n kontestet t
cilat objektivisht nuk jan nn kompetecn e saj. Duke marr parasysh at q u tha m lart del
se sht shum me rndsi vrtetimi i prezumimeve objektive dhe definimi i tyre pr
ekzistimin e kompetencs s Qendrs (racione materiae dhe racione personeie) si dhe
vrtetimi i ekzistimit t kontrats (marrveshjes) pr arbitrazh t lidhur mes palve.
Qendra Ndrkombtare pr Zgjidhjen e Kontesteve Investive e ka Kshillin Administrativ dhe
Sekretarin e cila e mban regjistrin e pajtuesve (pajtimtarve) dhe regjistrin e arbitrave.
Kshilli Administrativ i nxjerr rregullat mbi inicimin e procedurs s pajtimit dhe t
arbitrimit. Ai sht competent edhe pr nxjerrjen e rregullave t procedurs s pajtimit dhe
arbitrimit.
Kshillat e Pajtimit dhe Kshillat e Arbitrave prbhen nga personat e kulaifikuar ashtu si
sht parapar n tekstin e Konvnets n fjal.
Secili shtet kontraktues mund ti emroj 4 persona n secilin Kshill, t cilt mund t jen por
jo domosdo shtetas t shtetit q i propozon. Kryetari i Kshillit ka t drejt ti emroj jo
persona sikurse pr Kshillin q merret me Pajtime ashtu edhe pr at q merret me Arbitrim.
Personat e emruar n Kshill duhet t jen me shtetsi t ndryshme. Personat n kt
shrbim duhet t ken parime t larta morale, mandej pregaditjen profesionale n lmin
juridike, tregtare, idustriale apo financiare pr t mund q tu besohet dhnia e vendimeve n
mnyr t pavarur dhe t paanshme. Profesionaliteti (pregaditja profesionale n lmin e
drejtsis) sht e rndsis s veant tek t punsuarit n Kshillin e Arbitrave. Me rastin e
emrimit t personave pr shrbim n Kshillin prkats duhet pasur parasysh rndsia e
prfaqsimit t sistemeve juridike kryesore t bots si dhe t formave krysore t veprimeve
ekonomike n suaza botrore.
Pajtuesit dhe arbitrat emrohen pr periudh kohore 10 vjeare me mundsi t zgjedhjes
prsri. N rast vdekjeje apo dorheqjeje t arbitrit ose t ndrmjetsuesit organi q e ka
emruar personin e till ka t drejt ta emroj personin tjetr i cili do ta ushtroj funksionin
deri n skadimin e mandatit t antarit n vend t t cilit vjen. Pajtuesit dhe arbitrate mbeten
n shrbim deri sa mos t caktohen pasardhsit e tyre. I njjti person mund ta kryej pun n t
dy Kshillat (pr pajtim dhe pr arbitrim). T gjitha emrimet i komunikohen Sekretarit t
Prgjishm t Qendrs dhe vlejn nga dita e marrjes s njoftimit.
Plqimi i pals pr arbitrazh konsiderohet plqim pr asi lloj arbitrazhi me prjashtim t
fardo mjeti juridik tjetr prveqse kur sht thn ndonj gj tjetr n marrveshjen e
palve. Shteti kontraktues mund t krkoj q t shfrytzohen deri n fund mjetet lokale,
administrative apo gjyqsore e si kusht pr pajtim n arbitrazh n prputhje me rregullat e
Konvents n fjal.
Shteti kontraktues nu mund ti jep mbrojtje diplomatike apo ta inicoj kontestin ndrkombtar
lidhur me kontestin ndrkombtar lidhur me kontestin pr t cilin shtetasi I tij dhe shteti
kontraktues jan pajtuar q ta parashtrojn apo e kan parashtruar n arbitrazh n prputhje
me Konventn n fjal, prveqse kur shteti i till kontraktues nuk e ka respektuar dhe
zbatuar vendimin e dhn n kontestin e till. Kuptohet se mbrojtja diplomatike e pmendur
nuk i prfshien negociatat diplomatike q bhen vetm me qllim t lehtsimit t zgjidhjes s
kontestit.

Krkesa pr pajtim

Secili shtet kontratues i Konvents apo shtetas i shtetit kontraktues q dshiron ta inicoj
procedurn e pajtimit duhet t drgoj krkes t shkruar me kt qllim te Sekretari i
Prgjithshm i cili nj ekzemplar t krkess ia drgon pal tjetr. Krkesa duhet ti prmbaj
t dhnat mbi objektin e kontestit, emrat dhe adresat e palve si dhe plqimin e tyre pr
pajtim n prputhje me dispozitat pr incimin e procedurs s pajtimit apo arbitrimit.
Sekretari i Prgjithshm e evidenton krkesn n regjistr, prveqse kur nga t dhnat e
prmbajtura n krkesn konstaton se kontesti nuk hyn n kompetencn e Qendrs. Sekretari
menjher i njofton palt pr evidentimin e krkess respektivisht pr refuzimin e e
evidentimit n Regjistr ( pr shkak t jokompetencs s Qendrs pr zgjidhjen e kontestit t
prmendur n Krkes).

