Mahler

Nieuws
Gustav Mahler Stichting Nederland - 2017, nr. 3
 C O LO FO N
26e jaargang, nr. 92 (2017-3)
ISSN 1387-1625
Uitgave:
Mahler Nieuws is het officile orgaan van de
Gustav Mahler Stichting Nederland te Den Haag.
www.gustavmahlerstichting.nl
Verschijning:
Mahler Nieuws verschijnt vier maal per jaar.
Deadlines voor kopij:
15 januari, 15 april
15 juli, 15 oktober
Redactie:
Drs. B.G.P. (Ben) Averdijk
M. (Marcel) Kersten
Drs. A.J. (Johan) Maarsingh
Drs. F.A. (Freddy) van Maurik
Dr. E. (Emanuel) Overbeeke
T. (Tessa) Schluter
Redactie-adres:
Steven Butendiekplateau 176, 3581 GT Utrecht
E-mail: redactiemn@gustavmahlerstichting.nl
Abonnement:
Mahler Nieuws wordt gratis toegezonden aan
Donateurs van de Gustav Mahler Stichting
Nederland.
Vormgeving en druk: GoosGrafisch.nl
Oplage: 250 exemplaren
Gustav Mahler Stichting Nederland
Donatie:
Men kan donateur worden door opgave via
Het formulier op onze website of per brief
aan de secretaris. De minimumbijdrage
bedraagt 35,- per jaar. Voor studenten en
uitkeringsgerechtigden is het bedrag jaarlijks
minimaal 30,-, voor instellingen 70,- en voor
donateurs voor het leven eenmalig 500,-. Voor
donateurs in het buitenland geldt 45,- c.q. US$
70,- c.q. 40,- per jaar als minimumbijdrage.
De donatie dient bij vooruitbetaling te worden
voldaan.
Mahler Nieuws
ING-bankrekening nr.:
Gustav Mahler Stichting Nederland te Alkmaar
IBAN NL29INGB0000145677
Vanuit buitenland toevoegen: BIC INGB NL 2A
2
Bestuursleden Gustav Mahler
Stichting Nederland
Dr. E.A. (Eveline) Nikkels, voorzitter
Eeuwigelaan 38, 1861 CM Bergen
Telefoon: 072-5895000
E-Mail: voorzitter@gmsn.nl
Drs. L. (Louis) Ekstein, secretaris
Minister Lelylaan 4, 2285 HJ Rijswijk
Telefoon: 070-3941597
E-Mail: secretaris@gmsn.nl
Drs. C.H. (Kees) Boon, penningmeester
Van der Lijnstraat 31, 1817 EH Alkmaar
Telefoon: 072-5113443
E-Mail: penningmeester@gmsn.nl
Drs. F.A. (Freddy) van Maurik, Mahler Nieuws en
Informatie literatuur
Noorderlicht 24, 6661 PV Elst
Telefoon: 0481-351167
E-Mail: f.a.vanmauruik@gmail.com
Dr. F.W. (Frits) Zwart, collecties van de
GMSN bij het NMI
Tel. 070-3140700
E-Mail: frits.zwart@denhaag.nl
NMI: www.nederlandsmuziekinstituut.nl
Bestuur: db@gustavmahlerstichting.nl
Website: www.gustavmahlerstichting.nl
Webmaster: webmaster@gmsn.nl
E-mail: info@gustavmahlerstichting.nl
Twitter: twitter.com/GMSNL
Facebook: Gustav Mahler Stichting Nederland
Forum: www.gustavmahlerstichting.nl/forum
Copyright 2017:
Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd en/of openbaar worden
gemaakt door middel van druk, fotokopie,
microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van de
Gustav Mahler Stichting Nederland.
De redactie heeft zich ingespannen om
rechthebbenden van de geplaatste afbeeldingen
te achterhalen. De aard van van het materiaal
brengt evenwel met zich mee dat in sommige
gevallen de identiteit of verblijfplaats van
rechthebbenden niet kon worden achterhaald.
Mocht u menen rechten te kunnen doen gelden,
dan kunt u zich melden bij de GMSN.

Beste Mahlerianen,
De Gustav Mahler Stichting Nederland,
onder meer de uitgever van dit tijdschrift,
bestond onlangs zestig jaar en vierde dat
met de uitgave van twee manuscripten
van Mahler: het Clavierauszug en de bijna
definitieve orkestversie van Der Abschied,
het laatste deel van Das Lied von der Erde.
Deze manuscripten waren reeds bekend
in de Mahler-literatuur (ze worden vermeld
in het boek over Das Lied von der Erde
van Stephen Hefling en in een publicatie
van Edward Reilly), maar zijn nu voor
het eerst uitgebracht. Het bestuur van de
Gustav Mahler Stichting Nederland, dat
deze uitgave had voorbereid, presenteerde
de facsimile van deze manuscripten op
22 maart jongstleden op een bijeenkomst
in de Oostenrijkse ambassade in Den
Haag. De ambassadeur ontving het eerste
exemplaar, er waren toespraken van onder
meer Frits Zwart, Der Abschied in de versie
voor piano en stem werd uitgevoerd door
Margriet van Reisen en Reinild Mees en de
bezoekers kregen een deel te zien van de
film Everywhere & Forever, waarin das Lied
von der Erde wordt uitgevoerd door tenor
Paul Groves, bariton Thomas Hampson en
het Orchestra de la Suisse Romande o.l.v.
Neeme Jrvi en waarin diverse Mahler-
kenners, onder wie Hefling en Hampson,
hun licht over dit werk laten schijnen.
De uitgave heeft vele Nederlandse
elementen. De manuscripten bevinden zich
in het Willem Mengelberg-archief in Den
Haag, dat wordt beheerd door Frits Zwart.
Ze kwamen daar doordat Mengelberg deze
Voorwoord
manuscripten ontving uit handen van
Alma Mahler als dank voor zijn jarenlange
inzet voor Mahlers muziek. In de facsimile-
uitgave lezen we de opdracht waarmee
Alma deze documenten aan Mengelberg
schonk. De uitgave bestaat uit drie
boeken: twee met facsimiles van de twee
manuscripten en een derde met teksten van
Frits Zwart, Edward Reilly en Eveline Nikkels.
De uitgave verdient een plek temidden van
belangwekkende buitenlandse Mahler-
uitgaven en het is daarom prettig te lezen
dat mahlerianen in den vreemde het ook
hebben opgemerkt en gewaardeerd. De
afgelopen weken ontving het bestuur
diverse positieve reacties, evenals goede
vermeldingen in Nederlandse media.
Redenen te over dit nummer grotendeels
te wijden aan deze bijzondere publicatie
die u nog steeds kunt bestellen (zie de
bestelinformatie verderop in dit nummer).
Daarnaast treft u zoals gebruikelijk de
concertagenda aan, het vervolg van een
eerder begonnen artikel over de discografie
van Mahlers Tiende symfonie plus enkele
berichten die alleen mogelijk zijn bij een
componist met een uitzonderlijke status.
Zoals altijd staat de redactie open voor
ongevraagde en onverwachte bijdragen.
Heeft U vragen of opmerkingen, dan kunt
u zich wenden tot het postadres van de
redactie (zie het colofon) en
redactiemn@gustavmahlerstichting.nl.
Namens de redactie,
Emanuel Overbeeke
3
 Mahlerbibliotheek
De Mahlerbibliotheek van
de GMSN is te raadplegen Mahler
via de catalogus van het
NMI (via: http://www.
NederlandsMuziekInstituut.
Nieuws
Gustav Mahler Stichting Nederland

nl). Inzage op dinsdag-,

donderdag- en vrijdag-
middag.
Raadpleeg de website van
het NMI i.v.m. de exacte
tijden! Lidmaatschap is niet
nodig. Inzage in de collectie
Mahlerarchivalia van de
GMSN alleen in overleg met
het bestuur. De collecties zijn
ondergebracht bij het Haags
Gemeentearchief, Spui 70
(stadhuis), Den Haag.

I N H O U D S O P G AV E
26e jaargang, nr. 92 (2017-3)

Das Lied von der Erde

Bericht van het bestuur 5
Gustav Mahler Stichting Nederland

Reacties op de facsimile-uitgave 6

Bestelinformatie 11

Over de facsimile-uitgave (Emanuel Overbeeke) 13

Naar aanleiding van de facsimile-uitgave (Emanuel Overbeeke) 15

Recensies (Johan Maarsingh, Edward Seckerson, Eveline Nikkels) 18

Diversen
De discografie van Mahlers Tiende symfonie, deel twee (Freddy van Maurik) 21

Making Mahler funny (Kieran Hodgson) 26

Mahler Nieuws

Stan Ruttenberg 29

Berichten 31

Concertagenda 32

Summary 33

4
 Bericht van het bestuur
Bericht van het bestuur
Het zal U niet verbazen dat deze aflevering van Mahler Nieuws grotendeels in het teken
van de uitgave van Der Abschied staat. Wat was het een spannende tijd voor Uw bestuur.
Het waren ook ambitieuze plannen, maar waar geen ambitie is, komt er vaak niets van
de grond. Dus sloegen wij de handen ineen en streefden we in eerste instantie naar een
realisatie in december 2016, omdat wij dan nog binnen het jaar van ons 60-jarig bestaan
U zouden kunnen verblijden met de realisatie van de facsimile-uitgave van de Mahler
handschriften die nog lagen te rusten in de schoot van het Nederlands Muziek Instituut,
thans gevestigd in het Haags Gemeentearchief.

Maar het is gemakkelijker om iets vol enthousiasme te plannen dan om het ook tot
een goed einde te brengen! Voorop stond dat een superuitgave moest worden en zo
getrouw mogelijk. Uiteindelijk is toen gekozen voor een exacte kopie van doos en inhoud,
aangevuld met een tekstdeel. Na het bereiken van deze consensus diende zich natuurlijk
de hamvraag aan: hoe gaan we dat financieren?

