Hbs Odrziva Energija U Crnoj Gori 180414 Web

UNLOCKING THE FUTURE
Odriva energija
u Crnoj Gori
ODRIVA ENERGIJA U CRNOJ GORI
Heinrich Bll Stiftung

Odriva energija
u Crnoj Gori
Pripremili: Neboja Jablan, ekspert za energetiku,
MSci Milica Dakovi, ekonomistkinja obnovljive energije /
energetske efikasnosti, Jelena Marojevi-Gali,
NVO Green Home
2014.
Impresum

ODRIVA ENERGIJA U CRNOJ GORI
Izdava Heinrich Bll Stiftung Ured za Hrvatsku
Za izdavaa Vedran Horvat
Autori Neboja Jablan, MSci Milica Dakovi, Jelena Marojevi-Gali
Urednici Iva Kvaki i Vedran Horvat
Lektura i korektura Sran Dvornik
Dizajn/Prijelom Ivan Klis
HBS vizualni identitet Blotto Design
Tisak Kerschoffset, Zagreb
Tira 300
Zagreb, 2014.
Sadraj
6 PREDGOVOR
7 UVOD
9 ENERGETIKA U CRNOJ GORI 1

9 Kratak istorijat 1.1
10 Sektor energetike danas 1.2
11 KRITIKI OSVRT NA POSTOJEU

ENERGETSKU POLITIKU I PRAKSU 2
11 Postojei i nepostojei strateki dokumenti 2.1
13 Regulatorni i institucionalni okvir sektora energetike 2.2
14 Potencijali i investicije u oblasti energetike 2.3
16 Uticaji na ivotnu sredinu i zdravlje 2.4
20 Energetsko siromatvo 2.5
22 Uloga javnosti i civilnog drutva 2.6
24 Zelena transformacija 2.7
26 STUDIJE SLUAJA 3
31 CASE STUDY 1: Javna rasvjeta u Bijelom Polju 3.1
35 CASE STUDY 2: Solarne elektrane na graevinskim
konstrukcijama 3.2
CASE STUDY 3: Potencijal i korienje drvne mase za proizvodnju
drvnih goriva u Crnoj Gori 3.3
43 PREPORUKE I ZAKLJUCI 4
45 ANEKS 1
49 ANEKS 2
Prolo je preko pet godina od poetka svjetske ekonomske krize, a regija
Zapadnog Balkana jo je daleko od oporavka. Ne udi da je optimizma sve
manje industrija je odavno ugaena, mali proizvoai se sve tee nose
sa globalnom konkurencijom, nezaposlenost je u usponu, a cijene osnovnih
potreptina poput hrane i energije neprestano rastu. Vladajue strukture u
zemljama Zapadnog Balkana slau se u jednom izlaz iz ove situacije mogu
je iskljuivo putem velikih investicija, od kojih je veliki broj usmjeren energetici
baziranoj na fosilnim gorivima.
Za to vrijeme u zemljama zapadne Europe odvija se druga vrsta revolucije

ona okrenuta zelenim tehnologijama i decentraliziranim obnovljivim izvorima
energije. Oko tri i pol milijuna ljudi u Europi danas radi u zelenoj industriji,
a Europska Unija jedan je od njenih najvanijih izvoznika. Osim ekonomskog
rasta, rast osvijetenosti i razvoj zelene industrije unaprijedio je i kvalitetu
ivota smanjeno je oneienje vode i zraka, oporavile su se rijeke i ume,
zatieni su kulturni pejzai.
Smatramo da se Zapadni Balkan nalazi u jedinstvenoj prilici za redefini-

ciju svoje razvojne putanje. elimo li kratkoroni uinak nekolicine velikih
investicija koje e nas dugorono jo vie osiromaiti, ili elimo raditi na
dugoronoj odrivosti naih ekonomija? Hoemo li uvoziti energente i ovisiti
o geopolitikoj stabilnosti podruja obilnih fosilnim gorivima ili emo iskori-
stiti natprosjeno bogatstvo prirodnih resursa koji postoje u regiji? Hoemo
li se natjecati za strane investicije ili emo iskoristiti regionalne sinergije za
Unlocking the Future ODRIVA ENERGIJA U CRNOJ GORI
stvaranje dodane vrijednosti? Hoemo li raditi na stvaranju snanih lokalnih

ekonomija ili politike formirati prema potrebama velikih korporacija?
Serija publikacija Unlocking the Future pokuava ponuditi odgovore na ova

pitanja. Tvrdimo da zatita okolia i obnovljivi izvori energija nisu prepreka
ekonomskom rastu ve upravo prilika za razvoj kroz odrivo koritenje obilnih
prirodnih resursa u regiji. Pred vama se nalazi publikacija fokusirana na lokal-
ne potencijale razvoja obnovljivih izvora energije i energetske efikasnosti, koji
zajedno imaju snaan potencijal bottom-up zaokreta ka odrivijoj energetici.
Poevi s analizom trenutnih energetskih strategija i trendova, ova publikacija
nudi alternativnu viziju energetskog sektora identifikacijom malih, lako dostu-
pnih, investicija koje smanjuju energetsku ovisnost i istovremeno stvaraju nove
poslove, kreirajui tako dodanu vrijednost koja ostaje u lokalnoj ekonomiji.
Predgovor
U izradi nacionalnih publikacija koje su provodili interdisciplinarni timovi u

Hrvatskoj, BiH, Crnoj Gori i Srbiji, ali i u izradi ostalih publikacija u seriji
Unlocking the future sudjelovao je izniman broj ljudi koji su prepoznali potrebu
za radikalnim zaokretom u regiji, te im se svima zahvaljujemo na radu, energiji
i elji za stvaranjem drugaije razvojne vizije za Zapadni Balkan. Nadamo
6
se da ete i vi, drage itateljice i itatelji, prepoznati vanost predstavljene

vizije, te nam se pridruiti u njenoj promociji, za odrivu budunost Zapadnog
Balkana i razvoj u skladu s prirodom.
Iva Kvaki Vedran Horvat

projektna koordinatorica voditelj ureda
ekologije za Hrvatsku
UVOD
Studija o odrivoj energiji u Crnoj Gori predstavlja osvrt na postojee

stanje u energetskom sektoru Crne Gore, sa posebnim osvrtom na potenci-
jale u oblasti razvoja alternativnih vidova energije, vie okrenutih konceptu
'zelene ekonomije' i odrivog razvoja. S tim u vezi izvjetaj je koncipiran na
nain da je podijeljen u etiri odvojene cjeline koje daju osvrt na postojee
stanje u sektoru energetike, ali daju kritiki osvrt na postojee programe i
mjere u oblasti energetike. Nadalje, izvjetaj u svojoj strukturi sadri studije
sluaja i prijedloge projekata u oblasti odrive energije, kao i preporuke i za-

kljuke u cilju budueg razvoja sektora energetike u Crnoj Gori.
POGLAVLJE 1 Poglavlje 1., koje nosi naziv 'Energetika u Crnoj Gori', prua informacije o bi-
lansu energetskog sektora i reformi sektora energetike u periodu 20032013.
godine. Nadalje, kroz prikaz postojeih proizvodnih kapaciteta u oblasti
energetike poglavlje ukazuje na dvije injenice koje prate energetski sektor
Crne Gore ve nekolike decenije, a to je: permanentan deficit elektrine
energije iskazan potrebom za uvozom, kao i manjak investicija u proizvodne
kapacitete.
POGLAVLJE 2 Poglavlje 2. pod nazivom 'Kritiki osvrt na postojeu energetsku politiku i

praksu' daje pregled osnovnih programa, mjera i strategija u oblasti energe-
tike u Crnoj Gori, ukazujui na pozitivne i negativne strane postojeih stra-
tekih dokumenata, poput Nacrta Strategije razvoja energetike do kraja 2030.
UVOD
godine. Kritiki osvrt usmjeren je ka realnosti procjene potreba za energijom,

ali i oblasti odrivog razvoja (kroz energetsku efikasnost i OIE) kao kljunim
nedostacima postojeih stratekih dokumenata u dijelu praktine primjene
ciljeva zacrtanih strategijom. U nastavku poglavlja dat je prikaz postojee regu-
7
lative i institucionalnog okvira u oblasti energetike, kao i potencijali za budue

investicije. S tim u vezi, istaknut je znaaj ulaganja u OIE i potrebe za promje-
nom paradigme u oblasti investiranja, odnosno prelaska sa velikih projekata na
projekte manjeg obima, koji u osnovi imaju principe odrivog razvoja.
Veoma znaajan dio Poglavlja 2. posveen je i uticaju projekata na ivotnu sredi-

nu i zdravlje stanovnitva, sa fokusom na predstojeim termoenergetskim pro-
jektima koje karakterie prisustvo 'prljavih tehnologija'. Energetsko siromatvo
predstavlja dodatnu oblast kojoj je posveena panja prilikom izrade studije.
U dijelu analize problematike energetskog siromatva ukazuje se na trend
rasta cijena elektrine energije u posljednjih deset godina, ali i direktne veze
izmeu ivotnog standarda stanovnitva i neefikasnog korienja energije.
Uloga javnosti i civilnog drutva u sektoru energetike prepoznata je kao klju-

na i karakteriu je promjene poev od 2005. godine. Graanski aktivizam
uvaen je kao znaajan inilac prilikom sagledavanja kljunih infrastruktur-
nih projekata, to se ujedno odnosi i na ulogu civilnog sektora u datim proce-
sima. 'Zelena transformacija' prepoznata je kao znaajan inilac u primjeni
mjera energetske efikasnosti i korienja OIE. Ujedno ukazuje da koncept
'zelene ekonomije' uzima maha i da se uz pomo tog koncepta moe uticati
na zatitu ivotne sredine i odrivi razvoj i u sektoru energetike.
STUDIJE Kao poseban dio studije date su tri studije sluaja koje su bazirane na princi-
SLUAJA pima odrivog razvoja i koje tretiraju projekte u oblasti OIE sa konkretnom
primjenom i rjeenjima koja mogu koristiti drutvu u cjelini. Prva studija
sluaja odnosi se na projekat 'Javna rasvjeta u optini Bijelo Polje'; druga stu-
dija sluaja odnosi na 'Solarne elektrane na graevinskim konstrukcijama',
dok se trea studija sluaja odnosi na 'Potencijal i korienje drvne mase za
proizvodnju drvnih goriva u Crnoj Gori'.
U zakljunim djelovima, a na osnovu analize postojeih stratekih dokume-

nata u oblasti energetike, kao i institucionalnog i regulatornog okvira moe se
zakljuiti da je u toku posljednjih deset godina napravljeni pozitivni pomaci
u oblasti ureenja sektora energetike, sa stanovita donesenih programa, re-

gulative i stratekih dokumenata. Ono to u veoj mjeri nedostaje jeste dalja
implementacija ponuenih rjeenja, kroz jae fokusiranje na oblast obnov-
ljivih izvora energije i energetske efikasnosti. Na drugoj strani, kao imperativ
za budui razvoj sektora energetike javlja se realna procjena potreba za ener-
gijom u Crnoj Gori kako bi se planiralo budue projekte u oblasti energetike.
Investicije u energetici, sa posebnim osvrtom na OIE i energetsku efikasnost
predstavljaju nove zadatke, ali i naine kako bi se trebao razvijati sektor ener-
getike u budunosti, zasnovan na paradigmi odrivog razvoja i optimalnog
korienja resursa.
UVOD
8
1 Energetika
u Crnoj Gori
1.1 Kratak istorijat
Bilans energetskog sektora Crne Gore ini prisustvo hidropotencijala,

proizvodnje drveta i uglja, nafte i naftnih derivata koje se u cjelosti uvozi, ali
i permanentan uvoz elektrine energije, kao i injenica da zemlja nema ra-
zvijenu infrastrukturu za proizvodnju, promet i distribuciju gasa. Energetski
bilans Crne Gore sastoji se od: bilansa elektrine energije, bilansa uglja, bi-
lansa nafte, naftnih derivata, biogoriva i gasa (iskljuujui prirodni gas),
bilansa prirodnog gasa i bilansa toplote za daljinsko grijanje ili hlaenje i
industrijsku upotrebu. Naftni derivati imaju velik udio u ukupnom energet-
skom miksu sa blizu 40% uea, potom dolazi ugalj (oko 35%), dok energija
iz hidropotencijala predstavlja neto manje od 15% ukupnog energetskog bi-
lansa. Ostatak predstavljaju ostale kategorije energetskog bilansa. Nadalje,
domaa proizvodnja energije orijentaciono predstavlja polovinu ukupne
primarne potronje energije, dok ugalj pored hidropotencijala predstavlja
osnovnu sirovinu za proizvodnju energije.
Period od 90-ih godina prolog vijeka pa do poetka 2000. godine, kada je

sektor energetike u pitanju, karakterisali su manjak investicija u sektoru dis-
Energetika u Crnoj Gori
tribucije i prenosa, manjak investicija u nove sisteme za proizvodnju energije,

neefikasno korienje postojee energije, kao i cijene koje nisu bile trino
definisane, ali i subvencije usmjerene sektoru industrije. Reforma sektora
energetike u Crnoj Gori zapoela je 2003. godine usvajanjem Zakona o ener-
getici, koji je predstavljao osnovu za uspostavljanje trinog koncepta u sek-
toru energetike na nain koji je doveo do transformacije jedinog snabdjeva-
a elektrinom energijom Elektroprivrede Crne Gore (EPCG AD) u etiri
funkcionalne jedinice, kao i uspostavljanje nezavisnog regulatora trita
elektrine energije (Regulatorna Agencija za Energetiku RAE). Agencija
djeluje kao nezavisni regulator u sektoru i ima ovlaenja da kontrolie rad
9
subjekata u energetskom sektoru. Reforma sektora energetike nastavljena

je i u narednim godinama, da bi u 2006. godini, u sklopu reformi, Crna Gora
postala lanica Energetske Zajednice. Reforma je ujedno obuhvatila kako
institucije tako i oblast regulative, istovremeno podstaknuta procesom in-
tegracije Crne Gore sa EU. U toku 2010. godine reforma sektora energetike
je nastavljena na nain to je usvojen novi Zakon o energetici, koji je mahom
harmonizovan sa Acquisom, ali koji ujedno zahtijeva i dodatna usvajanja i
harmonizaciju podzakonskih akata, u skladu sa direktivama EU.
1.2 Sektor
energetike
danas
Danas se u Crnoj Gori elektrina energija proizvodi iz dvije

Hidroelektrane, 'Piva' i 'Peruica', kao i u termoelektrani 'Pljevlja'. Ukupni
instalirani proizvodni kapacitet elektrana iznosi 868 MW. U odnosu na taj ka-
pacitet, 76% elektrine energije proizvodi se u hidroelektranama (685 MW),
dok se 24% proizvodi u termoelektrani (210 MW).
Ukupna proizvodnja energije iz tri navedena postrojenja zadovoljava dvije

treine snabdijevanja elektrinom energijom, dok se jedna treina elektrine
energije (oko 1.300 GWh) i dalje uvozi. Kada su u pitanju obnovljivi izvori
energije (OIE), od oktobra 2012. godine postavljen je cilj da se do 2020. godine
33% energije proizvodi iz OIE. Trenutna snaga sedam malih hidroelektrana
iznosi oko 9 MW. Na drugoj strani, kada je u pitanju energetska efikasnost,
cilj je postavljen na 9% uteda do 2018. godine.
Crna Gora se takoe suoava sa problemom gubitaka na distributivnoj i pre-

nosnoj mrei. Iako problemi gubitaka i dalje postoje, sudei po podacima oni
se iz godine u godinu smanjuju. Tako su, prema podacima RAE u 2011. godini
Energetika u Crnoj Gori
ukupno ostvareni gubici elektrine energije na distributivnoj mrei iznosili

491,9 GWh, to je bilo 2,2% nie od iste kategorije u 2010. godini. Smanjenjima
gubitaka na mrei doprinijela su i investiciona ulaganja u uvoenje sistema
daljinskog oitavanja brojila i upravljanja potronjom u distributivnoj mrei
Crne Gore, to obuhvata 50% potronje (ili 175.000 brojila).
Ono to takoe karakterie sektor energetike u Crnoj Gori jeste i industrijska

infrastruktura oslonjena mahom na minule godine, a u njoj se i dalje nalaze
veliki potroai elektrine energije. Tu se prvenstveno misli na Kombinat alu-
minijuma u Podgorici i eljezaru u Nikiu. Na drugoj strani ne treba zanemari-
10
ti visoku potranju za energijom i potronju od strane sektora domainstava.
Posmatrano sa stanovita stepena energetskog intenziteta, Crna Gora ima i

dalje izraenu potranju teke industrije za energijom, pa po tom indikatoru
prednjai u odnosu na ostale zemlje EU. To nadalje dovodi do zakljuka da
u Crnoj Gori postoji izraen prostor za optimizaciju korienja energije, po-
gotovo ukoliko uzmemo u obzir injenicu da se u toku posljednje tri godine
cijena energije konstantno uveavala i da je upravo izazvana permanentnim
deficitom, ilegalnom upotrebom energije, gubicima na mrei, to sveukupno
ostavlja negativne posljedice na crnogorsku ekonomiju u cjelini.
2 KRITIKI OSVRT NA
POSTOJEU ENERGETSKU
POLITIKU I PRAKSU
2.1 Postojei i nepostojei
strateki dokumenti
Kljuna dokumenta u oblasti energetike u Crnoj Gore su: Strategija ra-

zvoja energetike Crne Gore do 2025. (SRES, usvojena 2007. godine), sa prate-
im Akcionim planom za period 20082012, Energetska politika Crne Gore
do 2030. godine (EP, usvojena 2011. godine), i strategije/akcioni planovi o
energetskoj efikasnosti i upotrebi odreenih obnovljivih izvora energije. Kao
KRITIKI OSVRT NA POSTOJEU ENERGETSKU POLITIKU I PRAKSU
rezultat dopune SRES-a iz 2007. godine, objavljen je dokument naslovljen

Strategija razvoja energetskog sektora u Crnoj Gori do 2030. (Zelena knjiga i
nacrt Bijele knjige) u junu 2012. godine, ija je finalizacija i usvajanje u toku.
Kljuni djelovi legislative su Zakon o energetici (Slubeni list Crne Gore,

28/10) i Zakon o energetskoj efikasnosti (Slubeni list Crne Gore, 29/10).
Pozitivne strane SRES iz 2007. godine i Akcionog plana su te to podravaju

promociju i irenje obnovljivih izvora energije. Meutim, akcenat je dat na
korienje hidropotencijala, uglavnom kroz velike (kao prioritetne navedene
su rijeke Komarnica i Moraa), ali i male hidro-elektrane (mHE). Nedovoljna
panja je poklonjena potencijalu za utedu energije i drugim vidovima OIE.
Iako su odrivi principi prepoznati i formalno usvojeni, dokumenti nisu uspje-
li da ih zaista integriu u definisanje strategije za razvoj energetskog sektora.
S druge strane, Energetska politika Crne Gore do 2030. predstavlja izvjestan

korak naprijed, kada je u pitanju primjena principa odrivog razvoja, u pore-
enju sa Strategijom razvoja energetike iz 2007. godine. Kljune prioritete
EP predstavljaju sigurnost snabdijevanja, razvoj konkurentnog trita ener-
gije, razvoj odrivog sektora energetike, koji e pratiti racionalna upotreba
domaih resursa, sa posebnom panjom na zatiti ivotne sredine, poveanoj
energetskoj efikasnosti i poveanom korienju OIE. Kao tri osnovna cilja de-
finisani su: sigurnost snabdijevanja energijom, razvoj konkurentnog trita
11
energije i odriv energetski razvoj, dok je pored njih postavljeno i dodatnih

dvadeset ciljeva koje treba ostvariti do kraja 2030. godine.
Kada je u pitanju inoviranje SRE 2030. i pratea Strateka procjena uticaja na

ivotnu sredinu (SPU), nacrtna dokumenta objavljena u julu 2012, odnosno
u aprilu 2013, koja jo uvijek ekaju na usvajanje, nisu ohrabrujua po pita-
nju usaglaenosti sa ciljevima propisa i programa EU i vremenskog okvira
za harmonizaciju, kao ni sprovoenja smjernica Energetske politike. Vlada
Crne Gore nije iskoristila proces revizije SRE da unese nova, inovativna i
odriva rjeenja.
Izgleda da lekcije nauene iz procesa SRE 2007. (formulacija i sprovoe-
nje) nisu integrisane ni u dopunjenu strategiju jer ona tei manje vie istim
ciljevima kao i prethodna strategija, a to je prije svega velika ekspanzija u
proizvodnim kapacitetima kao nainu da se realizuju predviene energetske
potrebe.
Sa druge strane, energetske potrebe i budui razvoj energetskog sektora

baziraju se na nerealnim procjenama potreba za energijom. Tako se u SRE
pretpostavlja nastavak rada KAP-a i eljezare punim kapacitetima do 2030.
godine, to obzirom na trenutnu situaciju i oekivanja dovodi u pitanje re-
alnost takvog scenarija. injenica da su ta dva potroaa u prolosti troila
i do 48% od ukupno utroene elektrine energije u Crnoj Gori, a ve sada je
vrlo upitan njihov opstanak, jasno ukazuje da projekcija potronje elektrine
energije u budunosti nije postavljena na realnim osnovama.
Nadalje, potrebno je staviti jai naglasak na konkretne rezultate i ostvarenja,

kada je u pitanju oblast energetske efikasnosti i OIE, kroz razliite projek-
te i investicije u budunosti. Na drugoj strani, u kontekstu odrivog razvoja
u Crnoj Gori, ono to postojeim dokumentima u najveoj mjeri nedostaje,
jeste praktina primjena zacrtanih ciljeva koji su dati regulativom, strategi-
jama i planovima. Iako su se na polju odrivog razvoja desili pozitivni pomaci,
postoje polja koja trae dodatnu koordinaciju i usporavaju sam proces odri-
vog razvoja u Crnoj Gori koji bi obezbijedio balans izmeu novih projekata i
ouvanja ivotne sredine. Tome umnogome doprinosi nedostatak informa-
cija i indikatora koji bi pratili taj razvoj.

