JEZIK KAO KOMUNIKACIONI SISTEM I JEZINE FUNKCIJE

Jezik se esto definira kao sistem znakova koji slui za komunikaciju. Roman Jakobson
odreuje est jezinih funkcija:
1. Referencijalna funkcija (denotativna, kognitivna) odnosi se na predmet poruke. Ona je
najea funkcija svake poruke, budui da joj je u prvom planu prenoenje poruke.
Karakteriziraju je neutralna jezina sredstva, objektivnost, odsustvo emocionalno-
ekspresivnih elemenata, dominiraju forme treeg lica. Pr: Danas je u Sarajevu padala kia.
2. Ekspresivna (emotivna) funkcija oznaava usmjerenost na emitenta poruke. Ova funkcija
izraava govornikov subjektivni stav prema poruci, ona je usmjerena na izraavanje
govornikovih emocija. Pr: Toliko sam sretna da bih mogla pjevati na sav glas.
3. Konativna (apelativna) funkcija usmjerena je na primaoca poruke. U takvim sluajevima,
komunikacija, po pravilu, ima za cilj da na neki nain djeluje na primaoca, da apelira na
njegova osjeanja ili misli i da izazove odreenu reakciju. Pr: Dragi gledaoci, dobar dan!
4. Fatika funkcija usmjerena je na kontakt, tj. na kanal. Slui uspostavljanju, produenju ili
obustavljanju komunikacije (formule pozdravljanja, obiljeja poetka i kraja konverzacije),
provjeravanju ispravnosti kanala (uje li me?; Halo, halo; Slua li me?; Jedan-dva-tri...).
Fatika je funkcija dominatna u svakodnevnim situacijama kojima nije cilj razmjjena
informacija, ve prvenstveno odravanje komunikacije.
5. Metajezina funkcija oznaava usmjerenost poruke na kod. Ona je uvijek zastupljena u
iskazima u kojima uesnici u komunikacionom dogaaju provjeravaju da li upotrebljavaju isti
kod. Pr: ta podrazumijevate pod tim?
6. Poetska (estetska) funkcija definirana je kao usmjerenost poruke na samu sebe, pri emu
poruka prestaje biti sredstvo openja i postaje njegov cilj. Svojstvena je prije svega
knjievnoumjetnikim tekstovima, odnosno umjetnosti uope.
Uz ove funkcije ponekad se izdvaja ludika funkcija, funkcija igre, poigravanja jezikom, koja
je dosta zastupljena u razliitim anrovima od brojalica i zagonetki, od stripova i reklama do
svakodnnevnog govora i knjievnosti. Tipian primjer ludike funkcije jesu krialjke,
anagrami i premetaljke.

kod

kanal kanal

poiljalac primalac

poruka

referent

metajezina funkcija

ekspresivna (emotivna) fatika konativna

1
referencijalna

poetska
PRIRODNI JEZIK LINGVISTIKA STILISTIKA SEMIOTIKA

Lingvistika stilistika usmjerena je na prouavanje prirodnog ljudskog jezika kao sistema

znakova koji ima svoju strukturu, kao i svoje podsisteme (potkodove). Semiotika prouava
znakovne sisteme. Znakom se moe smatrati svaki predmet koji predstavlja (zamjenjuje,
izraava) neki drugi predmet (objekt).
Po klasifikaciji C. Peircea, jednog od osnivaa semiotike, znakovi se mogu podijeliti u tri tipa:
ikoniki, indeksiki i simboli (znakovi u uem smislu).
Ikone ili ikoniki znaci odlikuju se stvarnom slinou izmeu znaka i predmeta (otuda u ove
znakove spadaju slike, onomatopeje, dijagrami i slino).
Indeksi ili indikatori, tj. indeksiki znaci jesu znakovi koji nisu produkt ovjekovog djelovanja i
koji se sami javljaju u vezi sa svojim predmetom na osnovu stvarne veze, najee uzrono-
posljedine (poviena temperatura je tako indeks bolesti, dim je indeksiki znak za vatru,
gestovi upuivanja takoer su indeksi).
Znakovi u uem smislu odlikuju se nemotiviranou, tj. arbitrarnou; oni su stvar konvencije.
U ovu grupu spadaju znakovi prirodnog jezika, pisma, semaforski znakovi, matematiki
znakovi i slino. Simboli su, pak, motivirani znakovi, motivirani naknadno na osnovu slinosti
ili kontigviteta.
Semiotika se dijeli na tri dijela:
1. SEMANTIKA prouava odnos znaka prema predmetu (referentu);
2. SINTAKSA predmet joj je istraivanje odnosa meu znakovima;
3. PRAGMATIKA dio koji prouava odnos izmeu znakova i njihovih korisnika, tj. odnos
izmeu znaka i ovjeka.
Denotaciju ini znak po sebi, objektivno shvaen kao takav, dok konotaciju odnosno
konotativne vrijednosti podrazumijevaju sve dodatne, subjektivne vrijednosti vezane za
znak.
Po Girou znakovni sistemi se dijele na: logike, estetske i drutvene kodove.
Budui da znakovni sistemi ine bogatu i raznvrsnu skupinu, nije jednostavno klasificirati ih.
Razlikuju se logiki, estetski i drutveni kodovi (Giro, 1975).
Logiki kodovi obuhvataju:
a) paralingvistike kodove (u ovo spadaju razliite abecede, sistem glasova);
b) praktine kodove, signale signali za upozorenje, drumska signalizacija i sl.;
c) epistemoloke kodove to su nauni jezici (hemijski, matematiki, fiziki i drugi znakovi,
formule);
d) na kraju, mantike (ili divlja misao) kao sisteme znakova koje ukljuuju vjetine proricanja
tipa horoskopa, gledanja u olju, karte, grah ili slino.
Estetski kodovi vezani su za razliite umjetnosti i mitove, kod kojih je konotativna strana
znakova izuzetno izraena. Osim toga, u ovim znakovnim sistemima poetska/estetska
funkcija ima centralno mjesto. Moe se govoriti o postojanju semiotike teorije umjetnosti
uope, ali i o posebnim njenim granama o semiotici filma, teatra, knjievnosti.
Drutveni kodovi podrazumijevaju protokole, obrede, igre i mode.

STIL

Najopija definicija kae da je stil nain na koji se neto radi. Stil u jeziku prema tome bio bi
nain izraavanja odreenog sadraja, tanije, razliiti naini izraavanja istog sadraja. Pored
individualnog stila, koji je odlika svakog pojedinca i moe se ralizirati bilo pismeno bilo
usmeno, predmet stilistike svakako su i grupni stilovi shvaeni u najirem smislu.

2
Stilska markiranost i stilem

Osnovna jedinica lingvostilistike jeste stilem, shvaen kao ona jedinica koja nosi odreenu
stilsku informaciju. S obzirom na jezini nivo na kojem se realiziraju, stilemi se dijele na
grafostileme, fonostileme, leksikostileme, semanostileme, morfostileme, sintaksostileme i
tekstostileme. Elementarna podjela dijeli jezine jedinice na stilski neutralne i na stilski
markirane.

STILISTIKA: PRAVCI U STILISTICI

- impresionistika,
- strukturalistika,
- poststruralistika
(Birch, 1994.)

IMPRESIONISTIKA STILISTIKA: Ovaj se pravac odlikuje uvjerenjem da je podruje stilistike

knjievno djelo, tj. jezik knjievnog djela. Za stilistiare ove kole forma i sadraj dvije su
potpuno odvojene stvari, a analizirajui formu nekog djela oni pokuavaju dati vrijednosni
sud o tom djelu.
STRUKTURALNA LINGVISTIKA STILISTIKA: Posljednjih decenija 20. stoljea dominantna je
bila upravo ova stilistika kola. Njeni su predstavnici lingvisti-strukturalisti po vokaciji; oni
smatraju da se rigornozim lingvistikim tehnikama s jedne strane mogu dublje i i preciznije
analizirati knjievni tekstovi, odnosno odrediti njihov stil, a s druge strane mogu se analizirati
i svi drugi tipovi teksta, ne samo knjievni. Tako se lingvistika stilistika ovoga tipa bavi ili
jezikom knjievnih djela, jezikom nekog odreenog pisca ili ak neke grupe pisaca, ili se pak
bavi izdvajanjem i analiziranjem pojedinih tipova tekstova, bilo kao registara ili kao grupnih
stilova.
POSTSTRUKTURALNA STILISTIKA: Poststrukturalna stilistika nastala je u okrilju
poststrukturalne filozofije i teorije knjievnosti. U skladu sa ovim teorijama tekst se posmatra
u smislu dekonstrukcije, kao mjesto proizvoenja znaenja na interaktivan, dinamiki nain.
Kritizirajui strukturalnu stilistiku, predstavnici ovoga pravca postavljaju pitanje: ta dalje? U
tom smislu oni pokuavaju krenuti dalje od izoliranog teksta. U ovoj se koli polazi od
uvjerenja da je tekst mjesto za pregovaranje znaenja ('a site for the negotiation of
meanings'), te da znaenja proizilaze od odnosa prema drugim tekstovima i kontekstima.
Svaki tekst prema takvom shvaanju jeste dio procesa proizvoenja znaenja, a pod tim se
podrazumijeva dijalog sa drugim tekstovima, diskursima ili, kako to Derrida kae, svaki
tekst je maina sa viestrukim glavama za itanje drugih tekstova, gdje jedan tekst iitava
drugi (Derrida 1979: 107). Nijedan tekst nema jednom zauvijek dato i odreeno znaenje;
njegovo znaenje, tvrde ovi stilistiari, proizilazi iz njegovih sloenih intertekstualnih veza i
odnosa sa drugim tekstovima.

Ostali stilistiki pravci: deskriptivna i genetika stilistika, afektivna stilistika, stilistika

kodiranja i dekodiranja, kontrastivna stilistika, funkcionalna stilistika, feministika stilistika,
praktina stilistika, pragmatika stilistika (pragmastilistika), kognitivna stilistika.

RETORIKA I STILISTIKA

Stilistika se nerijetko smatra nasljednicom retorike ili, drugim rijeima, modernom

retorikom koja postupno utvruje svoj predmet, ciljeve i metode. (Guiraud 1964: 5).
Retorika je roena u antikoj Grkoj i u poetku je bila shvaena kao vjetina govornitva, to
3
znai da je bila vezana prije svega za sferu usmene upotrebe jezika. U to doba ona je za prve
sicilske retore bila, prije svega, vjetina uvjeravanja, iji je zadatak bio da usavrava tehiku
argumentacije. Postupno dolazi do potpunog preokreta: retorika se vezuje najvie za
ukraavanje govora (naroito knjievnog djela), dakle za poetsku funkciju jezika. Tako
koncipirana retorika u srednjem vijeku bila je jedna od sedam vjetina, a zajedno sa
gramatikom i dijalektikom inila je tri slobodne vjetine (artes liberales) ili trivium.
Jo iz antike retorike potie podjela retorike na pet dijelova: inventio (invencija) slui
pronalaenju teme, argumenata i dokaza; dispositio (dispozicija) odgovara pojmu
kompozicije; elocutio (elokucija) bavi se ukraavanjem iskaza, odnosno predstavlja teoriju
tropa i figura; actio (akcija) obrauje nain izlaganja, gestove, intonaciju i slino, dok peti dio,
memoria (pamenje) razvija mnemotehnike postupke.
Osim toga, dok je antika retorika insistirala na etinosti svakog govora, u srednjem vijeku
zanemaruje se taj zahtjev, tako da s vremenom sam naziv 'retorika' dobija negativnu
konotaciju, kao vjetina govora kojom se govornik slui da bi ubijedio recipijente u svoje
tvrdnje i onda kada one nisu istinite. Dispositio i inventio, zapravo su dva dijela retorike koja
se nisu uvijek jasno mogla razgraniiti, a zajednika im je podjela govora na pet dijelova:
uvod, prianje (naracija), tj. izlaganje predmeta, dokaz (argumentatio), pobijanje protivnikih
tvrdnji i zavretak, zakljuak (epilog).

RASLOJAVANJE JEZIKA JEZINO VARIRANJE

Jedna od prvih sistematinih i znanstveno utemeljenih teorija o tome da jezik nije jedinstven
i da se u zavisnosti od niza faktora raslojava na pojedine podsisteme (funkcionalne
varijante, kasnije funkcionalne stilove) obino se vezuje za Praki lingvistiki kruok i
njegove postulate. U naoj lingvistici ustalio se termin raslojavanje, mada nije najsretnije
izabran, budui da zapostavlja injenicu kako se istovremeno odvija i suprotan proces, proces
objedinjavanja tih podsistema u jezik (u jezini sistem). U anglosaksonskoj lingvistici
preovladava termin language variation (jezino varianje), koji ukazuje na injenicu da svi
jezici pokazuju unutarnju varijativnost (Akmajian, Demers: 1995, 259).
Polazei od razliitih kriterija, mogue je izdvojiti razliite tipove raslojavanja jezika. Prema
jednoj moguoj klasifikaciji razlikuju se etiri tipa raslojavanja jezika: socijalno, teritorijalno,
individualno, funkcionalno-stilsko. (Radovanovi 1986)
Orijentacija dananje stilistike prema prouavanju stila na planu diskursa uvjetuje
raznovrsnije kriterije za utvrivanje tipova raslojavanja jezika.