Formimi i Komisionit pr pajtim

Ky Komision formohet brenda nj afati sa m t shkurtr pas regjistrimit t Krkess s

shkruar n Regjistr. Komisioni prbhet prej nj pajtuesi apo cilitdo numr tek t pajtuesve,
t emruar sipas Marrveshjes s palve. Nse palt nuk pajtohen pr numrin e pajtuesve dhe
pr mnyrn e emrimti t tyre Komisioni do t prbhet prej 3 pajtuesve: secila pal do ta
emroj nga nj pajtues, kurse t tretin i cili do t jet krytar i Komisionit do ta emrojn palt
me marrveshjen e tyre. Poqese Komisioni nuk formohet brenda afatit prej 90 ditsh nga dita
n t ciln Sekretari i lajmron palt pr regjistrimin e Krkess apo brenda ndonj afati
tjetr pr t cilin palt merren vesh, kryetari sipas krkess s njrs nga palt por pas
konsultimit me t dy palt n masn n t ciln sht e mundur nj gj e till do ta emroj
pajtuesin respektivisht pajtuesit q ende nuk jan emruar.
Pajtuesit mund t emrohen jasht radhs s antarve t Kshillit t Pajtimit, prveqse kur ata
i emron kryetari i Kshillit t Pajtimit. Pajtuesit e emruar jasht radhs s antarve t
Kshillit t Pajtimit duhet ti plotsojn kushtet e parapar pr ata q hyjn n radhn e antarve
t Kshillit t Pajtimit.
Komisioni sht i autorizuar q vet t vendos pr kompetencn e vet q ta marr n shqyrtim
kontestin q duhet t zgjidhet me pajtimin e palve. Komisioni do ta shyrtoj do prapsim t
pals n kontest me pretendim se kontesti nuk hyn n kompetencn e Qendrs apo se nga
shkaqet tjera nuk bn pjes n kompetencn e Komisionit dhe t vendos se a do t shqyrtohet
prapsimi si qshtje paraprake n mnyr t veant apo bashkarisht me objektin e kontestit.
Procedura e pajtimit zhvillohet sipas dispozitave t prmbajtura n Konvent dhe nse palt
nuk merren vesh ndryshe sipas Rregullores mbi Pajtimin q ka qen n fuqi n ditn kur palt
e kan dhn plqimin pr pajtim. Po qe se paraqitet ndonj qshtje e natyrs procedurale q
nuk sht prfshir me dispozitat e Konvents apo me Rregulloren mbi Pajtimin ose me
rregulla procedurale pr t cilat palt jan dakorduar ather qshtjen e till do ta zgjidh vet
Komisioni i Pajtimit.
Detyr e Komisionit sht q ti sqaroj qshtjet kontestuese midis palve dhe t prpiqet q ta
arrij marrveshjen ndrmjet tyre, nn kushtet e pranueshme pr t dyja palt. Me qllim t
till Komisioni mundet n seciln faz t procedurs dhe koh pas kohe tu rakomandoj
palve kushtet e Marrveshjes t ciln mund ta arrijn ato. Palt kan detyr q me
ndrgjegjje t bashkpunojn me Komisionin pr tia mundsuar kryerjen e detyrs s tijdhe
ti shqyrtoj seriozisht rekomandimet e Komisionit. Nse palt arrijn marrveshje Komisioni
duhet t prpiloj Raport n t cilin duhet ta spjegoj (shtroj) objektin e kontestuar dhe t
konstatoj se palt kan arritur marrveshje. Po qe se Komisioni n cilndo faz t procedurs
konsideron (mendon) se nuk ka gjasa q palt t arrijn marrveshje ather ai do ta mbyll
(prfundoj) procedurn dhe do t prpiloj Raport n t cilin do t jep spjegime se kontesti
sht parashtruar pr zgjidhje dhe se palt nuk kan arritur marrveshje (pajtim). N qoft se
njra pal nuk vjen apo nuk bashkpunon gjat procedurs Komisioni do ta mbyll procedurn
dhe do t konstatoj s Raport se pala e till nuk ka ardhur, prkatsisht se nuk ka
bashkpunuar n procedur.
N qoft se palt nuk merren vesh ndryshe, ather asnjra nga palt e procedurs s pajtimit
t pasuksesshm nuk ka t drejt q n cilndo procedur tjetr t mvonshme, qoft n
ndonj arbitrazh qoft n ndonj gjykat shtetrore, t mbshtetet (bazohet) apo thirret n
ndonj pikpamje, deklarat, pohim ose ofrim t marrveshjes t ciln e ka br (dhn) pala
tjetr n procedurn e pajtimit apo n raportin e Komisionit ose n ndonj rakomandim t tij.