Cilt 1

T.C.
MLL ETM BAKANLII
ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
ALTERNATF AKIM ESASLARI

522EE0014
Ankara, 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. Alternatif akm ..................................................................................................................... 3
1.1. Alternatif Akmn Tanm ............................................................................................. 3
1.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi .................................................................................. 4
1.3. Sins Dalgas ................................................................................................................ 6
1.3.1. Saykl ..................................................................................................................... 7
1.3.2. Periyot.................................................................................................................... 7
1.3.3. Alternans................................................................................................................ 8
1.3.4. Frekans................................................................................................................... 9
1.3.5. Asal Hz .............................................................................................................. 9
1.3.6. Dalga Boyu .......................................................................................................... 10
1.4. Alternatif Akm Deerleri........................................................................................... 11
1.4.1. Ani deer ............................................................................................................. 11
1.4.2. Maksimum Deer ................................................................................................ 12
1.4.3. Ortalama Deer.................................................................................................... 13
1.4.4. Etkin Deer.......................................................................................................... 14
1.5. Alternatif Akmn Vektrlerle Gsterilmesi ............................................................... 16
1.5.1. Sfr Faz ............................................................................................................... 17
1.5.2. leri Faz................................................................................................................ 17
1.5.3. Geri Faz ............................................................................................................... 18
1.5.4. Faz Fark .............................................................................................................. 18
1.6. Alternatif Akmn Etkileri........................................................................................... 19
1.6.1. Is Etkisi............................................................................................................... 19
1.6.2. Kimyasal Etkisi.................................................................................................... 21
1.6.3. Manyetik Etkisi.................................................................................................... 22
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 24
LME DEERLENDRME........................................................................................... 28
RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 30
2. Alternatif akm devreleri .................................................................................................... 30
2.1. A.C Devrelerde Bobinler ............................................................................................ 30
2.1.1. Endktans ............................................................................................................ 31
2.1.2. A.Cde Gsterdii zellikler............................................................................... 32
2.1.3. A.Cde Seri ve Paralel Balantlar ..................................................................... 34
2.1.4. Nvenin Endktansa Etkisi.................................................................................. 35
2.2. A.C Devrelerinde Kapasitrler ................................................................................... 36
2.2.1. Kapasitans............................................................................................................ 36
2.2.2. A.Cde Gsterdii zellikler............................................................................... 37
2.2.3. A.Cde Seri ve Paralel balantlar ...................................................................... 39
2.3. Alternatif Akm Devre eitleri.................................................................................. 40
2.3.1. Seri Devreler........................................................................................................ 40
2.3.2. Paralel Devreler ................................................................................................... 47
2.3.3. Rezonans Devreleri.............................................................................................. 52
2.3.4. Alternatif Akmda G ........................................................................................ 60
2.3.5. Endktif Ykl (R-XL) Devrelerde G geni ................................................ 61
i
2.3.6. G Katsays....................................................................................................... 63
2.3.7. Fazl Sistemler ............................................................................................... 65
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 72
RENME FAALYET3 .................................................................................................. 75
3. Transformatrler................................................................................................................. 75
3.1. Transformatrn Yaps .............................................................................................. 75
3.2. Transformatrn alma Prensibi ............................................................................. 76
3.3. Transformatr eitleri ............................................................................................... 77
3.3.1. Nve Tipine Gre ................................................................................................ 77
3.3.2. Faz Saysna Gre ................................................................................................ 79
3.3.3. alma Ortamna Gre ....................................................................................... 79
3.3.4. Kullanma Amacna Gre ..................................................................................... 79
3.4. Dntrme Oran....................................................................................................... 80
3.5. Transformatr Kayplar ............................................................................................. 81
3.5.1. Fuko Kayb .......................................................................................................... 81
3.5.2. Histerisiz Kayb ................................................................................................... 82
3.5.3. Bakr Kayb.......................................................................................................... 82
3.6. Transformatrlerde G.............................................................................................. 83
3.7. Transformatrlerde Verim .......................................................................................... 83
RENME FAALYET4 .................................................................................................. 91
4. A.C motorlar....................................................................................................................... 91
4.1. A.C Motorlarn D.C. Motorlarla Karlatrlmas...................................................... 92
4.2. A.C Motor eitleri..................................................................................................... 93
4.2.1. Bir Fazl Motor .................................................................................................... 93
4.2.2. Fazl Motor..................................................................................................... 95
LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 100
MODL DEERLENDRME ............................................................................................ 101
CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 105
KAYNAKA ....................................................................................................................... 108
ii
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD 522EE0014
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Alan Ortak
MODLN ADI Alternatif Akm Esaslar
Alternatif akm devreleri ve devre elemanlarnn
MODLN TANIMI alternatif akmda davranlar ile ilgili bilgi ve becerilerin
kazandrld bir renme materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL Bu modl iin nkoul yoktur.
Diren, kondansatr ve bobinden oluan A.C devreleri
kurup lmlerini yapabilmek, A.C devrelerde
YETERLK
transformatr kullanabilmek, A.C motor devreleri
kurabilmek
Genel Ama
Bu modl ile gerekli ara gerele donatlm laboratuvar
ortam salandnda alternatif akmda bobinin ve
kondansatrn davranlarn kavrayacak ve devre
zmlerini yapabileceksiniz. Transformatrlerin ve A.C
motorlarnn kullanm yerlerini seebileceksiniz.
Amalar
1. Alternatif akmda bobin ve kondansatr devrelerini
kurarak sonularn deerlendirebileceksiniz.
MODLN AMACI
2. A.C akmda diren, bobin, kondansatrlerin
seri/paralel devrelerini kurarak bu devrelerde lme
ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
3. Transformatrlerin, alma prensiplerini
kavrayarak devreye balantsn yapabileceksiniz.
4. Alternatif akm motorlarnn, doru akm
motorlarna olan stnlklerini kavrayacak,
kullanm yerlerini seebilecek ve devreye
balantlarn yapabileceksiniz.
Ortam: Atlye ortam
ETM RETM
Donanm: Direnler, kondansatrler, bobinler, avometre
ORTAMLARI VE
ve osiloskop gibi lm cihazlar, transformatrler, A.C
DONANIMLARI
motorlar, deney bordu, iletken teller, balant kablolar
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
LME VE retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli
DEERLENDRME test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
iii
GR
GR
Sevgili renci,
Elektrik enerjisi, evlerde ve i yerlerinde birok deiik ama iin kullanlabilen

yaygn bir enerji trdr. Gelecekte belki de btn binalar ve i yerleri gne hcreleri ya da
rzgr trbinleri kullanarak kendi elektrik enerjilerini retebilecektir. Ancak gnmzde,
dnyann ok byk blmnde termik, hidroelektrik ve nkleer santrallerin rettii elektrik
enerjisi, ihtiyac karlamaktadr.
Santrallerde retilen ve ehirlere, sanayi blgelerine insanlarn kullanm iin iletilen

elektrik enerjisi dairesel hareketle retildii iin sins erisi eklindedir ve bu formdaki
elektrik sinyallerine alternatif akm ya da ngilizce ksaltmasyla A.C denir.
Alternatif akm esaslar modlnde edineceiniz bilgiler, elektrik ve elektronik

teknolojisi alannda kariyer sahibi olmak isteyen herkesin edinmesi gereken ve daha sonra
karlaacanz karmak devre analizlerinde mutlaka kullanmanz gereken bilgilerdir.
Modl boyunca karlaacanz matematik ve trigonometrik eitliklerin okluu ylgnla
neden olmamaldr. Birka temel teoremin renilmesi veya tekrar gzden geirilmesi bu
modlde verilen bilgilerin kolaylkla zihninizde yer etmesine yardmc olacaktr.
1
2
RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akm ile ilgili temel bilgileri edinecek ve
alternatif akmn temel deerlerini lerek hesaplamalarn yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Alternatif akm retim ve iletim teknikleri hakknda aratrma yaparak
edindiiniz bilgileri snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.
Alternatif akmn elde edildii makineler olan alternatrler hakknda bilgi
toplayarak arkadalarnzla paylanz
Alternatif akm erisinin neden sinzoidal olduu hakknda bilgi toplayarak
edindiiniz bilgileri arkadalarnzla paylanz
Elektrikli cihazlarn prizlerin zerinde bulunan yazlarn (220Vac, 50hz vb.)
anlamlarn aratrnz.
1. ALTERNATF AKIM
1.1. Alternatif Akmn Tanm
Zaman ierisinde yn ve iddeti belli bir dzen ierisinde deien akma alternatif
akm denir. En bilinen A.C dalga biimi sins dalgasdr. Yine de farkl uygulamalarda
gen ve kare dalga gibi deiik dalga biimleri de kullanlmaktadr.
ekil 1.1: Doru ve alternatif akm

Doru akm ve alternatif akm devrelerinde akm ynleri ekil 1.1de grld
gibidir. D.C. gerilim kayna bulunan devrede akm retecin + kutbundan - kutbuna
doru diren zerinden geerek ular. A.C gerilim kayna bulunan devrede ise kaynan
sabit bir + ya da - kutbu yoktur. Kutuplar srekli deitii iin her kutup deiiminde
diren zerinden geen akmn da yn deiecektir. Bu ekilde zamana gre yn ve iddeti
3
deien akma alternatif akm denir. Alternatif akm n diren zerinden gemesini salayan
akmn
gerilim kaynana ise alternatif gerilim kayna denir.
ekil 1.2: Alternatif akm erileri
Bir alternatif gerilim kaynann ularndan birinin potansiyeli topraa gre sfr (0)
iken dier ucun potansiyeli srekli art (+) ve eksi ((-)) eklinde farkl deerler almaktadr.
Kaynan sfr potansiyelli ucu ntr olarak adlandrlrken dier u faz ya da canl u olarak
adlandrlmaktadr. ekil 1.2de farkl alternatif kaynaklarna ait gerilim erileri
grlmektedir.
retim ve iletim avantajlarnn dnda alternatif akm kullanmda da baz avantajlara

sahiptir. rnein alternatif akm makinelerinin daha basit yapda ve daha az bakm
gerektirmeleri ve doru akm ihtiyac olan cihazlar iin kolaylkla doru akma
evrilebilmesi alternatif akmn balca stnlkleridir. Doru akmn alternatif akma
dntrlmesi ilemi daha karmak ve daha pahaldr.
1.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi

Alternatif akm ya da gerilimin elde edilmesinde alternatr denilen aygtl
aygtlar
ar kullanlr.
nin elde edilmesi Resim 1.1 ve ekil 1.3te gsterilmitir.
Bir fazl alternatr modeli ve A.Cnin terilmitir.
4
Resim 1.1
1.1: Bir fazl alternatr modeli
Manyetik alan iinde tel ereve d
dnerken bir tam devir iin (360lik
lik dn iin)
geen sre T ise bu sre iinde akmn zamana bal deiimi, aadaki ekildeki gibidir.
Tel erevenin harekete balad an ile T/4 zaman aralnda akm, sfrdan pozitif
maksimum deerine ular. T/4 ile T/2 zaman aralnda akm maksimum deerinden en
kk deerine
erine iner. T/2 ile 3T/4 zaman aralnda sfrdan negatif maksimum deerine
ular. 3T/4 ile T zaman aralnda ise akm ters ynde maksimum deerinden balang
konumuna dner. Bylece tel ereve 360 360 dnm olur. Akm bu esnada iki kez yn
deitirir.
ekil 1.3: Manyetik alan iinde hareket eden iletken
5
ekil 1.4: A.C gerilimin retilmesi ve aktarlmas
A.C gerilim, elektrik santrallerinde ok daha byk alternatrler yardmyla retilir.
retilen bu A.C gerilim iletim hatlarnda meydana gelebilece
gelebilecek
k kayplar azaltabilmek iin
transformatrler ile ykseltilir. Gerilim ykseltilirken akm drlerek iletim hatlarnda
kullanlan iletkenlerin aplar da kltlm olur. Son kullancya ulatrlmadan nce bu
yksek gerilim tekrar transformatrler ile drlr. Bu sefer gerilim drlrken akm
ykseltilmi olur (ekil 1.4). ). Bu konuda ayrntl bilgi transformatrler konusunda
verilecektir.
1.3. Sins Dalgas

Alternatr ile A.C gerilim retilirken akm ynnn zamann bir fonksiyonu olarak
srekli deitiinden daha nce bahsedilmiti. Alternatr ile retilen bu alternatif akm ya da
gerilimin ekli sins dalgas (sinzoidal
sinzoidal sinyal) olarak isimlendirilir.
ekil 1.5: Sins dalgas

Sins dalgas alternatrn dairesel dnme hareketinden dolay oluan bir ekildir.
ekil 1.5 incelendiinde birim ember iinde dnme hareketini temsil eeden den birim vektr
layp
alang noktas emberin merkezidir. Sfr noktasndan (0o) balayp
grlebilir. Vektrn balang
o o
bir tam dnme hareketini yaptktan sonra tekrar balang noktasna (0 ya da 360 ) dnmesi
6
esnasnda vektrn ember zerinde kestii noktalar koordinat dzlemine aktarlr ve daha
sonra bu noktalar birletirilirse ortaya sins dalga ekli kacaktr. Sins sinyalinin
gsterildii dzlemde x ekseni hareket asn ya ada a zamann y ekseni ise oluan
alternatif akm ya da gerilimin genliini gsterir.
Birim emberde vektrn konumu (koordinat dzleminde x eksenine karlk gelir)

a, zaman ya da radyan cinsinden belirtilebilir. Tablo 1.1de belirli alarn radyan
karlklar verilmitir.
AI (derece) 0 30 45 60 90 180 270 360

RADYAN 0 /6 /4 /3 /2 2/3 2
Tablo 1.1: Belirli alarn radyan karlklar
1.3.1. Saykl
Saykl, alternatrn bir tam tur dnmesiyle meydana gelen dalga eklidir. Sins
dalgasnda bir saykl gerekletikten sonra sinyal kendini tekrarlamaya balar. ekil 1.6da
grld gibi bir saykl tespit edebilmek iin sins sinyalinde balang olarak kabul
edilen a deerinden (x dzleminde) 360 derece ileri ya da geri gidilir. Balang ve biti
noktalar arasnda kalan dalga ekli bir saykl gsterir.
ekil 1.6: Sins dalgasnda saykl

1.3.2. Periyot
Bir saykln gereklemesi iin geen sreye periyot denir. Periyot birimi saniye (s)dir
ve T ile gsterilir. ekil 1.7 incelendiinde periyodu T1 ile gsterilen sins sinyalinin bir
saykln 4 saniyede tamamlad yani periyodunun T1=4s olduu grlebilir. Periyodu T2 ile
gsterilen sins sinyali ise (ekil 1.8) bir saykln 2 saniyede tamamlamtr. Yani bu
sinyalin periyodu T2=2s olur.
7
ekil 1.
1.7: Sins dalgasnda periyot
ekil 1.8
1.8: Sins dalgasnda periyot
1.3.3. Alternans
Bir sins sinyalinde x ekseni referans olarak kabul edilirse sinyalin x ekseninin
zerinde kalan ksm pozitif (+) alternans, altnda kalan ksm ise negatif (-) alternans olarak
isimlendirilir.(ekil 1.9)
t(sn)
ekil 1.9
1.9: Sins dalgasnda alternans
8
1.3.4. Frekans
Frekans, sins sinyalinin bir saniyede tekrarlanan saykl saysdr. Bir A.C sinyalin
frekansndan bahsedebilmek iin o sinyalin bir periyoda sahip olmas gerekir. Dier bir
deyile bir A.C sinyal belirli bir saykl srekli tekrarlyorsa o sinyalin frekansndan sz
edilebilir.
Frekans periyodun matematiksel tersi olarak ifade edilir:

1
f
T
Bu denklemde f sinyalin frekansn belirtir ve birimi hertz (Hz)dir. En ok kullanlan
st katlar kilohertz (1KHz=103Hz), megahertz (1MHz=106Hz) ve gigahertz [(giga, ciga diye
okunur.) 1GHz=109Hz]dir. T periyottur ve birimi saniye (s)dir. rnek olarak ekil 1.7deki
sins sinyallerinin frekanslar aadaki gibi hesaplanr.
rnek 1: T1 = 0,25 s periyoda sahip sinyalin frekans:

1 100
f 4 Hz
0,25s 25
rnek 2: ekil 1.9daki sinyalin periyodu T2 = 0,5 s periyoda sahip sinyalin frekans:
1 10
f 2 Hz olacaktr.
0,5s 5
Frekans, A.C sinyalleri ifade edebilmek iin kullanlan ok nemli bir parametredir.
Bu nedenle frekansn ve dier A.C parametrelerinin iyi kavranmas ileride ska
karlalacak bu terimlerin karklk yaratmasnn nne geecektir.
Alternatif gerilim santrallerde retilir ve insanlarn kullanm iin evlere ve i yerlerine

tanr. Kullanlan bu sinyalin sabit bir frekans vardr. Avrupa lkelerinde ebeke
geriliminin frekans 50Hz, ABDde ise 60Hzdir. Yani evlerde kullanlan A.C gerilim
saniyede bir saykl 50 ya da 60 kez tekrar eden bir dalga eklidir.
1.3.5. Asal Hz
Sins sinyalinde asal hz, sinyalin saniyede radyan cinsinden ka salnm yaptn
gsteren bir parametredir. Asal hz (omega) ile gsterilir. Zamann bir fonksiyonu olarak
sins sinyalinin matematiksel olarak genel formu aadaki gibidir:
y (t ) A. sin(t )
9
Burada:
A : Sinyalin genliini, yani sinyalin alabilecei en byk gerilim deerini,
: asal hz,
: faz asn, yani t=0 anndayken sinyalin asal pozisyonunu belirtir.
2 . f asal hz ifade eder.
1.3.6. Dalga Boyu

Dalga boyu, sins sinyalinin iki sayklnn birbirinin ayn olan iki noktas (rnein
saykl balanglar) arasndaki uzaklktr. ile gsterilir.(ekil 1.10)
ekil 1.10: Sins dalgasnda dalga boyu

Dalga boyu aadaki formlle ifade edilir:
Burada:
: dalga boyunu, metre (m),
v : dalga hzn, metre/saniye (m/s),
f : sinyalin frekansn, hertz (Hz) ifade eder.
Elektromanyetik radyasyon ya da k serbest ortamda, k hzyla yani yaklak 3x

108 m/sn. hzla hareket eder. Havadaki ses dalgalarnn hz ise oda scaklnda ve atmosfer
basncnda 343 m/sndir.
rnek 1.3 100MHz frekansa sahip elektromanyetik (radyo) sinyalinin dalga boyu:
3.10 8
3m olarak bulunur.
100.10 6
10
1.4. Alternatif Akm Deerleri
A.Cde
de sinyalin genlik deeri srekli olarak deitiinden akm ve gerilim deerleri
iin birden ok ifade belirlenmitir. Pratikte A.C iin ani deer, maksimum deer, ortalama
deer ve etkin deer olmak zere eitli parametreler kullanlmaktadr.
1.4.1. Ani deer

Sins ekline sahip ve iddeti srekli deien alternatif akm ya da gerilimin herhangi
bir t anndaki genlik deerine ani deer denir. (ekil 1.11)Ani Ani deerler kk harflerle
gsterilir. Ani gerilim v ile ani akm ise i ile gsterilir. Ani deerler u ekilde ifade
edilir:
Akmn ani deeri:

i I m . sin t
Gerilimin ani deeri:

v Vm . sin t
Burada Vm ve I m , gerilim ve ak
akmn maksimum deerleridir.
ekil 1.111: Sins dalgasnda ani deer
rnek 1: f 50 Hz frekansa sahip ve maksimum deeri Vm 220V A.C gerilimin

t 20ms anndaki ani deeri bulunmak
unmak istenirse;
v Vm . sin t 220. sin(2 .50.2 / 100) 220. sin(2 ) 0V olarak bulunur.

( sin 2 sin 360 0 dr)
rnek 1: Bir alc ularndaki 50 Hzlik gerilimin maksimum deeri 310 Vtur. Alc
ularnda t = 0,00166s anndaki gerilimin
limin ani deerini hesaplayalm.
360. f 360.50 18000

v Vm. sin t 310 . sin(18000 .0,00166 ) 310 . sin( 30) 310.0,5 155V
11
1.4.2. Maksimum Deer
Maksimum deer, alternatif akm ya da gerilimin ani deerlerinin en bydr.
Gerilimin maksimum deeri Vm , akmn maksimum deeri I m ile gsterilir. Sins dalga
ekline sahip alternatif akm ya da gerilim, pozitif maksimum deerini ( Vm , I m ) 90o ya da
/2de, negatif maksimum deerini ( Vm , I m ) ise 270 o ya da 3/2de alr.(ekil 1.12)
ekil 1.12: Sins dalgasnda maksimum deer

Sins dalgasnda pozitif ve negatif maksimum deerler arasndaki genlik deerine
tepeden tepeye gerilim denir ve Vpp ( pp, ngilizce peak to peak pik tu pik diye okunur-
teriminin ksaltmasdr) olarak isimlendirilir. (ekil 1.13)Pozitif maksimum deer +Vp,
negatif maksimum deer de -Vp olarak da isimlendirilir.
ekil 1.13: Sins dalgasnda Vpp ve Vp deerleri
12
1.4.3. Ortalama Deer
Sins dalgasnn ortalama deeri hesaplanmak istenirse btn periyotlar birbirinin
ayns olduundan sadece bir periyodun ortalama deerini bulmak yeterli olacaktr. Ancak
ekil 1.14te grld gibi ortalama deer hesaplanrken periyot boyunca btn genlik
deerleri toplanmal ve hesaba katlan genlik saysna blnmelidir. Toplama ilemi
yapldnda periyodun yars pozitif, dier yars da negatif deerler aldndan sonu sfr
kacaktr.
ekil 1.14: Sins dalgasnda ortalama deer

Ancak pratikte A.C bir gerilim kaynann ularna yk olarak bir diren balanrsa
akmn yn diren zerinden yaylan sy etkilemez. Is sadece akmn iddetine baldr.
Bu nedenle uygulamada A.C akm ya da gerilimin ortalama deeri bulunurken btn
alternanslar pozitif olarak kabul edilir (ekil 1.15) ve hesaplama buna gre yaplr.
ekil 1.15: Sins dalgasnda ortalama deer
ekil 1.14teki sadece pozitif alternansn ortalama deeri hesaplanacak olursa da
Vort 0,636.Vm
I ort 0, 636.I m eitlikleri elde edilir.
13
Vort ifadesi yerine Vavg (avg/ average evrc diye okunur.) ifadesi de kullanlabilir.
rnek 1: ekil 1.15teki sins sinyalinin maksimum deeri 10V ise bu sinyalin
ortalama deerini hesaplayalm.
Vort 0,636.Vm 0,636.10 6,36V olarak bulunur.
1.4.4. Etkin Deer

Etkin deer, A.Cnin bir alc zerinde yapt ie eit i yapan D.C karldr. rnek
olarak belirli bir zaman aralnda bir stcya verilen alternatif akmn salad s miktarn
elde etmek iin ayn stcya ayn srede uygulanan doru akmn deeri alternatif akmn
etkin deeridir.
ekil 1.16: Sins dalgasnda etkin (efektif) deer

ekil 1.16da etkin deeri 10V olan bir alternatif gerilim kayna ve 10V D.C gerilim
kayna ularna 50W deerinde bir lamba balanmtr. Bu gerilim kaynaklarndan her ikisi
de lamba zerinden 5A RMS akm geirir ve direnler zerinde 50W g etkisi yaratr.
Dolaysyla her iki diren de ayn miktarda k enerjisi yayar.
A.C ampermetrede llen akm ve A.C voltmetrede llen gerilim etkin deerdir.
Etkin gerilim V ya da Veff (Ve) ile ve etkin akm deeri ise I ya da Ieff (Ie) ile gsterilir.
Alternatif akm veya gerilim deeri sylenirken aksi belirtilmediyse sylenen deer etkin
deeri ifade eder.
RMS=Karesel ortalama deer (root mean square) anlamna gelir ve etkin deer, efektif
deer olarak da isimlendirilir.
rnein, ebeke gerilimi 220V denildiinde bu deer ebeke geriliminin etkin

deeridir.
Sins dalgasnn etkin deeri aadaki gibi hesaplanr:

Veff 0,707.Vm
I eff 0,707.I m
14
rnek 1: 10V maksimum deere sahip bir gerilim kayna 1 diren ile seri
balanmsa diren zerindeki gerilimin RMS deeri;
Veff 0,707.Vm 0,707.10 7,07V
Diren zerinden geecek akmn RMS deeri ise;

Veff 7,07V
I eff 7,07 A olarak bulunur.
R 1
rnek 2: ehir ebeke gerilimi 220 V olduuna gre maksimum deeri hesaplanacak
olursa;
Veff 220V
Veff 0,707.Vm Vm 311,17V olarak bulunur.
0,707 0,707
ekil 1.17 incelendiinde kare ve gen dalga ekillerine sahip ve her ikisinin de
maksimum deeri 10V olan sinyallerin ayn diren ularna uyguland grlmektedir. Kare
dalgada Veff V p , gen dalgada ise Veff 0,577.V p olduundan ularna kare dalga
uygulanan diren daha fazla s yayacaktr.
Sins, kare ve gen dalgalarda etkin deer eitlikleri incelendiinde, byklk

bakmndan sralamann kare dalga, sins dalgas ve gen dalga eklinde olduu
grlecektir.
Sins dalgasnda Veff 0,707.V p olduunu hatrlaynz.
ekil 1.17: gen ve kare dalgada etkin deerler
15
1.5. Alternatif Akmn Vektrlerle Gsterilmesi
Bir yn, dorultusu ve iddeti (genlii) olan byklklere vektrel byklkler denir.
Vektrel byklklerr aritmetik olarak toplanamaz
toplanamaz. Alternatif akmn sins erisi ve eriler
arasndaki a farklar dikkate aldnda, alternatif akmn da vektrel bir byklk olduu
kolaylkla anlalabilir.(ekil 1.18)
ekil 1.18: Vektr gsterimleri

D.C bir gerilim kaynann genlik deeri ya da bir direncin ohm cinsinden deeri birer
skalar byklktr. A.C bir gerilim kaynann genlik deeri ise hem byklk hem de yn
gsterilmesi gerektii iin vektrel bir byklktr.
ekil 1.19:: Sins dalgasnn vektrlerle gsterimi

16
Bir doru akm devresinde devre elemanlarndan geen akm ya da elemanlar zerinde
den gerilim deerleri skaler byklklerdir. Alternatif akm devrelerinde ise akm ve
gerilim deerleri devre elemanlarnn cinslerine bal olarak skaler ya da vektrel olabilir.
ayet bir alternatif akm devresinde yalnzca sabit direnler varsa akm ve gerilim deerleri
skaler; sabit direnlerin yannda bobin ya da kapasitr(ler) bulunuyorsa bu devrede akm ve
gerilim deerleri vektrel byklklerdir.
Alternatif akm devrelerinde bobin ve kapasitrler faz farkna neden olurlar.

Aralarnda faz fark bulunan akm ve gerilim deerleri aralarnda belli bir a bulunan
vektrlerle ifade edilirler. Bu konuda ayrntl bilgi devre hesaplamalarnda verilmitir.
ekil 1.19da farkl sins sinyalinin vektrlerle gsterimi verilmitir. Sins

sinyallerinin nn de pozitif alternans 0ode balamtr. Bu nedenle her birinin vektr
ayn dorultudadr. Ancak vektrlerin uzunluklar farkldr. Genlii (maksimum deeri) en
byk olan sinyalin vektr en uzundur.
1.5.1. Sfr Faz

Eer sins sinyali t=0 annda, x ekseni referans olmak zere sfr genlik deerinden
balayarak pozitif ynde artyorsa bu sinyale sfr fazl sins sinyali denir. asal hz ile
saat ibresinin tersi ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile yapt a sfr
ise bu vektre sfr faz vektr denir.(ekil 1.20)
ekil 1.20: Sfr fazl sins sinyali

1.5.2. leri Faz
Eer sins sinyali t=0 anndan nce, x ekseni referans olmak zere pozitif genlik
deerinden balayarak pozitif ynde artyorsa bu sinyale ileri fazl sins sinyali denir.
asal hz ile saat ibresinin tersi ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile
yapt a sfrdan byk ise bu vektre ileri faz vektr denir. ekil 1.21de sins sinyali,
sfr fazl sins sinyalinden (alfa) as kadar ileri fazdadr.
17
ekil 1.21: leri fazl sins sinyali
1.5.3. Geri Faz
Eer sins sinyali t=0 anndan sonra, x ekseni referans olmak zere negatif genlik
deerinden balayarak pozitif ynde artyorsa bu sinyale geri fazl sins sinyali denir.
asal hz ile saat ibresinin tersi ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile
yapt a sfrdan kk ise bu vektre geri faz vektr denir. ekil 1.22de sins sinyali,
sfr fazl sins sinyalinden as kadar geri fazdadr.
ekil 1.22: Geri fazl sins sinyali
1.5.4. Faz Fark

Faz fark, iki ya da daha ok sinyalin fazlar arasndaki ilikidir. Sins ekline sahip
iki sinyalin faz farkndan bahsederken iki sinyalden birinin dierinden ileride ya da geride
olduu belirtilir ve bu fark a, radyan veya zaman cinsinden llendirilir. ekil 1.23te A
ve B gibi iki sins sinyali arasndaki faz ilikileri ve vektrel gsterimleri verilmitir.
18
ekil 1.23: A ve B sinyallerinin faz ilikisi
1.6. Alternatif Akmn Etkileri

Alternatif akmn etkileri doru akma kyasla farkldr. Bunun nedeni, alternatif akm
genliinin yn ve iddetinin srekli deimesidir. Bobinli ve kapasitrl devrelerde
alternatif akmn etkileri akmn frekans ile dorudan ilikilidir.
1.6.1. Is Etkisi
Elektrik enerjisinin s etkisinden bahsedebilmek iin nce iletkenlerin direnleri
zerinde durmak gerekir. Her iletkenin ap, uzunluu ve yapld malzemenin zdirenci ile
ilikili bir direnci vardr. Bu iletkenden elektrik akm getii zaman eer iletken akm
geiine fazla zorluk gsteriyorsa bu zorluk iletken zerinde s enerjisi olarak ortaya kar.
19
Resim 1.2: Elektrikli stclar
Alternatif akmdan klasik stma cihazlarndan faydalanld gibi fazl akmla
alan ark frnlar ve indksiyon
ndksiyon frnlarnda da faydalanlmaktadr.
Resim 1.3:: Bir ark frnnda ergitme ilemi

Ark frnlar demir ve elik ergitme ilerinde kullanlr (Resim 1.3). Bu frnlarn
alma prensibi elektrot-elektrot
elektrot ya da elektrot
elektrot-malzeme
malzeme arasndaki arklara dayanmaktadr.
Endksiyon frnlarnda ise eitli dzeneklerle akmn frekans ykseltilir. Istlacak

madde byk bir bobinin ierisinde duracak ekilde yerleti
yerletirilir.
rilir. Bylece malzeme bir
transformatrn tek sipirlik sekonder sargs durumuna geer (Resim 1.4).
Bobinden yksek frekansl akm geirilince malzemede indksiyon gerilimi oluur ve

bu gerilim de malzemeden yksek deerli akmlar (fuko akm) dolatrr. Malzemenin
eme snr, hatta eriyebilir de (Resim 1.4). Endksiyonla
elektriksel direncine gre malzeme
stmann en nemli avantaj klasik stmaya gre daha az zamanda daha fazla stmann
gerekleebilmesidir.
20
Resim 1.44: ndksiyon frnyla stma
1.6.2. Kimyasal Etkisi

Alternatif akmla, doru akmla yapld gibi elektrol
elektroliz
iz ileminden faydalanlamaz.
Bunun nedeni alternatif akmn srekli yn deitirmesidir.
ekil 1.24
.24: Alternatif akmla elektroliz
ekil 1.24te
te grld gibi alternatif akm pozitif ynde geerken anyonlar ((- ykl
iyonlar) kaynan faz ucuna bal elektroda giderken katyonlar ise kaynan nt
ntrr ucuna bal
elektroda gider. Alternans
ernans deitiinde yani negatif alternansa geildiinde akmn yn
deieceinden iyon hareketi bu defa tam tersi ynde olur.
21
Alternatif akmla elektrolizde elektrot cinsleri ve elektrolitik sv uyumu saland
takdirde baz gazlarn elde edilmesi mm
mmkn
kn olabilse de sistemin verimi, doru akmla
kyaslanamayacak kadar dk olur. Bu nedenle de gaz ayrtrma ilemlerinde alternatif
akmla elektroliz kullanlmaz.
Metallerin arlatrlmas, sertletirilmesi ya da kaplanmas ilemleri ise alternatif

akmla elektrolizle gerekletirilemez. Yukardaki ekilde de grld gibi bir metalden
kopan iyonlar akmn bir sonraki alternansnda geri metale dneceklerdir.
Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi alternatif akm kimyasal olarak

depolanamaz.
1.6.3. Manyetik Etkisi

Bir elektromknats bobininden doru akm geirildiinde akmn ynne bal olarak
elektromknatsn kutuplar sabittir. Bir kutbu doal mknatsn bir kutbunu ekerse dier
kutbu doal mknatsn ayn kutbunu iter.
ternatif akm geirildiinde ise telin etrafnda srekli iddeti ve yn

Bir telden alternatif
deien bir manyetik alan oluur. Bu nedenle bir elektromknats bobininden alternatif akm
geirilirse elektromknatsn kutuplar srekli yer deitirir.
Resim 1.
1.5: eitli transformatrler
Alternatif akmda bir elektromknats kutuplarnn srekli yer deitirmesi
elektromknatsn metal ve alamlarn ekmesinde bir sorun tekil etmez. Bu konuda doru
akmdan tek fark elektromknats nvesinin tek para deil de birer yz yal tlm metal
yaltlm
saclarn preslenmesi ile yaplmasdr.
22
Resim 1.6: Motor
Alternatif akmn bu karakteristik zelliinden en ok transformatrler ve asenkron
motorlarda faydalanlr. Is etkisi konusunda belirtildii gibi indksiyon frnlar da alternatif
akmn manyetik etkisi ile alr.
23
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamalar yaparak Alternatif akm temel deerlerini lebilecek ve
hesaplamalarn yapabileceksiniz.
Transformatrl uygulama devresi

lem Basamaklar
ekildeki devre iin gerekli olan malzemeleri ve cihazlar hazrlaynz ve devreyi

breadboard zerine kurunuz.
Deney emasnda verilen devreye ait byklkleri hesaplayarak sonular gzlem
tablosuna kaydediniz.
IR VR
Hesaplanan
Deney emasnda verilen devrenin giriine 220V 50Hz A.C uygulaynz.

Devreden geen akm ve diren zerine den gerilimi lerek sonular gzlem
tablosuna kaydediniz.
I VR
llen
Hesaplama ve lm sonularn devre elemanlarnn toleranslarn da gz nnde

bulundurarak kyaslaynz.
neriler
Devreyi kurmadan nce devre elemanlarn lerek kontrol ediniz.

Hesaplama yaparken hesap makinesi kullannz ve hata yapmamaya dikkat ediniz.
lm yapacanz voltmetre ve ampermetrenin A.C konumunda olduundan emin
olunuz.
24
Transformatrl uygulama devresi
lem Basamaklar
ekildeki devre iin gerekli olan malzemeleri ve cihazlar hazrlaynz ve devreyi

breadboard zerine kurunuz.
Osilaskop ekrannda grnty tam olarak grmek iin gerekli ayarlar yapnz.
Osilaskop ekranndaki grnty iziniz.
Volt/Div, Time/Div ve prob deerlerini not alnz.

Volt/Div:..
Time/Div:.
Prob kademes: 1x 10x
Voltmetrede okunan deeri not alnz.
Devrenin enerjisini kesiniz.
Osilaskop grntsne gre sinyalin periyodunu ve frekansn hesaplaynz.
Osilaskop grntsne gre sinyalin tepeden tepeye, maksimum ve etkin gerilim
deerlerini hesaplaynz.
Voltmetrede ltnz deerle nceki ilem basamanda bulduunuz deerleri
karlatrnz.
neriler
25
gvenlii tedbirlerini alnz.
Osiloskop kullanm ile ilgili bilgilerinizi tazeleyiniz.
A.C voltmetrenin etkin deer ltn hatrlaynz.
Sinyal grnts ve Time/div bilgisini kullanarak periyodu (T) daha sonra f=1/T
formln kullanarak frekans hesaplaynz.
Sinyal grnt ve Volts/div bilgisini kullanarak tepeden tepeye gerilimi hesaplaynz.
Vm=Vpp/2 ve Veff=Vm.0707 formllerini kullanarak maksimum ve etkin gerilim
deerlerini hesaplaynz.
26
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin

Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. Alternatif akmda temel deerlerin lmn ve hesaplamalarn
yapabildiniz mi?
2. Alternatif akm vektrel olarak gsterebildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
27
LME VE DEERLENDRME
LME DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Zaman ierisinde yn ve iddeti deien akma ne denir?
A) Alternatif Akm B) Eri Akm C) Dzgn Akm D) Doru Akm
2. Aadakiler hangisi ehir ebekesinde kullanlan alternatif akm sinyalidir?
A) Testere B) Sins C) gen D) Kare
3. Aadakilerden hangisi alternatif akmn avantajlarndan deildir?
A) Kolay retilmesi B) Kolay depolanmas

C) Kolay drlmesi D) Kolay ykseltilmesi
4. Pozitif ve negatif alternans bir oluturur. ifadesinde bo braklan

yere aadakilerden hangisi gelmelidir?
A) Periyot B) Frekans C) Hertz D) Saykl
5. Pozitif alternansn 0,1msde tamamlayan alternatif akmn periyodu hangisidir?
A) 2s B) 0,1s C) 0,2s D) 1s
6. Periyodu 10 ms olan alternatif akmn frekans ka hertzdir?
A) 100Hz B) 50Hz C) 1000Hz D) 20Hz
7. 50 Hzlik alternatif akmn bir periyodu ne kadar srer?
A) 20 ms B) 50 ms C) 25 ms D) 1 s
8. Etkin deeri 20V olan alternatif akmn maksimum deeri ka volttur?
A) 20 V B) 10 2 V C) 20 2 V D) 10 V
9. Etkin deeri 20 V olan alternatif akmn ortalama deeri olarak ka volttur?
A) 10 V B) 12,56 V C) 18 V D) 25 V
10. Alternatif akmn aadaki etkilerinden hangisi uygulamada kullanlmaz?
A) Manyetik etkisi B) Is etkisi C) Ik etkisi D) Kimyasal etkisi
28
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
29
RENME FAALYET2
RENME FAALYET-22
AMA
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akmda bobin ve kondansatr devrelerini

kurarak sonularn deerlendirebilecek, alternatif akmda diren, bobin, kondansatrlerin
seri-paralel devrelerini kurarak bu devrelerde lme ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Bobin ve kondansatr elemanlarnn A.C devrelerdeki davranlarn aratrnz

ve ulatnz sonular snf ortamnda arkadalarnzla tartnz.
Bobinler iin endktans ve kondansatrler iin kapasitans kavramlarn,
kapasitans ve endktans etkileyen fiziksel faktrleri aratrarak snf ortamnda
arkadalarnzla tartnz.
Evde kullanlan prizler ile sanayi tesislerine kullanlan prizler niin farkldr?
Elde ettiiniz sonular rapor hlinde sununuz.
2. ALTERNATF AKIM DEVRELER

Bildiiniz gibi alternatif akm srekli yn ve iddeti deien bir akmdr. Alternatif
akmda baz devre elemanlar (bobin, kapasitr, yar iletken devre elemanlar) doru akm
devrelerinde olduundan farkl davranrlar.
Bu konuyu basit bir rnekle aklayabiliriz. rnein bir kapasitr doru akm
devresinde zerinden geen akmn miktarna bal olarak belli bir zaman sonra dolar.
Dolduktan sonra da zerinden akm geirmez. Oysa alternatif akm devresinde akm srekli
yn deitirdiinden bir kapasitrden srekli akm geer.
imdi bobin ve kapasitrn alternatif akm devrelerindeki karakteristik zelliklerine

daha yakndan bakalm.
2.1. A.C Devrelerde Bobinler

Bobinler alternatif akmdaki zelliinden dolay A.C motorlar, transformatrler,
dorultma devreleri, floresan lambalar, endksiyon frnlar vb. yerlerde ve elektroniin
farkl dallarnda farkl amalar iin kullanlmaktadr.(Resim 2.1)
30
2.1.1. Endktans
Bobin doruru akma kar devreye enerji verildii ilk anda nispeten byk bir bir
zorluk gsterir. Ancak ksa bir sre sonra bu zorluk telin direncinden ibaret olur. Bir
ir bobin
ularna alternatif akm uygulandnda ise durum byle olmaz. Alternatif aakm km bobin
ularnda yn ve iddeti srekli deien bir manyetik alan oluturur. Bu manyetik alan
bobin zerinden geen akm ynne ters ynde bir akm geirmek ister. Bu nedenle bobin
ularnda akm aniden ykselmez. Buna telin endktans etkisi ya da bobi bobinin
nin endktans
denir. Endktans birimi Henry (H)dir. Uygulamada Hnin ast katlar kullanlr.
1 mili Henry = 1mH = 10-3H ya da 1H = 103mH

1 mikro Henry = 1H = 10-6H ya da 1H = 106 H
ayet bobinden geen akm sabit bir akmsa bobin etrafnda oluan man
manyetik
yetik alann
iddeti de sabittir. Bir bobinden geen akm deikense bobinde oluan alan iddeti de
deiken olacaktr. Bir bobin, kendi deiken alannn etkisi ile kendi zerinde bir EMK
(elektromotor kuvvet) indkler. ndklenen bu EMKye zt EMK denmek
denmektedir.
Endktans, bir bobinin fiziksel zellikleri ve zerinden geen akmn deiim hzna
(amper/saniye) bal olarak zerinde enerji depolama ya da kendi zerinde EMK endkleme
kapasitesi olarak da tanmlanabilir.
Resim 2.1: eitli bobinler

Bir bobinin endktans aadaki gibi hesaplanabilir:
.N 2 . A
L

Bu formlde;
L : Bobin endktansn, Henry ((H),
: Manyetik geirgenlii Henry/metre (H/m),
N : Sarm saysn,
A : Bobin kesit alan,, santimetrekare (m2),
31
: Tel uzunluunu,, santimetre (m) ifade eder.
rnek 1: Nvesinin bal geirgenlii r 200 olan bir bobinin sarm says
N 10 , bobin kesit yarap r 1 cm, tel uzunluu 10cm havann manyetik
geirgenlii o 1,256.10 6 H / m ise
A .r 2 3,14.0.012 314.10 6 cm 2
r . o 200.1,256.10 6 251.10 6 H / m 251.10 4 H / cm
.N 2 . A 251.10 4.100.314.10 6
L 78,81H
10
olarak bulunur.
2.1.2. A.Cde
de Gsterdii zellikler
Bobinin alternatif akmn deiimine kar zorluk gsterdiinden daha nce
bahsedilmiti. ekil 2.1dekiki saf endktif devre incelenecek olursa bobin geriliminin
gerilimi
devrenin toplam gerilimine, bobin akm
akmnn da devrenin akmna eit olduu grlr.. Ancak
bobin gerilimi ve akm arasnda faz fark vardr. ekil 2.1deki deki vektr diyagramda
obin akm bobin geriliminden 90 ( / 2 ) geridedir.
gsterildii gibi bobin o
ekil 2.1: Saf endktif devre

Saf endktif devrede akm ve gerilimin dalga ekilleri ekil 2.2de gsterilmitir.
Burada kaln srekli izgi v L bobinin ani gerilimini, ince srekli izgi ise i L bobinin ani
akmn ifade eder. i L bobin akm v L bobin geriliminden 90O geridedir.
Saf endktif devrede ani g ani akm ve ani gerilim deerlerinin arpmyla ( p v.i )
bulunur. ekil 2.2 incelenecek olursa ani akm ve ani gerilimin her ikisi de pozitif veya
negatif olduunda ani gcn pozitif, herhangi birinin negatif olduunda ani gcn negatif ve
herhangi birinin sfr olduunda ani gcn sfra eit olduu grlebil
grlebilir.
32
ekil 2.2:: Saf endktif devrede akm
akm, gerilim ve g dalga ekilleri
Her bobin, alternatif akm devrelerinde frekansla doru orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence endktif reaktans denir. Endktif reaktans X L ile
le gsterilir ve
birimi ohm ( ) dur. A.C devrelerde endktif reaktans;
X L 2 . f .L forml ile hesaplanr.
Burada;
X L :endktif reaktans, ohm ( ),
f : A.C geriliminin frekansn, Hertz ( Hz ),
L : bobin
bin endktansn, Henry ( H ) ifade eder.
rnek 1: ekil 2.3te

te grlen devrede bobinin endktif reaktans ve devre akm
hesaplanmak istenirse;
ekil 2.3: A.C bobin devresi
X L 2 . f .L 2.3,14.50.10.10 3 3,14
V 10
I 3,18 A olarak bulunur.
X L 3,14
33
2.1.3. A.Cde
de Seri ve Paralel Balantlar
Bobinlerin A.C devrelerde seri ve paralel balantlarnda e deer endktanslar ve
endktif reaktanslar, diren devreleriyle ayn yntemlerle hesaplanr.
Alternatif akm devrelerine bobinler devreye seri balandklarnda devrenin toplam

endktans her bir bobin endktansnn toplanmas ile bulunur.
ekil 2.4:: Seri bal bobinlerin devrede

devredeki toplam endktans
ekil 2.4tee grld gibi seri bir devrenin toplam endktansn bulmak iin
devredeki bobinlerin endktanslar toplanarak bulunur.
L L1 L2 Ln
rnek 1: ekil 2.4teki
eki devrede bobinin endktanslar sras ile L1 = 2mH, L2=
2.10-2 H ve L3 = 5 mH eklindedir. Devrenin to
toplam endktans hesaplanacak olursa;
L2 = 2.10-2H = 2.10-2.1000 = 20mH
L = L1 + L2 + L3 = 2 + 20 + 5 = 27mH elde edilir.
Bir devredeki paralel bal bobinlerin toplam endktans, paralel bir diren devresinin
toplam direncinin bulunduu gibi bulunur. Yani bobinler devreye paralel balanrsa
bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans, endktans deerlerinin terslerinin
toplanmas ile bulunur. Bu nedenle toplam endktans en kk endktans deerine eit ya da
daha kk olur.
ekil 2.5: Paralel bal bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans

ekil 2.5tee grld gibi, bir devredeki toplam endktansn tersi (1 / L) devredeki
bobin endktanslarnn terslerinin toplamna eittir.
34
1 1 1 1

L L1 L2 Ln
rnek: 2.5teki
eki devrede bobinin endktanslar sras ile 2 mH, 4 mH ve 6 mHdir.
Devrenin
enin toplam endktans hesaplanacak olursa;
Cevap:
1 1 1 1 1 1 1 7

L L1 L 2 L3 2 4 6 12
(2) (3) (2)
1 7 12
L.7 1.12 L 1.71 mH olarak bulunur.
L 12 7
2.1.4. Nvenin Endktansa Etkisi

Endktans
s etkileyen faktrlerden biri
biri, bobinin zerine sarld nvedir. Nvenin
manyetik geirgenlii artarsa bobin zerinde oluan manyetik alan iddeti artacandan
endktans da artar. rnein yumuak demir nve zerine sarlan bir bobinin zerinde oluan
manyetik alan izgileri says, nve
ve olarak hibir malzeme kullanlmayan, yani nvesivesi hava
olan bir bobin zerinde oluan manyetik alan izgiler
izgileri saysndan daha fazladr.(ekil
(ekil 2.6)
Nvenin endktansa etkisi, nvenin manyetik geirgenlii ile doru orantldr.
ekil 2.6: Hava nveli ve demir nveli bobinler
Malzeme /(H /m ) r Uygulama

Ferrit U60 10-5 8 UHF bobinleri
Ferrit M33 9,42.10-4 750 Rezonans devresi
Nikel (%99 saf) 7,54.10-4 600 --
Ferrit N41 3,77.10-3 3000 G devreleri
Demir (% 99,8 saf) 6,28.10-3 5000 --
Ferrit T38 0,0126 10000 Geni bant transformatrler
Silikon GO elik 0,0503 40000 Dinamolar, transformatrler
Spermaloy 1,26 1000000 Kayt kafalar
Tablo 2.1:
1: Manyetik malzemelerin geirgenlik deerleri ve kullanm alanlar
35
2.2. A.C Devrelerinde
de Kapasitrler
D.C. akm devrelerinde akm depolama zellii bulun
bulunan kapasitrler A.C devrelerde
akm ynnn ve iddetinin srekli deimesinden dolay bu ilev iin kullanlmaz
kullanlmaz. A.C
devrelerde kapasitrlerden kompanzasyon sistemlerinde, el elektronikte
ektronikte filtre ve seici
devrelerde faydalanlr.(Resim 2.2)
Resim 2.2: eitli kapasitrler
2.2.1. Kapasitans
Kapasitans, elektronikte ykleri depo edebilme kabiliyeti ya da elektrik enerjisinin
depolanmasnda bir l olarak tanmlanabilir. Elektrik ik enerjisini depolayabilme zelliine
sahip devre elemanlarna da kapasitr ya da kondansatr denir. Elektrik enerjisini
kullanmaktr.( ekil
depolayabilmenin en yaygn yntemi birbirine paralel iki metal plaka kullanmaktr.
Bu ekilde bir kapasitrde depolanan ele
2.7)Bu elektrik
ktrik enerjisi plakalarn yzey alan ile doru
orantl, plakalar aras mesafe ile ters orantldr. Kapasitans birimi Farad (F)dr
A.C devrelerde kapasitrler elektrik yklerini arj etme zelliklerinden dolay

gerilimdeki deiimlere
mlere kar zorluk gsterir.
ekil 2.7
2.7: Paralel plakal kapasitr
36
Paralel plakal bir kapasitr iin kapasitans deeri:
A
C . forml ile hesaplanabilir.
d
Bu formlde:
C : Kapasitans deerini, Farad (F),
: Plakalar arasndaki yaltkan malzemenin dielektrik katsaysn
katsaysn, Farad/metre (F/m)
F/m),
A : Plakalarn alann, metrekare ((m2),
d : Plakalar aras mesafeyi, metre ((m), ifade eder.
rnek 1: Alan 0,1m2 olan plakalarn birbirine uzakl 0,01 m ve plakalar arasnda
bal dielektrik katsays 2 olan bir malzeme (havann dielektrik katsays
0 8,854.10 12 F / m ) varsa kapasitans deeri aadaki gibi hesaplanabilir.
k . 0 2.8,854.10 12 17,708.10 12 F / m
A 0,1
C . 17,708.10 12. 17,708.10 11 F 0,177 nF
d 0,01
2.2.2. A.Cde Gsterdii zellikler

Kapasitrler A.C gerilimin dedeiimine kar zorluk gsterir. ekil 2.8deki
ki saf
kapasitif devrede kapasitr zerindeki geen akm toplam devre akmakmdr
dr ve kapasitr
gerilimi kaynak gerilimine eittir. Ancak kondansatr gerilimi devr
devree akm ile ayn fazda
deildir. Gerilim akm 90o geriden takip eder. Bu durum, ekil 2.8de vektrel olarak
gsterilmitir.
ekil 2.8: Saf kapasitif devre

ekil 2.9 incelendiinde 0Ode kaln srekli izgi ile gsterilen geriliminin (v) pozitif
alternans balangcnda olduu, ince srekli izgi ile gsterilen akmnn ( i ) ayn noktada
maksimum tepe deerine ulat grlmektedir. Faz fark 90Odir ve gerilim akmdan
geridedir.
37
ekil 2.9: Saf kapasitif devrede akm, gerilim ve g dalga ekilleri
Saf kapasitif devrelerde akm, gerilim ve g ilikisi saf endktif devrelerle ayndr.
Ani g, ani akm ve ani gerilimin arpmna eittir ( p v.i ). Akm ve gerilimden
(ekil 2.9)Ani
herhangi birisi sfr olduunda g sfr, herhangi birisi nega
negatif
tif olduunda g negatif ve her
ikisi de pozitif olduunda g pozitif olur. Gcn pozitif olmas kapasitrn devreden g
ektii, negatif olmas da devreye g verdii anlamna gelir.
Her kapasitr, alternatif akm devrelerinde frekansla ters orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence kapasitif reaktans denir. Kapasitif reaktans X C ile gsterilir ve
birimi ohm ( ) dur. A.C devrelerde kapasitif reaktans;
1
XC = forml ile hesaplanr.
2 . f .C
Burada;
X C :Kapasitif reaktans, ohm ( ),
f : A.C geriliminin frekansn, Hertz ( Hz ),
C : Kapasitans, Farad ( F ) ifade eder.
rnek 1: ekil 2.10da grlen devrede kondansatrn kapasitif reaktans ve devre
akm hesaplanmak istenirse;
ekil 2.10
2.10: A.C kondansatr devresi
38
1 1 1 103
XC 31,84
2 . f .C 2.3,14.50.100.106 6,28.5.103 31,4
V 10
I 314mA olarak bulunur.
X C 31,84
2.2.3. A.Cde Seri ve Paralel balantlar

Kondansatrlerin A.C devrelerde seri ve paralel balantlarnda e deer kapasitanslar
ve kapasitif reaktanslar aadaki gsterildii gibi hesaplanr.
Seri balant
ekil 2.11:: Seri kapasitr devresinde e deer (toplam) kapasite

Kapasitrler seri balandklarnda devrenin e deer (toplam) kapasitesi, her bir
kapasite deerinin terslerinin
slerinin toplanmas ile bulunur (ekil 2.11).
1
C
1 1 1

C1 C 2 Cn
rnek 1: ekil 2.11deki kapasitr deerleri srasyla 3F, 6F ve 9Fdr.
Fdr. Devrenin
toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
1 1 1 1 18
C C 1,63F
1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 11

C1 C 2 Cn 3 6 9 3 6 9 18
( 6) ( 3) (2)
olarak bulunur.
Paralel balant
Paralel balantda toplam kapasite, kapasiteler toplanarak bulunur.
39
ekil 2.12:: Paralel kapasitr devresinde e deer (toplam) kapasite
C C1 C 2 C
rnek 1: ekil 2.12deki
deki kapasitr deerleri srasyla 10
10F, 150F ve 220Fdr.
Fdr.
Devrenin toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
C C1 C2 C3 10F 150 F 220 F 380F olarak bulunur.
2.3. Alternatif Akm Devre eitleri