Onze eerste raming bleek al snel te voorzichtig te zijn geweest en dus moest onze arme
penningmeester bijstellen en dat heeft hij meermaals moeten doen. Maar wat hebben
we er een vreugde met elkaar aan beleefd, vooral toen bleek dat er voor dit avontuur
een glorieuze toekomst begon te dagen doordat steeds meer fondsen en particulieren
ons initiatief een warm hart toedroegen (U ziet dat in de colofon van de uitgave, waarin
natuurlijk de naam van Haitink een prominente plaats inneemt als de eminence grise
van de huidige Nederlandse Mahler cultuur). Vervolgens hebben we binnen het bestuur
een taakverdeling ingesteld die wonderwel werkte! Steeds hielden wij mailcontact en eens
in de zoveel tijd kwamen we samen om de voortgang te bespreken. Ik zal U de hobbels
en hindernissen besparen die er onderweg genomen moesten worden maar het was een
moordklus. Al snel bleek ook dat de beoogde verschijning in december 2016 onhaalbaar
was en moesten we uitwijken naar maart 2017. Alles achteraf bekijkend zijn wij toch met
een gevoel van trots vervuld dat het ons gelukt is om in een fantastische samenwerking
deze uitgave tot stand te brengen. De avond bij de Oostenrijkse ambassade was een
prachtige afsluiting en kroon op alle inspanningen. Velen Uwer waren die avond aanwezig,
anderen bestelden via de website, ook vanuit het buitenland is enthousiast gereageerd (zie
Lobgesnge verderop in het Nieuws) en wij kregen lovende woorden in de pers en de radio.
Zo U deze prachtuitgave, die wij echt voor U hebben gemaakt, nog niet heeft besteld, doet
U het nu, want wij zijn al over de helft van onze 400 exemplaren en we gaan geen herdruk
doen
Op radio 4 heet het Leve klassiek en ik zou daarvan willen maken: Leve Mahler en zijn
Abschied.

Namens het bestuur,

Eveline Nikkels,
voorzitter

5
 Reacties op de facsimile-uitgave
Sinds de verschijning van de facsimile hebben diverse mensen hierop gereageerd, voor de
schermen in recensies en achter de schermen in berichten aan het bestuur van de Gustav
Mahler Stichting Nederland. Hieronder de reacties tot nu toe.

Een bijzonder fraaie das Lied uitgave. Het gaat mn verwachtingen te boven!
Bernard Haitink

Een werkelijk prachtige facsimile! Het begint al bij die mooie doos, een kunststukje!
Marian van der Meer, artistiek cordinator Het Concertgebouw

Die Ausgabe ist fantastisch geworden, und wir gratulieren Euch ganz herzlich zu diesem
groartigen Werk!
Dr. Christian Meyer, Prsident der Internationale Gustav Mahler Gesellschaft

Het is een prachtuitgave geworden!

Willem Ruys

Gefeliciteerd met dit mooie boek.

Dr. Bastiaan Blomhert, Nachenius Tjeenk Stichting

Le Coffret des 3 livres est magnifique!

Daniel Gustav Labarrere

1000Dank!
Ingeborg Steifensand, Vorstand Gustav Mahler Vereinigung Hamburg

In het NPO Radio-4 programma Podium met Hans Haffmans van maandag 1 mei 2017
was een gesprek te beluisteren met Frits Zwart, lid van het bestuur van de Gustav Mahler
Gustav Mahler Stichting Nederland

Stichting Nederland. Frits Zwart sprak over de bijzondere uitgave van het facsimile van Der
Abschied, het laatste deel uit Das Lied von der Erde van Mahler. Hans Haffmans sprak over
een sensationele facsimile-uitgave. Het betreffende fragment wordt vooraf gegaan door het
begin van Der Abschied in de opname van Bruno Walter en Kathleen Ferrier (1:25 - 1:28).
Het interview met Frits Zwart is van 1:28 - 1:36. Het wordt besloten met het laatste deel uit
Der Abschied van 1:36 - 1:42.
externe link: http://www.radio4.nl/podium/uitzending/523183/podium

Veel dank voor de mooie uitgave!

Goed om te horen!
Het ziet er ook supermooi uit!
Mahler Nieuws

Hans Haffmans, presentator radio 4

Chre Evelyne,
Les facsimile sont MAGNIFIQUES!
Le comit de la SGMG est trs heureux davoir particip au financement de ce projet dont
le rsultat, franchement, est exceptionnel! Bravo et merci!
Bruno Megevand
6
Opwinding en vooral diepe ontroering voel
je bij het openen van de doos met de
facsimile-uitgave van de manuscripten van
de Clavierauszug en de Partiturentwurf
van Gustav Mahlers Der Abschied, het
laatste deel van Das Lied von der Erde.
Samen met een boek met toelichtingen
op Mahlers persoonlijkste werk zijn ze
verpakt in een mysterieuze doos, beplakt
met donker gemarmerd papier. Aan de
randen lijkt die soms licht beschadigd.
Toen ik mijn exemplaar uitpakte, dacht ik:
Jammer, hoe kan dat, het was toch zo stevig
ingepakt. Maar de beschadigingen zijn die
van het origineel. Deze zijn gedrukt, dit is
superfacsimile!
Z, met die authentieke slijtplekjes, oogt
na een eeuw de doos waarin Alma Mahler
de manuscripten op 30 december 1917
in Wenen overhandigde aan dirigent
Willem Mengelberg. Hij had toen zojuist
Das Lied von der Erde uitgevoerd tijdens
zijn debuut bij de Wiener Philharmoniker.
Deze uitgave brengt aangrijpende
muziekhistorie gewoon thuis. Dichter bij
de nog levende en werkende, emotioneel
wankelende en twijfelende Mahler van de
jaren 1908 en 1909 kun je niet komen. Aan
de binnenkant van het deksel lees ik de
opdracht in het krachtige handschrift van
Alma Mahler: Dem Freunde Gustav Mahlers,
dem herrlichsten Interpreten seiner Musik,
Willem Mengelberg.
Eigenlijk wil je witte handschoentjes
aandoen om de kostbare driedelige inhoud
uit te pakken. Drie stevig in crme karton
gebonden boeken met gouden opdruk.
Ik moet denken aan het sonnet van John
Keats On first looking into Chapmans
Homer (1816), over zijn verheven gevoelens
bij het lezen van de vroegste Engelse
vertaling van Homerus Ilias en Odyssee
door de dichter en toneelschrijver George
Chapman (1559-1634). Then felt I like
some watcher of the skies. Ook aan het
slot van Der Abschied voelt men zich een
beschouwer van het firmament.
Reacties op de facsimile-uitgave
In het fraai gellustreerde tekstboek (in
het Engels en Duits) beschrijft Frits Zwart,
Mengelbergbiograaf en directeur van
het Nederlands Muziek Instituut met
het Mengelbergarchief, de relatie van
Mengelberg met Das Lied von der Erde.
Mahler speelde het hem in 1910 op de
piano voor. Mengelberg was daarvan in
de jaren 1913-1937 in 77 uitvoeringen
een eminent vertolker. Mahler vertelde
Mengelberg dat hijzelf niet zou weten hoe
de zesdelige symfonische liederencyclus
voor groot orkest, een tenor en een alt of
bariton te dirigeren. Tegen Bruno Walter,
die een half jaar na Mahlers dood in 1911
de wereldpremire van Das Lied von der
Erde dirigeerde, zei Mahler ook te vrezen
dat mensen zouden worden gedreven tot
zelfmoord.
Eveline Nikkels behandelt de
ontstaansgeschiedenis van het werk op
basis van Die Chinesische Flte (1907),
Duitse vertalingen door Hans Bethge van
Chinese pozie van verschillende dichters.
Erg nuttig is het om vergelijkenderwijs
precies te zien hoe Mahler ingreep in de
vertalingen, de teksten en titels naar zijn
hand zette en gedichten van twee dichters
samenvoegde tot de tekst van Der Abschied.
Edward R. Reilly bestudeerde de partituren
nauwgezet, gaat in op de orkestratie en
sommige uitvoeringsaanwijzingen, die vaak
niet worden nagevolgd, en signaleert fouten
in de gepubliceerde edities. Hij constateert
dat er nog veel is te bestuderen. Dat moet
ongetwijfeld leiden tot een verbeterde
orkestpartituur.
De partituren zelf tonen op soms heftige
wijze met allerlei doorhalingen, correcties
en inktvlekken Mahlers worsteling met de
muziek, met zijn emoties, met zichzelf, sinds
het annus horribilis 1907. Zijn vierjarige
dochter Marie Anna overleed aan difterie,
er werd bij hem een ernstige hartkwaal
vastgesteld en wegens toenemend
antisemitisme nam hij na tien jaar ontslag
bij de Weense Hofopera. Anders dan in
7
 een objectieve gedrukte partituur ziet
men in de expressie van dit manuscript
op aangrijpende wijze hoe Mahler in het
reine probeert te komen met de wereld,
het leven, dat toch doorgaat. Zoals in
het laatste orkestrale tussenspel voor Er
stieg vom Pferd met die zwaarmoedige
sidderingen en angstaanjagend woeste
woelingen, waarvan de duistere doos met
die wervelingen een indrukwekkend beeld
geeft.
De laatste strofen herinneren aan de
eenzame trektochten door het Oostenrijkse
berglandschap tijdens zijn vroegere
zomervakanties. Ich geh, ich wandre in
die Berge. Ich suche Ruhe, Ruhe fur mein
einsam Herz. Der Abschied eindigt in
etherische sfeer met het gepinkel van de
celesta, als oplichtende sterren aan de
hemel, de eeuwig blauwe verten; Ewig
ewig ewig ewig ewig ewig ewig zijn oeuvre zich hebben ontwikkeld als
Het roerendste detail in de Partiturentwurf is
het laatste ewig, kennelijk later toegevoegd
met rood potlood. Het Clavierauszug
had nog zes ewigs met daarna dertien
instrumentale laatste maten, in de
Gustav Mahler Stichting Nederland
Goedemorgen Eveline,
Prachtig, prachtig, prachtig! Heb met veel plezier en bewondering vanochtend jouw uitgave
van Der Abschied gelezen en bestudeerd. Een waar feest voor een Mahleriaan!
Hartelijks,
Lawrence Renes, dirigent
Mahler Nieuws
Dear Louis,
Facsimile arrived on the 17th. It is amazing.
My congratulations to all involved in the production of this remarkable document!
Very best wishes,
Joel Lazar
8
Partiturentwurf zijn er na zeven ewigs nog
slechts acht instrumentale slotmaten.
Mahler maakte in de Partiturentwurf na zes
keer ewig de eeuwigheid alsnog eeuwiger
met dat zevende ewig. Het bijbelse getal
over de Schepping van hemel en aarde:
zes dagen gevolgd door een zevende
rustdag. Het is een idee dat hij kennelijk
aanvankelijk over het hoofd heeft gezien en
waarvoor hij in opperste opwinding heeft
geschoven met die ewigs. Het tweede ewig
is nauwelijks traceerbaar. Vooral in het
Clavierauszug is er soms knoeiwerk: door
een doorgestreepte maat is de e van het
derde ewig strikt genomen vervallen.
De vreugde om dit allemaal te bestuderen
heeft ook een keerzijde. Eeuwig jammer is
het dat er geen opname van Mengelberg
is. En eeuwig jammer is het dat Mahler
overleed op 50-jarige leeftijd. Hoe zou
hem nog vijfentwintig jaren extra waren
gegeven?
Kasper Jansen,
oud-muziekredacteur NRC Handelsblad
Beste Mahlerianen en alle andere
muziekliefhebbers hier en all over the
world!
Ik kan mij nauwelijks nog voor de geest
halen wanneer ik ooit mijn levenslot
verbonden heb met de Nederlandse
Afdeling van de Internationale Gustav
Mahler Gesellschaft, thans de Gustav
Mahler Stichting Nederland. Het is zeker
meer dan vijftig jaar geleden, in de
beginjaren zestig van de vorige eeuw,
dat ik regelmatig contact had met de
toenmalige secretaris, Herman Nieman,
die mij door zijn adviezen in staat stelde
mijn liefde voor Mahler te intensiveren
en te verdiepen en mij hielp mijn Mahler
bibliotheek op te bouwen. Wat ben ik die
man onnoemelijk veel verschuldigd! Al die
jaren was ik een trouw lid van de Stichting
en heb ook ik getracht door een aantal
artikelen in ons verenigingsblad anderen
(nog meer) voor deze onvergelijkbare
muziek te enthousiasmeren. Kritisch, maar
hopelijk opbouwend, volgend wat mij door
de achtereenvolgende besturen en redacties
werd voorgeschoteld. Een van die vele
Schssel, die mir bereit wurde was, ter
gelegenheid van het symposium Rondom
de Aarde in het jaar 2002 de fraaie
facsimile uitgave van het piano uittreksel
van het zesde deel, Der Abschied, van Das
Lied von der Erde. Het was een bijzondere,
mooi vormgegeven aanwinst voor mijn
verzameling. In dat jaar 2002 hoopten
Eveline Nikkels en Frits Zwart in hun
voorwoord bij deze publicatie in de nabije
toekomst ook het andere manuscript (de
Reacties op de facsimile-uitgave
Partiturentwurf) te publiceren.
Mijn geduld werd vele jaren op de proef
gesteld maar nu, in het jaar 2017, 15
jaar later, is het gelukkig zover. En hoe!
Woorden schieten tekort om de kwaliteit
van deze uitgave te kwalificeren. Een exacte
kopie van de originele uitgiftedoos, door
Mahlers weduwe geschonken aan Willem
Mengelberg. De buiten- en binnenkant van
de doos (met de opdracht door Alma), de
boeken, voorzien van een natuurgetrouwe
kopie van de banderol, het exacte formaat
van het origineel, het papier, de kleur
van het manuscript, het wetenschappelijk
verantwoorde tekstboek, de fotoreproducties,
dit alles opnieuw een unieke uitgave van
mijn Gustav Mahler Stichting Nederland,
een stichting waar niet alleen ik, maar
waar we allemaal trots op kunnen zijn als
Mahlerland bij uitstek. En gelukkig waren
na 15 jaar Evelien Nikkels en Frits Zwart
ook nu weer in staat het voorwoord te
verzorgen.
Gedrukt in een oplage van 400 stuks
verdient de Mahlerwereld eigenlijk een veel
grotere oplage. Laat de kans deze werkelijk
uitzonderlijke Mahler uitgave u niet
ontgaan. Het is meer dan de moeite waard.
Kopen! En voor diegenen die op welke
wijze dan ook deze hartenkreet onder ogen
krijgen en nog geen donateur zijn: vooral
besluiten het te worden!
M.C.Torenvlied
donateur Gustav Mahler Stichting Nederland
9
10
Mahler Nieuws Gustav Mahler Stichting Nederland
Bestelinformatie
Ter gelegenheid van haar zestigste verjaardag in 2016 heeft de Gustav Mahler Stichting
Nederland een bijzonder document uitgegeven: een cassette met twee handschriften van
Gustav Mahler in facsimile, afkomstig uit het archief van de dirigent Willem Mengelberg.
Het gaat om het Clavierauszug en de Partitur van Der Abschied uit Das Lied von der Erde
die Alma Mahler aan Mengelberg gaf.