12
2.2 Regulatorni
i institucionalni okvir
sektora energetike
Crna Gora je 2010. godine usvojila novi Zakon o energetici koji je zna-
ajno usaglaen sa regulativom EU u oblasti energetike. Isto vai i za oblast
obnovljivih izvora energije. No ipak, iako su zakonska i podzakonska akta
usvojena i usklaena sa EU direktivama, i dalje nedostaje njihova potpuna
implementacija. Iako je trite energije otvoreno za sve potroae (iskljuu-
jui domainstva) od 2009. godine, ono jo uvijek nije aktivno. To prvenstve-
no iz razloga to nije dolo do pravnog razdvajanja u sektoru distribucije elek-
trine energije. Na drugoj strani, regulativa u oblasti trita gasa jo uvijek ne
postoji. U 2010. godini takoe je usvojen i Zakon o energetskoj efikasnosti sa

Akcionim planom, koji za cilj stavlja utedu energije od 9% do 2018. godine.
Meutim, jo uvijek nijesu uspostavljani implementacioni instrumenti (kao
to su fond za energetsku efikasnost i/ili agencija za energetsku efikasnost).

Sveukupna primjena zakona trebala je poeti od druge polovine 2011. godine
usvajanjem 19 podzakonskih akata, ali se sa tom procedurom kasnilo, gdje su
se pritom brojne aktivnosti prenijele na 2012. i 2013. godinu. U pripremi je
novi Zakon o efikasnom korienju energije.
Analize pravnog i regulatornog okvira u oblasti energetike u Crnoj Gori

govore da, iako je regulativa usklaena sa regulativom EU, kljunu barijeru
predstavlja implementacija regulative, dok je potrebno donijeti niz podza-
konskih akata koji bi regulisali domae trite energije, ali i one koji se tiu
rezervnih zaliha nafte, kao i desetogodinji plan rada na programu razvoja
OIE (Izvjetaj o napretku, 2012).
Kada je u pitanju institucionalni okvir u oblasti energetike u Crnoj Gori potreb-

no je istai da su kljune institucije koje ine energetski sektor u Crnoj Gori
sljedee: Ministarstvo Ekonomije (kao resorno ministarstvo za oblast energe-
tike), Regulatorna agencija za energetiku (regulator trita), Operator trita
elektrine energije (COTEE), Elektroprivreda Crne Gore (EPCG AD), sa svoje
etiri funkcionalne jedinice, Crnogorski Elektroprenosni Sistem (CGES AD)
13
i Rudnik uglja Pljevlja (RUP). EPCG je danas jedini snabdjeva elektrinom

energijom u Crnoj Gori. EPCG je privatizovana 2009. godine, gdje udio u vla-
snitvu ima italijanska kompanija A2A, dok je drava i dalje ostala veinski vla-
snik EPCG. Prije samog procesa privatizacije, EPCG je 2009. godine podijelje-
na na etiri nezavisne funkcionalne cjeline. Funkcionalna cjelina Distribucija
ostala je i dalje integrisana u EPCG, iako je rok za njeno pravno razdvajanje
bio kraj 2012. godine. Crnogorski Elektroprenosni Sistem (CGES) je operator
prenosnog sistema, gdje je drava vlasnik sa 55%, dok je italijanski operator
prenosnog sistema Terna vlasnik 22%. Nadalje, rudnik uglja Pljevlja takoe se
nalazi u vlasnitvu A2A sa oko 40%, dok je udio drave na nivou od 30%.
2.3 Potencijali i investicije
u oblasti energetike
Ekonomsku odrivost mogue je obezbijediti proizvodnjom energije iz

OIE (male HE, energija vjetra, biomasa i solarna energija), budui da Crna
Gora ima znaajne potencijale za njihov razvoj. Kada je rije o solarnoj ener-
giji, ona je iskoristiva u sva tri regiona u Crnoj Gori, dok je poseban znaaj
solarne energije u junom regionu (gradovi poput Bara i Ulcinja, koji raspo-
lau sa do 2.500 sati sunevog zraenja u toku godine). Energija na bazi OIE
treba biti sve vie u fokusu u cilju ispunjenja odluke Ministarskog savjeta
Energetske zajednice, gdje se postavlja obavezan cilj proizvodnje energije
iz OIE od 33%.
Kada su u pitanju pripreme i implementacija planova zacrtanih u krovnim

programima i propisima u sektoru energetike u posljednjih deset godina, zna-
ajno je istai da Vlada u velikoj mjeri zastupa ideju izgradnje velikih projeka-
ta u oblasti energetike, ali se rezultati takvih ciljeva jo uvijek nisu ostvarili.
To umnogome moe predstavljati i znak za zaokret u stratekom promilja-

nju sektora energetike sa stanovita investicija, gdje bi se fokus sa velikih
projekata prenio na manje, odrive projekte, posebno uzevi u obzir reakcije
javnosti po pitanju izgradnje hidroelektrana na Morai i Komarnici. Oni su
dodatno ukazali da postoje slabosti u integrisanju takvih projekata sa nae-
lima odrivog razvoja i zatite ivotne sredine. Isto se odnosi na veliki proje-
kat izgradnje hidroelektrane Buk-Bijela na rijeci Tari iz 2005. godine, usljed
reakcije javnosti i civilnog drutva.
Na drugoj strani, investicije u manje projekte u oblasti energetike, a zasno-

vane na OIE, stvaraju novu ansu. Kada je u pitanju energija vjetra, trenutno
se u pripremi nalaze dva projekta: VE Moura (na lokalitetu izmeu optina
14
Ulcinj i Bar) sa 46 MW instalisane snage, kao i VE Krnovo (optine Niki i

avnik), sa 72 MW instalisane snage. Izgradnja vjetroelektrana planirana je
za 2013. i 2014. godinu. Kada je u pitanju iskorienost potencijala solarne
energije, moe se zakljuiti da je ona i dalje prilino skromna. Najvei progres,
uprkos brojnim administrativnim barijerama, ostvarile su investicije u male
HE u Crnoj Gori.
Kada su u pitanju specifini projekti u oblasti energetske efikasnosti, potreb-

no je istai projekat koji podrava Svjetska Banka, gdje su sredstva od 6,5
miliona eura obezbijeena sa ciljem podsticanja energetske efikasnosti u 15
zgrada javnih ustanova u Crnoj Gori. Projekat je zapoeo 2009. godine, dok
se finalizacija oekuje krajem 2013. godine. U saradnji sa KfW, obezbijee-
no je dodatnih 13 miliona eura za programe energetske efikasnosti u javnim
ustanovama do sredine 2014. godine. GIZ (German Development Agency) je
takoe bio ukljuen sa 5 miliona eura u projekte energetske efikasnosti sve
do marta 2013. godine. Kada su u pitanju investicije u oblast prenosnog siste-
ma, potrebno je istai investiciju u 500 kV podmorski visokonaponski kabal
jednosmjerne struje (HVDC) za interkonekciju sa Italijom i 400kV prenosni
dalekovod Pljevlja2 Lastva Grbaljska, koju podrava EBRD (tender u toku).
Nadalje, u najavi je i projekat izgradnje drugog bloka TE Pljevlja. Dodatno,
znaajne investicije desile su se i u sektoru distribucije elektrine energije,
kako bi se ostvario cilj da se do 2030. godine smanje gubici na mrei za 10%.
Ministarstvo ekonomije Crne Gore je u saradnji sa partnerima Programom

ivotne sredine pri Ujedinjenim nacijama (UNEP) i italijanskim
Ministarstvom ivotne sredine, kopna i mora (IMELS) implementiralo
projekat MONTESOL, koji ima za cilj uspostavljanje atraktivnog i odri-
vog finansijskog mehanizma za obezbjeivanje kredita za domainstva za
ugradnju solarnih kolektora. Za potrebe projekta MONTESOL predviena
su sredstva u visini od 1 milion USD, koja su namijenjena za implementaciju
i subvencioniranje kamatne stope kod komercijalnih banaka.
Ciljevi projekta MONTESOL odnose se na sljedee:

Znaajne ekonomske i energetske utede,
Kredit za ugradnju solarnih sistema sa kamatnom stopom 0%,

Obezbjeivanje uea finansijskih institucija uz smanjeni rizik pri ulasku
u novi segment na tritu,
Stvaranje trita za korienje solarne energije,
Doprinos ukupnom smanjenju emisija tetnih gasova.
Ono to i dalje ostaje izazov jeste nedostatak investicija u nove proizvodne

kapacitete u oblasti energetike, to prati Crnu Goru jo od 90-ih godina pro-
log vijeka. Sa stanovita odrivog razvoja ubudue je potrebno staviti fokus
na investicije i projekte koji e obezbijediti kvalitet snabdijevanja energijom,
minimizirati trokove i biti bazirani na principima energetske efikasnosti i
OIE.
15
2.4 Uticaji na ivotnu
sredinu i zdravlje
irok spektar drutvenih pitanja i pitanja ivotne sredine je direktno

povezan sa politikom i razvojem energetskog sektora. Ova pitanja, pored tran-
sparentnosti i ukljuivanja javnosti u donoenju odluka, podrazumijevaju i
ravnopravan pristup resursima i njihovo odrivo upravljanje, pravinu po-
djelu dobiti, zatitu biodiverziteta i ublaavanje promjena klime. Uobiajena
greka u sprovoenju energetske politike u Crnoj Gori odnosi se na zaborav-

ljanje i odricanje nekih od pomenutih pitanja, i to isto radi ekonomskih ili
energetskih ciljeva. Bez postizanja ravnotee izmeu socijalnih, ekolokih i
energetskih ciljeva nema ni odrivog razvoja energetskog sektora.
Za razvoj hidroenergije, na primjer, potrebno je obezbijediti koherentnost

izmeu energetske politike, korienja voda i politike zatite prirode. U kon-
tekstu pristupanja EU i postepenom prihvatanju politike EU u oblasti zatite
ivotne sredine, to znai da ne bi trebalo da izgradnja novih HE ugrozi ciljeve
dobrog ekolokog statusa vodnih tijela1 postavljenih Okvirnom direktivom
o vodama (WFD) niti da podrazumijeva unitenje kritino vanih prirodnih
rezervata i biodiverziteta (utvrenih u skladu sa zahtjevima Direktive o sta-
nitima i Direktive o pticama). Prema WFD, nove modifikacije ili promjene
vodnih tijela koje bi dovele do pogoranja sa visokog na dobar status voda
mogu biti dozvoljene samo pod odreenim uslovima, kao to je dokaz da su
planirane intervencije od javnog interesa i da donose vie koristi za ivotnu
sredinu i drutvo nego to bi bio sluaj odravanja dobrog ekolokog statusa.
Imajui u vidu trenutni status pripreme raznih hidroenergetskih projekata
u Crnoj Gori, moe se oekivati da e odreeni broj novih malih elektrana
poeti sa radom u toku nekoliko narednih godina, dok e za zavretak poten-
cijalnih veih hidroelektrana (instalisane snage > 10 MW) biti potreban dui
vremenski period. Za ovu drugu kategoriju, malo je vjerovatno da bi ijedan od
16
do sada razmatranih projekata mogao poeti sa radom prije 2020. godine.
1 Opti cilj postizanja dobrog statusa Posebni zahtjevi za razliite klase su definisani
do 2015. odnosi se na sve povrinske u prilozima WFD i odnose se na kvalitet
vode i podrazumijeva postizanje dobrog bioloke zajednice, hidroloke i hemijske
ekolokog i hemijskog statusa. Ekoloki karakteristike. Manje striktan cilj postizanja
status (ili potencijal) vodnog tijela se dobrog ekolokog potencijala i dobrog
izraava u klasama (npr. visok, dobar, hemijskog statusa odnosi se na znaajno
umjeren, slab ili lo). modifikovana i vjetaka vodna tijela.
Ovo dalje znai da e se planiranje i rad novih hidroelektrana odvijati u kon-
tekstu odmakle integracije u EU i paralelno sa znaajnim globalnim napori-
ma da se ublae klimatske promjene odnosno da se drutva i ekonomije na
njih prilagode. Sve to za rezultat ima kompleksniju i strou politiku i propi-
se u oblastima klime, energetike i ivotne sredine, to sve iziskuje primjenu
novih pristupa na nacionalnom nivou. Pristup koji je do sada preovlaivao
u crnogorskom energetskom sektoru i kod povezanih drutvenih aktera se u
velikoj mjeri oslanjao na prevaziene stavove o promovisanju hidroenergije
kao rjeenja koje gotovo da i nema negativnih uticaja na ivotnu sredinu, pri
emu se zanemaruju potencijalni uticaji klimatskih promjena (prevashod-
no smanjena raspoloivost vodnih resursa) na generisanje energije iz hidro
izvora.
Od velikih HE u Crnoj Gori planirane su: kaskadni sistem brana na rijeci

Morai i HE na Komarnici. Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu za
projekat na Morai pokazala je da ovaj projekat nosi visoke rizike po ivotnu
sredinu, a osnovne (eksterne i primarne) faktore rizika je definisala kao: i)
zemljotres, ii) promjene u reimu protoka u rijeci, iii) jeftinija alternativna
energija. Identifikovani problemi i njihovi uticaji se odnose na biodiverzitet,
kroz unitenje stanita, uticaje na hidrologiju, uticaje na kvalitet vode, uticaje
na kulturnu batinu, geoloko-hidroloka pitanja, uticaj na pejza.
Slini problemi i rizici su definisani i u sluaju izgradnje HE Komarnica, pri

emu su naknadna ispitivanja za oba projekta pokazala da postoje i dodatni
znaajni rizici od pojave klizita i nedovoljne stabilnosti terena koje je ne-

ophodno dalje istraiti.
Postoji i bojazan da bi nedavno postavljeni cilj od 33% poveanja udjela

obnvoljivih izvora u energetskom miksu mogao pojaati pritiske na vodne
resurse u Crnoj Gori i biodiverzitet. Zato je potrebno u narednom periodu
osigurati da se prilikom donoenja razvojnih odluka uzmu u obzir i evropske
politike o ouvanju stanita, vrsta i postizanju i ouvanju dobrog statusa svih
voda. U cilju smanjenja pritiska na vodene ekosisteme ini se potrebnim de-
finisati mjere i podsticaje za znaajnije iskoritenje solarne, energije vjetra i
onih koje mogu imati mnogo znaajniju ulogu u zadovoljavanju energetskih
potreba uz osjetno manje negativne uticaje na ivotnu sredinu u odnosu na
termoelektrane na ugalj i velike hidroelektrane.
Kada se u pitanju postojei i planirani termoenergetski objekti, pitanja ivot-

ne sredine i zdravlja ljudi dobijaju vie na znaaju budui da ovi objekti kori-
ste prljave tehnologije sa velikim negativnim uticajem. Naime lignit koji se
eksploatie kod nas i korisiti za pogon postojee termoelektrane u Pljevljima
predstavlja najneefikasnije fosilno gorivo sa visokim emisionim faktorima.
17
Sa stanovita zatite ivotne sredine, dodatna upotreba lignita kao pogon-

skog goriva predstavlja lo razvojni izbor a u odnosu na evropske politike sa
ciljem dekarbonizacije to moe dovesti u pitanje mogunost usklaivanja
sa EU standardima.
Usljed tehnolokog procesa sagorijevanja uglja u TE dolazi do stvaranja znat-

nih koliina pepela, ai, suspendovanih estica, zatim emisija gasova (NOx,
CO i SO2), emisija GHG (CO2, CFC i CH4), koji svi zajedno u velikoj mjeri
utiu na zagaenje vazduha i doprinos efektu staklene bate.
Zagaenje vazduha iz TE utie i na ljudsko zdravlje kroz iritaciju tkiva plua
(oteano disanje ili astma), a moe izazvati i razne vrste kancera, vaskularna,
kardiovaskularna i cerebralna oboljenja.
Postojei blok TE Pljevlja u svom dosadanjem radu negativno je uticao na

ivotnu sredinu i zdravlje ljudi, to se ogleda u znaajnim procentualnim
poveanjima pojavnosti odreenih bolesti povezanih sa uticajem TE, kao
i znaajnim prekoraenjima emisija iz TE. Budui da je na istom podruju
stratekim dokumentima predviena izgradnja jo jednog boka TE Pljevlja,
izgradnja TE Maoe kao i otvaranje novog kopa u Maoima, pitanje uticaja
na zdravlje i ivotnu sredinu se dodatno aktualizuje. Meutim, Crna Gora se
do sada nije ozbiljno bavila ovim pitanjem buduu da nije uraena nijedna
ozbiljna analiza uticaja zagaenja iz termoelektrane u Pljevljima na zdravlje
ljudi kao ni analiza uticaja eventualne izgradnje dodatnog bloka.
S druge strane ambiciozni planovi Strategije razvoja energetike do 2030 i

aktivnosti koje se trenutno sprovode na izgradnji nove termoelektrane u
Pljevljima su poseban razlog za brigu ne samo sa stanovita negativnog utica-
ja na zdravlje ve i u kontekstu postizanja dugoronih ciljeva EU energetske i
klimatske poliitke (koji praktino podrazumijevaju eliminaciju emisija CO2
iz energetskog sektora do 2050).
Dodatno pitanje koje e opteretiti planove za izgradnju novih TE su trokovi za

emisiju CO2. Zahtjev EU je da svaka termoelektrana snage iznad 300 MW na
fosilna goriva bude od poetka spremna za kaptau ugljen-dioksida (Carbon