2.3.1. Seri Devreler
Seri R-L devresi
Seri R-L
L devresinde diren ve bobin elemanlar A.C gerilim kayna ile seri balanr.
Toplam gerilim diren ve bobin gerilimleri toplamna eittir, toplam akm

ise hem diren hem de bobin zerinden geer.
Diren akm ve gerilimi arasn
arasnda faz fark yoktur.
Bobin akm bobin gerilimini 90o geriden takip eder. Bu durumda ekil
2.13daki vektr diyagram ortaya kar.
Devrenin toplam gerilimi V , toplam akm I dan as
s kadar ilerdedir.
A.C devrelerde
elerde diren elemannn yannda kapasitif ya da endktif bileenler de varsa
devrenin e deer reaktans (akma kar gsterilen zorluk) empedans olarak isimlendirilir ve
Z ile gsterilir, birimi ohm ( )dur.
dur. Empedansn tersi yani elektrik akmna kar gsterilen
kolaylk da admitans olarak adlandrlr ve Y ile gsterilir ( Y Z 1 ). Birimi siemens
(S)dir.
40
ekil 2.13:: Seri R
R-L devresi ve akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.13te grlen seri R-L
L devresinde;
V 2 VR VL V VR VL (Pisagor Teoremi)
2 2 2 2
Vektr diyagramdan
ohm kanunundan VR I.R ve VL I . X L V ( I .R ) 2 ( I . X L ) 2
V
I
R XL
2 2
V
I Z R2 X L
2
Z
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
izilebilir.(ekil 2.14)
ekil 2.14: Seri R-L

L devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar
kullanlarak bulunabilir.
XL R XL
tan cos sin
R Z Z
41
ekil 2.1
2.15: Seri R-L devresi
rnek 1: ekil 2.15teki
ki seri R
R-L devresinde verilen deerlere gre;
X L 2 . f .L 2.3,14.50.10.10 3 6,28.500.10 3 3,14

Z R 2 X L 52 (3,14) 2 25 9,85 34,85 5,9
2
V 10
I 1,69 A
Z 5,9
R R 5
cos cos 1 cos 1 cos 1 0,84 32 o
Z Z 5,9
olarak bulunur. Akm gerilimden 32o geridedir.(ekil 2.16)
ekil 2.16: Seri R-L

L devresinde ani akm ve ani gerilim arasdaki faz fark
Seri R-C devresi
Seri R-CC devresinde diren ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile seri
balanr.
Toplam gerilim diren ve kapasitr gerilimleri toplamna eittir, toplam
akm ise hem diren hem de kapasitr zerinden geer.
Diren akm ve gerilimi arasnda faz fark yoktur.
Kapasitr gerilimi kapasitr akmn 90o geriden takip eder. Bu durumda
ekil 2.17daki vektr diyagram ortaya kar.
Devrenin toplam gerilimi V , toplam akm I dan as
s kadar geridedir.
42
ekil 2.17:: Seri R
R-C devresi ve akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.17de grlen seri R-C
C devresinde;
V 2 VR VC V VR VC (Pisagor Teoremi)
2 2 2 2
Vektr diyagramdan
ohm kanunundan VR I.R ve VC I . X C V ( I .R) 2 ( I . X C ) 2

V
I
R XC
2 2
V
I Z R2 X C
2
Z
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
ekil 2.18de grld gibi izilebilir.
ekil 2.18: Seri R-C

C devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar
kullanlarak bulunabilir.
XC R XC
tan cos sin
R Z Z
43
ekil 2.1
2.19: Seri R-C devresi
rnek 2: ekil 2.19daki seri R
R-C devresinde verilen deerlere gre;
1 1 10 3 1000
XC 26,53
2 . f .C 2.3,14.60.100.10 6
6,28.6 37,68
Z R 2 X L 5 2 (26,53) 2 25 704,08 729,08 27
2
V 10
I 370mA
Z 27
R R 5
cos cos 1 cos 1 cos 1 0,18 79,63o
Z Z 27
olarak bulunur. Gerilim akmdan 79,63o geridedir.(ekil 2.20)
ekil 2.20: Seri R-L

L devresinde ani akm ve ani gerilim arasdaki faz fark
Seri R-L-C devresi
Seri R-L-C
C devresinde diren, bobin ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile
seri balanr.
1. Diren zerindeki VR gerilimi ak
akmla ayn fazdadr.
2. Bobin gerilimi VL ile akm
m aras
arasndaki faz fark 90dir. Gerilim akmdan 90 ileri
fazdadr.
3. Kapasitr zerindeki VC gerilimi ise ak
akmdan 90 geridedir.
44
4. Bu duruma gre izilen ekil 2.21
2.21deki vektr diyagramnda grld gibi VL ve VC
dorultuda fakat aralarnda 180o faz fark vardr.. Bu vektr
gerilimlerinin vektrleri ayn do
diyagram VL VC kabul edilere
edilerek izilmitir.
Devrenin toplam gerilimi ile akm arasnda as kadar faz fark vardr.
ekil 2.21: Seri R-L

L-C devresi ve akm-gerilim faz ilikileri
ekil 2.22de grlen seri R-L

L-C devresinin vektr diyagramndan;
V 2 VR (VL VC ) 2 V VR (VL VC ) 2 (Pisagor Teoremi)

2 2
VR I .R , VL I . X L ve VC I. X C V ( I .R) 2 ( I . X L I . X C ) 2
V
V I . R 2 ( X L X C )2 I
R2 ( X L X C )2
V
I Z R2 ( X L X C )2
Z
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra empedans geni izilebilir.
ekil 2.22:: Seri R

R-L-C devresinde empedans geni
45
Empedans geninden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar kullanlarak
bulunabilir.
XL XC R X L XC
tan cos sin
R Z Z
ekil 2.23: Seri R-L-C devresi

rnein ekil 2.23teki seri R-L-C devresinde verilen deerlere gre;
X L 2 . f .L 2.3,14.60.650.10 3 6,28.39 244,92
1 1 106 10 6
XC 1,769 K
2 . f .C 2.3,14.60.1,5.10 6 6,28.90 565,2
Z R 2 ( X L X C ) 2 250 2 (244,92 1769) 2 62500 2322819 1,54K
V 120
I 77mA
Z 1,54.10 3
VR I .R 0,077.250 19,25V
VL I . X L 0,077.244,92 18,85V
VC I . X C 0,077.1540 118,58V
R R 250
cos cos 1 cos 1 cos 1 0,16 80,65o
Z Z 1540
Kapasitr gerilimi VC , bobin gerilimi VL den byk olduu iin faz as negatif
kmtr. Bu durum devrenin kapasitif zellik gsterdii anlamna gelir. Eer bobin gerilimi
kapasitr geriliminden byk olsayd devre endktif zellik gsterirdi. Bulunan sonular ile
empedans geni ekil 2.24deki gibi izilebilir.
46
ekil 2.24: rnek seri R
R-L-C devresinde empedans geni
XC ve XL birbirine eit olduu durum zel bir durum olup rezonans olarak
gemektedir. Bu durum rezonans devreleri konusunda ilenecektir.
2.3.2. Paralel Devreler

Paralel R-L devresi
Paralel R-L L devresinde diren ve bobin elemanlar A.C gerilim kayna ile paralel
balanr. ekil 2.25teki vektr
tr diyagram incelenecek olursa;
Diren
iren ve bobin elema
elemanlar
nlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak
gerilimi olduu grlr.
Bobin akm I L , toplam devre akmndan ( I ) 90o geri fazdadr.
Toplam akm ( I ), diren akmndan ( I R ) as kadar geridedir.
ekil 2.25: Paralel R

R-L devresinde akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.25teki paralel R-L
L devresin
devresinin vektr diyagramndan;
I 2 I R I L I I R I L (Pisagor Teoremi)
2 2 2 2
V V
IR ve I L
R XL
47
V R. X L
Z ya da Z
I R2 X L
2
formlleri elde edilebilir. Faz as farkl trigonometrik fonksiyonlar yardm ile

bulunabilir.
IL IL IR
tan sin cos
IR I I
ekil 2.26: Paralel R-L devresi
rnek 1: ekil 2.26daki paralel R-L devresinde verilen deerlere gre

X L , I R , I L , I , Z ve devrenin faz as aadaki gibi hesaplanabilir.
X L 2 . f .L 2.3,14.60.10.10 3 6,28.600.10 3 3,768

V 10
IR 2A
R 5
V 10
IL 2,65 A
X L 3,768
I I R I L 2 2 (2,65) 2 4 7,02 11,02 3,31A
2 2
V 10
Z 3,02
I 3,31
I 2
cos R 0,6 cos 1 0,6 52,98o
I 3,31
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 52,98o geridedir.
Paralel R-C devresi
Paralel R-C devresinde diren ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile paralel
balanr. ekil 2.27deki vektr diyagram incelenecek olursa;
Diren ve kapasitr elemanlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak

gerilimi olduu grlr.
Kapasitr akm ( I C ), devre akmndan ( I ) 90o ileri fazdadr.
48
Devre akm ( I ), diren akmndan ( I R ) as kadar ileridedir.
ekil 2.27:: Paralel R

R-C devresinde akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.27deki paralel R-C devresinin vektr diyagramndan;
I 2 I R I C I I R I C (Pisagor Teoremi)
2 2 2 2
V V
IR ve I C
R XC
V
Z formlleri elde edilebilir. Faz as farkl trigonometrik fonksiyonlar yardm
I
ile bulunabilir.
IC IC IR
tan sin cos
IR I I
ekil 2.2
2.28: Paralel R-C devresi
rnein ekil 2.28deki

deki paralel R-C devresinde verilen deerlere gre;
1 1 102 100
XC 15,9
2 . f .C 2.3,14.100.100.10 6
6,28 6,28
E 10
IR 2A
R 5
E 10
IC 0,62 A
X C 15,9
49
I I R I C 2 2 (0,62) 2 4 0,39 4,39 2,09 A
2 2
E 10
Z 4,78
I 2,09
I 2
cos R 0,95 cos 1 0,95 16,8o olarak bulunur.
I 2,09
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 11,47o ileridedir.
Paralel R-L-C devresi
Paralel R-L-CC devresinde diren, bobin ve kapasitr elema

elemanlar A.C gerilim kayna ile
paralel balanr. Btn devre elemanlarnn zerinde A.C kaynak gerilimi vardr.
Diren akm I R devre gerilimi ile ayn

ayn fazdadr.
Bobin akm I L , devre geriliminden 90
90 geridedir.
Kapasitr akm I C , gerilimden 90 ileridedir.
Bu duruma gre izilen ekil 2.29daki vektr diyagramda grld gibi I L ve I C

ltuda fakat aralarnda 180o faz fark vardr.. Bu vektr
akmlarnn vektrleri ayn dorultuda
diyagram I L I C olduu kabul edilere
edilerek izilmitir. Devrenin toplam akm ile toplam
gerilimi arasnda as
s kadar faz fark vardr.
ekil 2.29:: Paralel R

R-L-C devresinde akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.29da grlen paralel R
R-L-C devresinin vektr diyagramndan;
I 2 I R (I L I C ) 2 I I R (I L I C ) 2
2 2
V V V
IR IC IL
R XC XL
V
Z formlleri elde edilebilir. Faz as ,
I
I IC I IC I
tan L , sin L , cos R eitlikleri ile bulunabilir.
IR I I
50
rnein ekil 2.30daki paralel R-L-C devresinde verilen deerlere gre;
ekil 2.30: Paralel R-L-C devresi
X L 2 . f .L 2.3,14.100.650.10 3 6,28.65 408,2

1 1 106 106
XC 1,06 K
2 . f .C 2.3,14.100.1,5.10 6 6,28.150 942
V 120
IR 0,48 A
R 250
V 120
IC 0,113 A
X C 1061
E 120
IL 0,293 A
X L 408,2
I I R ( I L I C ) 2 (0,48)2 (0,293 0,113) 2 0,23 0,032 0,511A
2
V 120
Z 234,83
I 0,511
I 0,48
cos R 0,93 cos 1 0,93 21,56 o olarak bulunur.
I 0,511
Paralel R-L-C devresinde e deer empedans, e deer admitans yardmyla da
bulunabilir.(ekil 2.31) Paralel R-L-C devresinde e deer admitans btn admitanslarn
toplamdr. E deer admitans bulunduktan sonra tersi alnarak empedans bulunabilir.
ekil 2.31: Paralel R-L-C devresinde admitans

1
YT Y1 Y2 Y3 ... Yn
ZT
51
Admitans kavramyla birlikte A.C devre analizlerinde kullanlan iki kavram daha
vardr. Bunlardan biri kondktans dieri de sseptanstr. Kondktans direncin tersidir. G ile
gsterilir ve birimi siemens (S)dir. Sseptans ise reaktansn tersidir. B ile gsterilir ve
birimi siemens (S)dir.
1 1 1 1
Y G BC BL
Z R XC XL
Paralel R-L-C devresinde empedans ve admitans genleri ekil 2.32de

gsterilmitir.
ekil 2.32: Paralel R-L-C devresinde empedans ve admitans genleri

2.3.3. Rezonans Devreleri
Bobin veya kondansatrlerden oluan devrelerde frekans deitike bobinin endktif
reaktans ve kondansatrn kapasitif reaktans deieceinden bu durum devredeki btn
akm, gerilim ve empedans parametrelerinin deimesine neden olur.
A.C gerilim kaynann frekansnn yle bir deeri vardr ki devredeki kapasitif ve
endktif bileenlerin etkisi ortadan kalkar. Bu frekans deerine rezonans frekans denir ve
f r ile gsterilir. Rezonans devreleri elektronikte kullanlan en nemli devrelerdendir.
Televizyon ve radyolarda belli frekanstaki sinyallerin seilmesinde ve A.C filtreleme
ilemlerinde kullanlrlar.
Seri rezonans devresi

f r frekansnda rezonans etkisi gsteren seri R-L-C devrelerine seri rezonans devresi
denir.
Rezonans kavramn anlayabilmek iin ncelikle bobin ve kondansatr elemanlarnn

frekans deiimlerine nasl tepki gsterdiklerini tam olarak bilmek gereklidir. Bu noktada
endktif ve kapasitif reaktans matematiksel ifadelerini hatrlamakta yarar vardr.
52
1
X L 2 . f .L XC
2 . f .C
Endktif ve kapasitif reaktansn matematiksel ifadeleri incelendiinde frekansla olan
ilikileri aka grlmektedir.
Endktif reaktans frekans ile doru orantldr. Bir bobine uygulanan A.C gerilimin
frekans artrldka X L deeri de artacaktr. Yani frekans artrldka bobin giderek ak
devre gibi davranacak, tersine frekans azaltlp sfra yakl
yaklatka, baka bir deyile D.C
Cye
yaklatka bobin ksa devre gibi davranacaktr.
ekil 2.33: Seri rezonans devresi ve e deer devresi
Kapasitif reaktans, frekans ile ters orantldr. Kondansatre uygulanan A.C gerilimin
frekans artrldka X C deeri azalacaktr. Frekansn artmas kondansatrn ksa devre gibi
davranmasna, frekansn azalmas ise kondansatrn ak devre gib gibi davranmasna neden
olacaktr.
ekil 2.34: X L ve X C nin frekansla deiimi

ki devrede eer X L X C ise devre endktif, X L X C ise devre
ekil 2.33teki
kapasitif davranacaktr. X L X C durumunda ise devre rezonansa girecek ve omik karakterli
olacaktr.
53
X L X C olduunda ise devre ne endktif ne de kapasitif zellik gsterir. Bu
B
durumda devre rezonanstadr.
X L X C olduunda A.C gerilimin f r frekans rezonans frekansdr. ekil 2.35t

teki
frekans-reaktans grafiinde X L erisinin X C erisini kestii nokta, frekans dzleminde
rezonans frekansnn deerini gsterir.
ekil 2.35 X L ve X C nin rezonans frekansnda durumu

f r rezonans frekansnda X L ve X C eit ise aadaki eitlikler yazlabilir.
1
X L X C 2 . f .L
2 . f .C
1 1
f2 f2
(2 ) 2 .L.C (2 ) 2 L.C
1
fr
2 . L.C
Bu eitlikte
f r : Rezonans
ezonans frekansn, Hertz ((Hz)
L : Bobin endktansn, Henry (H)
C : Kondansatr kapasitansn, Farad ((F), ifade eder.
Seri rezonans devresinde harcanan g akm ve empedansla doru orantldr. Akm ve
empedans frekans ile deitii iin harcanan g A.C gerilimin frekans ile ilikilidir.
Rezonans devresinde g P I 2 .Z ile bulunabilir.
54
ekil 2.36: Seri rezonans devresinde frekans
frekans-akm grafii
Seri rezonans devresinde ortalama g f r rezonans frekansnn stnde ve altnda iki

frekans deeri arasnda harcanr.(ekil
(ekil 2.36) Bu iki noktaya yar g noktalar denir ve bu
noktalarda akmn deeri maksimum deerin 0,707si kadardr. f r frekansnn altnda kalan
ekans ( f1 ), stnde kalan frekans ise st kesim frekans ( f 2 )
noktadaki frekans alt kesim frekans
olarak isimlendirilir. Alt kesim ve st kesim frekanslar arasndaki frekans bandna ise bant
genilii (BG ya daBandwidth, BW)) denir.
ekil 2.37: Seri rezonans devresinde bant genilii-akm ilikisi

ekil 2.37den yararlanarak bant genilii, alt ve st kesim frekanslar iin aadaki
eitlikler yazlabilir.
BG BG
BG f 2 f1 , f1 f r ve f 2 f r
2 2
55
Seri rezonans devresinde bir dier nemli parametre de kalite faktrdr. Kalite
faktr Q ile gsterilir ve rezonansta seiciliinin bir lsdr. (ekil 2.38)Seicilik
Seicilik,
rezonans devresinin f r ye yakn frekanslar dndaki sinyalleri reddetmesidir. Bir rezonans
devresinin seicilii
lii ne kadar iyi ise bant genilii o kadar kk ve kalite faktr de
yksektir.
Kalite faktr Q aadaki eitliklerden herhangi biri ile bulunabilir.
fr XL 1 1 L
Q Q Q Q .
BG R R. X C R C
ekil 2.38:: Seri rezonans devresinde seicilik

daki seri rezonans devresinde R 30 , L 20mH , C 2 F
rnek 1: ekil 2.39daki
ve A.C kaynak gerilimi V 9V ise;
ekil
il 2.39
2.39: Seri R-L-C devresi
56
Rezonans frekans:
1 1 103 103
fr 796Hz
2 . L.C 2.3,14 0,02.2.10 6 6,28 0,04. 6,28.0,2
Rezonans frekansnda endktif reaktans = X L 2 . f .L 2.3,14.796.0,02 100
Rezonans frekansnda kapasitif reaktans:

1 1 10 6 10 6
XC 100
2 . f .C 2.3,14.796.2.10 6 2.3,14.796.2 10 4
V 9
Devre akm = I 300mA
R 30
Rezonans frekansnda bobin ve kapasitr zerindeki gerilimleri:
VL VC I . X L I . X C 0,3.100 30V ( hatrlaynz, kaynak gerilimi 9V)
X L 100
Kalite faktr = Q 3,33
R 30
f r 796
Bant genilii = BG 238 Hz
Q 3,33
BG 239
Alt kesim frekans = f1 f r 796 677 Hz
2 2
BG 239
st kesim frekans = f 2 f r 796 915 Hz olarak bulunur. Ayrca
2 2
bant genilii-akm grafii ekil 2.40deki gibi olur.
57
ekil 2.40:: rnee ait bant genilii akm grafii
Paralel rezonans devresi
Paralel rezonans devresi seri rezonans devrelerinden ok farkl deildir.

deildir.(ekil
(ekil 2.41)
Reaktif elemanlarn frekansa verdii tepkiler devrenin davrann etkiler. Paralel rezonans
devresinde de seri rezonansta olduu gibi reaktif elemanlar, rezonans frekansnda bir
birbirinin
birinin
etkisini yok edecektir. Tank devresi olarak isimlendirilen paralel L-C devresinde bobin ve
kapasitr, rezonans frekansnda depoladklar enerji ile srekli birbirleri zerinden akm
geirirler. Bylece A.C gerilim kaynandan akm ekmezler. Bu dur durumda
umda L-CL
elemanlarndan
arndan oluan tank devresi ak devre gibi davranr.
ekil 2.41
41: Paralel rezonans devresi
ekil 2.42deki grafikte grld gibi paralel rezonans devresinde f r rezonans

frekansnda devrenin toplam akm minimumdur. X L ve X C bileenleri tank devresini ak
58
devre hline
line getirmitir. Rezonans frekansnn dndaki frekanslarda ise devreden minimum
akmdan fazla akm geer.
ekil 2.42:: Paralel rezonans devresinde akm

akm-frekans ilikisi
Paralel rezonans devrelerinde kullanlan eitlikler, paralel RR-L-Cdeki
Cdeki akm ve gerilim
ve seri rezonanstaki f r eitlikleri ile ayndr. Ancak kalite faktr;
Q R / X L R / X C R. C / L eitlikleri ile bulunur.
rnek 1:: ekil 2.41deki gibi bir paralel rezonans devresinde R 60 , L 200
mH, C 120 F ve A.C. kaynak gerilimi V 100 V ise;
1 1 10 3 10 3
fr 32,5 Hz
2 . L.C 2.3,14 200.10 3.120.10 6 6,28 24.10 6 6,28.4,89
X L 2 . f .L 2.3,14.32,5.0,2 40,82
R 60
Q 1,46
X L 40,82
f 32,5
BG r 22.2 Hz
Q 1,46
BG 22,2
f1 f r 32,5 21,4 Hz
2 2
BG 22,2
f2 fr 32,5 43,6 Hz
2 2
59
V 100
IT 1,67 A (rezonans annda toplam akm)
R 60
V 100
IL 2,45 A (rezonans annda bobin ya da tank devresinin akm)
X L 40,82
2.3.4. Alternatif Akmda G

Alternatif akm devrelerinde g birim zamanda yaplan elektrik iidir. A.C devrelerde
g devre gerilimine ve devrede dolaan akma baldr. Bununla beraber A.C devrelerde
g, endktif ve kapasitif yklerin de bulunmas, akm ve gerilimin genliinin devaml
olarak deimesi ve aralarnda faz fark bulunmas nedeniyle birden fazla bileene sahiptir.
A.C devrelerdeki bu g bileenleri aktif g, reaktif g ve grnr gtr.
Aktif (i yapan) g (P)
Aktif (gerek) g, reaktif bileenlere (bobin ve kapasitr) sahip bir devrede rezistif
eleman (diren) zerinde harcanan gtr. P ile gsterilir. Birimi watt (W)tr. Aktif g
devrede harcanan enerjinin lsdr.
P V .I . cos
P : Aktif g watt (W)
I : Akm, amper (A)
V : Gerilim, volt (V)
: Gerilim ve akm arasndaki faz fark
Reaktif (kr) g (Q)
A.C devrelerde kaynak sinyalinin yn ve iddeti zamanla deiir. Endktif ve

kapasitif devre elemanlar enerji depolayabilme zelliine sahiptir ve depolanan bu enerji
kaynaa tekrar aktarlr. A.C devrelerde enerji kaynana geri aktarlan gce reaktif g
denir. Q ile gsterilir. Birimi volt-amper-reaktif (VAR)tir.
Q V .I . sin ile hesaplanr.
Q : Reaktif g volt-amper-reaktif (VAR)

I : Akm, amper (A)
: Gerilim ve akm arasndaki faz fark
60
Grnr (zahir, bileke) g (S)
Pratikte A.C devrelerde rezistif ve reaktif ykler bir arada bulunur. Rezistif yklerde
harcanan aktif g ile reaktif yklerde harcanan reaktif gcn vektrel toplamna ya da
bilekesine grnr g denir. S ile gsterilir. Birimi volt-amper (VA)dir.
S V .I ile hesaplanr.
S : Grnr g volt-amper (VA)

I : Akm, amper (A)
Grnr g, alternatif akm kaynaklarnn glerinin belirtilmesinde kullanlr.
nk kaynaklarn i slar, akmn gerilimle olan faz ilikisine bal olmayp kaynaktan
ekilen toplam akm ile ilgilidir.
rnek 1: Bir elektrik motoru 220 Vluk alternatif akm kaynandan 10A ve 30
geri fazl akm ekmektedir. Motorun kaynaktan ektii aktif, reaktif ve grnr gleri
hesaplanacak olursa ( sin 30 o 0,5 , cos 30 o 0,866 );
P V .I . cos
P 220.10. cos 30
P 1905,2W
Q V .I . sin
Q 220 .10. sin 30
Q 1100VAR
S V .I
S 220.10
S 2200VA bulunur.
2.3.5. Endktif Ykl (R-XL) Devrelerde G geni

Bir bobin omik ve endktif olmak zere iki eit dirence sahiptir. Uygulamada saf
bobin zellii gsteren devre eleman yoktur. Asenkron motorlar, transformatrler ve bobinli
ziller yani iinde bobin olan tm cihazlar endktif yktr. Bu cihazlarda kullanlan
bobinlerin omik ve endktif direnleri vardr. Bu tr yklerde gerilim akmdan ileridedir.
Pratikteki uygulama devreleri R-XL devresi olarak isimlendirilir.
Seri R-XL devresi
Seri R-XL devresinde bobin ve diren elemanlar seri balanr ve A.C devrede yk
oluturur. ekil 2.43teki R-L devresinin g bileenleri;
61
ekil 2.43: Seri R-XL devresi
P I 2 .R 1,98.60 119,365W
Q I 2 . X 1,98.60,319 119,998VAR
S I 2 .Z 1,98.85,48 169, 256VA olarak bulunur.
Bu sonular yardm ile seri R--XL devresinin g geni ekil 2.44deki gibi
izilebilir.
ekil 2.44:: Reaktif ykl seri R-XL devrede g geni
Paralel R-XL devresi
Seri R-XL
XL devresinde bobin ve diren elemanlar paralel balanr ve A.C devrede
yk oluturur. ekil 2.45teki R-L
L devresinin g bileenleri;
62
ekil 2.45
2.45: Paralel R-XL devresi
R. X L 60.60,28
Z 42,52
R XL
2 2
60 2 60,282
V 2 120 2
P I 2 .R 240 W
R 60
V2 120 2
Q I .X L
2
238,88 VAR
X L 60,28
V 2 120 2
S I .Z
2
338,66 VA ve
Z 42,5
P 240
Cos = 0,7 Cos -1 45,57 olarak bulunur.
S 338,66
R-XL devresinin g geni ekil 2.46daki gibi

Bu sonular yardm ile paralel R
izilebilir.
ekil 2.46:: Reaktif ykl paralel R-XL devrede g geni
2.3.6. G Katsays
Endstride kullanlan yklerin ounluu
ounluunu bobinli cihaz ya da makineler oluturur.
Bunlar da endktif devreler olup geri g katsayldr. Dolaysyla ebekeler, alclarn aktif
63
gleri yannda, reaktif glerini de karlamak zorunda kalmaktadr. yapma zellii
olmayan reaktif g, ebekeleri gereksiz yere ykler ve verimini drr. Bu yzden g
katsaysnn dzeltilmesi gerekmektedir. Bu ilemlere kompanzasyon denir.
G katsaysnn dzeltilmesinin faydalar:
Alternatrn ve trafonun grnr gleri der.

Ayn besleme hatlarndan daha fazla aktif enerji iletilir.
Enerji iletim hatlarndaki kayplar azalr.
Ayn gc iletmek iin daha az iletken kullanlr ve buna bal olarak yatrm
maliyetleri der.
Reaktif g iin denmesi gereken para tasarruf edilir.
G katsaysn dzeltmek iin yani endktif reaktif gc yok etmek iin devreye
ounlukla paralel kondansatr gruplar balanabilir.
Faz as
Reaktif yklere sahip A.C devrelerde g geninde bulunan as, A.C gerilim
kaynandan ne kadar g ekildiini veya kaynaa ne kadar g aktarldnn orann
gsterir. G geninde bulunan bu aya faz as denir. asnn kosins yani cos ise
aktif gcn grnr gce orandr ve g katsays olarak isimlendirilir.
P
cos
S
ekil 2.45teki paralel R-XL devresinin faz as ve g katsays hesaplanacak olursa;
P 240
cos 0,7
S 339
cos 1 0,7 45o olarak bulunur.
G katsaysnn 1e yakn bir olmas istenir. Bunun anlam aktif g ile grnr
gcn birbirine yakn ve reaktif gcn ise nispeten kk olmasnn istenmesidir. Bir
sistemin g katsays artrlarak sistemin verimi artrlabilir.
Gerek bobinin incelenmesi
deal bir bobinin sabit direncinin olmad varsaylr. Bu nedenle bir A.C devresinde
ideal bir bobinin toplam direnci endktansndan kaynaklanan direncidir (XL).
Oysa gerekte bir bobinin az ya da ok sabit bir direnci vardr. (ekil 2.47)Sonuta
bobin bir iletkendir ve hemen her iletken yaps, kesiti ve uzunluuna bal olarak bir diren
deerine sahiptir.
Bir bobinin sabit direnci yksek akml devrelerde ihmal edilemez.
64
ekil 2.47: Gerek bobin
2.3.7. Fazl Sistemler

Alternatif akm retmek iin alternatr kullanldndan ilk blmde bahsedilmiti.
imdiye kadar incelenen elektrik devrelerindeki A.C kaynaklar hep bir fazl kaynaklard.
Eer bir alternatr, birbirinin ayns ancak aralarnda 120 derece faz fark olan sins ekline
sahip farkl sinyal retiyorsa buna fazl sistem denir
denir.
ekil 2.48dee grld gibi bir alternatrn sarglar 120er derece aaralklarla
ralklarla
yerletirilmitir. Bu yapdan dolay elde edilen gerilimler sinzoidaldir ve aralarnda 120
derece faz fark vardr.
ekil 2.48
2.48: fazl alternatr modeli
65
Elektrik enerjisinin iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistem
sistemlerin bir fazl
sistemlere stnlkleri vardr. Bunlar
Bunlar:
Ayn boyuta sahip iki veya fazl alternatr

alternatrler bir fazl olanlardan daha fazla g
verir.
ok fazl alternatrlerdede kilowatt
kilowattsaat
saat bana enerjinin maliyeti bir fazl
olanlardan daha dktr.
ok fazl enerji iletim
im hatlar bi
bir fazl hatlardan daha ucuzdur. rnein fazl
enerji iletim hattnn bakr arl e deer bir fazl hattn arlnn 3/43/4
kadardr.
Faz farklar
Bir alternatr dzeneinde N N-S kutuplar arasndaki

ndaki sabit manyetik alana sarg
bobini 120er derece faz farkl olarak
ak yerletirilerek dndrlrse aralarnda 120 derece faz
fark olan sinzoidal sinyal elde edilir. ekil 2.49te A, B ve C bobinlerinde indklenen
120er derece faz farkl sins erileri
rileri grlmektedir
grlmektedir.
ekil 2.49
2.49: faz sins sinyalleri
Not: tesisler ynetmeliinde ve teknik resim izimlerinde fazn isimleri L1, L2
ve L3 olarak kullanlmaktadr. L1 griyle, L2 siyahla ve L3 de kahverengiyle gsterilir.
Faz gerilimi
ekil 2.48de R, S ve T bobinlerinin sarm saylar birbirine eit

it olursa indklenen
gerilimlerin maksimum deerleri, dolaysyla bu gerilimlerin etkin deerleri de bir birine eit
e
olur. 120 derece faz farkl ve maksimum deeri ayn olan eri matematiksel olarak
aadaki gibi ifade edilir.
eR E m . sin t
eS E m . sin(t / 3)
66
eT E m .sin(t 2 / 3)
ekil 2.48dee grld gibi R bobininde indklenen gerilim maksimum deerini

aldktan 120 sonra S bobininde indklenen gerilim maksimum deerini alr. S bobininden
120 sonra T bobininde indklenen gerilim maksimum deerine ular. T bobinindeki
gerilim R bobinindeki gerilimden 240 geri veya 120 ileri fazdadr
fazdadr.
Alternatrlerde gerilim indklenmesini salamak iin kullanlan bobinler birbirlerine

iki farkl ekilde balanr. Bunlar yldz (Y) ve gen ( ) balantlardr.
tlardr. Her bir bobinde
indklenen gerilim faz gerilimi, fazlar arasndaki gerilim ise hat gerilimi olarak
isimlendirilir. (ekil 2.50)
Yldz balantda hat gerilimi faz geriliminin 3 katna eittir ( V 3.V f ) ve hat
akm faz akmna eittir ( I H I F ). gen balantda ise hat gerilimi faz gerilimine eittir (
V V f ) ve hat akm faz akmnn 3 katna eittir ( I H 3.I F ).
rnein yldz bal fazl bir sistemde faz gerilimi V f 220 V ise hat gerilimi
V 3.V f 1,73.220 381,05V olarak bulunur.
ekil 2.50
2.50: Yldz ve gen balant
rnek: Hat gerilimi 190 V olan bir sisteme yldz bal bi
birr motorun faz gerilimi
bulunmak istenirse;
VH 3.VF VF VH / 3 190/1,73 = 110 V olur.
Sfr noktas
Yldz bal fazl sistemlerde her faz sargsnn birer ucu bir noktada
birletirilir.(ekil 2.51) Bu noktaya sfr noktas ya da ntr denir. Yldz balantda ykler
sfr noktas ile bir faz ucuna balanr. gen balantda ise sfr noktas yoktur, ykler faz
ular arasna balanr.
67
ekil 2.51:: Yldz balantda sfr noktas
fazl sistemlerde
stemlerde g
fazl sistemlerde de yldz ve gen balantlarda eer dengeli yk (eit

empedanslarda ykler) varsa g aadaki eitlikle hesaplanr.
P 3.V .I . cos
P : Dengeli ykl sistemde g ((watt, W)

V : Fazlar aras gerilim (hat gerilimi) ((volt, V)
I : Hat akm (amper, A)
: Hat gerilimi ve hat akm arasndaki a
Dengeli fazl sistemler
fazl olarak gerekletirilen elektrik enerjinin retimi, iletimi ve datm srasnda

faz gerilimi ve akmlarnn olabildiince dengede tutulmasna allr. Jeneratrler uygun
syla dengeli gerilim retir
yaplar dolaysyla retir.. Ancak baz tr tketiciler karakteristikleri gerei
fazlardan dengesiz akmlar ekebilir. Demir yolu tesisleri, ark frnlar, alak gerilim enerji
datm ebekelerindeki bu tr yklere birer rnektir. Bu durumda her fazn akmnn genlii
birbirinden farkl ve akm fazrleri arasndaki a da 120den farkldr.
Dengeli fazl g sistemlerinde

emlerinde yk akmlar, sistemin
istemin besleme ve u gerilimleri
dengelidir. Akmlar ve gerilimler sinzoidaldir
sinzoidaldir. Fazlarn empedanslar (ZR = ZS = ZT) ve
admitanslar (YR = YS = YT) e deer
deerdir.
dir. Kaak kapasitelerin belirli noktalarda topland
kabul edilir ya da uzun iletim hatlar hari ihmal edilir.
68
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamalar yaparak
yaparakAC
AC akmda diren, bobin, kondansatr seri/paralel
devrelerinde
nde lme ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
Seri R-L devresi

lem Basamaklar
Seri R-L
L devresini breadboard zerine kurunuz.
Devreye enerji veriniz.
Voltmetre ve ampermetre
mpermetre zerinde okunan deerleri not alnz.
I:..
VT:.
VR:
VL:
Diren deerini Ohm Kanununa gre hesaplaynz.

Direncin deeriyle bulduunuz deeri karlatrnz.
Bobinin endktif reaktans deerini VL/I Ohm Kanununa gre hesaplaynz.

Bobinin endktif reaktansn XL = 2..f.L formlne gre hesaplaynz.

Bulduunuz deerleri karlatrnz.
69
Devrenin empedansn V/I forml ile hesaplaynz.
Devre empadansn Z R 2 XL2 formlne gre hesaplaynz.
Bulduunuz deerleri karlatrnz.

Devrenin akmn faz asn hesaplaynz.
Devreden ekilen toplam gc, diren ve bobin zerinde harcanan gleri

hesaplaynz.
Hesapladnz gleri karlatrnz.
neriler

Devreyi kurmadan nce devre elemanlarn lerek kontrol ediniz.
Hesaplama yaparken hesap makinesi kullannz ve hata yapmamaya dikkat ediniz.
lm cihazlarnzn A.C kademesinde olduundan emin olunuz.
70
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.

1. Alternatif akmda bobin balantlarn yapabildiniz mi?
2. Alternatif akmda kondansatr balantlarn yapabildiniz mi?
3. Alternatif akmda seri devre zmlerini yapabildiniz mi?
4. Alternatif akmda paralel devre zmlerini yapabildiniz mi?
5. fazl alternatif akm sistemlerinde zmleri yapabildiniz mi?
DEERLENDRME
71
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME

1. Bir bobinin alternatif akma gsterdii zorluk aadakilerden hangisidir?
A) Kapasitif reaktans B) Empedans

C) Diren D) Endktif reaktans
2. Sadece bobinli A.C devresinde akm ve bobin gerilimi iin aadakilerden hangisi
sylenebilir?
A) Akm ve gerilim ayn fazdadr. B) Akm 90o geri fazdadr.

C) Akm 90o ileri fazdadr. D) kisini faz fark 180odir.
3. 3 mH ve 6 mH endktans olan iki bobin seri balanrsa e deer endktans ne olur?
A) 2 mH B) 6 mH C) 9 mH D) 18 mH
4. Kapasitrl bir A.C devresinde devre akm ve kapasitr gerilimi iin aadakilerden
hangisi sylenebilir?
A) Akm ve gerilim ayn fazdadr. B) Akm 90o ileri fazdadr.

C) Akm 90o geri fazdadr. D) kisini faz fark 180odir.
5. 10Fluk iki kondansatr birbirine seri balanrsa e deer kapasite ne olur?
A) 1 F B) 2 F C) 4 F D) 5 F
6. Seri R-L devresi iin aadakilerden hangisi sylenemez?
A) Omik direndeki gerilim dm akmla ayn fazdadr.

B) Endktif reaktansda den gerilim akmdan 90 geri fazdadr.
C) Devre akm I= V/Z fomlyle bulunur.
D) Devreden geen akm, gerilimden kadar geri kalr.
7. Seri R-C devresi iin aadakilerden hangisi sylenebilir?
A) Devre akm, devre geriliminden faz as kadar ileri fazdadr.

B) Devrenin empedans Z, R, ve XC direnlerinin toplamna eittir.
C) Devre akm I= Z/ V fomlyle bulunur.
D) Kondansatrn ularndaki kapasitif reaktans gerilim dm akm 180 geri
fazdadr.
72
8. Maksimum gerilimi 100V olan bir A.C kaynak direnci 10 olan bir devreye akm
vermektedir. A.C kaynan frekans 40Hz olduuna gre akmn denklemi
aadakilerden hangisidir?
A) i 10 sin 80 .t
B) i 5 sin 80 .t
C) i 5 sin 40 .t
D) i 4 sin 80 .t
9. Seri R-L-C devresinde R 15 , X L 24 , X C 4 ve alternatif gerilim

kaynann etkin deeri 100V ise devreden geen akmn etkin deeri ka amperdir?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 8
10. Seri R-L devresinde diren zerindeki gerilimin bobin zerindeki gerilime oran
VR / V X C 3 / 4 ise bu devrede faz asnn kosins ( cos ) aadakilerden
hangisidir?
A) 3/5 B) C) 1 D) 4/3
11. Seri R-C devresinde R 4 , X C 3 , A.C kaynak geriliminin etkin deeri 100V
ve akmn etkin deeri I 1 , seri bir R-L-C devresinde R 3 , X L 7 , X C 3
, A.C kaynak geriliminin etkin deeri 100V ve akmn etkin deeri I 2 ise I 1 / I 2 oran
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1
12. Seri R-L-C devresinde R 15 , X L 10 ve X C 10 ise aadaki

yarglardan hangisi ya da hangileri dorudur?
i. Devre rezonanstadr.
ii. Bobin gerilimi kondansatr gerilimine eittir.
iii. Devrenin empedans diren deeri kadardr.
A) i B) i ve ii C) i ve iii D) i, ii ve iii
13. Reaktif bileenlere (bobin ve kapasitr) sahip bir devrede rezistif eleman (diren)
zerinde harcanan g aadakilerden hangisidir?
A) Aktif g B) Pasif g C) Grnr g D) Reaktif g
14. Rezonans devrelerinde kalite faktr aadakilerden hangisi ile gsterilir?
A) K B) G C) BW D) Q
73
15. Alt kesim frekans 60Hz st kesim frekans 150Hz olan bir rezonans devresinde bant
genilii aadakilerden hangisidir?
A) 80Hz B) 90Hz C) 100Hz D) 210Hz
16. st kesim frekans 1,5KHz ve bant genilii 500Hz olan bir rezonans devresinin
rezonans frekans aadakilerden hangisidir?
A) 2KHz B) 750Hz C) 1,25KHz D) 1,75KHz
17. Yldz balantda hat gerilimi faz geriliminin ka katna eittir?
A) 3 B) 2 C) 1,5 D) 10
18. Alternatif akm devresinde i yapan g hangisidir?
A) Reaktif g B) Grnr g C) Aktif g D) g
19. Aadakilerden hangisi kompanzasyonun faydalarndan deildir?
A) Alternatrden veya trafodan ekilen grnr g artar.

B) Ayn besleme hatlarndan daha fazla aktif enerji iletilir.
C) Enerji iletim hatlarndaki kayplar azalr.
D) Reaktif g iin denmesi gereken para tasarruf edilir.
DEERLENDRME
74
RENME FAALYET3
RENME FAALYET3
AMA
Bu renme faaliyeti sonunda transformatrlerin, alma prensiplerini kavrayarak
devreye balantlarn yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Transformatrlerin retim teknikleri, trleri, yaplar ve elektrik devrelerinde

kullanm amalarn aratrarak snf ortamnda arkadalarnzla tartnz.
3. TRANSFORMATRLER
Transformatrler daha ok, enerji iletimi ve datmnda kullanlr. Bunun yan sra
birok cihazda gerilim dntrc olarak kullanlr.
Elektrik enerjisinin santrallerden, kullanm alanlarna iletimi srasnda hatlarda s

eklinde g kayb ve gerilim dm olur. Bu durumu asgariye indirmek iin g sabit
tutulup gerilimin ykseltilmesi gerekir. Bu akmn drlmesi demektir. Bylece hatlarda
kullanlan iletkenlerin kesitleri klr, kayplar azalr ve iletken maliyeti dolaysyla da
iletim maliyetleri der.
3.1. Transformatrn Yaps

Transformatr, A.C sistemlerde gerilimin seviyesini frekans deitirilmeden manyetik
indksiyon yoluyla dntrmek iin kullanlan ve hareketli paras bulunmayan bir elektrik
makinesidir. Transformatrler; ince, silisli (silis, oksijen ve silisyumdan oluan ok dayankl
bir malzemedir) saclardan oluan kapal bir manyetik gvde ile bunun zerine sarlan
yaltlm iletken sarglarndan oluur. ekil 3.1 de Transformatrn yaps grlmektedir.
Temelde transformatrde iki sarg bulunur. Bu sarglardan biri primer (birincil) sarg
dieri ise sekonder (ikincil) sargdr. Primer ve sekonder sarglarnn elektriksel bir balants
yoktur.
Transformatrlerin primer ve sekonder sarglar birbirlerinden elektriksel olarak

yaltldklar gibi nveden de yaltlr. Yaltkan olarak pres bant, kt, mika, baz plastik
maddeler, eitli yalar, pamuk reine, aa takozlar ve pertinaks gibi baz maddeler
kullanlr.
75
ekil 3.1: Transformatr yaps
3.2. Transformatrn alm

alma Prensibi
Transformatr, enerjinin deiken manyetik ak yoluyla bir iletkenden ddierineierine
aktarlmas prensibine gre alr. Manyetik ak bir A.C gerilim kayna tarafndan
oluturulur. Primer sargs ularna A.C gerilim uygulandnda sarg zerinden bir alternatif
akm geer. Bu alternatif akm nve zerinde yn ve iddeti srekli deien bir manyetik
ak oluturur. Nve
ve zerinde oluan manyetik ak sekonder sargs ularnda bir A.C gerilim
indklenmesine nedenn olur. Bylece primer ularndaki A.C gerilim sekonder ularnda bir
gerilim indklenmesi salar. ekil 3.2 de demir nveli Transformatrde manyetik ak
izgileri grlmektedir.
ekil 3.2: Demir nveli transformatr ve manyetik ak izgileri

Transformatrler
rler alternatif gerilimin seviyesini dntrme dnda baka
uygulamalarda da kullanlabilir. Bu uygulamalardan en yaygn olanlar empedans
uygunlatrma ve bir devreyi baka bir devreden elektriksel olarak yaltmaktr.
76
3.3. Transformatr eitleri
Uygulamada ihtiyalar ok farkl olduundan transformatr eitleri de fazladr. Bu
sebeple transformatrler farkl gruplar altnda incelenmektedir.
3.3.1. Nve Tipine Gre

Transformatr nvelerinin trne gre ekilde snflandrlr. Bunlar ekirdek tipi,
mantel tip ve datlm tip nveye sahip transformatrlerdir.
ekirdek tipi
ekirdek tip nveli transformatrlerde yaltm iin daha fazla yer ayrlmtr. Bu tip
transformatrler byk glerde ve yksek gerilimlerde kullanlr. Sarg kontrol kolaydr.
ekil 3.3te ekirdek tip nve grlmektedir.
ekil 3.3: ekirdek tip nveli transformatr ve sac ekiller
77
Mantel tipi
Mantel tip trafolar alak gerilimlerde kullanlr. Sarglar manyetik nve tarafndan
sarlm durumdadr. Demir yolu ksa ve mknatslanma akm kktr. Bu nedenle mantel
nveye sahip olan transformatrler zayf akm uygulamalarnda kullanlr. Sarglar d
etkilere kar iyi korunur.ekil 3.4 de mantel tipi transformatr ve sac ekilleri gsterilmitir.
ekil 3.4: Mantel tip nveli transformatr ve sac ekiller
Datlm tip
Datlm tip nveye sahip transformatrler stten bakldnda + iaretine benzer.

(ekil 3.5)Bu nveye sahip transformatrlerde kaak alanlar kk olduu iin bota alma
akm ve i gerilim dmleri azdr. Soutulmas daha kolaydr.
ekil 3.5: Datlm tip nveli transformatr
78
3.3.2. Faz Saysna Gre
Transformatr faz saysna gre iki ekilde snflandrlr. Bunlar tek fazl ve ok fazl
transformatrlerdir.
Tek fazl transformatrler
Tek fazl transformatrlerde tek primer sargs bulunur. Primer sargs tek fazl giri
sinyali iindir. Sekonder sargs amaca gre bir veya birden fazla olabilir.
ok fazl transformatrler
ok fazl transformatrlerde iki veya ikiden fazla primer sargs bulunur. Sekonder
sargs amaca gre iki veya ikiden fazladr. ok fazl transformatrler ounlukla fazl
sarlrlar. Primer ve sekonder sarg saylarna gre;
Primer ve sekonderi ayn sayda faza sahip olanlar (bir, iki, , alt, on iki
fazl transformatrler),
Primer ve sekonderi farkl sayda faza sahip olanlar ( fazl sistemi, iki,
alt veya on iki faza dntren transformatrler) eklinde snflandrlr.
3.3.3. alma Ortamna Gre

Transformatrler boyutlar bakmndan belki de en ok eitlilie sahip elektrik devre
elemandr. Elektrik enerjisi ve bu enerjinin dntrlmesine her alanda ihtiya duyulur. Bu
nedenle transformatrlerin her alma ortamnda kullanlmas zorunlu hle gelmitir.
Transformatrlerin kullanldklar ortama gre souk hava artlarna, yalara, toza, suya, su
basncna ve scakla kar iyi ekilde korunabilmektedir. Transformatrlerin balca
alma ortamlarna gre;
Platform tipi transformatrler,

Yer alt tipi transformatrler,
Su alt tipi transformatrler,
mekn tipi transformatrler eklinde snflandrlr.
3.3.4. Kullanma Amacna Gre

Drc tip transformatr
Kullanm alan en yaygn transformatr tipidir. Bu tip transformatrlere alaltc tip

transformatrler de denir. Primer sargya uygulanan alternatif gerilimden daha kk bir
alternatif gerilim sekonder sargdan alnyorsa bu tip transformatrlere drc tip
transformatr denir.
Drc tip transformatrler evlerimizdeki gece lambalarnda, arjl sprgelerde,

cep telefonlarnn arj aletlerinde vb. cihazlarda kullanlr.
79
Ykseltici tip transformatr
Primer sargsna uygulanan alternatif gerilimden daha byk bir alternatif gerilim
sekonder sargdan alnyorsa bu tip transformatrlere ykseltici tip transformatr denir.
Televizyonlarda ve enerji nakil hatlarndaki yksek gerilim bu tip transformatrler ile

oluturur.
l transformatrleri
Alternatif akmda yksek gerilimlerin ve byk akmlarn l aletleri ile llmesi

zordur. Bu nedenle yksek gerilim ve byk akmlarn llmesi iin l transformatrleri
kullanlr. l transformatrleri yardm ile yksek gerilimler ve byk akmlar,
transformatrn sekonder sargsnda l aletlerinin lebilecei deerlere drlr. l
transformatrleri, lmelerin gvenli bir biimde, kolay ve doru bir ekilde yaplmasn
salar.
ki ayr zellikte l transformatr vardr. Bunlar;
Akm transformatrleri,
Gerilim transformatrleridir.
Yaltm (izolasyon) transformatrleri
Yaltm trafolarm ama gerilim dnm deildir. Bu transformatrlerin kullanm

amac iki devreyi elektriksel olarak birbirinden yaltmaktr. Bu tip transformatrlerde primer
sargsna uygulanan gerilim sekonderden ayn iddette alnr.
Bahsedilen eitlerin dnda hat transformatr, empedans uygunlatrma

transformatr, oto transformatr vb. eitleri de bulunmaktadr.
3.4. Dntrme Oran

Transformatrlerin primer ve sekonder sarm saylar, gerilimleri ve akmlar arasnda
sabit bir oran vardr. Bu orana dntrme oran denir. Dntrme oran:
N P VP I S
K
N S VS I P
K : Dntrme oran
N P : Primer sarm says
N S : Sekonder sarm says
VP : Primer gerilimi, volt (V)
VS : Sekonder gerilimi, volt (V)
I P : Primer akm, amper (A)
I S : Sekonder akm, amper (A)
80
Dntrme oranna gre primer sarm says ve gerilimi sabit kabul edilirse sekonder
sarm says artrlrsa sekonder gerilimi artar ve sekonder akm der. Sekonder sarm says
az olursa sekonder gerilimi der.
ekil 3.6: rnek transformatr devresi

rnek 1: ekil 3.6daki transformatr devresinde 120 Vluk primer gerilimi sekonder
ularnda 6 V olarak grlmektedir. Primer sargs 360 tur ise sekonder sargsnn tur says
hesaplanacak olursa;
N P VP 360 120 360.6

NS 18 olarak bulunur.
N S VS NS 6 120
rnek 2: ekil 3.6daki transformatr devresinde dntrme oran K=1/4, sekonder

sargs 5000 tur ve sekonder gerilimi 60 V ise primer gerilimi ve primer sargsnn tur says
ne olur?
N P VP 1 N V
K P P
N S VS 4 5000 60
5000
NP 1250
4
60
VP 15V
4
3.5. Transformatr Kayplar

3.5.1. Fuko Kayb
Bir nve zerine sarlm bir bobinden deiken akm geirildiinde nve zerinde
gerilim indklenir. Bu gerilim nvede kapal evrimler halinde ok sayda akm yollarnn
olumasna neden olur. Bu olay yalnzca nve yzeyinde deil iinde de meydana
gelir.(ekil 3.7) Kapal minik halkalar eklinde oluan bu akmlara fuko akmlar (eddy edi
diye okunur- akmlar) denir. Her bir kapal akm yolundaki akm iddeti dorudan
indklenen gerilim ile orantldr. Akm iddeti bu akm yolunun elektriksel direnci ile ters
orantldr.
81
Fuko akmlar nvelerde ar snmaya neden olur. Isnma ise enerjinin kayb
anlamna gelir. Fuko akmlarn nleyebilmek iin transformatrlerde nve iin ince saclar
kullanlr, bu saclar birbirlerinden yaltlr ve zdirenci yksek iletkenler kullanlr.
Alternatif gerilimin frekans ykseldike fuko akm iddeti de artar. Doru akm
devrelerinde frekans bileeni olmad iin fuko akmlarndan sz edilemez.
ekil 3.7: Fuko akmlarnn olumas
3.5.2. Histerisiz Kayb

Demir gibi baz ferromanyetik maddeler haric manyetik alana maruz kaldklarnda
geici ya da kalc olarak manyetiklik sergilemeye balar. Bu manyetiklik transformatr
zerinde var olan manyetik alana ters yndedir ve s olarak enerji kaybna neden olur. Bu
kayba histerisiz kayb denir.
Histerisiz kayb, nve molekllerinin frekansa bal olarak yn deitirmesi srasnda

molekllerin birbirleri ile srtnmeleri sonucu s eklinde ortaya kar.
3.5.3. Bakr Kayb

Bakr kayb genellikle transformatr sarglar veya dier elektrikli cihazlarn
iletkenlerinde elektrik akmnn rettii s iin kullanlan bir terimdir. Transformatrlerdeki
bakr kayplar sargda kullanlan iletkenin direnci ve iletkenden geen akmn karesi ile
doru orantldr. Dk frekansl uygulamalarda kaln kesitli ve dk direnli iletkenler
kullanlmas ile bakr kayb minimum seviyelere ekilebilir.
Transformatrn sekonderine bir yk baland zaman hem primerden hem

sekonderden bir akm geer. Geen akmlar primerde IP2.RP ve sekonderde IS2.RS2 eklinde
bakr kayplar oluur.
Bakr kayplar 1000 kVAnn altndaki glerde transformatrn grnr gcnn %

3 ile % 4 kadardr.
82
3.6. Transformatrlerde G
deal bir transformatrde kayplar gz nnde bulundurulmadan primer sargsnda
bulunan enerjinin dorudan sekonder sargsna aktarld dnlr. Yine kayplar gz ard
edilip transformatr sekonder ularna bir yk balandnda aktarlan enerjinin tamam yk
zerinde bir g harcanmasn salar. Transformatrlerde g, sekonder ularndaki ykn
empedansna dolaysyla ykn ektii akma ve sekonder ularndaki gerilim deerine
baldr.
Enerjinin kaypsz aktarlaca dnlrse;
PP PS ve I P .VP I S .VS eitlikleri yazlabilir.
Burada PP primer gcn, PO sekonder gcn ifade eder. Eitlikten yararlanlarak

sekonder ularna balanan bir ykn ekebilecei en fazla akmn, dolaysyla harcayaca
en fazla gcn ve transformatr gcnn primer akm ve gerilimine de bal oluu grlr.
Primer gerilimin sabit ebeke gerilimi olduu varsaylrsa primer akm da transformatr
gc iin nemli bir parametredir.
rnein kayplar nemsenmeyen bir transformatrn primer gerilimi VP 220V ,

primer akm I P 0,045 A ve sekonder gerilimi VS 12V ise sekonder akm ve
transformatrn gc;
PP PS VP .I P VS .I S PP 220.0,045 10W
10
PS VS .I S 110 12.I S I S 0,83 A olarak bulunur.
12
3.7. Transformatrlerde Verim

Bir transformatrn verimi k gcnn giri gcne orandr. Fuko, histerisiz ve
bakr kayplar her ne kadar kk gl transformatrlerde nemsenmese de byk gler
sz konusu olduunda ka aktarlan g miktarn drmektedir. Yani kayplar verimin
yzde yz olmasn engellemektedir. Verim (eta) ile gsterilir ve birimi yoktur. Yzde
olarak verimlilik aadaki eitlikle bulunabilir.
PS
% .100
PP
rnein 100W lk bir transformatrde 2W kayplara harcanyorsa bu
transformatrn yzde verimlilii;
PS 100 2
% .100 .100 %98 olarak bulunur.
PP 100
83
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamay yaparak transformatr seimini yapabilecek ve devreye
balayabileceksiniz.
Transformatr uygulama devresi

lem Basamaklar
ekildeki devreyi breadboard zerine kurunuz.

l aletlerinde okunan deerleri not alnz.
I1=..
V1=.
I2=...
V2=.,

Transformatrn dntrme orann hesaplaynz.