De toelichtingen bij deze uitgave zijn verzorgd door wijlen Ted Reilly, expert op het
gebied van Mahlers handschriften, door Eveline Nikkels, voorzitter van de GMSN, en Frits
Zwart, directeur van het Nederlands Muziek Instituut in Den Haag, waar het archief van
Mengelberg is ondergebracht. De uitgave wordt onder andere mogelijk gemaakt door
bijdragen van enkele fondsen. Het betreft een gelimiteerde en genummerde oplage van
400 stuks.
Na Mengelbergs uitvoering met de Wiener Philharmoniker van Das Lied von der Erde in
Wenen op 30 december 1917 werden de handschriften, verpakt in een fraaie cassette, door
Alma Mahler uit erkentelijkheid aan de dirigent overhandigd. Aan de binnenzijde van het
deksel schreef zij een vleiende opdracht: Dem Freunde Gustav Mahlers, dem herrlichsten
Interpreten seiner Musik, Willem Mengelberg, wat aangeeft hoe dicht Mengelberg bij
Mahler en diens muzikale intenties stond. Die opdracht is afgedrukt aan de binnenkant
van de cassette.

Van alle werken van Mahler heeft Mengelberg met Das Lied von der Erde de meest intense
band gehad en bereikte hij met zijn interpretatiekunst een absoluut hoogtepunt.

Donateurs van de GMSN kunnen maximaal twee exemplaren met korting kopen, en wel
voor 50. Voor meerdere exemplaren geldt de prijs voor niet-donateurs, namelijk 65.

Mocht u niet in de gelegenheid zijn geweest de presentatie bij te wonen, dan kunt u
alsnog de facsimile-doos bestellen via de speciale bestelpagina op onze website www.
gustavmahlerstichting.nl of per brief bij de secretaris, Louis Ekstein, Minister Lelylaan 4,
2285 HJ Rijswijk, onder gelijktijdig overmaken van 1 of 2 maal 50 plus verzendkosten
op bankrekening NL29 INGB 0000 1456 77 t.n.v. Gustav Mahler Stichting Nederland
te Alkmaar, onder vermelding van x facsimile en uw naam. De hierboven vermelde
bankrekening graag onder vermelding van x facsimile en uw naam. De bank geeft deze
namelijk niet door.