Socijalno raslojavanje jezika

Suprotstavljenost zamjenica vi/ti odlian je lakmus-test za tip odnosa izmeu sugovornika. Ti

zamjenica u obraanju obino se smatra znakom neformalnog stila, odnosno izrazom
familijarnog obraanja, dok se zamjenica vi definira kao izraz utivosti i distanciranosti, tj.
formalnog stila.
Na osnovu ovih injenica stilistiar/-ka moe ispitivati rasprostranjenost jedne od tri
varijante (ti/ti, vi/vi, vi/ti).
Razliite socijalne grupe takoer e se odlikovati razliitim varijetetima jezika, to se moe
pratiti na vie planova izmeu ostalog, moe se govoriti o stilovima pojedinih profesija, o
slengu i argou (tajnom govoru nekih grupa, npr. lopova, kriminalaca, narkomana). Danas
samo kao kuriozitet treba spomenuti nekad poznatu Marrovu hipotezu o tome da razliite
socijalne klase zapravo govore razliitim jezicima, tako da engleski radnik bolje razumije svog
kolegu iz tadanjeg SSSR-a nego svog gazdu, kapitalista. Ovakav apsurdan stav pokazuje da
4
su pojednostavljivanja, krajnosti i iskljuivosti uvijek opasne po nauno miljenje.
Moe se govoriti i o rodnom i o starosnom raslojavanju jezika. Rodno raslojavanje esto je
uvjetovano upravo postojanjem socijalnih uloga namijenjenih spolovima u odreenom
drutvu.
Kada je rije o starosnom raslojavanju jezika, onda se misli na to da u jednom trenutku u
jednoj jezinoj sredini postoji nekoliko generacija, iji se jezik u nekim aspektima razlikuje.
Djeiji govor takoer je bio predmet niza istraivanja, ali mogu se uoiti razlike izmeu
govora mladih, zatim vodee populacije, a uz to i starijih generacija. Tako se recimo uoava
da neki leksemi koji su bili argonski ili kolokvijalno markirani u mladosti sadanje generacije
starijih pripadaju sferi neutralne leksike u generaciji dominatne skupine. Slino se moe
promatrati zastupljenost arhaizama i neologizama kod svake skupine, a s tim u vezi i
odreene promjene i razlike.

Teritorijalno raslojavanje jezika

Pod teritorijalnim raslojavanjem podrazumijevaju se razliiti dijalekti jednoga jezika ili

njegove varijante. Dijalekti su po pravilu predmet prouavanja dijalektologije, a za stilistiku je
zanimljivo prekljuivanje sa jednog koda na drugi, tj. sa jednog dijalekta na drugi u razliitim
situacijama.
Zanimljivo je uporediti situacije u kojima govornik prelazi sa manje prestinog dijalekta na
prestiniji i obrnuto; osim toga, upotreba dijalekta moe oznaavati govornikovu elju da
izrazi svoj integritet, posebnost.

Individualno raslojavanje jezika

Individualno raslojavanje jezika bilo je u nekim stilistikim kolama shvaeno kao jedini pravi
predmet stilistike. Prouavan je individualni stil (idiostil), te je i sama stilistika bila stilistika
pojedinca.
Individualni stil podrazumijeva ukupnost jezinog ponaanja, kompletan jezini repertoar
nekoga pojedinca. Ve tempo govora, boja glasa, specifinosti glasovnih realizacija pojedinih
fonema, repertoar intonacijskih tipova mogu posluiti kao prepoznatljive crte nekog idiostila.

Funkcionalno-stilsko raslojavanje jezika

Ovaj je tip raslojavanja najznaajniji za stilistiku, posebno za funkcionalnu stilistiku, iji je to

osnovni predmet prouavanja.
Svaki funkcionalni jezik ima vlastiti sistem konvencija vlastiti jezik (Mukarovski 1986:
163).
Na osnovu tih stavova razvijala se dalja tipologija i definiranje funkcionalnih stilova kao
potkodova koji su vezani za odreenu sferu upotrebe jezika, a odlikuju se specifinim
odabirom i kombinacijom jezinih sredstava. Nastala je u okviru strukturalne lingvistike i
stilistike, teorija funkcionalnih stilova svojim pravim objektom smatra vezani tekst, te je ona
primarno tekstualna disciplina, neodvojiva od lingvistike teksta (Toovi 1988: 77).
Vano je napomenuti da se termin funkcionalni stil donekle poklapa sa jednim od niza
znaenja termina diskurs: kao brojna imenica ('a discourse'), on znai relativno diskretan
podskup cijeloga jezika, koji se upotrebljava u specifine socijalne ili institucionalne svrhe
(Asher 1994: 940).
Stilovi: sakralni funkcionalni stil, nauni, urnalistiki stil, publicistiki, knjievnoumjetniki,
administrativni i razgovorni.

5
Dometi i granice klasifikacije funkcionalnih stilova. Diskursni tipovi.

ta uraditi sa prijelaznim anrovima, ili ak sa veim formama koje nisu uvijek uzimane u
obzir? Kamo sa stilom ljubavnih romana iz tzv. enskih asopisa, brojalica i zagonetki? ta je
sa voznim redom, telefonskim imenikom, jelovnikom u restoranu? Sve su ovo pitanja kojima
se u novije vrijeme pridruuju i nova: kako odrediti stil e-mail poruka, interneta? Jo je kultni
teoretiar masovnih medija Mc Luhan ukazao na to da je medij poruka, to znai da
priroda medija bitno odreuje formu, ali i sadraj poruke. Jasno je da i stil poruke ne moe
pri tome ostati nepromijenjen. Poststrukturalna stilistika ovdje upotrebljava termin
hipertekst da bi oznaila tekstove hipermedija, npr. interneta i slino.
Ponekad se mogu nai klasifikacije koje pomalo nasilno pokuavaju smjestiti sve ove male,
granine forme u postojee stilove ili ih opet potpuno ignoriraju.
Da nijedna klasifikacija nije idealna, pokazuje i primjer kritike i tekoe oko njenog
svrstavanja u neki stil.
Vano je shvatiti da nijedna klasifikacija stilova nije apsolutna, zauvijek data, a da razvoj
stilova, mijenjanje pripadnosti nekog anra, pojava novih stilova samo potvruju polaznu
hipotezu o funkcionalno-stilskoj diferencijaciji kao procesu koji neprekidno traje i koji je u
meusobnoj zavisnosti sa razvojem i diferencijacijom ljudskih aktivnosti.
Relativno blisko funkcionalno-stilskom raslojavanju jeste raslojavanje polja diskursa na
diskurnse tipove.
Marina Kovaevi i Lada Badurina u domene ukupnoga polja diskursa svrstavaju pet tipova:
privatni diskurs, javni diskurs, specijalizirani diskurs, multimedijalni diskurs, literarni diskurs
(2001: 19,29).

SAKRALNI FUNKCIONALNI STIL

Sakralni funkcionalni stil naziva se jo i vjerskim, odnosno religijskim stilom, tj. jezikom ili
varijetetom (Webster 1988).
U ovoj knjizi sakralni diskurs e se promatrati kao jedan od funkcionalnih stilova koji ima
tano odreenu sferu upotrebe, svoje jezino-stilske jedinice i namijenjen je tano
odreenoj skupini ljudi u drutvu, a sree se i kod drugih lanova socijalne zajednice.
Zanimljiva je tvrdnja da je vrsta jezika koju neka govorna zajednica koristi za izraavanje
svojih vjerskih uvjerenja u javnim prigodama obino jedan od najdistinktivnijih varijeteta
koje ona posjeduje (Crystal, Davy 1969: 148).
Sakralni stil obuhvata sferu usmene i pismene religijske komunikacije, tako da je anrovski
veoma raznorodan poev od svetih knjiga razliitih religija pa do jezika i stila izvoenja
religijskih obreda, molitvi, obraanja vjerskih slubeika vjernicima i slino. Neki od sakralnih
anrova preteno su monoloki, drugi pak dijaloki, ali u oba sluaja moe se govoriti o nekim
zajednikim jezino-stilskim obiljejima koja posjeduju:
a) njihov visoki stepen zadatosti;
b) postojanje ustaljenih jezinih struktura ija upotreba oznaava pripadnost odreenoj
religijskoj zajednici;
c) ustaljene forme poetka i kraja molitvi ili drugih tekstova, tano odreena shema
razvijanja pojedinog usmenog ili pismenog anra;
d) mali stepen mogunosti razvijanja individualnog stila, osim kod obraanja vjerskih
slubenika vjernicima (propovijedi i sl.), koje mogu stilski prei u sferu oratorskih anrova,
naravno, uz ouvanje i obiljeja sakralnog stila;
e) arhaizmi, historizmi, teoloki termini;

6
f) ponavljanja pojedinih dijelova, reenica ili veih segmenata kao konstruktivni princip
teksta, paralelizmi, stilske figure konstrukcije;
g) inverzija, ritimiziranost teksta (oita i u pismenim i u usmenim tekstovima); u nekim
religijama muzika i pjesma igraju veliku ulogu;
h) specifina prozodija, intonacija, tempo izgovaranja (oneobieni su i bitno razliiti od
svakodnevnog govora).
Ponekad se zanemaruje jo jedno stilsko obiljeje sakralnoga stila, a to je njegova bogata
metaforika i alegorinost. Alegorija je ta koja ini korak iz ovostranog u onostrano, iz ulima
dostupnog u natulno, iz konkretnog u apstraktno, iz historijskog u vjeno. Alegorija je stvar
vjere, ona je mistini in (Zlatar 1995: 270-271). Takva alegorija prevazilazi alegoriju
shvaenu kao trop, kao ukras jezika, za koju srednjovjekovlje daje naziv allegoria in verbis
(alegorija u rijeima), i postaje dijelom sakraloga miljenja, allegoria in factis (alegorija u
djelima).
Svete knjige ukazuju na znaaj jezika (poznato je recimo biblijsko I bi rije koje ukazuje na
rije kao na prapoelo), a veina religija naglaava da je jezik boanskoga porijekla.
Mo pisma se takoer posebno naglaava u nekim religijama.
Sakralizacija pisma postavila je slovo i tekst u centar intelektualnih interesovanja drutva
(Mekovskaja 1998: 70).
Sakralni stil uz druge jezine funkcije posjeduje i fatiku (poznavanje ustaljenih formula kao
nain izraavanja pripadnosti jednoj vjerskoj zajednici). Meutim, posebno je iz stilistikog
aspekta znaajna poetska/magijska funkcija. Zbog vanosti te funkcije koja oznaava
usmjerenost poruke na samu sebe, usmjerenost ka formi iskaza, mnoge religije uvaju
poseban jezik za sakralnu komunikaciju, jezik koji nije i jezik kojim se ta religijska zajednica
koristi u ostalim sferama komunikacije.
Zbog svega toga ouvanje izvornog jezika kojim su svete knjige pisane, ouvanje vjerskih
obreda nepromijenjenima i slino, u veini religija smatra se posebno vanim zadatkom. Taj
je jezik esto arhaian, tako da se uz svete knjige daju komentari, napomene, tumaenja, kao
svojevrsni oblik metatekstualnog dijaloga sa izvornikom.
Neke religije ak smatraju da prevoenjem jezik gubi svoja sakralna izvorna obiljeja, to jo
jednom potvruje prethodnu tezu koliko i u ovom tipu tekstova poruka ostaje u centru
panje, dakle, rije je o estetskoj/poetskoj funkciji jezika sa sakralnim uklonom. Rijei se na
taj nain u sakralnim tekstovima poimaju ne kao arbitrarne, ve kao motivirane, svaka je,
budui da se smatra da dolazi od Boga, jedina mogua u datom kontekstu, a zamjena nekom
drugom rijeju naruila bi tako i rije Boiju.
Jezik i stil svetih knjiga moe se prouavati i iz jo jednog aspekta. Naime, nemogue je
zaobii ogroman utjecaj koji su Kur'an i Biblija imali i jo imaju na svjetsku knjievnost.
Osim toga, ove svete knjige, mada nisu stvorene sa namjerom da budu prvenstveno
knjievno djelo (Durakovi 1998: 13), i same imaju nesumnjive knjievne vrijednosti, to
omoguava da se analiziraju stilistiki ne iskljuivo kao sakralni tekstovi nego i uzimajui u
obzir karakteristike koje ih povezuju sa knjievnoumjetnikim stilom.
Osim svih ovih aspekata, stilistiku zanimaju i sluajevi kada svete knjige postaju prototekstovi
za primarno knjievnoumjetnike tekstove.
Stilski efekti ove svojevrsne preregistracije intertekstualni dijalog na ovome planu i sve
implikacije koje iz toga proizilaze pruaju takoer bogat materijal za istraivanje i ponovo
svjedoe o nunosti sakralnih tekstova u stilistici.

7
NAUNI FUNKCIONALNI STIL

Nauni fnkcionalni stil jedan je od stilova koji se realiziraju primarno u pismenoj formi, mada
u okviru njega postoje i anrovi sa usmenom realizacijom. Nerijetko se ovaj stil svrstava i u
grupu tzv. specijalnih stilova, tj. onih stilova koji imaju odreenu uu, specijalnu sferu
upotrebe.
U diskursnoj stilistici danas dominira naziv akademski diskurs, koji je iri pojam i obuhvata
sve razliite aspekte i upotrebe jezika nauke i pouavanja, kao i rubne anrove koji se kreu
prema razgovornom, publicistikom, esejistikom ili nekom drugom polu.
Tradicionalno stilistiari ovome stilu pripisuju svojstva objektivnosti, preciznosti, tanosti, a
esto i racionalnosti.
Pa ipak, naunom stilu ne moe se odrei ni zastupljenost emocionalno-ekspresivnih
sredstava, a samim tim i subjektivnosti.
Svaki naunik eli uvjeriti naunu zajednicu u ispravnost svojih ideja, misli, zakljuaka, teorija;
on je duboko subjektivno uronjen u ono o emu govori!
Dominantna jezina funkcija naunoga stila ipak jeste referencijalna funkcija njegov je
zadatak donoenje novih informacija; uz to, vidjeli smo, nije mu strana ni konativna
(ubjeivaka, argumentativna), pa ni ekspresivna funkcija. S obzirom na zastupljenost
definicija, esto se sree i metajezina funkcija, a ponekad i fatika (ovdje se prije svega misli
na ustaljene izraze, fraze, konektore koji signaliziraju da je rije o naunom tekstu, a sami po
sebi ne prenose nove informacije).
U skladu sa zahtjevom za disciplinarnou i loginou izraza, na tekstualno-sintaksikom
planu reenice podlijeu specifinoj organizaciji. U naelu svaka naredna reenica slijedi iz
prethodne kao njena posljedica, a osnovni princip jeste lanana veza meu reenicama.
Nauni stil moe se podijeliti na dva podstila: nauno-akademski (ili nauni u uem smislu) i
instruktivni (nauno-udbeniki). Neki autori izdvajaju i nauno-informativni podstil, koji bi
obuhvatio referativna i informativna izdanja bibliografije, popise literature (Toovi 1988:
82-83). Meutim, spisak literature ili bibliografija moe se smatrati segmentom naunoga
teksta, njegovom aparaturom, za ije biljeenje postoji nekoliko standarda, ali ostaje
otvoreno pitanje da li se uope moe stilski karakterizirati.
Kada se govori ire, o akademskom diskursu, onda u njemu mjesto dobijaju i naune ocjene,
recenzije, prikazi, nauni projekti i referati (izvjetaji) npr. o izvoru u vie znanje, ali i govori
na promocijama knjiga. Takvi anrovi zauzimaju rubna podruja prema administrativnom
(izvjetaji, projekti) ili publicistikom, nekad esejistikom tipu diskursa (prikazi, kritike), pa
ak i prema oratorskom stilu (govori na promocijama knjiga).