Transformatrn primer gcn hesaplaynz.

Transformatrn sekonder gcn hesaplaynz.

Transformatrn verimini hesaplaynz.

84
neriler

Np Vp Is

Ns Vs Ip
P V .I
P
% S .100
PP
85
Transformatr uygulama devresi
lem basamaklar
ekildeki devreyi emada gsterilen malzemeleri kullanarak breadboard zerine

kurunuz.
Transformatre enerji verilmemi ve S anahtar ak durumda iken primer ve sekonder
sarglarnn direncini avometre ile lnz.
S anahtar ak durumda iken devreye A.C 12V uygulayarak yksz primer ve
sekonder gerilimlerini osilaskopla gzlemleyiniz.
S anahtarn kapatarak sekonder ykn devreye alnz. Ykl primer ve sekonder
gerilimlerini osilaskopla gzlemleyiniz. Potansiyometreyi ayarlayarak yk deiiminin
sekonder gerilimine etkisini inceleyiniz.
lm sonularn kaydediniz.
Primer sarg direnci

Sekonder sarg direnci
Yksz lmler
Ykl lmler
86
lem basamaklar
Devreyi kurarken kesinlikle enerji altnda almaynz.

Transformatrde giri gerilimi olarak ebeke gerilimi kullanyorsanz primer
terminallerini gerilim uygulamadan nce elektrik band ya da benzeri bir malzeme
kullanarak yaltnz.
Osiloskopta lm yaparken Volts/Div ve Time/Div kademelerini sinyalleri en iyi
gzleyebileceiniz pozisyona getiriniz.
87
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.

1. Devreye uygun transformatr seebildiniz mi?
2. Transformatr devreye balayabildiniz mi?
3. Transformatr lmleri yapabildiniz mi?
4. Transformatr hesaplamalar yapabildiniz mi?
DEERLENDRME
88
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1. Transformatr iin aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
A) Manyetik indksiyon prensibine gre alr.

B) almak iin haric gerilim kaynana ihtiya duyar.
C) Hareketli paralar vardr.
D) Gerilim dntren bir motoru vardr.
2. Transformatrn elektrik devrelerinde grevi nedir?
A) Frekans deitirmek B) A.Cyi D.C ye dntrmek

C) A.Cnin seviyesini deitirmek D) A.C faz deitirmek
3. Transformatrde nve ne ie yarar?
A) Gerilimi dorultur.
B) Ksa devrelerden korumak iin empedans salar.
C) Sarglardaki harmonikleri yok eder.
D) Manyetik aknn geii iin yol salar.
4. Transformatrlerde dntrme oran nedir?
A) Gteki deiim orandr.

B) Nve ile sarmlar arasndaki g orandr.
C) Primer ve sekonder sarglarnn tur saylarnn orandr.
D) Bakr kayplarnn fuko kayplarna orandr.
5. Transformatrn verimi aadakilerden hangisidir?
A) Primer geriliminin sekonder gerilimine oran

B) Primer akmnn sekonder akmna oran
C) Primer empedansn sekonder empedansna oran
D) Sekonder gcnn primer gcne oran
6. Aadakilerden hangisi nve tipine gre transformatrlerden deildir?
A) Mantel tip B) Datlm tip C) ekirdek tip D) Tek fazl tip
7. Sekonder sargs 500 ve sekonder gerilimi 20 V olan bir transformatrn primer

gerilimi 150 V ise primer sargs aadakilerden hangisidir?
A) 3750 B) 37500 C) 375 D) 37,5
8. Transformatrde verim aadaki simgelerden hangisi ile gsterilir?

89
A) B) C) D)
9. 200W gce sahip bir transformatrde 5W bakr, fuko ve histerisiz kayplarna

harcanyorsa bu transformatrn verimi yzde ka olur?
A) 95,5 B) 97,5 C) 92 D) 90
10. Aadakilerden hangisi kullanm amacna gre transformatrlerden deildir?
A) Sabit gerilim transformatrleri B) Ayarl gerilim transformatrleri

C) Sabit akm transformatrleri D) Deiken yk transformatrleri
11. Transformatr, giriine uygulanan sinyalin hangi zellii kesinlikle deimez?
A) Gerilim B) Frekans C) Akm D) G
12. Transformatrn almas alternatif akmn etkilerinden hangisine baldr?
A) Ik B) Manyetik alan C) Is D) Kimyasal
13. Hangisi nve eitlerine gre transformatr eitlerinde deildir?
A) Drc tip B) Datlm tip C) ekirdek tipi D) Mantel tip
14. Bir transformatrn yapsnda aadakilerden hangisi vardr?
A) Primer sarg B) Sekonder sarg C) Nve D) Hepsi
15. Bir transformatrn nvesi, manyetik geirgenlii kt olan bir nve ile deitirilirse
aadakilerden hangisinde artma grlr?
A) Sekonder gerilimi B) Sekonder gc

C) Dntrme oran D) Kayplar
16. Aadaki kayp eitlerinden hangisi bir transformatr iin sz konusu deildir?
A) Rzgar kayplar B) Histeresiz kayb C) Bakr kayb D) Fuko kayb
90
RENME FAALYET4
RENME FAALYET4
AMA
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akm motorlarnn, doru akm motorlarna
olan stnlklerini kavrayacak, kullanm yerlerini seebilecek ve devreye balantlarn
yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Alternatif akm motorlarnn kullanld alanlar aratrnz.

Alternatif akm motorlarnn doru akm motorlarndan farklarn aratrarak bir
rapor hlinde snf ortamnda arkadalarnza ve retmeninize sununuz.
4. A.C MOTORLAR
Bir elektrik motoru, elektrik enerjisinden hareket enerjisi elde etmeye yarayan bir
makinedir. ekil 4.1de elektrik motorlar iin basit bir snflandrma tablosu verilmitir.
ekil 4.1: Elektrik motoru eitleri

A.C motorlar asenkron ve senkron olmak zere genel olarak iki gruba ayrlabilir.
Asenkron motorlarda temelde iki ksmdan oluur.(ekil 4.2) Bunlardan birisi stator dieri
rotordur. Statora uygulanan alternatif gerilim bir manyetik alan oluturur. Rotor ise bu
manyetik alan iinde bulunur ve stator manyetik alan rotor zerinde bir indksiyon akm
meydana gelir. Stator ve rotor birer elektromknats olarak alr ve oluturduklar manyetik
alanlarn birbirini itip ekmesi ile hareket enerjisi oluur.
91
ekil 4.2: Asenkron motor
4.1. A.C Motorlarn D.C. Motorlarla Karlatrlmas

D.C. ve A.C motorlarn kullanm alanlarna gre birbirlerine birtakm stnlkleri
vardr.
Alternatif akm motorlar, D.C. motorlara gre daha basit yapda ve daha ucuz
olmalar, ark oluturmamalar, momentlerinin yksek olmas nedeniyle doru akm
motorlarna gre daha ok tercih edilir.(ekil 4.3)
ekil 4.3: Temel D.C. ve A.C motor
92
4.2. A.C Motor eitleri
Alternatif akm motorlar temelde senkron ve asenkron olmak zere iki eittir.
Senkron motorun rotorunda sarglar bulunur ve bu sarglardan bir kaynak vastasyla akm
geirilir. Bu nedenle bu motorlarn rotor devir saylar stator dner alan devir saysna eittir.
Asenkron motorlarda ise enerji sadece stator sarglarna verilir. Stator sarglarndaki dner
alan rotor sarglar ya da ksa devre ubuklarnda endksiyon yoluyla akm dolatrarak
rotorun dnmesini salar. Bu motorlarda rotor devri dner alann devrine ulatnda
indkleme olmayacandan rotor devri dner alann devrinden daima kktr.
Faz saysna gre ise asenkron motorlar genelde bir fazl ve fazl olarak yaplr.
4.2.1. Bir Fazl Motor

Bir fazl motorlarda iki eit sarg bulunmasna karn sarglar ayn gerilimle beslenir.
Sarglar faz fark oluturacak ekilde farkl zelliktedir.
Bir fazl A.C motorlarn kullanm alanlar olduka fazladr. Bunun nedeni
bakmnn ve maliyetinin dk olmasdr. Evlerde kullanlan amar ve bulak
makinelerinde ve dier baz ev aletlerinde ounlukla bir fazl asenkron motorlar
kullanlr.
Tanm ve eitleri
Bir fazl asenkron motorlar kendi aralarnda yardmc sargl(Resim 4.1) ve glge
kutuplu motorlar olmak zere iki gruba ayrlr.
Resim 4.1: Yardmc sargl bir fazl A.C motor

altrlmas
Bir fazl asenkron motorlarda tek stator sargs ve sincap kafesi rotorlar kullanlr.
Stator sargsna uygulanan tek fazl alternatif akm sarg zerinde deiken manyetik alan
oluturur. Bu indksiyon dolays ile rotor enerjilenir. Bu durum motorun hareket retmesine
yetmez sadece bir titreim oluturur. Dolaysyla motora ilk hareketi dardan tatbik etmek
gerekir. lk hareket verebilmek iin bir fazl motorlarda yardmc sarg bulunur. Motora ilk
hareket verildikten sonra yardmc sarg devreden kar.
93
ekil 4.4tee bir fazl motor devrelerinde yardmc sarg motorun ilk anda hareketini
salamak iin konulmutur. Yardmc sargnn nndeki C kondansatr ise ilk hareket
annda 90 derecelik faz farkn olutur
oluturabilmek iindir. Motor ilk hareketten ve normal
devrine ulatktan sonra yardmc sargy ve C kondansatrn devre d brakmak iin S
anahtar kullanlmtr. Bu anahtar ilk anda kapaldr
kapaldr. Motor yeterli devri aldktan sonra
dnmenin etkisi ile alr ve yardmc sargyla kondansatr devre d brakr
brakr.
ekil 4.4:: Yardmc sargs olan ve olmayan bir fazl motor devreleri
Dn ynnn deitirilmesi
Yardmc sargl asenkron motorlard

motorlarda devir ynn deitirmek iin bobinlerden
birinin akm ynn deitirmek gerekir. Bu deitirme, daha ok yardmc sargda
uygulanr. Sarg
arg ular stator iinde balanarak darya tane u kartlr. Ulardan ikisi
ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir yn
sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr. rnein ekil
4.5deki iki ana sargs ve bir yardmc sargs bulunan bir fazl motorun dn ynn
deitirmek iin Y1 ve Y2 ular yer deitirilir.
ekil 4.5:: Bir fazl motor balant emas

Aspiratr, vantilatr, kompresr, amar makinas gibi mo motorlar,
torlar, daima bir ynde
dner. Bu nedenle sarg ular stator iinde balanarak darya u kartlr. Ulardan
ikisi ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir
yn sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr.
94
4.2.2. Fazl Motor
Tanm ve eitleri
fazl motorlar, basit tasarma, yaps gerei yksek ilk hareket torkuna ve
verimlilie sahip olduu iin endstride en ok tercih edilen motorlardr. Kullanm alanlar
arasnda endstriyel fanlar, havalandrma sistemleri, kompresrler ve konveyr sistemleri
saylabilir.
fazl motorlar yapsal olarak bir fazl motorlarla benzer.(Resim 4.2) Manyetik
alann oluturulduu bir stator ve mekanik enerjinin alnd rotora sahiptir. fazl
motorlarda adet stator sargs vardr ve bu sarglar aralarnda 120o farkla konumlandrlr.
Resim 4.2: fazl motor

Stator ve rotor arasnda elektriksel bir balant yoktur ve bu motor elemanlar yksek
mknatslanma zelliine sahip plakalardan retilir. Statorda indklenen manyetik ak rotora
havadan iletilir. Rotorda indklenen manyetik alan ile stator manyetik alan arasndaki itme-
ekme kuvveti hareketin olumasn salar. Dnme hareketi, rotor manyetik alannn stator
dner manyetik alannn peinden srklenmesi ile gerekleir.
altrlmas
fazl A.C motorlar altrmann (yol vermenin) en kolay ekli dorudan yol
vermedir. Motorun sarg ular birer alter zerinden (ekil 4.8de kontaktr) direkt olarak
ebekeye balanr. Asenkron motorlar ilk alma annda nominal akmlarnn yaklak
kat fazlasn ebekeden eker. Dorudan yol verme ynteminde motor ilk anda bota
altrlmaldr. Direkt yol verme, yksek gl motorlarda (5 kWn stnde) ar snma
nedeniyle sarglarn zarar grmesine neden olabilir. Bu nedenle yksek gl motorlara
dk gerilimle yol verilir(ekil 4.6).
95
ekil 4.6: fazl motorun yldz devre balants
ekil 4.7: fazl motorun gen devre balants

ekil 4.8de
de fazl bir asenk ron motora direkt yol verilmesine ilikin bir ema
asenkron
grlmektedir. Devrede kontaktrden akm geirildiinde kontaktr kontaklar konum
deitirir. Ak kontaklara bal faz, kontaklar kapannca motor sarglarndan akm
dolatrarak motorun almas salanr.
anr.
ekil 4.8:: fazl motora dorudan yol verme

96
Dn ynnn deitirilmesi
fazl A.C motorlarda dn yn deitirilmek istendiinde herhangi iki fazn

balant yerleri deitirilip dier tek fazn sabit tutulmas yeterlidir (ekil 4.9).Ayrca
fazl motorlarda dn ynnn deitirlimesi iin motor klemens tablosu balants ekil
4.10 da gsterilmitir.
Dn yn deitirme ilemi genellikle kontaktrlerle yaplr. Dn ynn
deitirmek iin baz durumlarda zel paket alterler de kullanlmaktadr.
ekil 4.9: fazl motorda dn ynnn deitirilmesi
ekil 4.10: faz motor balants ve dn ynnn deitirilmesi
97
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamay yaparak AC motor seimini yapabilecek ve
altrabileceksiniz.
Paket alterle motora yol verme devresi
Paket alterle motorun dn ynn deitirme devresi
lem Basamaklar
ekildeki devreyi kurunuz.

Devreye enerji vererek motorun dn ynn not ediniz.
Enerjiyi kesiniz.
Klemens tablosunda S ve T fazlarn yer deitiriniz.
Devreye tekrar enerji veriniz.
Devreye enerji vererek motorun dn ynn not ediniz.
Bir nceki balantdaki dn ile karlatrnz.
Motorun dn ynn deitirmek iin deiik balant ekillerini belirleyip rapor
olarak yaznz.
neriler

fazl sistemde 380V A.C gerilim olduunu hatrlaynz. retmeniniz olmadan
sisteme enerji vermeyiniz.
98
KONTROL LSTES

deerlendiriniz.

1. Bir fazl A.C motor seimini yapabildiniz mi?
2. Bir fazl A.C motoru devreye balayabildiniz mi?
3. Bir fazl A.C motorun devir ynn deitirebildiniz mi?
4. fazl A.C motor seebildiniz mi?
5. fazl AC motoru devreye balayabildiniz mi?
6. fazl AC motorun devir ynn deitirebildiniz mi?
DEERLENDRME

99
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise
Y yaznz.
1. ( ) Elektrik enerjisini kullanarak mekanik enerji elde eden makinelere elektrik motoru
denir.
2. ( ) Stator ve rotor birer elektromknats olarak alr ve oluturduklar manyetik

alanlarn birbirini itip ekmesi ile kimyasal enerjisi oluur.
3. ( ) Evlerde kullanlan amar ve bulak makinelerinde ounlukla fazl asenkron

motorlar bulunur.
4. ( ) Bir fazl asenkron motorlarda tek stator sargs ve sincap kafesi rotorlar kullanlr.
5. ( ) lk hareket verebilmek iin bir fazl motorlarda yardmc sarg bulunur.
6. ( ) Yardmc sargl asenkron motorlarda devir ynn deitirmek iin bobinlerden

birinin akm ynn deitirmek gerekir.
7. ( ) fazl motorlarda adet stator sargs vardr ve bu sarglar aralarnda 100o

farkla konumlandrlr.
8. ( ) fazl motorlarda stator ve rotor arasnda elektriksel bir balant yoktur ve bu

motor elemanlar yksek mknatslanma zelliine sahip plakalardan retilir.
9. ( ) Asenkron motorlar ilk alma annda nominal akmlarnn 15-20 kat fazlasn
ebekeden eker.
10. ( ) fazl AC motorlarda dn yn deitirilmek istendiinde herhangi iki fazn

balant yerleri deitirilip dier tek fazn sabit tutulmas yeterlidir.
DEERLENDRME
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
100
MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
1. Aadakilerden hangisi asal hzn semboldr?
A) B) f C) D)T
2. Aadaki frekanslardan dalga boyu en kk olan hangisidir?
A) 50 Hz B) 60 Hz C) 6 kHz D) 5 MHz
3. Alternatif akmn aadaki etkilerinden hangisi kullanlmaz?
A) Is etkisi B) Ik etkisi C) Manyetik etki D) Kimyasal etki
4. Aadakilerden hangisi bydnde bir bobinin endktans artar?
A) Bobin ap B) Nve C) Sipir says D) Hepsi
5. Aadakilerden hangisi arttka bir kapasitrn kapasitesi azalr?
A) Plakalarn yzey alan B) Dielektrik katsays

C) Plakalar arasndaki mesafe D) Hibiri
6. 4 luk bir diren ve 3 luk bir bobin 110V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin empedans ne olur?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 7
7. .4 luk bir diren ve 3luk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin faz as ne olur?
A) 37O B) 47 O C) 53 O D) 63 O
8. 4 luk bir diren ve 3 luk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin aktif gc ne olur?
A) 1936 W B) 88 W C) 4 W D) 1550 W
devrenin reaktif gc ne olur?
A) 3 VAR B) 1452 VAR C) 871 VAR D) 66 VAR
devrenin grnr gc ne olur?
A) 5 VA B) 1778 VA C) 2420 VA D) 110 VA

101
11. fazl yldz bal bir motorun hat akm 173 Ai gstermektedir. Motorun faz akm
A) 122 A B) 110 A C) 100 A D) 173 A
12. Bir asenkron motorun ebekeden ektii aktif g 3 kW ve reaktif g de 4 kVARtir.

Motorun g katsays aadakilerden hangisidir?
A) Cos = 0.6 B) Cos = 0.7 C) Cos = 0.8 D) Cos = 0.9
13. Bir transformatrn nvesi, manyetik geirgenlii kt olan bir nve ile deitirilirse
aadakilerden hangisinde artma grlr?
A) k gerilimi B) k gc C) Dntrme oran D) Kayplar
14. Aadaki kayp eitlerinden hangisi bir transformatr iin sz konusu deildir?
A) Rzgr kayplar B) Histeresiz kayb C) Bakr kayb D)Fuko kayb
15. Aadakilerden hangisi transformatrlerde kullanlan nve eitlerinden deildir?
A) Yumuak demir B) ekirdek tip C) Datlm tip D) Mantel tip
16. Primer sargsnn sarm says 10 ve sekonder sargsnn sarm says 100 olan bir
transformatre 100 V uygulanrsa sekonderinden ka volt gerilim alnr?
A) 10 V B) 100 V C) 1000 V D) 10000 V
17. Giri gerilimi 120 V ve k gerilimi 6 V olan bir transformatrn dntrme oran
A) 6 B) 20 C) 40 D) 120
18. Giri gc 10 W ve k gc 9,5 W olan bir transformatrn verimi aadakilerden

hangisidir?
A) % 5 B) % 95 C) % 100 D) Hibiri
19. Giri gc 10 W ve k gc 9,5 W olan bir transformatrn toplam kayb ka Wtr?
A) 19,5 W B) 10 W C) 9,5 W D) 0.5 W
20. Bir transformatrn tel direncinden kaynaklanan kayb aadakilerden hangisidir?
A) Fuko kayb B) Histeresiz kayb C) Bakr kayb D) Hepsi
21. Bir fazl motorlarda yardmc sargnn kullanm amac aadakilerden hangisidir?
A) Motor gcn artrmak B) Faz fark yaratmak

C) Motor momentini artrmak D) Hibiri
102
22. Aadakilerden hangisi A.C motorlarn stnlklerinden deildir?
A) Ucuz olmalar
B) Verimlerinin yksek olmas
C) Devir saylarnn kolay ayarlanmas
D) Yaplarnn basit ve bakma az ihtiya gstermeleri
23. Aadakilerden hangisi bir fazl asenkron motorlarn devir ynn deitirme
yntemlerinden biri deildir?
A) Ana sarg ularn ters balamak B) Yardmc sarg ularn ters balamak
C) Btn sarg ularn ters balamak D) Hepsi
24. 380 Vluk ebekeye yldz bal bir fazl bir asenkron motorun faz sarglarnn
gerilimleri aadakilerden hangisidir?
A) 220 V B) 240 V C) 310 V D) 380 V
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise
Y yaznz.
25. ( ) Bir akmn sinzoidal olabilmesi iin akmn elde edildii bobinler manyetik alan
ierisinde dorusal hareket ettirilmelidir.
26. ( ) Bir sins erisinin balang noktas x ekseninin pozitif blgesinde ise bu eri ileri
faz erisidir.
27. ( ) Bir bobinin nvesi bydke bobin endktans artar.
28. ( ) Bir kapasitrn plakalar uzaklatrlnca kapasitesi artar.
29. ( ) fazl dengeli yldz bal devrelerde hat gerilimi faz gerilimine eit ve hat
akm da faz akmnn 3 katdr.
30. ( ) Bir transformatrn manyetik kaaklarn azaltarak transformatrn verini

artrlabilir.
31. ( ) 10/100 Vluk bir transformatrn dntrme oran 10dur.
32. ( ) Bir transformatrn kndan, giriine gre daha dk gerilim alabilmek iin
k sargsnn girie gre daha az sarml olmas gerekir.
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
33. Alternatif akm santrallerde .. ile ykseltilerek iletilir.
34. Alternatif akmn maksimum deeri, etkin deerinin .. katdr.
103
35. Bir alternatr rotorunun birim zamandaki dn says arttka frekans .
36. Frekans 50 Hz olan bir akmn periyodu .. milisaniyedir.
37. Balang noktas x ekseninin pozitif blgesinde olan sins erisine .faz
erisi denir.
38. Bir bobin ierisindeki . hareket ettirilerek bobin endktans ayarlanabilir.
39. Seri R-L-C devresinde devre geriliminin ileri fazl olmas iin devredeki endktif
reaktansn kapasitif reaktanstan . olmas gerekir.
40. Bir rezonans devresinde kalite kat says ile bant genilii arasnda ..
orant sz konusudur.
104
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 A
2 B
3 B
4 D
5 C
6 A
7 A
8 C
9 C
10 D
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 D
2 B
3 C
4 B
5 D
6 B
7 A
8 A
9 C
10 A
11 D
12 D
13 A
14 D
15 B
16 C
17 A
18 C
19 A
105
1 A
2 C
3 D
4 C
5 D
6 D
7 A
8 B
9 B
10 D
11 D
12 B
13 A
14 D
15 D
16 A

1 Doru
2 Yanl
3 Yanl
4 Doru
5 Doru
6 Doru
7 Yanl
8 Doru
9 Yanl
10 Doru
106
MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI
1 C
2 D
3 D
4 D
5 C
6 C
7 C
8 A
9 B
10 C
11 D
12 A
13 D
14 A
15 A
16 C
17 B
18 B
19 D
20 C
21 B
22 C
23 C
24 A
25 Yanl
26 Yanl
27 Doru
28 Yanl
29 Yanl
30 Doru
31 Yanl
32 Doru
33 Transformatr
34 1,41( 2 )
35 Artar
36 20
37 Geri
38 Nve
39 Byk
40 Ters
107
KAYNAKA
KAYNAKA
AKAR Feyzi, Mustafa YAIMLI, Alternatif Akm Devreleri ve Problem
zmleri, Beta Basm Yaym Datm A, stanbul, 2008.
ARFOLU Uur, Elektrik-Elektronik Mhendisliinin Temelleri
Alternatif Akm Devreleri Cilt: 2, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 2007.
CEYLAN Murat, Alternatif Akm Devre Analizi, Sekin Yaynclk, Ankara,
2010.
IRWIN J. David, Basic Engineering Circuit Analysis 8th Edition, John Wiley
& Sons Inc., West Sussex, UK, 2001.
ALTINSALI Adem, Elektrik Makineleri, Halim Yaynlar, Kahramanmara,
1998.
AKAN Ahmet Hamdi, Doru ve Alternatif Akm Devreleri, Birsen
Yaynevi, stanbul, 2000.
GVEN M. Emin, MARTI . Baha, Eletroteknik Cilt II, MEB Yaynlar,
stanbul, 1984.
GVEN M. Emin, OKUN ., Elektroteknik ve Laboratuvar II, MEB
Yaynlar, Ankara, 2003.
KARA Sadk, Elektrik Eleketronik Rehberi, Ufuk Kitap, Krtasiye,
Yaynclk, Kayseri, 2004.
BAYRAK Mehmet, Temel Elektrik ve Manetizma, Atlas Yayn Datm,
stanbul, 2002.
GVEN M. Emin, . Baha MARTI, smail COKUN, Elektroteknik Cilt-1,
MEB Yaynlar, stanbul, 1997.
PENT M. Adnan, Senkron Makineler, Yksek Teknik retmen Matbaas,
Ankara, 1975.
BADUR zdemir, Elektrik Kumanda Devreleri, Mill Eitim Genlik ve
Spor Bakanl Yaynlar, Ankara, 1978.
RICHARDS, SEARS, WEHR, ZEMANSKY, Modern niversite Fizii,
alayan Basmevi, stanbul, 1982.
OUZ Necati, Muhittin GKKAYA, Elektrik Makineleri I, Mill Eitim
Basmevi, stanbul, 1991.
PENT M. Adnan, Abdullah RKMEZ, Elektrik Makineleri II
Transformatrler, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1992.
108
T.C.
MLL ETM BAKANLII
ELEKTRK - ELEKTRONK TEKNOLOJS
DORU AKIM ESASLARI

522EE0013
Ankara 2011
materyalidir.
PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3
1. DORU AKIM .................................................................................................................... 3
1.1. Doru Akm Kavramlar ............................................................................................... 3
1.1.1. Doru Akmn Tanm ........................................................................................... 3
1.1.2. Doru Akmn Elde Edilmesi ................................................................................ 3
1.1.3. Doru Akmn Kullanld Yerler ........................................................................ 3
1.1.4. Ohm Kanunu.......................................................................................................... 4
1.2. Devre zmleri ........................................................................................................... 5
1.2.1. Seri Devre .............................................................................................................. 5
1.2.2. Kirofun Gerilimler Kanunu ................................................................................ 6
1.2.3.Paralel Devre .......................................................................................................... 8
1.2.4. Kirofun Akmlar Kanunu .................................................................................. 10
1.2.5. Kark Devre ....................................................................................................... 11
1.2.6. evre Akmlar Yntemi ..................................................................................... 13
1.3. Bobinler ve Kondansatrler ........................................................................................ 15
1.3.1. Doru Akm Devresinde Bobin ........................................................................... 15
1.3.2. Bobin Balantlar................................................................................................ 16
1.3.3. Doru Akm Devresinde Kondansatr ................................................................ 17
1.3.4. Kondansatr Balantlar ..................................................................................... 19
RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 33
2. DC KAYNAKLAR ............................................................................................................ 33
2.1. Piller ............................................................................................................................ 33
2.1.1. Pil eitleri ve Yaplar ....................................................................................... 33
2.1.2. Pillerin Direnci ................................................................................................ 36
2.1.3. Pillerin EMK s (Elektromotor Kuvvet) ............................................................. 36
2.1.4. Pillerde G ......................................................................................................... 38
2.1.5.Pillerde Verim....................................................................................................... 38
2.2. Akler ......................................................................................................................... 38
2.2.1.Ak eitleri ve Yaplar ...................................................................................... 38
2.2.2. Ak Kapasiteleri .................................................................................................. 42
2.3. Dinamolar ................................................................................................................... 42
2.3.1. Dinamo eitleri .................................................................................................. 42
2.4. Kaynak Balantlar .................................................................................................... 43
2.4.1. Kaynaklarn Seri Balants ................................................................................. 43
2.4.2. Kaynaklarn Paralel Balants ve Sakncalar..................................................... 44
2.5. DC Kaynaklar Kullanrken Dikkat Edilecek Hususlar .............................................. 45
2.6. Elektromanyetizma ..................................................................................................... 46
2.6.1. Akm Geen letken Etrafndaki Manyetik Alan ................................................. 47
2.6.2. Akm Geen Bobinin evresindeki Manyetik Alan ............................................ 47
2.7. inden Akm Geen letkenin Manyetik Alan erisindeki Durumu ......................... 48
2.8. Manyetik Alan inde Bulunan letkenin Hareketi ..................................................... 48
2.9. DC Motorlar ................................................................................................................ 49
i
2.9.1. DC Motor eitleri .............................................................................................. 49
2.9.2. Temel alma Prensibi ....................................................................................... 49
2.9.3. Dn Yn Deitirme ...................................................................................... 51
2.9.4. Gerilimle Hz Ayar ............................................................................................. 51
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 56
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 57
KAYNAKLAR....................................................................................................................... 58
ii
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD 522EE0013

MODLN ADI Doru Akm Esaslar
Doru akm devre zmlerine ynelik bilgi ve becerilerin
MODLN TANIMI
verildii renme materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL n koul yoktur.
YETERLK Doru akmda devre zmlerini yapmak.
Genel Ama
Doru akm prensiplerini bilecek, doru akmda devre
zmlerini yapabilecek, doru akm kaynaklarn gvenli bir
ekilde kullanabilecek, elektromanyetizma ve doru akm
motorunun temel esaslarn kavrayabileceksiniz.
MODLN AMACI Amalar
1. Diren, bobin ve kondansatr balantlarn ve devre
zmlerini yapabileceksiniz.
2. Doru akmn elde ediliini, doru akm kaynaklarn,
elektromanyetizmann ve doru akm motorlarnn temel
esaslarn kavrayabilecek ve bunlar altrabileceksiniz.
Ortam: Elektrik makineleri laboratuvar, grsel eitim
aralar, internet ortamnda inceleme ve aratrma yapma.
ETM RETM Donanm: Analog/dijital l aletleri (ohmmetre, avometre,
ORTAMLARI VE ampermetre, voltmetre, wattmetre), deiik endktansa sahip
DONANIMLARI bobinler, analog dijital LCRmetre, deiik kapasitelerde
kondansatrler, osilaskop, ayarl g kayna, elektronik
deney seti, eitli tipte pil, ak, dinamo, doru akm motoru.
Modln iinde yer alan herhangi bir renme faaliyetinden
sonra, verilen lme aralar ile kendi kendinizi
deerlendireceksiniz.
LME VE
Modl sonunda retmeniniz tarafndan teorik ve pratik
DEERLENDRME
performansnz tespit etmek amacyla size lme teknikleri
uygulanacak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri llerek deerlendirilecektir.
iii
iv
GR
GR
Sevgili renci,
Doru Akm Esaslar modl ile elektrik elektronik teknolojileri alannda teknolojik
gelimelerle birlikte kullanmnn da artt doru akm ve gvenli kullanlmas ile ilgili
temel yeterlikleri kazanacaksnz.
Gnlk hayatta ska karlatmz pil, ak gibi doru akm kaynaklarn doru ve
gvenli bir ekilde kullanabileceksiniz. Ayrca televizyon, radyo, bilgisayar gibi elektronik
cihazlarn, elektrik motorlar, elektromknats gibi elektrikli makinelerin onarmnda
kullanlacak temel dzeydeki elektrik kanunlarn renecek ve devre zm yntemlerini
kavrayacaksnz. Ayrca yine bu cihazlarda kullanlan bobin ve kondansatrlerin doru akm
karakteristiklerini bilerek bu cihazlarn almalar ile ilgili temel dzeyde bilgi sahibi
olacaksnz.
Bu modl baarl bir ekilde tamamladnzda elektrik elektronik teknolojisi

alannda, doru akm devre zmlerini yapabilecek, doru akm kaynaklarn gvenli bir
ekilde kullanabilecek, elektromanyetizma ve DC motor temel esaslarn
kavrayabileceksiniz.
1
2
RENME FAALYET1
RENME FAALYET-1
AMA
Diren, bobin ve kondansatr devrelerinin zmlerini yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Diren balantlarnda kullanlan devre zm yntemleri nelerdir?
1. DORU AKIM
1.1. Doru Akm Kavramlar
1.1.1. Doru Akmn Tanm
Zamanla yn ve iddeti deimeyen akma doru akm denir. ngilizce Direct

Current kelimelerinin ksaltlmas DC ile gsterilir.
1.1.2. Doru Akmn Elde Edilmesi
DC reten kaynaklar u ekilde sralanabilir:

Pil; kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dntren aralara pil ad verilir.
Akmlatr; kimyasal yolla elektrik enerjisi reten aratr.
Dinamo; hareket enerjisini DC elektrik enerjisine eviren aralardr.
Dorultma devresi; Alternatif akm elektrik enerjisini DC elektrik enerjisine

eviren aralardr.
Gne pili; Gne enerjisini DC elektrik enerjisine eviren elemanlara gne

pili denir.
1.1.3. Doru Akmn Kullanld Yerler
Doru akmn yaygn olarak kullanld alanlar yle sralayabiliriz:
Haberleme cihazlarnda (telekomnikasyonda)

Radyo, teyp, televizyon, gibi elektronik cihazlarda
Redresrl kaynak makinelerinde
Maden artma (elektroliz) ve maden kaplamaclnda (galvonoteknik )
3
Elektrikli tatlarda (tren, tramvay, metro)
Elektro-mknatslarda
DC Elektrik motorlarnda
1.1.4. Ohm Kanunu
Tanm: 1827 ylnda George Simon Ohm Bir iletkenin iki ucu arasndaki potansiyel
farkn, iletkenden geen akm iddetine oran sabittir eklinde tanmn yapmtr.
U
I R
V U U
I R I R I R
U U
U IR I R
R I
ekil 1.1: Ohm kanununun denklem halinde gsterimi
Bir elektrik devresinde akm, voltaj ve diren arasndaki balanty veren kanuna
Ohm Kanunu ad verilir.
Bu tanma gre aadaki formller elde edilir.
Burada U gerilimi (birimi volt V); I akm (birimi amper A), R direnci (birimi
Ohm ) simgelemektedir. gende hesaplanmak istenen deerin zeri parmak ile
kapatlarak denklem kolayca karlabilir.
rnek 1.1: 1,5 Vluk pilin ular arasna direnci 3 ohm olan bir ampul balanmtr. Ampul
zerinden geen akm hesaplaynz (ekil 1.2).
4
ekil 1.2
zm
U 1,5
I I 0,5A bulunur.
R 3
1.2. Devre zmleri

Elektronik devrelerde kullanlan direnler, seri paralel ya da kark balanarak eitli
deerlerde direnler elde edilebilir.
1.2.1. Seri Devre
1.2.1.1. Seri Devrenin zellikleri
lerinden ayn akm geecek ekilde direnler birbiri ardna eklenirse bu devreye seri
devre denir. stenen deerde diren yoksa seri balant yaplr. rnein iki adet 300luk
diren seri balanarak 600luk diren elde edilir.
1.2.1.2. Edeer Diren Bulma
Tm direnlerin yerine geecek tek dirence edeer diren veya toplam diren denir.
RT veya Re eklinde gsterilir. Seri devrede toplam diren artar. Birbiri ardnca balanan
direnlerden her birinin deeri aritmetik olarak toplanr ve toplam diren bulunur. Toplam
diren bulunmasnda kullanlan denklem;
R T R 1 R 2 R 3 .... R n eklindedir.
5
ekil 1.3: Seri bal diren devresi
rnek 1.2: ekil 1.4te adet seri bal diren gsterilmitir. A-B noktalar arasndaki
edeer direnci hesaplaynz.
ekil 1.4
zm: R T R 1R 2 R 3 3 5 7 15
1.2.1.3. Akm Geii
Devre akm seri bal tm direnlerin zerinden geer.
ekil 1.5: Seri devrede akm geii
1.2.2. Kirofun Gerilimler Kanunu
Kirof, Gerilimler Kanunu ile; devreye uygulanan gerilim, direnler zerinde den
gerilimlerin toplamna eittir der.
6
Yani, U T U1 U 2 ..... U n ....... (V) tur. ........... ( 1 )
U I . R olduundan ................... ( 2 )
U T I . R 1 I. R 2 ... I n . R n (3) eklinde de yazlabilir.
rnek 1.3: ekil 1.6da verilen devrede direnler zerinde den gerilimleri beraberce
bulalm.
ekil 1.6
zm: ncelikle edeer diren ( rnek 1.2de olduu gibi)
R AB R1 R 2 R 3 R AB 3 5 7 15
U 30
ve devreden geen akm (Ohm Kanunu yardmyla) I = 2A bulunur.
R AB 15
imdi ise her bir diren iin Ohm Kanununu uyguladmzda;
a b c
ekil 1.7: (a,b,c)
U1 I.R 1 2 3 6V U 2 I.R 2 2 5 10V U 3 I.R 3 2 7 14V
Kirof Kanununa gre direnler zerinde ki gerilimlerin toplam retecin gerilimine

eit olmalyd;
7
U U1 U 2 U 3 6 10 14 30V
Grld gibi retecin gerilimi ile direnler zerine den gerilimlerin toplam
birbirine eittir.
1.2.3. Paralel Devre
1.2.3.1. Paralel Devrenin zellikleri
Direnlerin karlkl ularnn balanmas ile oluan devreye paralel balant denir.
Paralel balantda toplam diren azalr. Direnler zerindeki gerilimler eit, zerinden geen
akmlar farkldr.
1.2.3.2. Paralel Devrede Diren Toplama
Paralel balantda seri balantdan farkl olarak edeer diren, diren deerlerinin
arpmaya gre terslerinin toplamnn yine arpmaya gre tersi alnarak bulunur. Forml
haline getirirsek;
ekil 1.8: Paralel devre
Sadece iki paralel direncin olduu devrelerde hesaplamann kolayl asndan;
R1 R 2
R e forml de kullanlabilir.
R1 R 2
8
rnek 1.4: ekil 1.9daki devrede A ve B noktalar arasndaki edeer direnci hesaplaynz.
ekil 1.9
1 1 1 1 1 2 1 1 3 6
R e 2 veya
R e R 1 R 2 3 6 6 R e 6 3
(2) (1)
R1 R 2 3 6 18
R e 2 olarak bulunur.
R1 R 2 3 6 9
1.2.3.3. Gerilim Eitlii
Paralel kollarn gerilimleri eittir. Kaynak ularn takip edersek doruca diren
ularna gittiini grebiliriz (ekil 1.10).
ekil 1.10
Burada Uk kaynak gerilimi baka hibir diren zerinden gemeden doruca R1

direncinin ularna gitmekte dolaysyla U1 gerilimi kaynak gerilimine eittir. Tm bunlar
R2 direnci ve U2 gerilimi iinde geerlidir. Baka bir deile Uk=U1=U2dir.
Direnci dk olan koldan ok, direnci fazla olan koldan az akm geii olur. Akm ve
diren arasnda ters orant vardr.
9
1.2.4. Kirofun Akmlar Kanunu
Kirof, Akmlar Kanunu ile bir dm noktasna gelen akmlarn toplam o dm

noktasn terk eden akmlarn toplamna eittir der ( ekil 1.11).
I T I1 I 2 ... I n (A) ........... ( 1 )
U
I olduundan 1 numaral denklemde yerine yazarsak
R
U U U
IT ... .............. ( 2 ) eklinde de yazlabilir.
R1 R 2 Rn
ekil 1.11
rnek 1.5: ekil 1.12deki devrenin I1 ve I2 kol akmlarn ve I akmn bulunuz.
ekil 1.12
zm: Kaynak gerilimi paralel direnlerde den gerilimlere eittir.
U 15 U 15
I1 5A I2 2,5A
R1 3 R2 6
10
Kirofun Akmlar Kanunu ile
I I1 I 2 5 2,5 7,5A
1.2.5. Kark Devre
1.2.5.1. Kark Devre zellikleri
Hem paralel hem de seri bal direnlerin bulunduu devrelere kark devre denir.
Kark devreler seri ve paralel devre zelliklerini gsterir.
1.2.5.2. Edeer Diren Hesaplama Yntemi
Kark devre zmlerinde devrenin seri ve paralel ksmlar ayr ayr hesaplanarak
sadeletirme yaplr. Sadeletirmeler sonucunda edeer diren bulunur.
rnek 1.6: ekil 1.13teki devrenin A-B noktalar arasndaki toplam direncini bulunuz.
ekil 1.13
zm : R e1 R 1 R 2 2 4 6 ( ekil 1.14 )
R e1 R 3 6 12 (ekil 1.15)
RT 4
R e1 R 3 6 12
ekil 1.14
ekil 1.15
11
1.2.5.3. Kol Akmlarnn Bulunmas
Kark devre zmlerinde devrenin akmn ve kol akmlarn bulmak iin devrenin
toplam direncini bulmak gerekir.
rnek 1.7: ekil 1.16daki devrede her bir koldan geen akm hesaplaynz.
ekil 1.16
zm: Edeer direnci hesaplayalm:
R e1 R 1 R 2 6 12 18
R e1 R 3 18 9 162
RT 6
R e1 R 3 18 9 27
Devre akmn Ohm Kanunu ile hesaplayalm:
U 12
I 2A bulunur.
RT 6
Kol akmlarn Kirof Akmlar Kanunundan faydalanarak bulalm. Burada kaynak

geriliminin ayn zamanda R3 direnci zerinde olduuna dikkat edelim.
U 12
I2 1,33A I1 I I2 2 1,33 0,77A
R3 9
ekil 1.17
12
1.2.5.4. Direnler zerinde Den Gerilim Deerlerinin Bulunmas
Direnler zerindeki gerilimleri bulurken iinden geen akmla diren deeri

arplarak bulunur.
rnek 1.7ye devam edelim ve direnlerin zerinde den gerilimleri de

hesaplayalm:
U1 I1 R 1 2 2 4V
U 2 I1 R 2 2 4 8V
U U1 U 2 4 8 12V
U U 3 I 2 R 3 1 12 12V
ekil 1.18
1.2.6. evre Akmlar Yntemi
Bu yntemde, devrenin her bir gz iin ( Herhangi bir evrenin seilmesinde de

saknca yoktur ) bir evre akm ve yn seilir( ekil 1.19).
Seilen bu evre akmlarndan faydalanarak Kirofun Gerilimler Kanunu her bir gze
uygulanr ve gz adedi kadar denklem yazlr. Gz adedi kadar bilinmeyen evre akm
olduundan, elde edilen gz adedi kadar denklem zlerek her bir gzn evre akm
bulunur. Sonrada evre akmlar kullanlarak kol akmlar kolaylkla bulunabilir.
13
ekil 1.19
rnek 1.8: ekil 1.20deki devrenin zmn evre akmlar yntemi ile bulunuz.
ekil 1.20
zm
12 4.I a 1.I b 12 4I a I b
Ib = 0,8 A olarak bulunur.
- 4.10 1.I a 9.I b 40 4I a 36I b
_
28 35I b
12 0,8
12 4I a I b I a 2,8A olarak bulunur.
4
I1=Ia=2,8A
I2=Ib=0,8A
I3=Ia+Ib=2,8+0,8=3,6A olarak bulunur.
14
1.3. Bobinler ve Kondansatrler
1.3.1. Doru Akm Devresinde Bobin
Bobin silindir zerine sarlm ve d izole edilmi iletken telden oluur( ekil 1.21).
Bu yzden gerek bobin, telin zdirencinden dolay bir omik dirence de sahiptir.
ekil 1.21
1.3.1.1. Doru Akmda Bobinin Kullanld Yerler
DCde bobin; elektrikte motor, elektromknats, rle, elektronikte ise filtre ve regle
devrelerinde kullanlr. Bobinin DCde dar bir kullanm alan vardr. ACde daha geni bir
kullanm alan vardr. Bununla ilgili olarak bir sonraki modl olan AC Esaslarnda gerekli
bilgiye ulaacaksnz.
1.3.1.2. Bobinde Akmn Ykselii
Seri R-L devresine yani gerek bobine ekil 1.22.a daki gibi DC uygulandnda ilk
anda bobin akmdaki deiiklie kar koyar. Bu yzden akm yavaa ykselir. Faraday ve
Lenz kanunlarna gre akmn ykseliindeki empedans miktar akmn deiim oranna
baldr. Akm deiiklii ne kadar fazla olursa o kadar fazla diren gsterir. Akm direncin
tek bana alaca deere kadar ykselir. nk eer akmda deime olmazsa bobinin
empedans yoktur. Bu ykselme oran L/R zaman sabitesi ile karakterize edilir. ekil 1.22.b
deki gibi logaritmik bir eri eklinde olur. Bu olaylar ok ksa srede gerekleir.
ekil 1.22: a) Bobinin DC balanmas b) Bobinden geen akm ve bobinin gerilimi

15
L
Bobinin zaman sabitesi denklemi dir.
R
1.3.1.3. Bobinde Akmn Azal
Bobine uygulanan akm bobin sarglar tarafndan

oluturulan manyetik alanda ( Resim 1.1 ) potansiyel enerji
olarak depolanr. Bu enerji sayesinde devre akm kesilse bile
bobin zerinde kalan manyetik alan sayesinde bobin ular
arasnda bir EMK kalr. Bu haldeki bobinin ular arasna bir alc,
rnein ampul balansa; ampul yanmaya manyetik alan azalmaya
balar. Manyetik alan bittiinde ampul sner. Bu sre akmn
ykseliinde de olduu gibi bobinin indktansna (L) baldr.
Resim 1.1
1.3.2. Bobin Balantlar
Bobinlerin balantlar tpk direnlerde olduu gibi hesaplanr.
1.3.2.1. Bobinlerin Seri Balants
Seri balanm bobinlerin toplam indktans aritmetik toplama ile bulunur.
ekil 1.23
L T L1 L 2 ... L n forml kullanlr.
1.3.2.2. Bobinlerin Paralel Balants
Toplam indktans, bobinlerin indktans deerlerinin arpmaya gre terslerinin

toplamnn yine arpmaya gre tersi alnarak bulunur.
1 1 1 1
...
L T L1 L 2 Ln
ekil 1.24
16
1.3.2.3. Bobinlerin Kark Balants
nce seri veya paralel bobinler kendi aralarnda tek bobin haline getirilir daha sonra
toplam indktans hesaplanr.
rnek 1.9: ekil 1.25teki devrede A-B noktalar arasndaki edeer indktans
hesaplaynz.
ekil 1.25
zm: nce paralel olan L1 ve L2 bobinlerinin ortak indktanslarn hesaplayalm:
1 1 1 1 1 1 2 0,4
L e1 0,2 H' dir
L e1 L1 L 2 0,4 0,4 L e1 0,4 2
ekil 1.26
imdi de seri hale gelen iki indktansn toplamn bulalm:
L T L e1 L 3 L T 0,2 0,5 0,7 H olarak bulunur.
1.3.3. Doru Akm Devresinde Kondansatr
1.3.3.1. Doru Akmda Kondansatrn Kullanld Yerler
Kondansatr doru akm geirmeyip alternatif akm geiren bir elemandr.

Ykseltelerde DCyi geirip AC geirmeyerek filtre eleman olarak kullanlr. AC/DC
dntrlmesinde diyotlar dzgn bir DC elde edilemez burada da filtre eleman olarak
kullanlr. Enerji depolama zelliinden faydalanlarak kontaklarn gecikmeli almas
istenen yerlerde rleye paralel balanarak kullanlabilir.
1.3.3.2. Kondansatr Kapasitans
arj ilemi sonunda kondansatr, Q elektrik ykyle yklenmi olur ve bir EC enerjisi
kazanr.
17
Kondansatrn yklenebilme zelliine kapasitans (sa) denir. Birimi Farad (F)
sembol Cdir.
Q, EC, C ve uygulanan U gerilimi arsnda u balant vardr.
U2
Q C. U ...... ( 1 ) Ec C . ......... ( 2 )
2
Q: Elektrik yk (Coulomb)
U: Gerilim (Volt)
C: Kapasitans (Farad)
EC: Enerji (Joule)
Bir numaral balantdan da anlald gibi, C kapasitans ve uygulanan U gerilimi ne

kadar byk ise Q elektrik yk ve buna bal olarak devreden akan IC akm da o kadar
byk olur.
rnek 1.10: 48 V 1000F lk bir kondansatr tam arj durumunda depolad yk ve

enerjisini hesaplaynz.
zm: Kondansatrn yk;
Q C U 1000 10 6 48 48 10 3 Coulomb
Kondansatrn enerjisi;
C U 2 1000 10 6 48 2 2304 10 3
EC 1152 10 3 1,15 Joule
2 2 2
1.3.3.3. Kondansatrn arj ve Dearj
Kondansatr bir DC kaynaa baladmzda kondansatrden doluncaya kadar akm

akar. Kondansatr dolduunda ular arasndaki gerilim maksimum deerine ular. Bu
gerilim, kendisini besleyen kaynan gerilimine eittir. Dolduunda kondansatr ular ve
kondansatr besleyen kaynan ular arasnda potansiyel fark sfr olaca iin devreden
akm akmaz. Dolaysyla dolma zaman dnda bir kondansatr DC gerilim altnda ak
devre davran gsterir. ekil 1.27.a 'da grld gibi kondansatr bir DC kaynana
balanrsa, devreden ekil 1.27.b 'de grld gibi, geici olarak ve gittike azalan IC gibi
bir akm akar. IC akmnn deiimini gsteren eriye kondansatr zaman diyagram denir.
Bu olaya, kondansatrn arj edilmesi, kondansatre de arjl kondansatr denir.

"arj" kelimesinin Trke karl "ykleme" ya da "doldurma" dr.
18
ekil 1.27: a) Kondansatrn doru akma balanmas
b) Kondansatrn arj (zaman diyagram)
UC geriliminin kontrol bir DC voltmetre ile de yaplabilir. Voltmetrenin "+" ucu,

kondansatrn, kaynan pozitif kutbuna bal olan plakasna, "" ucu da dier plakaya
dokundurulursa UC deerinin ka volt olduu okunabilir. Eer voltmetrenin ular yukarda
anlatlann tersi ynde balanrsa voltmetrenin ibresi ters ynde sapar.
Kondansatrn bir R direnci zerinden dearj edilmesi:
Kondansatrde depo edilen enerji kondansatr ularna balanan bir direnle

harcanarak boaltlr. Bu olaya kondansatrn boalmas (dearj) denir.
1.3.3.4. Zaman Sabitesi
Zaman sabitesi kondansatre seri balanan R direnci ve kondansatrn kapasitesi ile

doru orantldr. ile gsterilir.
= R.Cdir.
R.C srede kondansatr gerilimi, arj geriliminin ancak 0,632si kadardr.