11
 Gustav Mahler Stichting Nederland
Mahler Nieuws

De cultureel attach van de Oostenrijkse ambassade, mevr. dr. Daria Bouwman,

met het eerste exemplaar van de facsimile-uitgave
12
Over het facsimile van Der Abschied
De Gustav Mahler Stichting Nederland
bestond onlangs zestig jaar en vierde dat
onder meer met de schitterende uitgave van
het facsimile van het Clavierauszug en het
ontwerp van de partituur van Der Abschied,
het laatste deel van Das Lied von der Erde.
De manuscripten maken deel uit van het
Willem Mengelberg-archief en waren daar
terecht gekomen doordat de dirigent deze
ontving op 30 december 1917, na een
uitvoering van Das Lied onder zijn leiding
bij de Wiener Philharmoniker, uit handen
van de weduwe van de componist als dank
voor zijn jarenlange inzet op uitzonderlijk
niveau voor het werk van haar man. In de
cassette met de handschriften schreef Alma
Mahler: Dem Freunde Gustav Mahlers,
dem herrlichsten Interpreten seiner Musik,
Willem Mengelberg.
De nu gepresenteerde uitgave van de
Gustav Mahler Stichting Nederland,
mogelijk geworden dankzij de bijdragen
van diverse fondsen, bestaat uit drie boeken
in een doos. Aan de binnenzijde van de
doos is de opdracht afgedrukt waarmee
Alma deze manuscripten aan Mengelberg
overhandigde. De eerste twee boeken
bevatten facsimiles van de genoemde
werken. Het derde brengt teksten over
de overdracht van de manuscripten plus
Mengelbergs inzet voor dit werk (van Frits
Zwart), over de staat van de manuscripten
(een meer dan tien jaar oud stuk van
Edward Reilly en nu terecht heruitgebracht)
en een interpretatie van de tekst en de
muziek (van Eveline Nikkels).
De twee boeken met manuscripten zijn voor
Mahlerianen zeer de moeite waard. Ten
eerste omdat nog niet alle manuscripten
van Mahler in facsimile zijn verschenen (de
bekendste uitgaven zijn waarschijnlijk die
van de Zevende en de Tiende symfonie). Ten
tweede omdat de handschriften een goed
Over het facsimile van Der Abschied
beeld geven van het scheppingsproces bij
Mahler. Ook al bevatten de manuscripten
niet zo veel doorhalingen en wist de
componist dus vrij goed wat hij wilde als
hij noteerde, na notering bleef hij doorgaan
met schaven. Wat Mahler Clavierauszug
noemt, zouden wij eerder een particel
noemen, gezien de vele systemen en
partijen die Mahler heeft genoteerd. Deze
particel beschouwde Mahler niet als de
definitieve versie, omdat vele partijen daarin
nog leeg zijn en hij hierna de orkestversie
maakte, ook in deze uitgave. (Daarnaast
bestaat er een versie, niet in deze uitgave,
voor piano en stem, gelijktijdig ontstaan
en jaren later uitgegeven door Universal
Edition.) Het Clavierauszug heeft enerzijds
kenmerken van een beoogd speelbaar
pianostuk, anderzijds heeft Mahler op vele
plaatsen aangegeven welk instrument(en)
dan moet(en) klinken.
In dit proces van zoveel stappen is elke
nieuwe stap niet slechts een realisatie
of notatie van wat tot dan toe slechts
in de kiem aanwezig is. Reilly geeft in
zijn bijdrage goed aan hoezeer Mahler
tijdens het scheppingsproces van mening
veranderde: passages soms veranderde,
maar ook soms toevoegde en wegliet. Bij
dit constant componeren is het opmerkelijk
dat de verschillen tussen de versies vooral
details betreffen en dan voornamelijk de
dynamiek en orkestratie. Kennelijk wist
Mahler voordat hij begon te schrijven vrij
goed hoe de opbouw van het stuk zou zijn
en hoe de vocale lijn daarin zou passen.
De drie artikelen zijn zeer informatief en
rijk gedocumenteerd en laten niettemin
vele kwesties onverklaard, een feit waarop
de drie auteurs van de toelichtende teksten
in deze uitgave uitstekend reageren. De
eerste kwestie is dat Mahler vanaf zijn
Vijfde symfonie stopte met het geven van
13
 programmatische duidingen bij zijn werk
omdat ze volgens hem de luisteraar te
veel in n richting zouden duwen, alsof
de luisteraar het werk alleen maar kan en
mag interpreteren zoals de componist dat
heeft aangegeven. Reilly en Nikkels komen
daarom met uitspraken uit de tweede hand
die de lezer wel veel inzicht verschaffen.
De interpretatie die Nikkels biedt, is een
combinatie van verwijzing naar biografische
factoren (de drie schokken in zijn rampjaar
1907) en de relatie tussen de tekst van Das
Lied en de eerder ontstane Kindertotenlieder
en Rckert-Lieder, met name Ich bin der
Welt abhanden gekommen. Het rampjaar
maakte hem extra bewust van zijn
vergankelijkheid, terwijl het overlijden voor
hem niet slechts het einde markeerde van
het aardse leven, maar ook de overgang
naar een nieuw spiritueel domein zonder
dat sprake is van religie. Dat gegeven speelt
in de tekst van Der Abschied een zeer grote
rol.
Gustav Mahler Stichting Nederland
Mahler Nieuws
14 Een pagina uit de Clavierauszug
Ondanks de mysteries rondom dit werk is
niet alles aan Der Abschied geheimzinnig.
Het nu in facsimile uitgebrachte
Clavierauszug en de orkestpartituur geven
goed aan waar hij de instrumentatie
wilde uitbreiden en hoe hij met teksten
omging. De wetenschap dat Mahler alleen
in de zomermaanden tijd had om te
componeren, sluit niet uit dat hij, terwijl
hij in de wintermaanden bewust bezig
was met zijn concerten en operadirecties,
tegelijk onbewust kon broeden op zijn
composities. Het werk in de zomervakantie
was daardoor soms meer schrijven dan
componeren. De toelichtende teksten
geven goed aan in hoeverre ook in die
situatie het scheppingsproces doorging. Het
scheppingsproces mag dan een mysterie
blijven, het is aan de hand van deze uitgave
wel uitstekend te volgen.
Emanuel Overbeeke
Naar aanleiding van het facsimile van Der Abschied
De schitterende uitgave van twee stadia van
het manuscript van het slotdeel van Das
Lied von der Erde roept vele interessante
vragen op. Mahler lijkt een overbekende
componist en sommigen, onder wie niet
de minsten, beschouwen Das Lied von der
Erde zelfs als Mahlers beste en belangrijkste
compositie. Ondanks die fascinatie en
bewondering is veel eraan onduidelijk en
gezien de aard van de kwesties zal dat ook
zo blijven. Alle aspecten bespreken vergt de
omvang van een boek (de rijke monografie
over Das Lied van Stephen Hefling, nog
niet eens uitputtend, kan ik iedereen
zeer aanbevelen). Daarom hier een eerste
inventarisatie.
De eerste kwestie is dat Mahler vanaf zijn
Vijfde symfonie stopte met het geven van
programmatische duidingen bij zijn werk
omdat ze volgens hem de luisteraar te
veel in n richting zouden duwen, alsof
de luisteraar het werk alleen maar kan
en mag interpreteren zoals de componist
dat heeft aangegeven. Die afkeer had hij
niet alleen bij publieke uitspraken. Ook
achter de schermen liet hij weinig los over
zijn muziek, ook tijdens de incubatietijd
van Das Lied. In Mahlers brieven en de
biografiebijbel van de La Grange zal men
vergeefs zoeken naar de intentie van de
maker. Uit de periode waarin Das Lied
ontstond (de zomer van 1908) hebben we
wel een brief van Mahler aan Bruno Walter,
die in de artikelen in deze uitgave wordt
aangehaald, maar deze onthult hooguit dat
Mahler bezig was met creatieve problemen
en die oploste. Zowat alles wat later over
het werk is opgemerkt, blijft in de brief
onbesproken, zoals de problematische
balans in het eerste deel tussen zanger
en orkest en de rol van het orkest die
veel verder gaat dan een ondersteuning
of versterking van de tekst, zeker in het
laatste deel. Wat bezielde Mahler om in
Naar aanleiding van het facsimile van Der Abschied
Der Abschied een zeer lang orkestraal
intermezzo in te lassen? Het deel voor
en na dat intermezzo zijn ontleend aan
verschillende gedichten, dus een cesuur
ligt voor de hand, maar waarom zo lang?
Waarom vond Mahler het nodig om na
het eerste gedicht, dat eindigt zonder een
ondubbelzinnige overgave aan de dood,
een tweede tekst toe te voegen die op dit
punt wel ondubbelzinnig is, terwijl Mahler
de meester was van de dubbelzinnigheid?
Is de tweede tekst plus bijbehorende
muziek aanzienlijk korter omdat
ondubbelzinnigheid minder ruimte vergt
dan dubbelzinnigheid?
De tweede betreft de betekenis van het
werk. Commentatoren moeten in wezen
speculeren (Mahler wilde niet anders),
ook al doen ze alle moeite hun betoog
te onderbouwen. Dit probleem is goed
zichtbaar in het bij de presentatie van
het facsimile vertoonde fragment uit de
film Everywhere & Forever van Jason
Starr, waarin Das Lied von der Erde wordt
uitgevoerd door tenor Paul Groves, bariton
Thomas Hampson en het Orchestre de
la Suisse Romande o.l.v. Neeme Jrvi en
waarin Mahler-kenners als Hampson, Peter
Franklin en Stephen Hefling hun licht
over dit werk laten schijnen. Ook al weet
Thomas Hampson het in wezen ook niet,
hij moet ergens in geloven en proberen met
zijn uitvoering een visie over te brengen
en dat doet hij goed. Ik genoot van de
uitvoering, maar weet niet of ik het eens
ben met de verbale toelichting. In zekere
zin is dat laatste ook niet van belang: het
gaat er niet om wat een kunstenaar bedoelt
maar hoe hij dat vormgeeft in kunst.
Dezelfde boodschap anders gestileerd werkt
anders en elke stilering kan aanleiding
geven tot verschillende interpretaties, zeker
de kunst van Mahler die uiterst meerduidig
is. Kunst is niet alleen een illustratie en
15
 intensivering van een mogelijke boodschap,
maar zelf een boodschap. De talking heads
in de film doen precies wat Mahler niet
wilde: betekenis geven met woorden, ook al
probeert men ruim te formuleren. Dat is hen
echter moeilijk te verwijten: juist muziek
die zich heel goed is en zich niet laat
classificeren vanwege zijn dubbelzinnigheid
wil men kunnen duiden en daarmee
simplificeren. Wat al simpel of niet zo goed
is, krijgt nooit zoveel aandacht.
De derde kwestie is de pianoversie die
afwijkt van het Clavierauszug in deze
facsimile-uitgave. Ze is, zo lijkt het, niet
bedoeld als eerste stap in een creatief
proces dat zou resulteren in de orkestversie,
maar als een zelfstandige versie. Een van
de kenmerken ervan is dat de tekst en de
tekstplaatsing enigszins verschillen van
de twee etappes in deze uitgave en de
definitieve orkestversie. Stephen Hefling
gaat hier uitvoerig op in, in zijn monografie
over Das Lied von der Erde en in zijn
voorwoord bij de uitgave van deze versie
door Universal Edition.
Een tweede kenmerk betreft de rol van
de pianopartij. Omdat Mahler staat in
de traditie van het Duitse lied, zeker als
men let op zijn liederen uit Des Knaben
Gustav Mahler Stichting Nederland
Wunderhorn, verwacht men liederen waarin
de piano een overwegend dienende rol
speelt, weliswaar belangrijk is maar geen
sturende kracht. Dat is in Das Lied anders.
Deze versie is voor een duo van gelijken
met een pianopartij die als romantisch,
soms virtuoos hoogstandje volstrekt op
eigen benen kan staan - en daarmee ver af
staat van de liederen van Brahms en Wolf
(ook al komen die van de Duitse liederen
nog het dichtst in de buurt) en veel dichter
Mahler Nieuws
bij de liederen van Debussy en Ravel. Ook
deze pianoversie maakt de term symfonisch
lied verklaarbaar: de rol van het orkest in
Der Abschied getuige onder meer de lange
orkestrale episode tussen het eerste en
het tweede tekstdeel (in deze versie in de
16
piano) gaat veel verder dan ondersteuning
en verbeelding van de tekst. Ze verdient een
pianist die kan en wil soleren, maar ook
in staat is zich te voegen naar de ander, in
plaats van een begeleider die bovenal wil
dienen en soms moet uitpakken. Cyprien
Katsaris zette het ooit op cd, met tenor
Thomas Moser en mezzosopraan Brigitte
Fassbaender, en koos, in dit geval terecht,
voor de eerste, meer egotrippende methode.
Reinild Mees bij de presentatie van het
facsimile koos helaas voor de tweede, die
vaak, maar nu niet, beter is. Dit is geen
lied voor begeleiders van het type Gerald
Moore, Rudolf Jansen en Dalton Baldwin
maar eerder Sviatoslav Richter, Nol Lee
en Vladimir Ashkenazy. Zangeres Margriet
van Reisen was voor 90 % hersteld van een
verkoudheid en wist er het beste van te
maken.
Als Reinild Mees had gekozen voor de
mijns inziens juiste aanpak (wellicht tegen
haar natuur) zou ze daarmee in de Mahler-
wereld niet de eerste zijn. Leonard Bernstein
in zijn samenwerking met onder meer
Dietrich-Fischer Dieskau had voor zover
ik weet de primeur en ik had graag willen
horen hoe de meer egotrippende aanpak
klinkt in de handen van iemand die, anders
dan Richter, Lee, Ashkenazy en Bernstein,
eerder begeleider dan solist is.
Een vierde kwestie naar aanleiding
van Das Lied von der Erde wordt kort
behandeld in het bijgevoegde artikel van
Frits Zwart: de receptie. Daarover doet
zijn tekst interessante onthullingen. De
eerste is de lijst met alle uitvoeringen van
dit werk onder Mengelberg. Die lijst is
aanzienlijk lang (wat de vraag oproept in
hoeverre Mahler werkelijk voor 1960 een
omstreden componist was) met de meeste
uitvoeringen in Nederland met zijn eigen
orkest. Buiten Nederland trokken zijn
uitvoeringen onder meer de aandacht van
George Szell (die bij repetities aanwezig
was en naar eigen zeggen zeer hierdoor