Nauno-akademski podstil

Nauno-akademski podstil posjeduje svu naunu aparaturu (fusnote, biljeke, literaturu),

dakle, sve ono to u formalnom smislu predstavlja svojevrstan okvir za prezentaciju
naunih saznanja. Tradicionalna funkcionalna stilistika ovaj podstil naziva naunim
podstilom, ali ini mi se da naziv nauno-akademski najbolje oznaava njegovu prirodu. On je
jezgro akademskog diskursa, to je zapravo osnovni stil komunikacije u akademskoj zajednici,
mada i sam ima rubne anrove koji predstavljaju pretapanje sa drugim anrovima i tipovima
diskursa.
Struktura naunog teksta po pravilu od kraja 19. stoljea do danas zasnovana je na bazinom
principu IMRAD. Ovaj akronim oznaava nune dijelove znanstvenoga teksta: I oznaava
Introduction, tj. Uvod; M oznaava Metode; R rezultate, a D Diskusiju. Drugim rijeima,

8
formula IMRAD pomae autorima da organiziraju materijal i napiu tekst, dok urednicima,
recezentima i itaocima uope omoguava lake kretanje kroz tekst.
Osnovni anrovi nauno-akademskog stila jesu: nauni rad, izvorni znanstveni lanak,
pregledni lanak, struni lanak, nauna knjiga, monografija, referat, recenzija, doktorat,
magistarski rad, a poeljno bi bilo da njegove uzuse potuju i diplomske i seminarske radnje.
Posebni anrovi toga stila jesu enciklopedijski (lanci i natuknice), koji se odlikuju dodatnim
svojstvom zgusnutosti, pregnantnou stila i maksimalnom informativnou.
Mada se veina ovih anrova realizira u pismenoj formi, postoje i znanstveni anrovi sa
primarno usmenom realizacijom: usmeno predavanje ili referat na naunom kongresu, na
skupu naunika iz iste oblasti, nauna diskusija, ekspoze prilikom odbrane doktorata ili
magistarskog rada i slino.

Instruktivni (nauno-udbeniki) podstil

Dok je nauno-akademski stil namijenjen za komunikaciju izmeu naunika, dakle, izmeu

ljudi koji posjeduju veliki fond zajednikog znanja o odreenoj oblasti, instruktivni (nauno-
udbeniki) podstil namijenjen je za obuavanje adresata koji tek postupno savladaju neke
segmente odreene nauke. Jasno je da se pri tome razlikuje stil udbenika i predavanja u
zavisnosti od nivoa na kojem se odreena disciplina predstavlja.
anrovi ovoga podstila jesu udbenici, prirunici, skripta, ali i predavanja, koja se raliziraju u
usmenoj formi, a mogu biti zabiljeena i pismeno.
Akademski jezik jeste mrtav jezik za veinu govornika jednoga jezika; to je diskurs koji se
postupno i uz tekoe usvaja.

ADMINISTRATIVNI STIL

Administrativni tekstovi, naime, slue za zvaninu komunikaciju izmeu pojedinaca i

ustanova, izmeu ustanova, izmeu drava i dravnika, pojedinaca i dravnih organa...
Administrativni stil odlikuje se preciznou, tanou i faktografijom. Zbog toga se jo vie
nego u naunom stilu ovdje moe govoriti o odsustvu figurativnosti ili ekspresivno-
emocionalne markiranosti.
Obino se smatra da ovaj stil ima pet podstilova (v. npr. Toovi 1988):
a)zakonodavno-pravni, iji su anrovi zakoni, statuti, ustavi, odluke, naredbe, rjeenja;
b) drutveno-politiki rezolucije, povelje, deklaracije, programi, referati, saopenja, izjave;
c) diplomatski kominikei, note, demari, protokoli, memorandumi;
d) poslovni ugovori, dopisi, fakture, certifikati, narudbe, uplatnice, rauni, specifikacije;
e) personalni molbe, autobiografije, albe, punomoi, lina dokumenta, upitnici, ankete,
formulari i slino.
Administrativni stil dominantno se realizira u pismenoj formi.

RAZGOVORNI FUNKCIONALNI STIL

Ovaj je stil nizom karakteristika suprotstavljen drugim funkcionalnim stilovima. Prije svega,
on se primarno realizira u usmenoj formi (svako njegovo biljeenje u pismenoj formi
zahtijeva uvoenje specifinih oznaka za fonetsko-intonaciona, prozodijska obiljeja, kao i za
niz drugih elemenata). Zbog ovoga, kao i zvog toga to se u razgovornom stilu esto radi o
nepripremljenom, spontanom govoru, ponekad na rubnim podrujima norme, lingvisti su ga
dugo ignorirali u svojim prouavanjima. Tek sa pojaanim zanimanjem za dijalog, te sa
pojavom pragmalingvistike teorije govornih inova, lingvisti se okreu ovome varijetetu

9
jezika, shvaajui njegovu posebnu vanost u odnosu na druge stilove.
Razgovorni stil odlikuje se nepripremljenou, spontanou, budui da se realizira u
neformalnim situacijama, a zahtijeva brzo reagiranje, smjenu govornika koji izmjenjuju
replike, nekada i prekidaju iskaze, upadaju u rije jedni drugima i slino. Tipino za ovaj stil
jeste naglo mijenjanje tema.
Osim toga, vaan element ovoga stila svakako je realizacija fatike funkcije.
Moe se meu narativnim formama konverzacije izdvojiti jedan posebno zanimljiv anr
ovoga stila, koji je po mnogoemu specifian. Rije je o trau, anru koji je vrijedan panje
ve zato to predstavlja elementarnu narativnu formu. Moe se rei da mu je esto
svojstvena i fatika funkcija (odravanje komunikacije), mada tra moe biti destruktivan,
on to nije uvijek; on moe posluiti kao krucijalna funkcija u uspostavljanju bliskosti
naroito ako nije 'prianje protiv', ve jednostavno 'prianje o '. (Tannen 1991: 96)

KNJIEVNOUMJETNIKI FUNKCIONALNI STIL

Preregistracija kao bitno stilsko obiljeje knjievnoumjetnikih tekstova

Problem preuzimanja elemenata drugih stilova u knjievnoumjetnikom tekstu moe se

rijeiti analizom postupka preregistracije.
Jasno je da nauni termin ili isjeak iz novina, odnosno kopija nekog dokumenta u
knjievnom tekstu niije vie samo nauni termin ili isjeak iz novina, odnosno kopija nekog
dokumenta u knjievnom tekstu nije vie samo nauni termin, novinski lanak, dokument:
ovi su tekstovi dio novog teskta, ija je dominatna funkcija estetska, teksta koji generira
virtualni svijet. Zato se i govori o pre-registraciji, naknadnoj registraciji takvih tekstova.

Knjievnoumjetniki tekst kao cjelovit znak

Moe se rei da u knjievnoumjetnikom tekstu, pod uvjetom da je to u funkciji estetske,

umjetnike vrijednosti, pisac/emitent poruke smije slijediti primjer Humpty Dumptya iz Alise
u zemlji uda i rei: Kada ja upotrijebim rije, ree Humpty Dumpty (...), ona znai tano
ono to ja odluim da ona znai ni manje ni vie. (Carrol 1972)

Prozni podstil

U prozi je posebno znaajna govorna karakterizacija likova, zatim funkcioniranje take

gledita i problemi kompozicije uope, uz to i itav niz drugih stilogenih postupaka: uvoenje
figura i tropa i njihovo funkcioniranje, posebno analiza narativnih figura, a takoer i analiza
intertekstualnih aspekata svakog teksta.

Tui govor i govorna karakterizacija likova

Govorna karakterizacija likova svakako je jedno od najvanijih pitanja pri analizi proznog ili
dramskog knjievnoumjetnikog teksta. Individualni piev stil bitno se moe karakterizirati
na osnovu odnosa prema govoru likova. Postoje pisci kojima govorna karakterizacija likova
nije svojstvena, tako da razliiti likovi slino govore. Obrnuto, za neke autore jedan od
kljunih ciljeva jeste pokazati kako likovi govore, uiniti ih i tako zasebnima, plastinima,
ivima za itatelje.
Pod tuim govorom podrazumijeva se prikazani govor (engl termin represented speech), tj.
govor/iskaz nekog emitenta poruke to ga prikazuje drugi emitent poruke u vlastitom
govoru/iskazu.

10
U knjievnoumjetnikom tekstu razlikuju se prema tome dva osnovna tipa govora: a
autorski govor i b govor likova.
Govor likova ukljuuje i sluajeve postojanja pripovjedaa u tekstu, i to u razliitim
varijacijama toga oblika od pripovjedaa u nekim segmentima teksta pa do dosljedne Ja-
forme u vidu skaza.
Skaz (ili kazivanje) jeste forma kod koje je uveden pripovjeda kao fikcionalni lik koji
pripovijeda u prvome licu jednine, uz dosljedno prenoenje svih obiljeja njegovog
individualnog stila; u takvim tekstovima autorski govor sveden je na nulu.
Skaz, tj. kazivanje teorijski su prvi put izdvojili ruski formalisti, mada je rije o postupku koji je
i inae bio poznat u historiji knjievnosti.
Govor likova realizira se prije svega u vidu upravnog govora, pri emu autor dosljedno
prenosi i formu i sadraj iskaza lika (a), s tim to uz to moe dati svoj komentar, dopuniti
karakteristike toga iskaza.
Zanimljivo je da i u proznom tekstu postoje primjeri upravnog govora kod kojeg se u cijelom
jednom segmentu smjenjuju replike likova, pri emu njihov dijalog nije praen autorskim
kontekstom.
Takav dijalog, zbliava se formalno, ali i znaenjski sa dramskim dijalogom, poprima njegove
stilske osobine, a ujedno oznaava uvoenje dramskih elemenata u prozu kao jedan od
vidova preregistracije.
Osim toga, autor moe prepriati govor lika, prikazati njegov sadraj uz promjenu forme, to
znai prilagoditi ga vlastitom govoru; u takvim sluajevima rije je o fomi neupravnog
govora. Neupravni govor jeste prepriani govor, treem je licu, uz niz drugih promjena
(izbacivanje emocionalno-ekspresivnih sredstava, obiljeja individualnog stila i slino).
Posebnu stilistiku zanimljivost predstavlja trei tip, neupravni upravni govor ili slobodni
neupravni govor (free indirect style). U ovom tipu dolazi do mijeanja osobina upravnog i
neupravnog govora, do njihovog stapanja u specifino stilsko dvoglasje. Po pravilu, takav
govor nije odvojen navodnicima i u formi je treeg lica, ali uva sve ostale govorne
karakteristike, emocionalnu markiranost iskaza lika.
Tui govor uvijek se percipira kao govor drugoga, koji je iz vlastitog konteksta prenesen u
autorski i pri tome sauvao sadraj i neka obiljeja forme.

Funkcioniranje stranog ili vjetakog jezika u knjievnoumjetnikom tekstu

Poseban stilski efekt ima uvoenje drugog prirodnog jezika u djelo koje je napisano na
jednom jeziku. Ovaj postupak moe imati nekoliko funkcija, od kojih su najznaajnije ove:
a) govorna karakterizacija likova, - najee je ovdje rije o tome da strani jezik slui piscu za
prikazivanje jedne epohe, drutvene sredine ili za govornu karakterizaciju likova.
b) oneobiavanje, tj., stvaranje zaudnosti, - funkcija stvaranja zaudnosti po pravilu prati
uvoenje stranog jezika u knjievnoumjetniki tekst. Naime, tako oneobien tekst uvijek se
percipira deautomatizirano, italac se na njemu zadrava, analizira ga, prevodi, smjeta u
odreeni kontekst.
c) stvaranje kominog efekta. (uz niz drugih funkcija) ima uvoenje dvojezinosti.
Poseban postupak jeste stvaraje vjetakog, izmiljenog jezika: pisac stvara fiktivni jezik i
uvodi ga u svoj tekst kao realnu injenicu.
Svrha takvog postupka uvijek je stvaranje zaudnosti, oneobiavanja u tekstu.
U nekim sluajevima piev individualni stil u tolikoj mjeri izlazi izvan okvira opeg,
knjievnog jezika i u tolikoj mjeri naruava njegovu strukturu da se moe govoriti o njegovom
individualnom jeziku. Obino se ovaj postupak sree kod pisaca kojima je vlastiti prirodni

11
jezik tjesan. Takav jezik zahtijeva pun itaoev intelektualni angaman, obino izraava
burne kritike suvremenika. Po pravilu, tako oneobien jezik vraa prozi ritmiziranost koju
obino posjeduje samo poezija; osim toga, nuno se oslukuje zvuanje rijei, svaka rije
prima se iz aspekta fonoestetskih vrijednosti, a manje semantikih.

Podstil poezije

Jezik poezije suprotstavljen je proznom i dramskom jeziku ve po svojoj formalnoj strukturi:

poezija se biljei u stihovima i strofama, to odreuje njenu karakteristinu grafijsku prirodu,
a bez obzira na prisustvo/odsutnost rime, uvijek se odlikuje i specifinom ritmo-melodijskom
strukturom.
Zanimljiva je i tvrdnja da je poetski jezik veoma sloen, tanije, sloeniji od prirodnoga jezika.
Naime, jedna pjesma koja se sastoji od samo nekoliko stihova moe prenijeti izuzetno veliku
koliinu informacije, mnogo veu nego to svakodnevni, nepoetski govor moe prenijeti u
znatno duem tekstu. Dok su fonetsko-fonoloka i leksika ponavljanja bila predmet
prouavanja jo u tradicionalnoj teoriji figura, dotle gramatika ponavljanja postaju
nezaobilazan predmet prouavanja tek od uvenog rada R. Jakobsona Gramatika poezije i
poezija gramatike, u kojem je pokazano da gramatiki paralelizam i gramatike opozicije
mogu postati konstruktivni princip nekih stihova. Poeziju takvog tipa Jakobson naziva
gramatikom poezijom, nasuprot stihovnoj poeziji, kod koje dominiraju pjesnike slike,
stvorene esto uz pomo figura i tropa.