Capture Ready CCR), to dodatno poveava investicione trokove.
Transport i skladitenje ugljendioksida (mora biti osigurano u nepropusnom

podzemnom skladitu) takoe e biti izazov zbog geolokih karakteristika
zemljita (preteno krako zemljite), i nee biti mogue bez prekograninog
rjeenja. Pitanja izdavanja dozvola, kao i to da li e ugljendioksid biti klasifi-
kovan kao opasan otpad ili ne, u kom obliku e se transportovati, dodatni su
izazovi kada je u pitanju izgradnja ovih objekata.
Jo jedan aktuelni projekat koji moe imati uticaj na zdravlje i ivotnu sre-
dinu koji je potrebno pomenuti jeste dalekovod 400 kV Lastva Grbaljska
Pljevlja 2 i visokonaponski podmorski kabl jednosmjerne struje, koji pove-
zuje elektroenergetski sistem Crne Gore sa italijanskim elektroenergetskim
sistemom, sa konvertorskim postrojenjima na crnogorskoj i italijanskoj obali.
Ovaj projekat podrazumijeva polaganje kabla ispod Jadranskog mora izmeu
Crne Gore i Italije i dalekovod od Lastve Grbaljske do Pljevalja u Crnoj Gori,
koji e potom biti povezan sa elektroenergetskim sistemima Srbije i Bosne
i Hercegovine. Glavni cilj ovog projekta jeste izvoz elektrine energije iz re-
18
giona Balkan u Italiju.
Planirani dalekovod e prema usvojenoj trasi proi kroz djelove nacionalnih

parkova Durmitor (UNESCO-va svjetska prirodna batina) i Loven, kao i
rijeku Taru i Komarnicu, koje su podruja mree Emerald i budua podruja
NATURA 2000.
Planirana trasa dalekovoda takoe e proi u blizini jezera Slano i Krupac

meunarodno znaajnog podruja za ptice (IBA), koja su takoe odreena
kao budua podruja NATURA 2000. Pokreta projekta tvrdi da uticaj na
predloenu trasu kroz Durmitor i kanjon rijeke Tare nee biti ozbiljan, jer e
koristiti postojeu trasu 110 kV voda abljak Pljevlja. Meutim, ometanje
i buka od graevinskih radova bez sumnje e imati znaajan uticaj unutar
zatienih podruja, uz vizuelni uticaj zbog novih razvodnih stubova, koji su
mnogo vei od postojeih. Alternativne rute nisu adekvatno uzete u obzir, kao
ni alternativni scenariji snabdijevanja energijom u kojima se vod ne gradi.
Pored toga, i priobalno podruje gdje su planirani trafostanica i konverter-

sko postrojenje je tip stanita (Juncetalia maritime) pobrojan u Aneksu 1
Direktive o stanitima, to ukazuje na njegovu ranjivost ne samo u Crnoj Gori,
ve na nivou cijele Evrope. Takoe se oekuje da e se izvoziti elektrinu ener-
giju proizvedenu iz fosilnih goriva u termoelektranama na lignit Pljevlja 2 i
Maoe. Dodatno, prema prostornom planu trasa 400 kV Dalekovoda Lastva-
Pljevlja2 protee se od juga do sjevera drave i prolazi u neposrednoj blizi-
ni buduih hidroenergetskih objekata u avnikoj optini (HE Komarnica i
grupa malih HE), vjetroelektrana Krnovo, i dolazi do Pljevalja, gdje je u planu
izgradnja termoelektrana na lignit Pljevlja 2 i Maoe.
Na osnovu svega namee se zakljuak da je pitanja ivotne sredine, klimat-

skih promjena i zdravlja ljudi neophodno integrisati u sektor energetike,
to se nalazi u preporukama Evropske Komisije koja u svojim posljednjim
Izvjetajima o progresu Crne Gore (za 2012 i 2013) konkretno preporuuje da

ivotna sredina i klimatske promjene moraju biti paljivije i sistematinije
integrisane u druge sektore, posebno kod energetike i poziva Crnu Goru da
razmotri utvrivanje obaveze za smanjenje emisija u skladu sa obavezama

koje je preuzela EU i da pone da promilja o svom klimatskom i energetskom
okviru za 2030. godinu na nain kako je to definisano EU Zelenim papirom
iz 2013. godine.
19
2.5 Uticaji na ivotnu
sredinu i zdravlje
Sektor energetike, kroz poveanje globalne tranje za energijom i ujedno

oskudnosti resursa, sve vie utie na kvalitet ivota stanovnitva na global-
nom nivou, ukazujui na rizike prisutnosti tzv. energetskog siromatva. To
posebno dolazi do izraaja u zemljama u razvoju usljed postojanja nieg ste-
pena ivotnog standarda, ali i nie platene mogunosti i ujedno nie potro-
nje energije. Stoga se energetsko siromatvo najee javlja u onim zemljama

u kojima postoje rastue cijene energenata, a ujedno smanjenja potroaka
mo domainstava. Sudei prema studiji UNDP ('Stuck in the Past Energy,
Environment and Poverty', Serbia and Montenegro, 2004), moe se zakljuiti

da postoji direktna veza izmeu stepena siromatva i neefikasnog korienja
energije. Kako bi se dati problemi ublaili, potrebno je poseban fokus staviti
na diverzifikaciju ponude energije, a samim tim i izvora energije (energy mix),
sa posebnim fokusom na mjere energetske efikasnosti koje bi dodatno dovele
do utede same energije, ali i niih trokova za domainstva.
Podatak iz 2012. god. pokazuje da se 68% domainstava grije na elektrinu

energiju, 25% na ogrijevno drvo, a preostalih 7% na fosilna goriva. Potronja
el. en. za grijanje u domainstvima ini oko 9% ukupne potronje el. en. u
dravi odnosno blizu 20% ako se iskljui potronja dva najvea industrij-
ska potroaa. Prosjeni januarski (2013) raun za elektrinu energiju za
domainstva (ukoliko se izuzmu neoitana mjerna mjesta u objektima koji
nijesu stalno nastanjeni) na nivou je decembarskog i iznosi 46,08 eura sa
uraunatom taksom na tarifno brojilo. Ovdje treba skrenuti panju na me-
uzavisnost cijene ogrjevnog drveta i cijene elektrine energije gdje cijena
ogrjevnog drveta raste uporedo sa cijenom elektrine energije ime se uve-
ava uticaj cijena el. energije na sirmotvo. U dijelovima Crne Gore gdje se
ogrjevno drvo i lignit koriste direktno za grijanje domainstava unutranje
20
zagaenje i trokovi zdravlja koji iz toga proistiu se mogu posmatrati kao

dodatni trokovi grijanja. Velika zavisnost potronje energije za grijanje i me-
teorolokih uslova dovodi do nelinearnog rasta potronje elektrine energije
u periodima hladnog vremena to dalje dovodi do koncentracije gubitaka na
elektrinoj mrei u tim periodima.
Ono to je karakterisalo prethodnih deset godina jeste i injenica da su cijene

elektrine energije rasle i da sa trenutnom cijenom od 9,35 EUR-centi pred-
stavljaju jedne od najviih u regionu, kada su u pitanju cijene elektrine ener-
gije za domainstva. Primjera radi, 2012/2013. godine graani Crne Gore imali
su neizmirene raune za struju u iznosu od oko 126 miliona EUR, pri emu je
najvei prosjean dug domainstava od 700 EUR u prosjeku bio prisutan u op-
tini Niki (centralni region). Dug za elektrinu energiju ima ukupno 223.000
stanova, to predstavlja 70,5% ukupnog broja stanova u Crnoj Gori, prema
posljednjem popisu stanovnitva iz 2011. godine. Prosjean iznos neplaenog
rauna za elektrinu energiju na nivou Crne Gore iznosi 400 EUR 2.
21
2Izvor: Elektroprivreda Crne Gore

2.6 Uloga javnosti
i civilnog drutva
Crnogorska javnost je dobila znaajniju i aktivniju ulogu u donoenju

odluka tek 2005. godine, kada je usvojen Zakon o stratekoj procjeni utica-
ja na ivotnu sredinu (SPUS). Ovaj Zakon izmeu ostalog sadri i naelo
javnosti, koje kae: U cilju informisanja javnosti o odreenim planovima ili
programima i o njihovom moguem uticaju na ivotnu sredinu, kao i u cilju
obezbjeenja pune otvorenosti postupka pripreme i donoenja ili usvajanja

planova ili programa, javnost mora, prije donoenja bilo kakve odluke, kao
i nakon usvajanja plana ili programa, imati pristup informacijama koje se
odnose na te planove ili programe ili njihove izmjene.
U praksi to izgleda tako to organ nadlean za pripremu plana ili programa

obavjetava javnost i zainteresovanu javnost o nainu i rokovima uvida u sa-
drinu izvjetaja o stratekoj procjeni i dostavljanja miljenja, kao i vremenu
i mjestu odravanja javne rasprave. Javna rasprava se moe odrati najranije
30 dana od dana obavjetavanja javnosti i zainteresovane javnosti. Javnu ra-
spravu sprovodi organ nadlean za pripremu plana ili programa.
Isti zakon definie i da je organ nadlean za pripremu plana ili programa, u

obavezi da nakon zavretka javne rasprave izradi Izvjetaj o ueu zainte-
resovanih organa i organizacija u javnoj raspravi, koji treba da sadri milje-
nja zainteresovanih organa i organizacija, kao i miljenja dostavljena u toku
javnog uvida i javne rasprave o Izvjetaju o stratekoj procjeni. Izvjetaj se
izrauje u roku od 30 dana od dana zavretka javne rasprave i sadri obrazlo-
enje o svim prihvaenim ili neprihvaenim miljenjima, dostavlja se obrai-
vau izvjetaja o SRE i objavljuje na web stranici nadlenog organa.
Iako je Zakon doneen 2005. godine, stupio je na snagu 01. 01 2008. godine,
22
nakon usvajanja SRE 2025, i od tog vremena najvii stepen uea javnosti
ostvaren je u sluaju javne rasprave za predloenu izgradnju kaskadnog siste-
ma brana na rijeci Morai. Taj projekat se zavrio neuspjeno, sa izostankom
interesovanja investitora, nakon to se prethodno suoio sa velikim negodo-
vanjem civilnog drutva i dijela strune/akademske zajednice.
Meutim, jo i prije donoenja ovoga Zakona uee javnosti je ostvareno

2004. godine, po pitanju izgradnje brane Buk Bijela na rijeci Drini; to je
umnogome trasiralo i opredijelilo budui razvoj energetskog sektora u Crnoj
Gori.
Kao rezultat tadanjeg graanskog aktivizma koji se otro usprotivio potapa-
nju dijela kanjona rijeke Tare, u Skuptini Crne Gore doneena je deklaracija
za zatitu ove rijeke kojom se trajno zabranjuju bilo kakvi zahvati ili radovi u
kanjonu rijeke Tare, koja je pod zatitom UNESCO-a.
Takoe, i trenutni proces inoviranja i dopune SRE 2030 podrazumijeva

uee javnosti, pri emu je ono vrlo diskutabilno budui da je SRE za ovaj
dokument pokrenuta tek kada je nacrt SRE 2030 zavren i objavljen za javne
konsultacije, to je prilino kasno za smislenu SPUS i za ukljuivanje mi-
ljenja i sugestija javnosti. Naravno, ovo nee doprinijeti postizanju odrivih
rjeenja za razvoj energetskog sektora.
Civilno drutvo igra sve vaniju ulogu u formulisanju energetske i klimat-

ske politike irom svijeta, a posebno u EU. U Crnoj Gori, perspektive civil-
nog drutva se vrlo esto suprotstavljaju onima iz dravne administracije.
Uobiajeno, brige i doprinosi civilnog drutva se ne razmatraju niti ukljuuju
u formulisanju energetskih strategija i planova u Crnoj Gori.
Posljednjih godina civilno drutvo u Crnoj Gori sve je vie ukljueno u ra-
zliite regionalne i meunarodne inicijative koje imaju za cilj analiziranje
potronje energije i predlaganje moguih odrivijih vidova razvoja energeti-
ke baziranih na OIE I EE, kao i na redukciji upotrebe fosilnih goriva. Dakle,

civilno drutvo u Crnoj Gori igra sve aktivniju ulogu u planiranju budueg
energetskog razvoja, pri emu kao kljune mogunosti za region vidi energet-
sku efikasnost i obnovljive izvore energije, uz izbacivanje uglja i korienje

gasa kao prelaznog goriva, zajedno sa znaajnim promjenama u ponaanju i
poboljanju upravljanja. Takoe poziva na poboljanje sistema upravljanja
ivotnom sredinom, transparentnost i uee javnosti u planiranju energet-
skog sektora, regionalnih rjeenja kada god je to mogue (da iskoriste eko-
nomiju obima) i ekoloki i drutveno odgovornih investicija u energetskom
sektoru.
23
2.7 Zelena transformacija
Ozelenjavanje energetskog sektora mogue je kroz primjenu mjera

energetske efikasnosti i bolje korienje obnovljivih izvora. Klimatske pro-
mjene i njihovi uticaji na ivotnu sredinu, ekonomiju i drutvo su, takoe,
od presudnog znaaja za razvoj strategija za prelazak na zelenu ekonomiju.
S druge strane, od ozelenjavanja ekonomije oekuje se da generie niz eko-
nomskih, socijalnih (npr. ispunjavanje energetskih ciljeva, stvaranje novih

radnih mjesta) i ekolokih koristi, kao i da doprinese procesu pristupanja
EU. Dodatno, u cilju podsticanja odrivog razvoja potrebno je fokus sa veli-
kih HE-a preusmjeriti na trenutno nedovoljno razvijene alternativne izvore

(kao to su sunce, vjetar, biomasa i energija otpada, kao i uvoenje biogoriva
u saobraaj).
Primjera radi, prema rezultatima studije UNDP3, 52 kilotone naftnog ekvi-

valenta (ktoe)4 energetske utede se moe postii u periodu od 2012. do 2020.
godine, ulaui u prosjeku 27 miliona eura godinje (1,5% BDP-a) za mjere
energetske efikasnosti u graevinarstvu i sektoru saobraaja. U odnosu na
scenario business as usual (razvoj bez ovih investicija), potronja energije u
sektoru saobraaja bi se smanjila za 8,6%, a u sektoru graevinarstva za 11,8%
do 2020. godine. Ako bi se uzelo u obzir smanjene trokove energije, neto inve-
sticije potrebne za postizanje utede energije bi pale na 1% BDP-a. Procijenjeno
je da bi ove investicije dovele do stvaranja blizu 3.000 novih radnih mjesta
(M. Markovi, 2012).
Procjena tehnolokih potreba (TNA) za promjene klime5 potvrdila je da je

spektar tehnologija za snabdijevanje energijom i energetske utede dostupan,
kao i da ima znaajan potencijal za primjenu u Crnoj Gori kako bi osigurale
24
3 M. Markovi (2012), Procjena uticaja 4 Prema dopunjenoj energetskoj strategiji,

investicija zelene ekonomije u Crnoj Gori: finalna potronja energije u Crnoj Gori 2008.
sektorska studija fokusirana na energiji godine je iznosila 855 ktoe (35,789 TJ),
(saobraaj i graevinarstvo) i turizmu, tako da bi ove utede predstavljale 6% od
UNDP Crna Gora ukupnog broja.
5 Proces za Crnu Goru je zavren u jesen

2012, u skladu sa izmjenama prirunika
UNDP i UNFCCC TNA.
ispunjenje ciljeva odrivog razvoja. TNA ukazuje da bi solarni izvori zajedno
sa mHE mogli dostii 200 MW instalisane snage tokom narednih 25 godina,
ukoliko bude obezbijeena adekvatna podrka. Primjenom ovih tehnologija,
emisije bi bile smanjene za vie od 15 Mt ekvivalenta CO2, to je oko tri puta
vie od ukupne godinje emisije (raunajui nivo iz 2009).
Zajedno sa primjenom tehnologija za efikasno korienje energije, takav

razvoj u energetskom sektoru bi znaajno doprinio smanjenju zavisnosti od
uvoza energije, ali i ispunjenju drugih, vanih ciljeva kao to su usklaivanje
sa klimatskom politikom EU, poveanje EE i konkurentnosti, razvoja trita i
zapoljavanja, smanjenju zagaenja, poboljanju kvaliteta uslova stanovanja.
Takoe je bitno istai da je ispunjavanje ciljeva, a posebno cilja EU da se emi-
sije CO2 do 2050. godine smanjei za 8095%, teko ostvarivo ukoliko se Crna
Gora odlui za izgradnju termoelektrana na lignit. U oblasti saobraaja TNA
je preporuila poboljanje javnog prevoza i razvoj alternativnih vidova sao-
braaja (kao to je npr. biciklizam), sa postepenim uvoenjem tehnolokih
rjeenja za vozila (hibridi, elektrina vozila) i regulisanje saobraaja (inteli-
gentni saobraajni sistemi), koji znaajno doprinose smanjenju emisija.
Prinos drvne mase u umama u Crnoj Gori je manji no u nekim zemljama

sjeverne Evrope to, imajui u vidu izuzetno povoljne geografske i prirodne
okolnosti, ukazuje na probleme nastale eksploatacijom uma u prethodnom
periodu i sporo obnavljanje umskih resursa. Proizvodnja ogrijevnog drveta

i drvnog otpada u Crnoj Gori, raspoloiva povrina zemljita za poumlja-
vanje i prisustvo devastiranog zemljita pogodnog za postavljanje plantaa
brzorastueg drveta ukazuju da bi Crna Gora imala dovoljno drvne bioma-

se da izgradi najmanje dvije velike elektrane na biomasu i to u Pljevljima i
Nikiu. To bi omoguilo najmanje 300MW elektrinog kapaciteta i visok
koeficijenat korienja ovih objekata. Izgradnjom ovakvih objekata, Crna
Gora bi brzo ostvarila visok stepen korienja obnovljivih izvora energije.
Pored toga, korienje drvne biomase bi omoguilo vei stepen iskorienja
postojee (Niki Podgorica) i budue (Pljevlja Bijelo Polje) eljeznike
infrastrukture. To, dalje, omoguava efikasan transport industrijskog drveta
i drvnih proizvoda i stvara preduslove za novu odrivu industrijalizaciju
Crne Gore i zapoljavanje veine radno sposobnog stanovnitva.
Ukazujemo da bi vee korienje solarne energije za proizvodnju elektrine

energije i toplote kod krajnjih potroaa takodje uticalo na umanjenje gubi-
taka na elektrinoj mrei. Time se stvaraju i preduslovi za poboljanje eko-
nomskih performansi postojeih velikih hidroelektrana.
25
3 STUDIJE SLUAJA
Studija sluaja 1
Javna rasvjeta
u Bijelom Polju
Lokalna samouprava ima uspostavljen registar javne rasvjete Bijelog

Polja. Iz registra je vidljivo da javnu rasvjetu na teritoriji Optine Bijelo Polje
ini 1.529 stubova sa 1.529 sijalica (ne vodi se evidenciju o broju sijalica po
stubu). Pregled strukture stubova rasvjete u zavisnosti od instalisanog tipa
sijalice dat je na Slici 1. Kao to se vidi sa Slike 1., najvie su u upotrebi ivine
sijalice visokog pritiska, nakon toga inkadescentne, pa natrijumske sijalice
visokog pritiska. Ukupna potronja elektrine energije za 2010. g. iznosila
je 993 MWh. Pripadajuu mjesenu potronju prikazuju Tabela 1 i Slika 1.
Ukupna instalisana snaga svjetiljki je minimalno 255 kW (usljed neraspoloi-

vosti podatka o broju sijalica po stubu, raunalo se sa samo jednom sijalicom
po stubu). Prosjeno dnevno korienje na godinjem nivou je 10,7 h, najvee
u decembru skoro 17 sati, a najmanje u junu oko 8 sati.
2 Efikasno osvjetljenje javne rasvjete LED

Ugraivanjem javne rasvjete LED moe se dobiti znatne utede energije, a
time i finansijske utede iznosa koje se izdvaja za plaanje rauna za utro-
enu elektrinu energiju, zahvaljujui maloj potronji sijalica LED za javnu
rasvjetu. Tako natrijumsku sijalicu visokog pritiska snage 150 W zamjenjuje
sijalica LED snage 60 W, odnosno onu snage 250 W zamjenjuje LED 150 W.
Dalja prednost LED-a u odnosu na ivine i natrijumske sijalice je znatno dui
STUDIJE SLUAJA
vijek trajanja LED-a (23 puta), to istovremeno znai njihovu rjeu zamjenu,
odnosno manje trokove odravanja rasvjete.
Pored utede u potronji, LED ulino osvjetljenje ima niz prednosti u pore-
enju sa ostalim tehnologijama. Jedna od glavnih prednosti je rasprostira-
nje svjetlosti kod ulinog osvjetljenja LED, koje prua znatno bolju vidljivost,
zbog jaeg svjetlosnog toka koji emituje izvor (lumen) i boljeg osvjetljenja
26
(lux), koji je ak 2 puta bolji kod LED-a.
Javna rasvjeta LED se bolje uklapa u sredinu, kreirajui ljepe okruenje. Dok
ivina para daje plavkasto svijetlo, a natrijumska sijalica daje svjetlost utog,
crvenog i narandastog spektra, efikasna ulina rasvjeta LED daje bijelo svje-
tlo, jer se sastoji od razliitih boja, koje prolaze kroz razliite stepene loma
i irenja.
ivine visokog pritiska (HPM) 74,7% 125 W 65,7%
Inkandescentne 22,6% 250 W 22,6%
Natrijumske visokog pritiska 2,4% 150 W 1,0%
Halogene 0,3%
SLIKA 1 Struktura stubova rasvjete prema tipu i snazi sijalica
MJESEC Januar Februar Mart April Maj Jun