werd genspireerd) en Jasha Horenstein. De
opmerking van Szell wordt extra interessant
als men die legt naast de opname uit
1967 van zijn live-uitvoering van dit werk
met de Cleveland Orchestra en Maureen
Forrester en Richard Lewis. Vergelijking met
Mengelberg is strikt gesproken onmogelijk,
omdat Mengelberg Das Lied helaas nooit
heeft opgenomen, ondanks pogingen
daartoe. Maar Mengelbergs muzikale
instincten zijn bekend uit zijn opnamen.
Hij had een klassieke neus voor frasering,
wist waar hij in een zin vrijheid in tempo
en dynamiek kon nemen zonder die
frasering aan te tasten (vooral aan het
begin en het einde), was zich zeer bewust
van temporelaties en van klankkleur als
verheviging van structuur. Hoe groot de
rubati en ritenuti bij Mengelberg soms
ook zijn, hij bleef altijd binnen een
heldere frasering en doorgaande puls. Bij
Szell zijn de grote gebaren niet alleen
bij Mahler gedecimeerd tot subtiele
gebaren, waardoor de heldere frasering en
doorgaande puls nog beter overkomen.
Dat levert de interessante conclusie op dat
twee dirigenten die volgens de geleerden
Een pagina uit de nog niet definitieve orkestversie
Naar aanleiding van het facsimile van Der Abschied
(geen Mahlerianen) ver van elkaar staan
(Mengelberg de romanticus, Szell de
objectieveling) in wezen veel op elkaar
lijken.
Mahler bewonderde zijn favoriete
kunstenaars (Goethe, Shakespeare en
Wagner) om de kwaliteit en veelzijdigheid
van hun werk. Die veelzijdigheid gaf
hij in zijn eigen werk onder meer vorm
door zeer uiteenlopende, tijdens zijn
leven onverenigbaar geachte elementen,
ingenieus naast elkaar te zetten in n
compositie. Destijds sprak men er schande
van, maar nu, in de handen van musici
die ze onder n noemer kunnen plaatsen,
levert het geweldige resultaten op.
Tot de kenmerken van de grootste kunst
hoort ook dat men er vele kanten mee uit
kan. Daarom verwijs ik de lezer graag naar
de volgende artikelen in dit nummer, twee
recensies van een bijzonder experiment:
de eerste uitvoering van Das Lied von der
Erde met alle liederen gezongen door n
persoon.
Emanuel Overbeeke
17
 Twee cd-recensies
Mahler, Das Lied von der Erde. Jonas Kaufmann, tenor met Wiener Philharmoniker o.l.v.
Jonathan Nott (live-opname mei 2016). Sony 88985389832 (1 cd). EAN 0889853898329

Mijn eerste reactie was een uiting van ongeloof: een versie voor tenor-solo is niet te
doen! Verhalen over een concert door tenor Jonas Kaufmann en nota bene de Wiener
Philharmoniker kon ik niet geloven. Dan komt het bericht dat op 7 april 2017 een cd
gaat verschijnen van Das Lied von der Erde met Kaufmann als enige solist. De Wiener
Philharmoniker zorgen voor het instrumentale aandeel in deze symfonie. Van begeleiden
kun je hier amper spreken .

Jonathan Nott is de dirigent? Maar die heeft met zijn vorige orkest, de Bamberger
Symphoniker, al een opname van dit werk gemaakt, met tenor Roberto Sacc en bariton
Stephen Gadd, op het label Tudor. Deze Engelse dirigent viel in voor zijn ziek geworden
collega, Daniele Gatti.

Het klinkend resultaat van de samenwerking tussen Kaufmann en Nott is ronduit

overtuigend. Kaufmanns stem is gezegend met voldoende donkere kleuren in zijn
stemgeluid om de drie liederen, die voor een alt of een bariton zijn bedoeld, goed
verstaanbaar en met fraaie gebonden frasen te zingen. Het is wel even wennen, maar ook
bij herhaald beluisteren verlang ik niet naar een ander type stem.

De Wiener Philharmoniker waren reeds betrokken bij de Columbia-opname uit 1936 (zie
Gustav Mahler Stichting Nederland

p. 21) en de Decca-opname uit 1952 met Kathleen Ferrier en Julius Patzak, beiden onder
leiding van Bruno Walter. Dan is er nog de opname met James King en Dietrich Fischer-
Dieskau, met Leonard Bernstein op de bok. Deze solo-opname van Jonas Kaufmann neemt
een geheel eigen en volwaardige plaats in naast deze Weense opnamen. Er zullen maar
weinig tenoren zijn die dit kunnen. Kaufmann kan het en levert een welkome bijdrage aan
de omvangrijke discografie. Van harte aanbevolen.

Johan Maarsingh
Mahler Nieuws

18
19
Recensies
 Verslag van concert met Das Lied von der Erde in de bewerking
van Schnberg en Rihn, gegeven op 20 mei in de Dorpskerk te
Wassenaar in het kader van het International Chamber Music
Festival Wassenaar.

En weer konden wij genieten van een uitvoering van Das Lied von der Erde. Deze
behoorde tot de mooiste, die wij (Kees Boon en ik) hebben gehoord. Het ad hoc
kamerorkest bestond uit louter topmusici van o.a. het KCO, het Mahler Chamber Orchestra
en het Orchestre Philharmonique de Radio France, die zichtbaar genoten van hun
samenzijn en spel. Dirigent was de Nederlander Lawrence Renes, die zijn debuut maakte
bij het (K)CO met Ein Heldenleben, toen hij last minute moest inspringen voor Riccardo
Chailly. In Bergen NH heeft hij met het NSO de Zesde van Mahler ingestudeerd. Daarna
heeft Mahler hem nooit meer losgelaten en de duidelijke liefde en eerbied voor maar ook
kennis van de partituur spraken uit elke noot. Toevalligerwijze had ik hem net op woensdag
onze facsimile-uitgave laten zien, die hij meteen aanschafte en diezelfde avond al begon te
bestuderen! Kijk, daar doe je nu zon uitgave voor!

Als solisten had Lawrence twee sterren van de Zweedse opera meegebracht, met wie hij
al eerder Das Lied maar dan in de orkestversie had gedaan. Wat een prachtige tenor is
Michael Weinius, een goed gevulde pens deed recht aan alle dronk die hij in het eerste
en het vijfde lied bezong. De tekst had voor hem geen geheimen, de dictie was voortreffelijk
en hij had humor. Lawrence had gekozen voor een bariton en Karl-Magnus Frederiksson
zong zo overtuigend en emotioneel (hij vertelde mij dat hij in de teksten zichzelf herkende),
dat het een perfecte combinatie van stemmen en stemming was.

Doordat alle musici solisten waren, klonken de fragmenten van de blazers in de kerk als
van een van andere wereld. De fluit bracht ons zoet en ingetogen naar het moment van
het grote afscheid. Doorvoeld en van een zeldzame intensiteit hield Renes de spanning het
Gustav Mahler Stichting Nederland

volle uur vast, de kerk was muisstil en wachtte ook tot hij zijn handen liet zakken. Geen
gekuch of geknetter van papiertjes verstoorden deze uitvoering op hoog niveau. Na afloop
hebben o.a. de solisten onze uitgave aangeschaft!!