Kondansatr pratikte 4. R.C kadar srede tam dolmu kabul edilir.
1.3.4. Kondansatr Balantlar
1.3.4.1. Kondansatrlerin Paralel Balants
Paralel balantda kondansatr kapasiteleri aritmetik olarak toplanr. Gerilimler ise

ayn kalr. Paralel balant yaplan kondansatrlere uygulanacak alma gerilimi en dk
gerilime sahip olan kondansatrn deeri kadar olabilir.
CT C1 C2 ... Cn Q Q1 Q2 ... Q3
Q1 C1 U Q2 C2 V Qn Cn V
U U1 U 2 ... U n
ekil 1.28
19
1.3.4.2. Kondansatrlerin Seri Balants
Seri balantda toplam kapasitans azalr alma gerilimi artar.
1 1 1 1
...
CT C1 C2 Cn
Q Q1 Q2 ...Qn U U1 U 2 ... U n
ekil 1.29 Q C1 V1 C2 U2 ... Cn Un

1.3.4.3. Kondansatrlerin Kark Balants
Devre zmnde nce paralel balantlar sonra seri balantlar zmlenerek toplam
kapasitans bulunur.
rnek 1.11: ekil 1.30daki devrede A-B noktalar arasndaki toplam kapasiteyi
hesaplaynz.
ekil 1.30
zm:
1 1 1 1 1
C es1 C1 C 2 60 40 100F
C T C es1 C 3 100 16
(4) (25 )
1 29
CT = 13, 79
C T 400
rnek 1.12: ekil 1.31deki devrede edeer say C1, C2, C3 kondansatrlerinin, yklerini,
potansiyel farklarn bulunuz.
20
ekil 1.31
zm:
Ces1 2 4 6 F Ces1 C3 63
CT 2F
Ces1 C3 6 3
Q T C T U 2 10 6 12 24C
QT Qe1 Q3 24C
24 10 6
Q3 C3 U 3 U 3 8V
3 10 6
U U e1 U 3 U e1 U - U 3 12 8 4V
Q1 C1 V1 2 106 4 8C
Q2 C2 V2 4 106 4 16C
21
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Uygulama 1: Ohm Kanunu Deneyle Aklaynz.
Deneyin Amac
Bir elektrik devresinden geen akm, devreye uygulanan gerilimle doru, devre direnci
ile ters orantldr tanmnn deney ile incelenmesi ve konu ile ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
Deney Balant emas
Ara ve Gereler
1 adet voltmetre
1 adet ampermetre
1 adet potansiyometre
1 adet ayarl diren
Deneyin Yapl
ekildeki devre kurulur ve P potansiyometresi en kk deerinde iken devreye

gerilim uygulandnda devreden bir akm geer. nce R direnci sabit tutulup P
potansiyometresi ile devre gerilimi kademe kademe artrlr, akm ve gerilim deerleri
okunarak kaydedilir. Daha sonra P potansiyometresi belli bir deerde sabit tutulup R direnci
kademe kademe deitirilir ve yine akm-gerilim deerleri okunarak kaydedilir.
22
Not: Uygun l aleti kullanmaya dikkat ediniz. Devreyi uygun deerdeki devre
elemanlar seerek breadboard zerinde de kurabilirsiniz.
Sorular
1. Deneyde alnan akm ve gerilim deerlerinden faydalanarak gerilimleri yatay

eksende, akmlar dikey eksende gstererek Akm-Gerilim grafiini iziniz.
2. Aldnz U ve I deerlerini Ohm Kanunu formlndeki yerine koyarak her
kademe iin RY deerini hesaplaynz.
3. Bulduunuz deerlerden faydanarak akm-diren grafiini iziniz
4. Deneyden kardnz sonucu ksaca aklaynz
Cevaplar
Sonu
23
Uygulama 2: Kirofun Gerilimler Kanununu deneyle aklaynz.
Deneyin Amac
Seri bal devrelerdeki toplam gerilimi; kapal bir elektrik devresinde devreye
uygulanan gerilim devredeki direnler zerinde den gerilimlerin toplamna eittir
eklindeki tanmn deney ile incelenmesi ve konu ile ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
Deney Balant emas
Ara ve Gereler
4 adet voltmetre
1 adet ampermetre
3 adet ayarl diren ( Veya deiik deerlikli direnler )
Deneyin Yapl
Balant kurulup kontrol edildikten sonra direnler en byk deerine alnarak

devreye gerilim uygulanr. I, U, U1, U2, U3, deerleri okunarak kaydedilir. Daha sonra ayarl
direnlerin deeri deitirilerek ( Eer ayarl diren bulamamsanz deiik deerlikli
direnler kullanarakta deneyi yapabilirsiniz.) birka deer daha alnr ve kaydedildikten
sonra devre alteri alarak deneye son verilir.
24
Not: Uygun l aleti kullanmaya dikkat ediniz. Devreyi uygun deerdeki devre
elemanlar seerek breadboard zerinde de kurabilirsiniz.
Sorular:
1. Kirofun Gerilimler Kanunu hangi devrelere uygulanr? Yaznz.

2. Kirofun Gerilimler Kanununu tanmlayarak formln yaznz.
3. Direnlerden birinin ksa devre olmas durumunda devrede olacak deiiklikleri
aklaynz.
4. Deneyden kardnz sonucu ksaca aklaynz.
Cevaplar
Sonu
25
Uygulama 3: Kirofun Akmlar Kanununu deneyle aklaynz.
Deneyin Amac
Paralel bal devrelerde devre akm devredeki direnler zerinden geen akmlarn
toplamna eittir ve ayn zamanda bir dm noktasna gelen akmlarn toplam bu dm
noktasndan kan akmlarn toplamna eittir, eklindeki tanmn incelenmesi ve konu ile
ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
Deney Balant emas
Ara ve Gereler
1adet voltmetre
3 adet ampermetre
3 adet anahtar
2 adet ayarl diren
1 adet lamba
Deneyin Yapl
Balant kurulup kontrol edildikten sonra direnler en kk deerine alnr ve S 1, S2

ve S3 anahtarlar akken K alteri kapatlarak devreye gerilim uygulanr.S1, S2 ve S3
anahtarlar kapatlarak I, I1, I2, I3 deerleri okunur ve gzlemler tablosuna kaydedilir. Daha
sonra ayarl direnler kademe kademe artrlarak her kademede deerler okunur ve kaydedilir
( Ayarl diren yerine deiik deerlikli direnlerde kullanlabilir.) .
Not: Devre balantsnda kullanlan ampermetreler alclarn ektii akm karlayacak

deerde seilmelidir. Ayrca devreye alc olarak ayarl diren (Reosta) yerine lamba
gruplar da balanabilir. Devreyi uygun deerdeki devre elemanlar seerek breadboard
zerinde de kurabilirsiniz.
26
Sorular
1. Kirofun Akmlar Kanunu hangi devrelere uygulanr? Yaznz.

2. Kirofun Akmlar Kanunu tanmlayarak formln yaznz.
3. Deneyde alnan I1, I2 ve I3 akm deerlerinden faydalanarak her kademe iin
devre akmn hesaplaynz ve I ampermetresinden okunan akm deeri ile
karlatrnz.
4. Devredeki direnlerden veya anahtarlardan birisinin ksa devre olmas
durumunda ne olur? Aklaynz.
5. Deneyden kardnz sonucu ksaca aklaynz.
Cevaplar
Sonu
27
Uygulama 4.1: 1-2-3. lem basaman takip ederek yapnz.
Aadaki ekilde verilen devreyi kurunuz.
Deerleri hesaplaynz.
llen deerlerle karlatrnz.
Uygulama 4.2: 4 ve 5. ilem basaman takip ederek yapnz.
lem Basamaklar neriler

Devrede kullanlacak malzemelerin
temininde retmeninizden yardm
isteyiniz.
ekildeki direnli devreyi breadboard

zerine kurunuz.
I, I1 ve I2 deerlerini hesaplaynz. Deerleri hesaplarken bilgi

sayfalarna bavurabilirsiniz.
I, I1 ve I2 l aletlerinde okunan deerleri Karlatrma srasnda oluabilecek

hesapladnz deerlerle karlatrnz. kk farkllklar lm hatas ve
diren tolerans deerlerinden
kaynaklanabilir.
Bobin ularna osilaskop balayarak Balanty yaparken retmeninize

deiimi gzlemleyiniz. dannz
Kondansatr ularna osilaskop balayarak Balanty yaparken retmeninize

gerilimdeki deiimi gzlemleyiniz. dannz.
28
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplandrnz.
1. 5 ve 10luk iki diren birbirine paralel balanmtr, devrenin edeer direncini

hesaplaynz.
2. Bir kaynaa diren seri olarak balanmtr. R1 direncinin ularnda 20 Volt vardr R2
direncinden 5 Amper gemektedir. R3 direnci 2 olduuna gre devredeki kaynan
gerilimini hesaplaynz.
3. ekildeki devrede A ve B noktalar arasndaki edeer direnci hesaplaynz. 52 Voltluk

gerilim uygulandnda en yksek akmn hangi direnten getiini hesaplaynz.
4. ekildeki kaynaktan ekilen akm hesaplaynz.
5. ekildeki devrede 5 luk direnten geen akm 14A ise kaynak gerilimini hesaplaynz.
29
6. ekildeki devrenin kol akmlarn hesaplaynz.
7. ekildeki devrenin edeer indktansn hesaplaynz.
8. ekildeki devrenin edeer indktans Le=0,0755Hdir bilinmeyen L3 indktansn

hesaplaynz.
9. ekildeki devrenin edeer kapasitans ( Ce) hesaplaynz.
30
10. ekildeki devrenin edeer kapasitans 0,5F ise bilinmeyen C4n kapasitans ne
kadardr?
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek

kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.
31
KONTROL LSTES

Deney devre balantlarn kurabildiniz mi?
Deerleri hesaplayabildiniz mi?
Deerleri lebildiniz mi?
Deerleri karlatrabildiniz mi?
DEERLENDRME
Faaliyetlerin ierisinde bulunan ilem basamaklarnn tam olarak yerine getirildiini

grmek iin her renci basamaklar ayr ayr yerine getirmelidir. Faaliyetlerin sonunda
amaca ulaabilmek iin faaliyetlerin her aamasndan baarl olmak gerekmektedir. Eer
faaliyetlerin ierisindeki kriterlerde baar salayamadysanz modl faaliyetlerini tekrar
ediniz.
32
RENME FAALYET2
RENME FAALYET-2
AMA
Doru akm kaynaklarn ve DC motorlarn gvenli olarak kullanabileceksiniz.
ARATIRMA
Ak eitlerini ve yaplarn aratrnz.
2. DC KAYNAKLAR
2.1. Piller
Piller kimyasal enerjiden elektrik enerjisi reten dzeneklerdir. Gnlk hayatta ok
kullandmz pillerin en byk avantaj elektrik enerjisini tanabilir klmasdr.
2.1.1. Pil eitleri ve Yaplar
lk zamanlarda piller tek defa kullanlabiliyordu ve tekrar kullanlabilen elektrik

kayna olarak akmlatrler bulunmutu.
Zamanmzda pek ok eit pil, birden ok kullanlabilme, yani tekrar arj edilebilme
zelliine sahiptir.
Piller u ekilde snflandrlabilir:
Atom pili: Uranyum ve grafit bloklardan oluan ve nkleer enerjiden

elektrik enerjisi elde etmeye yarayan hcrelerdir.
Yakt pili: Hidrojen ve oksijenden elektrik enerjisi elde etmeye yarayan
dzeneklerdir. Yakt hcresi olarak da adlandrlr.
Gne pili: Gne pilleri veya fotopiller amorf silisyum kristallerinden
elde edilen P-N kavakl bir yar-iletken yapdr. Takriben ak gneli
havada desimetrekarede 1 Watt enerji verebilir.
33
Resim 2.1: Gne pili
Kuru pil: Kuru piller, elektrot olarak inko ve karbon kullanlr. Kuru
pillerde kutuplamay nlemek iin genel olarak kullanlan manganez
dioksittir.
Resim 2.2: Kuru pil
Sv piller: Sv kutuplanmaz pillerin ilk rnei Daniel pilidir. Daniel

pilinde bakr ve inko elektrot olarak kullanlr. 1,08 volt elektrik gerilimi
retir, her elektrot kendi tuzlarnn zeltisine batrlm ve arada
gzenekli blme ile birbirlerinden ayrlmtr. Burada inko znr,
bakr ise ker. Daniel pili bir sv pildir. Sv pillerde elektrolit svdr.
Daniel pili de byledir, keza akmlatrlerde de elektrolit sv slfrik
asittir.
Gazl piller: Basn altndaki gaz iinde olan piller gazl pil olarak
adlandrlr. Sir William Robert 1839da elektrotlar odun kmrnden
olan gazl pili yapmtr. Gaugain ve Zeuger pilleri de gazl pillerdendir.
Gndelik kullanmdaki piller iki tiptir:
Tekrar arj edilebilen piller; Nikel Kadmiyum, Nikel Metal Hidrit ve

Lityum on pillerdir.
34
Tekrar arj edilemeyen piller; muhtelif alkalin, gm oksit, inko-
karbon ve cival pillerdir.
2.1.1.2. Nikel Kadmiyum Piller (Ni-Cd)
Adndan da anlalaca gibi nikel ve kadmiyumdan yaplm pillerdir. arjl halde

1.44 Volt maksimum voltaja sahiptir. Uygun artlarda kullanldnda 10000 defa tekrar arj
edilebilir. Uzay teknolojisinde yaklak 20 yl kullanlr.
Bo halde iken 1.2 Voltta tutulmaldr. Bu pillerin verimli kullanlmas iin 1.1 Volt
pil geriliminde mutlaka tekrar arj edilmeleri gerekir. Bunun iin zel dzenekler mevcuttur.
Bu pillerin g erisi birden azalr ve kullanm sresi sonunda g birden der. Pek ok
cihazda, zellikle elektrikli tra makinelerinde kullanlan 220 V kondansatr devreli akm
reglatrleri ok baarldr. Lkin pillerin yerlerine yerletirilmesi srasnda arplma
tehlikesi vardr. Bu tip pilleri arj etmek iin yaplacak arj cihaznn voltajn yksek tutmak
ve akm reglasyonu yapmak gerekir. Nikel-Kadmiyum pillerin arjnda deiik teknikler
kullanlr. Bunlar pilin mrn uzatmak iin yaplan ilemlerdir. Pil yar boalm halde iken
arj edilmez. Aksi halde pil hafzasnda tuttuu bu noktadan ileriye doru arj olur bu da
kapasitesini drr. Bu tip piller nce boaltlr, sonra doldurulur.
2.1.1.3. Nikel Metal Hidrit Piller (Ni-MH)
Nikel Kadmiyum pillerden sonra piyasaya kan bir pil eididir. Ni-Cd. pillere gre
daha yksek kapasiteye sahiptir. arj edilmeleri hemen hemen Ni-Cd piller gibidir. Her iki
pilin de bir i direnci vardr. Bu diren Ni-Cd pillerde daha yksektir. Bu nedenle
kullanlmadnda bu piller kendi iinden bir akm aktr ve boalrlar. Bu olay Ni-MH
pillerde daha abuk olur ve daha ksa srede boalr.
2.1.1.4. Lityum Ion Piller (Li-Ion)
Dier arj edilebilen pillere gre daha yksek kapasiteleri olan pillerdir. Hafif piller
olup, kendi kendine boalmalar yavatr. Memory effecti yoktur yani istendii an arj
edilebilir. Dearj g erisi lineerdir ve birden biterek sizi yolda brakmaz. arj edilmeleri
Ni-Cd ve Ni-MH pillere gre biraz daha gtr; fakat bir yandan kullanlr bir yandan da arj
edilebilirler. Hem voltaj hem de akm reglasyonu ile arj edilir. zellikle laptop, cep
telefonu gibi tanr cihazlarda tercih edilir.
35
Pil Sistemlerinin Mukayesesi
Sistem
zellik
Ni Cd Ni - MH Li Ion Kurun Asit
Enerji younluu/( hacim ) + ++
Enerji younluu/( arlk ) + ++
Tekrar kullanlabilme
++ ++ ++
performans
Kendi kendine dearj + + ++ +
Hzl arj edilebilme ++ + +
Yksek akm ile dearj
++ + +
edilebilme
Gvenirlilik + + * ++
Fiyat + ++
Gerilim uyumluluu ++ ++
Dearjda gerilim stabilitesi ++ + +
+ + : Mkemmel, + : yi, : Uygulamalarn ou iin yeterli, : Dezavantajl,
* : Kontrol devreleri gerekli
Tablo 2.1: Pil zellikleri
2.1.2. Pillerin Direnci
Tm kaynaklarn bir i direnci vardr. Bunun nedeni her iletkende olduu gibi pillerin
yapsnda bulunan maddelerin de az da olsa bir dirence sahip olmalardr.
2.1.3. Pillerin EMKs (Elektromotor Kuvvet)
Elektromotor kuvveti (ksaca EMK denir ile gsterilir.) kayna, devrede oluan
yklerin potansiyel enerjisini artrabilecek olan (batarya, pil, jenaratr gibi) herhangi bir
aygttr.
ekil 2.1
EMK, elektrik yklerini dk potansiyelden yksek potansiyele (tepeye doru)

hareket ettirir ( ekil 2,1).
36
Bir kaynan EMKs, birim yk bana yaplan i olarak tanmlanr ve birimi Volttur.
Bir kalem pilin EMKs 1,5 volttur.
ekil 2.2
ayet bataryann i direnci olmasayd bataryann ular arasndaki potansiyel fark

(k voltaj), onun EMKsna eit olurdu. Ama gerekte bir batarya her zaman r ile
gstereceimiz kk de olsa bir i dirence sahip olduundan, bataryann k voltaj
EMKsna eit deildir (ekil 2.3).
ekil 2.3
Formlde = ak devre voltajn ifade etmektedir.
V= devreden bir akm getii zamanki g kaynann devreye salad potansiyel

fark EMK batarya zerindeki etiketlenmi gerilimdir. rnein, pilin EMKs 1,5 Volttur.
Pil devreye balandnda pilin zerindeki gerek gerilim i direncine (r) baldr ve i.r
kadar etiketlenmi deerinden daha azdr.
ekil 2.4
37
Devre zerindeki bir noktadan, rnein a noktasndan ( ekil 2.4 ) balayp tekrar
ayn noktaya geldiimizde potansiyel farklarnn toplam, yani devrede EMK tarafndan
retilen gerilim fark direnler zerinde harcanan potansiyel farkna eit olacaktr. D diren
Rye yk direnci denir.
2.1.4. Pillerde G
Tm pillerin zerinde pilin gcn gsteren bir rakam mevcuttur. Bu mA saat (mAh)
olarak ifade edilir. Bir pilin zerinde 800 mAh yazyorsa, bu pil 800 mA akm ancak bir saat
boyunca aktabilir. Eer bu pilden devaml olarak 100 mA akm ekiyorsanz o zaman bu pil
size 8 saat hizmet edebilecektir.
2.1.5.Pillerde Verim
arjl piller akm arjna tabidir. Ni-Cd piller zerlerinde yazl olan mA saat deeri ne
ise o deerin onda biri kadar bir akm ile 14 saat arj edilir. rnein, zerinde 750 mAh
yazan bir pili 75 mA ile 14 saatte arj edebiliriz. Hzl arj imkan da vardr, pilleri 1 saatte
sarj edecek kadar akm baslr. Hzl arjda 4001000 mA gibi yksek bir arj akm
uygulanr. Hzl arj pilin mrn ok ksaltr. Normal kullanma mr 10000 defalara kadar
kabilecek iken bu say iki haneli rakamlara kadar debilir.
Bir Nikel Kadmiyum pilin arj olduunu, scaklnn artmasndan da anlayabiliriz;

nk bu durumda kimyasal reaksiyon (reversible) bitmi verilen enerji s enerjisine
dnmektedir.
2.2. Akler
2.2.1. Ak eitleri ve Yaplar
Kurun oksitli, nikel kadmiyumlu, nikel demirli, gm inkolu, olmak zere deiik
tip akmlatrler mevcuttur. En ok kullanlan kurunlu akmlatrlerde elektrotlar
kurundur. Seyreltik slfrik asit de elektrolit olarak kullanlr.
Bir ak hcresi aadaki ana elemanlardan oluur:
Ak Kab: ounlukla ebonit veya plastik malzemeden yaplr. Transparant

ak kaplar, aknn iindeki elemanlarn incelenmesine imkan verirler. Ak
kaplar kullanlaca yerin durumuna gre eitli boyutlarda yaplr.
Ak Kapa: Ak kab malzemesinden yaplan ve hcrenin stn kapatan

ksmdr. Ak kabnn stn, hava szdrmaz bir biimde presleyerek veya
yaptrarak kapatr.
38
Resim 2.3: Aknn i yaps
Hcre Kapa (Tpa): Ak kapandaki dili delie taklan, plastik
malzemeden yaplm kk bir kapaktr.
ana ilevi vardr:
Yerinden karlarak, elektrolitin younluunu lmek ve/veya saf su

ilave etmek.
Buon kapal iken ak iinde oluan gazlarn, kapak iindeki kk delik
yoluyla dar kmasn salamak.
zel tip buonlarda, hcre iinde oluan gaz, buon iinde younlaarak
tekrar elektrolite dnmesini salamak, bylece aknn saf su kaybn
azaltmak.
Elektrolit: Slfrik asit, saf su karm olan bir svdr. Aknn tipine,
imalatnn veya kullancnn tercihine bal olarak slfrik asit, su oran
deiik, eitli akler imal edilmektedir.
Seperatr: Hcre iindeki plakalarn birbirine deerek ksa devre olmasn

nleyen paralardr. Aside dayankl yaltkan malzemeden yaplr, imalatnn
tercihine bal olarak eitli profilde olur. Bununla birlikte seperatr tipinin
seiminde ve yerine taklmasnda u hususlara zen gsterilir:
Ak i direncini artrmamak.
Seperatrleri mikro gzenekli yaparak, plakalar arasndaki elektrolit
temasn azaltmamak.
Plakalar, zellikle nakliye esnasnda eilme ve krlmalarn nleyecek
ekilde sktrmak.
39
Plakalar: Bir ak hcresi iinde pozitif ve negatif olmak zere iki ayr plaka
grubu vardr.
Negatif Plaka: Saf kurundan zgara biiminde, kalplarda dklerek
elde edilir. Mekanik direnci arttrmak iin kurun iine antimuan katlr.
Izgarann profili, imalat tekniine bal olarak eitli olabilir. Ancak,
nakliye ve kullanmda eilip krlmayacak kadar salam ve zerine
svanacak olan aktif madde denen pastay iyi muhafaza edecek ekilde
olmasna dikkat edilir.
Kurun-asit aklerin hepsinde negatif plakalar, kurundan yaplm zgarann iine,

kurun oksit pastann svanmas suretiyle elde edilir. Plakann boyutlar kullancnn talebine
veya imalatnn tercihine gre eitli olabilir.
Pozitif Plaka: Kurun-asit aklerin pozitif plakalar eittir:
o Svanm Dz Plaka: Yapsal olarak negatif plaka gibidir.
o Tpkl Plaka: Esas olarak antimuanl saf kurundan kalplarda

dklerek elde edilir. Ana ereveye bal dikey ubuklar zerine,
gzenekli sentetik malzemeden yaplm tpkler taklmtr. Toz
halindeki aktif madde, vibrasyon metoduyla, tpklerin ierisine
doldurulur. Tpklerin ak olan altlar plastik tka dizisi ile
kapatlr. Bylece hem aktif maddenin tpkler iinde kalmas
salanr, hem de kurun ubuklarn ve tpklerin dz sralar
halinde sallanmadan durmas temin edilir. Bu tr pozitif plaka
yapmadaki ama, aktif maddenin tpk iinde muhafaza edilerek,
dklmesini engellemektir.
ekil 2.5
o Artrlm Yzeyli Plaka (Plante): Saf kurunun, zel profilde
dkm suretiyle elde edilir. ok saydaki dikey ubuklarn
oluturduu gerek yzey, plakaya dik bakldnda grnen
yzeyin takriben 12 katdr. Bylece elektrolitle temas eden plaka
yzeyi arttrlm olur. Pozitif plakann aklanan ekilde imalatn
mteakip, FORMASYON denen kimyasal ilemlerle plaka
yzeyinde kurun peroksit film halinde aktif madde oluturulur,
40
iletme sresince dearjda kurun slfat haline dnen yzey
arjda tekrar kurun peroksit film haline dner.
ekil 2.6
Ak Hcresi
Bir ak hcresi, yukarda aklanan elemanlarn, ak kab ierisine tekniine uygun

bir ekilde yerletirilmesi ile oluturulur. Ak hcresi iindeki negatif plaka says, pozitif
plaka saysndan bir fazladr. Bylece pozitif plakann iki yzeyi de aktif durumda tutularak
bklmesi nlenir. ekilde iki pozitif ve negatif plakas olan bir ak hcresi
grlmektedir.
ekil 2.7
emada grld gibi btn pozitif plakalar ve negatif plakalar ayr ayr hcre iinde
kurun kprlerle birbirine kaynak edilerek her bir cins plaka grubunun mterek kutuplar
hcre kapandan dar karlr.
Ak gruplar, hcrelerin (+) ve (-) kutuplarnn birbirlerine harici kprlerle

balanmas suretiyle elde edilir. Harici kprlerin hcre kutuplarna balants, imalatnn
tekniine bal bir husustur. ounlukla cvata ile veya kaynakla balanr.
41
2.2.2. Ak Kapasiteleri
Akmlatrler voltaj kayna ile arj edilirler normal arj iin kapasitesinin 1 /10u
kadar akm verilir ve 24 saat sresince arj olur. Otomobillerde kullanlan akmlatrler 45
ve 60 Ah kapasitesindedir. Yani bu akmlatr kullanlma sresi ile verdii akm arpm
60a eittir. Yani 10 amper ekiliyorsa 6 saat akm verebilir. Dolu bir akmlatrn
maksimum voltaj 14,5 volttur. Akmlatrlerin zerinde ayrca maksimum akm deeri de
yazar. Bu ok yksek bir akm deeridir. Bir Akmlatr 250 Ampere kadar bir akm
aktabilir.
2.3. Dinamolar
Hareket enerjisini doru akm elektrik enerjisine dntren makinelere dinamo denir.
Resim 2.4: Dinamo
2.3.1. Dinamo eitleri
Gnmzde dinamolar bisiklet, otomobil gibi hareketli olan aralardaki elektrik

enerjisi ihtiyacn karlamak iin kullanlr. Ayrca sanayide yksek akm istenen yerlerde
rnein kaynak motoru gibi motorlarla akuple olarak balanan dinamolarda kullanlabilir.
42
Resim 2.5: Bisiklet dinamosu
2.4. Kaynak Balantlar

reteler uygulamada amaca gre seri, paralel ya da kark balanarak uygun bir
EMK veya yeterli akm elde edilir. Birden fazla reteten oluan sisteme batarya denir.
2.4.1. Kaynaklarn Seri Balants
ekildeki devrede grld gibi EMKlar 1, 2, 3, ve i direnleri r1, r2, r3, olan
retelerin birinin (+) kutbu, dierinin (-) kutbuna birletirilerek yaplan balamaya seri
balama denir.
ekil 2.8
Seri bal bir devrede:

Potansiyel fark, retelerin potansiyel farklar toplamna eittir.
1 2 3
Btn retelerden geen akmn deeri ayndr.
1 2 3
I ya da I
R r1 r2 r3 R
43
Devredeki retelerin t kadar zamanda verdii enerjiler toplam, bu retelerin
yerine geen e deer retecin ayn zamanda verdii enerjiye eittir.
rnek 2.1: Her biri 1,5 voltluk 3 tane pil seri olarak balanmtr. retecin verebilecei
toplam gerilimi bulunuz.
1 2 3 1,5 1,5 1,5 4,5 Volt.
rnek 2.2: Birbirine seri bal tane pilin i direnci 0,2 dur. Toplam i direnci bulunuz.
riT = r1+r2+r3 = 0,2+0,2+0,2= 0, 6 dur.

rnek 2.3: Birbirine seri bal 1,5 voltluk tane pilin i direnci toplam 0,6 dur. Seri
bal pilin ularna bal lamba 0,3 Amper akm ekerse lamba ularnda den gerilim
ka Volttur?
pil zerinde den gerilim:
Ur = 0,6 x 3 = 0,18 Volt
UL = UP - Ur = 4,5 0,18 = 4,32 Volt olarak bulunur.
2.4.2. Kaynaklarn Paralel Balants ve Sakncalar
EMKlar 1 ve i direnleri r1 olan n tane retecin (+) ve (-) kutuplarnn ekil

2.9daki gibi kendi aralarnda birletirilerek yaplan balantya paralel balant denir.
ekil 2.9
Paralel balamada retelerin EMKleri eit olmaldr. Aksi taktirde R direncinden

gemesi gereken akm EMKleri kk olan ara devrelerden geerek istenmeyen durumlara
neden olabilir.
Devredeki retelerin t kadar zamanda verdii enerjiler toplam, bu retelerin yerine

geen e deer retecin ayn zamanda verdii enerjiye eittir.
44
Paralel bal rete devresinde edeer EMK, retelerden birinin EMKine
eittir.
1
EMKleri, 1 ve i direnleri r1 olan zde n tane rete paralel balanrsa

edeer
r1 olur.
diren re
n
Devreden geen akm iddeti,

I olur.
R R r1
n
Bir devrede hem paralel, hem de seri bal reteler bulunuyorsa, bu tr balamaya
kark balama denir. Byle devrelerde paralel ve seri bal ksmlardaki edeer retelerin
EMK ve i direnci hesaplanr. Sonra devreden geen akm iddeti bulunur.
rnek 2.4: Birbirine paralel bal 1,5 Voltluk 3 pilin her birinin i direnci 0,3 Ohmdur.
Buna gre rete devresinin toplam gerilimini ve pillerin i direnleri toplamn bulunuz.
1 olduundan toplam gerilim 1,5 Volttur.
1 1 1 1 1 1 1
re 0,1 veya
re r1 r2 r3 0,3 0,3 0,3
r1 0,3
re 0,1 olarak bulunur.
n 3
2.5. DC Kaynaklar Kullanrken Dikkat Edilecek Hususlar

reteler, byk EMK elde edebilmek iin seri balanmal, paralel bal retelerin
EMKleri eit olmaldr. Paralel bal retelerin bulunduu sistemin edeer EMK yani
toplam EMK retelerden birinin EMK kadardr (e=1). Kapal devreden geen akm
iddeti,

I ile bulunur.
R
45
Pil Kullanmnda Dikkat Edilecek Hususlar
Hayatmz kolaylatran her teknolojik rnde grlebildii gibi piller de bilhassa

bilinsiz kullanlmas ve atklarnn gerei ekilde kontrol edilmemesi sonucunda evreye
olduka nemli zararlar verebilmektedir.
Doru akmda dk bir g vermelerine ve saladklar enerjinin ebeke

enerjisininkinden ok daha pahal olmasna karlk, pillerin kolayca tanabilir zerk
reteler olma stnl vardr. Uygulamalar, asker alanda (gdml ve balistik
mermilerin, torpidolarn itme sistemleri) olduu kadar sivil alanda da (radyo alclarn,
teypleri, tra makinelerini, kameralar, aydnlatma dzeneklerini, oyuncaklar vb.
beslemede) olduka yaygndr. Saatlerin, elektronik oyunlarn, cep hesap makinelerinin ve
cep telefonlarnn gelimesiyle minyatr pillere yeni pazarlar almtr.
ocuklarn pillerle oynamasna kesinlikle msaade edilmemelidir.

zellikle i direnleri dk pillerin (rnein Ni - Cd trleri gibi) para,
bilezik, yzk veya dier madeni eyalarla ksa devre yapmas sonucunda
ortaya kan yksek scaklklar yanklara yol aabilir.
Dme tipi veya kk boy pillerin yutulmas halinde derhal tbbi
mdahale gereklidir.
Kk ocuklarn oynadklar pilli oyuncaklarn, pil yuvalarnn
emniyetli bir ekilde kapal olduu kontrol edilmelidir.
Pilleri (+) ve (-) kutuplarnn kullanldklar cihaza doru biimde
yerletirilmeleri son derece nemlidir.
arj edilemeyen trdeki piller herhangi bir ekilde kesinlikle arj ilemine
tabi tutulmamaldr.
Kullanlm piller, hayatiyet kazandrmak iin kesinlikle stlmamaldr.
Piller atee atlmamal veya paralanmamaldr.
Cihaznzdaki pillerin tamam ayn anda deitirilmelidir. Yeni pillerle
ksmen kullanlm piller bir arada altrlmamal ve farkl markalarda
piller beraber kullanlmamaldr. Aksi takdirde pillerin akma ihtimali
oalacaktr. Bu ise cihazn arzalanmasna ve evre kirliliine yol
aacaktr.
arj edilebilir pil ve batarya bloklarnn zel durumlar haricinde
0Cnin altnda ve 40Cnin stndeki scaklklarda arj edilmeleri
tavsiye edilmez.
2.6. Elektromanyetizma
Elektrik akm ile elde edilen manyetik alana genel olarak elektromanyetizma denir.
46
2.6.1. Akm Geen letken Etrafndaki Manyetik Alan
Elektrik akm, elektrik yklerinin hareketinden meydana gelmektedir. Elektriin

temel esaslar modlnde manyetik ykn ne olduuna deinmemize ramen manyetik
alann nasl olutuuna deinmedik. Bu blmde manyetik alann nasl olutuunu
greceiz.
Manyetik alanlar genel olarak iki trl elde edilir. Bunlardan biri bildiimiz doal
mknatslar yardm ile dieri ise bir iletkenden akm geirerek elde edilir.
Bu modlde iinden akm geen bir tel parasnn etrafnda oluturaca manyetik
alann byklk ve ynnn nasl bulunaca anlatlacaktr.
Resim 2.6
Resim 2.6da uzunca bir tel parasndan I akm getiini dnelim. Bu telin
etrafnda manyetik bir alan oluur. Manyetik alan telden uzaklanca r2 ile orantl azalr; ama
telden herhangi bir r uzakl iin tel boyunca bykl sabittir. Bu byklk telin iinden
geen akmla doru orantldr.
Akm tayan telin etrafnda oluturduu manyetik alann ynn bulmak iin sa el
kuraln kullanrz. Sa el kural olduka pratik bir yntemdir. Akm tayan bir tel parasnn
etrafnda oluturduu manyetik alan iin Sa El Kuralnda; akm yn sa elin ba
parmann gsterdii yn olarak seilir. Sa elin kvrlm drt parma ise manyetik alann
ynn gstermi olur.
2.6.2. Akm Geen Bobinin evresindeki Manyetik Alan
Bir kasnak zerine yan yana sarlan iletkenlerin oluturduu btne bobin denir. Bu
iletkenden; yani bobinden akm geirildiinde bobin iinde bir manyetik alan meydana gelir.
Bu manyetik alann bykl de akm iddetine I bobinin boyuna L sarm saysna N
ve ortama baldr.
47
Resim 2.7
2.7. inden Akm Geen letkenin Manyetik Alan erisindeki

Durumu
Sabit bir manyetik alan ierisinde kalan iletkenden akm geirildiinde, iletken iinden
geen akmn oluturduu manyetik alann, etrafndaki manyetik alan ile etkileimi
sonucunda iletken manyetik alan dna doru itilir. Manyetik alann dnda bu hareket
durur.
Resim 2.8
letkenin itilme yn iletkenden geen akm ve manyetik alann ynne baldr. Bu

hareketin yn sol el kural ile bulunur.
Sol El Kural: Sol el drt parma birletirilerek alr. Kuvvet izgileri avu iine
girecek ekilde alan iine sokulan sol el drt parma akm ynn gsterecek ekilde
tutulursa yana alan baparmak hareketin ynn gsterir.
2.8. Manyetik Alan inde Bulunan letkenin Hareketi

ndksiyon prensibi: Dinamolarn alma prensibi; ksaca, sabit manyetik alan
ierisinde bulunan iletken manyetik alan kuvvet izgileri tarafndan kesilecek ekilde hareket
ettirilirse o iletkende gerilim indklenir. Bu olaya indklenme denir.
48
Resim 2.9
letkende indklenen gerilimin miktar iletkenin hareket hz ve manyetik alann

bykl ile doru orantldr. ndklenen akmn yn de iletkenin hareket ynne ve
manyetik alann ynne baldr ve akmn yn sa el kural ile bulunur (Resim 2.9).
Sa El Kural: Sa elin avu ii N kutbuna bakacak ekilde tutulduunda, alan

iindeki iletkenin hareket ynn yana alan ba parmak gsteriyorsa iletkende indklenen
gerilimin ynn bitiik drt parmak gsterir.
2.9. DC Motorlar
Tanm: Doru akm elektrik enerjisini hareket enerjisine dntren makinelere
doru akm motoru denir.
2.9.1. DC Motor eitleri
Doru akm motorlar alma prensibi olarak ayndr. Tek farkllk gleridir. Kk
gl motorlara doal ya da yapay olan sabit mknatslar yeterli iken byk gl motorlarda
gerekli manyetik alan elektromknatsla oluturulur.
2.9.2. Temel alma Prensibi
Telin itilme kuvveti telden geen akma telin boyuna ve telin iinde bulunduu ortama
baldr. F=I.L.B forml ile bulunur.
Kuvvetin yn sol el kural ile bulunur.
49
Resim 2.10
Sabit manyetik alan iinde kalan bobinin dnme kuvveti manyetik alan ile doru
orantldr (Resim 2.10).
Resim 2.11
Bobin bir eksen etrafnda dnecek ekilde manyetik alan iine yerletirilir. Elektrik
akm fra ve kolektr (komtatr) yardmyla bobine iletilir (Resim 2.11).
Dnn ayn ynde ve srekli olmas iin ayn kutbun altndan srekli ayn ynde
akmn gemesi gerekir.
Akmn her yarm turda yn deitirmesi yan yana konulan kolektr dilimleri ve kutup
ekseninde sabit tutulan fralar ile salanr.
50
Resim 2.12
Bobin dndke manyetik alan ile bobin arasnda bir as oluur. Aradaki ann
kosins ile doru orantl olarak dndrme kuvveti de azalr. Bu durumda kuvvet
F=I.L.B.cos forml ile hesaplanr.
2.9.3. Dn Yn Deitirme
Doru akm motorunun dn ynn deitirmek iin uygulanan akm ynn

deitirmek yeterlidir. Bobine etkiyen kuvvetin yn dolaysyla motorun dn yn,
manyetik alann ve iletkenden geen akmn ynne baldr. Alan ynn deitirmenin
mmkn olduu harici uyartml DC motorlarda, alan yn deitirilerek veya uygulanan
gerilimin yn deitirilerek motorun dn yn deitirilebilir. Sabit mknatsl DC
motorlarda alan ynn deitirmek mmkn olmadndan akm ynn deitirmek yeterli
olacaktr.
2.9.4. Gerilimle Hz Ayar
Doru akm motorlarnda dn hz manyetik alan kuvveti ve iletkenden geen

akmla doru orantldr. Sabit mknatsl DC motora uygulanan gerilim deitirilerek
iletkenden geen akm, dolaysyla hz deitirilebilir. Harici uyartml DC motorlarda ise
uyartm akm dolaysyla manyetik alan ayarlanarak hz ayar yapmak mmkndr.
51
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Uygulama 1: Aadaki devre balantsn kurunuz ve gerekli hesaplamalar 1-2-3. ilem

basaman takip ederek yapnz.
Uygulama 2: Kk gl bir teyp motorunun balantsn 4. ve 5. ilem basamaklarn
takip ederek yapnz.

ekildeki devreyi kurunuz. ekildeki devreyi retmeninize
danarak kurunuz.
Pillerin botaki gerilimlerini lnz. lmlerin yapmn elektriksel

byklklerin llmesi modlnden
Piller devreye balandndaki deerleri tekrar edebilirsiniz.
lnz.
Devrenin akmn lnz.
Pillerin i direnlerini hesaplaynz. diren hesaplamasnda gerekli bilgiyi

bilgi sayfalarndan edinebilirsiniz.
Sabit mknatsl bir DC motoru ayarl Balanty kurarken retmeninize

gerilim verebilen bir kaynaa balaynz. dannz.
DC motora uyguladnz gerilim

motorun alma gerilimini
gememelidir.
Gerilim ayar yaparak hz deiimini Hz lmn optik turmetre ile

gzlemleyiniz. yapnz.
52
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
LME SORULARI
Aadaki 1. ve 2. sorular iin ekildeki devreden yararlannz.
1. Devre akmn hesaplaynz.
2. Her pil 600 mAh kapasitelidir. Piller tam dolu iken boalma sresini hesaplaynz.
Aadaki 3. ve 4. sorular iin ekildeki devreden yararlannz.
3. Pillerden ekilen I1, I2 ve I akmlarn hesaplaynz.
4. Kapasiteleri 600 mAh olan pillerden hangisi daha nce ne kadar srede boalr?
53
5. ekildeki gibi bir araba aksnn kutup ba oksitlendii iin 0,1 diren meydana
getirmektedir. Araba farlarnn toplam direnci 0,48 olduuna gre;
A. Akden normalde ekilmesi gereken akm hesaplaynz.
B. Oksidasyondan sonra ekilen akm hesaplaynz.
6. 12V 60 Ahlik bir araba aks toplam gc 120 W olan farlarn ak kalmas neticesinde
ka saat sonra tamamen boalr.
7. Akm geen bobinin etrafndaki manyetik alan aadakilerden hangisine bal deildir.
C. Bobinin uzunluuna L
D. Bobinin sarm saysna N
E. Bobinin bulunduu ortama
F. Bobinin yapld telin kesitine S
G. Bobinden geen akma I
8. Sol el kuralnda bitiik drt parmak ... ynn gsterirse yana alan ba parmak
... ynn gsterir.
9. Sabit manyetik alan ierisinde bulunan iletken manyetik alan kuvvet izgileri tarafndan
kesilecek ekilde hareket ettirilirse o iletkende ... indklenir. Bu olaya
.denir
10. Sabit manyetik alan iinde hareket ettirilen iletkende indklenen gerilimin miktar
iletkenin hareket ...ve manyetik alann ... ile doru orantldr.
11. Sabit manyetik alan iinde hareket ettirilen iletkende indklenen gerilimin ynn
bulmak iin . kural kullanlr.
12. Sabit mknatsl DC motorun dn yn uygulanan .. yn ile deitirilebilir.

54
KONTROL LSTES
DEERLENDRME LTLER Evet Hayr

Devre balantsn ekle gre kurabildiniz mi?
Deerleri lebildiniz mi?
Deerleri hesaplayabildiniz mi?
Deerleri karlatrabildiniz mi?
DC motor hz kontroln yapabildiniz mi ?
DEERLENDRME
Faaliyetlerin ierisinde bulunan ilem basamaklarnn tam olarak yerine getirildiini

grmek iin her renci basamaklar ayr ayr yerine getirmelidir. Faaliyetlerin sonunda
amaca ulaabilmek iin faaliyetlerin her aamasndan baarl olmak gerekmektedir. Eer
faaliyetlerin ierisindeki kriterlerden baar salanamadysa modl faaliyetlerini tekrar
ediniz.
55
MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Aada listelenen ilem basamaklarndaki davranlar yapabiliyorsanz EVET
stununa, yapamyorsanz HAYIR ksmna X iareti koyunuz.

Doru akmn tanm rendiniz mi?
Doru akmn kullanld yerleri biliyor musunuz?
Ohm kanunu rendiniz mi ?
Seri devre ve paralel devre balantlarn rendiniz mi?
Direnleri seri balayp deerlerini lebiliyor musunuz ?
Direnleri paralel balayp deerlerini lebiliyor musunuz?
Kirofun gerilimler kanununu biliyor musunuz ?
Kirofun akmlar kanununu biliyor musunuz ?
Bobin alma prensibini rendiniz mi?
Bobinlerin seri balama hesabn yapabiliyor musunuz?
Bobinlerin paralel balama hesabn yapabiliyor musunuz?
Kondansatrlerin seri balama hesabn yapabiliyor musunuz?
Kondansatrlerin paralel balama hesabn yapabiliyor
musunuz?
Zaman sabitesinin tanmn biliyor musunuz ?
DC Kaynak eitlerini rendiniz mi?
DC kaynak balantlarn rendiniz mi?
Elektromanyetimann tanmn biliyor musunuz ?
DC motorlarn alma prensibini rendiniz mi ?
DC motor dn ynn deitirmeyi rendiniz mi?
DEERLENDRME
Tm sorulara cevabnz evet ise modl baaryla tamamlam oldunuz. Hayr

cevabnz varsa ilgili konuyu tekrar ediniz.
56
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET1N CEVAP ANAHTARI
1 Re = 3,33
2 Uk=35 V
3 Re=5,2 en yksek
akm 2 luk
direnten akar 8A
4 Ik=3A
5 Uk=126V
6 I1=1A, I2=1A, I3=2A
7 Le=0,66H
8 L3=0,1H
9 Ce=2,4F
10 C4=0,4F
RENME FAALYET2NN CEVAP ANAHTARI

1 I=0,48A
2 Boalma sresi:
1saat 15 dakikadr.
3 I1=0,33A I2=0,16
I=0,49A
4 1. pil, 1 saat 48
dakikada boalr.
5 a.Normalde
ekilecek akm 25 A
b. Oksidasyondan
sonra ekilen akm
20,7 A
6 6 saat sonra
tamamen boalr
7 Bobinin yapld
telin kesitine S
8 akm hareket
9 gerilim
indklenme
10 hz bykl
11 sa el
12 gerilimin
57
KAYNAKLAR
KAYNAKLAR
ZDEMR Ali, Elektrik Bilgisi, MEB Yayn Evi, Ankara, 2001.
GRKEM A., KU M., Elektroteknik 1, zkan Matbaaclk Ankara, 2002.
GVEN M.E, MARTI . B., Elektroteknik II, MEB yaynlar, Ankara, 1992.
JOSEPH A, Teori ve Problemlerle Elektrik Devreleri, Gven Kitabevi

Yaynlar, Ankara 1980, eviri AYTER S., AKAR M.
http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/hph.html;
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/;
http://www.stlawu.edu/;
http://egitek.meb.gov.tr;
58
T.C.
MLL ETM BAKANLII
ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
ELEKTRN TEMEL ESASLARI

522EE0010
Ankara, 2011
materyalidir.
PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ..................................................................................................................
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1.ELEKTRK ENERJS VE TEMEL BRMLER................................................................ 4
1.1.Elektrik Enerjisi retiminde Kullanlan Kaynaklar ....................................................... 4
1.1.1.Termik Kaynaklar ................................................................................................... 7
1.1.2.Hidrolik Kaynaklar ................................................................................................. 8
1.1.3.Nkleer Kaynaklar .................................................................................................. 9
1.1.4.Dier Kaynaklar ..................................................................................................... 9
1.2.Atomun Yaps ve Elektron Teorisi ............................................................................. 14
1.2.1.Atomun Yaps ...................................................................................................... 14
1.2.2.Serbest (valans) Elektronlar.................................................................................. 16
1.2.3.Atom Yapsna Gre letken ve Yaltkan Tanm ................................................. 16
1.3.Elektrik Yk ............................................................................................................... 21
1.3.1.Elektrik Yk ve Birimi ....................................................................................... 22
1.3.2.Coulomb (Kulon) Kanunu .................................................................................... 23
1.3.3.Elektriklenme Yntemleri .................................................................................... 26
1.4.Elektrik Alan ............................................................................................................... 31
1.4.1.Elektrik Kuvvet izgileri...................................................................................... 31
1.4.2.Elektrik Alan ve Alan iddeti.............................................................................. 32
1.5.Elektrik Potansiyel ...................................................................................................... 34
1.5.1.Potansiyel ve Gerilim ........................................................................................... 34
1.5.2.imek ve Yldrm ............................................................................................... 39
1.6.Statik (Durgun) Elektrik ve Elektrostatiin Kullanm Alanlar ................................... 40
1.6.1.Statik Elektrik ve Oluumu ................................................................................... 40
1.6.2.Statik Elektriin Zararlar ..................................................................................... 41
1.6.3.Statik Elektriin Faydalar ve Kullanm Alanlar ................................................. 41
1.6.4.Statik Elektrik Yklerinin llmesi ................................................................... 45
1.6.5.Statik Elektriin Zarar Verebilecei Ortamlarda Alnacak nlemler .................. 51
LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 58
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 61
2.ELEKTRK AKIMI, ETLER VE ETKLER ............................................................. 62
2.1.Elektrik Akm.............................................................................................................. 65
2.1.1.Tanm................................................................................................................... 65
2.1.2.Elektrik Akmnn Metal, Sv ve Gazlardan Geii ............................................. 66
2.1.3.Elektrik Akmnn Birimi ...................................................................................... 70
2.1.4. Ast ve st katlar ve evrimleri .......................................................................... 72
2.2.Elektrik Akm eitlerinin Tanm ............................................................................. 74
2.2.1.Doru akm (DA, DC) .......................................................................................... 74
2.2.2.Alternatif akm (AA, AC) ..................................................................................... 76
2.3.Elektrik Akmnn Etkileri ........................................................................................... 77
2.3.1.Is Etkisi ................................................................................................................ 78
2.3.2.Ik Etkisi .............................................................................................................. 84
2.3.3.Manyetik etkisi ..................................................................................................... 85
2.3.4.Kimyasal Etkisi..................................................................................................... 93
i
2.3.5.Fizyolojik (bedensel) Etkisi ................................................................................ 104
UYGULAMA FAALYET ............................................................................................. 106
LME VE DEERLENDRME ................................................................................... 109
RENME FAALYET3 ................................................................................................ 113
3.AKIM YOUNLUU ...................................................................................................... 114
3.1.Tanm ve Birimi ........................................................................................................ 114
3.2.Kesit ve Akm Younluuna Gre letkenden Geen Akm Miktarnn
Hesaplanmas ............................................................................................................... 115
4.ELEKTROMOTOR KUVVET (EMK) VE GERLM .................................................... 121
4.1.Gerilim retme Yntemleri ....................................................................................... 121
4.1.1.ndksiyon (manyetik alan) Yoluyla .................................................................. 121
4.1.2.Kimyasal Etki Yoluyla ....................................................................................... 123
4.1.3.Is Yoluyla .......................................................................................................... 126
4.1.4.Ik yoluyla ......................................................................................................... 129
4.1.5.Srtnme Yoluyla ............................................................................................... 131
4.1.6.Kristal Deformasyon Yoluyla ............................................................................. 131
4.2.Elektromotor Kuvvet (Emk) ...................................................................................... 132
4.2.1.Emkin Elde Edilmesi ......................................................................................... 132
4.2.2.Emk ve Gerilim Tanm ve Arasndaki Fark ...................................................... 132
4.2.3.Emk ve Gerilimin Birimi .................................................................................... 134
4.2.4.Ast, st Katlar ve evrimleri ............................................................................ 134
CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 140
KAYNAKA ....................................................................................................................... 143
ii
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD 522EE0010
MODLN ADI Elektriin Temel Esaslar
Elektrik enerjisi, elektrik enerjisinin elde edilii, temel
prensipleri, etkileri, kullanld alanlar ile ilgili bilgilerin
MODLN TANIMI
verildii ve elektriin dier enerji eitleri ile
karlatrld renme materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL n koul yoktur.
Elektrik akm ve elektriin elde edilmesi ile ilgili temel
YETERLK
esaslar uygulamak
Genel Ama
Gerekli ortam salandnda elektrik akm elde
edebilecek, elektrikle ilgili temel esaslar doru bir
ekilde uygulayabileceksiniz.
Amalar
1. Statik elektrik oluumunu, etkilerini ve yararlarn
kavrayarak endstride kullanm alanlarn
renecek, statik elektrikten kaynaklanan zararlara
ynelik nlemleri alabileceksiniz.
MODLN AMACI
2. Elektrik akmnn etkilerini kavrayarak istenmeyen
etkilerin olumamas veya en aza indirgenmesi iin
gerekli nlemleri alabileceksiniz.
3. Geen akm miktarna uygun iletken kesitini
hesaplayarak uygun iletken seimi
yapabileceksiniz.
4. eitli yntemlerle gerilim reterek retilen
gerilimler ile yk ularndaki gerilimler arasndaki
farklar tespit edebileceksiniz.
Ortam: Snf, fizik laboratuar, kimya laboratuar,
elektrik laboratuar, niversite ktphaneleri, bilgi
ETM RETM
teknoloji ortamlar, internet
ORTAMLARI VE
Donanm: Elektromknats, bobin, elektrolitik pil,
DONANIMLARI
elektrot (+/-), elektrolit, lamba, anahtar, kasnak, makara,
rezistans, iletken, mikrometre, avometre, tepegz, VCD
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
LME VE retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli
DEERLENDRME test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
iii
GR
GR
Sevgili renci,
Hayatnz epeevre kuatan elektriin temel esaslar hakkndaki bilgi ve

becerilerinizi gelitirmek ve yeni bilgi ve beceriler kazanmak iin bir adm daha atmak
zeresiniz.
Bildiiniz gibi cep telefonunuzdan bindiiniz arabaya, yemeinizin piirildii frndan

odanz aydnlatan lambaya kadar hemen her cihazda, makinede elektrik bir ekilde
kullanlmaktadr.
Bu nedenle elektrik mesleini semeyenlerin bile temel dzeyde elektrik bilgisi

edinmesinin faydalarn gz ard etmek mmkn deildir.
Zaman ilerledike kafanzdaki elektrik imajnn daha netletiini grecek,

kullandnz elektrikli aygtlarn nasl altna dair an azndan bir fikir sahibi olacaksnz.
Kendinizi bazen basit arzalar tamir ederken bulacak ve elektrikle uramann ne kadar
zevkli ve elenceli bir i olduunu fark edecekseniz.
Daha nce edindiiniz fizik, kimya ve matematik bilgilerinin bir ksmn bu derste
kullanacak ve gemite yaptnz birikimlerin nasl ie yaradn grecek, bu alanda yeni
eyler renmek iin abalayacaksnz.
Dersin anlatmnda sk sk tekrarlarla karlaacaksnz. Bunun nedeni, tekrar

ynteminin pekitirmenin en iyi yollarndan biri olmasdr. Bazlarmzda okuduumuz bir
metinde karlatmz ve bize tandk gelen ama tam olarak hatrlayamadmz kavram ve
konulara tekrar bakma alkanl biraz zayf olabilmektedir. ayet daha nceden bildiiniz
ve sizi skan tekrarlarla karlarsanz bir sonraki konuya geebilirsiniz. Ancak unutmayn ki
tekrardan zarar gelmez ve her tekrarda yeni eyler renmeniz mmkn olabilir.
1
2
RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Elektriin tanmn yapabilecek, elektrik enerjisinin nasl ve nerelerden elde edildiini

renecek, elektrik akmnn iletimini atomik dzeyde aklayabileceksiniz. Statik elektrik
elde edebilecek, etkilerini uygulamal olarak grecek ve zararl etkilerine kar gerekli
nlemleri alabileceksiniz.
ARATIRMA
Gnlk hayatta kullandnz elektrikli aygtlarn saysn bulmaya alnz.
Ulaabildiiniz en yal insanlarla grerek elektriksiz zamanlarda nasl
yaadklarn renmeye alnz.
Bir hafta sonu hibir elektrikli aygt kullanmamaya alnz ve buna ne kadar
dayanabildiinizi lmek iin saat tutunuz.
Enerjinin tanmn internetten aratrarak size anlaml gelen birka tanm
arkadalarnzla paylanz.
, g ve enerji arasndaki ilikiyi aratrarak edindiiniz bilgileri
arkadalarnzla paylanz.
Elektrik enerjisinin, atomun yapsyla ilikisini fizik retmeninize sorarak
anlattklarn anlamaya alnz.
Elektrik enerjisinin fayda ve zararlarn arkadalarnzla tartnz.
nternetten elektrik santrali videolarn izleyerek elektrik enerjisinin nasl
retildiini anlamaya alnz.
Elektrik enerjisi iletiminde trafolarn (transformatr) ne iin kullanldn
aratrnz.
Statik elektriin ne olduunu ve nasl elde edildiini aratrnz.
3
1.ELEKTRK ENERJS VE TEMEL
BRMLER
Yrmek, komak, arabay hareket ettirmek, asansrle kmak ya da inmek
Bildiiniz gibi hepsi iin mutlaka ama mutlaka bir enerji gerekmektedir. Ksaca sylemek
gerekirse enerjisiz hibir ey yaplamaz.
Hayatmz srdrebilmemiz iin genellikle bir enerji trn baka bir enerji trne
dntrmek zorunda kalrz. rnein, gece odamz aydnlatmak iin elektrik enerjisini
lamba yardmyla k enerjisine dntrrz. Yrmek istediimizde vcudumuz, kimyasal
enerjisini kaslarmz vastasyla hareket enerjisine dntrr ve yrrz. Yani hayatmz
srdrebilmek iin sk sk farkl enerji trlerini bakalarna dntrr ve yaammz bu
ekilde srdrrz.
Elektrik enerjisi ise sz konusu enerji eitlerinden sadece bir tanesidir. Elektrik
enerjisi hemen btn enerjilerden elde edilebildii gibi nerdeyse btn enerji eitlerine
dntrlebilme zelliine sahiptir.
Elektrik enerjisi, birok kaynaktan elde edilebilir. imdi ele alacamz kaynaklar
ebeke enerjisi salayan kaynaklardr.
1.1.Elektrik Enerjisi retiminde Kullanlan Kaynaklar

Evlerimizde, i yerlerimizde kullandmz elektrik enerjisi elektrik santrallerinde
retilir. Elektrik enerjisi dediimizde akla ilk gelen kavramlar, gerilim ve akm
kavramlardr. Santrallerde retilen elektrik gerilimi, enerji kayplarn azaltmak iin
transformatrler (trafolar) yardmyla ykseltilir, ardndan datm merkezlerinde evlerin ve
i yerlerinin kulland deerlere drlr (ekil 1).
Santrallerde kullanlan en temel makineler bir kuvvetle (su, buhar, rzgr vd.)
dndrlen trbinler ve onlarn dndrd alternatrlerdir.
Alternatrler, temel olarak stator ve rotor denen paralardan oluur. Alternatrn

rotorundaki sarglardan elektrik akm geirilerek bir manyetik alan (bir elektromknatsta
olduu gibi) elde edilir. Rotor, bir trbin vastas ile dndrldnde, rotorun manyetik
etkisi altndaki stator sarglarndan elektrik enerjisi elde edilir. Resim 1de bir alternatrn
stator ve rotoru grlmektedir. Kk gl alternatrlerde stator elektromknats olarak
alr ve elektrik gerilimi rotor sarglarndan elde edilir.
Bir alternatrn almasn anlamak bakmndan manyetizma ile elektrik enerjisi elde
etmeyi anlamak faydal olabilir. Bu amala kullanlan iki yntem mevcuttur. Elektrik
enerjisi, ounlukla bir manyetik alann etkisindeki iletken hareket ettirilerek elde edilir.
Manyetik alann hareketi ile de elektrik enerjisi (gerilimi) elde edilmektedir.
4
ekil 1: Bir elektrik santrali modeli
Resim 1: Bir alternatrn statoru ve rotoru

ekil 2deki birinci ekilde grld gibi hem mknats (manyetik alan) hem de
iletken sabittir. Bu durumda telden akm gemez. Mknats hareket ettirildiinde iletkenden
ok kk de olsa bir akmn getii gzlenir.
5
ekil 2: Manyetizma ile elektrik enerjisi elde etme
Bir alternatrn alma prensibi aslnda olduka basittir. Bir iletken mknats
kutuplar arasnda hareket ettirildiinde iletkende bir elektrik enerjisi oluur. Bu hareket
alternatrlerde dairesel (dnme eklinde) bir harekettir.
ekil 3: Alternatr modeli

ekil 3te kol evrildiinde bobin yerine kullanlan iletken (bobin) dnecektir.
Mknatsn manyetik etkisi ile iletkende gerilim oluacaktr. Bu gerilim devreden bir akm
dolatracak ve lamba yanacaktr.
6
Akm, alan etkisindeki iletkenin bir ucundan bilezie geecek ve oradan, bilezie
srtnen fraya geecektir. Fradan kan akm alcy dolatktan sonra dier fraya
gelecek, oradan dier bilezie ve bilezikten de iletkenin dier ucuna dnerek devreyi
tamamlayacaktr.
Devredeki lambann k iddeti, mknatsn gcne, telin (mknatsn etkisindeki)

uzunluuna ve telin dn hzna gre az ya da ok olacaktr. Kol brakldnda ise telin
dn de duracak ve telden akm gemeyecei iin lamba snecektir.
Byk gl alternatrlerde elektromknats, dnen ksm yani rotordur. Elektrik

enerjisi duran ksmdaki (stator) sarglardan elde edilir.
Santrallerde kullanlan alternatrler kaln ve ok telli, stator ve rotorlara sahiptirler.