Gramatiki paralelizam i gramatike opozicije

Stilistika analiza

Fonetsko-fonoloka i leksika ponavljanja u stihu

Ponavljanja u poetskom tekstu, tj., ponavljanje u stihu ne znai da ti elementi imaju uvijek
istu semantiku, istu funkciju: oni su dati na razliitim mjestima, u razliitim
mikrokontekstima, te se ispostavlja da i oni funkcioniraju razliito.
Rima predstavlja specifian fenomen podudaranja glasovnog sklopa na kraju stiha i
semantikog nepodudaranja.
Pod metrom se podrazumijeva specifina ureenost govora koja zapravo i ini stih.
Metar, ritam i intonacija tijesno su povezani, tako da i poezija koja formalno spada u
slobodne stilove ima prepoznatliv ritam, razliit od onoga u prozi.
Postmoderni kritiari insistiraju na subjektivnom pristupu tekstu. Oni smatraju da jedna od
funkcija poezije kao historijski mobilne kulturne prakse jeste da testira i potkopava
postojee norme, tako da se ne mogu jednom zauvijek fiksirati parametri koji odreuju
poetski jezik i njegovu interpretaciju (Attridge 1996: 46). Istovremeno, poetski diskurs poiva
na ambigvitetu i vieznanosti, tako da interpretacija treba ukljuiti i jezine elemente iznad
sintaksikog nivoa.

Dramski podstil

Rije drama izvorno na starogrkom znai radnja, to ve implicira njezine specifinosti.

Drama u stilistikim prouavanjima sve vie privlai panju zbog niza svojih osobenosti, prije
svega zato to je ona podstil sa najveim stepenom konverzacije i dijaloginosti. U drami
dominira dijalog (upravni govor likova) i monolog, dok je autorski govor u drugom planu,
zabiljeen u formi didaskalija i autorskih remarki.

12
Dijalog se po pravilu deava sada i ovdje, te je uvijek dio odreene kontekstne situacije.
Deiktinost omoguava dramskome dijalog aktivnu ulogu prije nego deskriptivnu.
Bazina shema drame tako se moe prikazati kao ja ti ovdje sada. Dramski diskurs
nuno jeste egocentrian govorni subjekt indeksiki, shifterima, definira sve prema svojoj
poziciji u dramskom svijetu (Elam 1980: 139).
Dramski dijalozi moraju biti bazirani na stvarnim dijalozima. Pod ovim se ne misli na stilsku
markiranost, budui da ima dramskih dijaloga koji su izrazito razgovorno markirani, ali i onih
koji to nisu, a da je ta artificijelnost dijaloga ipak u funkciji dramske radnje. Hoe se rei da
dramski dijalog mora potovati zakonitosti i principe nastanka i razvijanja dijaloga.
U modelu koji bi spadao u sferu stilistike diskursa dramski i svakodnevni dijalog mogu se
analizirati sa nekoliko aspekata:
a) realizacija Griceovog naela suradnje,
b) analiza principa utivosti,
c) analiza strukture moi u dijalogu (dominantni podreeni sudionik), te s tim u vezi analiza
oslovljavanja, pragmatika analiza govornih aktova, problem uzimanja rijei i smjenjivanja u
dijalogu (turn-taking),
d) fatika komunikacija u drami i svakodnevnoj konverzaciji,
e) govorna karakterizacija likova u drami i s tim u vezi stilske karakteristike dijaloga
f) utnja u drami i svakodnevnom dijalogu, itd.
Vano jepodvui da dramski dijalog nikada nije identian dijalogu u razgovornom stilu.
Osnovne razlike izmeu razgovornog i dramskog dijaloga mogu se svesti na sljedee:
a) dramski dijalog implicira konflikt, pri emu je taj konflikt bitan pokreta zapleta;
konverzacijski dijalog u prvom planu ima kooperativnost, tako da je veliki broj dijaloga koji
ne prenose neku znaajnu informaciju; naravno, ovo ne znai da u konverzaciji nema
konflikta, ve samo da to nije osnovni princip na kojemu oni poivaju;
b) fatika funkcija moe biti zastupljena u oba tipa dijaloga, ali mnogo je znaajnija kao
konstanta svakodnevne konverzacije; u dramskom dijalogu osim u nekim nunim ivotnim
situacijama ona ima funkciju oneobiavanja;
c) dramski dijalog uvijek nastaje na fonu dvostruke komunikacije, uvijek ima u vidu
publiku/itatelje;
d) dramski dijalog neke osobine konverzacijskog moe potencirati, a druge zanemariti;
bazino, svakodnevni dijalog pokazuje vie digresija, prekinutih reenica, upadanja u rije,
simultanog govora, nepotovanja tematske kohezije, nepotrebnih ponavljanja itd. Dramski
dijalozi, ak i kada su, naroito suvremeni, bazirani na razgovornima ili ih ak karikiraju,
obino pokazuju usmjerenost ka osnovnom komunikativnom cilju, u funkciji su razvoja
radnje, ne mogu se sve vrijeme simultano odvijati lik obino ima pravo da do kraja iskae
svoje misli a da ga ostali ne prekidaju (bar ne esto);
e) dramski dijalog u funkciji je realizacije poetske/estetske funkcije prije svega manje
pragmatike ili fatike; otuda se moe razlikovati stil drame u cjelini od stila dramskog
dijaloga, koji moe pokazivati zanimljivu govornu karakterizaciju likova.

Griceovo naelo kooperativnosti u drami

Prije svega, razgovor podrazumijeva neke preutne pretpostavke, a u poglavlju o svojstvima

konverzacije u razgovornom stilu spomenuto je naelo suradnje kao osnovo naelo
neophodno za uspjenost konverzacije. Grice uvodi neke implicitne pretpostavke, poznate
kao Griceove maksime, koje obezbjeuju tu uspjenost, obavezujui sudionike u dijalogu na
potovanje nekih elementarnih pravila. U ta pravila, kao to je ve pokazano u poglavlju o

13
razgovornom stilu, spadaju maksime kvantiteta, kvaliteta, relevantnosti i modaliteta.
Dramski dijalog esto kri ove maksime, poigrava se njima, a u centru pozornosti nalazi se
sukob (dramski sukob). Takav je dijalog refleks obine konverzacije, ali on je uvijek i
knjievna tvorevina, estetska struktura koja ima samo povrinske zahtjeve za prirodnim
statusom (Nash 1989: 29).
Naruavanje maksime relevantnosti jeste postupak kojim se esto koriste dramski pisci radi
stvaranja efekta zaudnosti.

Fatika funkcija

Fatika funkcija, kao to je ve naglaeno u poglavlju o razgovornom stilu, izuzetno je

znaajna za svakodnevnu konverzaciju: formule pozdrava, oslovljavanja, rastanka, razgovor o
vremenu ili na ope teme pomau odravanju komunikacije, uspostavljanju grupne
pripadnosti i slino. I fatika funkcija ima svoja pravila, koja podrazumijevaju da razgovor
treba voditi na ope teme, ne na line ili na one koje bi mogle biti izvor potencijalnog
konflikta.

Struktura moi i smjenjivanje replika

Smjenjivanje sugovornika u dijalogu, o kojem je ve bio rijei, zajedno sa stilskim obiljejima

njihovog idiolekta, te sa nainom oslovljavanja i vrstom govornih aktova koji dominiraju u
replikama, predstavlja elemente koji mogu pomoi u odreivanju dominantnih i potinjenih
likova u drami, odnosno preokrete u tom smislu u pojedinim scenama. Istovremeno,
svakodnevna konverzacija moe se prouavati po istim smjernicama, budui da u tom
pogledu obje vrste dijaloga pokazuju niz slinosti.
Didaskalije su vaan dio dramskog teksta, one uvode uputstva za izvoenje drame, autorove
komentare o likovima i njihovom ponaanju.

URNALISTIKI STIL

urnalistiki stil odlikuje se izuzetno irokom sferom upotrebe, velikom anovskom

raznovrsnu, a namijenjen je velikom broju adresata. Ovaj se stil relizira u razliitim
medijima: u tampi (novinama, asopisima), na radiju i televiziji.
Istovremeno, rije je o javnom diskursu u pravom smislu rijei, to bitno odreuje i njegove
jezino-stilske karakteristike.
Dvije su osnovne jezine funkcije ovoga stila: referencijalna (funkcija saopavanja) i
konativna (funkcija orijentacije na adresate, ubjeivaka ili ideoloka). ak i oni urnalistiki
anrovi koji na prvi pogled nisu ubjeivaki, ve su dominatno informatini npr. informacija
ili vijest, mogu biti u funkciji realizacije uvjeravanja, odnosno mogu imati jaku ideoloku
potku. Teoretiari smatraju da onaj ko upravlja medijima upravlja i dravom.
urnalistiki stil pokazuje veliku anrovsku raznovrsnost: tako se razlikuju informativni
anrovi (informacija, vijest, hronika dogaanja) i analitiki anrovi (lanak, feljton, kolumna,
intervju, komentar, reportaa, kontakt-program...). Na leksikom planu, urnalistikom stilu
svojstvene su ustaljene fraze i kliei, tzv. urnalizmi kao leksika karakteristina za novinski
jezik jednog drutva u nekom vremenskom periodu.
Posebno znaajan element urnalistikog stila jesu naslovi. Tekstualna stilistika smatra da su
naslovi jedna od jakih pozicija teksta, i to svakog teksta, bez obzira na njegovu funkcionalno-
stilsku pripadnost. U novinama, zadatak naslova jeste da privue panju adresata, da sadri
osnovnu informaciju o onome to je sadraj teksta, a uz to da bude jezino efektan,

14
upeatljiv. Moe se rei da u novinskom naslovu esto dolazi do mijenjanja jezine funkcije
sa referencijalne i konativne na poetsku, budui da poruka skree panju na samu sebe.
Slini postupci mogu se pratiti i u naslovima radio i TV-emisija, te je zato ekspresivnost i
stilogenost naslova zanimljivo i nezaobilazno podruje u prouavanju urnlistikog stila.

PUBLICISTIKI STIL

Publicistiki stil zastupljen je u razliitim medijima, ukljuujui i novine, ali realizira se i u

formi veih publikacija, npr. knjige, ili TV-serija i ciklusa radio-emisija. Budui da se na radiju i
televiziji uz verbalni element uvijek dodaju i drugi auditivni kodovi (muzika, specifini zvuni
efekti, zvuci prirode i sl.), a na televiziji kao izuzetno znaajna komponenta i vizuelni kod,
lingvostilistika analiza zadrat e se najvie na onim prirodnojezinim osobinama koje su
zajednike za sve anrove ovoga stila, nezavisno od medija realizacije. Druge aspekte
prouava semiotika, koja uz lingvostilistiku moe potpunije opisati sve karakteristike
raznovrsnih anrova.
Publicistiki stil moe se podijeliti na nekoliko podstilova: publicistiki u uem smislu, koji
podrazumijeva publicistiku shvaene kao ozbiljnije, analitio novinarstvo (otuda i feljtoni ili
knjige posveene nekim temama, politikim, sportskim, kulturnim), knjievno-publicistiki
(putpois, reportaa, kritika koja nema osobine naune, polemika), nauno-popularni, iji su
anrovi knjige, feljtoni i lanci, i memoraski podstil (memoari, sjeanja, uspomene, dnevnici).
Granini anrovi ovoga stila pribliavaju se nekim drugim stilovima, naroito esejistikom, a
ponekad i knjievnoumjetnikom (putopisi, dnevnici). Zanimljivo je da politiki govori i
politiki programi, koji na zapadu pripadaju oratorskom stilu, u naoj sredini esto pripadaju
publicistikom stilu, a ponekad su ak i na granici prema administrativnom stilu (uporedi jo
nezaobilazni anr referata na kongresima politikih stranaka).

PUBLICISTIKI PODSTIL

Kuhari i kuharski prirunici po osnovnim svojim osobinama spadaju u publicistiki stil, ali
istovremeno sadre i dodatne elemente iz drugih stilova. Ovo se posebno odnosi na uvene
kuharske prirunike, koji daju niz uputstava, objanjenja, podataka, pri emu se koriste i
specifinom kulinarskom terminologijom, to im daje ozbiljnost gotovo naunog izlaganja.
Osnovna funkcija ovih tekstova jeste informativna, a nije im strana ni konativna, jer su po
prirodi upueni na uvjeravanje recipijenata, odnosno na pobuivanje na djelovanje.

NAUNO-POPULARNI PODSTIL

Ovaj se podstil odlikuje publicistikom obradom neke naune teme, a namijenjen je irokom
krugu adresata (ne samo uskom krugu strunjaka kao nauni stil). Njegova je primarna
funkcija komunikativna, odnosno referencijalna.
Iz naunog stila ovaj podstil preuzima termine i terminoloke sintagme, dok ostali elementi
naune aparature nisu obavezni (moe se uvesti neki citat, ali i ne mora; fusnota nema ili ih
ima veoma malo; nema eksperimenata; nema detaljnog opisa metoda, hipoteze i sl.).
Ironija, metafora i drugo lice mnoine kao signal konativne funkcije sve su to obiljeja
nauno-popularnog podstila, i to metalingvistikog (rije je o kritici metajezika lingvistike).
Vano je, meutim, rei da test koji po formalno-stilskim osobinama pripada nauno-
popularnim tekstovima na planu sadrine ne mora biti nimalo manje vrijedan u odnosu na
nauni stil, te da moe donijeti znanstveno relevantne zakljuke.
Na izvjestan nain moe se smatrati da se ovdje radi o prevoenju naunog stila u

15
publicistiki, o njegovom prilagoavanju irokom krugu recipijenata razliitog obrazovanja.
Nauno-popularni stil, dakle, moe se realizirati i u formi tv ili radio-emisije ili u formi
nauno-popularnog filma. Ako je realiziran u pismenoj formi, onda se javlja u razliitim
anrovima kao informacija, lanak, feljton, kao knjiga.