Eveline Nikkels
Mahler Nieuws

20
 Recensies
Discografie van uitvoeringsversies van Mahlers Tiende symfonie
deel 2 overige Performing versions naast Cooke en n Krenek/Jokl

In nummer 2017-1 van Mahler Nieuws schreef ik over de discografie van Mahlers Tiende
Symfonie in de Krenek/Jokl-versie van het Adagio en Purgatorio, en vooral over de vele
uitvoeringen van de diverse versies van Deryck Cooke c.s.
Daarbij kondigde ik aan om in een volgend nummer over de verschillen tussen de
verschillende versies en over de discografie van de versies nst Cooke te schrijven. In
dit artikel volg ik deze aankondiging op, waarbij ik een deel van de relevante informatie
nogmaals opneem, zodat u niet genoodzaakt bent om die terug te lezen in nummer
2016-4.

Om te beginnen geef ik u nogmaals het overzicht van de verschillende versies die van
Mahlers Tiende Symfonie werden gemaakt:

21
 Facsimile In 1924 verschijnt een facsimile van Mahlers manuscript, bij Paul Szolnay
Verlag te Wenen.
In 1967 publiceren Walter Ricke en Erwin Ratz een nieuw facsimile, waarin
aanvullend materiaal uit Almas nalatenschap te vinden is.
Ernst Krenek In 1951 publiceert Otto Jokl, leerling van Alban Berg, de partituur van het
Adagio en Purgatorio in de versie van Krenek.
Franz Schalk, Het Adagio en Purgatorio worden in oktober 1924 in Wenen uitgevoerd, eerst
Alexander von Zemlinsky onder leiding van Franz Schalk en kort daarna onder Alexander von Zemlinsky.
Het materiaal was voorbereid door Ernst Krenek en de beide dirigenten
(opmerkingen van Alban Berg, die de partituur op verzoek van Krenek proeflas,
zouden niet verwerkt zijn).
Willem Mengelberg, Iets meer dan een maand na de uitvoeringen in Wenen leidt Willem
Cornelis Dopper Mengelberg de Nederlandse premire van dezelfde twee delen in Amsterdam.
Mengelberg bereidde het materiaal voor in samenwerking met Cornelis Dopper.
Clinton Carpenter Tussen 1949 en 1966 werkt Carpenter aan wat hij een completion, een
voltooiing, van Mahlers Tiende noemt.
Joseph H. (Joe) Wheeler Joe Wheeler werkt van 1953 tot 1965 aan zijn 4 versies. In 1998 verzorgen de
Nederlandse musicoloog Frans Bouwman, Remo Mazzetti jr. en dirigent Robert
Olson correcties in de vierde editie, waardoor een vijfde ontstond.
Hans Wollschlger In 1959 voltooit Hans Wollschlger zijn versie van de Tiende, maar hij besluit
deze later terug te trekken. Het werk is nooit uitgevoerd of opgenomen.
Erwin Ratz Erwin Ratz, voorzitter van de Internationale Gustav Mahler Gesellschaft
te Wenen, publiceert in 1964 de partituur van het Adagio als deel van de
Kritische Gesamtausgabe. Ratz is fel tegenstander van alle vormen van
voltooiingen of uitvoeringsversies van deze symfonie.
Deryck Cooke Deryck Cooke vervaardigt de bekendste van alle voltooiingen. Hij noemde zijn
versie een performing version. Cooke begint aan zijn versie in 1959. In 1960
worden delen uit de eerste versie gespeeld voor BBC Radio, en in 1964 gaat
de hele symfonie in Cookes eerste versie (Cooke I) in premire tijdens de BBC
Proms, onder leiding van Berthold Goldschmidt.
Tussen 1966 en 1974 herziet Cooke zijn versie, met behulp van de broers Colin
en David Matthews en de dirigent Goldschmidt. Dit leidt tot een tweede versie
Gustav Mahler Stichting Nederland

(Cooke II), die in 1972 gereed komt en in 1976 gepubliceerd wordt.

Een derde revisie (Cooke III), met vooral kleine correcties van de hand van de
gebroeders Matthews en Goldschmidt (Cooke overleed in 1976), wordt in 1989
gepubliceerd.
Remo Mazzetti jr. Nadat Remo Mazzetti jr. in contact is gekomen met Clinton Carpenter en naast
diens versie ook de versies van Wheeler en Cooke bestudeert, besluit hij zijn
eigen versie te maken. De eerste Mazzetti-versie dateert van 1985, en in 1997
komt Mazzetti met een herziene tweede versie.
Rudolf Barshai In 2000 gaat de versie van de bekende dirigent Rudolf Barshai in premire.
Barshai had voor het vervaardigen van zijn versie, evenals Mazzetti, veelvuldig
contact met Frans Bouwman.
Mahler Nieuws

Giuseppe Mazzuca en Samale en Mazzuca komen in 2001 met hun versie, waarvan de premire (in
Nicola Samale Perugia) geleid wordt door Martin Sieghart, die het werk later ook zal uitvoeren
en opnemen met Het Gelders Orkest.
Yoel Gamzou De jonge Isralische dirigent Yoel Gamzou, oprichter van het International
Mahler Orchestra, leidt dit orkest in de premire van zijn versie in 2010 in
Berlijn.

22
 Discografie
Voor Cooke geldt dat zijn verschillende versies veelvuldig zijn (en worden) opgenomen,
maar van de uitvoeringsversies van anderen zijn veel minder registraties beschikbaar. Ik
plaats hier nogmaals de discografie van deze andere versies:

Discografie

st -Voltooiing Clinton Carpenter

nsky.
Harold Farberman Philharmonia Hungarica Golden Strings 1994
flas, Andrew Litton Dallas Symphony Orchestra Delos 2001 (live)
Lan Shui Singapore Symphony Orchestra Avie 2009 (live, alleen op DVD)
David Zinman Tonhalle Orchester Zrich RCA 2010
m.
pper. -Uitvoeringsversie Joe (Joseph H.) Wheeler
Robert Olson Colorado MahlerFest Orchestra MF 1997 (live)
Robert Olson Pools Nationaal Radio Symfonie Orkest Naxos 2000
de
-Uitvoeringsversie Remo Mazzetti jr.
bert
Leonard Slatkin Saint-Louis Symphony Orchestra RCA 1994 (eerste versie)
Jess Lpez-Cobos Cincinatti Symphony Orchestra Telarc 2000 (herziene versie)
uit
-Uitvoeringsversie Rudolf Barshai
Rudolf Barshai Junge Deutsche Philharmonie Brilliant 2001 (live)
Vladimir Ashkenazy Sydney Symphony Orchestra SSO Live 2011 (live)

-Uitvoeringsversie Nicola Samale en Giuseppe Mazzuca

zijn Martin Sieghart Het Gelders Orkest Exton 2007 (live)
0
t
BC -Uitvoeringsversie Yoel Gamzou
Yoel Gamzou International Mahler Orchestra folipro 2010 (live, alleen op DVD)
olin Yoel Gamzou International Mahler Orchestra Wergo 2011 (live)
sie

de
89
Carpenter
aast Clinton Carpenter maakte maar liefst
n zes versies plus enkele revisies van zijn
97 completion van Mahlers Tiende tussen
1949 en 1966. Carpenters versies staan het
verst van de muziek in Mahlers manuscript.
dig Carpenter maakte de orkestratie erg vol
en bracht vele toevoegingen aan, die het
in geheel een soort Amerikaanse sfeer geven.
eren Bovendien voegt Carpenter kleine citaten
uit eerdere symfonien toe, die eigenlijk
niets te zoeken hebben in deze partituur.
Toegegeven, als je bereid bent naar
Carpenter te luisteren in plaats van naar
Mahler, is het resultaat niet onaardig. Maar
de afstand tot de door Mahler geschreven
noten is groot.
Van de beschikbare opnamen is de oudste,
onder Farberman, verreweg het minst
interessant. Litton brengt het er al veel
beter vanaf. De Finale lijkt misschien wat
snel gespeeld, maar bij deze versie is dat
niet geheel misplaatst. Shui verrast met
zijn Singapore Symphony Orchestra. Zowel
de kwaliteit van het orkest als die van de
uitvoering zijn prima. Het meest de moeite
waard is echter de uitvoering onder leiding
van Zinman, dus voor wie het aandurft om
naar Carpenters symfonie te luisteren, is
deze opname the way to go.
23