(kWh) 92.376 83.876 76.065 71.048 64.514 60.997
MJESEC Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar
(kWh) 64.415 73.779 76.860 90.607 104.977 133.925
TABELA 1 Potronja elektrine energije za javnu rasvjetu 2010.
140000
STUDIJE SLUAJA
120000
100000
80000
kWh
60000
27
40000
20000
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
SLIKA 2 Mjesena potronja el. energije za javnu rasvjetu u optini Bijelo Polje
Prednost uline rasvjete LED ogleda se i u tome to ne zagauje ivotnu
sredinu, dok ivine sijalice sadre odreenu koliinu otrovnih materija, a i
natrijumske sijalice stvaraju zagaenje (koje je dodue manje u odnosu na
ivine), pa se mora strogo voditi rauna o njihovom odlaganju. Javna rasvjeta
LED je svjetiljka sa integrisanom svijetleom diodom kao izvorom svjetlosti,
koju se koristi za ulinu rasvjetu. U komercijalnoj upotrebi ve su razliiti
dizajni, koji ukljuuju razliite vrste javne rasvjete LED. Trenutni trend je da
se koristi vee snage dioda LED (1W), ali neke kompanije koriste vie dioda
LED manje snage ugraenih u jednu sijalicu. Oblik javne rasvjete LED zavisi
od nekoliko faktora, ukljuujui estetski dizajn, konfiguraciju diode LED i
odvoenje toplote. Hlaenje sijalica LED za ulinu rasvjetu je slino kao
hlaenje drugih elektronskih ureaja. Hladnjaci imaju tendenciju da imaju
to je mogue vie ljebova, kako bi se olakalo odvoenje toplog vazduha
sa dioda LED. Povrina izmjenjivaa toplote direktno utie na ivotni vijek
javne rasvjete LED. ivotni vijek sijalice LED za javnu rasvjetu odreuje njen
svjetlosni efekat, pa se nakon to se svjetlost smanji za 30 posto, smatra da
je sijalica LED na kraju ivotnog vijeka. Veina sijalica LED uline rasvjete
imaju soivo na LED panelu, koji je dizajniran kako bi davala svjetlost pra-
vougaonog oblika, to je prednost u odnosu na konvencionalnu ulinu ra-
svjetu, kod koje se iza sijalice obino postavlja reflektor. U ovom sluaju se
gubi dio svjetlosti i stvara svjetlosno zagaenje u vazduhu i okruenju. Takva
ulina svijetla takoe mogu izazvati odsjaj za vozae i pjeake. Nedostatak
fokusiranog panela LED je to vie svijetla usmjerava na ulicu, a manje na
pjeake staze i druge povrine. To se rjeava korienjem specijalizovanih
dizajna objektiva i podesivom montanom opremom. Regulacijom se ulinu

rasvjetu LED moe zatamniti (dimovati) ukoliko je potrebna manja svjetlost
uline rasvjete, kao npr. u sumrak ili ranu zoru i kasno u no. Za razliku od
fluorescentnih sijalica, kojima je potrebno izvjesno vrijeme da se zagriju,
pa se nakon toga ukljue, sijalica LED svijetli punim sjajom odmah nakon
ukljuenja. Nakon kratkotrajnog nestanka struje ili sluajnog iskljuenja, a
za razliku od sijalica ivine pare, metal halogenih i natrijumske pare, sijalica
LED se ponovo ukljuuje odmah. Ove sijalice su male veliine i teine. Imaju
velik indeks reprodukcije boja, to predstavlja sposobnost izvora svjetlosti da
ispravno reprodukuje boje predmeta u odnosu na idealni izvor svjetlosti.
Manje su privlane za none insekte, koje inae privlai ultraljubiasta, plava

STUDIJE SLUAJA
i zelena svjetlost, koju emituju konvencionalni izvori svjetlosti. Imaju manje

elektrine gubitke, dok su za sve ostale vrste rasvjete (osim sijalica sa uare-
nom niti) potrebne prigunice, odnosno dodatne elektronske i/ili elektroma-
gnetske komponente, koje su potroai elektrine energije. Ova rasvjeta je i
optiki efikasna. Dok ostale vrste uline rasvjete koriste reflektor, koji hvata
svjetlost koja se emituje iznad svjetiljke, ak i pod najboljim uslovima, reflek-
tor apsorbuje dio svjetlosti. Kod fluorescentnih svjetiljki i drugih svjetiljki sa
28
fosforom, sama sijalica apsorbuje dio svjetlosti, usmjeren natrag od reflek-

tora. Stakleni poklopac, nazvan refraktor, pomae da se svijetlo projektuje
dolje na ulicu, ali gubi se manji dio svjetlosti, onaj koji je usmjeren ka nebu
(tzv. svjetlosno zagaenje). Za ulinu svjetiljku LED nije potreban reflektor,
a moe biti dizajnirana tako da joj nije neophodan ni refraktor. Takoe nisu
osjetljive na niske temperature, dok fluorescentna svijetla imaju tendenciju
da daju manje svjetla u zimskim temperaturama. Uporedni pokazatelji raznih
tipova sijalice za javnu rasvjetu iste snage dati su u Tabeli 2.
Karakteristike Irvine sijalica VP Natrijumska sijalica VP sijalica LED
Snaga 60W 60W 60W
Efikasnost (lumen/Watt) 30 60 120
Fluks (lumen) 1800 3600 120
Lux 193,68 387,36 774
Lux/Watt 3,2 6,4 12,09
ivotni vijek 16000-24000 h 30000 60000 h
TABELA 2 Uporedni pokazatelji raznih tipova sijalice za javnu rasvjetu iste snage
3 Proraun potronje elektrine energije javne rasvjete

u optini Bijelo Polje
Uzimajui u obzir tip korienih sijalica, njihove pojedinane snage, broj
pojedinanih sijalica zastupljenih u javnoj rasvjeti, dobija se ukupna snaga
javne rasvjete u optini Bijelo Polje, prikazana u Tabeli 3. Ukupna potronja
elektrine elektrine energije javne rasvjete se rauna uzimajui prosjeno
dnevno vrijeme rada sijalica na godinjem nivou (10,7 h); ona iznosi 993,56
MWh. Ako je se iskae finansijski, na nain to se uzme prosjena cijena kWh

(sa uraunatim svim taksama) u Crnoj Gori u visini od 0,1 , ukupan godinji
raun za utroenu elektrinu energiju javne rasvjete u optini Bijelo Polje
iznosi 99.356,00 .
4 Zamjena postojeih sijalica javne rasvjete efikasnim

LED osvjetljenjem
Koristei podatke o istom broju sijalica, istom prosjenom vremenu rada na
nivou godine i postizanju istog efekta osvjetljenja, a istovremeno zamjenjuju-
i postojee sijalice adekvatnim sijalicama LED za javnu rasvjetu, prikazane
u Tabeli 4, dobija se nova ukupna snaga javne rasvjete u optini Bijelo Polje
od 59.784 W, to odgovara prosjenoj godinjoj potronji elektrine energije
STUDIJE SLUAJA
od 233,49 MWh, odnosno izraeno u novcu 23.348,66 . Na ovaj nain dobija

se godinja uteda od 760,07 MWh, ili 253.86 tCO2, odnosno novanu utedu
u iznosu 76.007,34 .
Bijelo Polje Snaga (W) Snaga (W) Snaga (W) Ukupno

29
Tip sijalice/snaga 125 150 250
Inkandescentne 16 330 84.900
ivine VP 1000 142 160.500
Natrijumove VP 36 9.000
Ukupna snaga JR (W) 254.400
TABELA 3 Broj, tip i snaga sijalica za javnu rasvjetu u Bijelom Polju

Usljed nedostatka validnih podataka o cijenama ovog osvjetljenja na doma-
em tritu, iskorieni su podaci sa trita zemalja jugoistone Evrope, jer
se pretpostavilo da su cijene iste ili sline, pa je ukupna cijena nabavke svih
sijalica 57.030 . Pretpostavljajui jo da cijena ugradnje novih sijalica iznosi
30% cijene njihove nabavke, dolazi se do sume od 74.139 .
U toku prorauna zanemarena je starost (dotrajalost) postojeih sijalica, koje

bi svakako trebalo zamijeniti, tretman sijalica kao opasnog otpada, nemogu-
nost zatamnjenja, vei gubici, krai ivotni vijek, kao i niz drugih gore nave-
denih nedostataka, koje imaju konvencionalne u odnosu na visokoefikasne
tehnologije osvjetljenja LED. Ekonomski uticaj zamjene postojeih sijalica
javne rasvjete osvjetljenjem LED moe se predstaviti putem izrade cost-bene-
fit analize koja e ukazati na prednosti utede energije. Kvantitativno iskazano,
ekonomski uticaj instaliranja novih sijalica LED dobie se putem izraunava-
nja koeficijenta uteda, stope prinosa, kao i perioda otplate. Koeficijent uteda
(savings-to-investment ratio) predstavlja instrument koji pokazuje koliko se
sredstava moe utedjeti instaliranjem osvjetljenja LED u posmatranom vre-
menskom periodu, u odnosu na postojee sijalice javne rasvjete. Stopa prinosa
investicije predstavlja dodatni instrument koji mjeri isplativost ulaganja u
instalisanje osvjetljenja LED na nain to e se datim pokazateljem obuhvatiti
ulaganja u instalisanje, opremu, odravanje i ostale trokove koji prate sistem
rasvjete. Stopa otplate je trei instrument pomou kojeg bi se pratilo oprav-
danost ulaganja u zamjenu postojeih sijalica javne rasvjete osvjetljenjem
LED i predstavlja vremenski okvir (broj godina) dovoljan da bi se investicija
u potpunosti isplatila. Ono to je preporuljivo jeste da broj godina otplate

bude nii od 10 kada su u pitanju projekti u oblasti energetike.
5 Finansiranje zamjene postojeih sijalica javne rasvjete

efikasnim osvjetljenjem LED
Navedena godinja finansijska uteda moe pokriti trokove nabavke sijalica
osvjetljenja LED za javnu rasvjetu u optini Bijelo Polje, kao i zamjene po-
stojeih odgovarajuim novim sijalicama LED. Cijela investicija bi se mogla
isplatiti u roku od jedne godine, pa ovdje nije razmatrana mogunost njenog
finansiranja putem kreditnog zaduivanja. Na isti nain bi se proraun
mogao sprovesti za ostale optine u dravi. Naine finansiranja mogue je
nai u zaduivanju kod komercijalnih banaka, ali i u mogunostima ostvare-
STUDIJE SLUAJA
nja finansiranja kroz pretpristupne fondove (IPA) ili projekte prekogranine

saradnje sa susjednim zemljama.
Inkandescentne LED 125W 9W

150W 9W
250W 12W
30
Tip sijalice/snaga 125W 40W

150W 50W
250W 80W
Bijelo Polje 125W 60W
150W 80W
250W 120W
TABELA 4 Zamjena postojeih konvencionalnih adekvatnim LED sijalicama

Studija sluaja 2
Solarne elektrane
na graevinskim
konstrukcijama
U Crnoj Gori je, od septembra 2011. god. u skladu sa Zakonom o energe-

tici, na snazi uredba o tarifnom sistemu podsticajnih cijena elektrine ener-
gije proizvedene u postrojenjima koja koriste obnovljive izvore energije i po-
strojenjima za visokoefikasnu kogeneraciju, prema kojoj podsticajna cijena
za proizvodnju elektrine energije u solarnim elektranama na zgradama ili
graevinskim konstrukcijama iznosi 0,15 /kWh. Prema Zakonu o ener-
getici, status povlaenog proizvoaa utvruje se na period od 12 godina.
Povlaeni proizvoa moe da prodaje energiju i na tritu, pod uslovima
koji su propisani za druge proizvoae, s tim da njegovo uee na tritu ne

moe trajati krae od 12 mjeseci.
Crna Gora ima znaajan potencijal za proizvodnju elektrine energije iz so-

larne energije, budui da je godinji broj sunanih sati u veem dijelu zemlje
vii od 2000, pa ak i 2500 uz obalu (HIM, 2006). Uporedni prikaz godinje
solarne radijacije u regionu june i jugoistone Evrope, preuzet iz baze po-
dataka Meteonorm prikazan je u Tabeli 5.
Budui da je fotonaponska tehnologija skoro potpuno nezastupljena, a pri

tome postoje znaajni resursi za korienje solarne energije u dravi, da bi se
utvrdilo isplativost ulaganja u izgradnju solarne elektrane mora se napraviti
STUDIJE SLUAJA
tehno-ekonomska analiza opravdanosti izgradnje takvog postrojenja.
Zemlja Grad / Stanica Godinja koliina solarne E (kWh/m2.d)
Crna Gora Podgorica 1602

Srbija Beograd 1336
31
Makedonija Skopje 1368

Hrvatska Zagreb 1209
Grka Atena 1564
Bosna i Hercegovina Sarajevo 1263
Italija Rim 1561
Albanija Tirana 1562
TABELA 5 Godinja insolacija glavnih gradova u Jugoistonoj Evropi (Meteonorm, 2006.)

1 Solarna fotonaponska energija (FN)
Suneve energije koja obasjava Zemljinu povrinu ima u izobilju, gotovo
6000 puta vie od 15 teravata, koliko prosjeno ovjeanstvo danas troi na
godinjem nivou. Osim toga, solarna elektrina energija ima najveu snagu
(globalno 170 W/m2) od svih obnovljivih izvora energije.
Solarna fotonaponska energija (FN) je metoda direktnog pretvaranja ener-

gije sunca u jednosmjernu elektrinu energiju pomou poluprovodnika koji
imaju fotonaponski efekat, takozvanih solarnih elija. Fotonaponski efekat je
stvaranje napona (ili odgovarajue elektrine struje) u materijalu, nakon nje-
govog izlaganja svijetlu. Kod njega se osloboeni elektroni provode izmeu
molekula razliitih spojeva materijala, to rezultira poveanjem napona
izmeu dvije elektrode.
Solarni fotonaponski paneli sastoje se od velikog broja malih elija, koje imaju
povrine od fotonaponskih materijala. Materijali koji se trenutno koriste za
proizvodnju fotonaponskih elija su: monokristalni silicijum, polikristalni
silicijum, amorfni silicijum, kadmij telurid, galijum arsenid i bakar-indijum-
galijum selen/sulfid.
S obzirom na rastuu potranju za obnovljivim izvorima energije, broj pro-

izvoaa fotonaponskih komponenti znatno se poveao posljednjih godina,
pa je to najbre rastua tehnologija za proizvodnju elektrine energije.
Zahvaljujui tehnolokim inovacijama i poveavanju efikasnosti proizvod-
nje, proizvoai opreme za solarne elektrane radikalno su smanjili cijene

u odnosu na prve proizvedene. Finansijski podsticaji za ugradnju takvih
ureaja i povlaene tarife poveale su u mnogim zemljama instalaciju ovih
elektrana, odnosno proizvodnju elektrine energije u njima.
Solarne elektrane mogu raditi dugi niz godina, uz vrlo malo trokova za odra-
vanje. Mogu biti povezane na distributivnu mreu ili raditi nezavisno. Solarne
elektrane povezane na distributivnu mreu mogu znaajno smanjiti gubitke
u prenosu elektrine energije. Ugradnja fotonaponskih panela je jo uvijek
relativno skupa, iako veina proizvoaa daje garanciju na svoju opremu, ak
do 30 godina. Pored toga, solarnu elektrinu energiju nije mogue proizvoditi
nou, a efikasnost radikalno pada kada je oblano vrijeme. Zbog toga je za
STUDIJE SLUAJA
takav sistem potrebno imati akumulatore za skladitenje rezervne energije

ili neki alternativni izvor energije. Proizvodnja solarne elektrine energije
zavisi od koliine suneve svjetlosti na odreenoj lokaciji (insolaciji). Solarne
elektrane proizvode jednosmjernu struju (DC) koja se uz pomo invertora
mora pretvoriti u naizmjeninu struju (AC).
Usljed toga nastaje energetski gubitak od 4% do 12%. Sam rad fotonaponskih

32
elija praktino ne optereuje okolinu. Pri radu fotonaponskih elija ne emi-

tuju se gasovi sa efektom staklene bate, pa korienje ovog vida energije ne
doprinosi promjeni klime. Ono to u fotonaponskoj tehnologiji optereuje
okolinu je proizvodnja fotonaponskih elija, te upotreba toksinih materijala
poput kadmijuma. Proces dobijanja silicijuma, kao najeeg materijala od
kojega se izrauju fotonaponske elije, energetski je vrlo zahtjevan.
Ostale prednosti upotrebe solarnih elektrana su sljedee:

tehnologija dokazana u komercijalne svrhe;
visoka pouzdanost;
dugotrajnost;
niski trokovi rada i najekonominiji izvor energije;
minimalna potreba za odravanjem i bez upotrebe drugih energenata;
najbolji urbani obnovljivi izvor energije;
jednostavna mehanika, nema pokretnih djelova koji su potrebni
za rad sistema;
primjenljivost sistema bilo gdje;
beuman i ne zagajuje okolinu;
prua mogunost proizvodnje i korienja elektrine energije
i na mjestima gdje bi to bilo inae preskupo ili ak neizvodljivo;
arhitektonska integracija u svaki prostor (elementi sistema
mogu biti i graevinski u isto vrijeme).
Kompletna solarna elektrana sastoji od:

solarnih fotonaponskih panela (modula);
regulatora napona;
invertora (pretvaraa);
baterija.
Solarne elektrane mogu biti izvedene kao solarne elektrane na zemlji ili
montirane na graevinskim konstrukcijama. Ovdje e se razmatrati samo
one ugraene na graevinskim konstrukcijama, jer jedino one mogu stei
status povlaenog proizvoaa u dravi.
Montaa na graevinskim konstrukcijama moe biti viestruka:

montaa na krovu: mogunost montae postoji na sve vrste krovova,
pri emu krov ostaje netaknut i vodonepropusan;
montaa integracija u krov (solarni panel umjesto crijepa):
mogunost montae na sve vrste krovova, pri emu se dio krova
nadomjeta solarnim panelima;
montaa na ravnom krovu;
montaa na balkonsku ili terasnu ogradu: mogunost montae
solarnih panela na balkonsku ili terasnu ogradu, pri emu se ekonomino
koristi prostor ograde, te se pritom postie lijep dizajn balkona ili terase;
montaa kao nadstrenica: mogunost montae solarnih panela
kao nadstrenica iznad ulaznih vrata ili dr., pri emu se prostor koristi
STUDIJE SLUAJA
ekonomino i pritom postie lijep dizajn objekta;

montaa na fasadu objekta: solarne panele mogue je montirati vertikalno
na fasadu objekta, to daje poseban dizajn objektu. Vertikalna montaa
solarnih panela omoguava maksimalan prijem suneve energije u zimskom
razdoblju, jer je u to vrijeme sunce vrlo nisko.
Optimalan ugao postavljanja solarnog panela za zimski i ljetni reim je

33
izmeu 30 i 35.
2 Proraun solarne elektrane u Podgorici

Proraun je sproveden za solarnu elektranu postavljenu na krovu porodine
kue, nagiba 12, okrenutom prema jugu i bez sjenke u Podgorici. Solarna
elektrana se sastoji od 45 fotonaponskih modula, spojenih u 3 reda, sa po 15
modula u jednom redu. Fotonaponski moduli su vedsko-njemakog proi-
zvoaa ITS Innotech Solar, tip ITS Economy Project PolyUp 230, sa ka-
rakteristikama prikazanim u tabeli 6. Proraun je sproveden u softverskom
paketu PV*SOL Expert 5.0 (R4). Za potrebe prorauna korieni su klimatski
podaci za Podgoricu za period 1981-2000. god. Invertor je proizvoaa Sputnik
Engineering AG, tip SolarMax 13MT, snage 13,00 kW, efikasnosti 97,5%.
Nakon sprovedenog prorauna, dobijaju se sljedei rezultati:

Snaga solarne elektrane: 10,35 kW
Povrina krova: 73,6 m2
Cijena solarne elektrane (sa uraunatom montaom): 18.000
Godinja proizvodnja: 14.299,75 kWh (14.803,05 kWh DC)
Prihod od prodate elektrine energije: 2.144,96
Povrat investicije: 8,4 godina
Smanjenje emisija GHG: 4.776 kg CO2.
Nominalna snaga modula 230 W

Efikasnost modula 14,1%
Max napon 1000 V
IP nivo zatite IP 65
Dizajn modula staklena folija (bijela)
Okvir Crni
Staklo solarno staklo sa anti-refleksionom povrinom
Broj i tip solarnih elija 60 kristalnih solarnih elija, dimenzija 156156 mm, 180 m 30 m
Dijapazon radne temperature (40 do +80)C
Dijapazon ambijentalne temperature (40 do +45)C