Gleriyle orantl olarak ok daha byk dndrme kuvvetlerine ihtiya duyulur ve
karlnda da ok daha fazla enerji retimi (dnm) gerekletirirler.
Santral kurulumunda kurulum, bakm, enerji maliyetleri, temizlik ve srdrlebilirlik

gibi kriterler byk nem arz eder. Santraller birka tipin dnda geleneksel olarak alternatr
rotorunu dndren trbinlerin ne ile dndrldne gre snflandrlrlar.
1.1.1. Termik Kaynaklar
Termik kelimesi s ya da s ile ilgili (sl-ssal) anlamnda kullanlmaktadr. Bu

nedenle termik santral ifadesi ncelikle, s prensibi ile ileyen santral anlamn
artrmaldr.
ekil 4: Kmr yaktl termik santral modeli
7
Kmr, petrol ve rnleri, doal gaz gibi fosil kaynakl yaktlarn yaklarak tanklarda stlan
su, yksek basnl buhar haline getirilir. Elde edilen yksek basnl buhar, borularla tanarak
buhar trbininin dndrlmesi salanr (
ekil 4).
Termik santrallerin ilk kurulum masraflar, en ok kullanlan hidrolik santrallere gre

daha azdr, ancak yakt masraflar nedeniyle zaman ilerledike pahal olmaya balarlar.
Ayrca kullanlan yaktlar nedeniyle evreye zarar verirler. Alnan nlemler sonucu bu
zararlar nispeten asgari seviyede tutulabilir.
Yakta endeksli santral olmalar nedeniyle retilecek enerji miktarnn kontrol

edilebilir olmas, bu santrallerin en nemli avantajdr. Buna karn uzun vadede
kullandklar yaktlarn tkenme riski sz konusudur. Ayrca devreye sokulmalar zaman alr
ve masrafldr.
1.1.2.Hidrolik Kaynaklar
Hidroelektrik santrallerin gerisinde suyun depoland barajlar mevcuttur. Barajlarda

tutulan su, borular yardmyla trbine ulatrlr ve yksek bir basnla trbine vuran su
ktlesi trbini dndrr (ekil 5Hata! Bavuru kayna bulunamad.). Trbin dnerken
trbine bal alternatr mili de dneceinden alternatr elektrik enerjisi retir.
ekil 5: Hidrolik santral modeli

Hidroelektrik santraller uygun yerlere kurulmalar artyla kurulumdan sonra evreye
ounlukla zarar vermez. Kurulum masraflar bakmndan termik santrallere gre daha
pahaldrlar. Bakm masraflar bakmndan termik santrallere gre ok daha avantajldrlar,
nk bakma daha az ihtiya gsterirler. Bu nedenle uzun vadede daha ucuz enerji temin
ederler.
8
Hidroelektrik santrallerin, termik santrallere gre en nemli avantaj ok hzl bir
ekilde devreye sokulabilmeleridir. Ayrca barajda biriken su baka amalarla da
kullanlabilmektedir. En nemli dezavantaj, barajda biriken su miktarnn (iklim nedeniyle)
kontrol edilememesidir.
1.1.3.Nkleer Kaynaklar
Nkleer kaynaklar, uranyum, pltonyum gibi elementlerin tepkimeye sokularak s

retilmesi prensibine gre alrlar. Elde edilen s, termik santrallerdeki gibi suyun
stlmas ve yksek basnl buhar elde edilmesinde kullanlr. Elde edilen bu buhar, buhar
trbinin dolaysyla da alternatrn dndrlmesinde kullanlr. Alternatr mili dnnce de
elektrik enerjisi elde edilir (ekil 6).
Nkleer santraller ilerleyen zamanlarda radyoaktif atklarn muhafazas da dikkate

alndnda hem gvenlik hem de verimlilik bakmndan dier santrallerden daha avantajl
deildir. Nkleer santraller ok iyi planlanmazlarsa radyoaktif szntlar gerekleebilir ve bu
szntlarn ulat blgelerde canllar zerinde eitli hastalklara, kalc hasarlara neden
olabilir.
Nkleer santrallerin olumsuz zelliklerine ramen yaplmak istenmesinin en nemli

nedeni, ilerleyen zamanlarda baz yaktlarn tkenme riskidir. Bu nedenle nkleer santraller
daha ok gelecee dnk bir yatrm olarak deerlendirilebilir.
ekil 6: Nkleer santral modeli
1.1.4.Dier Kaynaklar
Yukarda anlatlan kaynaklar hem eskiden beri kullanlan hem de enerji miktar
bakmndan yksek enerji potansiyeline sahip kaynaklardr. Bu kaynaklarn dnda farkl
alternatif enerji kaynaklar da mevcuttur.
9
1.1.4.1.Rzgr Enerjisi
Rzgr ile elektrik enerjisi elde edilen sistemlere rzgrgl de denmektedir. Bu

sistemle elde edilen enerji miktar snrl olmasna karn ok sayda rzgrgl kullanlarak
yksek miktarlarda enerji temini mmkn olabilmektedir (Resim 2). Rzgr enerjisi
sistemleri uygun yerlere kurulmas kaydyla temiz enerji temin ederler. Verimleri ise %25-30
civarndadr.
Resim 2: Rzgrglleri
ekil 7de rzgrglne ait bir model grlmektedir. Rzgr kanatlar ve kanatlar da
aft dndrr ve g aktarm kutusunda dn hz artrlarak ikinci afta aktarlr. Yksek
hzl bu aft, alternatrn rotorunu dndrerek alternatr statorunda elektrik enerjisi elde
edilmesini salar. ayet rzgr ok iddetli ise fren sistemi devreye girer ve alternatrn
sabit bir hzda dnmesi salanr.
10
ekil 7: Rzgr gl modeli
1.1.4.2.Gne Enerjisi
Gne enerjisinden elektrik enerjisi elde etmek iin yaygn olarak kullanlan iki
yntem mevcuttur.
1. Gne n belli merkezlerde odaklayp baz svlarn buhara dntrlerek bir

alternatrn dndrlmesi yoluyla
2. Baz yar iletkenler (foto piller) vastasyla
Resim 3: Gne panelleri
11
Foto pil teknolojisi henz gne nlarn odaklama sistemleri kadar verimli hale
getirilememitir. Yksek gl enerji retiminde yaygn kullanlmasa da yar iletken
teknolojisinin geliimine paralel olarak gelecei de parlak grlmektedir.
Gne panelleri hcre olarak da adlandrlan ok saydaki foto pilin seri-paralel

balanmas ile elde edilir ve nispeten yksek gl sistemlerin oluturulmasnda kullanlrlar
(Resim 3).
Gne panelleri ile elde edilen enerjinin tketim enerjisi olarak kullanlmas ya da
ehir ebekesine verilebilmesi iin dntrcler ile ebekeye uygun hale getirilmesi
gerekmektedir.
Gne enerjisi ile elde edilen elektrik enerjisi, nispeten pahal olsa da temiz enerji
temini ve sistemin bakmnn kolay ve masraflarnn olduka dk olmas nedeniyle bir
birok durumda tercih sebebi olmaktadr.
1.1.4.3.Jeotermal Enerji
Yer krenin derinliklerindeki magma ya da baz kayalarda gerekleen radyoaktif

tepkimeler sonucu scaklklar oluur. Jeotermal enerjinin elektrik enerjisine
dntrlebilmesi iin derinlerdeki bu scakln borularla tanan su ile yzeye karlmas
gerekmektedir.
ekil 8: Jeotermal santral modeli

12
Baz kaynaklarda scak su kendiliinden yzeye karken dier baz kaynaklarda scak
katmana gnderilen suyun sndktan sonra yzeye alnmas eklinde gerekleir.
Sondaj almalarnn zorluu, su tayan borularn kimyasal etkilerle sk sk anmas

gibi etkenler bu santrallerin olumsuz zellikleridir.
Yer altndan alnan scak su, buhar kazannda buhar haline getirilerek buhar trbininin
dnmesi salanr. Trbin alternatr dndrerek jeotermal enerjinin elektrik enerjisine
dntrlmesi gereklemi olur (ekil 8).
1.1.4.4.Gel git
Bilindii gibi ayn konumuna bal olarak denizlerde ykselme ve alalma

gzlemlenir. Bu olaya bal olarak deniz suyunun deiik zamanlardaki seviye farkndan
kaynaklanan potansiyel enerjiye gel git enerjisi denir.
Gel git enerjisinin elektrik enerjisine dntrlebilmesi iin ekil 9daki gibi su tutan
bir baraja, iki ynde dnebilen zel trbinlere ve bu trbinlerle dndrlen alternatrlere
ihtiya duyulur.
Gel git enerjisinden faydalanrken baraj hem dolarken ve hem de boalrken elektrik
enerjisi elde edilebilse de trbinler verimlilik asndan genellikle barajn boalmas
esnasnda devreye sokulur.
ekil 9: Gelgit baraj doluyor
13
ekil 10: Gel git baraj boalrken trbin dnyor
Deniz suyu ykselmeye balaynca baraj kapa alr ve baraj dolmaya balar (ekil
9). Deniz suyu alalmaya balaynca baraj kapa kapatlr. Deniz suyu seviyesi belli bir
seviyeye indikten sonra trbinin olduu yerdeki kapak alarak su braklmaya balanr.
Barajdan su karken trbinleri, trbinler de alternatrleri dndrerek suyun kinetik
enerjisini elektrik enerjisine dntrrler (ekil 10).
Bu sistemin verimi hidroelektrik sistemlere yakndr. Ancak kurulum iin uygun

koylar gerektirdiinden kullanm kolay ve yaygn deildir.
1.2.Atomun Yaps ve Elektron Teorisi

Atom, onlarca kk paracktan olusa da maddenin en temel yap birimi olarak
kabul edilmektedir. Elektrik enerjisinin elde edilmesi, iletimi (tanmas) ve kullanlmasn
anlamak iin atomun yapsna ilikin temel dzeyde bir bilgiye sahip olmak gerekmektedir.
1.2.1.Atomun Yaps
Bir atom temelde iki ksm ve paracktan oluur. Atomun merkezinde yer alan
paracklar protonlar ve ntronlardr.
- Elektron
Yrnge
+ 0 Ntron
0
ekirdek
+
Proton
ekil 11: Helyum (He) atom modeli

14
Protonlar ve ntronlar bir arada bulunurlar ve atomun ekirdeini olutururlar.
Elektronlar ise yrngelerde bulunurlar (ekil 11).
ekilde grld gibi ekirdek paracklarndan protonun elektriksel yk pozitif (+)

iken ntronun elektriksel yk sfr (0) yani ykszdr. Yrngede dairesel olarak hareket
eden elektronun yk ise negatiftir.
Normal koullarda bir atom ykszdr. Bir atomda normalde proton says kadar
ntron ve ayn sayda elektron vardr. Baz atomlarn proton ve ntron saylar farkl olabilir.
Proton saylar ayn ntron saylar farkl bu atomlara izotop atom denir.
Bir veya daha ok elektron kazanm ya da yitirmi bir atomdan (veya bir atom
grubundan) olumu elektrik ykl paraca iyon denir. Pozitif (+) elektrik ykl iyonlara
katyon, negatif () elektrik ykl iyonlara ise anyon denir.
Yrngeler: 88 proton
K-L-M-N-O-P-Q 138 ntron
ekil 12: Radon (Rn) atom modeli
Bir atom an az bir ve en fazla yedi (7) yrngeden (K-L-M-N-O-P-Q) oluur (ekil
12).
Gncel bilgilerimize gre yzn (100) zerinde element vardr. Bir element ayn cins
atomlardan oluur. Madde, elementlerden olutuuna gre farkl atom yaplar sz
konusudur. Atomlarn birbirlerinden farklar parack saylar ve parack dizilimlerinden
kaynaklanmaktadr. rnein, ekil 11 ve ekil 12deki modeller, Helyum ve Radon
atomlarn temsil ederken ekil 12Hata! Bavuru kayna bulunamad. deki model iyi bir
iletken olan bakr elementinin atomunu temsil etmektedir.
15
1.2.2.Serbest (valans) Elektronlar
Bir atomun son yrngesine valans band denir. Valans bandnda bulunan elektronlara
serbest elektron, valans ya da deerlik elektronu denir (ekil 13).
ekil 13: Bakr (Cu) atomu modeli
Bir atomun valans bandndaki elektronlar (serbest elektronlar) atomun dier

elektronlarna gre daha fazla enerjiye sahiptirler. Bu nedenle baz elementlerin
atomlarndaki bu elektronlar, dk seviyeli enerjilerin etkisinde kaldklarnda (enerji
aldklarnda) ekirdein ekim kuvvetini aacak enerjiye sahip olurlar ve kendi atomundan
kopabilirler. Kazandklar enerjiyi kaybettiklerinde ise ya geri dnerler ya da baka bir
atomun son yrngesine geebilirler.
Elektrik akmnn iletimi serbest elektronlarn bu zellikleri sayesinde gerekleir.
1.2.3.Atom Yapsna Gre letken ve Yaltkan Tanm
letkenlik ve yaltkanlk kavramlar elektrik enerjisini kaypsz tama ya da ondan

korunma anlamnda hayati neme sahiptirler.
letken terimi ksaca elektrik enerjisini (akmn) ileten, geiren, tayan anlamnda
kullanlr. Yaltkan ise iletkenin tam tersi anlamda yani akm geirmeyen anlamnda
kullanlmaktadr.
letkenlik, kat maddeler ile sv ve gazlar asndan farkllk arz etmektedir. Kat
maddelerde iletkenliin temel etkeni serbest elektronlar iken, sv ve gazlarda temel etmen
iyonlardr. Aslnda gazlardaki iletim, gazlarn iyonlamas sonucu atomlardan kopan serbest
elektronlarla gereklemektedir.
16
letken:
Atomlarnn son yrngelerinde ya da daha az elektron bulunduran atomlardan

oluan maddelere iletken denir.
rnein, ekil 14te atom modeli verilen alminyum bir iletkendir.
Metallerin bazlar ve sv haldeki civann iletkenlii valans (son yrnge) elektronlar

sayesinde gerekleir. Bu nedenle bu maddeler iin doal iletken tabiri kullanlabilir. Sv ve
gazlarda iletkenliin salanmas iin baz koullarn yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu
konuda meraknz giderecek bilgileri, 66.sayfadaki 2.1.2.Elektrik Akmnn Metal, Sv ve
Gazlardan Geii bal altnda bulabilirsiniz.
ekil 14: Alminyum (Al) atom modeli

Atomlarnn d yrngelerinde bir elektron bulunduran maddeler iki ya da elektron
bulunduran maddelere gre daha iyi iletkendirler. Ayn ekilde atomlarnn d
yrngelerinde iki elektron bulunduran maddeler elektron bulunduran maddelere gre
daha iyi iletkendir. Buna gre ekil 13te atom modeli verilen bakr, ekil 16da atom
modeli verilen altn ve ekil 15te atom modeli verilen gm, ekil 14te atom modeli
verilen alminyumdan daha iyi iletkendirler.
17
ekil 15: Gm (Ag) atom modeli
Bakr, Altn ve Gm atomlarnn son yrngelerinde ayn sayda (bir) elektron
bulunmasna ramen bu elementlerin iletkenlik dzeyleri ayn deildir. Bu elementten en
iyi iletken olan gmtr ve sonra sras ile bakr ve altn gelir. Bunun nedeni, sz konusu
elementlerin atomlarnda bulunan son yrnge elektronlarnn enerji seviyeleridir.
ekil 16:Altn (Au) atom modeli

Atomlarndaki serbest elektronlarla akm tayan iletkenlere rnek olarak bakr,
alminyum, kurun, platin, krom, altn, gm, demir, nikel gibi metaller verilebilir.
Not: Altn; gm ve bakra gre iletkenlik bakmndan daha iyi deildir, ancak
fiziksel zellikleri bakmndan onlardan stndr. rnein altn, fiziksel kuvvetlere ve
paslanmaya kar daha dayankldr. Bu nedenle hassas devrelerde, paslanma nedeniyle
temas direncinin artmasnn istenmedii durumlarda, arklar nedeniyle kontaklarn
anmasnn istenmedii yerlerde malzeme zerine kaplanarak kullanlmaktadr.
18
Gm ise fiziksel etkenlerin fazla olmad ama iletkenliin n planda olduu
devrelerde (yerlerde) kullanlr.
Bakr ise hem iyi bir iletken hem de dierlerinden daha ucuz olduu iin en ok
kullanlan iletkendir. Anlalaca zere bir iletkenin seiminde performans-maliyet oran,
d etkilere kar dayankllk temel kriterlerdir.
Yar iletkenler:
Atomlarnn son yrngelerinde drt (4) elektron bulunduran atomlardan oluan

maddelere yar iletken denir.
ekil 17de en ok kullanlan yar iletken maddelerden olan silisyumun atom modeli
grlmektedir. Eer silisyum atomlarndan oluan bir maddeye son yrngesinde elektron
bulunan bir madde eklenirse iki maddenin atomlar arasnda bir kovalent ba oluur. Ancak
ba yapsnda bir elektron eksiklii meydana gelir. Uygun bir gerilimle edilen yeni madde
iletken gibi davranr. Ayn ekilde silisyum maddeye son yrngesinde 5 elektron
bulunduran bir madde eklendiinde ise oluan kovalent ba sonucu bir elektron fazlal
ortaya kar. Bu fazla elektron, uygun bir gerilimle metal iletkenlerdeki gibi serbest elektron
gibi davranr. Bu da uygun voltajlarda yar iletken malzemenin iletken olmasna neden olur.
ekil 17: Silisyum (Si) atom modeli
Yar iletken malzemelerin ana maddelerinden biri de germanyumdur. Katk maddeleri

ise arsenik, galyum gibi elementlerdir. Yar iletken maddeler, yar iletken devre
elemanlarnn yapmnda kullanlr. Bu elemanlardan en bilineni leddir (Resim 4).
19
Resim 4:Farkl renk ve tipte ledler
Led kelimesi, k yayan diyot ifadesinin ksaltmasdr. (Light Emmited Diode) Bu

elemanlarn her biri normalde yaltkan iken ularndaki gerilim belli bir deere ulanca
iletken olurlar. Ayrca baz yar iletkenler kontrol ularna da sahiptirler ve bu sayede
devrelerde baz eyleri otomatik olarak yaptrmak mmkn olmaktadr.
Not: Yar iletken malzemelerin gelitirilmesi elektronik teknolojisinde bir r

amtr. Bu sayede farkl ilevlere sahip devre elemanlar gelitirilebildii gibi ok kk
hacimlere sahip ip teknolojisinin gelimesinde de byk rol oynamtr.
Cebinizdeki telefonlarmzdan tutun da diz st bilgisayarlarmza kadar ok ilevli ve

kk boyutlu cihazlarmz yar iletken teknolojisine borluyuz.
Televizyon kumandalarnzn gz (led) diye tabir edilen elemannn yar iletken

olduunu ya da cep telefonunuza gelen sinyalin ok kk olduunu, sesi yar iletken
malzeme olan transistrlerle ykseltildikten sonra duyabildiinizi biliyor muydunuz?
Televizyonlarnzda, amar makinelerinizde, otomobillerde yar iletkenlerin kullanlp
kullanlmadn aratrmaya ne dersiniz?
Yaltkanlk
Atomlarnn son yrngelerinde be ve daha fazla elektron bulunduran maddelere

yaltkan denir.
Bir maddenin iyi bir yaltkan olabilmesi iin o maddeyi oluturan atomlarn son
yrngelerinde sekiz ya da daha fazla elektron bulunmas gerekir (ekil 18). Son
yrngedeki elektron says arttka yaltkanlk kalitesi de artmaktadr.
Son yrngesinde be, alt ya da yedi elektron bulunduran atomlardan oluan

maddeler zayf yaltkanlardr. Belli bir gerilim deerinin stnde yaltkanlklarn kaybeder
ve iletken hale gelirler. Son yrngesinde sekiz ve daha fazla elektron bulunduran
atomlardan oluan maddelerin elektrik akmn geirmesi (delinmesi) ancak ok yksek
gerilimlerde sz konusu olabilir.
20
ekil 18: Argon (Ar) atom modeli
Yaltkan maddelere rnek olarak cam, lastik, plastik, ya, asfalt, fiberglas, porselen,
seramik, mika, kuartz, kuru kuma, kuru kat, kuru aa, hava, elmas ve saf su verilebilir.
Yaltkan malzemeler, elektrik akm kaaklarn nlemek ve canllar elektrik
akmndan korumak iin kullanlr.
Not: Yaltkanlarn elektrik akmna kar nasl davrandklarn anlamak bakmndan

evlerinizdeki elektrik anahtarlarnn ilevini hatrlamaya aln. Eer hava da iletken olsayd
u an kullandnz anahtarlar kullanabilir miydiniz?
1.3.Elektrik Yk
Bilindii gibi atomlarn normal artlarda proton ve elektron saylar eittir. Bunun
anlam, bir etkiye maruz kalmam maddeler yksz (ntr) haldedirler.
Bir maddeyi oluturan atomlarn bir ksm ya da tamamnda elektron saylar ile proton
saylar arasnda saysal bir fark varsa bu madde elektriksel olarak ykl bir maddedir. ayet
madde atomlar elektron kaybetmilerse pozitif (+) ykl, elektron kazanmlarsa negatif (-)
ykl olacaklardr. Pozitif (+) elektrik ykl iyonlara katyon, negatif () elektrik ykl
iyonlara anyon denir. Bir cismin yk doal olarak kendi atomlarnn yk ortalamasna eit
olacaktr.
ekil 15te gm atomunun atom modeline gre atomun son yrngesinde bir
elektron bulunmaktadr. Gm atomu bu ekilde kararl bir haldedir (yksz) ve bu
atomlardan oluan gm elementi ya da maddesi yksz durumdadr. Buna karn ekil
19da gm bir kolye ve kolye atomlarnn yalnzca ekirdek ve son yrnge elektronlarn
gsteren sanal bir byte grlmektedir. Ancak kolye atomlar bir d etki ile birer elektron
kazandklarndan negatif ykle yklenmilerdir. Bu nedenle negatif iyonlardan oluan
kolyenin yk u durumda negatiftir.
21
ekil 19: Gm kolye ve temsili gm iyonlar
1.3.1.Elektrik Yk ve Birimi
Bir madde, atomlardan oluur. Bir maddeyi oluturan atomlar bir etki ile elektron
kaybetmilerse pozitif ykle yklenmiler, pozitif iyon durumuna gemilerdir. Ayn ekilde
bu atomlar elektron kazanmlarsa negatif iyon durumuna gemilerdir.
Ykl atomlardan oluan bir madde de ykl bir maddedir. Bu maddenin yk miktar
kendisini oluturan atomlarn yklerinin toplamna eittir.
Bu durumda elektrik yk, bir maddedeki atomlarn yklerinin toplam eklinde

tanmlanabilir.
Atomlarn yklerinin, atomlarn proton saylar ile elektron saylar arasndaki farktan
kaynaklandn hatrlayn. rnein, ekil 19daki kolye atomlarnn her birinin yk, 1
elektronun ykne eittir, nk kolye atomlarnn elektron saylar, proton saylarndan bir
fazladr.
Elektrik yk, Q ya da q harfleri ile gsterilir. Elektrik yknn birimi ise Kulon
(Coulomb) dur ve C ile gsterilir.
Not: Cisimlerin atomlar iyon durumuna getikleri zaman elektrik yk depolam

olurlar.
ekil 15teki gm atomu yksz (ntr) olduu iin yalnzca Ag ile gsterilir. ekil
19daki gm atomlarnda fazladan birer elektron bulunduu iin bu atomlar Ag- eklinde
gsterilir. Bunun anlam, gm atomu ntr halde iken 47 proton ve 47 elektrona sahiptir.
22
Ntr gme elektrik akm verildii zaman 1 deerlikli negatif iyon durumuna gemi
olup 47 proton ve 48 elektrona sahip olur. ayet gm atomu bir elektron kazanaca yerde
kaybetmi olsayd o zaman Ag+ eklinde gsterilecekti.
Alnan ya da verilen elektron says birden fazla olduunda gsterim Ex eklinde

olmaktadr.
E harfi element ya da molekl temsil ederken x harfi pozitiflik ya da negatifliin

miktarn belirtmektedir.
rnein, suya kartrlan bakr slfat (CuSO4) tuzu, suda Cu+2 ve SO4-2 eklinde
iyonlarna ayrr, ancak iyonlama sonucu elde edilen paracklar ntr halde deildir. Bakr
(Cu) iki elektron kaybetmi ve pozitif iyon (katyon) haline gemitir. Slfat ise (SO4) iki
elektron kazanarak negatif iyon (anyon) olmutur. Bu durumda slfat iki elektron kaybettii
iin SO4-2 ve bakr iki elektron kazand iin Cu+2 eklinde gsterilecektir.
1 Kulon 624x1016 adet elektron ya da protonun ykne eittir. Buna gre:
Not: 20 Wlk bir lambadan 1 saniyede yaklak 5676.1014 (567.600.000.000.000.000)

elektronun getiini biliyor muydunuz?
Buna gre evinizdeki tnn gcn renin ve orant yoluyla (tnz alrken) 1
saniyede tnzn rezistansndan geen elektron saysn bulunuz.
1.3.2.Coulomb (Kulon) Kanunu
Bilindii gibi iki cisimden birinin yk dierinden farklysa yani biri pozitif
yklyken dieri negatif yklyse bu iki cisim arasnda ekme kuvveti vardr. ki cisimden
ikisinin yk de aynysa yani ikisi de pozitif ya da ikisi de negatif yklyse iki cisim
arasnda bir itme sz konusu olur.
Kulon Kanunu, cisimlerin elektriksel yklerinin birbirlerine etkisini tanmlar ve

aklar. Buna gre:
Elektrik ykleri arasnda bir itme ya da ekme kuvveti vardr

Pozitif ve negatif olmak zere iki cins elektrik yk vardr. Ayn ykler
arasnda bir itme kuvveti, farkl cins ykler arasnda ise bir ekim kuvveti
mevcuttur.
Ykler arasndaki kuvvet, ykleri birletiren hat dorultusundadr.
ki yk arasndaki kuvvet, ykler arasndaki mesafenin karesi ile ters orantldr.
ki yk arasndaki kuvvet, yklerin arpmlaryla doru orantldr.
Ykler arasndaki kuvvet, yklerin bulunduu ortamdan etkilenir.
Kulon Kanunu dikkate alndnda iki yk arasndaki kuvvet ksaca yklerin cinsine
ve miktarna, aralarndaki uzakla ve yklerin bulunduu ortama baldr, denilebilir.
23
Kulon Kanununa gre iki cisim arasndaki ekme kuvvetinin bykl, cisimlerden
her birinin yklerinin cinsi ve bykl ile doru orantl, aralarndaki uzaklkla ise ters
orantldr. Bu yarglara gre eitlik aadaki gibi oluturulmutur.
9.109 Q1 * Q2
F= * (N) eklini alr.
r r2
Formlde yer alan simgelerin anlamlar ve birimler aada gsterildii gibidir.
F : Ykler arasndaki kuvvet (Newton-N)

Q1,Q2 : Elektrik ykleri (Kulon-C)
r : Ykler arasndaki uzaklk (metre-m)
r : Yklerin bulunduu ortamn bal dielektrik katsays
9.109 : MKS birim sistemine dnm says
Formlde r, yklerin bulunduu ortamn bal dielektrik katsaysn

simgelemektedir. Deiik ortamlarn dielektrik katsaylar Tablo 1de grld gibidir.
Yaltkann Cinsi r
Boluk 1
Hava 1
Kuartz 4
Mika 5
Mermer 7
Bakalit 5.5
Presbant 5
Cam 7
Parafin 2
Ebonit 80
Tablo 1: Yaltkanlarn bal dielektrik katsaylar
ayet cisimlerin bulunduu ortam boluk ya da hava ise forml aadaki gibi olur.
9.109 Q1 * Q2 9.109 Q1 * Q2 Q *Q
F= * = * = 9.109. 1 2 2 (N)
r r 2
1 r 2
r
Yukardaki formln doruluunu elinize iki mknats alarak ksmen test edebilirsiniz.
Mknatslarn zt kutuplarn birbirlerine iyice yaklatrdnzda onlar ayr tutmakta
zorlandnz hissedeceksiniz. Ayn kutuplar yaklatrdnzda da birletirmekte
zorlanacaksnz. Mknatslar birbirlerinden uzaklatrdnzda ise aralarndaki kuvvetin
azaldna greceksiniz.
24
1m
mmm
2m
ekil 20: Ykler arasndaki kuvvetler
rnek:
ekil 21de aralarnda 1 metre bulunan iki yk arasnda 10 Nluk ekme kuvveti
vardr. Buna gre ayn yklere sahip fakat aralarnda 2 metrelik mesafe bulunan iki ykn
aralarndaki kuvvetin bykl ne olur?
Q1= 3C Q2= 3C
r=2m
ekil 21: Pozitif ykler

zm:
Kulon Kanununa gre iki cisim arasndaki ekme kuvvetinin bykl, cisimlerden
her birinin yklerinin cinsi ve bykl ile doru orantl, aralarndaki uzaklkla ise ters
orantldr. Buna gre;
F = 10 / 22 = 10 / 4 = 2.5 N
rnek:
Aralarnda 2 m uzaklk bulunan 3 C ve 4 Cluk iki yk (ekil 21) arasndaki kuvvet
nedir? (Ortam camdr.)
9
zm: 9.109 Q1 * Q 2 9.10 3* 4
F= * = *
Q1 = 3 C r r2 7 22
Q2 = 4 C
r = 7 (Tablo 1den) 9.10 9 12 108.10
9
F= * = =3.857.109 N
7 4 28
F = 393170 ton (1ton=9810 N)
25
1.3.3.Elektriklenme Yntemleri
Bazen birine dokunduunuzda, bazen halnn zerinde yrrken ya da bazen

televizyona ok yaklatnzda bir karncalanma hissiyle tuhaf hissettiiniz olmutur. Bu
duygu, vcudunuzun statik elektrik yklenmesinden kaynaklanr.
1.3.3.1.Srtnme ile Elektriklenme
Bir k gnndeyseniz bir balonu bir sre kazanza ya da sveterinize srtn. Az

sonra balonun sveterinize tutunduunu greceksiniz. Bunun nedeni, balonu sveterinize
srttnzde balonun atomlar sveter atomlarndan elektron alarak negatif ykle
yklenirken elektron veren sveterinizin ise pozitif ykle yklenmi olmasdr. te statik
elektrik!
Bazen apkanz kardnzda ya da sanz taradnzda salarnzn dikildiini

hissedersiniz. nk salarnzn atomlar apkanzn ya da taranzn atomlarna elektron
vererek pozitif ykle yklenirler. Ayn ykle yklenen salarnz da doal olarak birbirlerini
iterler.
Resim 5te statik elektrik yklenmi bir balon ve balon tarafndan ekilen ufalanm
strafor paralar grlmektedir. Siz de bir balonu sanza srttkten sonra strafor paralarna
yaklatrrsanz balonun strafor paralarn nasl ektiini grebilirsiniz.
Resim 5: Statik elektrikle yklenmi balon
26
Srtnme ile elektriklenmede, yaltkanlarda elektriklenme sadece srtlen blgelerde,
iletkenlerde ise btn iletken boyunca gereklemektedir. Bunun nedeni, iletken
atomlarndaki son yrnge elektronlarnn, yaltkan atomlarndakilere gre ekirdekleri
tarafndan daha az bir kuvvetle ekilmesidir. Bu nedenle iletkenlerin bir blgesindeki kk
bir yk deiikliinin oluturduu enerji, btn bir iletkene yaylr.
1.3.3.2.Dokunma ile Elektriklenme
Bir cismin elektrik ykl olmasnn, o cismin atomlarnn proton ve elektron

saylarnn farkna bal olduunu hatrlaynz. Elektrik ykl bir cismi baka bir cisme
dokundurduunuzda ya da yksz bir cismi ykl bir cisme dokundurduunuzda da
cisimlerde birtakm deimeler olur. Cisimlerden biri mevcut yknn durumuna gre
dierinden elektron alm ve sonuta iki cismin de yk deeri deimitir.
Ykleri farkl cinste ya da farkl deerde iki iletken cisim birbirlerine

dokundurulduklarnda, cisimler arasnda elektron transferi gerekleir. Elektron transferi
aada belirtilen ekillerde olur. ki zt ykl cisim birbirlerine dokundurulduklarnda,
negatif ykl cisimden pozitif ykl cisme elektron geii olur. Cisimler birbirlerinden
ayrldklarnda iki cisim de ayn miktarda ve ayn cinste yke sahiptirler.
Ayn cins fakat farkl yklerle ykl iki cismin birbirlerine dokundurulmalar
durumunda ise, dierine gre daha negatif ykl olan cisimden daha pozitif olan cisme
elektron ak olur. Cisimler ayrldklarnda iki cisimdeki yk miktar eit olur.
Farkl cinsteki yklerde hem iaret, hem de yk dalm deiir. rnein, -5 C ve 3 Cluk yklere
sahip iki cisim birbirlerine dokundurulup ayrldklarnda iki cisim de (-5+3) / 2 = -1 Cluk yklere
sahip olurlar. Bylece birinci cismin yk miktar, ikinci cismin ise hem yk miktar hem de ykn
cinsi deimi olur (ekil 22).
- 5 C 3 C
-1 C -1 C
ekil 22: Zt yklerde dokunma ile yk al verii
27
-5 ve 33 Cluk iki yke sahip iki cisim birbirine dokundurulup ayrldklarnda her bir
cismin yk:
(-5 + 3) / 2 = -1 C olur (ekil 22).
5 ve -3 Cluk iki yke sahip iki cisim birbirine dokundurulup ayrldklarnda her bir
cismin yk:
(5 + ( 3)) / 2 = 1 C olur (ekil 23).
5 C - 3 C
1 C 1 C
ekil 23: Zt yklerde dokunma ile yk al verii
Ayn cins ykle ykl cisimler de birbirlerine gre pozitif ya da negatif olabilirler.
rnein, ekil 24teki birinci yk ikinciye gre daha pozitiftir. Baka bir deyile, ikinci yk
birinciye gre daha negatiftir.
5 C 3 C
4 C 4 C
ekil 24: Ayn yklerde dokunma ile yk al verii
28
Ayn cinsteki yklerde sadece yk dalm deiir. rnein, 5 C ve 3 Cluk iki
cisim birbirlerine dokundurulup ayrldklarnda iki cismin yk de 4 C olur (ekil 24).
ekil 25teki gibi 5 C ve -3 Cluk negatif yklere sahip iki cisim birbirlerine
dokundurulup ayrldklarnda iki cismin yk de:
(-5 + (-3)) / 2 = -4 C olur.
-5 C - 3 C
- 4 C -4 C
ekil 25: Ayn yklerde dokunma ile yk al verii
Cisimler arasndaki elektron transferinin nedeni, her atomun ntr halde kalma
eilimidir. Bu nedenle elektron fazlas olan (negatif ykl) cisimlerdeki atomlar elektron
vererek elektron eksiklii olan (pozitif ykl) cisimlerdeki atomlar ise elektron alarak ntr
hale gelmek isterler. Grld gibi her iki durumda da cisimlerin birinden dierine elektron
transferi sz konusudur.
1.3.3.3.Etki ile Elektriklenme
Cisimlerde baz deiikliklerin olabilmesi iin cisimlerin her zaman baka cisimlere
dokundurulmalar gerekli deildir. rnein, bir kalorifer peteine dokunarak sndnz gibi
dokunmadan da snmaktasnz. Bunun gibi cisimlerin yk dalmlar da uygun
mesafelerdeki baka cisimlerin yklerini etkilemekte ve onlardan etkilenmektedirler.
En az biri ykl iki cisim birbirlerine yaklatrldnda, cisimlerin birbirlerine yakn

blgeleri zt yklerle yklenirler. Bu olaya etki ile elektriklenme denir. Deiik durumlar
iin etki ile elektriklenme deiik ekillerde gerekleir.
Yksz bir cisim, pozitif ykl bir cisme yaklatrldnda, yksz cismin ykl
cisme yakn blgelerinde negatif yklerin, uzak blgelerinde ise pozitif yklerin topland
grlr (ekil 26).
29
ekil 26: Yksz ve pozitif ykl cisimlerde etki ile elektriklenme
Yksz bir cisim, negatif ykl bir cisme yaklatrldnda, yksz cismin ykl
cisme yakn blgelerinde pozitif yklerin, uzak blgelerinde ise negatif yklerin topland
grlr (ekil 27).
ekil 27: Yksz ve negatif ykl cisimlerde etki ile elektriklenme

Pozitif ykl bir cismin, negatif ykl bir cisme yaklatrlmas durumunda, iki cismin
birbirlerine yakn olan blgelerinde bir yk younlamas, uzak blgelerinde ise yk
azalmas grlr (ekil 28).
ekil 28: Zt ykl cisimlerde etki ile elektriklenme
30
1.4.Elektrik Alan
Elektrik yklerinin etkisini gsterdii alanlar, elektrik alan olarak adlandrlr.
Elektrik alan ierisindeki ykl cisimlere elektrik alan tarafndan bir kuvvet uygulanr,
ancak bu kuvvet gzle grlemez, sadece etkileri grlebilir.
Elektrik alannn bir deeri, yn ve dorultusu vardr. Bu nedenle elektrik alan

vektrel bir byklktr.
1.4.1.Elektrik Kuvvet izgileri
Elektrik alannn ykl cisimlere uygulad kuvvet, kuvvet izgileri ile temsil edilir.
Elektrik kuvvet izgilerinin zellikleri aadaki gibidir:
Pozitif ykte kuvvet izgileri ykten darya doru, negatif ykte ise ieriye
dorudur (ekil 29).
Kuvvet izgileri birbirlerini kesmezler (ekil 29).
Kuvvet izgileri girdikleri ve ktklar yzeylere diktirler (ekil 29).
ekil 29: Negatif ve pozitif yklerde manyetik kuvvet izgileri
31
ekil 30: Zt yklerde manyetik kuvvet izgilerinin durumu
Zt yklerin kuvvet izgileri arasnda bir ekim kuvveti vardr. Kuvvet
izgilerinin yn, pozitif ykl cisimden negatif ykl cisme dorudur (ekil
30).
Ayn cinsteki yklerin kuvvet izgileri arasnda bir itme kuvveti vardr (ekil 31
ve ekil 32).
ekil 31: Negatif yklerde manyetik kuvvet izgilerinin durumu
ekil 32: Pozitif yklerde manyetik kuvvet izgilerinin durumu
1.4.2.Elektrik Alan ve Alan iddeti
Elektrik alan iddeti, elektrik alannn bykln (deerini) ifade eder ve E harfi ile
gsterilir. Elektrik alan ierisindeki bir noktann alan iddetinin deeri, o noktada bulunduu
varsaylan birim pozitif yke etkiyen kuvvet miktar olarak bilinir.
F
Elektrik alan iddeti, E= eitlii ile bulunur.
Q
Yukardaki formlden yararlanlarak
32
Q
E = k. eklinde de ifade edilir.
r2
E :Elektrik alan iddeti V/m
F : Ykler arasndaki kuvvet (Newton-N)
Q : Elektrik yk (Kulon-C)
r : Ykler arasndaki uzaklk (metre-m)
r : Yklerin bulunduu ortamn bal dielektrik katsays
9.109 : MKS birim sistemine dnm says
rnek:
5 Cluk bir ykten 2 metre uzaklktaki bir a noktasnn elektrik alan iddetini bulunuz
(Ortam havadr.).
Cevap:
nce C cinsinden verilen deerin C cinsine evrilmesi gerekmektedir. Bunun iin
1C = 10-6 C olduu hatrlanarak 5C = 5.10-6 C ifadesi yazlabilir.
(9.109 ).Q
Formlmz E = olduuna gre deerler yerlerine
r .r 2
konulduunda
(Tablo 1den r = 1)
(9.109 ).(5.106 ) 45.103

E= = = 11250 V/m sonucu elde edilir.
1.22 4
rnek 2:
Parafinle dolu bir kabn iindeki bir a noktasnda 2Cluk bir yk bulunmaktadr. Bu
ykn b diye adlandrlan bir noktaya etki eden elektrik alan iddetinin deeri 1000 V/m
olduuna gre a ve b noktalar arasndaki mesafeyi bulunuz.
Cevap 2:
2 C = 2.10-6 C
ve = 2 (Tablo 1)
(9.109 ).Q r
E=
r .r 2
Sonra da deerleri yerlerine koyduumuzda
33
(9.109 ).(2.106 )
1000= eitliini elde ederiz. imdi gerekli ilemleri yapalm ve
2.r 2
eitlii sadeletirelim.
18.103
1000 = eitliinden
2.r 2
1000.2 1
3
= 2 eitlii elde edilir. Pay ve paydadaki sfrlar sadeletirildiinde ise
18.10 r
2 1
= 2 eitliini elde ederiz ve yine eitliin sol tarafndaki pay ve payday 2ye
18 r
bldmzde
1 1
= 2 eitliini elde ederiz. Burada eitliin her iki tarafn da ters evirdiimizde
9 r
eitliin en sade biimine ularz.
9 = r2 Burada eitliin iki yann da karekk iine aldmzda
32 r 2 eitliini elde ederiz ve eitliin her iki tarafn da kk dna

kardmzda
r = 3 m sonucunu buluruz.
1.5.Elektrik Potansiyeli
Ykl bir cisim bir elektrik potansiyeline sahiptir. Elektrik potansiyeli olan bir cisim,
potansiyelinin miktarna bal olarak evresine bir elektrik alan uygular.
1.5.1.Potansiyel ve Gerilim
Elektrik potansiyeli, bir elektrik alannn etkisindeki bir noktann sahip olduu elektrik
yk miktarna denir. U harfi ile gsterilir ve birimi Volt (V) tur.
Potansiyel fark ya da gerilim ise bir noktann ya da bir cismin yknn baka bir
nokta ya da cismin ykyle olan farkna denir ve birimi Vtur.
Gelin imdi benzetme tekniine bavuralm ve suyun ya da baka bir svnn

davranndan yola karak elektrik potansiyeli ve potansiyel farkn (gerilim) daha iyi
anlamaya alalm.
ekil 33te eit hacimli iki varil grlmektedir. A varili dolu olduuna gre bir
potansiyele (spirto potansiyeli) sahiptir. B varili ise botur ve potansiyeli sfrdr. Bu
34
durumda varilleri birletiren vana alrsa A varilinden B variline ispirto akmaya
balayacaktr. Hatrlayn, byk potansiyelden kk olana doru bir transfer gerekleir.
A B
A B
ekil 33: Vana kapal iken dolu ve bo kaplarn durumu
ekil 34te A varilinden B variline bir miktar ispirto transferi gerekletirildikten

sonra vana kapatlmtr. Peki, vana tekrar alrsa ne olacak? Elbette ki B varili bir
potansiyel kazanm A ise potansiyel (ykseklik) kaybetmitir. Ancak A varilinin
potansiyeli hala B varilinden byk olduu iin Adan Bye ispirto transferi devam
edecektir.
A B
ekil 34: Farkl ykseklikteki svlar

Vana tekrar alsn ve ekil 35teki gibi varillerdeki ispirto seviyeleri eitlenene kadar
ak kalsn. Bu durumda vana hala akken ispirto ak devam eder mi?
35
A B
ekil 35: Ykseklikleri eit svlar
ekil 35de ispirto seviyeleri (potansiyelleri) eitlendii iin artk bir ispirto akmnn
sz konusu olmadn biliyorsunuz. Son durumda A ve B varillerinin her birinin bir
potansiyeli vardr, ancak sv aknn olabilmesi iin bu potansiyellerden (svnn kap
ierisindeki ykseklii) birinin dierinden daha az ya da daha ok olmas yani aralarnda bir
ykseklik farknn (potansiyel fark) olmas gerekir. Bu ykseklik fark elektrik yklerinde
neye karlk gelmektedir? Elbette ki potansiyel farka, baka bir deyile gerilime karlk
gelmektedir.
ekil 36daki anahtar kapal olduu halde devrenin neden almadn cevaplayabilir
misiniz? Eer lambada, anahtarda ve kablolarda bir sorun yoksa lambann yanmama nedeni
elbette ki pildir. Pil bitmitir ve artk devreden akm geirememektedir.
Pil nasl biter? Gelin pilin yapsn basitletirelim ve kutuplarn basite farkl yklerde
iki plakadan olutuunu dnelim. Plakalarn birindeki atomlarn elektron saylar proton
saylarndan daha fazladr. Bu nedenle bu plaka negatif (-) ykldr. Dier plakann
atomlarndaki elektron saylar ise protonlarndan daha azdr. Dolaysyla bu plaka da pozitif
(+) ykldr.
Lambann neden yanmad sorusuna dnersek, pil kullanldka negatif ykl

plakann atomlarnn son yrngelerinden kopan elektronlar devre zerinden dolanarak
pozitif plakann atomlarnn son yrngelerine girerler. Tpk ekil 35te sv seviyeleri
eitlenince ispirto aknn durduu gibi iki plakann ykleri eitlenmi olduu iin pil
bitmitir. Yani plakalar arasnda potansiyel fark kalmam ve elektron ak durmutur.
Not: Bir pilin almas tam byle deildir. Pil konusuna ilerleyen konularda
deinilecektir.
36
ekil 36: EMKi 0 V olan kapal bir devre
Bir elektrik alannda her noktann potansiyel fark (gerilimi) farkldr. Bir noktadaki
gerilimin, etkisinde kald yke yaklatka deerinin artt, uzaklatka ise deerinin
azald grlr. Bu nedenle yke yakn olan bir a noktasnn yke uzak olan bir b
noktasndan daha fazla bir gerilime sahip olduu sylenebilir.
ekil 37deki a, b ve n yklerinin potansiyel farklar (gerilimleri)
(9.109 ).Q (9.109 ).Q (9.109 ).Q

Ua = , Ub = ve Un = eklinde formle edilebilir.
r .ra r .rb r .rn
Forml basitletirmek iin sabit ve bal katsaylar k ile ifade ettiimizde yeni
formller aadaki gibi olacaktr.
Q Q Q
Ua = k. , Ub = k. ve Un = k.
ra rb rn
Buna gre,
ekil 37de rb < ra = rc olduuna gre a ve c noktalarnn potansiyelleri eit, b
noktasnn potansiyeli ise onlardan byktr.
Yukardaki eitliklerden biri (rnein, Ua) dikkate alndnda formlde kullanlan

simgelerin anlamlar ve birimleri aadaki gibidir.
37
Ua : A noktasnn potansiyeli (Volt-V)
k :Ykn bulunduu ortama ve kullanlan birim sistemine bal olan katsay
Q :Elektrik yk (Culon-C)
ra : A noktasnn Q ykne olan uzakl (metre-m)
ekil 37: Bir ykn etkisindeki farkl noktalar
ekil 37deki iki noktann, rnein a ve b noktalar arasndaki potansiyel fark ise
aadaki gibi bulunabilir.
1 1
Uab= Ua-Ub = k.Q ( )
ra rb
ekil 38: Bir noktaya etkiyen farkl ykler
38
ekil 38de ise farkl yklerin etkisindeki bir a noktas grlmektedir. A noktasnn
potansiyeli aadaki gibi hesaplanr.
Q1 Q Q
Ua = k. + k. 2 + k. n
r1 r2 rn
rnek:
4 Cluk bir ykten 2 m uzaklktaki bir x noktasnn ve 3 m uzaklktaki bir y
noktasnn gerilimlerini bulunuz (r = 1; k = 9.109).
Cevap:
Cu Ca evirmeyi unutmayalm. 4 C = 4.10-6 C
Q (9.109 ).(4.106 ) 36.103 36000

Ux = k. = = = =18000 V
rx 1.2 2 2
9 6 3
(9.10 9 ).Q (9.10 ).(4.10 ) 36 *10 36000
Uy = k. = = = =12000V
ry 1.3 3 3
rnek:
rnek 1deki x ve y noktalar arasndaki potansiyel fark (gerilimi) bulunuz.
Cevap:
Uxy = Ux Uy = 18000 12000 = 6000 V
1.5.2.imek ve Yldrm
imek, bulutlar arasnda gerekleen yk dearjlarna, yldrm ise yer ile bulutlar
arasnda gerekleen yk dearjlarna denir.
Bulutlarn nasl elektrik ykleri ile yklendii konusu tam olarak aklanamasa da
yaygn kan bulutlardaki su taneciklerinin birbirleriyle ve havayla srtnmeleri sonucu
yklendikleri eklindedir.
Bulutlar yklenince ne olmaktadr? Bu soruya cevap vermek iin iletkenlik,

yaltkanlk ve potansiyel fark konularn hatrlamamz gerekmektedir. letkenler elektrik
akmn iletirler. Yaltkanlar ise iletmezler, ancak yksek gerilimlerde (potansiyel fark)
yaltkanlk kalitesine bal olarak yaltkanlar da elektrik akmn iletirler. Bu durum
yaltkanlarn delinmesi olarak adlandrlr.
Yamurlu bir havay dndnzde hava normalde yaltkan olmasna ramen

yamur suyundaki iyonlar vastasyla ksmen iletken olur. Buna yer ile bulutlar arasndaki
yksek potansiyel fark (yk fark) da eklenince oluan elektrik alan dorultusunda havann
bir ksm bir koridor boyunca delinir ve yk dearjna engel olamaz.
39
Resim 6: imek ve Yldrm
Basit olarak iki bulut kmesi dnelim. Birinin yk pozitif ve dierinin yk de
negatif olsun. Bu iki bulut arasndaki yk dengesinin salanabilmesi iin iki yk arasnda
yk transferinin olmas gerekir. Bunun iin de iki bulut yk arasndaki potansiyel farkn
aradaki mesafeye ve yaltkanla ramen transferi gerekletirecek byklkte olmas
gerekmektedir. te iki bulut yk arasndaki potansiyel fark bu dzeye ulanca bizim
imek olarak tarif ettiimiz olay gerekleir. Yani bulut ykleri arasnda bir yk ak
(dearj) oluur ve akan bu yk ktlesinin miktar byk olduu iin kilometrelerce teden
grlebilen kvlcmlar ortaya kar.
Yldrm da aynen imek gibidir. Burada da bir yk dearj sz konusudur. Tek fark,
bu dearj, buluttan buluta deil, buluttan yere ya da yerden buluta dorudur (Resim 6).
1.6.Statik (Durgun) Elektrik ve Elektrostatiin Kullanm Alanlar

Statik elektriin farkl endstri kollarndaki kullanm alanlar geni bir yelpaze tekil
etmektedir. Bask teknolojilerinden filtreleme teknolojilerine, haberlemeden boyama
teknolojilerine birok kullanm alan sz konusudur.
1.6.1.Statik Elektrik ve Oluumu
Birden ok ykn birbirleriyle srtnme, dokunma ya da etki yoluyla etkileimleri

sonucu meydana gelen yk deiikliklerine statik (durgun) elektrik denmektedir.
Elektrostatik terimi statik (durgun) elektrii ifade etmesinin yannda statik elektrii
inceleyen bir bilim daln da ifade eder.
Statik elektriin oluumunu hatrlamak amacyla sayfa 26teki 1.3.3.Elektriklenme
Yntemlerine gz atabilirsiniz.
40
Sabah kalktnz ve yznz ykadnzda (muslua dokunduunuzda) yatakta
dnerken vcudunuzda biriken statik elektriin ounu boalttnz demektir. Elbisenizi
giymek iin halnn zerinden yrdnzde srtnme sonucu bir miktar statik elektrik
depoladnz. Elbisenizi giyerken, benzer ekilde, cisimler birbirlerine yaklatklarnda ya da
dokunduklarnda aralarnda yk transferi gerekleir ve statik elektrikle yklenirler. Bylece
yklerinin cinsi ve miktarnda deiiklik meydana gelir. Statik elektriin miktar olarak art
en ok da srtnme yoluyla gerekleir.
Statik elektrik arj nemli ortamlarda daha az, kuru ortamlarda ise daha fazladr. Bu
nedenle srekli kuru ortamlarda bulunuyorsanz aklnza geldike vcudunuzdaki statik
elektrii boaltmak, salnz asndan faydal olabilir.
1.6.2.Statik Elektriin Zararlar
Statik elektrik insanlarda birtakm deri hastalklarna neden olabilir.