Wheeler
Ook Wheeler liet zich niet onbetuigd, al
kwam hij slechts tot vier versies, gemaakt
tussen 1953 en 1965. Wheeler voegde
relatief weinig toe, maar orkestreerde ook
heel matig en liet bovendien veel fouten in
zijn werk achter, d.w.z. hij las het manuscript
verkeerd. Robert Olson (oprichter en tot
twee jaar geleden dirigent van het Colorado
Mahlerfest) bracht in samenwerking met
Remo Mazzetti jr., Edward Reilly en onze
landgenoot (en specialist m.b.t. Mahlers
Tiende) Frans Bouwman verschillende
verbeteringen aan. In 1997 leidde Olson de
premire van deze laatste versie tijdens zijn
Colorado Mahlerfest.
Beide beschikbare opnamen worden ook
geleid door Olson, en in beide gevallen
gaat het om uitstekende uitvoeringen.
Het is interessant om de vrij transparante
orkestratie van Wheeler te beluisteren,
omdat deze vrij dicht bij Mahlers
manuscript blijft. Maar als geheel doet
Wheelers orkestratie nogal eenvoudig, zelfs
simplistisch aan. Olson toont zich echter
een warm pleitbezorger van deze versie en
zorgt er in beide opnamen voor dat ze het
beluisteren zonder meer waard zijn.
Gustav Mahler Stichting Nederland
Mazzetti jr.
De eerste uitvoeringsversie van Remo
Mazzetti jr. ontstond naar aanleiding van
een uitvoering van Carpenters versie.
Mazzetti assisteerde Carpenter en raakte
genteresseerd in deze muziek, maar hij
vond bij bestudering van de versies van
zijn voorgangers (Carpenter, Wheeler
en Cooke) dat deze niet genoeg Mahler
bevatten. Daarom begon hij het werk aan
zijn eigen versie. Deze kwam in 1985
gereed, maar nadat Mazzetti betrokken
Mahler Nieuws
was geraakt bij de correcties in Wheelers
versie, verscheen in 1997 een volledige
herziene versie. Opvallend is het, maar
niet verbazingwekkend, dat de eerste
versie vooral aansluit bij Carpenters rijke
orkestratie en de tweede versie juist meer bij
24
de transparante klank van Wheeler.
Van beide versies bestaat slechts n
opname. Leonard Slatkin leidt de uitvoering
in een opname van de eerste versie en
Jess Lpez-Cobos dirigeert de herziene
versie. Beide uitvoeringen worden uitstekend
gespeeld en de verschillen maken beide
uitgaven tot interessante registraties.
Barshai
Ook Rudolf Barshai kreeg bij het werk
aan zijn versie hulp van Frans Bouwman.
De eerste uitvoering van Barshais versie
vond plaats in Sint-Petersburg in november
2000. Een klein jaar later voerde Barshai
het werk uit met de Junge Deutsche
Philharmonie, waarmee hij de symfonie
ook opnam (gekoppeld aan een werkelijk
fantastische Vijfde van Mahler!). In de versie
die Barshai maakte, horen we verschillende
invloeden, waaronder die van (het zal u bij
Barshai niet verbazen) Sjostakovitsj. Maar
deze versie biedt een plausibel klinkend
geheel, dat in zekere mate aansluit bij
wat Deryck Cooke deed, maar toch ook
wat verrassingen in petto heeft. Cooke is
daarom nog altijd de eerste keus, naar mijn
mening, als het gaat om uitvoeringsversies.
Maar de uitvoering van deze versie onder
leiding van Barshai zelf is dermate goed dat
de luisteraar gemakkelijk overtuigd wordt
van de keuzes die Barshai maakte. Ook
Vladimir Ashkenazy nam deze versie op. De
registratie ervan is echter vl te luid, wat
beluistering tot een onaangename ervaring
maakt. Hierdoor vind ik het nauwelijks
mogelijk om aangaande de uitvoering iets
zinvols op te merken.
Samale/Mazzuca
De versie van het Italiaanse duo Nicola
Samale en Giuseppe Mazzuca, ook
verantwoordelijk voor een voltooiing van
Bruckners Negende, kwam niet lang na die
van Barshai gereed. Deze versie is wellicht
wat over-georkestreerd en kent een aantal
passages in Alban Berg-stijl, maar de
gehele versie overtuigt alleszins. De enig

beschikbare opname komt van Het Gelders
Orkest onder leiding van Martin Sieghart,
die ook de wereldpremire leidde (met de
Wiener Symphoniker). In dezelfde periode
bracht Exton met dit orkest en deze dirigent
ook Das Lied von der Erde in een zeer
geslaagde uitvoering. De uitvoering van
deze Tiende is weliswaar iets minder goed
geslaagd, maar niettemin het beluisteren
zeer waard. Toch hoop ik op een nieuwe
opname van deze versie. Het is een fraaie
uitvoeringsversie, die meer registraties op cd
verdient.
Gamzou
Ten slotte was daar enkele jaren geleden
de jonge Isralische dirigent Yoel Gamzou,
die zijn versie (realisation and elaboration
of the unfinished drafts) in 2010 voor het
eerst uitvoerde met zijn eigen International
Mahler Orchestra. De meningen over deze
versie (zoals eigenlijk over alle versies wel)
zijn verdeeld. Naar mijn idee is Gamzous
versie te grillig, te vaak overdreven (extreme
dynamiek, overtollige percussie, plotselinge
Discografie
tempowisselingen). Van de uitvoeringen
onder leiding van Gamzou zelf werden
twee registraties uitgebracht, op cd en dvd.
In beide wordt gepassioneerd gespeeld
(het orkest haalt alles uit de kast voor
zijn oprichter en leider!), maar vaak ook
rommelig en niet overal zuiver. Zonder
meer een interessante toevoeging aan de
discografie van Mahlers Tiende, maar zeker
niet de beste versie en uitvoeringen.
Tot besluit
Van Mahlers Tiende zijn in de afgelopen
decennia verschillende uitvoeringsversies
verschenen, die allemaal ten minste n
maal zijn opgenomen en uitgebracht op
cd of dvd. Cooke blijft de meest vertrouwde
versie, maar alle andere versie zijn de
moeite van het beluisteren waard. Als
u ze wilt ontdekken, zijn er voldoende
mogelijkheden. Met dit artikel hoop ik u
een eindje op weg geholpen te hebben.
Freddy van Maurik

Aanbevolen literatuur:
Bloomfield, Th. In Search of Mahlers Tenth: The Four Performing Versions as Seen by a Conductor, in:
The Musical Quarterly, vol. 74, Nr. 2 (1990), p. 175196.
Bouwman, F. Editing Mahler 10: Unfinished business, in: The Musical Times, vol. 142, nr. 1877 (2001),
p. 43-51.
Chew, T.-L. Performing Versions of the Tenth Symphony. in: Naturlaut, vol. 1, nr. 2 (2002), p. 710.
Op de Coul, P. (ed.) Fragment or Completion? Proceedings of the Mahler X Symposium, Utrecht 1986.
Rijswijk: Nijgh & Van Ditmar Universitair, 1991.
Rothkamm, J. Gustav Mahlers Zehnte Symphonie. Entstehung, Analyse, Rezeption. Frankfurt: Peter
Lang, 2003.
Rothkamm, J. The Tenth Symphony: Analysis of its Composition and Performing Versions, in: The
Cambridge Companion to Mahler, ed. Jeremy Barham. Cambridge: University Press, 2007, p. 150161.
Rothkamm, J. Five-Movement Orchestral Versions of Gustav Mahlers Tenth Symphony, in: News about
Mahler Research, vol. 53 (2006), p. 4866.
Rothkamm, J. Berthold Goldschmidt und Gustav Mahler. Zur Entstehung von Deryck Cookes
Konzertfassung der X. Symphonie. Hamburg: von Bockel, 2000.
Stam, J. Mengelberg/Doppers versie van Mahlers Tiende Symfonie, Dopper Journaal 2014, te
downloaden via www.cornelisdopper.nl.

25
26
Mahler Nieuws Gustav Mahler Stichting Nederland
27
Making Mahler funny
 In S
mea
outd
adm
(thro
stud
mid
was

Afte
prof
colla
that
pers
of A
sub
in th
diplo
whe
Ass
thro

Stan
thro
sec
of P
from
Gustav Mahler Stichting Nederland

In b
toge
of it
bigg
time
limit

Her
reac
atte
the
follo
Mahler Nieuws

Mah
Mah
app
real

28
 Stan Ruttenberg
Stan Ruttenberg (March 12, 1926 - February 12, 2017)
Colorado Mahlerfests Guiding Light

In Stan's professional life, he was a geophysicist. He was also a Renaissance Man seeking
meaning in everything that interested him, whether it was culture, fine dining or the great
outdoors. It is of no surprise that the music of Gustav Mahler spoke to him, though he
admitted to having to work at first to understand it. From his teen-age years in Pittsburgh
(through the collection of 78 RPM records at the local library) through his graduate years
studying physics at UCLA (where he was exposed to the vibrant Hollywood music scene of the
mid-40s) he continued to expand his Mahler listening as (even in pre-Bernstein days) the world
was catching on.

After his time at UCLA, he moved with his new wife to Washington, DC where he launched his
professional career at the National Academy of Sciences. Early on, he learned the value of
collaboration and cooperation as he took part in the International Geophysical Year, an effort
that brought scientists together across political boundaries. He also learned the value
personal interaction, developing contacts that brought him to the newly-formed National Center
of Atmospheric Research in Boulder, CO. As Personal Assistant to founder Walt Roberts and
subsequent NCAR directors and UCAR presidents, Stan helped to shape policy and direction
in the early years, then branched out to serve on international committees where he honed his
diplomatic skills (his grant-writing ability was said to be legendary). A high honor was given
when he was chosen by his colleagues to be the Secretary General of the International
Association of Meteorology and Atmospheric Physics, a position that he held for 12 years
through three international conferences.

Stan's work took him to many corners of the world, where he continued his cultural education
through local performances and cuisine. But it was in his own hometown where he found his
second calling - a venue to combine his work experience with his passionate avocation - that
of President of the Colorado MahlerFest. Under his vision and leadership, MahlerFest grew
from a provincial festival to international renown.

In both his science and MahlerFest careers, Stan recognized the value of bringing people
together to allow ideas to develop into the unforeseen end result that was greater than the sum
of its parts. Stan never sought the limelight - he always knew that he was a part of something
bigger than himself - but he had an uncanny knack to be there at the right place at the right
time to provide a guiding hand to keep the process moving forward to a goal that was never
limited by any pre-conceived notions.

Here is a narrative to illustrate this process: Shortly after assuming the presidency, Stan
reached out to the Gustav Mahler Society of New York and invited its President, Gerald Fox, to
attend MahlerFest VII in 1994. Fox wrote a rave review for the American Record Guide. With
the unprecedented full performance of the Mahler 8th (Symphony of a Thousand) set for the
following MahlerFest, Fox introduced Jerry Bruck, a recording engineer who specialized in
Mahler, to make a professional recording, which was released on CD to critical acclaim. As
MahlerFest was now grinding its way towards the unfinished 10th Symphony, Bruck
approached Stan to suggest to Maestro Robert Olson that they consider the Joe Wheeler
realization, which Bruck had recorded decades earlier in New York.