MEMOARSKI PODSTIL

Memoarski podstil obuhvata forme memoara i nekih dnevnikih zapisa. Pri tome on moe
sadrati elemente drugih stilova: esto tu dolaze dokumenta, izvjetaji, odluke, potvrde i sl.,
koji slue za potkrepljivanje onoga o emu se govori. Istovremeno, ovdje se mogu nai
novinski lanci, citati iz novina, radio i TV emisija, fotografije, skice i slino.
Dominantna crta memoara jeste njihova pripadnost publicistikom stilu koji okuplja sav
raznorodni materijal i na specifian se nain koristi njime, podvrgavajui ga svojim ciljevima.
Memoarski podstil zanimljiv je zbog odreene ambigvitetnosti: s jedne strane, autor
memoara pokuava objektivno prikazati neke dogaaje u kojima je sudjelovao ili im je bio
svjedok, sluei se pri tome dokumentima i stvarnim historijskim izvorima. Istovremeno,
najee je ta formalna objektivnost praena subjektivnom takom gledita: memoari su po
pravilu subjektivni, njihov glavni junak nisu uvijek dogaaji, ve je to i sam autor memoara.
Memoari su, dakle, specifian anr publicistikog stila, anr koji, kao i podstil u cjelini, stalno
stoji na rubu prema knjievnoumjetnikom stilu, a ipak je po mnogo emu zasluio da bude
posebno izdvojen i opisan.

KNJIEVNO-PUBLICISTIKI PODSTIL

Karakteristika ovog podstila vidi se i iz njegovog naziva to je granini poloaj iz publicistike

prema knjievnosti ili prema eseju. U njegove anrove spadaju polemika, neki tipovi kritike
(koji nisu eseji ili nauna kritika), putopisi i neke reportae. Osnovno obiljeje svih tih
tekstova jeste postojanje i estetske funkcije, i to ne samo uzgred, ve kao jedne od kljunih
funkcija. Uz to svojstvena im je i konativna funkcija (ona proistie iz publicistike
komponente ovih tekstova), zatim nita manje i emotivna/ekspresivna, a svakako i
referencijalna funkcija.

Polemika

Polemika je opi pojam za anr u kojem se verbalno sukobljavaju zastupnici suprotstavljenih

stavova. Ve i etimologija njenoga imena polemika dolazi od grke rijei polemos, to znai
rat, budi jasne asocijacije koje govore o njenoj prirodi.
Polemika implicira dijalog. Ona je dijalog dviju monolokih svijesti, ona slijedi strukturu
dijaloga, a porie njegov smisao. Ona je anr koji i formalno potvruje tezu kritike lingvistike
o neprestanoj borbi suprotstavljenih diskursa, o njihovom stalnom traganju za dominacijom.
Na taj nain ona nema stvarnog razvoja, nema pravoga razrjeenja: dva monologa i dalje su-
postoje, jedan drugim uvjetovani, ali bez prave interakcije meu njima. Osim toga, polemika
ne bi postojala da nema recijepenata, ona je zapravo njima namijenjena na prosudbu.
Polemiar zapravo 'govori protiv Drugoga, ali tako da se dopadne Treemu (Bagi 1999:
260).
Polemika se nekad pribliava (umjetnikoj) kritici, drugi put eseju, trei put knjievnosti,
etvrti put debati, tj. debatnoj diskusiji. Ona po strukturalnoj opoziciji dvaju shvatanja, dvaju
svjetova, dvaju stilova moe podsjetiti i na anr suenja.
Meutim, za razliku od suenja ili recimo debate, polemika ostaje nerazrijeena. Ona nema

16
konanoga raspleta niti razrjeenja: stavovi polemiara ne pribliavaju se na kraju, nije dolo
ni do kakve razmjene miljenja i ideja, tako da esto neko trei (urednik, redakcija
asopisa...) prekida polemiku, ostavljajui status quo.
Polemiki stil na apstraktnom planu posjeduje obiljeja preskriptivnosti (polemiar propisuje
Istinu, Dobro, Pravdu), performativnosti (in iskazivanja polemiar predstavlja kao in istine)
i pragmatinosti (svako jezino sredstvo postaje doputeno ako je u funkciji pobjede u
polemici) (Bagi 1999: 362).

REKLAMNI STIL

Reklame su u tolikoj mjeri postale dio suvremenog ivota i jedno od obiljeja masovne
kulture i civilizacije da nije neobino to se njima bavi cijeli niz disciplina od psihlogije,
sociologije, preko marketinga do semiotike. Za stilistiare reklama predstavlja vid jezine
upotrebe koji po mnogo emu zasluuje panju.
Specifinost reklamnog stila jeste u tome to se on ne svodi samo na verbalni,
prirodnojezini kod. U zavisnosti od medija u kojem se realizira moe imati i auditivni kod.
Reklama je prije svega ubjeivaka poruka, ona uvijek sadri retoriku i ideoloku
komponentu, usmjerena je na recipijente.
Referencijalna funkcija nalazi se u opisu proizvoda koji se reklamira, u davanju podataka o
njemu. Ekspresivnu funkciju sadre oni elementi teksta reklame u kojima se susreemo sa
oblicima 1. lica jednine ili mnoine, u kojima poiljalac poruke izraava svoje stavove ili
emocije.
Ima sluajeva u kojima neka slabo referencijalna poruka snano djeluje zahvaljujui
dominantnoj fatikoj funkciji. Ovo se deava u reklamama koje se esto emitiraju, makar bile
i veoma kratke, ali zapravo samo stalno ponovljenim imenom proizvoda govore jo smo tu,
podsjeajuji recipijente na sebe.
Estetska/poetska funkcija u reklami ima poseban znaaj, tako da ima reklama koje postaju i
umjetnike injenice. Sa estetskom funkcijom susreemo se tamo gdje se verbalna
komponenta oneobiava, gdje su jezina sredstva manje predvidljiva, samim tim stilistiki
informativnija.
Ne treba, meutim, zaboraviti ni ludiku funkciju reklame ona ima funkciju i da zabavi,
nasmije, da podsjeti na sebe. esto se u imenu proizvoda ili u sadraju reklame mogu kriti
paronimske atrakcije, kalamburi, igre rijeima, glasovni simbolizam, te niz drugih naina
oneobiavanja poruke.

STRIPOVNI STIL

Danas je strip nazvan i osmom umjetnou, a njegovi klasici zavreuju punu panju i
lingvista, pa svakako i semiotiara. Strip, mada proizvod masovne kulture, u svojim
vrhunskim dometima posjeduje i estetsku funkciju, to ga ini zanimljivim i vrijednim za
stilistiku analizu.
Verbalni dio stripa po pravilu se nalazi u oblaiu, koji na taj nain predstavlja
konvencionalni znak za repliku, a ujedno i svojevrsni okvir te replike. Kao to u dramskom
tekstu ili u scenariju svakoj replici prethodi ime lika koji je izgovara, tako u stripu izdueni
kraj oblaia dolazi do lica govornika, tj. poiljaoca poruke; unutarnji monolog lika umjesto
izduenog kraja oblaia oznaen je nizom kruia. Na fonostilistikom planu strip je
zanimljiv i zato to moe sadravati onomatopeje, aliteracije ili asonance.
Posebno je vano istraiti grafostilemska obiljeja u stripu. Budui da je mogunost za
redundancu u stripu znatno smanjena, postoji cijeli niz konvencija na ovom planu koje
17
recipijentima jasno prenese poruku: lik koji se ljuti i poinje da galami u oblaiu obavezno
ima velika, masna slova, nekad su ta slova data u gradaciji; obrnuto, kada neko sve tie
govori, slova su manja, svjetlija. Takvi grafostilemi nazivaju se jo i grafikim ideofonima
(Oswalt 1994: 301), a mogu izgledati ovako:

A A A A- AA!

Leksikostilistike, morfostilistike i sintaksostilistike osobenosti stripa direktno proizilaze iz

njegove prirode. Verbalni jezini izraz u stripu mora biti to manje redundantan, to vie
saet, lakonian, budui da je u okviru jedne sliice prostor ogranien. Osim toga, crte ve
prenosi vizuelnu informaciju, tako da verbalna poruka najee slui tek kao njena dopuna.

RETORIKI STIL

Retoriki stil posebno je zanimljiv budui da je on razvijan jo u okviru antike retorike, te da

je ak bio njen prvi i osnovni predmet.
Vjetina govornitva bila je jedna od najcjenjenijih vjetina kroz vei dio historije.
Ope je mjesto da se osnovnom retorikom funkcijom smatra ubjeivaka, persuasivna
otuda i njena ideoloka funkcija kao neodvojiv dio. Zadatak govornika prije svega jeste da
ubijedi auditorij u svoje tvrdnje; da utjee na njega tehnikom argumentacije. Budui da su
orijentirani na primaoce poruke, govor i debata kao osnovni anrovi retorikog stila
posjeduju konativnu funkciju.
Retoriki stil moe se podijeliti na dva podstila: oratorski, koji podrazumijeva prije svega
govore, dakle, monoloki je u svojoj strukturi, i debatni, koji podrazumijeva debate (javne,
parlamentarne i slino) i jezik sudnice, tj. suenja.

Oratorski podstil

Govori kao dio oratorskog podstila realiziraju se dominantno usmeno, a funkcija im je, ve je
ukazano, preteno persuasivna. Ima, meutim, govora ija je funkcija prije svega fatika i
emotivna oni se realiziraju u sveanim prilikama, forma im je visoko formalizirana, sa
manjim odstupanjima, a zadatak im je da se jedna skupina ljudi (porodica ili neka drutvena
skupina) prepozna kao jedinstvena, dok im informativna vrijednost nije u prvom planu.
Ovdje spadaju govori povodom proslave vjenanja, diplome, nekog familijarnog skupa.
Ve u poglavlju Retorika i stilistika bilo je rijei o pet dijelova govora u antiko doba (uvod,
prouavanje, dokaz, pobijanje protivnikovnih tvrdnji i zakljuak), to se uz manje modifikacije
moe odnositi i na dananje govore.

Debatni podstil

Debatni stil kombinira monoloke forme sa dijalokom, ali dijaloka forma posebno mu je
znaajna. Dijalog je u debati blizak dijalogu u drami po tome to nuno ukljuuje sukob
miljenja, interakciju sugovornika, odnosno debatanta. Debata se nalazi u temeljima
moderne demokratije, predstavljajui istinsku razmjenu miljenja. Ona poiva na
argumentacijskoj tehnici.

18
ESEJISTIKI STIL

Esej izvorno znai pokuaj, ogled; njegovo ime datira od kraja 16. stoljea (Montaigne ga je
upotrijebio 1580. godine, a Bacon 1597.). Ovaj stil je po tematici izuzetno bogat, blizak
naunom stilu, po jezino-stilskim sredstvima esej podsjea na knjievnost. Za razliku od
znanstvenoga teksta, esej po pravilu nema znanstveni aparat (spisak literature, izvore,
rezime, apstrakt, fusnote, tane citate esej prije prepriava nego to citira). Tematika mu je
veoma raznovrsna: esej moe biti biografija, moe obraivati neku historijsku, politiku,
filozofsku, bioloku ili ma koju prirodnoznastvenu temu, tema esej moe biti umjetniko
djelo, pravac, izvedba, svakodnevni ivot... Tema eseja moe biti i neki drugi esej ili ak esej
kao anr, kao stil rije je, dakle, o eseju o eseju ili metaeseju. Esejistiar svakoj temi
pristupa subjektivno, iznosei svoje utiske, stavove, pri emu moe doi do zakljuaka koji su
izuzetno zanimljivi i za nauku barem kao ideje (ak i ako se zna da esej nije rezultat
sistematinog istraivanja korpusa, da nije nastao na osnovu eksperimenata i slino).
Esej je nuno subjektivan, u njemu dominira ekspresivna funkcija.
U eseju vanu ulogu ima i estetska funkcija jezika, a ponekad i ludika, to je i bio jedan od
osnovnih razloga za dileme oko toga da li je on zapravo anr knjievnoumjetnikog stila ili
zaseban stil. Esejistiaru je kao i knjievniku jezik osnovno orue, on poznaje mo i ljepotu
rijei, otuda u eseju itav niz postupaka kao u knjievnoumjetnikom tekstu.

SCENARISTIKI STIL

Scenaristiki stil po mnogo emu je specifian; on je po formalnim odlikama esto blizak

dramskom podstilu, ali se ipak obino smatra da scenarij nije knjievno djelo.
Filmski scenario je pismeni sastav koji reditelju filma slui kao neka vrsta radnog uputstva.
Prema tom uputstvu reditelj snima nizove slika sekvenci. Kada se te sekvence poveu i
kada im se dodaju znvuni efekti i odgovarajua muzika, dobija se film. (Herman 1976: 15).
I dramski tekst namijenjen je prije svega za izvoenje, ali se dramska knjievnost moe i
itati, dok scenarij itaju rijetki poznavaoci, po pravilu sa tano odreenom funkcijom u
potrazi za scenarijem za film.
Filmski dijalozi mogu se odlikovati veom spontanou od dramskih, jo veom bliskou sa
svakodnevnim govorom. Ova se osobina posebno moe uoiti u filmu kao gotovom
proizvodu, u njegovoj verbalnoj formi, u osobinama izgovora, intonacije, u suodnosu pauza i
govora slino.