Nadir de olsa insan hayatn tehlikeye sokacak kadar byk deerlere ulaabilir.
Dk voltajlarla alan elektronik devre elemanlarna zarar vererek devreleri
ilemez hale getirebilir.
Elektronik tabanl sistemlerde devre elemanlarn etkilemese de devre
akmlarn etkileyerek sistemin istenmeyen sonular dndrmesine, sistemin
normal almasnn aksamasna neden olabilir.
Yanc ya da patlayc zellie sahip sv ve gazlarla temasnda felaketlere
neden olabilir.
retim alanlarnda kt, kuma vb. mamuller statik elektrik sonucu birbirlerini
iterek dalabilir ya da birbirlerini ekerek yapabilir bu da otomasyonda
sorunlara neden olabilir.
Bask makinelerinde statik elektrik nedeniyle ktlarn birbirine yapmas
sonucu bask sorunlar yaanabilir.
1.6.3.Statik Elektriin Faydalar ve Kullanm Alanlar
Statik elektriin deiik endstri kollarnda birok kullanm alan vardr. Bunlardan
bazlar aadaki gibi sralanabilir.
Bask Teknolojisi
Deiik tipteki yazclarda, fotokopi makinelerinde, matbaa bask makinelerinde statik

elektrikten faydalanlr.
rnein, bask teknolojisinde kullanlan yazclardan birinin, lazer yazclarn alma

prensibi ksaca yledir.
41
2. Lazer n ile tambur
statik elektrikle ykleniyor
3. Toner
tambura
1. Tambur yaptrlyor
temizleniyor
(Statik ykler ve
toner artklar) Ka
t
4. Toner kada yaptrlyor
5. Kat statik yklerinden arndrlyor
ekil 39: Bir lazer yazcnn alma prensibi
Yazc yazma komutunu aldnda, metin ve grafiklerin bit bilgilerini hafzasnda

depolar. Hafzadaki saysal bilgi haritasna gre bilgilere karlk gelen ykler lazer ile
a duyarl dnen bir tambur zerine drlr. Lazer n silindiri tarayarak baslacak
alanlar pozitif ykle ykler. Negatif ykl toner tozlar silindirdeki pozitif ykl alanlara
yapr. Sonra da toner tozlar stlm bir silindir sayesinde kda yaptrlr. Tamburun
dier basklar iin ykleri ntrlenir ve bask tamamlanm olur (ekil 39).
Zmpara Kad retimi
Zmpara kd retiminde de statik elektrikten faydalanlr. ekil 40ta negatif ykl

ve yryen bandn zerinde bir ynde hareket eden bir kt grlmektedir. Kdn yzeyi
tutkalla da kaplanmtr. Pskrtme azndan frlatlan pozitif ykl zmpara tanecikleri kt
yzeyindeki negatif ykl paracklarla birleirler. Birleme annda ykler ntr hale geldii
iin artk kt ve zmpara tozlarnn ayrlmas ok zordur.
42
Depo Zmpara kad
Pozitif (+) ykl
zmpara tozlar Yryen bant
Yzeyi tutkal
kapl kat (-) ykl gvde
ekil 40: Zmpara kd retimi
Boyama leri
Boyama tabancas ierisinden geen boya tanecikleri pozitif ykle yklenirler.

Boyanacak yzey ise negatif ykle yklenir. Boya tanecikleri tabancadan pskrtldnde
zt ykl boyama yzeyine dzgn bir ekilde dalarak yaprlar. Bylece przsz bir
boyama gerekletirilir (Resim 7).
Resim 7: Elektrostatik yntemle boyama

43
Statik elektrik ile boyama teknolojisi zellikle otomotiv endstrisinde yaygn biimde
kullanlr.
Baca Filtreleri
Bacalardan darya atlan toz, duman tr zararl atklar eksi ykle yklenirler ve
bacann knda pozitif ykl filtreler tarafndan tutularak bu zararl atklarn evreyi
kirletmesi nlenmi olunur.
Resim 8: Filtresiz ve filtreli baca grnmleri
Resim 8de hava kirlilii bakmndan filtreli ve filtresiz bacalara sahip iletmelerin
durumlar grlmektedir.
Grntleme leri
Yatay saptrma
Hzlandrc bobini In
anotlar
Katot
Ekra
n
Odaklama
anodu
Fosfor kaplama
ekil 41: Katot nl tp modeli
44
Bizim ksaca tp olarak tanmladmz CRT (Cathode Ray Tube) ya da baka bir
ifade ile katot nl tplerle grntleme ileminde de statik elektrikten faydalanlr.
Tpn yzeyi grntnn oluumu iin elektron tabancas ile yatay ve dikey olarak
taranr. Bu tarama esnasnda tabancadan kan elektronlarn bir sonraki satr veya bir sonraki
stuna gnderilmesi iin yatay ve dikey saptrma bobinleri kullanlr. te bu bobinler statik
elektrik ykleri ile yklenirler ve saptrma bu ekilde gerekletirilir (ekil 41).
Statik elektrik hal, kilim retiminden tarmsal ilalamaya kadar daha birok alanda
kullanlmaktadr.
1.6.4.Statik Elektrik Yklerinin llmesi
Statik elektriin cinsi elektroskop denilen basit bir tespit cihaz ile llr.
Bir elektroskop gvde, yapraklar ve bir topuzdan oluur (Resim 9).
Elektroskopun topuzuna bir yk dokundurulduunda yapraklarn yklerinde

deimeler meydana gelir. Yapraklarn ykleri arttka alr, azaldka da kapanrlar.
Yapraklar yksz durumdayken kapal halde dururlar.
Statik elektriin lmnde elektrometreler ve iki yk arasndaki potansiyel farknn

lmnde ise elektrostatik voltmetreler kullanlr.
Topuz
Yaltkan
Gvde
Yaprakl
ar
Resim 9: Elektroskop
Elektrometrelerde yk topuza dokundurulduunda yklenen sabit ve hareketli

yapraklarn birbirlerini itmeleri sonucu hareketli yaprak dairesel bir dn yaparak gsterge
izelgesi zerinde ykn miktarn gsterir (ekil 42).
45
ekil 42: Bir elektrometre modeli
Elektrostatik voltmetrelerin ularna iki farkl yk balandnda yk farknn

miktarna bal olarak sapan bir ibre, gsterge izelgesi zerinde yklerin potansiyel farkn
gsterir (ekil 43).
ekil 43: Elektrostatik voltmetre ile lm
46
Elektroskop yardmyla yklerin cinslerinin belirlenmesinde elektroskopun yk
dikkate alnr. Buna gre elektroskopun topuzuna yaklatrlan cismin yk hakknda bir
fikir edilir. Her tespitten nce yanl sonulardan kanmak iin elektroskopun yk
topraklanarak ntrlenir, ayrca elektroskop deneyleri statik elektrii ve davranlarn
anlamak bakmndan olduka faydal bilgiler sunmaktadr.
ekil 44teki gibi yksz bir elektroskopa ykl bir cisim yaklatrlrsa elektroskopun
topuzu cismin ykne zt ykle ve yapraklar cismin ykyle ayn ykle yklenerek
yapraklar alr.
ekil 44: Yksz bir elektroskopla ykl bir cisim arasndaki yk etkileimi
ayet cisim elektroskopa dokundurulursa elektroskop, cismin ykyle yklenerek

yapraklar yine alr.
Ykl bir elektroskopa ykl bir cisim yaklatrldnda ya da dokundurulduunda

ise aadaki olaylar gerekleir:
Yklerin cinsi ayn ve cismin yk fazlaysa:
Cisim elektroskopa yaklatrlrsa elektroskopun yknn yapraklarda younlamas

sonucu yapraklar ok alr (ekil 45).
47
ekil 45: Yk elektroskop yknden byk olan bir cismin elektroskop yapraklarna etkisi
Cisim elektroskopa dokundurulursa elektroskopun yk miktar artar ve yapraklar bir
miktar alr.
Yklerin cinsi ayn ve ykler eitse:
Cisim elektroskopa yaklatrlrsa yklerin yapraklarda younlamas sonucu

yapraklar bir miktar alr (ekil 46).
ekil 46: Yk elektroskop ykne eit olan bir cismin elektroskop yapraklarna etkisi
Cisim elektroskopa dokundurulursa eit yklerden dolay elektroskopun durumunda
bir deiiklik olmaz.
Yklerin cinsi ayn ve cismin yk kkse:
48
Cisim elektroskopa yaklatrlrsa cismin yk miktarna bal olarak elektroskop
yknn yapraklarda younlamas sonucu elektroskopun yapraklar biraz alr (ekil 47).
ekil 47: Yk elektroskop yknden kk olan bir cismin elektroskop yapraklarna etkisi
Cisim elektroskopa dokundurulursa elektroskopun yknn bir ksm cisme geer ve
yknn azalmasndan dolay elektroskopun yapraklar bir miktar kapanr.
Yklerin cinsi farkl ve cismin yk fazlaysa:
Cisim elektroskopa yaklatrlrsa nce ykler topuza hareket ederler ve yapraklar

tamamen kapanr. Sonra yapraklar cismin ykyle yklenir ve yapraklar yklenme miktarna
bal olarak biraz alr (ekil 48).
ekil 48: Yk elektroskop yknden byk olan zt ykl bir cismin elektroskop yapraklarna
etkisi
49
Cisim elektroskopa dokundurulursa nce elektroskopun yknn tamam cisme geer
ve yapraklar kapanr. Sonra elektroskop cismin ykyle yklenir ve yapraklar bir miktar
alr.
Yklerin cinsi farkl ve ykler eitse:
Cisim elektroskopa yaklatrlrsa elektroskopun ykleri topuzunda toplanr ve yksz

kalan yapraklar kapanr (ekil 49).
Cisim elektroskopa dokundurulursa eit ykler ntrlenir ve yksz kalan yapraklar
kapanr.
ekil 49: Yk elektroskop ykne denk olan zt ykl bir cismin elektroskop yapraklarna
etkisi
Yklerin cinsi farkl ve cismin yk kkse:
Cisim yaklatrldnda yapraklarn yknn bir ksm topuzda toplanr ve kalan yk

miktarna bal olarak yapraklar bir miktar kapanr. (ekil 50)
Cisim elektroskopa dokundurulduunda elektroskopun yklerinin bir ksm cisme

geer ve cisim elektroskopun ykyle yklenir. Yapraklar kalan yk miktarna bal olarak
bir miktar kapanr.
50
ekil 50: Yk elektroskop yknden kk olan zt ykl bir cismin elektroskop yapraklarna
etkisi
1.6.5.Statik Elektriin Zarar Verebilecei Ortamlarda Alnacak nlemler
Statik elektriin birok faydasnn yannda birtakm olumsuz etkileri ve zararlar da

vardr. Statik elektrik baz durumlarda salmzn bozulmasndan tutun da baz hassas
cihazlarn dzgn almamasna, zarar grmelerine hatta bozulmalarna sebep
olabilmektedir. Bazen patlamalar ve yangnlara da sebebiyet verebilmektedir.
Statik elektriin zararl etkilerinden korunmak iin gerekli nlemlerin bir ksm
aada listelenmitir:
Evlerdeki metal eyalar topraklanmaldr.

Yanc ya da patlayc madde bulunan ortamlarn demeleri antistatik
malzemelerle kaplanmaldr.
Yanc ve patlayc malzeme bulunan ortamlarda antistatik elbise, nlk,
ayakkablar giyilmelidir. Kullanlan cihaz ve makineler topraklanmaldr.
Yanc ve patlayc madde tayan aralarda yerle temas olan zincirler ya da
esnek metaller bulundurulmaldr.
Hassas cihazlarn bulunduu ortamlarda antistatik nlk, ayakkab ve eldiven
giyilmelidir.
Elektronik devrelerle alrken antistatik bileklik, antistatik giysi ve antistatik
ara-gere kullanlmaldr (Resim 10).
Yksek binalara ya da metal aksam ok olan yaplara paratoner tesisat
kurulmaldr.
Nemin sakncal olmad ortamlar nemlendirilmelidir.
51
Antistatik rt Antistatik ayak bileklii
Antistatik koltuk Antistatik bileklik
yonize hava fleyici Antistatik sprey
Resim 10: Antistatik alma ortam

1.6.5.1.Cihaz ve Aralar Statik Elektrie Kar Topraklama
Gerekli nlemler alnmad takdirde statik elektrik daha nce de belirtildii gibi
zc olaylara hatta felaketlere neden olabilir.
Btn elektrikli cihazlar kaak akmlara kar topraklanmaktadr. Topraklama ksaca

cihazn metal aksam ile (gvdesi) topraa gmlm uygun byklk ve iletkenlikteki bir
levha arasna iletken tel ekilmesi olaydr.
Baz ortamlarda bir ite kullanlan ama elektrikle almayan malzeme, ara-gereler
de vardr. Elektrikli-elektriksiz btn cihazlarn birbirlerine iletken tellerle balanarak yk
dengesinin salanmas ve yklerin toprakla irtibatlandrlmas olayna statik elektrie kar
topraklama denir. Elektrostatik topraklama ihtiya duyulan ortamlarda mutlaka yaplmaldr
(ekil 51).
52
ekil 51: Bir tesiste makinelerin statik elektrie kar topraklanmas
ekil 52: Bir tankerin statik elektrie kar topraklanmas
rnein, bir tankerin deposu bir makine deil, sadece bir kaptr. Bu nedenle tankerde
elektriksel topraklama sz konusu deildir, ancak tanker ve ortamda bulunan btn
cihazlarn bir iletkenle birbirleri ile temaslar salanrsa birinde biriken yk annda
dierlerine de dalaca iin ortamda bir potansiyel fark olmayacak ve statik dearjlarn
(yk boalmalar) nne geilmi, olas tehlikeler nlenmi olunacaktr.
Yanc ve patlayc ortamlardaki btn makine ve cihazlar statik elektrie kar

topraklanmaldr. rnein benzin istasyonlarndaki pompalar, gaz, petrol tankerleri, kimya
53
sektrnde kullanlan makineler statik elektrie kar mutlaka topraklanmaldr (ekil 52 -
ekil 53).
Topraklama basite cihazn ya da makinenin metal aksamna balanan bir kablonun

dier makine, cihaz vb. donanmlarla irtibat salandktan sonra toprakla irtibatlandrlmas
eklinde yaplr.
ekil 53: Statik elektrie kar topraklama rnekleri
1.6.5.2.alacak Kiinin Statik Elektrie Kar Topraklama Bilezii Kullanm
Baz elektronik devre elemanlar ve cihazlar ok kk gerilimlerle almaktadrlar.

Vcudunuzda bazen binlerce volt deerinde statik elektrik birikmektedir. Baz eleman ya da
cihazlarla temas ettiimizde vcudumuzdaki yksek voltaj eleman ya da cihazlarn
devrelerinde anlk ya da kalc bozulmalar meydana getirir.
rnein, hibir nlem almadan bilgisayar kasasn ap devrelere dokunursanz baz

elemanlar zarar grebilir, bir daha almayabilirler.
Bu nedenle statik elektriin zararl olduu ortamlarda dier nlemlerin yannda

topraklama bilezii kullanmalsnz (Resim 1).
Topraklama bileziini bileinize taktktan sonra, bir ucu bilezikte olan topraklama
kablosunun dier ucunu da alacanz daha nce toprakla balants salanm malzemeye
54
balamalsnz. Bilezii az kullandnz bileinize takmanz daha rahat almanz asndan
faydal olabilir.
Resim 11: Antistatik bileklikle alma
55
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Statik elektrik oluumlarn inceleyiniz.

Vcudun srtnme ile Ayanzda kauuk ayakkab bulunmas yklenmeyi
elektriklenmesini hzlandrr.
salaynz. zerinizde ynl kyafetlerin bulunmas yklenmeyi
hzlandrr.
Vcudunuzda oluan Kalorifer boru ve peteklerine dokunabilirsiniz.
statik elektrii boaltnz. Su tesisatndaki borulara da dokunarak bu ilemi
gerekletirebilirsiniz.
Dokunduunuzda bir titreim olutuunu gzleyiniz.
Kolunuza antistatik Antistatik bileklik eer kordonlu ise onun toprakla
bileklik takarak temasn salamalsnz.
vcudunuzun srtnme ile Bileklii taktktan sonra yklenme ilemini yapmay
elektriklenmesini unutmaynz,
salaynz. 1.ilem basamandaki nerileri yklenme iin
uygulayabilirsiniz.
Vcudunuzda oluan Kalorifer peteklerine dokunabilirsiniz.
statik elektrii boaltnz. Herhangi bir titreim olmadn gzlemleyiniz.
alan bir devredeki Bu ilemi zellikle retmeninizin gzetiminde
elektronik hafzal bir yapmalsnz.
CMOS entegresini alan bir devredeki CMOS entegresini
soketinden sknz. kullanmalsnz .
Devrenin enerjisini kestikten sonra CMOSu
skmelisiniz .
CMOS u soketinden skerken dikkat etmelisiniz.
Statik elektrikle ykl CMOS entegresinin metal ayaklarna dokunarak
iken zerindeki yk zerinizdeki yk boaltabilirsiniz.
elektronik hafzal bir Ayaklara dokunduunuzda bir titreim olutuunu
CMOSa boaltnz. gzlemleyiniz.
Statik elektriinizi retmeninizden yardm almalsnz.
boalttnz CMOSu Entegre bacaklarn dikkatlice takmalsnz.
tekrar soketine taknz ve Takarken devrede enerji olmamasna dikkat etmelisiniz
devreyi altrnz. Devreye enerji verildiinde devrenin almadn
gzlemleyiniz.
Antistatik bileklik takarak Metal ksmlarna dokunarak yknz CMOSa
statik elektrik ykleyin ve boaltabilirsiniz.
CMOSa yk boaltnz. Herhangi bir titreim olmadn gzlemleyiniz.
CMOSu devresine tekrar Devrede enerji yokken CMOSu dikkatlice devreye
takarak devreyi balaynz.
altrnz. Devreye enerji veriniz ve CMOSun hal altn
gzlemleyiniz.
56
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet,

kazanamadnz becerileri Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Herhangi bir nlem almadan vcudu yeterli seviyede statik elektrikle
yklediniz mi?
Yklenilen statik elektrii uygun bir ekilde boalttnz m?
Uygun bir antistatik bileklik buldunuz mu?
Antistatik bileklii kolunuza takp ve toprakla temasn saladnz m?
Bileklik taktktan sonra ykleme ilemini yaptnz m?
Bileklik taktktan sonra yklendiiniz statik elektriin boalmasn
saladnz m?
Uygun bir CMOS buldunuz mu?
CMOSu soketinden skebildiniz mi?
nlemsiz statik elektrikle yklenip vcutta oluan yk CMOSa
boaltabildiniz mi?
Statik elektrik boaltlm CMOSu tekrar soketine yerletirdiniz mi?
Devrenin almadn gzlemlediniz mi?
Antistatik bileklik taklarak statik elektrikle yklendiniz mi ve alan
bir CMOSa tekrar dokundunuz mu?
CMOSu soketine taktnz m?
Devrenin almaya devam ettiini gzlemlediniz mi?
DEERLENDRME

Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
57
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular okuyarak doru seenei iaretleyiniz.
1. Devreye sokulma hz ve kolayl bakmndan aadakilerden hangisi dierlerinden

daha iyidir?
A) Termik santral B) Nkleer santral
C) Hidroelektrik santral D) Jeotermal santral
2. Termik santraller iin aadaki ifadelerden hangisi geerli deildir?

A) Kurulum maliyetleri nispeten ucuzdur.
B) Yksek verimle alrlar.
C) Temiz enerji salarlar.
D) retilecek enerji miktar kontrol edilebilir.
3. Nkleer enerji santralleri aadaki trbinlerden hangisini kullanr?

A) Su trbini B) Buhar trbini C) Gaz trbini D) Hibiri
4. Aadakilerden hangisi dierlerine gre temiz enerji kayna deildir?

A) Rzgrgl B) Termik santral
C) Hidrolik santral D) Gne paneli
5. Bir atomun negatif ya da pozitif iyon olmas, aadaki paracklardan hangisinin

hareketine baldr?
A) Elektron B) Proton C) Ntron D) Pozitron
6. Asit, baz ve tuzlarn suya kartrlmas ile iletkenlik kalitesi bakmndan aadaki
sralamalardan hangisi dorudur?
A) Tuzlar, asitler, bazlar B) Asitler, bazlar, tuzlar
C) Asitler, tuzlar, bazlar D) Bazlar, tuzlar, asitler
7. Aadakilerden hangisi doal elektriklenme yntemi deildir?

A) Cisimleri birbirine srtmek B) Cisimleri birbirine yaklatrmak
C) Cisimlere elektrik vermek D) Cisimleri birbirine dokundurmak
8. 1 Cluk yke uzakl 3 metre olan bir ykn elektrik alan iddeti aadakilerden
hangisidir?
A) 1000 V/m B) 3000 V/m C) 9000 V/m D) 900 V/m
9. Aadakilerden hangisi statik elektriin zararl etkilerini nlemeye dnk bir ara
deildir?
A) Topraklama bilezii B) yonize hava fleyici
C) Elektrostatik voltmetre D) Antistatik paspas
10. Aadakilerden hangisinin almasnda statik elektrikten faydalanmaz?

A) Bask makineleri B) Baca filtreleri
C) Grntleme cihazlar D) Vinler
58
Aadaki cmlelerin sonunda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
11. ( )Jeotermal santral ve nkleer santraller trbini dndrme mekanizmas bakmndan

bir bakma termik santrallerdir.
12. ( )Gne panellerinden elde edilen gerilimi ebeke gerilimine uygunlatrmak iin
gerilim dntrc devreler kullanlr.
13. ( )letkenlik kalitesi bakmndan en iyisi altn ve sonra gm sonra da bakrdr.
14. ( )Bakr, hem iyi bir iletken hem de altn ve gmten daha dayankldr.
15. ( )ki yk arasndaki itme ya da ekme kuvveti aralarndaki uzakln karesi ile ters
orantldr.
16. ( )Elektrik alannn yn, pozitif ykten negatif yke dorudur.
17. ( )ki pozitif ykl cisim arasnda bir ekme kuvveti vardr.
18. ( )4 Cluk bir ykten 2 m uzaklktaki bir x noktasnn potansiyeli, 3 m uzaklktaki

bir y noktasnn potansiyelinden kktr.
19. ( )Ykl bir elektroskopa, yk miktar daha az ve zt ykl bir cisim yaklatrlrsa
elektroskopun yapraklar biraz alr.
20. ( )Ykleri 5 C ve -5 C olan iki iletken cisim birbirlerine dokundurulursa yklerinin

toplam sfr olur.
21. Nkleer sznt ve nkleer atklarn muhafazas, santrallerin en nemli

dezavantajlardr.
22. Sularn ykselip alalmasndan faydalanlarak yaplan santrallere santrali

denir.
23. Son yrngesinde ya da daha az elektron bulunduran atomlardan oluan maddelere

. denir.
24. yi yaltkan maddelerin atom ya da molekllerinin son yrngesinde .. ya da

daha fazla elektron bulunur.
25. ki ykn potansiyelleri arasndaki farka fark denir.
26. Yerle bulutlar arasndaki yk dearjlarna yldrm denir. Bulutlar arasndaki yk

dearjlarna ise . denir.
59
27. ki yk arasndaki potansiyel farkn len aletlere elektrostatik . denir.
28. X kulonluk yk ile ykl bir elektroskoba -2X kulonluk yk ile yklenmi bir cisim
yaklatrlrsa elektroskopun yapraklar nce , sonra da . .
29. Yklerin havadan akn kolaylatrmak iin .. hava fleyici kullanlr.
30. Elektrostatik topraklama iin cisimlerin . ile temaslarnn salanmas

gerekir.
DEERLENDRME

60
RENME FAALYET2
RENME FAALYET2
RENME FAALYET2
AMA
Elektrik akmnn tanmn yapabileceksiniz ve eitlerini reneceksiniz. Elektrik

akmnn maddelerin yapsna bal olarak nasl getiini reneceksiniz. Elektrik akmnn
etkilerini renecek ve bazlarn uygulayacaksnz.
ARATIRMA
Aada sralanan etkinliklerden nasl yapacanz bilemedikleriniz olduunda

arkadalarnz, bykleriniz ya da retmenlerinizden yardm isteyebilirsiniz.
Elektrik akm hakknda bilgi toplaynz ve elektrik gerilimi ile ilikisini

aklamaya alnz.
Elektrik akmnn eitleri hakknda bilgi toplaynz.
Elektrik akm birimine kimin isminin verildiini aratrnz.
Elektriin etkilerini snflandrmaya alnz. (rnein, elektrik enerjisi
lambalarda a dntnden bu etkisine k etkisi diyebilirsiniz.)
Yaptnz snflandrmay arkadalarnznki ile karlatrnz.
Elektrik akmnn zararl etkilerini aratrnz.
Bir elektrik motorunun nasl altn, ne iin ve nerelerde kullanldn
aratrnz.
Elektrolizin ne olduunu ve hangi amalarla kullanldna ilikin bilgi
toplayarak arkadalarnzla paylanz.
Piller hakknda bilgi toplaynz ve yaplarna gre pilleri karlatrnz.
61
2.ELEKTRK AKIMI, ETLER VE
ETKLER
Elektrik akmnn tanmna gemeden nce elektrik gerilimini (potansiyel fark)
hatrlamanzda fayda olabilir. Hatrlayn elektrik gerilimini iki ykn ya da iki ayr
noktadaki yklerin potansiyellerinin fark eklinde tanmlamtk. Yklerin durumuna
gre bir devreden akm geip gemeyecei ya da geiyorsa hangi ynde geeceine ilikin
fikir sahibi olmak bakmndan ekil 54e bakabilirsiniz.
ekil 54 yorumlamak iin baz hatrlatmalar faydal olabilir. Bir ykten dierine
elektron akm (akm) olabilmesi iin ykler arasnda potansiyel fark olmas gerekir. Bir
cismin yknn, cismin atomlarnn proton saylar ile elektron saylar arasndaki farktan
kaynaklandn hatrlaynz.
ekil 54: Yklere gre akmn durumu
ekil 54te yeil lambalar akm geiinin olduunu, beyaz lambalar ise akm geiinin
olmadn gstermektedir. imdi sras ile ykler arasndaki potansiyel farkn hesaplayalm
ve akmn geip gemediini geiyorsa hangi ynde getiini bulalm.
62
A-B arasndaki potansiyel fark = PFAB = 5 - 8 = - 3 C
ncelikle bir cisimden dierine elektron aknn zerinde duralm. Bir cismin
atomlar srekli kararl halde bulunma eilimindedirler. Tpk yksekten
braklan bir cismin yer ekimi nedeni ile yere dme eiliminde olmas
(dmesi) gibi. Siz bir cismin atomlarnn son yrngelerinden elektronlarn
baka bir cisme aktarmsanz bu cismin atomlar elektron kaybettikleri iin
pozitif yklenmilerdir. Kendisinden daha negatif bir cisim ile temasn
saladnz anda eksik elektronlarn tamamlama eilimi ile o cismin
atomlarndan elektron kopararak ntr (kararl) hale gemeye alr. Bylece iki
cisim arasnda elektron transferi gereklemi olur.
Yk miktarlar arasnda bir fark olduuna gre devrede bir ykten dierine
elektron transferi var demektir. (ayet balantda problem yoksa) Sonucun
negatif (-) kmasnn anlam akmn yn ile ilgilidir. Sonu negatif knca
akm bir ynde geiyorsa pozitif (+) ktnda dier ynde geiyor demektir.
Elektronlarn ok olan ykten az olana gittiklerini hatrlayalm. Bu devrede

yklerin ikisi de pozitif. Yani ikisi de elektron rezervi bakmndan fakir
durumdalar. Ancak B maddesinin atomlar elektron bakmndan daha a (fakir)
olduklarndan, ykleri Ann atomlarnn ykleriyle eitlenene kadar Adan
elektron alarlar. Buna gre elektronlar gre Adan Bye gitmektedirler.
ki cismin ykleri eitleninceye kadar Adan Bye ne kadar elektron ak

olacaktr. Her bir cisim (5 8) / 2 = -3 / 2 = -1.5 C ykne sahip oluncaya
kadar devrede elektron ak devam eder ve ykler eitlenince de akm durur.
Elektron ak olmad iin de lamba sner.
PFC-D = 6 (-9) = 6 + 9 = 15 C
Bu devrede A-B arasndaki elektron akmndan 5 kat daha fazla

elektron akm gereklemektedir. Bunun anlam bu devredeki lamba A-B
devresindeki lambadan ok daha fazla k yaymaktadr. (Tabi eer bu akm
lambaya fazla gelip lamba bozulmazsa)
Elektron akmnn yn ise daha negatif olan (elektron bakmndan

zengin) D yknden C ykne doru olur.
PFEF = 3 0 = 3 C
F cisminin atomlarnn elektron saylar ile proton saylar eit. Bu

nedenle yk sfr yani yksz durumdalar. E cisminin atomlar ise daha
nce elektron kaybetmi olduklar iin pozitif ykl. Yksz hale ya da
sfra yakn bir yke sahip olabilmek iin elektrona ihtiyalar var. Bu
durumda E cismi F cisminden elektron ekecei iin elektron akmnn yn
Fden Eye doru olur. Ta ki iki cismin yk de (3 0) / 2 = 1.5 C oluncaya
kadar.
63
PFGH = 9 9 = 0 C
G ve H cisimlerinin ykleri eittir. kisinin atomlarnn da fazlasyla elektrona

ihtiyalar var, ancak nasl ki su seviyeleri eit kaplardan birinden dierine su
akmyorsa bu cisimler arasnda da elektron ak olmamaktadr (Lamba
yanmyor.). Elektron aknn olabilmesi iin cisimlerden birinin dierine gre
daha ok ya da daha az yke sahip olmas gerekir. Yani ykleri arasnda bir fark
olmas gerekir.
PFJ = 5 (-2) = -5 + 2 = -3 C
E-F cisimlerinin yk fark 3 C iken -J cisimlerinin yk fark -3 C olduuna

gre iki devre arasndaki fark nedir? Aslnda hibir fark yoktur. ki devrede de
ayn miktarda elektron ak olmakta ve lambalarn ikisi de ayn k iddeti ile
yanmaktadrlar. Tek fark geen akmn yndr. Yani devrenin birinde akm bir
tarafa geerken dierinde dier tarafa gemektedir. Baka bir deyile -J
devresinde den balayan elektron akm, lambann birinci ucundan girip ikinci
ucundan karak devreyi tamamlarken E-F devresinde tersi olmakta ve elektron
akm lambann ikinci ucundan girip birinci ucundan karak devreyi
tamamlamaktadr.
cisminin atomlar J cisminin atomlarna gre daha ok elektron kazanmlar ve

daha negatif yke sahipler. Bu nedenle J cisminin atomlar cisminin
atomlarndan elektron alr ve ntr hale gelemeseler de ntr olmaya alrlar. Bu
durumda iki cismin yk de (-5-(-2))/2 = -1.5 C olana kadar elektron akm
den Jye doru olur.
PFKL = -1 - 4 = - 5 C
ki cismin yk de -5/2 = -2.5 C olana kadar elektron akm Kdan Lye akar.
PFMN = -6 - 0 = - 6 C
ki cismin yk de -6/2 = -3 C olana kadar elektron akm Mden Nye akar.
O-P cisimlerinin potansiyelleri eit olduu iin elektron akm olmaz, lamba
yanmaz.
R-S cisimlerinin potansiyelleri eit olduu iin elektron akm olmaz, lamba
yanmaz.
PFT = 0 6 = - 6 C
ki cismin yk de -6/2 = -3 C olana kadar elektron akm den Tye akar.
PFXY = 0 (-6) = 0 + 6 = 6 C
ki cismin yk de 6/2 = 3 C olana kadar elektron akm Yden Xe akar.
PFWZ = 5 (-9) = = 5 + 9 = 14 C
64
W cisminin atomlar Z cisminin atomlarndan elektron alamaz, nk
elektronlarn gidebilecei yol kapaldr. Yani iletken tel kopuk olduu iin
elektron transferi de gerekleemez.
Gerilim ve potansiyel farkla urarken elektron akmyla da karlatnz. Elektrik

akm ile elektron akm arasnda ilikinin var olduunu fark etmi olabilirsiniz.
2.1.Elektrik Akm
Elektrik potansiyeli ve potansiyel fark anladktan sonra elektrik akmna geeceiz.
2.1.1.Tanm
Bir iletkenle birletirilen ve aralarndaki potansiyel farktan kaynaklanan iki nokta

arasndaki elektron akna elektrik akm (akm) denir. Elektrik akm ksaca elektron
akmdr.
Kaba bir tabirle bir iletkenle birletirilen iki noktadan elektronlar ok olan noktadan az
olan noktaya doru akarlar. Ular arasnda potansiyel fark bulunan ya da elektron ak
(elektrik akm) potansiyeli bulunan elemanlara kaynak denir. rnein daha nce
grdmz alternatrler, telefonlarnzn bataryalar, araba akleri, piller hepsi birer
elektrik (gerilim) kaynadrlar ve elektrik devrelerinde ksaca kaynak eklinde
adlandrlrlar.
ekil 55: Basit elektrik devresi

Bir elektrik devresinde elektrik akm kaynan pozitif (+) ucundan negatif (-) ucuna
dorudur. Elektron akm ise kaynan negatif (-) ucundan pozitif (+) ucuna dorudur (ekil
55). Elektrik akm elektron akmnn tam tersi ynde deil mi? Elektrik akm, elektron
65
akm olduu halde ynleri farkldr. Elbette byle bir ey mmkn deildir. Elektrik
akmnn ynnn pozitiften negatife doru olmas sadece bir kabulden ibarettir.
ekil 55deki devrede anahtar kapatlnca akm, kaynan pozitif (+) ucundan kar ve
anahtar ve alcdan (elektrikle alan herhangi bir ey, rnein lamba) geerek kaynan
negatif (-) ucuna dner. Bu durumda alc zerinden akm getii iin alc alr. Eer
devrenin herhangi bir yerinde aklk/kopukluk varsa akm geemeyecei iin alc almaz.
ekil 55teki devrede anahtar ak olduu iin devreden akm gememektedir.
Pekitirmek amacyla tekrar edecek olursak, bir devredeki alcnn alabilmesi iin
kaynan bir ucundan (+) kan akmn, alc zerinden getikten sonra kaynan dier ucuna
(-) dnebilmesi gerekir.
Not: Akmn ynnn artdan (+) eksiye (-) olmas, ABDli bir yazar, mucit, felsefeci,
bilim adam, siyaseti ve diplomat olan ve 17061790 yllarnda yaayan Benjamin
Franklinin bir tezidir. O bu tezi ne srd zaman atomun yaps bu gnk gibi akla
kavumamt. Dolaysyla elektron akm konusunda bir fikir sahibi deildi. lerleyen
zamanlarda ise her ey akla kavumutu ancak akmn yn konusunda bir deiiklie
gidilmedi ve btn elektrik devre teorileri bu kabule gre gelitirildi.
2.1.2.Elektrik Akmnn Metal, Sv ve Gazlardan Geii
Akm (elektron akm) tayclarnn kat maddelerde ve gazlarda serbest elektronlar

iken svlarda akm tayclarnn iyonlar olduunu hatrladnz m?
Kat iletkenlerden akm geirerek s, k vb. eylerin elde edilmesinin yannda

elektrik akmn (elektrik enerjisini) bir yerden baka bir yere tamak (iletmek) iin
kullanlrlar. Buna karn sv ve gazlarda ama akm iletmek deil, akmn geii esnasnda
gerekleen olaylardan faydalanmaktr.
rnein, bir elektroliz devresinden akm geerken saf metaller elde edilebilir ya da
iinde gaz bulunan bir fluoresan tpten k elde edilir.
Elektrik Akmnn Metallerden Geii
Bir kaynan ular bir alc zerinden iletkenler vastasyla birletirildiinde devreden
elektrik akmnn getiini biliyorsunuz. Bu akmn tayclarnn iletkenlerin atomlarndaki
(son yrngede) serbest elektronlar olduunu da biliyorsunuz.
Hatrlayacanz gibi son yrngesinde 3 ve daha az elektron bulunduran atomlardan

oluan metal maddelere iletken madde demitik. Ayrca son yrnge elektron says (en
fazla olmak kaydyla) az olan atomlardan oluan maddeler, ok olanlara gre daha iyi
iletkendi.
66
ekil 56: Alminyum iletkende serbest elektron hareketi
ekil 56da ular bota duran bir alminyum iletken ve atomlarnn son yrnge
elektronlarnn durumlar grlmektedir. Her bir elektron kendi atomunun evresinde byk
bir hzla dnne devam etmektedir. ekilde de grld gibi alminyum atomlarnn son
yrngesinde elektron vardr ve rnein bakra gre daha kt bir iletkendir.
Bu hatrlatmalardan sonra serbest elektronlar harekete geiren etkenin ne olduuna

bakalm. Kaynan art ucunu oluturan cismin atomlar kararl (ntr) hale geebilmek iin
elektron almak zorundadrlar. Kaynan eksi ucunu oluturan cismin atomlar ise kararl hale
geebilmek iin elektron vermek zorundadrlar. Kaynan iki ucu alc zerinden
birletirildiinde metal iletken atomlar iki tr kuvvetin etkisinde kalrlar. Birincisi kaynan
67
eksi ucuna yakn atomlara eksi u tarafndan zorla elektron verme isteidir. kincisi ise
kaynan art ucuna yakn iletken atomlarndan zorla elektron alma isteidir.
te bu kuvvetler sonucunda metal iletkenin bir ucundaki atomlar kayak atomlarna

elektron kaptrrken dier ucundakiler kaynak atomlar tarafndan kendilerine zorla elektron
verilirler. Bu durumda kararl hale gemek isteyen ve elektron alm iletken atomlar, fazla
elektronlarn yaknlarndaki atomlara vererek ve elektron kaybetmi atomlar da
yaknlarndaki atomlardan elektron alarak kaynan iki ucu arasnda elektron taycl
yaparlar. Baka bir deyile, ekil 56daki devrede grld gibi elektrik akmn geirmi
olurlar. Devre kapal olduu srece ve kaynan gerilimi varken, bu ilem zincirleme olarak
devam etmektedir.
Elektrik Akmnn Svlardan Geii
Svlar aslnda yaltkan olmalarna karn bileik halinde olan ve atomlar iyonlarna
ayrlabilen baz svlar, suya kartrldklarnda iletken olabilirler. rnein, saf su yaltkan
olmasna karn suya asit, baz ya da tuz kartrldnda suda znrler (reaksiyona
girerler) ve reaksiyon sonucu ortaya kan iyonlar sulu zeltiyi (elektrolitik sv) iletken
hale getirirler.
Suda zndrldklerinde en iyi iletkenlik asitlerle elde edilir, ardndan sras ile
bazlar ve tuzlar gelir.
ekil 57de grlen elektroliz devresinde suyun iletkenliini salamak iim sodyum
klorr (NaCl) kullanlmtr. Devredeki kapta sodyum (Na+) ve klor (Cl-) iyonlar
bulunmaktadr, nk sodyum klorr suda znerek Sodyum (Na+) ve klor (Cl-) iyonlarna
ayrmtr. Devredeki kaynak ve lamba zeltiye daldrlm elektrotlar zerinden kablolarla
birletirilmi, zelti (elektrolit) zerinden kapal bir devre oluturulmutur.
Anlatmmz bir (tek) elektron zerinden yaparsak anlalabilirlik asnda faydal

olabilir. Kapal devre oluturulduu anda kaynan (pilin) negatif (-) ucundan kan bir
elektron kabloya, kablodan da negatif uca bal elektroda (katot) geer. Bu anda katodun yk
dengesi deitii ve negatif yklendii iin sodyum (Na+) iyonlarndan birini kendine eker
ve ona bir elektron verir. (Sodyum ntr hale gelir.) Ayn anda kaynan pozitif ucu kablodan
bir elektron koparr (alr) ve kablo da pozitif elektrottan (anot) bir elektron eker. Yk
dengesi bozulan ve pozitif yklenen anot, Klor (Cl-) iyonlarndan birini kendine eker ve
Ondan bir elektron koparr. (Klor da ntr hale gelir.)
Elbetteki bir anda (kaynak tarafndan) katoda milyonlarca elektron verilmekte ve

anottan milyonlarca elektron ekilmektedir. Buna bal olarak milyonlarca Sodyum iyonu
(Na+) katoda doru hareket ederek katotla bileik oluturmakta (birlemekte) ve milyonlarca
Klor iyonu (Cl-) anoda doru hareket etmekte ve anotla birlemektedir. Bunlar olurken ayn
sayda elektron lambann zerinden gemekte ve lambann k yaymasn salamaktadr.
68
ekil 57: Elektroliz devresi
Not: Bir elektroliz devresinde, elektrolitik svya batrlan iletken ubuklara elektrot
denir.
Kaynan pozitif ucuna balanan elektroda anot, negatif ucuna balanan elektroda ise
katot denir.
Elektrolitik svda zlen asit, baz ya da tuz iyonlarna ayrlr. Pozitif iyonlara
katyon, negatif iyonlara ise anyon denir.
Bunun sebebi iyonlar bazen ya direkt ya da bileik halinde aa karken (rnein
gaz, buhar) bazen de elektrotlarla birleirler. te pozitif elektrot olan anotla birletii iin
negatif iyonlara anyon ve negatif elektrot olan katotla birletii iin pozitif iyonlara da
katyon denir.
Elektrik akmnn gazlardan geii
Gazlar da svlar gibi normalde yaltkandrlar. Ancak bir tp ierisindeyken dk

basn altnda ve yksek gerilimin etkisindeki baz gazlar, atomlarnn iyonlamas sonucu
iletken hale geebilirler. Bu konuda en bilinen rneklerden biri fluoresan lambalarn
tplerinde kullanlan argon gazdr.
ekil 58de temsili bir fluoresan lamba devresi grlmektedir. Havas alnm lamba
tpnn ierisinde argon ve civa (buhar halinde) bulunur. Bilindii gibi argon (Ag) gaz
atomlarnn son yrngelerinde 8 elektron bulunmaktadr ve bu zelliinden dolay iletkenlik
bakmndan yaltkan snfna girmektedir, ancak devrede flamanlar yardmyla stlan gaz
69
atomlar, balast vastasyla yksek gerilime maruz kaldklarnda iyonlarlar ve flamanlardan
gnderilen ya da alnan serbest elektronlarn taycs durumuna geerler. Bu durumda tp
ierisinden akmn getiini, gaz haline geen civa atomlarnn uyard fosfor atomlarnn
yaydklar ktan anlamaktayz.
ekil 58: Fluoresan lamba devresi
Not: Fluoresan lambann almasn merak ediyorsanz bu notu okumaya devam

edebilirsiniz. Anahtara basldnda tpn ii normalde yaltkan olduundan akm balast,
birinci flaman, starter ve ikinci flaman zerinden geerek kaynan dier ucuna dner.
Flamanlar tpn iini sttka ierideki argon ve civa buhar atomlarnn hareketleri hzlanr.
Hareketler hzlandka arpmalar da artar. Hem kaynan uygulad elektrik alannn (iki
u arasndaki potansiyel farktan dolay) hem de arpmalarn neticesinde atomlarn son
yrnge elektronlar enerji kazanrlar. Ancak kazandklar enerji henz kendi atomlarn terk
etmeye yeterli deildir. Bir sre sonra starterin kontaklar genleir ve kontaklar alr. Bu
esnada balastta (bobin) yksek bir gerilim oluur. Bu potansiyel farkn elektrik alan sonucu
gaz atomlar artk atomlarn terk edecek enerjiyi kazanrlar ve baz atomlarn son yrnge
elektronlar serbest hale geerek iletkenlii salarlar. Atomlarn baz elektronlar,
kazandklar enerji sonucu (elektrik alan ve arpmalarn etkisiyle) bir st yrngeye
srarlar. Enerji kaybettiklerinde ise eski yrngelerine dnerken artk enerjileri ile foton
(k) yayarlar. (Bu biz gremeyiz.) Yaylan fotonlar tpn i yzeyine serilmi fosfor
atomlarn uyarrlar. Kazanlan enerji ile elektronlarn yrnge sramas ve eski yrngeye
dnlmesi olay fosfor atomlarnda da gerekleir. te bizim grdmz k,
yrngelerinden sram fosfor atomlarnn yrngelerine dnerken yaydklar fotonlardan
ibarettir.
2.1.3.Elektrik Akmnn Birimi
Elektrik akm I ya da i harfleriyle gsterilir ve birimi Amper (A) dir. Elektrik akm
ampermetre denen lm cihazlar ile llr. Ampermetreler devreye seri olarak balanrlar
(ekil 59).
1 Amper, birim zamanda (1 saniyede) bir iletkenden geen 1 Cluk elektrik yk

miktarna denir. Baka bir deyile, bir devreden 1 saniyede 624.1016 adet elektron geiyorsa
o devrenin akm 1 Amperdir.
Bir devreden geen elektrik akm I = Q t formlyle bulunur.
70
I : Elektrik akm iddeti Amper (A)
Q: Elektrik yk miktar Kulon - Coulomb (C)
t : Elektrik yklerinin getii zaman Saniye (sn)
ekil 59: Ampermetrenin devreye balan
rnek 1: Bir lambadan 5 saniyede 2.5 Cluk yk getiine gre lambann ektii
akm bulunuz.
Cevap:
Q = 2.5 C
t = 5 sn.
I=?
I = q / t = 2.5 / 5 = 0.5 A
rnek 2: Bir lamba, ular arasndaki potansiyel fark 10 C olan elektrostatik bir
kaynaktan 5 saniye boyunca 0.5 A akm ektiine gre son durumda kaynan yk ne kadar
azalmtr?
Cevap:
I = 0.5 A
t = 5 sn.
Q=?
I = Q / t formlnde Qy bulmak (yalnz brakmak) iin blm halinde olan t

deikeni, eitliin kar tarafna arpm olarak geer ve forml
71
I.t = Q ya da Q = I.t eklini alr. Deerler formle yerletirildiinde transfer olan yk
miktar
Q = 5 . 0.5 = 2.5 C eklinde bulunur.
rnek 3: rnek 2deki kaynan potansiyel fark son durumda ne kadardr?
Cevap: lemi basitletirmek iin kaynan ularndan birinin 10 Cluk yke ve

dierinin de 0 Cluk bir yke sahip olduunu varsayalm. 10 Cluk utan dierine 2.5 Cluk
yk aktna gre:
Birinci ucun potansiyeli = 10 2.5 = 7.5 C

kinci ucun potansiyeli = 0 + 2.5 = 2.5 C
Aralarndaki potansiyel fark ise:
Q1-2 = Q1 Q2 = 7.5 2.5 = 5 C eklinde bulunur.
rnek 4: rnek-2deki devreden akan yk ka elektronun ykne eittir?
Cevap: 1 C 624.1016 adet elektronun ykne eit olduuna ve devreden toplamda 2.5
Cluk yk aktna gre gre:
Devreden akan yk, 2.5 .624 . 1016 = 156 . 1017 elektronun ykne eittir.
Seri/paralel balama: arkada dnn. Birinin sa eli dierinin sol eline gelecek
ekilde balarlarsa ellerini seri balam olurlar. ayet sa ellerini bir noktada ve sol ellerini
baka bir noktada birletirirlerse ellerini paralel balam olurlar. Devre elemanlarnn giri
ularn sol eliniz ve k ularn da sa eliniz gibi dnebilirsiniz.
Not: Akmn birimine amper ismi Elektrik alannda nemli almalar yapm bir
Fransz fiziki ve matematiki Andr-Marie Ampre (1775 1836)nin ansna verilmitir.
2.1.4. Ast ve st katlar ve evrimleri
Elektriksel byklklerin hepsinde olduu gibi akm da biner biner byr ve biner
biner klr.
Amperin st katlar srayla kiloamper (kA) ve megaamper (MA) dir. Mega amper
byklndeki akmlar ok byk olduundan akm deeri olarak MA ile pek
karlamazsnz.
Amperin ast katlar ise sras ile miliamper (mA) ve mikroamper (A) dir. Amperi bir
binann zemin katna koyarsak akmn ast katlar binann alt katlarna ve akmn st katlar da
binann st katlarna yerletirilebilir (Tablo 2).
72
2. kat- 1 A = (1/(1000)/1000) = 0.000001 = 1.10-6 MA Say iki kere bine blnyor.
1. kat- 1 A = 1/1000 = 0.001 = 1.10-3 kA Say bir kere bine blnyor.
Zemin kat 1 Amper Zemin kat
1. kat- 1 A = 1000 = 1.103 mA Say bir kere binle arplyor.
2. kat- 1 A = 1000.1000 = 1000000 = 1.106 A Say iki kere binle arplyor.
Tablo 2: Akmn ast ve st katlar
rnekler:
5 A = mA
Problemi zerken sorulan katn baz alnmas zm kolaylatrr. Sonra verilen

katn sorulan kattan ka kat aa ya da yukarda olduuna gre kat saysnca bine blnr ya
da binle arplarak sonu bulunur.
Miliamper, amperin bir alt katnda. O zaman say binle (1000) arplmaldr.
5 A = 5 . 1000 = 5000 mA
250 A = .kA
kA, Ann bir stnde. O zaman say bine blnmelidir.
250 A = 250 / 1000 = 0.25 kA
250 A = MA
MA, Ann iki kat stnde. Bu nedenle say 2 kere bine blnmelidir.
250 A = (250 / 1000)/1000 = 0,000025 = 25.10-5 MA
100 kA = .A
A, kAnn kat altnda. Say kere binle arplmaldr.
100 kA = 100. (1000.1000.1000) = 100.109 A
73
2.2.Elektrik Akm eitlerinin Tanm
Elektrik akmnn eitleri, akmn deerlerinin zamana gre deiimine gre doru
akm ve alternatif akm diye ikiye ayrlr. Doru akm ise dzgn doru akm ve deiken
doru akm eklinde iki balk altnda incelenir.
2.2.1.Doru akm (DA, DC)
Doru akm, zamana bal olarak yn deimeyen akma denir.
Ksa gsterimi DA (Doru Akm) ya da ngilizce haliyle DC (Direct Current)

eklindedir.
Doru akmn yn deimese de iddeti deiebilir. Buna gre doru akm iki balk
altnda incelenebilir.
Dzgn Doru Akm
Zamana gre yn de iddeti de deimeyen akma dzgn doru akm denir.
ekil 60: Dzgn doru akm
ekil 60ta dzgn doru akm dorusu grlmektedir. ekilde grld gibi
zamann hangi ann alrsak alalm akmn deerinde de bir deime yoktur. rnein, akmn
2. ve 8. saniyelerdeki deerlerine baktmzda ikisinde de 2 A olduunu grmekteyiz.
Dzgn doru akm dinamolar, piller, ak ve bataryalardan elde edilir. Ayrca ebeke
akm, adaptr denen cihazlarla dzgn doru akma dntrlmektedir. rnein, Resim
12de farkl tip ve voltajlarda piller grlmektedir. Ayrca arj olabilen pilleri arj etmek iin
bir arj cihaz grlmektedir. arj cihaz, adaptr gibi davranr ve nce ebeke gerilimini
uygun deere drr (3,4.5, 6, 7.5, 9, 12 V vb.) ve sonra alternatif akm doru akma
dntrerek pilleri arj edecek dzgn doru akm salarlar.
74
Resim 12: Farkl tiplerdeki piller
Deiken Doru Akm
Zaman gre yn deimeyen ancak deeri deien akmlara deiken doru akm
denir.
ekil 61: Farkl deiken doru akm erileri

ekil 61de iki farkl deiken doru akm erisi grlmektedir. ekilde birinci eri
pozitif deere sahipken ikinci eri negatif deere sahiptir. Bunun ne anlama geldiini ksaca
ifade etmek gerekirse, diyelim ki birinci ve ikinci erilerdeki akmlar iki farkl lambadan
geiyor. Lambalarn k iddetlerinin yannda (nk erilerin deerleri farkl) geen
akmlarn ynleri de farkl olur.
75
Resim 13: Sinyal jeneratr
Periyodik deiken doru akm, sinyal (pals-puls) jeneratr denen cihazlarla elde
edilir. (Resim 13)
2.2.2.Alternatif akm (AA, AC)
Zamana bal olarak hem yn hem de iddeti deien akmlara alternatif akm denir.
Alternatif akm denince akla ilk olarak ebekeden ekilen akm gelir. ebeke akmnn dalga
formu sins erisi eklindedir. ekil 62deki eriler, ebeke akmnn rnekleridir ve sins
erisi ya da sinsoidal eri olarak adlandrlmaktadrlar.
Ksa gsterimi AA (Alternatif Akm) ya da ngilizce olarak AC (Alternative Current)

eklindedir.
76
ekil 62: Alternatif akm erileri
ekil 62de iki adet alternatif akm erisi grlmektedir. Bu erilerin grnmleri
farkl olsa da dalga boyu (peryot), genlik ve frekans olmak zere birtakm ortak zelliklere
sahiptirler.
imdi bu ortak zelliklere bakalm.
Alternans: Bir erinin y ekseninde sfrdan geip tekrar sfra dndnde elde edilen
eri paras.
Saykl: Bir pozitif ve bir negatif alternanstan oluan eri paras.
Peryot : Bir eri parasnn y ekseninde sfr deerini aldktan sonra y ekseninde sras
ile maksimum, sfr, (x ekseninin kar blgesinde) maksimum ve sfr deerine ulamas iin
geen zaman. Ksaca bir saykln olumas iin geen zaman. Peryodun birimi saniye (sn)
dir.
Frekans: Bir saniyede tekrarlanan saykl says. Frekansn birimi Hertz (HZ) dir.
Frekans ile peryot arasnda F = 1 / T eitlii sz konusudur. rnein bizim ebeke

gerilimimiz 50 Hzdir. Buna gre 1 saykl iin geen zaman = peryot = T = 1 / F = 1 /50 =
0.02 sndir.
2.3.Elektrik Akmnn Etkileri