Dimenzije (d v) 1665 991 43 mm
Teina 19 kg
Garancija proizvoda 12 godina
Garancija performansi 25 godina linearnih performansi u skladu sa uslovima proizvoaa
TABELA 6 Karakteristike fotonaponskog modula ITS Economy Project PolyUp 230
2000
STUDIJE SLUAJA
1500
1000
kWh
500
34
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Mjesec
SLIKA 3 Godinja proizvodnja elektrane prikazana po mjesecima
Ova proizvodnja se ostvaruje u svetlo doba dana kada se obavlja i najvei dio
dnevnih aktivnosti stanovnitva, javnih i komercijalnih potroaa a u ljetnjem
periodu i najvei obim potronje energije za potrebe hlaenja i turizam.
Studija sluaja 3
Potencijal i korienje
drvne mase za proizvodnju
drvnih goriva u Crnoj Gori
Biomasa je definisana kao biorazgradivi djelovi proizvoda, otpada ili

ostataka iz poljoprivrede, umski otpad i otpad srodnih industrija, kao i bi-
orazgradivi djelovi industrijskog i gradskog otpada. Drvna biomasa koja se
moe koristiti u energetske svrhe nastaje u umarstvu, primarnoj i finalnoj
drvopreradi. Ona nastaje i u voarstvu, ali i u poljoprivredi. Meutim, ovdje
je fokus analize drvna biomasa koja nastaje u umi, te primarnoj i finalnoj
preradi drveta.
Crna Gora predstavlja jedinu zemlju u regionu jugoistone Evrope koja ima
znatne potencijale za korienje drvne biomase u obliku drvnog ostatka za
proizvodnju energije, a da se ti potencijali uopte ne koriste ili se koriste u
izuzetno maloj mjeri. Ova konstatacija se posebno odnosi na sektor umar-
stva u kome nastaju relativno znaajne koliine drvnog ostatka u procesu
sjee i izrade drvnih sortimenata. U energetske svrhe se iz sektora umarstva
moe staviti u funkciju 70.042 m3 drvnog ostatka ija energetska vrijednost
iznosi 155.812 Mwh, uz uslov da se planirana sjea realizuje u potpunosti.
U Crnoj Gori je u posljednjih pet godina uraen vei broj nacionalnih i lokal-
nih studija iz oblasti umarstva, sa posebnim osvrtom na korienje biomase
iz umskog otpada u energetske svrhe. Pored toga, zavrena je i Nacionalna
STUDIJE SLUAJA
inventura uma, koja je prvi put prikazala stvarne podatke o umskom bo-
gatstvu, da bi nedavno bio objavljen i nacrt Nacionalne umarske strategije,
sa vizijom do 2023. god.
Ovdje raena studija sluaja se potpuno zasniva na navedenim dokumentima,

koristei sve njihove pretpostavke i proraune.
35
ume u Ukupna povrina Crne Gore iznosi 1.381.200 ha, od ega prema statistikim
Crnoj Gori pokazateljima na ume i umsko zemljite otpada 743.609 ha ili 54%. Od
ukupne povrine ume obuhvataju 621.000 ha, dok neobraslo umsko zemlji-
te ini 123.000 ha. Po stepenu umovitosti Crna Gora se nalazi na samom
evropskom vrhu.
Naime, uz skandinavske zemlje, sa 0,9 ha uma po glavi stanovnika, Crna

Gora je jedna od najumovitijih zemalja u Evropi, sa visokom vrijednou i
ogromnim potencijalom za rekreaciju i turizam. Kada je u pitanju povrina
uma na 1000 stanovnika, Crna Gora zauzima sedmo mjesto u Evropi. ume
i umska zemljita u dravnoj svojini zahvataju 500.000 ha ili 67%, dok ume
i umska zemljita u privatnom vlasnitvu ine 244.000 ha ili 33%. Ukupne
drvne zalihe u umama Crne Gore procjenjuju se na oko 72 miliona m3, od
ega etinara 29,5 miliona m3 ili 41% i liara 42,5 miliona m3 ili 59%. Po
funkciji, ume namijenjene uzgoju drveta pokrivaju 348.000 ha ili 81% svih
uma. Ukupni prirast u umama u Crnoj Gori procjenjuje se na 1,5 miliona
m3. Uprava za ume svake godine konkursom za davanje koncesija daje na
korienje neto vie od 400.000 m3, a ako se na tu koliinu doda potrebe
stanovnitva za ogrijevnim drvetom, maloprodaju i sanitarne sjee, dobija se
godinji iznos sjea od oko 700 hiljada m3. Sveukupni godinji obim sjea je
znatno nii u odnosu na godinji prirast, to omoguava znatnu akumulaciju
biomase u umama. Drugim rijeima, to znai da se umama u Crnoj Gori
gazduje odgovorno i u skladu sa principima odrivosti.
Drvna goriva Drvna biomasa iz umarstva, drvoprerade i vinogradarstva koristi se u naj-

veoj mjeri za proizvodnju drvnih goriva i energije u Crnoj Gori. U 2011. god.
najzastupljenija drvna goriva u proizvodnji i potronji bili su ogrijevno drvo
i drvni briketi. Godinja potronja ogrijevnog drveta iznosi oko 260.000 m3,
a drvnih briketa oko 800 tona. Ovdje treba napomenuti da su ovo nominalni
statistiki podaci dok neke procjene potronje ogrijevnog drveta ukazuju da
je ona vea nekoliko puta od statistike. Tako Nacionalni izvjetaj za Crnu
Goru o Istrazivanju upotrebe biomase za energetske potrebe koje je pripre-
mila Energetska zajednica6 procjenjuje upotrebu biomase na 9,5 m3 po doma-
instvu u Crnoj Gori, odnosno u ukupnom 639.337 m3 za period 20102011.
Znaaj drvne biomase i drvnih goriva za potrebe grijanja je izuzetno velik, to

potvruje i njihova zastupljenost u grijanju ukupnog broja domainstava.
Pored domainstava kao najznaajnije kategorije za potronju drvnih goriva

se koristi i za potrebe kola, ambulanti, domova zdravlja, pekara i peenjara.
Ukupna koliina energije koja se dobije sagorijevanjem navedenih koliina

ogrijevnog drveta i drvnog briketa za potrebe grijanja domainstava i objeka-
ta od javnog znaaja (kola, ambulanti, domova zdravlja i djeijih obdanita)
u Crnoj Gori iznosi oko 670 miliona kWh godinje. Kada bi se umjesto drvnih
goriva za tu koliinu energije koristilo lo ulje i mazut, njihov uvoz kotao
STUDIJE SLUAJA
bi dravu oko 102 miliona EUR godinje. Navedeni primjeri potvruju da

drvna biomasa i drvna goriva imaju veliki znaaj za Crnu Goru, jer direktno
doprinose smanjenju njene uvozne zavisnosti.
Oko 60% stanovnitva u Crnoj Gori je vezano za selo i prostore koji su bogati
umama. Privatne ume u Crnoj Gori zauzimaju 33% od ukupne povrine pod
umama, pa samim tim prihodi od prodaje proizvoda koji se dobijaju sjeama
36
predstavljaju najznaajnije prihode najveem broju privatnih umovlasnika.
U mnogim seoskim podrujima u Crnoj Gori proizvodnja ogrijevnog drveta

od strane umovlasnika predstavlja jo uvijek najzastupljeniji vid proizvod-
nje. Meutim, zahtjevi trita i novi trendovi u potranji cijepanog drveta
uticali su i na umovlasnike i druga seoska domainstva da promijene
svoj tradicionalni pristup u proizvodnji tzv. metarskog drveta i otponu sa
6 http://www.energy-community.org/
pls/portal/docs/1378192.PDF
proizvodnjom cijepanog drveta. Cijena cijepanog drveta je za 1012% vea u
odnosu na metarsko drvo. Iz ovog primjera moe se vidjeti da i malo povea-
nje stepena finalizacije kakvo je prelazak sa metarskog na cijepano drvo utie
na poveanje prihoda seoskih domainstava.
Procjenjuje se da se iz privatnih uma u Crnoj Gori godinje proizvede oko

100 000 m3 ogrijevnog drveta u formi tzv. metarskog drveta. Na tako veliku
koliinu drveta vee cijene za nekoliko procenata znae poveanje prihoda
poljoprivrednih domainstava od nekoliko stotina hiljada eura (posmatrano
zbirno za navedenu koliinu).
Pored navedenog primjera, nove forme drvnih goriva, kao to je drvna sjeka,
predstavljaju novu ansu za ukljuivanje velikog broja radno sposobnih se-
oskih stanovnika u poslove prikupljanja i prodaje umskog drvnog ostatka.
Praktini primjeri i iskustva iz zemalja u okruenju Crne Gore pokazuju da se
dnevni uinak dva radnika uz korienje zaprege kree oko 20 prm umskog
drvnog ostatka (zavisno od dinamike rada, uslova terena i transportne uda-
ljenosti do umskog kamionskog puta). Po trenutnim cijenama to bi znaio
njihov prihod od oko 55 po danu. Pored navedenih, dodatnu mogunost po-
veanja prihoda seoskog stanovnitva predstavljalo bi njihovo organizovanje
u lanac proizvodnje i distribucije drvne sjeke do gradskih toplana, ime bi
efekat multiplikacije njihovih prihoda bio znatno povean. Imajui u vidu
pogodnosti koje prua proizvodnja drvne sjeke u okviru sistema drvne ener-
gije, moe se oekivati u skorijoj budunosti intenzivnije korienje umske
drvne biomase i vee angaovanje seoskog stanovnitva na njenom priku-

pljanju i distribuciji .
Drvni ostaci u Pri sjei drveta u umi i pri preradi drveta javljaju se razliite vrste drvnog
umarstvu i industriji otpada. Tipini otpad pri sjei drveta u umi je: panj sa korijenom, tanke
prerade drveta grane do 7cm u preniku, kora skinuta sa trupaca i ostaci pri sjei drva radi
dobijanja odgovarajueg oblika i dimenzije komercijalnog proizvoda. Ovi
ostaci imaju vrlo ogranienu mogunost da budu resurs za proizvodnju neke
vrste proizvoda, ili neku drugu komercijalnu upotrebu osim kao gorivo.
Koliine koje bi se moglo oekivati trenutno za korienje bio drvne mase

mogu se odnositi i na zaostale koliine umskog otpatka i sitne granjevine iz
STUDIJE SLUAJA
ranijih sjea, unazad 23 godine.
Prednosti Drvo kao prirodni materijal uz pomo suneve energije i ugljendioksida iz

korienja atmosfere kroz proces fotosinteze vezuje u svojim tkivima ugljenik, a isputa
drvnih goriva u atmosferu kiseonik neophodan za ivot na Zemlji. S druge strane, prilikom
sagorijevanja drveta u atmosferu se isputa vezani ugljenik u vidu ugljendi-
oksida. Na taj nain drvo doprinosi kruenju ugljenika u prirodi, vraajui
37
apsorbovani ugljenik u atmosferu. Isputene koliine ugljendioksida nastale

tokom sagorijevanja drveta ponovo vezuje drugo drvee, to znai da se ne
pojavljuje viak ugljendioksida u atmosferi kao posljedica korienja drveta
kao energenta. Zbog toga je drvo neutralan materijal sa stanovita emisije
ugljendioksida i njegovog uticaja na stvaranje efekta staklene bate, koji
predstavlja glavnog izazivaa globalnog zagrijavanja.
Iako se prilikom sadnje, sjee i transporta drveta iz ume koriste fosilna

goriva, zagaenje atmosfere koje tada nastaje (naroito ako se tena goriva
zamijene gasovitim gorivima) mnogo je manje nego zagaenje koje bi nastalo
korienjem fosilnih goriva za grijanje, jer drvo tom prilikom smanjuje emi-
sije ugljendioksida 712 puta u odnosu na fosilna goriva (lo ulje i ugalj).
Pravilnim sagorijevanjem drvo proizvodi male koliine dima, a od pepela se

moe proizvesti odlino mineralno ubrivo. Dim koji nastaje sagorijevanjem
drveta ne sadri sumpordioksid, a koliine azotdioksida su veoma male i u
granicama prihvatljivosti, to sve zajedno znai da sagorijevanje drveta ne
doprinosi pojavi kisjelih kia. Ova konstatacija se odnosi na drvo koje pravil-
no sagorijeva. U sluajevima kada drvo neefikasno sagorijeva javljaju se vee
koliine dima i neprijatni mirisi. Da bi se to svelo na najmanju moguu mjeru,
danas se koriste pei u kojima drvo efikasno sagorijeva uz uslov da sadraj
vlage u njemu bude na nivou vazduno suvog drveta (ispod 25%).
Pravilnim sagorijevanjem drvo proizvodi male koliine dima, a od pepela se

moe proizvesti odlino mineralno ubrivo. Dim koji nastaje sagorijevanjem
drveta ne sadri sumpordioksid, a koliine azotdioksida su veoma male i u
granicama prihvatljivosti, to sve zajedno znai da sagorijevanje drveta ne
doprinosi pojavi kisjelih kia. Ova konstatacija se odnosi na drvo koje pravil-
no sagorijeva. U sluajevima kada drvo neefikasno sagorijeva javljaju se vee
koliine dima i neprijatni mirisi. Da bi se to svelo na najmanju moguu mjeru,
danas se koriste pei u kojima drvo efikasno sagorijeva uz uslov da sadraj
vlage u njemu bude na nivou vazduno suvog drveta (ispod 25%).
Od ukupno posjeene zapremine drveta, dvije glavne vrste proizvoda su: teh-
niko oblo drvo i prostorno drvo. Pored ova dva glavna sortimenta postoji i
drvni ostatak koji obino ostaje u umi. Od sortimenata koje se dobije pri sjei
drveta, oko 80% je tehniko oblo drvo i prostorno drvo, a oko 20% je drvni osta-
tak sjee. Pored ovoga, u umi ostaju panjevi i tanje grane. Takoe tu su lie
i iglice koje uestvuju sa oko 2%, ali njihov udio je zanemaren u ovoj analizi.
Zapremina se odnosi na uobiajeno neiskoriene djelove drveta, koji sadre
koru, tanke grane i panjeve, pri emu su ostaci razliiti po veliini i obliku, i
rasuti su po umi. to se tie kvaliteta biomase, dati ostaci se mogu koristiti kao
izvor energije, a neki mogu biti iskorieni za proizvodnju djelova drvnih sor-
timenata. Koji dio ostataka e biti iskorien uglavnom zavisi od vrste terena,
umske infrastrukture i razdaljine do mjesta za iskorienje ostataka.
STUDIJE SLUAJA
U nekim umama gdje je pristup svakom dijelu ume lak mogue je iskoristiti
ostatke nastale pri sjei skoro 100%. Meutim, u nepristupanim umama, sa
vrlo strmim nagibima, sa umskom infrastrukturom u loijem stanju i gdje
je neophodno zatititi zemljite od erozije, procenat umskih ostataka koje
se moe izvui iz ume je manji. Sa boljom umskom infrastrukturom i sa
odgovarajuom cijenom za umske ostatke bila bi iskoriena mnogo vea
koliina umskih ostataka nego to je to sada sluaj. Odraslo drvo se sastoji od
38
stabla, debelih grana, tankih grana i panja sa korijenom. Proizvodnja drveta

je izraena kroz obim sjee drveta. Pod pojmom sjee drveta u zvaninim
statistikim biltenima podrazumijeva sve komercijalne sortimente drva a
takoe i drvne ostatke.
Veina potroaa kada razmilja o drvetu kao gorivu koje se koristi za grija-
nje, zamilja ga u onom stanju u kojem se ono nalazi u prirodi (umi), tj. kao
oblo drvo. Meutim, oblo drvo se na dananjem stepenu razvoja tehnologije
razliitim postupcima i sredstvima prerauje u razliite oblike podesne za
krajnju upotrebu, koji imaju i razliitu energetsku vrijednost.
U tom smislu, potroaima se danas najee nude sljedei oblici goriva na
bazi drveta:
cijepano drvo,
drvna sjeka,
drvni briketi i
drvni peleti.
Upotreba Potrebe jednog domainstva za ogrijevnim drvetom zavise od vie faktora, a

drvnih goriva prije svih od toga da li se koristi samo za grijanje ili za grijanje i spremanje
u Crnoj Gori hrane. Pored navedenih, bitne faktore predstavljaju vrsta drveta, vlanost,
dimenzije ogrijevnog drveta i termika izolacija stambenih i drugih objekata
koji se griju.
Uobiajena potreba za ogrijevnim drvetom u toku jedne grejne sezone za

male stambene jedinice (kue sa 23 prostorije) iznosi oko 5 m3, za objekte sa
45 odvojenih prostorija oko 10 m3, a za tipina seoska domainstva oko 13 m3
(ukljuivi njegovu potronju za potrebe grijanja, pripremu hrane, peenje
rakije i suenje mesa). Koliine i potronja zavise od brojnih faktora od kojih
su najznaajniji: klimatske karakteristike, povrina koja se grije, intenzitet
grijanja, broj lanova domainstva, karakteristike ureaja za sagorijevanje,
izolacija objekata koji se zagrijavaju, vrsta i vlanost drveta. Nabavka ogrijev-
nog drveta u Crnoj Gori se vri na razliite naine od kojih su najzastupljeniji:
kupovina od preduzetnika, sjea u sopstvenoj umi, kupovina kod privatnog
umovlasnika ili kod Uprave za ume i kupovina na stovaritima na kojima
su u ponudi, pored drveta, i ostala vrsta goriva, a prije svih ugalj.
Prema uobiajenoj praksi postupanja sa drvnim ostatkom, drvni ostatak

iz drvopreraivake industrije ne skladiti se na odgovarajui nain, ve
se ostavlja da propada na otvorenom, oslobaajui metan u atmosferu.
Generalno, pitanje drvnog ostatka predstavlja znaajan problem za neke op-
tine. Komunalne slube nemaju nain da upravljaju, kontroliu, prikupljaju
ili koriste drvni ostatak, zbog nedovoljnih sredstava i zastarjelih tehnologija.
Takoe, velike koliine drveta iz uma koje su pod koncesijama ostaju nepo-
sjeene, iako su planovima predviene za sjeu.
Aktuelno stanje u pogledu korienja drvne biomase u Crnoj Gori moe se

STUDIJE SLUAJA
ocijeniti kao nezadovoljavajue, prije svega u segmentu korienja drvnog

ostatka koji nastaje u umarstvu i preradi drveta. To potvruje i podatak da
se od cjelokupne koliine drvnog ostatka koji nastaje u preradi drveta (prije
svega piljevine) na nivou cijele Crne Gore godinje proizvede svega 600 tona
briketa, a proizvodnja drvnih peleta i drvne sjeke uopte ne postoje. S druge
strane, mnoga preduzea u preradi drveta se suoavaju sa problemima od-
laganja drvnog ostatka, ije je odlaganje na javne povrine kao i paljenje i
39
bacanje u rijeke strogo zabranjeno.
Ukupni potencijali za proizvodnju energije iz drvne biomase u umama u