NIVOI LINGVOSTILISTIKE ANALIZE I NJIHOVE JEDINICE

Ve je ranije istaknuto da je osnovna jedinica lingvostilistike stilem, kao minimalna jedinica

koja nosi stilistiku obavijest.
S obzirom na jezine nivoe, mogu se izdvojiti i nivoi lingvostilistike analize sa
karakteristinim tipovima stilema.
Fonostilistika istrauje izraajna sredstva i stilistike postupke na fonetsko-fonolokom i
prozodijskom planu, a osnovna jedinica joj je fonostilem.
Grafostilistika posmatra sve one postupke i sredstva koji mogu postati stilogeni na grafikom
nivou; njena jedinica jeste grafostilem.
Analogno tome, dalje se po nivoima analize razlikuju morfostilistika sa morfostilemom kao
jedinicama, leksikostilistika sa leksikostilemom, sintaksostilistika sa sintaksostilemom,
semantostilistika sa semantostilemom. Stilistika je tijesno povezana sa semantikom, tako da
bez razvoja semantike nije mogue razvijati ni stilistiku. Drugim rijeima, nema stilistike

19
analize bez semantike. Kao posebno aktualna danas se izdvaja i tekstualna stilistika ili
tekstostilistika, ija je osnovna jedinica testostilem ili, po nekima, makrostilem. Ovaj drugi
termin implicitno ukazuje na podjelu stilistikih istraivanja na mikro i makro. Mikrostilistika
istraivanja ukljuivala bi ispitivanje pojedinih stilema na niim nivoima (npr. fonostilistika
svojstva neke pjesme, grafostilemi u nekoj reklami i slino), dok bi makrostilistika analiza
podrazumijevala pristup tekstu kao cjelini (i u njegovim intertekstualnim vezama), s tim to
se u jednoj varijanti takvog istraivanja otuda postupno istrauju njegovi mikrostilemi.

FONOSTILISTIKA

Smatra se da je prvi put predmet i ciljeve fonostilistike naznaio osniva strukturalne

fonologije N. F. Trubeckoj, koji je fonologiju podijelio na tri dijela: reprezentativna fonologija
prouavala bi fenomene kao objektivne elemente; apelativna fonologija ima za zadatak
prouavanje fonetskih varijanti s obzirom na utisak koji one treba da ostave na sluaoca;
konano, ekspresivna fonologija promatrala bi nain izgovora, intonaciju, pauze i sl. sa
stanovita govornika.
Moe se izdvojiti nekoliko kljunih oblasti kojima se danas posveuje panja u fonostilistici:
1. Pitanja razliitih stilova izgovora (fonostilistiko raslojavanje jezika), ukljuujui i
prozodijske elemente;
2. Glasovni simbolizam i poetska funkcija glasova.
Fonemi sami po sebi, smatra moderna lingvistika, ne nose znaenje. Ipak, oni mogu
zahvaljujui nekim svojim stvarnim svojstvima, u odreenom kontekstu evocirati i
potencirati neka znaenja. Tako se obino smatra da se akustiki red vokala moe dovesti u
korelaciju sa odreenim semantikim redom.
U opozicijama izmiljenih leksema pil/pal, ibi/aba prvi lan para po pravilu izaziva asocijacije
na neto maleno, siuno, dok drugi lan izaziva asocijacije na neto veliko, ozbiljno.
Glasovni simbolizam u knjievnosti ima prije svega estetsku/poetsku funkciju, u persuasivnim
tekstovima ubjeivaku, a u svakodnevnom govoru on moe imati ekspresivnu ili
metakomunikativnu funkciju.

GRAFOSTILISTIKA

Pismo je vezano za govor, a razliiti stilogeni postupci na ovome planu predmet su

prouavanja te discipline. Zadatak grafostilistike jeste da promatra stilogene jedinice,
grafostileme, na ovome planu. Moe se prihvatiti tvrdnja da Pismo moe fiksirati lingvistike
znakove u grafikim slikama. Nemogue je, meutim, fiksirati in govora. (Vuleti 1980: 40).
itav niz vrednota govornog jezika ostaje tako izvan granica pisma. Ipak, unato tome ili
upravo zbog toga, razliiti tipovi tekstova pokuavaju zabiljeiti osobine govora (npr. razliite
forme transkripcije kolokvijalnoga stila) ili pomou grafikih sredstava nadoknaditi odsustvo
fonetskofonolokih obiljeja.

LEKSIKA STILISTIKA (LEKSOSTILISTIKA)

Leksostilistika ima veoma iroko podruje djelovanja, a tijesno je povezana sa leksikologijom,

semantikom i leksikografijom. Jedno od posebno znaajnih podruja ove oblasti jeste
izuavanje leksema jednoga jezika s obzirom na njihovu emoionalno-ekspresivnu,
funkcionalno-stilsku i registarsku karakterizaciju.
U leksiku sa konotacijom spada:
a) emocionalno-ekspresivna leksika,

20
b) leksika sa odreenom funkcionalno-stilskom markiranou,
c) profesionalizmi,
d) neologizmi i arhaizmi,
e) argonizmi, argotizmi,
f) dijalektizmi, egzotizmi, itd.

A) Inhertno ekspresivna leksika:

a) deminutivi i augmentativi, odnosno pejorativi (ruerda, pijandura, enturaa...) i
hipokoristici (srculence, poljupi, eniica...);
b) vulgarizmi i psovke;
c) argonizmi i argotizmi;
d) arhaizmi;
e) frazemi (truditi se iz petnih ila, pobijediti nekoga za koplje, sjedjeti skrtenih ruku...);
f) onomatopeizmi (huiti, juriti, pljuskati, zvrdati, brundati, zvidati, zveati...), i dr.

B) Kontekstno ekspresivna leksika:

figurativna upotreba rijei (metafore, metonimije, hiperbole, litote, i drugi tropi o kojima e
biti vie rijei u poglavlju o figurama i tropima).

argonizmi

argonizmi su posebno zanimljiv sloj kolokvijalno markirane leksike. Pod argonom (engleski
termin je slang) obino se podrazumijeva specifina stilski markirana vrsta upotrebe jezika, i
to vrsta koja se ograniava na odreene socijalne grupe.
argon je uvijek prostorno i vremenski ogranien, tako da neki argonski elementi nakon
izvjesnog vremena prelaze u neutralnu leksiku.
Argotizmi se vezuju za sferu argoa, tajnog jezika marginalnih drutvenih grupa (narkomana,
lopova, kriminalaca i slino).
Specifian oblik argona jeste atrovaki govor, tj. takav govor kod koga se permutacijom
slogova ostvaruje oneobiena leksika (dido mova umjesto doi 'vamo; kapu umjesto
puka i slino).
Knjievnoumjetniki tekstovi poseu za argonom u svrhu karakterizacije likova, zatim radi
stvaranja kominog efekta ili oneobiavanja jezika. Dovoljno je samo spomenuti Queneauov
roman Caca u metrou ili Sallingerov roman Lovac u rai, koji su oznaili novu etapu u
knjievnosti, uvoenje kolokvijalne i argonske leksike kao svoga legitimnog stilskog obiljeja.

Vulgarizmi, psovke i erotonimi

Psovke i vulgarizmi nisu obavezan dio razgovornog stila, ali u njemu se najee javljaju. U
tim sluajevima razgovorni stil izlazi izvan norme.

ta su to erotonimi?

Moe se govoriti o jo jednom tipu leksema koji na osnovnom planu pripada grupi opscenih
izraza, ali po svojoj specifinoj ulozi i stilskoj vrijednosti zasluuje da bude zasebno
razmatran. Naime, radi se o upotrebi rijei sa izrazito erotskom konotacijom, npr. u
knjievnoumjetnikkim erotskim tekstovima kakve su neke prie iz Hiljadu i jedne noi. U
takvom kontekstu neumjesno bi bilo govoriti o psovkama ili vulgarizmima.

21
Eufemizmi i tabu-rijei

Eufemizmi su na odreeni nain u sistemu leksike suprotstavljeni vulgarizmima. Eufemizam,

naime, podrazumijeva upotrebu rijei ili izraza koji zamjenjuju vulgarizme, psovke ili tabu-
rijei; odnosno, ba eufemizmi se odnose na pojave i pojmove koji se smatraju suvie
delikatnima (smrt, bolest, neke tjelesne funkcije, sfera seksualnosti i slino).
Eufemizmi su takoer mjesta u tekstu/diskursu koja pokazuju djelovanje principa utivosti
kao jednog od kljunih principa koji uvjetuju uspjenu konverzaciju.

MORFOSTILISTIKA

Morfostilistika prouava funkcionalno-stilsku markiranost morfolokih kategorija i

ekspresivne vrijednosti tih kategorija, te kao posebno vaan problem morfoloku sinonimiju
kao dio gramatike sinonimije.

Funkcionalno-stilska zastupljenost tvorbenih elemenata i morfolokih kategorija

Veliina tvorbenih elemenata, morfolokih kategorija i vrsta rijei moe se prepoznati kao
karakteristina za pojedine stilove, podstilove, anrove. Tako se npr. razlikuju nominalni
(imenski) stilovi, u kojima dominiraju imenice (nauni, administrativni stil, neki anrovi
urnalistikog stila), i verbalni (glagolski) stilovi (razgovorni stil, podstil drame), a izmeu njih
rasporeuju se i ostali stilovi. Apstraktne i glagolske imenice bit e mnogo vie zastupljene u
tzv. specijalnim stilovima (naunom, publicistikom, administrativno-pravnom, esejistikom),
dok e konkrete imenice dominirati u razgovornom stilu.
Prefiksi stranoga porijekla (anti-, hiper-, meta-, kvazi-, i sl.) takoer su bitno obiljeje
znanstvenih tekstova, dok niz deminutivnih i augmentativnih sufiksa dolazi u mnogo veoj
mjeri u razgovornom, scenaristikom, knjievnoumjetnikom stilu nego u administartivnom
ili znanstvenom diskursu.

Ekspresivna funkcija morfolokih kategorija

itav niz morfolokih kategorija moe imati ekspresivnu funkciju u tekstu ili odreenoj grupi
tekstova.
Razliite su stilogene mogunosti i konotacije rijei mjesec i luna, sanjarenje i sanjarija;
posebno se moe govoriti o problemima prevoenja u slinim sluajevima, kada se dva jezika
razlikuju u rod kljune imenice u teksu i cijeli niz dodatnih semantikih, odnosno stilskih
nijansi ostaje neizraen u prijevodu.

Gramatika sinonimija i gramatika metafora

Gramatika sinonimija zanimljiva je sa stilistikog, ali i semantikog stanovita, budui da se

upravo na znaenjskom planu uspostavlja najznaajnija distinkcija izmeu pojedinih formi
koje ulaze u sinonimski red.
Posebno je razvijena sinonimija lica i sinonimija vremena, odnosno naina, te neto manje
sinoimija roda i broja, a njihovu vanost i stilogenost priznavala je ve i tradicionalna
retorika, nazivajui ih figurama enalagama (Zima 1880/1988, 209).

Sinonimija lica

Moderna retorika sinonimiju lica naziva jo i figurom povezanom sa poiljaocem i primaocem

informacije. Budui da svaki iskaz potjee od govornika (poiljaoca informacije), najvie je

22
mogunosti za zamjenu forme prvog lica jednine drugim formama. Pogledajmo
karakteristine oblike kojima se moe zamijeniti forma prvoga lica jednine:

Prvo lice mnoine

Ovdje spadaju razliiti sluajevi, a najee tzv. autorsko mi u naunom i publicistikom stilu.
Takvo mi jo se naziva i mi skromnosti (nos modestiae), jer je prvobitno imalo upravo takvu
ulogu, budui da se ja smatralo suvie neskromnim.

Drugo lice jednine ili mnoine

Govorno lice slui se ovom transpozicijom onda kada eli pribliiti recipijentu/recipijentima
svoje iskustvo, svoje doivljaje.

Tree lice jednine prvo lice jednine

Tree lice jednine moe u svakodnevnom govoru doi kao izraz govornikove ljutnje,
uvrijeenosti ili pak nekog drugog emocionalnog stanja, kada treim licem formalno
pokazuje udaljavanje od prvoga lica.

Komutacija lino bezlino

Ova zamjena odlikuje se izraavanjem radnje uesnika u komunikaciji (i tzv. treeg lica)
razliitim bezlinim konstrukcijama. Bezline se konstrukcije mogu podijeliti u dvije skupine:
a) bezline konstrukcije sa referentnou na lice, i
b) bezline konstrukcije bez referentnosti na lice (Scholz, 1973).
Bezline reenice umjesto linih potenciraju ili injenicu da je govorno lice (ili neko drugo
lice) nemono da svjesno djeluje, budui da njegovo djelovanje oteava via sila, vanjske
okolnosti kojima se to lice ne moe suprotstaviti ili izraavaju potrebu da se umanji znaaj
lica za neku radnju.

Tree lice jednine u znaenju drugog lica

Postupak stvaranja zaudnosti moe se pratiti i onda kada se adresatova radnja izraava
formom 3. lica jednine. Najea varijanta ove figure jeste izraavanje negativnog stava
govornoga lica prema adresatu putem prebacivanja u formu treeg lica, ne-lica prema
Benvenistu. Govorno lice tada govori o adresatu kao da je on odsutan, kao da glasno govori
svoje misli, a ne obraa se sugovorniku, i to sugovorniku koji je obavezno prisutan.
Sukob, odnosno udaljenost izmeu dva glavna lika kao da se ovakvom transpozicijom jo vie
potencira, pogotovo zato to adresat dobija dojam da je njegovo prisustvo nebitno, gotovo
izbrisano indirektnom komunikacijom.

Prvo lice mnoine u znaenju drugoga lica jednine

Upotreba forme 1. lica mnoine u znaenju drugoga lica jednine poznata je kao ljekarsko mi.
Ovaj naziv potjee od tipine situacije u kojoj se odvija takva zamjena, a to je kada se ljekar
obraa pacijentu. Naravno, po analogiji sa ovim, slina zamjena odvija se i u drugim
situacijama, ne-ljekarskim, kada govorno lice eli izraziti svoje razumijevanje, gotovo
identifikaciju sa sagovornikom.

23
SINTAKSOSTILISTIKA

Sintaksika stilistika ispituje sve stileme na sintaksikom nivou (to su onda sintaksostilemi),
prouava njihovu funkcionalno-stilsku i ekspresivnu markiranost.

Dekomponiran predikat i funkcionalno-stilska markiranost. Nominalizacija.

Dekomponirani predikat sastoji se od jedne glagolske kopule ili semikopulativnog glagola i

glagolske imenice u zavisnom padeu, a po pravilu je sinonimian prostom glagolskom
predikatu i komutabilan s njim. Na taj nain postoje parovi: voditi borbu boriti se; vriti
ispitivanje ispitivati; uzeti uee uestvovati; dodijeliti nagradu nagraditi; davati
savjete savjetovati.
Ponekad dekomponirani predikat nije mogue zamijeniti prostim predikatom zato to on ne
postoji, ili pak dekomponirani oblik izraava drugu nijansu znaenja (baciti pogled ima
dodatnu komponentu kratkotrajne, brze radnje u odnosu na pogledati).