29
 Olson realized that the un-published Wheeler version needed clarifications, corrections and
changes. He researched earlier work done by Clinton Carpenter and Remo Mazzetti, then
worked closely with Frans Bouwman and Edward Reilly to bring about the version that was
performed at MahlerFest X in 1997. Stans role in providing the framework to bring this about
earned him a citation in Mahler biographer Henry-Louis de La Granges Gustav Mahler, A
New Life Cut Short.

Stan was active on the Internet Mahler lists, gaining him visibility to invite international Mahler
experts to participate in MahlerFest symposia. That plus the success of MahlerFests VIII and
X attracted the attention of the International Gustav Mahler Society, whose president contacted
Stan to offer him the IGMS Gold Medal as part of their 50th anniversary celebration. With
characteristic humbleness, Stan credited the MahlerFest for launching his presence in the
Mahler world, and suggested that MahlerFest itself be awarded the medal. In 2005, Stan and
Olson travelled to Vienna to accept the award - where they met acclaimed baritone and
previous Gold Medal winner Thomas Hampson. Stan proposed to Hampson how about a two
gold-medal Das Lied? which was realized two years later at MahlerFest XX. Stan then
stepped down from day-to-day activities but remained involved as President Emeritus.

Stan had continued his travels, now to attend Mahler performances, meet Mahler scholars and
trace Mahlers footsteps across Europe. He was accompanied on occasion by de La Grange,
who preceded Stan in death by two weeks and two days. Let us imagine the two of them now
looking down on Toblach while deep in conversation - and smile.
Gustav Mahler Stichting Nederland
Mahler Nieuws

At 2014 reception, by Susan Hall

30
 Berichten
Berichten

ut Gustav Mahler is Big Business. Op 29 november 2016 wisselde bij Sothebys het manuscript
van de Tweede symfonie van eigenaar. De vorige bezitters waren de erven Gilbert Kaplan,
de nieuwe eigenaar (die 5.6 miljoen dollar betaalde) wenst anoniem te blijven.
Op 23 mei 2017 gaat het manuscript van Ich bin der Welt abhanden gekommen onder
r de hamer, eveneens bij Sothebys. Bij het ter perse gaan van dit blad was de prijs nog niet
d bekend. Het veilinghuis rekent op een verkoopbedrag van zeker 600.00 pond.
ed

d 2

wo Muziek van Gustav Mahler klinkt steeds vaker in arrangement. Een van de nieuwste
bewerkingen is die van de Tweede symfonie in de bewerking voor orgel, gemaakt en
uitgevoerd door organist David Briggs. Zijn opname ervan verscheen op Chestnut music CD
nd 012 en een recensie ervan is te vinden op www.orgelnieuws.nl.
e,
w
3

In een verzameling bladmuziek van een anoniem gebleven verzamelaar is het manuscript
ontdekt van (zeer waarschijnlijk) de verloren gewaande pianoversie van het eerste lied uit
de Kindertotenlieder. Dat schrijft de musicoloog Berthold Over in het jongste nummer van
het vakblad Archiv fr Musikwissenschaft. Waarschijnlijk heeft Alma Mahler dit manuscript
gegeven aan de familie Conrad, in wier salon Mahler en zijn vrouw vaak te gast waren.
Hoe het vervolgens bij de huidige eigenaar kwam, is niet bekend. Evenmin is zeker of het
stuk wordt uitgegeven, geveild en/of naar een bibliotheek of archief gaat.

31
 CONCERTAGENDA
Datum/ Plaats/Zaal Orkest/Koor Dirigent/Solist
Tijd

Vierde symfonie
24-08- Amsterdam Koninklijk Concertgebouw Chen Reiss, sopraan
2017 Het Concertgebouw Orkest
Do, 20:00
Werken: Vierde symfonie

Tiende symfonie (editie Deryck Cooke)

15-09-2017 Amsterdam Nederlands Philharmonisch
Vr, 20:15 Het Concertgebouw Orkest
Werken: Tiende symfonie (editie Deryck Cooke)

Vierde symfonie
17-09-2017 Utrecht Nieuwe Philharmonie Utrecht Susanna Andersson,
Zo, 15:00 Tivoli Vredenburg sopraan
Werken: Vierde symfonie
Jan van Gilse - Prologus Brevis
Jean Sibelius- Luonnotar

Tiende symfonie (editie Deryck Cooke)

18-09-2017 Amsterdam Nederlands Philharmonisch
Ma, 20:15 Het Concertgebouw Orkest
Werken: Tiende symfonie (editie Deryck Cooke)
Gustav Mahler Stichting Nederland

Pianokwartet in a-klein
09-10-2017 Amsterdam Laura Skride, piano;
Ma, 20:15 Het Concertgebouw Baiba Skride, viool; Lise
Berthaud, altviool; Har-
riet Krijgh, cello
Werken: Pianokwartet in a-klein
Mozart - Pianokwartet in g KV 478
Brahms - Pianokwartet nr. 1 in g op. 25
Mahler Nieuws

Lieder eines fahrenden Gesellen

10-10-2017 Amsterdam Thomas Oliemans,
Di, 20:15 Het Concertgebouw bariton; Malcolm Marti-
neau, piano
Werken: Lieder eines fahrenden Gesellen
Een selectie uit de Rckert-Lieder & uit de bundel Des Knaben Wunderhorn;
32
Duparc - diverse liederen
 Concertagenda
Datum/ Plaats/Zaal Orkest/Koor Dirigent/Solist
Tijd

SYMFONIE NR. 6
27-10-2017 Eindhoven philharmonie zuidnederland Dmitri Liss
Vr, 20:15 Muziekgebouw Christianne Stotijn
Eindhoven
Werken: Lieder eines fahrenden Gesellen

SYMFONIE NR. 6
28-10-2017 Maastricht philharmonie zuidnederland Christianne Stotijn
Za, 20:00 Theater aan het
Vrijthof
Werken: Lieder eines fahrenden Gesellen

Vierde symfonie
08-11-2017 Amsterdam Koninklijk Concertgebouw Daniele Gatti
wo, 20:15 Het Concertgebouw Orkest
Werken: Vierde symfonie
Haydn - Celloconcert in C

Summary

This issue is chiefly devoted to the publication of two stages in the creative process
(Clavierauszug and first version of the orchestration) of Der Abschied, the last movement of
Das Lied von der Erde. The Dutch Gustav Mahler Foundation, who initiated this publication
on the occasion of its 60th anniversary, proudly presented it recently and received for it
many compliments from several luminaries within the Mahler community. This issue gives
an impression of this beautiful and important publication and some articles related to Das
Lied von der Erde.

33
34
Mahler Nieuws Gustav Mahler Stichting Nederland
Op de valreep: Mahlers Tiende uitgegeven

Onlangs verscheen bij muziekuitgeverij Donemus, een uitgever die velen vooral associ-
ren met hedendaagse Nederlandse muziek, een uitgave van Mahlers Tiende symfonie. De
bezorger, de Nederlandse musicoloog en pianist Frans Bouwman, die jarenlang hieraan
gewerkt heeft, zette het manuscript van Mahler over in een moderne druk, maar voegde
niets toe dat Mahler niet zelf had nagelaten. De uitgave wijkt daarin wezenlijk af van de
Tiende symfonie waarvan een performing version werd gemaakt door de Engelse musico-
loog Deryck Cooke in samenwerking met de Engelse musicologen en componisten David
en Colin Matthews en die verscheen bij Faber & Faber.

De publicatie van Donemus telt drie volumes (ik geef hier de Engelse termen zoals Done-
mus die geeft op zijn website:

1. Chronological transcriptions of the orchestral draft; occasionally, owing to lack of space in

the supplementary Volume 2, Volume 1 also presents segments of the short score.

2. The supplementary volume, which contains the earlier stages of composition, plus chro-
nological graphs of all the known manuscript material.

3. Tables with descriptions of the manuscript pages, a detailed commentary about discre-
pancies among the sources, following the layout of the latest compositional stage (the
orchestral draft, unless otherwise noted).
Het fragment van de uitgave dat Donemus bij wijze van lekkermakertje op haar site heeft
gepubliceerd, geeft goed aan wat Mahler wel heeft genoteerd en wat niet. De componist
had bij zijn overlijden nog maar weinig aangegeven van de dynamiek en de instrumentatie
en bij vele lege maten kan men zich afvragen of deze leegte opzet was of de overgeleverde
laatste stap in het scheppingsproces.

Op die laatste vraag geeft Colin Matthews in zijn voorwoord, speciaal voor deze editie
geschreven, een verklaring waarmee hij onbedoeld de uitgave van het manuscript van de
Tiende verbindt met de uitgave van het facsimile van Der Abschied die in dit nummer van
Mahler Nieuws centraal staat. Mahler wist bij het schrijven zeer goed wat hij wilde schrij-
ven, getuige de relatief weinig doorherhalingen, maar dit verhinderde niet dat het compone-
ren doorging en dat hij na verloop van tijd van alles wilde veranderen. Dit betekent dat we
het manuscript van de symfonie absoluut niet mogen zien als Mahlers laatste woord over
dit werk. Over het eerste woord valt aldus Matthews wel met zekerheid iets te zeggen. Mat-
thews herhaalt op dit punt Cooke, maar de opmerking is belangrijk genoeg om opnieuw te
maken: de Negende was voor Mahler geen eindpunt, maar een doorgangsstation. Met de
Tiende sloeg hij nieuwe wegen in, met name in de laatste drie delen. Matthews heeft denk
ik gelijk als hij schrijft: Nothing can be done to change the structure, as Mahler would
certainly have done: alternative versions do no more than present the work in different
colours.
Donemus was zo aardig om op zijn website (www.webshop.donemus.nl) ons een Preview te
geven van de editie. U kunt dan zelf beslissen of de hoge prijs u dit boek waard is.

Emanuel Overbeeke

35
Gust av
Mahler
S tichting
Nede rland