Hemen her gn elektrik akmnn birok etkisi ile yz yze gelmekteyiz.
Evlerimizdeki lambalar, stclar, telefon, televizyon hepsi elektrik akmnn bir etkisinden
faydalanlarak gelitirilmi cihazlardr.
77
2.3.1.Is Etkisi
Souk havalarda hepimizin dmzde ellerimizi bir birine srterek sndmz

olmutur. Peki, byle yaptmzda ne oluyor da snyoruz? Srtnme sonucu ellerimizdeki
atomlarn kinetik (hareket) enerjisini arttryoruz. Yani aslnda sadece bir enerji dnm
gerekletiriyoruz.
Elektrik akmnn s etkisinden faydalanlarak ilerimizi kolaylatran birok cihaz

yaplmaktadr. Evlerimizdeki elektrikli ocaklar, stclar, frnlar bunlara rnek gsterilebilir
(Resim 14).
Resim 14: Elektrikli ocak ve stc
Elektrik enerjisinin s etkisinden evlerimizde faydalandmz gibi farkl endstri

kollarnda da kullanm ok yaygndr, ancak elektrik akmnn s etkisinin istenmedii
durumlar da sz konusudur. En basitinden kullanm gittike azalsa da evlerimizdeki akkor
flamanl lambalar iyi bir rnek tekil edebilir. Bu lambalarn kullanm amac aydnlatma
olmasna karn k verimlerinin %10 civarnda olmas ve enerjinin ounu sya
dntrmeleri istenmeyen bir durumdur.
Benzer ekilde bilgisayarnzn g kaynanda fan bulunmaktadr, nk akm geen

devre elemanlar fazlaca snmakta ve soutulmazlarsa bozulma riski bulunmaktadr.
Yine trafolar, elektrik motorlar vb. birok elektrikli makinelerde snma, hem enerji
kaybna hem de soutma zorunluluu yznden ekstra harcamalara neden olmaktadr.
2.3.1.1.Akm Geiren letkenlerin Isnmas
Aslnda ellerimizi srterek ellerimizi stmamz ile bir iletkenden akm geirilince
iletken telin snmas srasnda ayn olaylar geeklemektedir. Tek farkla ki iletken telde bu
ii elektrik akm yapmaktadr. Bir iletkenden akm geirilince elektronlarn atomlarla ve
baka elektronlarla arpmalar sonucu iletken telin toplam kinetik enerjisinin artmasna
neden olmaktadr. letken telde artan (oluan) s ise daha az sya sahip olan ortama
yaylmaktadr.
78
letkenlerin snma dzeyleri, iletkeni oluturan atom ya da molekllerin elektrik
akmna (elektronlarn geiine) izin verme oranna baldr. Yani akm bir iletkenden daha
kolay geiyorsa iletken tel daha az snr. Daha zor geiyorsa, (srtnme ve arpmalardan
dolay) iletken tel daha ok snr. letken tellerin zdirenlerine bal olarak snma
dzeylerini anlamak bakmndan Tablo 4teki bilgilere bakmak faydal olabilir.
2.3.1.2.letkenlerin Kabul Edilebilir Isnma Dzeyleri
Istc yapmnda kullanlan iletkenlerin tersine, akm tayan iletkenlerin snmas

istenmez, nk iletken snnca enerji kaybna neden olur. Bunun da tesinde ar snmayla
eriyerek yangn gibi istenmeyen olaylara sebebiyet verebilir. Yine de zerinden akm geen
her iletken bir miktar snr. letkenlerin snma miktarlar, yapldklar maddenin cinsine
gre farkllk arz eder.
Yine yapldklar malzemenin cinsine gre her iletkenin dayanabilecei azami bir
scaklk deeri vardr. Bu snr scakl, iletkenin erime scakl da gz nnde
bulundurularak yaltm malzemesinin erime scaklna gre belirlenir.
letkenlerin snma dzeyleri normal alma ve ksa devre durumunda farkllk arz
eder. letkenler (malzeme cinsi ve kalitesine bal olarak) ok ksa bir sre yksek
scaklklara dayanabildikleri iin ksa devre snr scaklk deerleri normal alma snr
scaklndan daha yksektir.
letken retim firmalar farkl amalara ynelik, farkl eitlerde iletkenler

retmektedirler. Firmalar, eitli hesaplar ve testler sonucunda bir iletkenin tayabilecei
azami akm, dayanabilecei azami scakl vb. bilgileri kablo kataloglarnda belirtirler.
Resim 15: ok damarl ok telli bir kablo

letken seimi, iletkenin hangi amala, nerede ve hangi artlarda kullanlacann
tespiti yapldktan sonra kataloglardan yararlanarak yaplabilir.
Resim 15de rnek olmas bakmndan retici bir firmann erttii kablolardan biri
grlmektedir. Tablo 3de ise kabloya ait katalog bilgileri grlmektedir. Kablonun
(iletkenin) dayanabilecei snr scaklk deerleri tablonun son satrnda kaln harflerle
yazlmtr.
79
H05vv5-F (Nysly-Jz)
Kumanda kontrol kablolar yaps
1.letken : nce ok telli bakr
2.zole : pvc
3. Ds klf : pvc
Uygulama alan
Bu tp kablolar lme, grntleme ve kontrol amac le makine retiminde, enerji
istasyonlarnda, mhendislik projelerinde, stma-havalandrma ve dier elektrik
sistemlerinde, kuru ve nemli yal ortamlarda, zellikle endstriyel evre artlarnda
kullanma uygundur. bu tp kablolar ak havada d ortamda kullanlamaz.
Teknik veriler
Minimum bklme yari ap : 12 x d
Maksimum alma scakl : 70c
Maksimum ksa devre scakl : 160c
Beyan gerilimi UO/U : 300/500 v
Deney gerilimi AC : 2 kv
Tablo 3: Bir iletkene ait katalog bilgileri
2.3.1.3.Joule Kanunu
Jul (Joule) Kanunu, bir iletkende retilen (dntrlen) s miktarnn nelere bal
olduunu ortaya koyar.
Jul Kanununa gre bir iletkende ortaya kan snn miktar, iletkenin direncine bal
olarak zerinden geirilen akmn karesi ve akmn geme sresi ile doru orantldr.
Matematiksel ifadesi ise aadaki gibidir.
Q = I2 . R . t (Joule)
Eitlikteki sembollerin anlamlar ve birimleri aadaki gibidir:
Q : letkendeki s miktar (Joule - J)

I : letkenden geen akm (Amper - A)
R : letkenin direnci (Ohm - )
t : Akmn geme sresi (Saniye - sn)
Is birimi olarak gnmzde genellikle kalori (Calori-Cal) kullanld iin jul,

kaloriye dntrlr ve forml de aadaki gibi kullanlr.
Q = 0.24 . I2. R . t
80
rnek: Direnci 220 olan bir stcdan 1 saat boyunca 1 A iddetinde bir akm
geirilmitir. Istcdan elde edilen scakln miktar nedir?
Cevap:
I=1A
t = 1 . 60 . 60 = 3600 sn.
Q=?
Q = 0.24 . I2. R . t
Q = 0,24 . 12 . 220 . 3600 = 190080 Cal. = 190 kCal.
2.3.1.4.Is Etkisinin Endstride Kullanm Yerleri
Evlerimizdeki stclardan, tlerden, frnlardan tutun da endstrinin birok kolunda

elektrik akmnn s etkisinden faydalanlmaktadr.
Elektrik akmnn s etkisi endstriyel frnlarda, dkm ilerinde, kaynak ileri vb.
ilerde direkt olarak kullanlmaktadr.
Ayrca elektrik akmnn s etkisi dikkate alnarak ya da ondan faydalanlarak birok

kontrol eleman ya da aygt yaplmakta ve kullanlmaktadr.
rnein, evinizdeki elektrikli sobann yayd s, akmn stc telinden gemesi ile
ilgiliyken ayarladnz scaklkta stcnn devre d kalmas (almasnn durmas) bir
kontrol eleman olan termistr ya da termostatla ilgilidir. te bu elemanlar elektrik akmnn
s etkisi dikkate alnarak yaplm elemanlardr.
Yukardaki rnee benzer ekilde elektrik akmnn s etkisi dikkate alnarak sigorta,
termik rle gibi eitli devre koruma elemanlar, termik l aletleri gibi lme aletleri ve
termistrler, termostatlar gibi kontrol elemanlar yaplmakta ve endstride kullanlmaktadr.
Bu elemanlarn bir ksm evlerimizde de kullanlmaktadr.
2.3.1.5.Elektrikli Istc Hesaplar
Elektrik akm metallerden geerken metalin cinsine gre farkl miktarlarda s retir.
zdirenleri yksek teller daha ok s retirler. Istc tel (rezistans) olarak sya dayanakl
teller tercih edilmektedir. Verim/dayankllk oran gz nne alndndan stma
teknolojisinde genellikle krom-nikel teller kullanlmaktadr. Krom-nikel tellerin tercih
edilme sebebini anlamak iin krom-nikelin z diren deeri olan 1.1 rakamn Tablo 4teki
baz metallerin zdiren deerleri ile karlatrmak yeterlidir.
81
letkenin Cinsi z diren () mm2/m
Gm 0.016
Bakr 0.0178
Altn 0.023
Alminyum 0.0285
Magnezyum 0.045
Wolfram 0.055
inko 0.063
Tablo 4: Baz metallerin zdiren deerleri
82
TEL TEL TEL TEL EKT
G 110 220 DREN
KEST API UZUNLU AIRLII AKIM
(WATT) (VOLT) (Ohm)
(mm2) ( mm) U( m) (Gr) (Amper)
110 0,02 0,16 2,18 0,34 120 0,91
100
220 0,0078 0,10 3,38 0,21 490 0,45
110 0,038 0,32 2,32 0,70 81 1,36
150
220 0,0153 0,14 4,28 0,50 328 0,68
110 0,057 0,27 2,50 1,20 60,51 1,82
200
220 0,02 0,16 4,32 0,67 242 0,91
110 0,07 0,30 2,72 1,32 43,6 2,27
250
220 0,0254 0,18 4,35 0,86 194,4 1,13
110 0,096 0,35 3,45 2,25 40,5 2,73
300
220 0,038 0,22 5,18 1,90 161,7 1,36
110 0,125 0,40 3,83 4,90 34,8 3,15
350
220 0,049 0,25 6,00 2,40 136 1,59
110 0,16 0,45 4,30 5,50 30,5 3,65
400
220 0,057 0,27 6,00 2,40 118,8 1,85
110 0,225 0,50 4,45 7,20 26,8 4,10
450
220 0,0707 0,30 6,10 3,40 107 2,05
110 0,225 0,57 5,45 10,9 24,2 4,55
500
220 0,0707 0,30 6,10 2,95 97,5 2,27
110 0,321 0,60 5,50 12,00 22 5
550
220 0,0803 0,32 6,20 3,30 88 2,5
110 0,395 0,64 5,80 14,6 20,3 5,4
600
220 0,0803 0,32 6,30 4,75 80 2,75
110 0,385 0,70 6,38 18,4 18,7 5,9
650
220 0,108 0,37 6,77 5,3 74,5 2,95
110 0,385 0,70 6,35 16,25 17,29 6,36
700
220 0,125 0,40 7,95 6,2 70 3,18
110 0,385 0,70 5,50 16 16,2 6,8
750
220 0,125 0,40 7,15 5,7 5,7 3,4
110 0,502 0,80 5,3 15,4 15,2 7,25
800
220 0,160 0,45 8,7 11 60,2 3,65
110 0,502 0,80 6,3 25,5 14,3 7,7
850
220 0,160 0,45 8,1 10,3 57 3,85
110 0,502 0,80 6,00 24 13,4 8,2
900
220 0,136 0,50 9,2 14,6 53,5 4,1
110 0,636 0,90 5,7 23 12,7 8,65
950
220 ,0196 0,50 8,9 14,2 51,3 4,3
110 0,636 0,90 6,85 30 12,1 9,1
1000
220 0,255 0,57 11,00 22 48,5 4,55
Tablo 5: eitli g ve gerilimler iin krom-nikel telin fiziksel ve elektriksel deerleri
83
Istc hesaplarnda kullanlacak telin cinsi belirlendikten sonra hangi gte bir stc
yaplacana karar verilir. Bu karar ihtiyalar ya da pazar durumlar belirler.
Istcnn alma gerilimi de gz nnde bulundurularak belirlenen gcn elde

edilebilmesi iin telin uzunluu ve apnn hesabna geilir.
Biz telin uzunluu ve apn bulmak iin nceden hesaplanan deerlerin bulunduu
Tablo 5ten faydalanacaz.
rnek: 220 Vluk ebekede alacak 1000 Wlk bir stc iin kullanlacak krom-
nikel telin apn ve uzunluunu bulunuz.
Cevap: ncelikle tablonun 1. stunundan g deerini eletiririz. Buna gre bizim

okuyacamz (alacamz) deerler tablonun son satrnda bulunmaktadr. Tabloya gre
kullanlmas gereken telin ap 0.57 mm (4. stun, son satr) ve uzunluu da 11 mdir. (5.
stun, son satr)
2.3.2.Ik Etkisi
Elektrik akm baz metallerden veya gazlardan geerken bu maddelerden k

yayld grlr.
ekil 63: In oluumu

Elektrik akmnn getii maddelerin sndn biliyoruz. Akm geen ortamn
(iletkenin) atomlar sndnda, elektronlar ekstra bir enerji kazanrlar. Toplam enerjileri
ekirdein ekim gcn yendii takdirde bir st enerji bandna srarlar. (ekil 63) Atomu
uyaran etki getiinde ya da azaldnda atom ok ksa bir srede soumaya balar ve
84
elektronlarn enerjileri de azalmaya balar. Enerjileri azalarak ekirdein ekim gcne
yaklanca eski enerji bandna dnmek zorunda kalrlar. Ancak enerjileri hala ilk enerji
miktarndan fazladr. te elektronlar eski yrngelerine dnerken bu (artk) enerjiyi foton
paracklar halinde etrafa yayarlar. Milyarlarca atomdaki milyarlarca elektronun yayd
milyarlarca foton birletiinde etraf aydnlatan k retilmi olur.
Elektrik enerjisinin k etkisinden faydalanma alan olduka genitir. Aydnlatmadan

tutunda elence sektrne, tehis ve tedavi amal tp uygulamalarndan haberleme
teknolojisine, bask teknolojilerinden gvenlik uygulamalarna, otomatik kontrol
uygulamalarndan bilimsel amal test ve lm uygulamalarna kadar birok alanda
kullanlmaktadr.
rnein, evler ve i yerlerindeki aydnlatma amal lambalar, televizyon ve benzeri

cihazlarn kumandalar, hemen btn cihazlarda bulunan ve alp almadn gsteren
ledler daha somut rnekler olarak sralanabilir (Resim 16).
Resim 16: Farkl tiplerde lambalar

2.3.3.Manyetik etkisi
Demir, nikel, kobalt gibi metalleri ekme zellii gsteren metallere mknats
dendiini biliyoruz. Mknatslar doal ve yapay olmak zere iki eittir. Doal mknats,
demirin (Fe) oksijenle (O2) oluturduu Fe3O4 bileiidir. Yapay mknatslar ise demir, nikel,
kobalt gibi malzemelerin alamlarnn mknatslandrlmas (mknats etkisine sokulmas) ile
elde edilir.
Mknatsn etkisinin grld alana manyetik alan denir. Manyetik alan, kuvvet
izgileri eklinde de ifade edilir. Dnyamz da kendisini evreleyen bir manyetik alana
sahiptir ve pusulann almasn bu alana borluyuz (Resim 17).
zerinden akm geirilen iletkenlerde de manyetik alan olumaktadr. Elektrik

akmnn manyetik etkisinin kullanm alan olduka genitir. Gerilim dntrc ve daha
baka amal trafolar, elektrik motorlar, haberleme sinyallerinin retimi, iletimi ve
alnmas, indktif sensrler, mikro dalga uygulamalar, elektrik akmnn manyetik etkisini
kullanr.
Sektrel anlamda, enerji, haberleme, gvenlik, tp vb. alanlarda kullanm yaygndr.

85
Resim 17: Farkl tipte mknatslar ve yer krenin manyetik alan
2.3.3.1.Manyetik maddeler
Manyetik alandan etkilenen ya da manyetik alan etkileyen maddelere manyetik

maddeler denir.
Demir gibi yumuak malzemeler kolay mknatslanrlar ancak mknats etkisinden

uzaklanca manyetik (mknats) zelliklerini kolay kaybederler. Nikel ve kobalt gibi sert
malzemeler ise daha zor mknatslanrlar ancak mknatslk zelliklerini yumuak
malzemelere gre daha uzun sre koruyabilirler.
Alminyum, nikel ve kobaltn alamndan yaplan yapay mknats ise

mknatslandktan sonra bu zelliini hi kaybetmez.
Manyetik maddeler zelliklerine gre balk altnda incelenebilir.
Ferromanyetik Madde: Bal manyetik geirgenlikleri 1 den ok byk olan

maddelerdir. Byle maddeler manyetik alana konursa mknatslanrlar ve
blgedeki manyetik alan iddetini alrlar. Kobalt, nikel, demir gibi maddeler
ferromanyetik maddedir.
Paramanyetik Madde: Bal manyetik geirgenlikleri 1 den biraz byk olan

maddelerdir. Bunlar manyetik alana konursa ok az mknatslanrlar ve
bulunduklar blgede alan iddetini biraz arttrrlar. Alminyum, manganez gibi
maddeler paramanyetik maddedir.
86
Diyamanyetik Madde: Bal manyetik geirgenlikleri 1 den biraz kk olan
maddelerdir. Bunlar manyetik alana konulduklarnda alana zt ynde ve zayf
olarak mknatslanrlar. Bulunduklar blgedeki manyetik alan iddetini
azaltrlar.Bakr, gm, bizmut ve karbon gibi maddeler diyamanyetik
maddelerdir
2.3.3.2.Manyetik olmayan maddeler
Manyetik alandan etkilenmeyen maddelere manyetik olmayan maddeler denir.
Manyetik olmayan maddeler, kat, lastik, plastik, cam, mika, seramik, tahta vb.
eklinde sralanabilir.
2.3.3.3.Mknats kutuplar
Mknatsn itme ya da ekme kuvvetinin en youn olduu blgeler, mknatsn

kutuplardr. (ekil 64) Bir mknatsn N (North) ve S (South) olmak zere iki kutbu vardr.
Bir mknats paralara blndke her bir para yine iki kutuptan oluan bir mknats zellii
gsterir.
ekil 64: Mknats kutuplar ve kuvvet izgileri
Farkl iki mknats birbirlerine yaklatrldnda ayn kutuplarn (N-N ya da S-S)

birbirini ittii, zt kutuplarn (N-S ya da S-N) ise birbirlerini ektii grlr (ekil 65).
ekil 65: Mknats kutuplar ve aralarndaki kuvvetlerin yn
87
2.3.3.4.Manyetik Alan
Manyetik alan, bir mknatsn kuvvetinin etkili olduu alandr. Bu etki, bir mknatsn
etrafna demir tozlar dkldnde tozlarn, kutuplarn blgesinde youn olmak zere
mknatsn etrafnda izgiler meydana getirmesinden anlalr. Bu nedenle manyetik alan,
alan izgileri ya da manyetik kuvvet izgileri eklinde de ifade edilmektedir (Resim 18).
Resim 18: Mknatslar ve etraflarndaki izgiler
2.3.3.5.Manyetik Kuvvet izgilerinin zellikleri
Kuvvet izgileri kapal bir devre oluturacak ekilde ilerlerler.

Kuvvet izgileri birbirlerini iterler (birbirlerine paralel ilerler) ve bu nedenle de
kesimezler.
Kuvvet izgilerinin yn darda N kutbundan S kutbuna dorudur.
Manyetik kuvvet izgileri her maddeyi etkilemese de her maddeden geerler.
Zt yndeki kuvvet izgileri birbirlerini zayflatrlar.
Ayn yndeki kuvvet izgileri, manyetik alan kuvvetlendirir.
2.3.3.6.letken Etrafnda Oluan Manyetik Alan ve Bunun Zararl Olduu Ortamlar
Bir iletkenden akm geirilince iletken etrafnda bir manyetik alan oluur. Tpk
mknatsta olduu gibi bu alann da itme ve ekme zellii vardr.
letken etrafnda oluan alann yn sa el kural ile bulunur. Kurala gre iletken avu
iine alacak ekilde tutulduunda ve baparmak akmn ynn, kalan drt parmak ise
iletkende oluan manyetik alann ynn gsterir (ekil 66).
Girite de deinildii gibi elektrik akmnn manyetik etkisinden faydalanma alanlar

olduka fazladr. Buna karn birok zararl etkileri de sz konusudur.
Manyetik alann ve elektrik alannn yayd dalgalara elektromanyetik dalga

denmektedir.
88
Baz dalgalarn canllar zerinde birtakm olumsuz etkileri olmaktadr. Hal
tartmalar srse de bu dalgalarn insann baklk sistemini zayflatt ve kanser tr
hastalklara neden olduu sylenmektedir.
ekil 66: letken etrafnda oluan manyetik alan ve sa el kural
Bir sistemin manyetik alan, iyi bir manyetik yaltm yaplmazsa baka sistemlerin
almasn olumsuz etkileyebilir. rnein, televizyon ya da bilgisayarn yannda cep
telefonu faaliyete geince hem parazit sesleri duyulur hem de ekran grntlerinde
bozulmalar olur.
Benzer ekilde, yakndan geen bir arabann yayd manyetik alanlar sonucu
radyonun alc devresini etkilemesi ve retilen seslerin bozulmas da bir rnek olabilir.
zellikle elektronik yntemlerle hassas sistemlerde ve hassas lmlerin yapld yerlerde
bu etki sakncal sonular dourabilir. rnein, birtakm nlemler sonucunda cep telefonlar
birok ulam aracnda kullanlabilse de hala cep telefonlarnn kullanmnn sakncal
(yasak) olduu toplu tama aralar bulunmaktadr.
Manyetik alann sakncalarn maddeler halinde sralayacak olursak:
Canl metabolizmasn bozarak halsizlik, yorgunluk ve bir takm hastalklara

sebebiyet verebilir.
lm cihazlarn etkileyerek yanl lmlere neden olabilir.
Baz elektronik cihazlarn almalar zerinde olumsuz etkileri grlebilir.
2.3.3.7.Elektromknats ve Kullanm Alanlar
Elektromknats, bir manyetik nve ve nvenin zerine sarlan bir bobinden oluur.
Bir iletkenden akm geirildiinde etrafnda bir manyetik alann olutuunu biliyoruz.
Bir bobinden akm geirildiinde ise etrafnda daha gl bir manyetik alan oluur ve bu
alan, nve zerinden dolaarak nvenin mknats zellii gstermesini salar.
89
letken telin st ste sarlmasnn nedeni birim alandaki manyetik alan iddetini
artrmaktr, nk oluan manyetik alan miktar telin boyu ile doru orantldr.
Dz bir elektromknatsta alann yn sa el kuralna gre bulunur. Sa elin drt

parma akmn ynn gsterecek ekilde tutulduunda baparmak alann ynn (N
kutbunu) gsterir (ekil 67).
ekil 67: Elektromknats ve manyetik alan - sa el kural
Elektromknatslar, evlerde iletiim aralarnn mikrofon ve hoparlrlerinde, amar

makinesi, buzdolab gibi cihazlarn motorlarnda, birok elektronik cihazn adaptrlerinde,
kaak akm ve ar akm rlelerinde, sigortalarda, kumandanda rleleri ve kontaktrlerde vb.
yerlerde kullanlr (Resim 19-Resim 20).
Elektromknatsn kullanm alanlarndan bazlarn aadaki gibi sralayabiliriz.
Radyo, televizyon, mzik alar gibi cihazlarn hoparlrlerinde, mikrofonlarda,

Evlerdeki tokmakl kap zilinde; buzdolab, amar makinesi gibi cihazlarn
motorlarnda, araba mar motorlarnda, evlerde, i yerlerinde ve endstrinin
hemen her kolunda kullanlan ok deiik tipteki motorlarda,
Evlerdeki adaptrlerin trafolarnda, enerji iletiminde kullanlan gerilim
dntrc trafolarda ve yine hemen her cihazda kullanlan gerilim
uygunlatrc trafolarda kullanlr. lme (lme alann geniletme) amal
trafolar da kullanlabilir.
Koruma amal rleler, alterler ve kumanda amal rle ve kontaktrlerde,
sigortalarda kullanlr.
Haberlemede ses ve grnt iletiminde,
Arama ve gvenlik amal endktif dedektrlerde,
Hzl (manyetik) trenlerde,
Metal ayklama sistemlerinde ve vinlerde,
Atom laboratuarlarnda parack hzlandrclarda kullanlr.
90
Resim 19: Elektromknatsn eitli cihazlarda kullanm
Resim 20: Elektrik motorunda elektromknats

Not: Elektromknats nvesi yumuak demirden ya da ayn zellikteki salardan
yaplr. nk elektromknatsn akm kesildiinde nvenin de manyetik zelliinin sona
ermesi gerekir.
2.3.3.8.Basit Bir Elektromknats Uygulamas
Bu uygulamada Resim 21deki gibi bir elektromknats yapmaya alacaz.
Deney iin hazrlk

Uygulama iin aadaki malzemeleri hazrlaynz.
Bir adet 1.5 Vluk pil
15-20 cm uzunluunda bir ivi ya da yaklak llerde demir paras
91
ki adet 0.50 mm kesitinde ve 100 - 150 cm uzunluunda bir emaye bobin teli
kesiniz. (0.75 mm2 kesitinde zil teli de olabilir.)
Bir adet doal mknats
Bir miktar topluine, cam ivisi ya da ata bulundurunuz.
Resim 21: Basit bir elektromknats

Deneyin yapl:
Elektromknats yapmak iin aadaki admlar izleyebilirsiniz.
1. Bobin teli kullanyorsanz tellerin ularndan 1 cm civarnda maket ba ile

kazyarak iletken ksm ortaya karnz. Zil teli kullanyorsanz kablo ularn yan
keski ile 1 cm kadar soyunuz.
2. Teli dzgn bir ekilde ivinin ya da metal ubuun zerine sarnz.
3. Pili, Resim 21de grld gibi elde ettiiniz elektro mknatsn zerine
yaptrnz.
4. Bobinin (kablonun) bir ucunu pilin eksi kutbuna (altna) yaptrnz.
5. imdi bir elinizle akta kalan bobin ucunu pilin art kutbuna dokundurarak dier
elinizle elektro mknats metal cisimlere (toplu ine, ata, ivi vb) yaklatrnz.
6. Elektromknats saa sola, yukar aa hareket ettirerek ekim gcn anlamaya
alnz.
7. Bobinin dier ucunu da bantlaynz (art uca) ve elektromknatsnz eitli
alarla doal mknatsa yaklatrnz ve iki mknats arasndaki etkileimi
gzlemleyiniz.
Deneyin Sonucu:
Manyetik bir malzeme, zerine iletken tel sarlp akm geirildiinde
mknatslk zellii kazanr.
Elektromknats alr haldeyken doal mknatsa yaklatrldnda aralarnda
itme ve ekme gerekleir. Bu da elektromknatsn aktifken tamamen doal
mknats gibi davrandn gsterir.
92
Akm kesilince elektromknatsn mknatslk zellii ok ksa bir srede yok
olur.
2.3.4.Kimyasal Etkisi
Elektrik akm baz sv bileiklerden geirilince (asitli bazl tuzlu su) sv iyonlarna
ayrlr ve bu iyonlar elektron taycs durumuna geerek svdan elektrik akmnn
gemesini salarlar.
2.3.4.1.Elektroliz
- +
Kaynak
Katot Anot
Elektroliz kab
-
Slfat iyonu (SO4 )
Anyon
Bakrslfat +2
Bakr iyonu (Cu )
CuSO4 Katyon
ekil 68: Elektroliz dzenei

Elektrolizin, zellikle metalrji ve galvanoteknikte olmak zere birok kullanm alan
vardr. Elektroliz dzenei, baz metallerde deiiklikler meydana getirmek ve baz gazlarn
retimi iin kullanlr. Metallerin saflatrlmas, sertletirilmesi, kaplanmas vb ilemlerin
bir ksm elektrolizle de yaplmaktadr.
93
Elektrot, elektrolit (zelti), elektroliz tanmlar
Bir elektroliz dzenei, iinde asit, baz ya da tuz zeltisi bulunan bir kap, bir kaynak
ve kaynan ularna bal birbirine demeyecek ekilde elektroliz kabna (zeltiye)
daldrlm iki elektrottan oluur (ekil 68).
Elektrot: Birer ular kaynaa ve birer ular ise svnn iine daldrlan ve genellikle
metal olan iletken ubuklara denir.
Kaynan pozitif ucuna bal olan elektroda anot ve kaynan negatif ucuna balanan
elektroda ise katot denir.
Elektrolit: Eriyik halindeki (iyonlarna ayrlm) svlarla suyun karm olan (iyon
ihtiva eden) iletken svdr.
Elektroliz: Elektolitik svdan (zelti) elektrik akm geirildiinde sv ierisinde

gerekleen tepkimelere elektroliz denir.
yon: Elektrolit ierisindeki art ya da eksi ykl atom ya da bileikler.
Bir bileiin ierisindeki eksi (-) ykl iyonlara Anyon, art ykl iyonlara ise
Katyon denir.
Elektroliz Olay
Elektroliz olayn anlamak iin ncelikle bileikler arasndaki balar (bileikleri bir
arada tutan kuvvet) anlamak gerekir. Bileikler arasnda deerlik elektronuna bal iki tr
ba sz konusudur.
Kovalent ba: Kovalent bada bileikler elektron ya da elektronlar ortak kullanrlar.
yonik ba: Bileik atomlarndan (ya da molekllerden) biri dierine elektron vererek
kendisi pozitif iyon haline gelir. Dier atom ya da bileik ise negatif iyon durumuna geer.
Kovalent bal bileikler elektrik alan ile ayrtrlamazlar. Buna karn iyonik bal
bileikler elektrik alan ile (potansiyel fark uygulanarak) ayrabilirler.
Elektroliz farkl amalar iin farkl ekillerde yaplabilir. rnein, bir metalin baka
bir metalle kaplanmas isteniyorsa kullanlacak eriyik ve elektrotlar ona gre seilir. Ya da
su ayrtrlarak Hidrojen gaz elde edilmek istendiinde farkl bir zelti ve farkl elektrotlar
kullanlr.
Elektroliz olaynn nasl ilediini anlamak bakmndan ekil 68deki dzenek bir
rnek tekil edebilir. Bu dzenek, kaynan eksi ucuna balanm olan malzemenin (katot)
kaynan art ucuna balanm olan malzeme (anot) ile kaplanmas iin tasarlanmtr.
94
Elektroliz kabnn iindeki suya bakrslfat (CuSO4) kartrlm ve bakrslfat, bakr
(Cu+2) ve slfat (SO4-2) eklinde suda znerek iyonlarna ayrlmtr. Sisteme enerji
verildiinde kaynan art (+) ucu anottan elektron ekerken eksi (-) ucu ise katoda elektron
verir. Anotta negatif iyon durumuna geen bakr atomlar (Cu-2) zeltide serbest halde
bulunan slfat iyonlar (SO4-2) ile birleerek bakrslfat (CuSO4) olutururlar. Bu esnada
zeltide serbest halde bulunan pozitif bakr iyonlar (Cu+2) katottaki fazla elektronlar alarak
katotla birleirler. Bu ekilde akm getii srece katottaki metal, anottaki metal ile
kaplanm olur.
Zamana ve devre akmna gre kaplanan bakrn miktar Faraday Yasalar ile
aklanabilir.
Faraday Kanunu
Elektroliz rnlerinin miktar ve rnlerin meydana gelme hz elektroliz artlarna

baldr. Faraday elektroliz yasalarna gre:
Elektrolitten elektrik akm geirildii zaman serbest hale geen ya da

znen madde miktar elektrolitten geen elektrik yk ile doru
orantldr.
eitli elektrolitlerden ayn miktar elektrik akmnn geirilmesiyle

ayrlan veya znen madde miktar, bu cismin kimyasal edeeri ile
doru orantldr.
Bir cismin kimyasal edeeri, bir kulonluk (coulomb) elektrik yk miktarnn serbest
hale geirdii veya zd maddenin gram miktardr.
Endstrideki kullanm alanlar
Metalrjilerde, metallerin hazrlanmasnda ya da artlmasnda,

Galvanoplastide, bir elektrolitik metal birikimiyle dkm kalbna biim
vermede, anmaya kar korumada ve bir metal keltisiyle metallerin
kaplanmasnda, (nikel kaplama, inko kaplama, kadmiyum kaplama,
krom kaplama, gm ya da altn kaplama)
Suyun elektroliziyle ar hidrojen ve baka gazlar elde etmede
Metal stnde koruyucu oksitli anot tabakalarnn elde edilmesinde
Elektrolizle parlatmada, metallerin katot ya da anot olarak yalardan
arndrlmasnda
Srekli akm yardmyla, organik dokularn ayrtrlmasna dayanan
tedavi elektrolizi, cerrahide sinir ularnn (nronlarn), sertleen urlarn,
burun deliklerindeki poliplerin yok edilmesinde, retra(idrar yollar) ya
da yemek borusu daralmalarnn tedavisinde
95
2.3.4.2.Piller
Piller, kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dntren kaynaklardr. Pillerden doru

akm (DA/DC) elde edilir.
Piller, gnmzn (dk gl mobil cihazlar iin) vazgeilemez enerji

kaynaklarndan biri durumuna gelmilerdir. Artk arjl (yeniden doldurulabilen) ve arjsz
(yeniden doldurulamayan) piller ok deiik tiplerde retilmekte ve bunlardan en az birini
nerdeyse her an yanmzda tamaktayz (
Resim 22).
Resim 22: Bir ak ve farkl tipte pil ve bataryalar
96
BRNCL (YENDEN DOLDURULAMAYAN ARJSIZ) PLLER
Pil erik Kapasite Avantaj Dezavantaj
inkodan Kalem pil (AA) Ucuzdurlar, Kapasiteleri
yaplm bir tipinde ekleme dktr ,Bitime
kutu hem olanlardan 500- durumunda yakn elektroliti pil
negatif elektrot 1000 mAh g boalma oran dna akabilir ve
inko
olur hem de yar alnabilir. azdr. elektronik araca
Karbon Pili
sv elektroliti zarar verebilir.
korur. Pozitif
elektrot ise
karbondur.
Elektrotlar Kalem pil Bekleme
inko ve olarak normal esnasnda
manganez tipler2400 mAh boalma hz
oksittir,elektrolit g retirler. olduka
ise baziktir. Bu Nispeten dktr. Bu
Alkalin Pil
piller alkalin yksek g piller
(bazik) ismini gerektiren rahatlkla
de buradan alr. aralarda yedi yl rafta
kullanlrlar. bekleyebilir.
Pozitif elektrot 3 volt Olduka

manganez oksit, potansiyel hafiftirler.
negatif elektrot salanr ve bu Bekleme
ise lityumdan; potansiyel pilin esnasnda arj edilmek
elektrolit ise mr boyunca boalma oran istendiinde patlama
Lityum Pil
propilen iinde yaklak sabit azdr ve 10 riski fazladr.
zndrlm kalr. yl boyunca Pahaldrlar.
lityum beklemede
perklorattan kalabilirler
oluur.
Tablo 6: Birincil pil tipleri ve zellikleri
Pillerin yapmnda kullanlan elektrot ve bileik eitleri geni bir yelpaze tekil
etmektedir. zellikle yeniden doldurulabilen pillerin birounun elektrolitleri ve ierdikleri
bileiklerin oranlar nerdeyse ticari bir sr niteliindedir.
Birok pilin tek bir kap ierisinde seri balanmasyla elde edilen pil grubuna batarya
denmektedir ve daha yksek gerilim ve kapasite isteyen cihazlarda bunlar kullanlmaktadr.
97
KNCL (YENDEN DOLDURULABLEN ARJLI) PILLER
Pil tipi Pil erii Kapasite Avantaj Dezavantaj
Bu tr Bir NiCd Ucuzdurlar Kapasiteleri
pillerde pil en fazla ve 1000 dktr.NiCd
elektrotlar nikel- 1000 mAh defa arj pilleri tam
Nikel-
hidroksit ve enerji salar 1,2 edilebilirler. boalmadan arj
Kadmiyum
kadmiyum, voltluk bir etmek kapasitesini
Pil (Ni-Cd)
elektrolit ise potansiyel drr (bellek
potasyum- retirler etkisi), mrn
hidroksit ierir. ksaltr.
Titanyum, nikel, 1,2V Ni-MH piller NiMH pillerde de
kobalt,mangane geriliminde ve uygun bir miktar bellek
z, alminyum, enerji depolama koullarda etkisi vardr. Fakat
Nikel-Metal vanadyum, kapasitesi yaklak bir yarm arjdan
Hidrit Pil zirkonyum, olduka 1000kez arj sonra tam boalmaya
(Ni-MH) krom ve demir yksektir. edilebilirler. izin verilirse bellek
bileiklerinden 9000mAhlik ok farkl etkisi yok olur.
oluur. olanlar vardr. ekil ve
biimlerde
yaplabilirler
Bu pillerde anot Bir Li-Ion pil Enerjiyi Li-Ion pillerin
karbondan ve birimi 3,6 volt daha uzun tam boaltlarak
katot bir metal potansiyel fark sre tekrar arj edilmeleri
oksittir. retir ve saklayabilirl mrlerini ksaltr,
Li-on Elektrolit ise bir kapasiteleri er ve pratikte 300 ile 500
(Li-Ion). organik solvent yksektir. hafiftirler. tam arj mrne
iinde lityum Beklemede sahiptirler.
tuzundan oluur. boalma Kullanlmayan pil
oran ay kullanlandan daha
bana nce mrn
%5tir. tamamlar.
Tablo 7: kincil pil tipleri ve zellikleri
ok kullanlan baz piller ve zellikleri
Piller hayatmz bunca kuatmken onlar daha iyi tanmal, nasl kullanacamz,
kullanm sreleri bitince nasl davranacamz bilmemiz gerekmektedir. Ticari piller arj
edilebilir olup olmamasna gre iki grupta incelenebilir.
Tek kullanmlk piller (birincil piller) reten firmaya, ierisindeki malzemeye bal
olarak gerilimleri ayn olmakla birlikte farkl enerji potansiyellerine sahiptirler.
98
Tekrar doldurulabilen (arjl) piller (ikincil piller) ise yine retilen firma ve yapmnda
kullanlan malzemeye bal olmak zere farkl gerilimlere ve farkl enerji kapasitelerine
sahiptirler.
Piller kullanldktan ya da mrlerini tamamladktan sonra ierdikleri zararl bileikler

nedeniyle pe atlmamal, geri dnm kutularna braklmaldrlar.
Pil alacamz zaman ihtiyacmz iyi belirler ve pilleri de iyi tanyarak seimimizi ona
gre yaparsak daha ekonomik ve daha akll davranm oluruz. Bu amaca ynelik olarak ok
kullanlan birka ticari pil eidi ve zellikleri birer tablo halinde verilmitir (Tablo 6 ve
Tablo 7).
Pillerin alma ilkesi
Pillerin ileyi mekanizmas elektroliz ile benzerdir. Tek fark, elektrolizde ileyen
sre pillerde tersine iler.
Kullanlan sv ya da jel halindeki zelti (elektrolit) ve elektrot olarak kullanlan

metalin cinsine gre farkl yaplarda ve farkl voltajlarda pil elde etmek mmkndr.
Bir metal ubuk uygun bir elektrolit iine daldrlrsa, elektrolit ile ubuk arasnda bir
potansiyel fark oluur. Buna deme emki (elektro motor kuvvet) denir.
ubuk ile elektrolit arasnda bir potansiyel fark oluabilmesi iin baz artlarn
salanmas gerekir. Elektrolitin iine daldrlan metallerin iyonlarn elektrolite geirmeye
alan bir erime basnc vardr. Bu basn metallerin pozitif iyonlarn elektrolite vermeye
alr. Elektrolit iinde ise iyonlar (katyon ve anyon) yaymaya datmaya alan bir basn
daha vardr ki buna da Osmotik basn denir.
Osmotik basncn erime basncna eit olduu durumlarda elektrotla elektrolit arasnda
bir tepkime gereklemeyecektir. Bu durumda elektrotla elektrolit arasnda bir iyon transferi
gereklemedii iin de potansiyel fark olumayacaktr (ekil 69).
Osmotik basncn erime basncndan kk olduu durumlarda ise art ykl metal
iyonlar eriyie geebileceklerdir. Bylece ubuk negatif, eriyik ise pozitif olarak
ykleneceklerdir (ekil 69).
99
Osmotik Osmotik Erime Osmotik Erime
Erime = Basn < Basnc Basn > Basnc
Basn Basnc ekil 69: Pillerde oluan kutuplamalar
Osmotik basncn erime basncndan byk olduu durumlarda ise elektrolitin pozitif
iyonlar elektroda geer. Bu durumda da elektrot (ubuk) pozitif, elektrolit ise negatif
yklenecektir (ekil 69). Bylece metal ubuun ve elektrolitin muhtelif iaretlerde
yklenmeleri sonucunda ikisi arasnda bir potansiyel fark meydana gelir.
Uygulamada, kullanlacak pillerin yapm iin seilecek elektrotun zelliklerinin

banda, uygun reaksiyon gstermesi ve ucuz olmas gelir. Seilecek elektrolit ise nceden
belirlenen elektroda ve ortama uygun reaksiyon verebilecek eriyiklerden seilmelidir. Bir
elektrik pilinin emki yalnz kullanlan gerelerin cinsine baldr ve pilin boyutlar ile
deimez.
Gerilimleri ayn ancak boyutlar farkl piller arasndaki fark, bir alcy besleme
sresidir. Yapmnda ayn cins malzeme kullanlm bir byk bir de kk pil ele
alndnda byk olan pil, bir alcy kk olandan daha uzun sre besleyebilir.
Piller, kullanlan elektrolite gre tek eriyikli ve ift eriyikli olmak zere ikiye
ayrlrlar. Ayrca kullanlan elektrolite (eriyik) gre de sulu ve kuru olmak zere iki eidi
mevcuttur. Piyasada en ok kullanlan piller kuru pillerdir.
Kuru pilin yaps
Negatif levha, pile kap olabilecek silindir ekilde yaplmtr. Bu silindir iine niadr
tabakas srlm ve bunun iine de szme yapabilecek kap iindeki mangan dioksit ile
pozitif kutup yerletirilmitir. yi bir iletken olmayan mangan dioksit iletkenliini arttrmak
iin iine biraz kmr tozu da kartrlmtr. Pili d tesirlerden korumak iin karton veya
elik zrh iine alnmtr.
ekil 70de grld gibi pozitif kutup karbondan (C) ve negatif kutup inkodan
(Zn) olumutur. Elektrolit olarak da amonyum klorr (NH4Cl) ve polarizasyonu nleyici
madde olarak da mangan dioksit MnO2 kullanlmtr. nk MnO2 kolay oksijen veren bir
bileiktir.
100
Kuru pilin almas
ekil 70de kuru pilin yaps grlmektedir. Kuru pil devreye balandnda ve devre
anahtar kapatldnda pilin anodu ve katodu arasndaki potansiyel farktan dolay elektrolit
iindeki amonyum klorr moleklleri paralanrlar. Paralanma sonucu klor iyonlar negatif
elektrot olan inko kaba (eksi elektroda) ynelirler ve inko ile inko klorr (ZnCl2)
olutururlar. Her bir inko atomu klor ile birleirken ikier elektronunu kapta brakrlar.
Salnan bu elektronlar devreden dolaarak pilin art ucuna (kmr) giderler.
Bu srada amonyum klorr (NH4Cl) iyonlar. Amonyum iyonu karbon ubuktan

elektron alarak amonyak (NH3) ve hidrojen (H) gazna dnr. Aa kan hidrojen gaz
mangan dioksit tarafndan tutularak kutuplanma (polarizasyon) ksmen nlenir.
+ U
Plastik
inko (Zn) klf

Yaltm kad
Amonyum klorr (NH4Cl) jeli
Mangan dioksit (MnO2) +
Karbon (C)
Kmr (- u
grafit-karbon)
- U
ekil 70: Kuru pilin yaps

Pil alrken oluan kimyasal tepkimeler pildeki maddelerin yapsnda deiiklie
neden olmaktadr. Bu deiiklikler kimyasal tepkimeleri yavalatarak pil gerilimini drr.
Bu yzden pil alnrken taze olmasna dikkat edilmelidir. Scaklkta tepkimeler
hzlandndan, pildeki olaylar yavalatmak iin kullanlmayan piller serin bir yerde
saklanmaldr.
101
Sv zeltili bir pil uygulamas
Deney malzemeleri:
1. Bir adet alminyum levha
2. Bir adet bakr levha
3. Bir adet inko levha
4. Bir bardak kola
5. Yarm bardak su
6. Bir bardak su
7. Bir avometre
8. ki adet krokodil kablo
Resim 23: Kola, bakr ve alminyum pili
102
Resim 24: Kola, bakr ve inko pili
Resim 25: Tuzlu su, bakr ve alminyum pili
103
Deneyin yapl:
1. Avometreyi volt (DC) kademesine getiriniz.
2. Krokodil kablolarn birer ularn avometre ularna balaynz.
3. Krokodil kablolarn bota kalan ulardan birini alminyum levhaya dierini de
bakr levhaya balaynz.
4. Levhalar kola dolu bardaa daldrnz.
5. Voltmetrenin ka voltu gsterdiini okuyup not ediniz (Resim 23).
6. Alminyum ubuu bardaktan alnz ve yerine inko ubuu balaynz.
7. Voltmetrenin gsterdii deeri okuyup not ediniz (Resim 24).
8. Yarm dolu su bardana bir orba ka tuz ekleyerek bir kakla iyice
kartrnz.
9. Bakr ve alminyum levhay bu defa yarm dolu tuzlu su bardana daldrnz ve
balantlar yapnz.
10. Voltmetrenin gsterdii deeri okuyup not ediniz (Resim 25).
11. Dolu su bardana iki orba ka tuz ilave ederek bir kakla iyice kartrnz.
12. Byk alminyum ve byk bakr levhalar, dolu tuzlu su bardana daldrnz ve
balantlar yapnz.
13. Avometrenin gsterdii deeri okuyarak not ediniz (Resim 25).
14. Aldnz deerleri karlatrarak bir pil sisteminde potansiyel farkn etkileyen ya
da etkilemeyen faktrleri bulmaya alnz.
Deneyin sonucu:
1. ki metal uygun bir elektrolite (asit, baz ya da tuzlu su) daldrldnda aralarnda
bir potansiyel farkn (emk) olutuu grld.
2. Beinci ve yedinci admdaki deerler karlatrld ve elde edilen potansiyel
farknn deerinin, elektrotlarn cinsine bal olduu grld.
3. Yedinci ve onuncu admlarda alnan deerler karlatrld ve elde edilen
potansiyel farknn elektrolitin cinsine bal olduu grld.
4. Onuncu ve onnc admlarda alnan deerler karlatrld ve elde edilen
potansiyel farknn elektrotlarn (levhalarn) byklne ya da elektrolitin
miktarna bal olmad grld.
Not: Deneyimizde pilin ularndaki potansiyel farkn, elektrolitin miktarna ya da

levhalarn byklne bal olmad grld. Elektrolitin miktarnn ya da levhalarn
byklnn etkiledii bir ey yok mu? Var elbette. Bu byklkler pilin gcn,
dolaysyla da enerji miktarn etkilemektedir. rnein, deneyimizde sekiz ve on ikinci
admlarda yapmna baladmz pilleri ele alalm. Bu pillerden ilki bir alcy 5 dakika
altrrsa ikincisi ayn alcy daha uzun sre altrabilir.
2.3.5.Fizyolojik (Bedensel) Etkisi
Elektrik akmnn faydal fizyolojik etkilerinden bazlar kalp pili, iitme cihazlar ve
birtakm bedensel ve psikolojik hastalklarn tedavisi eklinde sralanabilir.
104
Elektrik akmnn fizyolojik bakmdan faydalarnn yannda zararlar da mevcuttur. En
nemli sakncas elektrik arpmas olarak bildiimiz insan vcudu zerindeki etkileridir.
Elektrik arpmas maruz kalnan gerilimin, insan vcudunun direncine ya da akmn getii
yolun direncine bal olarak vcuttan geirdii akma, geen akmn sresine ve bulunulan
ortama (slak, kuru, nemli, iletken, yaltkan) bal olarak tehlikeli sonulara yol
aabilmektedir. Deiik deerdeki elektrik akmlarnn insan vcudunu nasl etkiledii
aada maddeler halinde sralanmtr.
1-8 mA: Bedende ok etkisi yapar. Hafif sarsnt ve heyecanlanma eklinde

alglanr.
15-20 mA: Bedenden getii blgedeki kaslarda kaslma olur. Bu durumda el
kaslar istem d kasldndan, tutulan iletkenin braklmamas sz konusu
olabilir. Bu deerdeki akmn bedenden gei sresi uzarsa lm tehlikesi sz
konusu olabilir.
50-100 mA: Bedende ar kaslmalara, solunum glne, sre uzadnda ise
lme neden olur.
100-500 mA: Gei sresine bal olmakla birlikte kesin lme neden olur.
Elektrik akmnn ngrlemeyen zararl etkilerine kar alnacak nlemler
Tesisat arzas giderirken alter ve sigortalar kapatarak onarm bitene kadar

kapalk kalacaklarndan emin olmak. Gerekirse panonun bana bir nbeti
brakmak
Tesisatlarda mutlaka faz koruma rlesi, faz sras rlesi, kaak akm rlesi ve
sigorta kullanmak
Nemli yerlerin tesisatlarnda nemli yer malzemeleri kullanmak
Scakln fazla olduu yerlerde ya da yangn tehlikesinin olduu yerlerde sya
dayankl kablo ve sya dayankl elemanlar kullanmak
Nemli yerlerde yaltkan ayakkab ve eldiven giymek
Elektrikli cihaz onarm yaparken cihazn fiini prizden ekip, yaltkan eldiven
ve yaltkan ayakkab giydikten sonra ie balamak
Elektrik ilerinde kullanlan pense, yankeski, kargaburun, tornavida, kontrol
kalemi ve eitli l aletleri gibi ara gerelerin yaltmlarnn iyi olmasna
dikkat etmek
Kullanlan malzemelerin yaltmlarnn standartlara uygun olarak yaplm
olduklarna emin olmak
105
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Elektrik akmnn etkilerini inceleyiniz.
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet,

kazanamadnz becerileri Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.
Elektrik s ve k retmeninizin eliinde deney panolarndan birindeki

etkisiyle alan lamba lamba devresini kullanabilirsiniz.
devresi yapnz.
Lamba altrlmadan Devreyi altrmadan nce lambaya ve lambann
nce zerindeki scakl duyuna dokunarak souk olduklarn grnz
gzlemleyiniz. Dokunma esnasnda lambann metal ksmlarna elinizi
dokundurmaynz.
Lambay altrn ve be Anahtar kapatarak devreyi altrabilirsiniz.
dakika bekleyiniz.
Etrafn aydnlandn Etrafnza baktnzda aydnl grebilirsiniz.
gzlemleyiniz.
Lambann ve lamba ncelikle anahtar aarak devrenin almasn
duyunun zerlerindeki durdurmalsnz. Lambaya elinizi yaklatrarak ve duya
scaklk deimesini hafife dokunarak scakl hissedebilirsiniz
hissediniz. Lambaya dokunursanz yanabilirsiniz.
Elektriin s etkisinden Hi kullanlmam plastik duy ile uzun sre kullanlm
yaltkan maddelerin plastik duyun yan yana getirilmesi ile aralarndaki fark
etkilendiini grnz. gzlemleyebilirsiniz.
ok kullanlm duyda sararma ve u noktalarda erime
olduunu gzlemleyiniz.
Bir manyetik alann retmeninizden gzetiminde bir zil devresi kurunuz.
etkisindeki pusulann Zilin muhafazasn karnz.
nasl saptn Devre akken, pusulay ayn ayla zilin
gzlemleyiniz. elektromknats etrafnda gezdirerek pusulann
sapmadn gzlemleyebilirsiniz.
Bir arkadanz devrenin butonuna basarken (devre
alrken) siz de pusulay zil bobinine yaklatrarak
etrafnda gezdiriniz.
Pusulann nasl saptn grm olmalsnz.
Pusulann normalde sapmasnn nedeni dnyay
evreleyen manyetik alandr.
Manyetik alann kuvvet Pusulann zil bobini etrafnda gezerken sapmas,
(alan) izgilerini bobinin birim alana yayd manyetik alann, dnyann
gzlemleyiniz. birim alana den manyetik alanndan daha gl
olmasdr.
Bir elektromknats, enerjili iken doal mknats gibi
davrandna gre, deney iin bir doal mknats
kullanabilirsiniz.
Her biriniz farkl ekillerdeki mknatslar kullanmaya
106
alarak farkl ekillerde izgiler oluturabilir, bunlar
arkadalarnzla paylaabilirsiniz
Mknats bir kdn zerine koyup etrafna demir
tozlar dkebilir, izgilerin belirginliini arttrmak iin
tozlar mknatsn etrafna yayabilirsiniz.
Elektronik cihazlarn Cep telefonunuzla televizyonun, bilgisayar ya da
manyetik alandan nasl radyonun yannda arama yapmalsnz.
etkilendiini grnz. Televizyonda ve radyo da hrt ve karncalanma
meydana geldiini gzlemleyiniz
ok hassas elektronik elemanlarn (uaklarda,
otobslerde) bozulmasna neden olan deiik uyar
tabelalarnda gzlemleyebilirsiniz
Uzun sre cep telefonunun kulakta tutulmasnn, tpk
mikro dalga frnn ierisine konulan yemei piirmesi
gibi beyni piirdiini ve insan salna zararl etkisi
olduunu deiik yaynlardan gzlemleyebilirsiniz.
Sulu zeltili bir pil Pil dzenei iin iki elektrot, bir plastik kapta bir
yapmak iin gerekli miktar su, balant iin krokodil kablolar ve bir anahtar
malzemeleri hazrlaynz. temin etmekle ie balayabilirsiniz. zelti iin iki
orba ka tuz ve lm yapmak iin bir voltmetre
temin etmeyi de unutmamalsnz.
Elektrot olarak bakr ve inko kullanabilirsiniz.
Suya tuz kartrmadan, Elektrotlar birbirlerine demeyecek ekilde suya
dzenei kurun ve daldrabilirsiniz.
elektrotlarn ularndaki Voltmetrenin lme kademesini ayarlamay
gerilimi (emk) ln. bilmiyorsanz retmeninizden yardm alabilirsiniz.
Voltmetrenin sfr Voltmetrenin devreye paralel balandn hatrlayn
deerini gsterdiini Krokodil kablolarn birer ularn elektrotlara dier
gzlemleyiniz. ularn da voltmetrenin ularna balayarak
voltmetrenin gsterdii deeri okuyabilirsiniz.
Suya tuz ekleyerek Elektrotlar sudan alarak iki orba ka tuzu suya
dzenei tekrar kurun ve ilave edip iyice eriyene kadar kartrabilirsiniz.
voltmetrenin bir deer Elektrotlar tekrar suya (zeltiye) daldrp balantlar
gsterdiini yapabilir ve voltmetrenin bir deer gsterdiini
gzlemleyiniz. grebilirsiniz.
107
KONTROL LSTES

deerlendiriniz.