Postupci ekspresivne sintakse

Mada su najvie proueni u knjievnoumjetnikom stilu, ovi postupci zastupljeni su u svim

stilovima i anrovima kojima je ekspresivnost svojstvena.

Elipsa

Pod elipsom teoretiari podrazumijevaju dokidanje pojedinih dijelova iskaza, a prava je

retorika elipsa ona u kojoj se izostavlja itav dio iskaza inae sintaktiki nuan (kiljan,
1985: 25). Neke su elipse rezultat umanjivanja ili dokidanja redundance u iskazu, te se ne
mogu smatrati figurativnima. Takav je sluaj est sa odgovorima na pitanje, npr:
- Gdje ste ostavili potvrdu? Na stolu.
Ovakav odgovor jeste ista rema, a kontekstualna ukljuenost omoguava izostavljanje
redundantih dijelova. Odgovor Ostavila sam potvrdu na stolu doimao bi se kao nepotrebno
opiran, redundantan, neprirodan.

Nominativne reenice

Kod njih se ne moe govoriti o izostavljenom predikatu, jer jedini glavni lan nominativna
rije ili sintagma preuzima na sebe predikativnost, a opa semantika tih reenica jeste
postojanje predmeta ili predmetno predstavljene pojave, radnje, stanja (vedova, Lopatin,
1989; 454).

Parcelacija

Pod parcelacijom obino se razumije realizacija jedne reenice u vie tekstovnih jedinica (ili
jednog iskaza u nizu intonaciono izdvojenih segmenata meusobno odvojenih takama)
(Aleksandrova, 1984: 211).

Inverzija

Tradicionalna gramatika i retorika inverziju su posmatrale pojednostavljeno, tako to se

smatralo da je neutralan red rijei S+P+O (subjekt + predikat + objekt), a da svako njegovo
naruavanje znai i inverziju. Meutim, sintaksa teksta pokazala je da se i o inverziji moe
govoriti samo ako se red rijei promatra kontekstualnoukljueno, tj. aktualizirano. Na taj

24
nain, stilistikom, figurativnom inverzijom smatra se poredak N+D (novo + dato), tj. red
komponenata pri kojem se na prvom mjestu nalazi komponenta to nosi novu obavijest, a
ekspresivnost je rezultat naruenog suodnosa forme i funkcije i specifine intonacije, u kojoj
je posebno naglaeno novo (Sili 1984: 64).

OD TEKSTUALNE STILISTIKE DO STILISTIKE DISKURSA

Tekstualna stilistika posmatra tekst kao cjelinu, s tim to pri tome analizira prije svega sve
njegove stilogene elemente, meusobne odnose tih elemenata na razliitim razinama, kao i
nain na koji ti elementi odreuju funkcionalnostilistiku i stilsku markiranost teksta u cjelini.
Osim sa lingvistikom teksta, stilistika teksta zbliava se i sa teorijom knjievnosti, naroito sa
suvremenim teorijama o intertekstualnosti, kao i sa naratologijom.
U poststrukturalistikoj stilistici i analiza jednog teksta postaje nedovoljna: svaki tekst stupa
u odnose sa nizom drugih tekstova nastalih prije njega ili istovremeno s njim, ili sa onima koji
e tek nastati.
Dok fonostilistika, leksika stilistika, morfostilistika i sintaksostilistika analiziraju pojedine
stilogene elemente u svojoj sferi same po sebi, izolirano, pokuavajui odrediti kako oni
funkcioniraju u pojedinim stilovima i stilovima, tekstualna stilistika promatra sve te elemente
kontekstualnoukljueno, u njihovom meusobnom suodnosu i proimanju.
Prvobitno znaenje rijei diskurs bilo je da je to nadreenino jedinstvo, stavljeno od
najmanje dvije reenice. U tom smislu blizak mu je osnovni smisao pojma tekst. Lingvistika
teksta i lingvistika diskursa u poetku su se bavile istim pitanjima, pitanjima formalne
strukture, kohezije i koneksije teksta/diskursa. Danas se obino smatra da je tekst
nadreenina jezina jedinica u pisanoj ili usmenoj formi, posmatrana samo kao poruka
kodirana u svom auditivnom (zvuni valovi u linearnom slijedu) ili vizualnom mediju (linearni
redoslijed znakova na papiru, kodiran u verbalnom jeziku). Diskurs je, obino se smatra, jezik
u upotrebi.

diskurs

adresant ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---- adresat

poruku poruku

----------------------------------------------- tekst -------------------------------------------

Mada tekstualna stilistika moe imati izuzetno raznovrsna pitanja koja istrauje, ovdje emo
prouavati nekoliko njenih aspekata:

- Jake pozicije teksta;

- Stilistiki tekstualni konektori;
- Taka gledita;
- Intertekstualnost, metatekst, autoreferencijalnost;
- Modeli teksta. Narativni tekst.

25
 - Ka kritikoj diskursnoj stilistici: novi nivoi interpretacije

Jake pozicije teksta

Pod jakim pozicijama teksta podrazumijevaju se ona mjesta u tekstu koja su svojevrsna
smisaona i stilistika vorita teksta, mjesta koja su po svojoj poziciji u tekstu i po svojoj
formi izuzetno znaajna za razumijevanje toga teksta. U jake pozicije teksta spadaju prije
svega: naslov, epigraf (moto), podnaslov(i), prva i posljednja reenica teksta ili paragrafa, tj.
poglavlja. Osim toga, u irem smislu u jake pozicije teksta mogu se ubrojati: stilske figure i
tropi. Frazemi, krilatice, poslovice i izreke, citati (u najirem smislu rijei), vlastita imena
(naroito u knjievnoumjetnikom tekstu), termini (u naunom tekstu), rimovane rijei i dr.

Stilistiki konektori

Konektori su signali kontekstualne ukljuenosti reenice i signali povezanosti reenica u

tekstu (Sili 1984). Istovremeno, konektori u tekstu mogu se prouavati kao svojevrsni okvir
toga teksta, te kao metatekstualni signali koji upuuju na to to je u iskazu tipsko ili
ponovljivo, a po emu mislimo da tekst raspoznajemo kao odreenu 'vrstu' teksta (Veli
1987: 120).
Za lingvistiku stilistiku posebno su zanimljivi stilistiki konektori, u koje spadaju razliiti
leksiki i, rjee, gramatiki konektori koji imaju dodatnu komponentu stilogenosti, odnosno
stilske markiranosti. U osnovne njihove tipove spadaju figure, tropi, stilistiki markirani red
rijei (inverzija), a kao pratei element esto dolaze i specifina ritmika sredstva. U
izuzetnim sluajevima fonostilemi i grafostilemi takoer mogu postati stilistiki konektori.

Figure kao konektori

Figure ponavljanja: ANAFORA, EPIFORA, SIMPLOHA, ANADIPLOZA, PARALELIZAM,

POLISINDET.
Figure ponavljanja su izuzetno znaajne kao konektori u tekstu, te su one osnovna sredstva
rekurencije, tj. povezanosti teksta putem ponavljanja jezinih jedinica. Ujedno ove figure ne
gube svoju stilogenu prirodu one uvijek oznaavaju skretanje poruke na samu sebe u cilju
stvaranja zaudnosti, a time i realizacije estetske ili argumentativne funkcije.

Gradacija kao konektor

U gradaciji se razlikuje vie tipova konektora (leksiki, stilistiki, gramatiki i proporcionalni)

(Katni-Bakari 1996).
Dok u publicistikim, oratorskim, reklamnim tekstovima gradacija ima ubjeivaku funkciju,
njena ekspresivna i poetska funkcija dominira u knjievnoumjetnikom tekstu.

Retorika pitanja kao konektori

Retorika pitanja odlikuju se specifinom crtom; pored toga to njihovim ponavljanjem u

tekstu poinje djelovati mehanizam rekurencije, ova pitanja mogu formirati svojevrsni okvir
teksta, dolazei kao inokativna (poetna) i finitivna (krajnja) reenica. Na poetku teksta ili
pasusa ta figura ima otvaraku funkciju, pobuuje adresate da dalje prate tekst, dok na kraju
teksta ima posebno zanimljivu dvojnost, budui da formalno zavrava tekst, a stvarno tek
otvara mogunost za razmiljanje.

26
Taka gledita

Taka gledita izuzetno je znaajna za stilistiku teksta, budui da ona pokazuje nain
organizacije teksta, poziciju sa koje tee pripovijedanje.
Za jednog od najznaajnijih teoretiara koji su se bavili ovim pitanjem Borisa Uspenskog,
taka gledita predstavlja centralni kompozicioni problem knjievnoumjetnikog i
umjetnikog djela uope, budui da se ona javlja u svim reprezentativnim umjetnostima, npr.
u slikarstvu i filmu (Uspenski 1979).
Ovaj teoretiar razlikuje etiri tipa take gledita, u koje spadaju:
a) prostorno-vremenska,
b) frazeoloka,
c) ideoloka, i
d) psiholoka taka gledita.
Sve ove take gledita mogu biti spoljne i unutarnje: spoljna taka gledita jeste ona u kojoj
nosilac take gledita opisuje (prepriava) neki dogaaj iz pozicije promatraa, dok unutarnja
taka gledita dolazi u iskazima u kojima njen nosilac opisuje dogaaj bez distance, kao
sudionik u njemu.

Intertekstualnost, metatekst, autoreferencijalnost

Pod intertekstualnou podrazumijeva se upuenost teksta na druge tekstove koji mu

prethode ili koji ga okruuju, kao stalni dijalog sa Drugim jedan tekst iitava drugi, veli
Derrida (1979: 107). U tom smislu svaka upotreba jezika moe se smatrati i citatom ili
aluzijom na druge tekstove, te postoji samo kao dio historijskog i kulturolokog procesa
proizvoenja znaenja.

Citati kao obiljeje postmoderne knjievnosti

Postmoderna knjievnost pomou citata, aluzija i fusnota ukazuje na to da su njena baza

druga knjievna djela, a ne realnost, ona stalno ukazuje na svoju literarnost.
Kao metatekstualni signali citati se dijele na potpune (potpuno prenoenje jednog segmenta
teksta-izvornika, tj. prototeksta), nepotpune (djelomino prenoenje jednog segmenta
prototeksta) i prazne, tj. vakantne, koji mogu biti pseudocitati (prototekst postoji, ali odnos
izmeu citata i prototeksta je laan) i paracitati (kada ne postoji nikakav prototekst iz kojeg
se toboe prenosi citat) (Orai-Toli 1990: 18).
Prema vrsti prototeksta iz kojeg potjeu citati mogu biti intrasemiotiki (i citat i tekst koji ga
preuzima pripadaju istoj umjetnosti), intersemiotiki (citat i tekst pripadaju dvjema razliitim
umjetnostima) ili transsemiotiki (u umjetnosti se citiraju tekstovi ne-umjetnosti) (Orai-Toli
1990: 21).

Metatekst

Metatekst je tekst u tekstu, tekst o teksu. Svaki metatekst ima svoj prototekst ili
prtotekstove i sudjeluje u procesu intertekstualnosti.

Autoreferencijalnost

Autoreferencijalnost je tijesno povezana sa teorijom intertekstualnosti, specifina je kao

postuak kojim se u knjievnome djelu tematizira literarnost toga istog djela (Pavlii 1993:
105).

27
Modeli teksta: narativni tekst.

Kontekst produkcije Kontekst recepcije

Opejezina/diskurzivna ogranienja Ciljana publika

Tekstualni prethodnici Stvarna publika

Knjievne konvencije Implicitni itatelj

Trenutni knjievni trendovi KNJIEVNI Stvarni itatelj/i

TEKST

Afilijacije: spolne, rasne, politike, Sociohistorijski faktori

nacionalne, klasne itd.
Izdavaka praksa
Izdavake prakse

Autor Sociohistorijski faktori

(Mills 1995: 31)

Narativni tekst

Pod narativnim tekstom ovdje podrazumijevam usmene i pismene forme ija je osnovna
osovina postojanja naracija. Narativni tekst tako shvaen ukljuuje i tekstualne i diskursne
aspekte.
Postmoderna misao ide jo dalje, pa narativnim tekstovima, ve je reeno, smatra naune
tekstove (i oni su produkt prianja, jedna interpretacija dogaaja), usmene ili pisane,
novinske lanke, vijesti i slino. Pri tome se prie mogu prilati i u vie medija (slikama,
filmskim jezikom, televizijskim jezikom, stripom sa ili bez rijei...). Ljudi svakodnevno
proizvode narativne tekstove, priajui o svojim ili tuim iskustima, prepriavajui ono to su
doivjeli, proitali, vidjeli...
Struktura narativnih tekstova manje-vie jeste ista. Bazini princip te strukture, kao to je ve
bilo pokazano u analizi nekih tipova narativnih tekstova, takoer je isti:
saetak (apstrakt) orijentacija komplikacija evaluacija pouka (zakljuak).

Ka kritikoj diskursnoj stilistici: novi nivoi interpretacije

Od kraja 20. stoljea pa do danas stilistika je doivjela bitne promjene dok se strukturalna
stilistika bavila prije svega deskripcijom i analizom, tek donekle interpretacijom, danas

28
dominira kritika stilistika kao interpretativna i eksplanatorna disciplina koja je uvijek i nuno
angairana.

STILISTIKA HIPERTEKSTA I HIPERMEDIJA: KORAK DALJE

Poseban aspekt intertekstualnoti, zapravo, njena do krajnosti dovedena tehnoloka

realizacija, jeste hipertekst. Hipertekst se moe definirati kao upotreba kompjutera da bi se
transcendirala linearna, povezana i fiksirana svojstva tradicionalno pisanog teksta, pri emu
itatelj umjesto da dri u ruci cijelu knjigu vidi samo sliku jednog bloka teksta na
kompjuterskom ekranu, a iza te slike krije se varijabilna tekstualna struktura, niz mogunosti
izbora, svojevrsna mrea ili gnijezdo kineskih kutija, u zavisnosti od itaoeve nakane
(Landow, Delany 1991: 3). Hipertekst je po definiciji suprotstavljen pojmovima zavrenosti i
konanosti klasinog teksta; on uvijek podrazumijeva dvojnost: tekst se istovremeno
percipira kao zaseban glas svoga autora.