Crnoj Gori (zbirno dravne i privatne ume) procijenjeni su na 2,3 miliona
MWh. Raunajui u tonama to iznosi 591.400 tona drvne biomase odnosno
manje od pola tone po hektaru. Meutim druga istraivanja su potvrdila
znatno vei potencijal biomase pa tako studija Energetski potencijali bio-
mase u Crnoj Gori koju je radila Vesna Nikevi za potrebe Studija regio-
nalne biomase u zemljama Energetske zajednice-Zapadni Balkan, Ukrajina
i Moldavija procjenjuje koliinu na 1.272.593 tona odnosno energetske
vrijednosti na 3.300 KWh/t ili 4,2 miliona MWh . Kao zakljuak iz toga izvodi
da je bio-energetski potencijal Crne Gore (4, 2 miliona MWh) vei od sada-
nje proizvodnje elektrine energije (2, 8 milionaMWh) za 1,5 puta, to jasno
ukazuje da je zelena energija jedna od energija budunosti. To govori u prilog
injenici da se uz odrivo upravljanje umama uz poumljavanje devastira-
nog i ogoljenog zemljita ovaj potencijal moe znaajno unaprijediti.
U svakom sluaju ovaj procjenjeni iznos predstavlja maksimalnu moguu vri-

jednost energije i ukljuuje energiju iz ogrijevnog drveta i drvnog ostatka koji
nastaje u sektoru umarstva. Budui da iz tehnikih, ali i ekonomskih i eko-
lokih razloga nije mogue iskoristiti u potpunosti svaki kubni metar drvne
biomase koju se predvia u planskim dokumentima, istraivanja su pokazala
da se iz tehniki (realno) raspoloive koliine drvne biomase u umarstvu u
Crnoj Gori moe dobiti oko 1,2 miliona MWh energije na godinjem nivou.
Pri tome, 1,07 miliona MWh predstavlja energija iz ogrijevnog drveta, a 0,13
miliona MWh (tj. 126.673 MWh) energija iz drvnog ostatka koji nastaje u
procesu sjee i izrade drvnih sortimenata.
Uzimajui u obzir da u daljem procesu prerade drveta nastaje takoe odree-

na koliina drvnog ostatka pogodna za proizvodnju drvnih goriva, istraivanja
su pokazala da se od tehniki raspoloivih koliina drvnog ostatka iz prerade
drveta moe dobiti 0,26 miliona MWh (tj. 262.091 MWh) na godinjem nivou.
Sveukupno, u Crnoj Gori postoje tehniki (realno) raspoloivi potencijali za
proizvodnju energije iz drvne biomase koja nastaje u umarstvu i preradi
drveta u iznosu od 1,46 miliona MWh (zbirno ogrijevno drvo, drvni ostatak
u umarstvu i u preradi drveta). Pritom se realno jo uvijjek ne govori o ko-
nanim iznosima koji mogu bit poveani dodatnim poumljavanjem koje je
nuno zbog opasnosti od erozije
Na osnovu raspoloivih koliina drvne biomase, definisan je model (Sl. 3.1)

njene efikasne upotrebe sa tri zone u kojima je na najracionalniji nain
mogue organizovati proizvodnju pojedinih tipova drvnih goriva i energije
na bazi drvne biomase. U zoni jedan, u Pljevljima, racionalno je organizovati
proizvodnju drvne sjeke i peleta. U drugoj zoni, u Beranama, najracionalnije
je organizovati proizvodnju drvne sjeke i kogeneraciono postrojenje za proi-
zvodnju energije, a u zoni tri u Nikiu proizvodnju drvne sjeke i peleta. Ovi
STUDIJE SLUAJA
centri snabdijevali bi se drvnim ostatkom iz svoje neposredne okoline, ali i iz

drugih mjesta, ime bi bila pokrivena cijela teritorija Crne Gore.
Predloeni model rezultat je ne samo raspoloivosti drvne sirovine ve i po-

stojeih kapaciteta za preradu drveta, kao i ve zapoetih aktivnosti pojedi-
nih preduzea.
40
Primjer studije Izrada analize lanca vrijednosti obnovljivih izvora energije/biomase na lokalnom/
optinskom nivou (Pljevlja)
Trenutne prosjene cijene sjee, izvoza i transporta sa utovarom i istovarom

za komercijalno drvo u optini Pljevlja iznosi oko 20 /m3 neto drvne mase,
bez trokova koncesione naknade, trokova izgradnje puteva vlaka i trokova
na zatiti i uzgoju uma. Trokovi za realizaciju biomase koja se odnosi na
sitnu granjevinu nee biti direktno optereeni trokovima koncesione na-
knade, izuzev mogue posebne takse za ostale korisnike (koji nemaju dugo-
rone koncesione ugovore) i privatne vlasnike uma, trokovima izgradnje
puteva vlaka, uzgoja i zatite uma, jer se ovi trokovi zaraunavaju na teret
drvnih sortimenata komercijalnog drveta, ali realni trokovi korienja bio-
mase sitne granjevine bie znaajno vei od pomenute cijene od 20 /m3 koja
se odnosi na sjeu, izvoz i transport komercijalnog drveta.
Oekivani trokovi od 20 /m3 za realizaciju sitne granjevine vei su zbog

specifinosti izvoza (iznoenja) iz ume i transporta, koji moe da ukljuuje i
pripremu sitne granjevine, odnosno njeno mljevenje namjenskim iperima.
Kod nas ne postoje trine cijene za ovu kategoriju drvne biomase izuzev
podataka da se u zemljama u daljem okruenju (Slovenija) cijene mljevene
biomase kreu od 13 do 17 po jednom prostornom metru biomase.
Iz pomenute analize trokova za realizaciju biomase od granjevine, kao i

sagledavanjem njene trine vrijednosti, jasno se vidi da postoji bojaznost
od isplativosti korienja ove kategorije biomase, bez primjene tehnolokih
reenja (gdje je to mogue) kojim bi se smanjili trokovi na sakupljanje i tran-
sport ove kategorije biomase.
Primjer studije Analiza lanca vrijednosti biomase u optini Roaje, sa analizom sprovedenog
istraivanja ciljnih grupa (koncesionari, privatni vlasnici, drvopreraivai)
U optini Roaje sprovedeno je istraivanje putem pojedinanog anketira-

nja svakog ispitanika od strane anketara, kao strunog lica, koji je ininjer
umarstva. Iako je to najskuplji nain anketiranja, procijenjeno je da, s obzi-
rom na opsenost anketnog upitnika i karakter pitanja, ta metoda omoguuje

valjano prikupljanje podataka.
Anketirane su sljedee grupacije:

koncesionari,
vlasnici privatnih uma,
preraivai primarne prerade drveta,
preraivai finalne prerade drveta.
Rezultati ankete su pokazali da bi posao sakupljanja umskog otpada najbolje

obavljale porodice, odnosno lanovi domainstava niskih primanja, na soci-
jalnoj pomoi, vielane porodice iz grada i ruralnog podruja, u kojima je vei
STUDIJE SLUAJA
broj nezaposlenih lica. Ove porodice se najee bave sakupljanjem nedrvnih

umskih proizvoda, pa bi im ovaj posao dobro doao kao kompatibilan sa tim
jer bi u sutini na taj nain obezbijedili kontinuitet poslova. Ovime bi brojne
porodice, odnosno domainstva obezbijedila sebi dodatni stalni izvor prihoda.
Drvni otpad je potrebno sakupiti fizikom radnom snagom i staviti na sloa-
jeve, razvrstane na krupniji i sitniji drvni ostatak. Nakon toga vri se njegovo
dovlaenje do traktorskog ili kamionskog puta, obino zapregom (konjskom
41
ili volujskom) i to najee umskim vlakama, kuda je izvreno izvlaenje teh-

nikog drveta. Kada se umski drvni ostatak izvue do traktorskog ili kamion-
skog puta ili se neposredno vri prerada u sjeku, transportuje se do objekata
za proizvodnju briketa ili peleta.
Tarifa feed-in Podsticajne cijene izraene u c/kWh, za proizvedenu elektrinu energiju

u postrojenjima koja koriste obnovljive izvore energije izraunate primje-
nom Tarifnog sistema podsticajnih cijena elektrine energije proizvedene
u postrojenjima koja koriste obnovljive izvore energije i postrojenjima za
visokoefikasnu kogeneraciju:
Elektrane na iz umarstva i poljoprivrede 13,71
vrstu biomasu iz drvnopreraivake industrije 12,3 1
Korienje drvne biomase u velikim objektima sa visokom energetskom efi-

kasnou do sada nije razmatrano. Ovdje ukazujemo da je proizvodnja elek-
trine energije u objektima preko 150MWe kapaciteta znatno efikasnija od
proizvodnje u manjim objektima. Za proizvodnju samo toplote korienjem
kondenzacionih kotolova ne vai ova pravilnost dok kondenzacioni kotolovi
pravilno upotrebljeni daju vie korisne toplote po jedinici biomase od
klasinih kotlova.
STUDIJE SLUAJA
Ekonomske ume
(visoke i izdanake
ikare, liarske
ume i makija
42
Zatitne ume
SLIKA 4 Model potpunog i efikasnog korienja drvnog ostatka u Crnoj Gori

4 PREPORUKE
I ZAKLJUCI
Energetska politika Crne Gore u budunosti trebala bi uzeti u obzir soci-

jalnu komponentu i mjere za suzbijanje energetskog siromatva kroz povea-
nje efikasnog korienja energije i projekata u oblasti energetske efikasnosti.
Dodatno, diverzifikacija izvora energije kroz poveanje broja alternativnih
izvora energije, kao i otvaranje trita energije za nove snadbjevae dodatno
bi uticali na kretanja cijena energije u Crnoj Gori i smanjivali stepen energet-
skog siromatva, ali i poveanje stepena kvaliteta snabdijevanja energijom. Na
drugoj strani, znajui znaaj investicija u sektoru energetike i uticaj na ivot
graana, kao i uticaj na ivotnu sredinu, u budunosti treba osigurati intenziv-

niji participativni pristup i uee civilnog drutva u donoenju odluka.
Stagnacija izgradnje novih proizvodnih kapaciteta elektrine energije u

dravi traje ve due od trideset godina. Jedino su postojei kapaciteti djeli-
mino revitalizovani i u naredne 2-3 godine oekuje se njihovu dalju revitali-
zaciju, odnosno poveanje instalisane snage (odnosno proizvedene energije).
Crna Gora bi, kao zemlja koja od resursa fosilnih goriva ima jedino lignit, tre-
bala maksimalno da koristi sopstveni potencijal obnovljivih izvora energije.
PREPORUKE I ZAKLJUCI
Korienje obnovljivih izvora u proizvodnji elektrine energije je prilino

ogranieno i zasnovano na nekoliko postojeih malih hidroelektrana, koje su
jako stare. U toku je postupak izdavanja dozvola za gradnju nekoliko malih
hidroelektrana i dvije vee vjetroelektrane. Korienje suneve energije u
cilju proizvodnje elektrine energije praktino jo nije zapoelo, iako za to
postoji znatan potencijal.
U cilju obezbjeenja iroke primjene tehnologija OIE i EE koje doprinose

razvoju zelene ekonomije, izvjetaj TNA je preporuio sprovoenje sljedeih
mjera:
43
Obezbjeivanje fiskalnih (smanjenje PDV-a i carinskih stopa)

i finansijskih (subvencije, povoljni krediti) podsticaja;
Obrazovne kampanje i kampanje podizanja svijesti (mijenjanje
naina razmiljanja);
Treninzi za prenos i irenje neophodnih specijalnih znanja i vjetina;
Obeshrabrivanje neodrivih modela ponaanja (usvajanjem i primjenom
odgovarajuih instrumenata, propisa i standarda);
Poboljana saradnja i koordinacija izmeu nadlenih institucija
ali i saradnja sa drugim zainteresovanim stranama (privatni sektor,
naune i istraivake zajednice, organizacije civilnog drutva);
Unapreenje baza podataka i informacionih sistema;
Izvoenje studija, analiza i istraivanja u cilju boljeg razumijevanja
implikacija promjena klime na ekonomiju, drutvo i ivotnu sredinu.
Uvaavajui potencijal obnovljivih izvora energije, Nacrt SRE
2030 je predvidio korienje obnovljivih izvora energije prema izvoru
u Crnoj Gori, 19902030. (PJ), kako je prikazano na sl. 4.
6,000 )
na
ZEL a al )
O DI alnrm (O
IE
BI rm (Te ) AD
ed
i
e P
ot va (FN OT i ivr
Ge neeva O M. sa r
Su n S K a ljop
ti
SuOGA rs biom u
po
5,000 BI . v ska i
e et zvod ne
j g
M r ro dri v
e .
Enusp im
n pr je
ad tri
p s
Otndu ci
i ta
i os
4,000 umsk
i
vo
Dr
ETAR
VJ
3,000 Ps
HP
le
Ma
HE
ke
li
2,000 Ve
1,000
PREPORUKE I ZAKLJUCI
0
1990
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2021
2025
2030
SLIKA 5 Korienje obnovljivih izvora energije prema izvoru u Crnoj Gori, 1990-2030 (PJ)
44
ANEKS 1
TABELA 1.1 Izabrani podaci / elementi energetskog bilansa i izabrani indikatori razvoja
energetskog sektora Crne Gore (19902010.)
RB Jedinica 1990 2000 2005 2008 2009 2010
1 Broj stanovnika () 615,035 612,496 623,277 628,804 631,536 629,603
2 Bruto drutveni proizvod (000 EUR-2000) 1,065,700 1,065,700 1,224,000 1,573,000 1,483,000 1,520,000
3 Bruto domaa potronja (TJ) 38,876 40,194 42,300 49,579 38,854 45,251
energije
4 Saldo uvoz (+) / izvoz (-) (TJ) 38,876 18,691 17,526 22,909 17,805 14,214
ukupne energije
5 Saldo uvoz (+) / izvoz (-) (GWh) 1,329 1,298 1,543 1,464 986 249
elektrine energije
6 Potronja finalne energije (TJ) 29,224 28,121 31,407 35,789 29,909 30,028
7 Bruto potronja finalne (TJ) 30,380 29,941 34,565 38,713 32,988 32,964
energije 2)
8 Potronja finalne elektrine (GWh) 3,084 3,335 3,730 3,816 2,989 3,320
energije
9 Bruto potronja elektrine (GWh) 3,517 3,949 4,655 4,717 3,824 4,172
energije 2)
10 Bruto proizvodnja elektrine (GWh) 1,014 1,586 1,868 1,541 2,073 2,762
energije iz elektrana na OIE
11 Bruto proizvodnja elektrine (GWh) 2,188 2,651 2,866 2,830 2,762 4,171
energije iz elektrana (ukupno)
12 Ukupna potronja OIE (EB) (TJ) 5,695 7,103 8,740 7,562 9,479 11,961
13 Korienje OIE za proizvodnju (TJ) 3,649 5,709 6724 5,546 7,463 9,945
elektrine energije
ANEKS 1
14 Korienje OIE za grijanje / (TJ) 2,047 1,394 2,016 2,016 2,016 2,016
hlaenje
15 Korienje OIE u transportu (TJ) 171 105 134 106 123 123
45
(NCOIE-T)
16 Ukupno korienje energije iz (TJ) 5,695 7,103 8,740 7,562 9,479 11,961
OIE za proraun NCOIE
17 Emisija CO2 zbog (TJ) 171 105 134 106 123 123
sagorijevanja goriva (IPCC,
Sektorski pristup)
RB INDIKATORI Jedinica 1990 2000 2005 2008 2009 2010
I Energetska zavisnost (%) 100.00 46.50 39.33 43.14 45.12 29.45

(ukupno) 3)
II Energetska samodovoljnost (%) 62.21 67.13 66.86 68.96 74.21 105.88
III Energetska efikasnost (%) 75.17 69.96 74.25 72.19 76.98 66.36
centralnih transformacija 4)
i distribucije energije
IV Energ. Intenz. 1 (EI1) (MJ/000 36,479 37,716 34,559 31,519 26,199 29,770
Bruto domaa potronja EUR-2000)
energije / BDP
V Energ. Intenz. 2 (EI2) (MJ/000 27,422 26,388 25,659 22,752 20,168 19,756
Potronja finalne energije EUR-2000)
/ BDP
VI Potronja finalne elektrine (kWh/000 2,894 3,130 3,047 2,426 2,016 2,184
energije na BDP EUR-2000)
VII Bruto potronja energije GJ/stan. 63.2 65.6 67.9 78.8 61.5 71.9
po stanovniku
VIII Potronja finalne energije GJ/stan. 47.5 45.9 50.4 56.9 47.4 2,184
po stanovniku
IX Potronja finalne elektrine kWh/stan. 5,015 5,445 5,984 6,069 4,733 5,273
energije po stanovniku
VIII Potronja finalne energije GJ/stan. 47.5 45.9 50.4 56.9 47.4 2,184
po stanovniku
X Udio proizvodnje elektrine (%) 46.32 59.82 65.17 54.44 75.07 66.24
energije iz OIE u ukupnoj pr.
el. energije (bruto)
XI Udio OIE u bruto potronji (%) 18.75 23.72 25.28 19.53 28.74 36.28
finalne energije (NCOIE)
XII Udio OIE u transportu (%) 3.51 1.48 2.16 1.21 1.17 1.21
(NCOIE-T)
ANEKS 1
XIII Emisija CO2 po stanovniku t CO2/stan. 3.96 3.98 3.77 4.83 3.34 4.65
XIV Emisija CO2 po jedinici bruto t CO2/TJ 62.69 60.72 55.55 61.25 54.33 64.77
domae potronje energije
46
XV Emisija CO2 po BDP t CO2/EUR-2000 2.29 2.29 1.92 1.93 1.42 1.93
Izvor: Baza podataka u Ministarstvu ekonomije

1) saldo dodatne elektrine energije primljene od /predate Republici Srbiji na osnovu ugovora EPCG-EPS ne tretira se kao uvoz odnosno izvoz
2) ukljuuje finalnu potronju (bez neenergetske potronje), gubitke prenosa i distribucije i potronju energije u sektoru energetike
3) saldo uvoz-izvoz smanjen za dodatnu elektrinu energiju primljenu od RS na osnovu ugovora EPCG-EPS
4) ukljuuje energetska postrojenja u sektoru energetike (elektrane, kogeneracije, kotlarnice i dr.)
Napomena: vremenske serije pod RB 12 i RB 16 imaju iste vrijednosti poto je cjelokupna primarna energija biomase u EB bila koriena
u finalnoj potronji
ANEKS 2
Rezime uticaja glavnih aktivnosti Nacrta Strategije razvoja energetike
Crne Gore do 2030, izvor SPU, april 2013.
EFEKTI/UTICAJI NA IVOTNU SREDINU I ZDRAVLJE LJUDI
RUDNICI UGLJA
Za rudnike uglja karakteristino je dugorono zagaenje vazduha, usljed rada velikog broja maina na iskopavanju i transportu, zatim
zbog poveanog zagaenja vazduha ugljenom prainom (koja sadri toksine), zagaenje zemljita ugljenim otpadom, zagaenja vode
ugljenim muljem i odvodnjavanjem kisjelina. Ugalj uglavnom sadri mnoge teke metale, poto se sastoji od sabijene organske materije
koja sadri gotovo svaki element u periodnom sistemu uglavnom ugljenik, ali i teke metale, kao to su olovo, iva, nikl, kalaj, kadmijum,
antimon, arsen, kao i radio izotope radioaktivnih elemenata torijuma i stroncijuma.
Zagaenje vazduha ugljenom prainom oteava disanje kod ljudi i moe dovesti do mnogih drugih zdravstvenih problema.
Emisija gasova sa efektom staklene bate u manjem obimu, prvenstveno metana, takoe je povezana sa rudnicima uglja.
Uklanjanje naslaga uglja radikalno mijenja hidrologiju i hidroloke karakteristike.
Rastvoreni ugljeni mulj oticanjem u podzemne i okolne vode izaziva zagaenje voda, to doprinosi brojnim tetama u vodnom ekosistemu.
Uklanjanje naslaga uglja radikalno mijenja pejza, unitavanjem umskog i poljoprivrednog zemljita.
Teki metali u uglju izazivaju zagaenje zemljita.
Povrinska eksploatacija uglja dovodi do drastinog unitavanja stanita.
Buka zbog velikog broja maina u pogonu.
Otvaranje novog povrinskog kopa i izgradnja pratee infrastrukture moe iziskivati preseljenje domainstava, to zahtijeva
blagovremeno preduzimanje posebnih mjera i programa, naroito kada su u pitanju staraka, siromana ili druga ranjiva domainstva.
Otvaranje novog povrinskog kopa moe prouzrokovati unitavanje sloja humusa (neobnovljivi resurs) ukoliko se investitor ne obavee
da primijeni selektivnu otkrivku i deponuje humus na bezbjedan nain.
Ukoliko se prilikom otvaranja povrinskog kopa i pripremnih radova ne primijeni selektivnu otkrivku sloja humusa, posljedica je
smanjenje boniteta poljoprivrednog zemljita.
Zagaenost zemljita umanjuje trinu vrijednost poljoprivrednih proizvoda i umanjuje mogunost njihovog plasmana i na zelenim
pijacama i u okviru organizovanog otkupa.
Povean je rizik po zdravlje ljudi i zbog zagaenja voda i poljoprivrednog zemljita.
Za vrijeme eksploatacije rude nepovoljni ekoloki efekti mogu nastati usljed ometanja divljai zbog radova na eksploataciji.
Prisustvo rudnika takoe moe uticati i na migracije i promjene u ponaanju i navikama pojedine divljai. Tokom rada rudnika, divlja
moe biti pogoena prisustvom pristupnih puteva i tekom mehanizacijom. Pored toga, prisustvo rudnika i njegovih pristupnih puteva
poveava prisustvo ljudi, to, zauzvrat, moe uticati na ekoloke resurse okolnog podruja kroz:
Nastajanje i irenje invanzivne vegetacije;
ANEKS 2
Uznemiravanje;
Poveanu mogunost poara.
Doprinos lokalnom napretku i socijalnom blagostanju zaposlenih i lokalnog stanovnitva, stvaranjem novih ili proirivanjem
socijalnih usluga.
Rudnik stvara dodatnu neto vrijednost, obezbjeuje zapoljavanje veeg broja radnika, naroito u toku izgradnje, poveanje nivoa
47
prihoda i dugoroan prihod ukljuenom stanovnitvu.