Lamba devresini kurdunuz mu?
Devreyi altrmadan nce lamba ve donanmlarnn
scaklklarn kontrol ettiniz mi?
Devreyi altrdktan sonra etrafn aydnladn grdnz m?
Bir sre bekledikten sonra devreyi durdurup elemanlarn
scakln kontrol ettiniz mi?
Lambann hem k hem de s yaydn, devre elemanlarnn
sndn gzlemlediniz mi?
Bir zil devresi kurdunuz mu?
Devre akken pusulann, zilin elektromknatsndan
etkilenmediini gzlemlediniz mi?
Devre kapalyken, pusulann elektromknatsn manyetik
alanndan etkilendiini gzlemlediniz mi?
Bir doal mknats buldunuz mu?
Etrafna demir tozlar serdiniz mi?
Mknats etrafndaki manyetik alann kuvvet izgileri ile
ekillenen izgileri grdnz m?
Cep telefonu ile televizyonun yannda arama yaptnz m?
Telefonun yayd elektromanyetik dalgalarn grnt ve sesi
bozduunu grdnz m?
ki metal ubuk bulunan kap ierisine saf su doldurunuz mu?
Kapta sadece su varken elektotlarn gerilimlerini ltnz m?
Voltmetrenin sfr deerini gsterdiini grdnz m?
Elektrotlar sudan aldktan sonra suya tuz ekleyip eriyene kadar
kartrdnz m?
Elektrotlar zeltiye yerletirip balantlar yaptnz m?
Elektrotlarn ularndaki gerilimi ltnz m?
Voltmetrenin bir deer gsterdiini grdnz m?
DEERLENDRME

108
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1. Aadakilerden hangisi akmn eitlerinden deildir?

A) Dzgn doru akm B) Deiken doru akm
C) Alternatif akm D) Kark akm
2. Aadaki makinelerden hangisi elektrik akmnn s etkisi prensibi ile almaz?

A) Frn B) Radyo C) Elektrikli ocak D) t
3. Aada, iletken atomlarnn son yrngelerindeki elektron saylar ile iletkenlik

kaliteleri arasnda eletirmeler yaplmtr.
I letken 1 elektron
II yi iletken 2 elektron
III ok iyi iletken 3 elektron
4 elektron
Yukardaki eletirmelerden hangisi yanltr?
A) I B) II C) III D) Hepsi
4. Aadakilerden hangisi elektrik akmn iletmez?

A) Bakr tel B) Alminyum tel C) Gm tel D) Naylon tel
5. Katlarda iletkenlik aadaki paracklarn hangisi ile gerekleir

A) Protonlar B) Son yrnge elektronlar
C) Herhangi bir yrngedeki elektronlar D) Ntronlar
6. Bir elektroliz devresindeki elektrolitik sv ierisinden akm geirilebilmesi iin

aadakilerden hangisinin olmas gerekir?
A) Kaynak B) Elektrotlar C) Elektrolit D) Hepsi
7. Aadakilerden hangisi gaz dolu bir tpn ierisinden elektrik akmnn geiini
etkilemez?
A) Elektrik alan B) Tpn bulunduu ortam
C) Is D) Basn
8. Bir devreden 1 saniyede geen yk miktar 1 kulondur. Buna gre devreden geen km
iddeti aadakilerden hangisidir?
A) 1 A B) 2 A C) 3 A D) 4 A
109
9. Aada akm eitlerine ilikin eletirmeler verilmitir.
I : Alternatif akm II: Dzgn III: Deiken IV: Alternatif akm

doru akm doru akm
Yukardaki eletirmelerden hangisi yanltr?
A) I B) II C) III D) IV
10. Elektrik akm, aadakilerden hangisinde s elde etmek iin kullanlmaz?

A) Frnlarda B) Tost makinelerinde
C) Elektrik motorlarnda D) tlerde
11. Aadaki aygtlardan hangisi, elektrik akmnn k etkisinden faydalanmak iin

tasarlanmamtr?
A) Neon lamba B) Fluoresan lamba
C) Elektrikli stc D) Akkor flemanl lamba
12. Aadaki seeneklerden hangisinde manyetik kuvvet izgilerinin bir zellii yanl
ifade edilmitir.
A) Manyetik kuvvet izgileri birbirlerini kesmezler.
B) Manyetik kuvvet izgileri S kutbundan N kutbuna dorudur.
C) Manyetik kuvvet izgileri btn maddelerden geerler.
D) Manyetik kuvvet izgileri ktklar ve girdikleri yzeyler diktirler.
13. Aadakilerden hangisi manyetik alann zararl etkilerinden biri deildir?

A) Yanl lmlere sebep olmas
B) Canllarda halsizlik ve yorgunlua sebep olmas
C) Manyetik maddeleri kendine ekmesi
D) Elektronik cihazlarn almasn olumsuz etkilemesi
14. Aadaki cihazlarn hangisinde elektromknats bulunmaz?

A) Motorlarda B) Trafolarda C) Rlelerde D) tlerde
15. Aadakilerden hangisi elektrolizin kullanm alanlarndan biri deildir?

A) Metallerin saflatrlmasnda B) Metalllerin kaplanmasnda
C) Metallerin sertletirilmesinde D) Metallerin bklmesinde
16. Aadaki ifadelerden hangisi pillerin alma prensibi bakmndan yanltr?

A) Elektrot ya da elektrotlarn boyutlar pilin gerilimini etkilemez.
B) Elektrolitin miktar pilin gerilimini etkilemez.
C) Seilen elektrolit ve elektrotlarn cinsi pilin gerilimini etkilemez.
D) Pilin gerilimi, pilin mrn etkilemez.
110
17. Aadakilerden hangisi elektrik akmndan korunma yollarndan biri deildir?
A) Nemli yerlerde de kuru yerlerde kullanlan tesisat malzemelerinden kullanmak
B) letkenleri yaltkan klflar iine almak
C) Gerekmedike enerji altnda almamak
D) Nemli yerlerde lastik eldiven ve izme giymek

18. ( )Svlarda iyonlarn akm tayabilmeleri iin ortamda bir kimyasal tepkimenin
olmas gerekir.
19. ( )Bir amper, birim zamanda geen 1 kulonluk yk miktardr.
20. ( )10 kA, 1.107 mAe eittir.
21. ( )Istc yapmnda zdirenci dk iletkenler kullanlr.
22. ( )Jul Kanununa gre, bir iletken telden elde edilecek s miktar, telden geen akma
ve geen akmn sresine baldr.
23. ( )Manyetik alanlar, ses ve grntnn iletiminde de kullanlr.
24. ( )Manyetik alanlar, grntleme teknolojilerinde kullanlmaz.
25. ( )Bir elektromknatsn ekim gc, bobinin sarm says ve nvesinin geirgenlik
kalitesine baldr.
26. ( )Bir atom uyarlnca bir elektronu yrnge sramas yapar. Enerjisi azalan elektron
eski yrngesine dnerken foton salar.
27. ( )Elektromknats, bobininden akm gemezken de bir demir parasn ekebilir.
28. ( )Televizyonun yanndayken cep telefonu alnca grntnn bozulmasnn nedeni

cep telefonundan yaylan elektromanyetik dalgalardr.
29. ( )Pillerin mrleri (kullanm sreleri), pili oluturan elektrolit ve elektrotun cinsine
bal deildir.
30. ( )Bir pilde kullanlan elektrolit ve elektrotun cinsi pilin gerilimini ve mrn,
bunlarn miktar ya da byklkleri ise pilin sadece mrn belirler.
31. ( )letkenlerin yaltkanlar, ksa devrelerde oluacak scakla dayanacak kadar iyi
yaltkan olmaldr.
111
32. Elektrik akm katlarda . elektronlar ve svlarda .. sayesinde

geekleir.
33. 250 mA .. Adir.
34. Direnci 100 ohm olan ve ebekeden 1 A akm eken bir t, 1 dakikada
kalorilik s enerjisi retir.
35. Bir alcdan 1 saniyede 624.1010 elektron yk gemise bu alcdan .. amperlik

akm gemitir.
36. Mknatsn manyetik alanndan etkilenmeyen maddelere olmayan

maddeler denir.
37. ebeke akmnn erisi eri eklindedir.
38. Faraday Kanununa gre bir elektroliz olaynda aa kan madde miktar, elektrolit
ierisinden geen yk (akm) miktar ile . orantldr.
DEERLENDRME

112
RENME FAALYET3
RENME FAALYET3
AMA
Elektrik akmnn tanmn yapabileceksiniz ve eitlerini reneceksiniz. Elektrik

akmnn maddelerin yapsna bal olarak nasl getiini reneceksiniz. Elektrik akmnn
etkilerini renecek ve bazlarn uygulayacaksnz.
ARATIRMA
Aada sralanan etkinlerden nasl yapacanz bilemedikleriniz olduunda
arkadalarnz, bykleriniz ya da retmenlerinizden yardm isteyebilirsiniz.
Elektrik akm hakknda bilgi toplaynz ve elektrik gerilimi ile ilikisini

aklamaya alnz.
Elektrik akmnn eitleri hakknda bilgi toplaynz.
Elektrik akm birimine kimin isminin verildiini aratrnz.
Elektriin etkilerini snflandrmaya alnz. (rnein, elektrik enerjisi
lambalarda a dntnden bu etkisine k etkisi diyebilirsiniz.)
Yaptnz snflandrmay arkadalarnznki ile karlatrnz.
Eninizin elektrik tesisatnda kullanlan kablo kesitlerinin nasl belirlendiini
aratrnz.
Bir elektrik motorunun nasl altn, ne iin ve nerelerde kullanldn
aratrnz.
Elektrolizin ne olduunu ve hangi amalarla kullanldna ilikin bilgi
toplayarak arkadalarnzla paylanz.
Piller hakknda bilgi toplaynz ve yaplarna gre pilleri karlatrnz.
Elektrik akmnn zararl etkilerini renerek bu etkilere kar alnacak
nlemleri aratrnz.
113
3.AKIM YOUNLUU
Akm suya benzetirsek, iletken telleri de su borularna benzetebiliriz. Bir su
borusunun yapld maddeye gre tayabilecei bir su miktar vardr. rnein kaln bir
metal borunun tad suyu ince bir metal boru tayamayp patlayabilir. te iletkenlerin de
yapldklar maddeye ve kesitlerine gre tayabilecekleri azami akm deerleri sz
konusudur.
3.1.Tanm ve Birimi
Akm younluu, bir iletkenin 1 mm2 lik kesitinden geen akm miktarna denir.
Bir iletkenin kesiti, iletkenin yarapnn karesi ve pi saysnn arpmyla bulunur ve
S = .r2 eklinde ifade edilir (ekil 71).
Akm younluundan, bir iletkenin tayabilecei azami akm bulmada faydalanlr.
I
Akm younluu J = eitlii ile bulunur.
S
Eitlikteki sembollerin anlam ve birimleri ise aadaki gibidir.
J : Akm younluu (A/mm2)

I : letkenden geen akm (A)
S : letkenin kesiti (mm2)
rnek: Kesiti 1.5 mm2 olan bir iletkenden 6 A geiyorsa bu iletkenin akm younluu
nedir?
Cevap: J = I / S = 6 / 1.5 = 4 A / mm2
S = .rr
letken kesiti
r
Yar ap
ekil 71: letken kesiti
114
3.2.Kesit ve Akm Younluuna Gre letkenden Geen Akm
Miktarnn Hesaplanmas
Hesaplamaya gemeden nce bir iletkenin kesitinden ne kastedildiini bilmek faydal
olabilir.
Bir iletkenin kesiti, o iletkenin 90 derecelik bir a ile kesildiinde kesilen yzeyinin
alanna denir (ekil 71).
rnek: Akm younluu 6.75 A/mm2 olan 4 mm2 kesitindeki bir iletkenin
tayabilecei akm miktarn bulunuz.
Cevap: J = I / S eitliinden
I = J . S eitlii elde edilir.
I = 6.75 . 4 = 27 A bulunur.
Akm younluunun iletken kesiti hesaplamasnda kullanldn biliyoruz. Bir

iletkenin kesitini belirlerken birok durumda sadece akm younluunu bilmek yeterli olmaz.
rnein iletken direnci scaklkla artmaktadr ve kesit hesabnda bunun da dikkate alnmas
gerekmektedir.
Anma 1. 2. 3.
kesiti Grup Grup Grup Aklamalar
mm2 A A A
1 1 1. Grup
0,75 -
3 6 Boru iinde ekilmi bir ya da birden fazla tek damarl
1 1 2iletkenler
1
2 6 0
1 2 2
1,5
6 0 5
2 2 3
2,5
1 7 4
2 3 4
4
7 6 5
3 4 5 2. Grup
6
5 7 7 Termoplastik klfl iletkenler, borulu iletkenler, kurun
4 6 7klfl iletkenler, plastik yaltkanl yass iletkenler, hareket
10
8 5 8 ettirilebilen iletkenler gibi ok damarl iletkenler
6 8 1
16
5 7 04
8 1 1
25
8 15 37
1 1 1
35
10 43 68
115
1 1 2
50
40 78 10
1 2 2
70
75 20 60
2 2 3
95
10 65 10
2 3 3 3. Grup
120
50 10 65 Havada ak olarak iletkenler arasnda en az iletken d
3 4ap kadar aklk bulunacak biimde ekilmi bir damarl
150 -
55 15 iletkenler ile balama tesisleri ve datm tablolarnda
4 4kullanlan bir damarl iletkenler
185 -
05 75
4 5
240 -
80 60
5 6
300 -
55 45
7
400 - -
70
8
500 - -
80
Tablo 8: Yaltlm bakr iletkenlerin 25 C ye kadar olan ortam scaklklarnda srekli olarak
tayabilecekleri yk akmlar
Bir iletkenin kesitinde dikkate alnacak etkenler, Elektrik Tesisleri ynetmeliinde
belirtilmitir. Kullanlacak iletkenlerin kesitleri, bu ynetmelikteki baz tablolardan alnan
deerlere gre yaplmaktadr.
Bu deerler, iletkenin cinsi, kullanlaca fiziksel ortam, yaltkann cinsi, ortam

scakl, alma akm vb. gibi farkl etkenlere gre belirlenmitir.
Tablo 8de 25 oC ye kadar ortam scaklnda kullanlacak yaltlm iletkenlerin

(bakr) kesitlerine gre tayabilecekleri azami akm deerleri grlmektedir.
Tablo 9da ise alc glerine gre kullanlmas gereken iletken kesitleri
grlmektedir.
Tesisattaki g (Watt) Akm (amper) Kablo kesiti (mm2)

0 -2200 10 1,5
2200 -3520 16 2,5
3520 -4400 20 4
4400 -7040 32 6
Tablo 9: Evimizdeki elektrikli cihazlar iin kullanlacak iletken kesiti

116
rnek: Bir duvarn iinde plastik boru ierisindeki bir iletkenin tayabilecei azami
akm miktar 16 Adr. Bu iletkenin kesiti ka mm2 olmaldr?
Cevap: Tablo 8e gre, kablomuz boru iinde ekildii iin 1. gruba girmektedir.
Tablonun 2. stunundan 16 deeri bulunur ve ayn satrda, 1. stundaki deer okunur.
Kullanlan kablonun kesiti 1.5 mm2 olmaldr.
rnek: Evinizdeki 3000 Wlk bir stc iin kullanlan telin kesiti en az ka mm2
olmaldr.
Cevap: Tablo 9 a baklarak g deerinin 1. stunda, hangi satrdaki deerlerin

arasnda olduu tespit edilir. Buna gre 1. stun ve 2. satr tespit edilerek 3.stundan ayn
satrdaki deer okunur. Istc iin kullanlabilecek en ince telin kesiti 2.5 mm2 dir.
117
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Bir devrenin akmn lmn yapnz.
Akm lmek iin 100 retmeninizin eliinde deney panolarndan

Wlk bir lamba devresi birindeki lamba devresini kullanabilirsiniz.
kurunuz. Ampermetrenin devreye seri balandn hatrlayn
Ampermetreniz kademeli ise ve hangi kademeyi
seeceinizi bilmiyorsanz, 1 Aden byk olmak
kaydyla 1 Ae en yakn kademeye alabilirsiniz
Ampermetrenin bir ucunu anahtarn kna dier
ucunu da lambann giriine balayabilirsiniz.
Devre akken Devreyi altrmadan ampermetrenin lt deeri
ampermetrenin sfr grebilirsiniz.
deerini gsterdiini Devre akken devreden akm gemedii iin
gzlemleyiniz. ampermetrenin sfr deerini gsterdiini
gzlemleyebilirsiniz.
Devreyi altrn ve Anahtar kapatarak devreyi altrabilirsiniz.
devrenin akmn ln. Ampermetrenin gsterdii deeri okuyabilirsiniz.
Ampermetrenin yaklak Ampermetrenin yaklak 0.45 Ai gsterdiini
0.45 Ai gsterdiini gzlemleyebilirsiniz.
gzlemleyiniz.
118
KONTROL LSTES

deerlendiriniz.

100 W lk bir lamba devresini kurdunuz mu?
Ampermetreyi devreye seri baladnz m?
Ampermetrenin lme kademesini doru setiniz mi?
Devre akken ampermetrenin 0 Ai gsterdiini grdnz m?
Anahtar kapatarak devreyi altrdnz m?
Ampermetrenin yaklak 0.45 Ai gsterdiini grdnz m?
Ampermetrenin gsterdii akm deerine gre kullanacamz
iletkenin kesitini hesapladnz m?
DEERLENDRME

119
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki iletken zelliklerinden hangisi bir iletkenin kesiti belirlenirken dikkate

alnmaz?
A) letkenden geecek azami akm deeri B) Kullanlaca ortamn scakl
C) letkenin yaltkan maddesinin cinsi D) letkenin yaltkan maddesinin rengi
2. Aada kesitleri verilen iletkenlerden en ok akm hangisi geirir?

A) 6 mm2 B) 4 mm2 C) 2,5 mm2 D) 1,5 mm2
3. Akm younluu 10 A/mm2 olan bir iletkenin kesiti 2,5 mm2dir. letkenin
geirebilecei azami akm miktar aadakilerden hangisidir?
A) 12.5 A B) 7.5 A C) 25 A D) 4 A
4. 1,5 mm2 kesitindeki bir iletkenden 15 A gemektedir. letkenin akm younluu

A) 22.5 A/mm2 B) 10 A/mm2 C) 16.5 A/mm2 D) 13.5 A/mm2
DEERLENDRME

120
RENME FAALYET4
RENME FAALYET4
AMA
Elektrik geriliminin ne olduunu ve nasl elde edildiini reneceksiniz. Gerilim elde

etme yntemlerinin avantaj ve dezavantajlarn kavrayacaksnz.
ARATIRMA
Aada sralanan etkinlerden nasl yapacanz bilemedikleriniz olduunda
arkadalarnz, bykleriniz ya da retmenlerinizden yardm talep edebilirsiniz.
Elektrik geriliminin tanmn arkadalarnzla paylanz.

Elektrik gerilimi elde etme yntemleri hakknda bilgi toplaynz.
Evimizde kullandmz elektrik enerjisinin hangi yolla retildiini aratrnz.
Gerilimin birimi olan voltun kimin ansna verildiini aratrnz.
4.ELEKTROMOTOR KUVVET (EMK) VE

GERLM
4.1.Gerilim retme Yntemleri
Gerilim retme yntemlerine elektrik enerjisi retiminde kullanlan kaynaklar
konusunda ksmen deinmitik. Orada, ebeke enerjisinin elde edilmesinde farkl enerji
kaynaklarndan nasl faydalanld grdk.
imdi, en bilindik yollarla elektrik enerjisinin nasl elde edildiine odaklanacaz.

Biliyorsunuz, elektrik enerjisi denince akla elektrik akm gelmekte. Elektrik akm ise
elektrik geriliminden kaynaklanmaktadr. yleyse biz herhangi bir yolla elektrik gerilimi
elde ettiimizde bunun anlam aslnda elektrik enerjisi rettiimizdir.
imdi elektrik gerilimini elde etme yntemlerine bakalm.
4.1.1.ndksiyon (manyetik alan) Yoluyla
Lenz Kanununa gre bir iletken, manyetik bir alan ierisinde hareket ettirilirse bu
iletkenin iki ucu arasnda potansiyel bir fark oluur. Ayn ekilde bir manyetik alan bir
iletkeni kesecek (grecek) ekilde hareket ettirilirse bu iletkende yine bir elektrik gerilimi
oluur.
121
Resim 26da mknats hareket ettirildiinde manyetik alann etkisi ile bobin atomlar
uyarlr. Bir elektrik alanndaki gibi manyetik alanda da serbest elektronlar bir ynde
harekete geerler. Bylece bobinin bir ucunda negatif, dier ucunda ise pozitif ykl atomlar
younlukta olur. letken ularndaki bu yk farkna elektrik gerilimi denir ve bu olaya da
indklenme denir. Bobin ular bir alc zerinden birletiinde bobinde indklenen (oluan)
bu gerilim, devreden akm dolatrr.
Bu ekilde indklenen gerilimin deeri iletkenin uzunluuna, manyetik alann

younluuna (iddetine) ve manyetik alann ya da iletkenin hareket hzna baldr.
Alan sabitken iletken hareket ettirildiinde ise iletkenin gerilimini, iletkenin hareket
hz belirler.
Bir iletkende indklenen gerilimin deeri (MKS birim sisteminde)
e = B. L. V forml ile bulunur.

Formldeki deikenlerin anlam ve birimleri aadaki gibidir.
e: letkende indklenen emk (V)

B: Manyetik ak younluu (weber/m2)
L: letkenin boyu (m)
V: letkenin hz (m/sn)
ayet iletkenin hareketi asal bir karakter tayorsa o zaman eitlik,
e = B. L. V.Sin eklini alr. rnein alternatrlerde gerilimin indklendii rotor

zerindeki iletkenler dairesel bir dn yaparlar. Dolaysyla da stator sarglarn 0-360
derecelerde kestiklerinden elde edilen gerilimin formu sinzoidal dir(renme Faaliyeti 2 -
ekil 62).
Sinzoidal gerilim elde etmenin dier bir yolu da sabit kutuplarn etkisindeki bir
iletkeni ya da iletken sarmlarn dndrmektir (ekil 3).
Normalde alternatrler ok kuvvetli elektromknatslara, ok sarml ve kaln tellere

sahiptirler. Bu ekilde yksek miktarlarda enerji retebilmektedirler. Alternatrler gibi
elektrik enerjisi reten dier elektrik makineleri de dinamolardr. Dinamolar doru akm
reten makinelerdir.
122
Hareket yn
Resim 26: Bir bobinde oluan gerilim (emk)

4.1.2.Kimyasal Etki Yoluyla
Elektrik enerjisinin, birtakm elektroliz dzenekleri ile (kimyasal tepkimeler sonucu)

elde edildiini biliyoruz.
Klasik pillerin yannda akler ve yakt pilleri ile de kimyasal etki yoluyla elektrik
enerjisi elde edilmektedir.
Pillerin Yaps ve almasna 2.3.4.2.Piller konusunda deinmitik. imdi de yakt

pilleri ve aklere bir gz atalm.
123
YAKIT PLLER
Yakt pillerinde elektroliz dzeneine uygun bir yaktn dahil edilmesi sz konusudur.
Yakt pilleri temiz ve verimli bir enerji kaynadr. Yakt olarak hidrojen bakmndan zengin
olan maddeler kullanlr. rnein doal gaz, petrol trevleri, sv propan ve gazlatrlm
kmr gibi fosil kkenli yaktlar veya etanol, metanol ya da hidrojen gibi yaktlar bu pillerde
kullanlabilir.
Yakt pilleri, temiz enerji retimi ve yksek verimleri ile enerji tasarrufu salayan bir
g kayna olarak kullanmlar gittike yaygnlamaktadr.
AKLER
Akler, alma prensibi olarak nerdeyse bir pilden farkszdr. Ak eitleri ve

gerilimleri yap ve kullanm amalarna gre farkllk gstermektedir. Ancak genellikle sulu
12 Vluk akler kullanld iin biz de bu akler zerinde duracaz.
Buon kapa
Buon
Kutup
hcre balants
Kutup k
Balant kprs
Yekpare kutu
Bir pil hcresi
Pozitif plaka
Negatif plaka
Resim 27: Aknn yaps

Aklerde elektrolit olarak kurun slfat (PbSO4) kullanlmaktadr. Akler pillerden
farkl olarak bnyelerinde alt adet pil (hcre) bulundururlar. eride seri balanan her bir
hcrenin potansiyel fark 2 volt olmak zere, toplamda (darya karlan kutuplarda) 12
Vluk bir potansiyel fark salamaktadrlar.
Elektrotlar, aralarnda delikli ayrclar bulunan ve i ie gemi ok sayda kurun

(Pb) ve kurun dioksit (PbO2) plakadan olumutur (Resim 27) .
ok sayda plaka kullanlmasnn nedeni hem birden fazla pil elde etmek hem de
elektrolit ile temas yzeyini arttrarak daha fazla enerji elde edebilmektir. Ayrca 2er
124
voltluk alt ayr pil dzenei birbirlerine seri balanarak ak ularndan 12 V elde
edilmektedir.
Aknn alt hcreden olutuunu sylemitik imdi ak boalrken ve dolarken,

sadece bir hcrede gerekleen kimyasal reaksiyonlara bakalm (Btn hcrelerde ayn olay
gereklemektedir.).
AKNN DEARJI:
Ak ular bir alc zerinden birletirildiinde kurun ve kurun dioksit plakalar

arasndaki potansiyel fark nedeniyle kurun plakann atomlarndan elektron koparlarak
(atom bana iki elektron) elektronlar kurun dioksit plakasna ekilir. Bu anda kurun
atomlar Pb+2 eklinde iyon durumuna geerek -2 deerlikli slfat iyonlar (SO4-2) ile
birleerek kurun slfat (PbSO4) olutururlar.
Kurun dioksit (PbO2) plakasna gelen elektronlardan her biri, bir oksijen atomuna
geer. Her bir oksijen atomu kurun atomlarndan birer elektron alarak -2 deerlikli iyon
durumuna geerler. -2 deerlikli oksijen iyonlar elektrolitteki +2 deerlikli hidrojen iyonlar
ile su (H2O) olutururlar. Ayn zamanda oksijen atomlarnn ayrmasyla +2 deerlik
kazanan kurun atomlar da elektrottan koparak elektrolit ierisindeki -2 deerlikli slfat
iyonlar (SO4-2) ile birleerek kurun slfat (PbSO4) olutururlar.
Bu ekilde devrede kurun elektrottan kurun dioksit elektroda doru bir elektron ak
gerekleir.
AKNN ARJI:
Boalm olan batarya bir doru akm kaynana balanp dearj akmna ters ynde
bir arj akm geirilirse pozitif ve negatif plakalardaki kurun slfat ayrr. Aknn
dearjnda gerekleen tepkimeler tersine ilemeye balar.
Akye balanan g kaynann eksi ucu kurun elektroda elektron yolladka

elektrolitteki kurun slfat, kurun (Pb+2) ve slfat (SO4-2) eklinde paralanr ve kurun
iyonlar elektron kaybeden elektrotla birleerek ntr hale gelirler. Kaynan art ucu kurun
dioksitten elektron ektike su da iki hidrojen (H+) ve bir oksijen (O-2) eklinde iyonlarna
ayrlr. Ayn zamanda PbSO4, Pb+2 ve SO4-2 eklinde iyonlarna ayrlr. Bunun nedeni kurun
dioksit plakann pozitif yklenmesidir. Sudan paralanan her iki oksijen iyonu ve kurun
slfattan paralanan bir kurun iyonu birleirler kurun dioksit (PbO2-2) iyonunu olutururlar.
Bu iyonlar pozitif ykl plaka ile birleerek ntr hale gelirler.
Bu tepkimeler olmaya devam ettike kurun plakada kurun ve kurundioksit plakada

ise kurundioksit depolanacak ve ak arj olacak yani dolacaktr.
125
4.1.3.Is Yoluyla
letkenler stldklarnda, iletken madde atomlarnn elektronlarnda bir hareketlenme

meydana gelir. letken maddesinin scaklk katsaysna gre bu hareketin miktar az ya da
ok olabilir.
ki farkl metalin (iletkenin) birer ular birletirilip birleim noktas stldnda

scaklk miktarna bal olarak iletkenlerin botaki ularndan mili voltlar seviyesinde bir
gerilim elde edilir (ekil 72). Bu gerilimin deeri kullanlan iletkenlerin cinsine ve birleim
yzeyinin snma miktarna baldr. Farkl iki metal ya da metal alamlarndan oluan bu
elemana termokupl ya da sl ift denmektedir.
ekil 72: Termokuplun yaps
Termokuplun yapmnda genellikle bakr, demir, konstantan, platin, mangan, nikel

gibi metaller ve bunlarn alamlar kullanlr.
Resim 28: Basit bir termokupl uygulamas
Termokupllar genellikle s kontrol devrelerinde ve scaklk lmnde kullanlrlar.

Resim 28de basit bir termokupl uygulamas ve Resim 29da ise eitli termokupllar
grlmektedir.
126
Resim 29: eitli termokupllar
Metallerin birleim yerlerinin stlmas ile elektrik gerilimi elde edildii gibi yar
iletkenlerin stlmas ile de gerilim elde edilebilmektedir.
Bir yariletken termik rete, aslnda bir sonraki konuda ele alacamz bir fotopilin
uyarlanm halidir. Bu elemanlarn fotopiller den fark, s toplayan bir katman sayesinde
daha verimli olmalardr. Ksaca bir termik rete, bir fotopil den daha fazla enerji retir.
Bir N (Negatif) ve bir P (Pozitif) olmak zere iki yar iletkenin birleim yzeyleri
stldnda yar iletkenin ularnda bir gerilim oluur (ekil 73). Bu gerilimin deeri ok
kktr ve yariletken elemanlar seri balanarak gerilim deeri arttrlr. Seri bal bloklarn
paralel balanmas ile de akm kapasitesi arttrlr.
127
Scak
yzey
Souk
yzey
ekil 73: Termik pil hcresi
Yariletken termik gerilim retelerine termo fotovoltaik pil denir. Ksaca termo
fotopil ya da termo pil de diyebiliriz. Bir termopil, ekil 73te grld gibi P ve N tipi
yariletkenlerin birletirilmesi ile elde edilmekte ve sya dayankl bir stma levhas ve bir
de souma levhas ihtiva etmektedirler. Bir termopilin stma yzeyi stldnda pil
ularnda bir gerilim art olur.
Resim 30: Bir termopil uygulamas
Termo piller scaklk lmnde kullanld gibi s kontrol devrelerinde ve kk

gl devrelerin beslenmesinde de kullanlabilir. Esas kullanm amac ise yariletken
hcrelerin seri ve paralel balanarak yksek miktarlarda enerji elde etmektir.
128
4.1.4.Ik yoluyla
Daha nce foto pillerden bahsetmitik. Foto pillere k pili ya da gne pili de
denmektedir.
Fotopiller k enerjisini elektrik enerjisine dntren yar iletkenlerdir.
Yariletken maddeler, atomlarnn son yrngesinde drt elektron bulunduran

maddelerdir.
Yariletkenlerin temel malzemesi P (pozitif) ve N (negatif) yapdaki maddelerdir.
P ya da N tipi maddeleri, silisyum (S) ve germanyum (Ge) gibi kristal yapdaki yar
iletkenlere katk maddeleri eklenerek elde edilirler.
Elde edilen maddenin P ya da N tipi olmas katk maddesine baldr.
rnein silisyum maddeye bir miktar fosfor (P) kartrlmsa, atomlarnn son
yrngesinde be elektronu bulunan fosforun bir elektronu akta kalacaktr. Akta kalan bu
elektron serbest haldedir. Elde edilen bu maddeye negatif madde ya da N tipi madde
denmektedir.
ayet silisyuma bir miktar Bor (B) kartrlrsa elde edilen madde pozitif madde ya da
P tipi madde olacaktr. Bor, silisyumla kristal bir yap ile birleince bir elektron eksiklii
ortaya kmaktadr. nk bor atomlarnn son yrngelerinde elektron vardr.
N tipi
silisyu
m
Birleme
yzeyi
P tipi
silisyu
m
ekil 74: Silisyum yariletkenin atom dizili
Bir yariletken eleman, P ve N olmak zere en az iki plakadan oluur. ekil 74te
silisyumdan yaplm bir yariletken elemann kristal yaps grlmektedir.
129
N tipi
silisyum
NPtipi
silisyum
ekil 75: Fotopilin yaps ve almas
Fotopiller de bir N ve bir P tipi maddeden oluan yariletkenlerdir. ekil 75te

grld gibi k fotopilin birleim yzeyine drldnde, P ve N tipi plakalar arasnda
bir elektrik alan oluur. Fotopilin ular bir alc zerinden birletirildiinde ise N tipi
plakadan P tipi plakaya doru bir elektron ak olur ve alc alr.
Hcre Modl Dizi

ekil 76: Fotopil
Bir fotopil hcresinden elde edilen gerilim ok dktr. Bu nedenle fotopiller seri
balanarak istenilen gerilim elde edilebilir. Elde edilen fotopil enerjisi ile yksek gl bir
alc altrlaca zaman, ok sayda seri bal fotopil bloklar paralel balanarak sistemin
akm kapasitesi arttrlr. (ekil 76)
Fotopiller temiz enerji kaynaklardr. Buna karn verimleri % 10 - % 20 civarndadr

ve ekonomik olarak ok cazip deildirler.
130
4.1.5.Srtnme Yoluyla
ki cisim birbirlerine srtldnde, cisimlerin atomlarnn kinetik enerjileri artar.

Bylece pozitif ykler bir cisimde, negatif ykler ise dier cisimde birikerek aralarnda bir
gerilim oluur.
Resim 31: Van de Graaf Jeneratr
Statik elektrikle gerilim elde etmenin en bilinen rnei, Van de Graaf jeneratrleridir
(Resim 31).
Bu jeneratrler, yaltkan bir madde ile iletken bir maddenin srtnmesi ile oluan zt
yklerin iki farkl iletkende toplanmas esasna gre alrlar.
Srtnme yoluyla elde edilen gerilimin bykl, srtnen maddelerin cinsi,

srtnme yzeylerinin bykl ve srtnme hzna (iddetine) baldr.
4.1.6.Kristal Deformasyon Yoluyla
Kristal yapl quartz, turmalin gibi maddelere basn uygulannca basncn uyguland
yzeylerden elektrik gerilimi elde edilir.
Bir kristal maddeye basn uygulannca, kristal kafesi esner ve kristal yapdaki zt iyon
ykleri basn yzeylerine toplanr. Basn ortadan kalktktan bir sre sonra kristal kafes eski
eklini alr ve yk dalm normale dner. Yani yzeyler arasndaki potansiyel fark sfr
olur.
Bu nedenle kristal yalnzca deformasyona urad zamanlarda yani basncn

etkisindeyken gerilim retir.
131
Resim 32: Piezo elektrik ile bir ledin almas
Kristal deformasyon ile elde edilen elektrik enerjisine piezo elektrik de denmektedir.
Resim 32de bir piezo elektrik devresi grlmektedir. Resimdeki kristal, parmakla basn
uygulannca bir ledi altrabilecek kadar elektrik enerjisi retebilmektedir.
Kristaller akmaklarda gerilim kayna olarak kullanlrken, elektronik devrelerde

osilatr olarak kullanlmaktadr. Mesafe lmleri, akustik testler, basn lm ve kontrol
gibi ilerde de kullanlmaktadrlar. Ayrca ses devrelerinde mikrofon olarak da
kullanlmaktadrlar.
Kristallerden elektrik akm geirilince, akmn formuna bal olarak kristallerde

titreimler gerekleir. Bu zelliinden faydalanlarak kk boyutlu hoparlrler
yaplmaktadr. Bu hoparlrleri hem gleri, hem de kendileri kk olduu iin kk gl
cihazlarda (rnein cep telefonlar) kullanlmaktadr.
4.2.Elektromotor Kuvvet (Emk)

Elektromotor kuvveti, bir devreden yk akn salayan bir kaynan ular arasndaki
potansiyel farktr.
Elektromotor kuvvet, ksaca emk eklinde ifade edilir ve E ile gsterilir.
4.2.1.Emkin Elde Edilmesi
Emk, pil, ak, dinamo, alternatr vb. elektrik enerjisi kaynaklar ile elde edilir. Daha
geni bilgi iin 4.1.Gerilim retme Yntemleri konusuna bakabilirsiniz.
4.2.2.Emk ve Gerilim Tanm ve Arasndaki Fark
Emk ksaca, devre akken kaynan ular arasndaki potansiyel farka denir. Gerilim
ise her hangi iki noktann potansiyelleri arasndaki farka denir.
132
rnein, bir devrede bir alcnn ular arasndaki potansiyel farka emk denmez, nk
emk kaynak ular arasndaki potansiyel farktr. Bir alcnn ular arasndaki potansiyel
farka gerilim denir. alan bir devrede kaynan ularna baladmz bir voltmetre,
kaynan emksini deil, kaynan gerilimini lebilir.
Bir kaynan bota ve yklyken gerilimleri farkldr. Bunun nedeni, kaynak devreye
akm verirken enerjinin bir ksmnn kaynakta harcanmasdr.
ekil 77: Devrenin emksi
ekil 78: Devrenin gerilimi
ekil 77de devre ak olduu iin kaynan (pilin) emksi llebilir. ekil 78de ise
kaynan emksi llemez nk emknin bir ksm pilin iindeki kimyasal tepkimeler iin
harcanmaktadr. Bu durumda voltmetre kaynan gerilimini gstermektedir.
Buna gre alan bir devrede, emk ile gerilim iin aadaki eitlik yazlabilir.
Emk = kaynakta den gerilim + kaynak ularndaki gerilim
133
4.2.3.Emk ve Gerilimin Birimi
Hatrlayacak olursak, emk E ile ve gerilim de U ile gsterilmekteydi. Emknin ve

gerilimin birimi volttur. Volt, V harfi ile gsterilir.
Emk ya da gerilim voltmetre ile llr. ekil 77de grld gibi voltmetre devreye
paralel balanr.
4.2.4.Ast, st Katlar ve evrimleri
Gerilimin ast ve st katlar da akm da olduu gibi biner biner byr ve biner biner
klr.
1/(1000.1000) = 0.000001 = MV
Say iki kere bine blnyor.
1/1000 = 0.001 = 1.10-3 kV
Say bir kere bine blnyor.
1 Volt
1000 = 1.103 mA
Say bir kere binle arplyor.
1000.1000 = 1000000 = 1.106 V
Say iki kere binle arplyor.
Tablo 10: Gerilimin ast ve st katlar
rnekler:
500 V = 500 / 1000 = 0.5 mV
500 V = (500 / 1000) / 1000 = 0.0005 mV = 5-4 V
250 kV = 250 / 1000 = 0.25 MV
250 kV = 250 . (1000 . 1000) =250000000 = 25.10+7 mV
134
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Farkl ekillerde gerilim elde etmeyi inceleyiniz.
Manyetik alan ile gerilim Manyetik alan ile gerilim elde etmek iin deney
elde etmek iin bir devre setinizdeki alternatr kullanabilirsiniz.
kurunuz.
Alternatrn ularna Voltmetreyi alternatr ularna paralel balayabilir,
voltmetreyi balaynz ve voltmetrenin 0 Vu gsterdiini gzlemleyebilirsiniz.
voltmetreden 0 V deerini
okuyunuz.
Kolu farkl hzlarda Bir iletkende indklenen gerilimin alann gcne ve
evirerek voltmetrenin iletkenin boyuna bal olduu gibi iletkenin hareket
gsterdii deerleri hzna da bal olduunu hatrlaynz.
gzlemleyiniz. Alternatrn kolunu farkl hzlarda evirebilir, her
defasnda farkl deerleri gsterdiini grebilirsiniz.
Kolu evirmeyi brakn ve Kolu evirme ilemini sonlandrabilir ve alternatr
voltmetrenin 0 Vu dnmyorken, ularnda gerilim indklemediini
gsterdiini gzlemleyiniz. voltmetrenin gsterdii sfr deerinden
anlayabilirsiniz.
Bir pil dzenei kurunuz ve Bunun iin nc uygulama faaliyetinden
ularndaki gerilimi yararlanabilirsiniz.
lnz.
Is yoluyla gerilim elde Termokupl temini konusunda retmeninizden
etmek iin bir termokupl yardm alabilirsiniz.
hazrlaynz.
Termokuplun ularna lme alan kk olan bir voltmetre kullanrsanz,
voltmetre balayarak 0 V gerilimdeki deiimi daha iyi grebilirsiniz.
deerini okuyunuz. Bu konuda retmeninizden yardm alabilirsiniz
Voltmetreyi termokupl ularna paralel
baladnzda voltmetreden 0 V deerini okursunuz.
Bunun nedeni termokuplun henz souk olmasdr.
Termokuplun bileim Termokupl yzeyini bir akmakla ya da bir havya ile
yzeyini starak gsterdii stabilirsiniz.
deeri okuyunuz. Termokupl sndka ularndaki gerilimin arttn
voltmetreden takip edebilirsiniz.
Ik yoluyla gerilim elde Bu faaliyet iin bir nceki faaliyetteki (s yoluyla
ediniz. gerilim elde etme) aamalar takip edebilirsiniz
Yalnzca termokupl yerine bir fotopil ve s kayna
yerine bir k kullanarak fotopilin ularndaki
gerilimi, voltmetreden grebilirsiniz.
Srtnme yoluyla gerilim Bu faaliyet iin ebonit bir ubuk veya tarak ile yn
elde ediniz. kuma temin edebilirsiniz.

Kristal deformasyon Kristali bir elektronikiden temin edebilirsiniz.
yoluyla gerilim elde etmek
135
iin bir devre hazrlaynz.
Kristalin ularna bir Kristalin ularna lme alan dar olan bir voltmetre
voltmetre balaynz. balayarak gerilim deiimlerini daha iyi
gzlemleyebilirsiniz.
Voltmetrenin 0 Vu Kristale basn uygulamazken ularndaki gerilimin 0
gsterdiini gzlemleyiniz. V olduunu voltmetrenin gsterdii deerden
anlayabilirsiniz.
Kristale parmanzla farkl Kristale parmanzla dokunarak voltmetrenin
iddetlerde basn gsterdii deerdeki deiimi gzlemleyebilirsiniz
uygulayarak ularndaki Kristale parmanzla daha ok basn
gerilim deiimlerini uyguladnzda voltmetrenin bir nceki
gzlemleyiniz. denemenizden daha fazla deer gsterdiini
gzleyebilirsiniz.
Bir kristalin geriliminin, uygulanan basn ile doru
orantl olduunu hatrlaynz.
136
KONTROL LSTES

deerlendiriniz.

Manyetik alan ile gerilim elde etmek iin doru akm motoru
kullanarak bir devre kurdunuz mu?
Doru akm motoru dnmyorken ularndaki gerilimin 0 V
olduunu grdnz m?
Doru akm motoru ularndaki gerilimin, doru akm motoru
yava dndrrken daha az, daha hzl dndrrken daha ok
olduunu grdnz m?
Doru akm motorunun dnmesi durduunda ularndaki
gerilimin 0 V olduunu grdnz m?
Bir termokupl devresi kurdunuz mu?
Termokupl soukken ularndaki gerilimin 0 V olduunu
grdnz m?
Termokupl sndka ularndaki gerilimin arttn grdnz
m?
eitli ebatlarda ve gerilim deerlerinde piler buldunuz mu?
Bu pillerin ularndaki gerilim deerlerini l aleti ile ltnz m?
Bir fotopil devresi kurdunuz mu?
Fotopilin ularna uyguladnz k miktarn artrdka
ularndaki gerilimin arttn grdnz m?
Yn kuma ile ebonit (plastik) bir ubuk edindiniz mi?
Yn kuma ile ebonit (plastik) ubuu birbirine srttnz m?
Ebonit ubuun paralanm kt paracklarn kendisine
ektiini grdnz m?
Bir kristal devresi kurdunuz mu?
Kristale basn uygulanmazken ularndaki gerilimin 0 V
olduunu grdnz m?
Kristale uyguladnz basn arttka ularndaki gerilimin de
arttn grdnz m?
DEERLENDRME

137
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
.Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Bir iletkende indklenen gerilimin deeri aadakilerden hangisine bal deildir?

A) letkenin boyuna B) letkenin hareket hzna
C) letkeni etkiyen alann iddetine D) letkenin kesitine
2. Akler neden ok hcreli yaplrlar?

A) Gerilimi artrmak iin B) Enerji miktarn artrmak iin
C) Akm artrmak iin D) Hibiri
3. Aklerde bir hcrede ok sayda elektrot kullanlmasnn sebebi aadakilerden

hangisidir?
A) Gerilimi artrmak iin B) Enerji miktarn artrmak iin
C) Akm drmek iin D) Hibiri
4. Bir pilin gerilimi aadakilerden hangisine bal deildir?

A) Elektrolitin cinsine B) Elektrotun cinsine
C) Elektrotlarn byklne D) Ortamn erime ve osmotik basncna
5. Bir termokupulun botaki ularndan elde edilen gerilimin miktar aadakilerden

hangisine bal deildir?
A) letkenlerin cinsine B) Birleim yzeyinin byklne
C) Birleim yzeyine uygulanan sya D) letkenlerin rengine
6. Aadaki yariletken madde birleimlerinden hangisi ile bir termopil elde edilebilir?
A) P-P birleimi B) P-N birleimi C) N-N birleimi D) Hibiri
7. I. Scaklk lm
II. Is kontrol
III. Byk gl alclarn beslenmesi
Yukardakilerden hangisi termokupllarn kullanm alanlarndan deildir?

A) I B) II C) III D) Hepsi
8. Bir fotopil yapm iin kullanlacak maddelerin son yrnge elektron saylar
aadakilerden hangisi olamaz?
A) 6 B) 5 C) 4 D) 3
9. Aadakilerden hangisi piezo elektriin kullanm amalarndan biri deildir?

A) Mesafe lm B) Basn lm
C) Osilatr devreleri D) Dorultma devreleri
138
10. ( )Bir iletken, bir manyetik alanla ayn ynde ve ayn hzla hareket ettirilirse iletken
ularnda gerilim oluur.
11. ( )Aklerde bir elektrotun tek bir metal yerine birbirine balanm ok sayda
metalden yaplmasnn nedeni, aklerden uzun sre elektrik enerjisi alabilmektir.
12. ( )Ayn malzemelerden yaplm iki pilden, byk hacimli olan ile kk hacimli
olan arasnda, ayn gteki alclar besleme sreleri bakmndan bir fark yoktur.
13. ( )Emk ve gerilimin birimi Adir.
14. ( )Bir devrede kaynan ularna bal bir voltmetre, devre akken kaynan
emksini gsterir. Devre kapalyken de kaynan gerilimini gsterir.
15. 12 Vluk akler, 6 hcreden oluuyorsa her bir hcrenin gerilimi . Vtur.
16. Termokupllar, s kontrol devrelerinde . lmnde kullanlrlar.
17. Pozitif yariletken bir madde elde edebilmek iin son yrnge elektron saylar drt
olan maddelere, son yrnge elektron saylar olan maddeler eklemek
gerekir.
18. Bir piezo elektrik kristali, ses dalgalarnn enerjisini elektrik enerjisine
dntrebilecei iin bir ses devresinde olarak kullanlabilir.
19. Bir alcnn ularna bal bir voltmetre alc ularndaki . gsterir.
139
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI
1 C
2 C
3 B
4 B
5 A
6 B
7 C
8 A
9 C
10 D
11 D
12 D
13 Y
14 Y
15 D
16 D
17 Y
18 Y
19 Y
20 D
21 NKLEER
22 GELGT
23 LETKEN
24 8
25 POTANSYEL
26 MEK
27 VOLTMETRE
28 KAPANIR-AILIR
29 YONZE
30 TOPRAK
140
RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 B
3 C
4 D
5 B
6 D
7 B
8 A
9 A
10 C
11 C
12 B
13 C
14 D
15 D
16 C
17 A
18 D
19 D
20 D
21 Y
22 D
23 D
24 Y
25 D
26 D
27 Y
28 D
29 Y
30 D
31 D
32 SEBEST-YONLAR
33 0.25
34 144
35 MKRO
36 MANYETK
37 SNSODAL
38 DORU
141
1 D
2 A
3 C
4 B
1 D
2 A
3 B
4 C
5 D
6 B
7 C
8 A
9 D
10 Y
11 D
12 Y
13 Y
14 D
15 2
16 ISI (SICAKLIK)
17 3
18 MKROFON
19 GERLM
142
KAYNAKA
KAYNAKA
KARA Sadk, Elektrik Elektronik Rehberi, Ufuk Kitap, Krtasiye, Yaynclk,
Kayseri, 2004
BAYRAK Mehmet, Temel Elektrik ve Manetizma, Atlas Yayn Datm,

stanbul, 2002
GVEN M. Emin, . Baha MARTI, smail COKUN, Elektroteknik Cilt-1,

MEB,stanbul, 1997
PENT, M. Adnan, Senkron Makinalar, Yksek Teknik retmen Matbaas,

Ankara, 1975
BADUR zdemir, Elektrik Kumanda Devreleri, Milli Eitim Genlik ve

Spor Bakanl Yaynlar, Ankara, 1978
RICHARDS, SEARS, WEHR, ZEMANSKY, Tercme: MAHSUNOLU R.

A. YALINER, Modern niversite Fizii, alayan Basmevi, stanbul, 1982
OUZ Necati, Muhittin GOKKAYA, Elektrik Makineleri I, Milli Eitim

Basmevi, stanbul, 1991
143

Cilt 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cilt 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

ALTERNATF AKIM ESASLARI

Elektrik enerjisi, evlerde ve i yerlerinde birok deiik ama iin kullanlabilen

Santrallerde retilen ve ehirlere, sanayi blgelerine insanlarn kullanm iin iletilen

Alternatif akm esaslar modlnde edineceiniz bilgiler, elektrik ve elektronik

ekil 1.1: Doru ve alternatif akm

ekil 1.2: Alternatif akm erileri

retim ve iletim avantajlarnn dnda alternatif akm kullanmda da baz avantajlara

1.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi

ekil 1.3: Manyetik alan iinde hareket eden iletken

1.3. Sins Dalgas

ekil 1.5: Sins dalgas

Birim emberde vektrn konumu (koordinat dzleminde x eksenine karlk gelir)

AI (derece) 0 30 45 60 90 180 270 360

ekil 1.6: Sins dalgasnda saykl

Frekans periyodun matematiksel tersi olarak ifade edilir:

rnek 1: T1 = 0,25 s periyoda sahip sinyalin frekans:

Alternatif gerilim santrallerde retilir ve insanlarn kullanm iin evlere ve i yerlerine

2 . f asal hz ifade eder.

1.3.6. Dalga Boyu

ekil 1.10: Sins dalgasnda dalga boyu

Elektromanyetik radyasyon ya da k serbest ortamda, k hzyla yani yaklak 3x

1.4.1. Ani deer

Akmn ani deeri:

Gerilimin ani deeri:

ekil 1.111: Sins dalgasnda ani deer

rnek 1: f 50 Hz frekansa sahip ve maksimum deeri Vm 220V A.C gerilimin

v Vm . sin t 220. sin(2 .50.2 / 100) 220. sin(2 ) 0V olarak bulunur.

360. f 360.50 18000

ekil 1.12: Sins dalgasnda maksimum deer

ekil 1.13: Sins dalgasnda Vpp ve Vp deerleri

ekil 1.14: Sins dalgasnda ortalama deer

ekil 1.15: Sins dalgasnda ortalama deer

ekil 1.14teki sadece pozitif alternansn ortalama deeri hesaplanacak olursa da

Vort 0,636.Vm 0,636.10 6,36V olarak bulunur.

1.4.4. Etkin Deer

ekil 1.16: Sins dalgasnda etkin (efektif) deer

rnein, ebeke gerilimi 220V denildiinde bu deer ebeke geriliminin etkin

Sins dalgasnn etkin deeri aadaki gibi hesaplanr:

Veff 0,707.Vm 0,707.10 7,07V

Diren zerinden geecek akmn RMS deeri ise;

Sins, kare ve gen dalgalarda etkin deer eitlikleri incelendiinde, byklk

Sins dalgasnda Veff 0,707.V p olduunu hatrlaynz.

ekil 1.17: gen ve kare dalgada etkin deerler

ekil 1.18: Vektr gsterimleri

ekil 1.19:: Sins dalgasnn vektrlerle gsterimi

Alternatif akm devrelerinde bobin ve kapasitrler faz farkna neden olurlar.

ekil 1.19da farkl sins sinyalinin vektrlerle gsterimi verilmitir. Sins

1.5.1. Sfr Faz

ekil 1.20: Sfr fazl sins sinyali

ekil 1.22: Geri fazl sins sinyali

1.5.4. Faz Fark

1.6. Alternatif Akmn Etkileri

Resim 1.3:: Bir ark frnnda ergitme ilemi

Endksiyon frnlarnda ise eitli dzeneklerle akmn frekans ykseltilir. Istlacak

Bobinden yksek frekansl akm geirilince malzemede indksiyon gerilimi oluur ve

1.6.2. Kimyasal Etkisi

Metallerin arlatrlmas, sertletirilmesi ya da kaplanmas ilemleri ise alternatif

Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi alternatif akm kimyasal olarak

1.6.3. Manyetik Etkisi

ternatif akm geirildiinde ise telin etrafnda srekli iddeti ve yn

Transformatrl uygulama devresi