STILISTIKA, SEMANTIKA, PRAGMATIKA

Poglavlje o odnosu stilistike i semantike zavrava dio ove knjige koji prouava odnos stilistike
i jezinih nivoa, odnosno razdiobu stilistike s obzirom na te nivoe. Meutim, ne bi bilo nita
manje opravdano da se ovo poglavlje nalo prije razmatranja fonostilistike, grafostilistike,
leksikostilistike..., budui da se ne moe govoriti o stilistici bez semantike. Stil, stilistiko,
stilogeno, treba li to jo jednom i rei, nisu samo forma, samo ukras oni su uvijek duboko
povezani sa znaenjem i smislom teksta ili njegovih elemenata. Mada se najee govori o
leksikoj i gramatikoj semantici, problemi vezani za znaenje javljaju se i ispod i iznad nivoa
rijei. Upravo zato u svim dosadanjim poglavljima o pojedinim stilistikim nivoima
semantiki aspekt jeste bio zastupljen, budui da on proima sve te nivoe.
Semantiari koji prije svega promatraju znaenje rijei, dakle, bave se leksikom
semantikom, razlikuju mikrosemantiku i makrosemantiku. Dok mikrosemantika prouava
znaenje pojedinanih rijei, predmet prouavanja makrosemantike jesu semantike relacije
meu rijetkima (Ullmann 1971: 134).
Pragmatika, odnosno pragmalingvistika takoer ima svoje mjesto u stilistikim
istraivanjima. Ovdje prije svega mislim na teoriju govornih inova.
Govorni inovi ukljuuju lokucijske, ilokucijske i perlokucijske aspekte. Lokucijski je in
proizvodnja znaenja, odnosno referencijalno znaenje ina, sadraj informacije, te fonetski
aspekt. Ilokucijski in podrazumijeva namjeru govornika da neto saopi (izvinjenje, molba,
alba, estitka). Perlokucijski in sastoji se u uincima na drugoga (npr. Uvjerio me da se
udam za njega; ubijedila me da doem...) i drugo. Posebnu zanimljivost predstavljaju tzv.
performativni iskazi, tj. takvi iskazi kod kojih sam in govora implicira i neki stvarni in (npr.
Proglaavam ovu sveanost otvorenom, Dodjeljujem Vam poasno zvanje doktora naeg
univerziteta, Odriem se prava na nasljedstvo...).

FIGURE I TROPI

Za stilistiku figure i tropi uvijek su bili posebno zanimljivi i sa aspekta strukture, forme, i sa
aspekta funkcioniranja u jeziku i u pojedinim tekstovima. Mada se nije ustalio,
karakteristian je kao potvrda te tvrdnje termin mikrostrukture stila umjesto stilske figure
to ga uvodi kreb (1986: 303).
Figure su autoreferencijalna vorita teksta, mjesta na kojima on ukazuje na sebe kao tekst.
Knjievni tekst pomou figura takoer ukazuje na vlastitu literarnost, slino kao to nauni

29
citat slui naunom tekstu da autoreferencijalno ukae na vlastitu znanstvenost.
Sa lingvistike take gledita jedna od kljunih dihotomija u razmatranju stilskih figura jeste
dihotomija tropi figure u uem smislu. Za lingviste ne moe biti nevana injenica da se kod
tropa radi o odnosima in absentia, dakle o paradigmatskim odnosima, dok se kod figura radi
o odnosima in aesentia, sintagmatskim odnosima.

Klasifikacija figura

a) Fonetsko-fonoloke,
b) Leksiko-sintaksike, i
c) Semantike.

Fonetsko-fonoloke figure

Fonetsko-fonoloke figure predstavljaju odstupanja u glasovnom i grafemskom sastavu rijei

i manjih dijelova rijei, morfema.
ASONANCA je ponavljanje istih vokala ili vokala istog tipa u cilju stvaranja glasovnog
simbolizma, eufonije ili asocijacije na kljunu ili tematsku rije tog teksta.
ALITERACIJA je ponavljanje istih ili istotipskih suglasnika u tekstu, sa istim zadatkom kao i
asonanca.
ONOMATOPEJA je figura koja se sastoji u oponaanju zvukova iz prirode.
U ovu skupinu spada i niz figura koje se odlikuju pozicionim dodavanjem fonema:
- proteza (dodavanje fonema na poetku rijei),
- epenteza (ubacivanje fonema u sredinu rijei),
- paragoga (dodavanje na kraju rijei);
ili pak njima simetrinim pozicionim oduzimanjem fonema:
- afereza (oduzimanje fonema na poetku rijei),
- sinkopa (oduzimanje u sredini rijei) i
- apokopa (oduzimanje na kraju rijei).
Na planu permutacije javlja se metateza kao figura u kojoj dva ili vie fonema zamjenjuju
mjesta. Za razliku od asonance i aliteracije, ove figure primarno imaju ludiku, funkciju,
funkciju poigravanja jezikom.
PARONOMAZIJA. Pod paronomazijom treba razumjeti figuru koja je igra rijeima slina
izraza. U paranomaziji se prvo opaa zvukovna, glasovna igra, a tek onda smisaone veze.

Leksiko-sintaksike figure

Leksiko-sintaksike figure definirane su kao figure koje djeluju na planu sintakse i

predstavljaju odstupanja od uobiajenog sklapanja reenice ili nadreeninog jedinstva. U
velikom broju ovih fgura izdvajaju se figure dodavanja, oduzimanja, zamjene i permutacije.

Figure dodavanja

Ove se sintaksike figure odlikuju proirenjem osnovnog iskaza, a realiziraju se u dvije

podgrupe, kao (a) dodavanje razliitih elemenata, ili (b) ponavljanje istih elemenata.
KUMULACIJA, SINATREZAM, DISTRIBUCIJA. U ovoj je skupini naroito znaajna kumulacija
(gomilanje elemenata koji se odlikuju istom sintaksikom pozicijom), sa podvrstama
distribucijom i sinatrezmom.
GRADACIJA poiva na poreenju, i to na poreenju lanova po nejednakom stepenu
zastupljenosti nekog svojstva. Gradacija predstavlja figuru intenzifikacije, realiziranu

30
specifinim semantiko-sintaksikim sredstvima.
EPITET se sastoji u dodavanju pridjeva koji poblie odreuje imenicu kojoj se dodaje.

Figure ponavljanja

Ove su figure bazirane na ponavljanju leksikih elemenata u odreenim pozicijama.

ANAFORA podrazumijeva ponavljanje iste rijei ili grupe rijei na poetku dviju ili vie
reenica, dvaju ili vie stihova, pasusa...
EPIFORA podrazumijeva ponavljanje iste rijei ili grupe rijei na kraju dviju ili vie reenica,
stihova, pasusa...
SIMPLOKA se realizira kao kombinacija anafore i epifore.
OKRUENJE/CIKLOS jeste ponavljanje iste rijei ili grupe rijei na poetku i na kraju reenice,
stiha, pasusa. Ova figura podsjea na prsten, budui da u potpunosti zaokruuje interpolirani
dio.
ANADIPLOZA se realizira kao ponavljanje iste rijei ili grupe rijei sa kraja prve reenice/tiha
na poetku naredne reenice ili stiha.
REDUPLIKACIJA. Figura se jo naziva i geminacija, a podrazumijeva ponavljanje iste rijei ili
grupa rijei u susjednoj poziciji. Takva figura ujedno je i u funkciji pojaavanja, aplifikacije;
nju odlikuje emocionalna intenzifikacija, koja moe biti negativno ili pozitivno obojena.
POLISINDET. Ova figura odlikuje se iterativnim ponavljanjem istog veznika u jednom
segmentu teksta.

Figure oduzimanja

U takvim figurama iskaz se reducira.

ASINDET. Figurativnost se proizvodi dokidanjem veznika i realizacijom tekstapozicije u
jednom segmentu teksta.
ELIPSA je izostavljanje dijela iskaza koji je bitan za komunikaciju, tako da ga recipijent mora
rekonstruirati.
RETICENCIJA (prekid reenice, nedovrena reenica), jeste figura kod koje se operacijom
oduzimanja dokida kraj reenice, stiha, iskaza. Stilogenost ove figure jeste rezultat
iznevjerenog oekivanja: cijeli tok reenice ili stiha priprema se za kraj, esto i za kljunu
informaciju ili poantu, a onda se reenica/stih naglo prekida nedovrena.

Figure zamjene

Na sintaksikom planu one su predstavljene specifinim sintaksikim konstrukcijama koje

zamjenjuju neutralne, tj. nefigurativne sintaksike konstrukcije.
RETORIKO PITANJE. To je pitanje na koje nema odgovora ili ga govornik i ne oekuje, a sa
svim svojim podvrstama zamjenjuje izjavnu reenicu.
RETORIKO OBRAANJE I EKSKLAMACIJA. Slino je i sa retorikim obraanjem i
eksklamacijom (uzvikom), gdje se tvrdnja potencira intonacijom uzvika.

Figure permutacije

Figure permutacije jesu one kod kojih se figurativnost bazira na pozicioniranim promjenama
predstavnici ovoga tipa figura jesu inverzija i paralelizam.
INVERZIJA. To je figurativna promjena reda rijei.
PARALELIZAM. Isokolon ili paralelizam, kod kojeg se ponavlja u tekstu vie reenica iste
reenike strukture i istog reeninog reda.

31
Semantike figure

Semantike figure (metasememi i metalogizmi prema Opoj retorici) pokazuju odstupanje na

semantikom planu kao dominantno. U ovu grupu spadaju tropi i semantike figure u uem
smislu.

Tropi

Kod tropa se jedan oznaitelj zamjenjuje drugim, sekundarnim, te su to figure nastale

operacijom zamjene na semantikom planu, a u njih spadaju: metafora, metonimija,
sinegdoha, perifraza, antonomazija, hiperbola, litota, ironija.
METAFORA je po mnogima kljuni, najznaajniji trop, kome su posveene brojne analize i
tumaenja i koji prema nekim shvatanjima zapravo obuhvata sve druge trope kao i svoje
podtipove. Metafora se nekad definira kao skraeno poreenje, tj. kao takvo poreenje u
kojem je izostavljena poredbena estica i predmet koji se poredi (sadraj), a ostavljen je
samo poredbeni korelat sa kojim se poredi (sredstvo).
PERSONIFIKACIJA. Moe se rei da je personifikacija takva podvrsta metafore ili sinegdohe
kod koje se neivim predmetima daju osobine ivih predmeta.
ALEGORIJA. U osnovnom retorikom znaenju alegorija jeste figura koja znai neto drugo
od onoga to je reeno. Nerijetko se ona svodila na proirenu metaforu, odnosno na slijed
metafora, pa bi po takvom shvaanju razlika izmeu ova dva tropa bila iskljuivo
kvantitativna.
METONIMIJA je trop kod kojeg se zamjena odvija po susjednosti (esto se kae i da je
metonimija eliminiranje konteksta).
SINEGDOHA. Sinegdoha se moe shvatiti kao samostalan trop ili kao podvrsta metonimije,
budui da funkcionira na zamjeni cjeline dijelom, na upotrebi jednine umjesto mnoine,
mnoine umjesto jednine.
PERIFRAZA. Pod njom se podrazumijeva zamjena jedne rijei sintagmom ili izrazom istog
referencijalnog znaenja, a razliitog smisla.
ANTONOMAZIJA. To je perifrastika zamjena vlastitog imena.
HIPERBOLA. Ovaj se trop sastoji u kvantitativnom pretjerivanju, preuveliavanju.
LITOTA. Litota je trop koji se sastoji u skraivanju sema kvantiteta. To se skraivanje realizira
na dva naina:
a) u potvrdnom iskazu (Drag si mi umjesto Volim te)
b) u negativnom iskazu koji sadri negaciju antonima rijei koju zamjenjuje (Ne mrzim te u
znaenju Volim te).
U oba tipa neutralni iskaz zamijenjen je figurativnim, koji mora ublaiti stvarno stanje,
odnosno emocionalni stav.
IRONIJA. Ovo je trop kod kojega je forma iskaza u suprotnosti sa sadrajem iskaza, te se
znaenje moe shvatiti pomou neverbalnih sredstava ili intonacije, odnosno pomou
konteksta.

Semantike figure u uem smislu

Semantike figure u uem smislu odlikuju se specifinim semantikim odnosima leksema

koje ih ine. Tipine su ovdje figure koje su bazirane na suprotnosti, kontrastu, a posebno su
zanimljive antiteza, oksimoron i paradoks.
ANTITEZA. Ova se figura sastoji u navoenju suprotnih pojmova radi stvaranja kontrasta.
OKSIMORON predstavlja konstrukciju u kojoj su spojeni semantiki nespojivi, protivrjeni

32
pojmovi.
ANTIMETABOLA je vrsta figure u kojoj se oba lana ponavljaju, ali uz izmjenu sintaksike
funkcije (smisao znaenja i znaenje smisla, gramatika poezija i poezija gramatike). Zapravo,
preciznije bi bilo rei da lanovi prve sintagme ili reenice u drugom dijelu antimetabole
konverzivno zamjenjuju sintaksiku funkciju, ali i poziciju, pri emu doazi do svojevrsnog
ukrtanja lanova.
PARADOKS. Paradoks bi se mogao jednostavno definirati kao proireni oksimoron naime,
oksimoron se realizira u sintagmi, a paradoks na reeninoj ili tekstualnoj razini. U paradoksu
uvijek postoji uvodni dio, koji iznosi odreene tvrdnje, i zakljuni dio, koji je na prvi pogled
potpuno neoekivan, u suprotnostii je sa prethodnim uvodnim dijelom.

Semantike figure poreenja

SIMILE. U semantike figure u irem smislu spada i poreenje, i to poreenje tipa simile
(njena si kao pamuk) i tipa comparatio (ljepa si od mora i neba).
COMPARATIO je poreenje koje bi se moglo nazvati kvantitativnim.

33