Pozitivan socio-ekonomski uticaj.
TERMOELEKTRANE
Usljed tehnolokog procesa sagorijevanja uglja u TE dolazi do stvaranja znatnih koliina pepela, ai, suspendovanih estica, zatim
emisija gasova (NOx, CO i SO2), emisija GHG (CO2, CFC i CH4), koji svi zajedno u velikoj mjeri utiu na hemijski sastav vazduha
i stvaraju kisjelost atmosfere.
Zagaenje vazduha iz TE utie na ljudsko zdravlje kroz iritaciju tkiva plua (oteano disanje ili astma), a moe izazvati i razne vrste
kancera, vaskularna, kardiovaskularna i cerebralna oboljenja.
Zagaenje zemljita iz TE se ogleda najvie kroz deponovanje ljake i pepela.
Zagaenje povrinskih voda usljed oticanja ima dugotrajne efekte na vodene ekosisteme.
Za rad TE potrebne su ogromne koliine vode (koristi se za hlaenje).
TE sa svim pripadajuim objektima takoe ima znaajan uticaj na pejza. Budui da je za normalan rad TE potreban odreeni
broj pomonih postrojenja, rad TE karakterie i znatna buka.
Potencijalni uticaji na zdravlje i bezbjednost za vrijeme izgradnje, kao i eksploatacije ukljuuju i sluajne povrede ili smrt radnika
za vrijeme radnih aktivnosti ili aktivnosti na odravanju. Pored toga, pitanja zdravlja i bezbjednosti radnika ukljuuju rad u ekstremnim
vremenskim uslovima, mogui kontakt sa opasnostima u prirodi, kao to su neravan teren i opasne biljke, ivotinje ili insekti.
Rizik po stanovnitvo od smrti ili povreda je malo vjerovatan, jer su ova postrojenja ograena.
Izgradnja i funkcionisanje TE ima negativne uticaje na poljoprivredno zemljite, kako u pogledu smanjivanja povrina poljoprivrednog
zemljita radi izgradnje objekta, tako i u pogledu umanjenja boniteta zemljita zbog zagaenja i smanjenja produktivnosti. U studiji
Zaglavljeni u prolosti: energetika, ivotna sredina i siromatvo, Srbija i Crna Gora dokumentovani su tetni uticaji TE na bonitet
i plodnost poljoprivrednog zemljita u Srbiji i Crnoj Gori.
Poveana koncentracija GHG u atmosferi, koja izaziva promjene klime, negativno utie na poveanje prosjene godinje temperature.
Globalno zagrijavanje e poveati broj klimatskih ekstrema (poplave, sue, oluje, toplotni talasi), smanjiti koliine padavina u sunom,
a poveati u vlanom periodu, smanjiti snijene padavine, led i dovesti do veeg topljenja lednika, to rezultira podizanjem nivoa mora
i poveanjem obalnih poplava. Mnoge divlje vrste e imati potekoa prilagoavajui se toplijoj klimi i vjerojatno e doivjeti vei stres
uzrokovan bolestima i invazivnim vrstama.
Poveana temperatura i ei i ozbiljniji ekstremni vremenski uslovi mogli bi dovesti do poveanja rizika od smrti od dehidracije
i toplotnih udara.
Za vrijeme izgradnje i eksploatacije nepovoljni ekoloki efekti mogu nastati usljed ometanja divljai zbog radova na izgradnji i odravanju
elektrane. Prisustvo projekta TE takoe moe uticati i na migracije i promjene u ponaanju i navikama pojedine divljai. Tokom rada TE
postrojenja, divlja moe biti pogoena prisustvom pristupnih puteva. Pored toga, prisustvo TE i njegovih pristupnih puteva poveava
prisustvo ljudi, to, zauzvrat, moe uticati na ekoloke resurse okolnog podruja kroz:
nastajanje i irenje invanzivne vegetacije,
uznemiravanje,
poveanu mogunost poara.
socijalnih usluga.
TE stvara dodatnu neto vrijednost, obezbjeuje zapoljavanje veeg broja radnika, naroito u toku izgradnje, poveanje nivoa prihoda
i dugoroan prihod ukljuenom stanovnitvu.
HIDROELEKTRANE
ANEKS 2
Zemljite se mijenja kako se hidroelektrana razvija i ta promjena moe biti sveobuhvatna i dugotrajna. Zemljite obuhvaeno zgradama,
pristupnim putevima i branom vie nije mogue koristiti.
Oblasti poplavljene akumulacijom i one u neposrednoj blizini postaju osiromaene florom i faunom. Ove oblasti karakterie gubitak stanita,
jer veoma mali broj ivotinja i biljaka moe da koristi novo (vjetako) i u sastavu izmijenjeno zemljite. Meutim, treba napomenuti da
48
fluktuacija vodostaja u akumulacijama i regulacijama rijeka moe imati razliit ishod u smislu uticaja na ivi svijet, a u zavisnosti od klime,
uslova zemljita i ljudske upotrebe.
Vjetaka jezera/akumulacije e dovesti do lokalnog poveanja vlanosti iznad akumulacije i u neposrednoj blizini oko nje, usljed
poveanog isparavanja vode.
Velike brane mogu nepovoljno uticati na geoloku stabilnost i izazvati seizmiku aktivnost.
Kada se rijeka koristi za potrebe hidroelektrane, prirodni uslovi se mijenjaju. Na lokaciji brane, vodopadi i brzaci esto nestaju a mijenja
se i raspored fluktuacije vodenog toka nizvodno od brane. Takoe prestaje prirodno plavljenje rijeke preko njenih obala. Ovo plavljenje
je znaajno za mnoge regione jer obezbjeuje hranljive sastojke za vodeni ivi svijet i formira skrovita stanita u plavnom podruju.
Regulacija rijeka moe uticati i na uslove podzemnih voda, to moe dovesti do poremeaja u kvalitetu vode.
Akumulacije utiu na kvalitet vode na razliite naine. Vrijeme zadravanja i promjene vodenog ivog svijeta u vodi se mijenja kada se
rijeka koristi za objekte hidroelektrane.
Iako se hidroenergiju smatra obnovljivim izvorom energije, normalno je da se javljaju emisije gasova sa efektom staklene bate
tokom izgradnje.
Transformacija kopnenog okruenja u slatkovodno, koja nastaje izgradnjom i korienjem brane, mijenja odnos izmeu produkcije
i respiracije. Nastajanjem anaerobnih uslova uobiajena situacija u raslojenim i eutrofnim jezerima i akumulacijama je razgradnja
organskih materija i formiranje metana (jednog od gasova sa efektom staklene bate).
Veina okruenja sadri razliite mrtve organske materije, odraavajui kanjenje izmeu procesa nastajanja i razlaganja i/ili disbalans
brzine produkcije odnosno respiracije. Ovaj disbalans je mali u veini tropskih i arktikih okruenja, ali uglavnom se poveava u umjerenim
okruenjima, bivajui posebno velik u okruenjima u kojima preovlauju ekstremno vlani ili ekstremno suvi i hladni uslovi. Dakle, postoji
neto zadravanje ugljenika u prirodnom okruenju.
Vjetaka jezera u sunim regionima u prosjeku sadre vie ugljenika nego njihovo kopneno okruenje, tako da hidroelektrane u takvim
podrujima doprinose neto zadravanju ugljenika, a time i manjoj emisiji gasova sa efektom staklene bate.
Ako postoje brze fluktuacije vodostaja i promjena vodenog ogledala, poveae se erozija du rijenih obala nizvodno od hidroelektrane.
Zahvat vode za turbine je esto postavljen duboko u akumulaciji. Na tom mjestu, kombinacija talonih organskih materija i niskog
sadraja kiseonika mogu dovesti do nezdravih uslova za vodeni ivot.
Pogoranje kvaliteta vode ispod brana moe uticati na ive organizme na velikim razdaljinama.
Buka.
Potencijalni uticaji na zdravlje i bezbjednost za vrijeme izgradnje i eksploatacije ukljuuju i sluajne povrede ili smrt radnika za vrijeme
radova na izgradnji ili prilikom odravanja. Pored toga, pitanja zdravlja i bezbjednosti radnika ukljuuju rad u ekstremnim vremenskim
uslovima, mogui kontakt sa opasnostima u prirodi, kao to su neravan teren i opasne biljke, ivotinje ili insekti. Rizik po stanovnitvo
od smrti ili povreda je malo vjerovatan, jer su ova postrojenja ograena.
Formiranje akumulacija po pravilu iziskuje promjenu namjene zemljita i preseljenje domainstava, to podrazumijeva blagovremene
aktivnosti naroito u pogledu zatite imovinskih i drugih prava lokalnog stanovnitva i vlasnika.
Formiranje akumulacija moe da prekine, odnosno trai izmjetanje lokalnih puteva i druge infrastrukture, to znatno oteava
funkcionisanje svakodnevnog ivota lokalnom stanovnitvu.
Posebni reimi korienja akumulacija, naroito onih namijenjenih za snabdijevanje stanovnitva i naselja vodom, mogu da izazovu znatna
ogranienja u korienju zemljita i imovine za domainstva, ija se imovina nalazi u zatitnim zonama (upotreba pesticida u poljoprivredi,
slobodno kretanje stoke i dr.), to podrazumijeva uspostavljanje odgovarajuih kompenzacionih mjera/nadoknada za takva domainstva.
elektrane. Prisustvo projekta HE takoe moe uticati i na migracije i promjene u ponaanju i navikama pojedine divljai. Tokom rada
HE postrojenja, divlja moe biti pogoena prisustvom pristupnih puteva. Pored toga, prisustvo HE i njegovih pristupnih puteva poveava
prisustvo ljudi, to, sa svoje strane, moe uticati na ekoloke resurse okolnog podruja kroz:
nastajanje i irenje invanzivne vegetacije;
uznemiravanje;
ANEKS 2
socijalnih usluga.
HE stvara dodatnu neto vrijednost, obezbjeuje zapoljavanje veeg broja radnika, naroito u toku izgradnje, poveava nivo prihoda
i dugoroan prihod ukljuenom stanovnitvu.
Pomae da se ostvari nacionalni cilj za OIE, smanjuje zavisnost od fosilnog goriva i diverzifikuje snabdijevanje energijom.
49
MALE HIDROELEKTRANE
U fazi gradnje mHE potencijalni uticaji djeluju na putnu i drugu infrastrukturu, okolno zemljite, floru/faunu i ume u blizini lokacije.
Najvie uticaja ima buka graevinske i ostale mehanizacije, emisije izduvnih gasova kao i praina, usljed radova na iskopavanju. Ovo se
posebno odnosi na ribe, zatim na biljni svijet u vodi, mada svoja stanita mogu izgubiti i neke ptice, naseljene na obalama rijeke. Uticaj
generie izgradnja zahvata vode, kanala i ostale infrastrukture, kao to su: buka, koja utie na ivot ivotinja, prepreke kretanju ivotinjskog
svijeta, opasnost od erozije zbog gubitka vegetacije, usljed radova na iskopu dolazi do zamuenosti vode i nizvodnog taloenja sedimenata.
Uticaji tokom faze rada su: uticaj buke prvenstveno iz turbine, ali to se moe kontrolisati odgovarajuom zvunom izolacijom
i vizuelni uticaji obino neznatni od same mHE, ali moe biti vei od cjevovoda, trafostanice i dalekovoda.
U fazi rada mHE potencijalni uticaji djeluju na biljni i ivotinjski svijet usljed mijenjanja toka rijeke, koji nije postojao prije.
Ovo se posebno odnosi na ribe, zatim na biljni svijet u vodi, mada svoja stanita mogu izgubiti i neke ptice, naseljene na obalama rijeke.
Uticaj generie izgradnja zahvata vode, kanala i ostale infrastrukture, kao to su: buka, koja utie na ivot ivotinja; prepreke kretanju
i ivotinjskog svijeta, opasnost od erozije zbog gubitka vegetacije, usljed radova na iskopu dolazi do zamuenosti vode i nizvodnog
taloenja sedimenata.
elektrane. Prisustvo projekta mHE takoe moe uticati i na migracije i promjene u ponaanju i navikama pojedine divljai. Tokom rada
postrojenja mHE, divlja moe biti pogoena prisustvom pristupnih puteva. Pored toga, prisustvo mHE i njegovih pristupnih puteva moe
neznatno poveati prisustvo ljudi, to, zauzvrat, moe uticati na ekoloke resurse okolnog podruja kroz:
uznemiravanje;
Potencijalni uticaji na zdravlje i bezbjednost za vrijeme izgradnje eksploatacije ukljuuju i sluajne povrede ili smrt radnika za vrijeme
Potencijalno mogu biti ugroeni privredni akteri nizvodno, ukoliko doe do smanjenja dotadanjeg/standardnog protoka vode
(na primjer vjetaki ribnjaci, poljoprivredna proizvodnja, povrtarstvo i dr.).
Potencijalno mogu biti ugroeni svi nizvodni korisnici voda koji imaju steena prava na korienje prirodnog/javnog dobra, kakav je
rjeni tok.
Kratkorone mogunosti zapoljavanja tokom izgradnje, kao i manje u toku rada.
Za vrijeme rada mHE nema oslobaanja emisija.

Oekivani pozitivni efekti su stvaranje odgovarajueg broja radnih mjesta tokom izgradnje i funkcionisanja objekata.
VJETROELEKTRANE
Povrina zemljita koja je zauzeta pojedinanim vjetrogeneratorom je relativno mala, oko 40 m2. Meutim, za vjetroelektranu je
potrebna mnogo vea povrina, jer su postrojenja razmaknuta za 5-10 prenika turbine, u cilju smanjenja efekata meusobnog ometanja
(priguenje vjetra) izmeu jedinica.
elektrane. Prisustvo objekta vjetroelektrana takoe moe uticati i na migracije i promjene u ponaanju i navikama pojedine divljai. Tokom
rada postrojenja za energiju vjetra, divlja moe biti pogoena prisustvom pristupnih puteva. Pored toga, prisustvo objekata za proizvodnju
ANEKS 2
energije vjetra i njegovih pristupnih puteva poveava prisustvo ljudi, to, zauzvrat, moe uticati na ekoloke resurse okolnog podruja kroz:
uznemiravanje;
Vjetrenjae se postavlja ili na zemljite koje je ve ogoljelo, ili su locirane na moru. Oigledni gubitak zemljita je povrina zauzeta
50
temeljima, pristupnim putevima i moda kablovskim rovovima i pojasom prenosnih dalekovoda. Samim tim, uticaj na alternativno
korienje zemljita, ukljuujui stanita biljaka i ivotinja je mali.
Vjetroelektrane mogu uticati na ptice uglavnom na dva naina; ptice mogu da se sudare sa turbinom i njenim rotirajuim lopaticama,
ili uobiajeno ponaanje ptica moe biti ometeno prisustvom vjetroelektrana u migracionim podrujima.
Vjetroelektrana, kada je u pogonu, jedan je od proizvoaa elektrine energije koji proizvodi najmanje tete po ekosisteme.
Dominantni izvor buke od vjetroelektrana nastaje usljed rada turbina. Turbine emituju dvije osnovne vrste zvuka:
aerodinamiki zvuk, od lopatica koje se kreu kroz vazduh i
mehaniki zvuk, od prenosnika, generatora i pomonih motora.
Ukupna buka je suma aerodinamikog i mehanikog zvuka.
Od svih uticaja energije vjetra na ivotnu sredinu, najkontroverzniji su vizuelni uticaji.
Neka istraivanja ukazuju na negativne uticaje na zdravlje ljudi u blizini vjetrenjaa, gdje su uticaji bili toliko izraeni da su porodice
napustile svoje domove. Budui da je u toku velika i po mnogim pitanjima kontroverzna diskusija na temu uticaja vjetrenjaa na zdravlje
ljudi, racionalna je sugestija da se ove objekte locira van naselja, turistikih centara, komunikacija i drugih slinih mjesta.
Moe se oekivati smanjenje trine vrijednosti imovine u okruenju vjetroelektrana, naroito stambenih, poljoprivrednih i poslovnih
objekata, jer su jo uvijek slaba saznanja o moguim uticajima ovih objekata na zdravlje ljudi, kao i zbog objektivnih razloga kao to su
buka i sl.
Smanjenje vrijednosti imovine ukoliko se nalazi u neposrednoj blizini.
Smetnje od buke, posebno nou, ukoliko se ivi preblizu.
Kontroverzni efekti na turizam: mogu negativno uticati na turizam, jer vjetrenjae mogu pokvariti autentinost pogleda i uticati
na smanjenje broja posjetilaca podruja.
Za vrijeme rada vjetroelektrane nema emisija.
Oekivani pozitivni efekti su stvaranje odgovarajueg broja radnih mjesta tokom izgradnje i funkcionisanja objekata.
Pozitivni efekti mogu se oekivati i za vlasnike zemljita koje e biti pribavljeno po trinim cijenama za izgradnju vjetroelektrana.
Pozitivni efekti na lokalne zajednice mogu se oekivati ukoliko se obezbijedi saglasnost lokalne zajednice za projekte izgradnje
vjetroelektrana, koja e ukljuivati odgovarajuu dobit, odnosno podjelu profita i njegovo usmjeravanje u dobrobit lokalne zajednice.
Pozitivan socio-ekonomski uticaj
SOLARNE FOTONAPONSKE ELEKTRANE
elektrane (npr. pranje solarnih panela), kao i izlaganja ivog svijeta zagaivaima. Prisustvo projekta solarne energije moe takoe uticati
i na migracije i promjene u ponaanju i navikama pojedine divljai. Tokom rada postrojenja za solarnu energiju, divlja moe biti pogoena
prisustvom ograenih objekata solarnog postrojenja i pristupnih puteva. Pored toga, prisustvo objekata za proizvodnju solarne energije
i njegovih pristupnih puteva moe poveati prisustvo ljudi, to, zauzvrat, moe uticati na ekoloke resurse okolnog podruja kroz:
nastajanje i irenje invanzivne vegetacije;uznemiravanje;
Tokom redovnih aktivnosti nastaje industrijski otpad (dielektrine tenosti, sredstva za ienje i rastvarai). Ovaj otpad se obino odlae
u kontejnere, karakterie i etiketira, eventualno kratko skladiti i transportuje licenciranim vozilom na dozvoljeno odgovarajue odlagalite,
to je standardna praksa.
ANEKS 2
Karakteristino za fotonaponsku tehnologiju je to da pojedine solarne elije visokih performansi mogu sadrati male koliine kadmijuma,
selena i arsena, i opasne su samo ako se solarna elija polomi. Oteena elija se mora karakterisati i zbrinuti kao opasan otpad.
Uticaji mogu nastati ako se ovim otpadom nepravilno rukuje i ako se odlae u ivotnu sredinu (a da ga se ne tretira kao opasan otpad).
Uticaj korienja zemljita za vrijeme eksploatacije solarnih objekata svodi se na isto zemljite koje se koristilo za vrijeme izvoenja radova.
Nije potrebno alternativno korienje zemljita za vrijeme rada solarnih elektrana.
51
Projekti solarne energije su veoma vidljivi u seoskom i prirodnom pejzau. Vizuelno poremeene oblasti e ostati u kontrastu sa prirodnom
formom, linijama, bojama i teksturom okolnog predjela. Vizuelni efekat solarnih polja se ne moe lako izbjei, umanjiti ili sakriti, s
obzirom na njihovu veliinu i izloenu lokaciju, pa su efikasne mjere ublaavanja esto ograniene.
Dodatni razlog za zabrinutost je refleksija koja se javlja na nizu solarnih panela u vidu odsjaja ili bljeska, vizuelni kontrast prateih
objekata i svjetlosno zagaenje od osvjetljenja na objektima.
Potrebna koliina vode zavisi od primijenjene solarne tehnologije. U toku faze izgradnje i faze eksploatacije oekuje se povlaenje
povrinskih voda i/ili podzemnih voda. Uticaji na vodne resurse za vrijeme eksploatacije i odravanja takoe ukljuuju moguu degradaciju
kvaliteta vode, usljed rada vozila i maina tokom odravanja (npr, erozija i sedimentacija) i odlaganja otpadnih voda.
Solarna energija je ekoloki benigna i ne emituje supstance tetne po klimu, ljudsko zdravlje i ivotnu sredinu.
Pozitivni socio-ekonomski uticaj.
BIOMASA
elektrane na biomasu, kao i izlaganja ivog svijeta zagaivaima. Prisustvo objekta elektrana na biomasu moe takoe uticati i na
migracije i promjene u ponaanju i navikama pojedine divljai. Tokom rada postrojenja elektrana na biomasu, divlja moe biti pogoena
prisustvom ograenih objekata elektrane na biomasu i pristupnih puteva. Pored toga, prisustvo objekata elektrane na biomasu i njegovih
pristupnih puteva moe poveati prisustvo ljudi, to, zauzvrat, moe uticati na ekoloke resurse okolnog podruja kroz:
uznemiravanje;
Korienje zemljita potrebnog za proizvodnju energije iz biomase moe biti kontroverzno. U nekim oblastima zemljite, predvieno
za usjeve biogoriva, moe biti potrebno za druge socijalne namjene, kao na primjer poljoprivredno zemljite ili pogodno za stanovanje.
Glavni uticaj na zemljite vre plantae biogoriva, a manja povrina je neophodna za gradnju elektrane.
U svim fazama korienja biomase kao goriva postoje indirektne emisije zagaujuih materija u vazduh, usljed potronje energije
za transport materijala i njihovu proizvodnju, sakupljanje i transport biomase do elektrane.
U lokalnim i regionalnim razmjerama proizvodnja energije iz biomase moe uticati na biodiverzitet na vie razliitih naina:
Acidifikacija moe da uniti ivi svijet i nanese ozbiljnu tetu ekosistemu.
Ugroene vrste moda nee biti u mogunosti da preive.
Eutrofikacija moe ozbiljno uticati na vodene ekosisteme.
Fotohemijski smog moe otetiti biljke i dovesti do izumiranja nekih vrsta.
Ekotoksine emisije mogu izazvati ozbiljne zdravstvene probleme u ivotnoj sredini. Ekotoksine supstance mogu da se akumuliraju
u lancu ishrane i time posebno tete grabljivicama (i ljudima).
Korov, insekti i druge tetoine moraju biti dobro kontrolisani u ranim fazama uspostavljanja usjeva na plantaama. Za ovo se
obino koriste herbicidi i pesticidi. Takoe se mogu primijeniti ubriva. Ove dodate hemikalije sadre razliite supstance koje potencijalno
mogu uticati na kvalitet zemljita, doi do podzemnih voda i ui u povrinske vodene rezervoare, usljed povrinskog oticanja.
Gore navedeni efekti e biti neznatni u Crnoj Gori, jer je za rad elektrana na biomasu, kao pogonsko gorivo predvien drvni otpad.
ANEKS 2
uslovima, mogui kontakt sa opasnostima u prirodi, kao to su neravan teren i opasne biljke, ivotinje ili insekti. Rizik po stanovnitvo od
smrti ili povreda je malo vjerovatan, jer su ova postrojenja ograena.
Kljuni problem kod proizvodnje biomase je vezan za potencijalno korienje obradivog zemljita (visokog kvaliteta) za proizvodnju
biomase, kao i poveanje konkurencije za produktivno zemljite koje se alternativno moe koristiti za proizvodnju hrane ili drugih dobara.
52
Na taj nain, biomasa moe imati uticaj na bezbjednost hrane, jer se poljoprivrednici mogu okrenuti uzgoju poljoprivrednih kultura za
biomasu umjesto tradicionalnih prehrambenih kultura. U vezi sa ovim pitanjem, prijedlog je da se proizvodnja biomase fokusira na
zemljite nieg kvaliteta i da se ovo regulie zakonom.
Neki potencijalni rizici po zdravlje stanovnika koji ive u blizini elektrana na biomasu, posebno ukoliko vjetar nosi dim od drveta
prema stambenim podrujima.
Kratkorone mogunosti zapoljavanja tokom izgradnje, ali e biomasa omoguiti pojavu nekih drugih dugoronih mogunosti
zapoljavanja, kao to su u umarstvu, transportu biomase, odlaganju otpada od biomase.
socijalnih usluga.
Sagorijevanje biomase ne dovodi do neto emisije CO2.
Elektrana na biomasu stvarae dodatnu neto vrijednost, obezbijediti zapoljavanje, poveanje nivoa prihoda i dugoroan prihod
ukljuenom stanovnitvu.
PODMORSKI VISOKONAPONSKI KABL JEDNOSMJERNE STRUJE i DV 400 kV
Snimanjem morskog dna mogu se uoiti potencijalni uticaji, koji ukljuuju fiziko naruavanje geologije morskog dna, uticaj na lokalni
sedimentni reim i priobalne procese. Oekuje se da e ovi efekti biti ogranieni na male oblasti i da e nastati uglavnom u toku izgradnje,
i odravanja za vrijeme eksploatacije.
Potencijalni uticaji na bezbijednost i zdravlje e najvjerovatnije porasti usljed izgradnje i eksploatacije planiranog HVDC kabla.
Ovi uticaji ukljuuju:
poveanje koliina sedimenata;
remobilizaciju kontaminiranih sedimenata, to izaziva toksine efekte;
direktan fiziki uticaj na morsko dno tokom postavljanja kabla;
promjene u stanitima morskog dna kao rezultat promjene u sedimentima;
nastanjivanje na zatiti kabla, to e dovesti do poveanja biodiverziteta.
Potencijalni efekti na okolnu populaciju riba i koljki ukljuuju:
Direktan gubitak (negativan) ili nastanak (pozitivan) odgovarajuih stanita za ishranu, utoita, oblasti za mrijest i rasad;
Uticaji od izgradnje, kao to su buka, vibracije i ponovo istaloeni sedimenti, koji su posebno u vezi sa mrijeenjem komercijalno
znaajnih vrsta.
Kljuni potencijalni uticaji na okolnu populaciju morskih sisara:

fizioloki i/ili efekti koji utiu na ponaanje, nastali od buke za vrijeme izgradnje i
sekundarni uticaji na stanita i/ili vrste grabljivica, nastali usljed aktivnosti na izgradnji.
Interakcija sa morskom vodom: elektrohemijsku koroziju drugih zakopanih metalnih predmeta kao to su cjevovodi,
podvodne elektrode za uzemljenje u morskoj vodi mogu proizvesti hlor ili na drugi nain promijeniti hemiju vode.
Neuravnoteena putanja struje moe izazvati neto magnetno polje, koje moe uticati na magnetne navigacione kompase na brodovima
koji plove iznad podmorskog kabla. Ovi efekti mogu biti otklonjeni ugradnjom metalnih povratnih provodnika izmeu dva kraja
monopolarnog kabla.
Uticaj na komercijalno ribarstvo od strane:oteenja na plovilima i opreme od potencijalne opasnosti kaenja sidra (u toku
eksploatacije);zdravstvenih i bezbjednosnih pitanja vezanih za interakciju sidro/kabl (u toku izgradnje i eksploatacije);privremenog
izmjetanja ribarstva za vrijeme izgradnje;preostalih prepreka na morskom dnu nakon zavretka radova i gubitka stanita
komercijalnih vrsta.
Efekti na plovidbu i navigaciju ukljuuju:interakciju plovilo/kabl za vrijeme normalnog rada i u sluajevima radova na
odravanju;izmjetanje redovnih navigacionih aktivnosti za vrijeme izgradnje, ukljuujui opasnost od kolizije izmeu graevinskih plovila
ANEKS 2
i plovila redovnog saobraaja, i prepreke koje ostaju na morskom dnu nakon zavretka izgradnje;drugi korisnici mora mogu takoe biti
pogoeni usljed interakcije sa drugim podmorskim kablovima i cjevovodima.
Uticaji na arheologiju i kulturno nasljee mogu biti:
oteenje poznatih i nepoznatih olupina;
evidencija poznatih i nepoznatih paleo-kanala,
53
Nadzemni objekti projekta dalekovod, konvertorsko postrojenje i trafostanica predstavljaju osjetljive objekte tehnike infrastrukture,
a prije svega u odnosu na umu i pejza, zato trasiranje i gradnja moraju da se sprovedu uz minimalnu sjeu ume i niskog rastinja, uz
paljivo pejzano oblikovanje i zatravnjivanje povrina autohtonim travnim sastojinama, paljivo pejzano oblikovanje i maksimalno
prilagoavanje terenskim uslovima sa obaveznom obnovom oteenog biljnog pokrivaa.
Objekti nemaju direktan uticaj na: zagaenje vodnih resursa, naruavanje kvaliteta obalnog mora, promjenu kvaliteta poljoprivrednog
zemljita, poveanje izloenosti stanovnitva povienom nivou buke, ugroavanje objekata svrstanih u kategoriju nepokretnih kulturnih dobara.
Radovi na ukopavanju kabla nakon izlaska iz mora, radovi na izgradnji konvertorskog postrojenja i trafostanice, kao i radovi na
postavljanju stubova dalekovoda imae uticaj na lokalno stanovnitvo, zbog buke, praine i smanjenog kvaliteta vazduha, kao posljedice
rada mehanizacije.
Prolazak trase dalekovoda kroz nacionalne parkove Loven i Durmitor predstavlja odreeni remetilaki faktor koji se manifestuje
krenjem trase koridora dalekovoda.
Mogui su i odreeni negativni uticaji na ornitofaunu, zbog blizine prolaska trase koridora pored Slanog i Krupakog jezera.
Iako se prilikom definisanja lokacije izlaska kabla iz mora, lokacije konvertorskog postrojenja sa trafostanicom i trase koridora dalekovoda
vodilo rauna o zatiti predjela i ambijentalnih vrijednosti postavljanjem objekata na zaklonjene pozicije, mogue je oekivati odreene
negativne efekte na mikrodionicama. Kao poseban problem u tom smislu istie se prelazak dalekovoda preko kanjona rijeke Tare, odnosno
prostora koji je oznaen kao zona sa I reimom zatite. U tom kontekstu je neophodno sagledavanje mogunosti minimiziranja ovog uticaja
i korienje trase postojeih koridora, kako bi se ovakve uticaje minimiziralo.
Paljivim trasiranjem dalekovoda izbjegnut je uticaj elemenata prenosnog sistema na naselja, stanovnitvo i ljudsko zdravlje, kao i na
zatitu nepokretnih kulturnih dobara njihovim zaobilaenjem.
od smrti ili povreda je malo vjerovatan, jer su ova postrojenja ograena (osim dalekovoda).
Mogunosti zapoljavanja uglavnom kratkorone (izgradnja) sa ogranienim dugoronim mogunostima.
Privremeni gubitak i naruavanje dijela poljoprivrednog zemljita gdje se postavljaju nadzemni vodovi. Stubovi za dalekovode predstavljaju
trajni gubitak zemljita i mora se isplatiti pravednu nadoknadu.
Opasnost za poljoprivredu i rad ispod dalekovoda.
Potencijalni gubitak manjeg dijela morskog podruja za ribarenje usljed potrebe za bezbjednosnom zonom iznad trase podmorskog kabla,
kako bi se ublailo/sprijeilo kaenje ribarskih mrea za anker blokove kabla ili kabl direktno.
Malo ogranienje za plivanje i druge rekreativne aktivnosti u blizini ulaska HVDC kabla u Jadransko more blizu Rta Jaz.
Vizuelni uticaj nadzemnih dalekovoda, koji mogu umanjiti vrijednost imovine stanovnitva koje ivi u neposrednoj blizini.
objekata. Prisustvo objekata projekta takoe moe uticati i na migracije i promjene u ponaanju i navikama pojedine divljai. Tokom rada
objekata projekta, divlja moe biti pogoena prisustvom pristupnih puteva. Pored toga, prisustvo objekata projekta i njegovih pristupnih
puteva e poveati prisustvo ljudi, to, zauzvrat, moe uticati na ekoloke resurse okolnog podruja kroz:
uznemiravanje;
socijalnih usluga.
Projekat HVDC kabl + DV 400 kV stvorie znaajnu dodatnu neto vrijednost, obezbijediti zapoljavanje veeg broja radnika,
naroito u toku izgradnje, poveanje nivoa prihoda i dugoroan prihod ukljuenom stanovnitvu.
GASOVOD
ANEKS 2
Radovi na ukopavanju gasovoda, radovi na izgradnji kompresorske stanice i mjerne kontrolne stanice e imati uticaj na lokalno
stanovnitvo, zbog buke, praine i smanjenog kvaliteta vazduha, kao posljedice rada mehanizacije.
Nadzemni objekti projekta: predstavljaju osjetljive objekte tehnike infrastrukture, a prije svega u odnosu na umu i pejza, zato
trasiranje i gradnja moraju da se sprovedu uz minimalnu sjeu umu i niskog rastinja, uz paljivo pejzano oblikovanje i zatravnjivanje
54
povrina autohtonim travnim sastojinama, paljivo pejzano oblikovanje i maksimalno prilagoavanje terenskim uslovima sa obaveznom
obnovom oteenog biljnog pokrivaa.
Objekti mogu imati uticaj na: zagaenje vodnih resursa, naruavanje kvaliteta obalnog mora, promjenu kvaliteta poljoprivrednog zemljita,
poveanje izloenosti stanovnitva povienom nivou buke, ugroavanje objekata svrstanih u kategoriju nepokretnih kulturnih dobara.
Prolazak trase gasovoda kroz nacionalni park Loven i priobaljem predstavlja odreeni remetilaki faktor, koji se manifestuje
krenjem trase koridora.
Paljivim trasiranjem gasovoda moe se izbjei uticaj projekta na naselja, stanovnitvo i ljudsko zdravlje, kao i na zatitu
nepokretnih kulturnih dobara njihovim zaobilaenjem.
Prirodni gas nije toksian; adekvatnim korienjem i potovanjem tehnolokih procedura nee doi do znaajnih uticaja na zdravlje
ljudi i bezbjednost. U fazi eksploatacije metan (CH4) moe izvriti znaajan uticaj na ivotnu sredinu samo usljed oteenja
nekontrolisano curenje gasa moe dovesti do akcidenta poara ili eksplozije.
uslovima, mogui kontakt sa opasnostima u prirodi, kao to su neravan teren i opasne biljke, ivotinje ili insekti. Rizik po stanovnitvo od
smrti ili povreda je malo vjerovatan, jer su ova postrojenja ograena (osim dalekovoda).
Privremeni gubitak i naruavanje dijela poljoprivrednog zemljita, na mjestima, gdje se gasovod ukopava i gradi nadzemne objekte.
Nadzemni objekti predstavljaju trajni gubitak zemljita i mora se isplatiti pravednu nadoknadu.
Vizuelni uticaj nadzemnih objekata koji mogu umanjiti vrijednost imovine stanovnitva koje ivi u neposrednoj blizini.
objekata. Prisustvo objekata projekta takoe moe uticati i na migracije i promjene u ponaanju i navikama pojedine divljai. Tokom rada
objekata projekta, divlja moe biti pogoena prisustvom pristupnih puteva. Pored toga, prisustvo objekata projekta i njegovih pristupnih
puteva e poveati prisustvo ljudi, to, zauzvrat, moe uticati na ekoloke resurse okolnog podruja kroz:
uznemiravanje;poveanu mogunost poara.
Mogunosti zapoljavanja uglavnom kratkorona (izgradnja) sa ogranienim dugoronim mogunostima.
ANEKS 2
55
56 BILJEKE
Fotografija na naslovnici / CC BY 2.0
Tara River Montenegro (detalj), Andrey Chudaev
www.unlocking-the-future.com
Heinrich Bll Stiftung Preobraenska 2/III, 10000 Zagreb, HR

T + 385 (0)1 4812 530 F + 385 (0)1 4818 977 W http://www.boell.hr/

Hbs Odrziva Energija U Crnoj Gori 180414 Web

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hbs Odrziva Energija U Crnoj Gori 180414 Web

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNLOCKING THE FUTURE

UNLOCKING THE FUTURE

UNLOCKING THE FUTURE

Izdava Heinrich Bll Stiftung Ured za Hrvatsku

Za izdavaa Vedran Horvat

Autori Neboja Jablan, MSci Milica Dakovi, Jelena Marojevi-Gali

Urednici Iva Kvaki i Vedran Horvat

Lektura i korektura Sran Dvornik

Dizajn/Prijelom Ivan Klis

HBS vizualni identitet Blotto Design

Tisak Kerschoffset, Zagreb

9 ENERGETIKA U CRNOJ GORI 1

11 KRITIKI OSVRT NA POSTOJEU

Za to vrijeme u zemljama zapadne Europe odvija se druga vrsta revolucije

Smatramo da se Zapadni Balkan nalazi u jedinstvenoj prilici za redefini-

stvaranje dodane vrijednosti? Hoemo li raditi na stvaranju snanih lokalnih

Serija publikacija Unlocking the Future pokuava ponuditi odgovore na ova

U izradi nacionalnih publikacija koje su provodili interdisciplinarni timovi u

se da ete i vi, drage itateljice i itatelji, prepoznati vanost predstavljene

Iva Kvaki Vedran Horvat

Studija o odrivoj energiji u Crnoj Gori predstavlja osvrt na postojee

sluaja i prijedloge projekata u oblasti odrive energije, kao i preporuke i za-

POGLAVLJE 2 Poglavlje 2. pod nazivom 'Kritiki osvrt na postojeu energetsku politiku i

godine. Kritiki osvrt usmjeren je ka realnosti procjene potreba za energijom,

lative i institucionalnog okvira u oblasti energetike, kao i potencijali za budue

Veoma znaajan dio Poglavlja 2. posveen je i uticaju projekata na ivotnu sredi-

Uloga javnosti i civilnog drutva u sektoru energetike prepoznata je kao klju-

U zakljunim djelovima, a na osnovu analize postojeih stratekih dokume-

u oblasti ureenja sektora energetike, sa stanovita donesenih programa, re-

Bilans energetskog sektora Crne Gore ini prisustvo hidropotencijala,

Period od 90-ih godina prolog vijeka pa do poetka 2000. godine, kada je

tribucije i prenosa, manjak investicija u nove sisteme za proizvodnju energije,

subjekata u energetskom sektoru. Reforma sektora energetike nastavljena

Danas se u Crnoj Gori elektrina energija proizvodi iz dvije

Ukupna proizvodnja energije iz tri navedena postrojenja zadovoljava dvije

Crna Gora se takoe suoava sa problemom gubitaka na distributivnoj i pre-

ukupno ostvareni gubici elektrine energije na distributivnoj mrei iznosili

Ono to takoe karakterie sektor energetike u Crnoj Gori jeste i industrijska

ti visoku potranju za energijom i potronju od strane sektora domainstava.

Posmatrano sa stanovita stepena energetskog intenziteta, Crna Gora ima i

Kljuna dokumenta u oblasti energetike u Crnoj Gore su: Strategija ra-

rezultat dopune SRES-a iz 2007. godine, objavljen je dokument naslovljen

Kljuni djelovi legislative su Zakon o energetici (Slubeni list Crne Gore,

Pozitivne strane SRES iz 2007. godine i Akcionog plana su te to podravaju

S druge strane, Energetska politika Crne Gore do 2030. predstavlja izvjestan

energije i odriv energetski razvoj, dok je pored njih postavljeno i dodatnih

Kada je u pitanju inoviranje SRE 2030. i pratea Strateka procjena uticaja na

Sa druge strane, energetske potrebe i budui razvoj energetskog sektora

Nadalje, potrebno je staviti jai naglasak na konkretne rezultate i ostvarenja,

cija i indikatora koji bi pratili taj razvoj.

postoji. U 2010. godini takoe je usvojen i Zakon o energetskoj efikasnosti sa

to su fond za energetsku efikasnost i/ili agencija za energetsku efikasnost).

Analize pravnog i regulatornog okvira u oblasti energetike u Crnoj Gori

Kada je u pitanju institucionalni okvir u oblasti energetike u Crnoj Gori potreb-

i Rudnik uglja Pljevlja (RUP). EPCG je danas jedini snabdjeva elektrinom

Ekonomsku odrivost mogue je obezbijediti proizvodnjom energije iz

Kada su u pitanju pripreme i implementacija planova zacrtanih u krovnim

To umnogome moe predstavljati i znak za zaokret u stratekom promilja-

Na drugoj strani, investicije u manje projekte u oblasti energetike, a zasno-

Ulcinj i Bar) sa 46 MW instalisane snage, kao i VE Krnovo (optine Niki i

Kada su u pitanju specifini projekti u oblasti energetske efikasnosti, potreb-

Ministarstvo ekonomije Crne Gore je u saradnji sa partnerima Programom

Ciljevi projekta MONTESOL odnose se na sljedee: