DAVID B.

R E S N K
David B. Resnik, 1990da Kuzey Carolina niversitesinde felse
fe doktorasn, 2003 ylnda Concord niversitesinde hukuk dok
torasn tamamlamtr. eitli dergilerde altmn zerinde maka
lesi yaymlanmtr. Accountability in Research [Aratrmada So
rumluluk] adl bilimsel dergide editr yardmcl yapmaktadr.
Yazar, Kuzey Carolina niversitesi Biyomedikal Aratrmalar
D em eiin ynetim kurulundadr, halen Dou Carolina niversi
te sin in Brody Tp Okulunda insani Tp Bilimleri Profesrdr
ve ayn niversitenin Biyoetik M erkezinde grev yapmaktadr.
Orada bilim felsefesi ve tarihi, biyoetik ve aratrma etii konula
rnda dersler vermektedir, ilgi alanlar arasnda biyomedikal ara
trmalarda etik sorunlar, biyoteknoloji ve insan genetii; bilim,
teknoloji ve tpta felsefi sorunlar saylabilir.
YAPITLARI: Human Germ-line Gene Therapy: Scientific, Moral,
and Political Issues [nsan Germ-line Gen Terapisi: Bilimsel, Ah
lki ve Politik Sorunlar] (1999) ve Responsible Conduct o f Rese
arch [Bilimsel almann Sorumluluu] (2003) adl almalarda
ortak yazarlk yapmtr. Owning the Genome: A M oral Analysis o f
DNA Patenting [Genoma Sahip Olmak: DNAnn Patentlemesinin
Ahlki zmlemesi] (2004) adl almas State University of
New York Press tarafndan yayma hazrlanmaktadr.
 Ayrnt: 406
inceleme dizisi: 189
Bilim Etii
Giri|
David B. Resnik
ngilizceden eviren
Vicdan Mutlu
Yayma hazrlayan
Sinem Yazcolu
Kitabn zgn ad
The Ethics o f Science
An Introduction
Routledge/1998
basmndan evrilmitir.
David B. Resnik
Bu kitabn Trke yaym haklan
Ayrnt Yaynlarma aittir.
Kapak illstrasyonu
Sevin Alton
Kapak dzeni
Arslan Kahraman
Dzelti
Sait Kzlrmak
Bask ve dit
Sena Ofset (0212) 613 38 46
Birinci basm 2004
Bask adedi 2000
ISBN 975-539402-8

AYRINTI YAYINLARI
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Dizdariye emesi Sk. No.: 23/1 34400 crabcrlita-st. Tel.: (0 212) 518 7619 Faks: (0 212) 516 45 77
David B. Resnik
Bilim Etii
Giri ^
 N C E I E M E D Z S
ENLKL TOPLUM//, Och at YEL POLTKAM. PotrU * MARKS. FREUD VE GNLK HAYATW ELETRSVB. Brown at KA
DINLIK ARZULARl/fl. Coward at FREUDOAN U C A N A PSKANALZ/S. M. Tun at NASIL SOSYALZM? HANG YEL? NN
TNSELLK? Ba/tro at ANTROPOLOJ'K AIDAN DDET/Der. D. Riches at ELETREL ALE KURAM l/M Poster KBNE
DORU/R W iliams * DEMOKRAS ARAYIINDA KENT/K B u r at YAR1WR U m m am at DEVLETE KARI TOPLUM/fi
Oestres at RUSYADA SOVYETLER (1905-1921VO. A ntreler at BOLEVKLER VE DENETMM. Brirkon at EDEBYAT
KURAMI/T Eagleton * K FARKU SYASETL Kdker a t ZGR ETIMU. Spring at EZLENLERN P E D A G O F reie /
SANAY SONRASI TOPYALAR. Frank at KENCEY DURDURUNUZ Akam at ZORUNLU ETME HAYIRVC Baker at
SESSZ YIINLARIN GLGESNDE YA DATOPLUMSALN SONU/U. Baudrilard at ZGR BRTOPLUMDA BLM/P Feyerabend
af VAH SAVANN MUTSUZLUU/. Clashes at CEHENNEME VG/G. Vassal a/ GSTER TOPLUMU VE YORUM
LAR/G. Debont at AIR EKlWL Sega! at CNSEL DOET/A Goderai at ALTERNATF TEKNOLOJO. Dickson at a te VE
GNE/L Murdoch at OTORTE/R Sennetl at TOTALTARZM/S. Torrmy at SLAM'N BLNALTNDA KADIWF A yl Sabbah
af MEDYA VE DEMOKRAS/. Keane at OCUK HAKLARI/Der: . Franklin at KTB SONRA/Der , at DN
YANIN BATIULAMASVS. Lstm de TURKYENN BATIUIAT1RIIMASI/C. Aktar at SINIRLARI YKMAK/ M etot at KAP
TALZM, SOSYALZM, EKOIOJA Gorz at AVRUPAMERKEZCLK/S. Amin at AHLK VE MOOERNLK/ Pooie af GNDELK
HAYAT KllAVUZU/S. IVffis at SVLTOPLUM VE DEVLET/DerrJ. Keme at TELEVZYON LDREN ELENCE/N. Postman at
MODERNLN SONULARI/A Giddens at DAHA AZ DEVLET DAHA OK TOPLUWR at GELECEE BAKMAK/M. AF
beti - Hahnel at MEDYA. DEVLET VE ULUS/R Schlesinger at MAHREMYETN DNM/A. Giddens * TARH VE T M .
Kovel at ZGRLN KOLOJSlM. Booktn at DEMOKRAS VE SVLTOPLUMU. at U HAN KALPLERIMtZft
Coward at AKLA VEDA/P. Feyerabend at BEYN FAL ffiE KE S A M aJato at KTSAD AKUN ELETRISA Gorz at MO-
DERNLN SKNDLARI/C. Taylor at GL DEMOKRAS/R Barber at EKRGE/B. Suils a t KTLN EFFAFLIIZ/.
Baodilad at BNTELEKTEL/E Said at TUHAF HAVA/A. floss at YEN ZAMANLA(VS. Hal-M. Jacques at TAHAKKM VE D
REN SANATLARVJ.C. Scolt at SALIN GASPVt. Ilk h at SEVGNN BLGELVA F iM s a u l at KMLK VE FARKUUK/W.
C onndy at ANTPOLTK ADA POLTKA/G. Mlgan at YEN BR SOL ZERNETARTIMAUIVH W aiiwnghl at DEMOK
RAS VE KAPTALZM/S. Bowles-H. G M s at OLUMSALLIK, RCN VE DAYANIMA/. florty at OTOMOBLN EKOLOJSVP Fre-
und-G. Martin at PME GIDKLANMAVE SIKILMA ZER NE/A Phillips af MKNSIZN POLtTKASl.M. Besnier at G W-
LER N HAYAT BLGS ELKTABVfl. Vanegam at CENNETN DB/G Vassaf at BCOLOJK BR TOPLUMA DORU/M. Bookc-
hin af DEOLOJl/Z Eagleton at DZB VE KALKINMA KISKACNDA TRKYE/A at AMERKAU. Baudrbard at POST-
MODEANZM VE TKETM KLTR/M. Feathersume at ERKEKAKIt/G. Lksyd af BARBARLK/M. Henry at KAMUSAL NSA
NIN K/fl Sermen at POPLER KLTRLER/D. R om at BaLEN YhlREN TOPLUM/RUacofy at GLME/H. Berg
son at LME KARI HAYAT/N. O. Brown at SVL TAATSZLK/Oer.: Y. Coat at AHLAK ZERNE TARTIMALAR/J. Nuttal
at TKETM TORUMU/J. Baudrilard a t EDBYAT VE KTLK/G. B a ta ft at LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kier
kegaard at ORTAK BR EYLER OLMAYANLARN ORTAKUI/A. Lingis at VAKT LDRMEK/R Feyerabend at VATAN A
KIM. V K l at KMLK MBNIARI. Moley-K. Robins at DOSTLUK ZERNE/S. Lynch * K lisa LKLER/H. iaFoSehe
at KADNLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GNDERMEZLER?. Leader af DOKUNMA/G Josjoovto at TRAF E0-
LEMEYEN CEMAATM, Blanch at RRTZERNE/A P hllps at FELSEFEY YAAMAK/ B itngror at POLfTk KAMERA/M.
Ryan-0. Kellner at CUMHURYETLK/P P e at POSTMODERN TEORVS. Best-D. Keiner at MARKSZM VE AHLAK/S. Lu
kes at VAHET KAVRAMAK/J.P Roemtsma at SOSYaOJlK DSNMBOZ Bauman at POSTMODERN ETK/Z. Bauman at
TOPLUMSAL CNSYET VE KTDAR/fl.HL Connell at OKKLTURL YURTTAUK/IY. at KARIDEVRM VE S
YAN/H. Marcuse t KUSURSUZ CNAYET/J. Baudrilard at TOPLUMUN McDONALDLATIRILMASVG RBer at KUSURSUZN-
HLST//CA Pearson a t HOGR OZEANE/M. Walzer af 21. YZYIL ANAR lZMVOar.tJ. PurUs S J. Bom n -t MAFCN Z
GRLK G. B re ite n * MEDYA VE GAZETECLKTE ETK SORUNLAR/Oar.M. Behey S Chadwick at HAYATIN DE
ERM. H am at POSTMODERNZMN YANILSAMALARI/T Eagleton at DNYAYI DETRMEK ZERNBM. Ltrvry at K
ZN ASVB. Sanders at TAHAYYL GCN YENDEN DNMBL/Der.- G Robinson S J. Rundel * TUTKULU SOSYOLO
G A Game S A M e a le at EDEPSZLK, ANAR VE GEREKLK/G S artm ll at KENTSZ KENTLEME/M Book d in at YN-
KARVP Feyerabend HAKKAT OYUNLARI/J. Forrester at TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR7/P Connerlon at LME
HAKKVS. h a o lu at ANARZMN BUGNtr.:HamUnjen Degen at MELANKOL KA01NDIR/0. Binkert > SYAH 'ANLAR
Baudrilard -t MODERNZM, EVRBISaK VE BREY/. Bonhabb af KLTRa EMPERYALZM1./ TomSnson at G
ZN VCDANLA. Sermen at KRESELLEME/Z. Bauman at ETE G RS/A Pieper at DUYGUTES TOPLUM/S. Meslrovif
at EDEBYAT OLARAK HAYAT/A Nehamas af MAJ/K flofis at MBCANLAfil TKEIMEK/J. Ury at YAAMA SANATI/G.
S a rim i at ARZU AVJ. Km el at KOLONYAZM POSTKOLONYALZM/A Loomba at KRETEK YABAN/A P hilips at
ZAMAN ZEfiNE/N. Efas at TARHN YAP1SKM/A Munslovr at FREUD SAVALARVJ. Forrester at TEYE ADUrM .
Blanch at POSTYAP1SALCI ANARZMN SYASET FELSEFES/T. May at ATEZM/ Le Poldevln atAK LKLER/O.F
Kemberg at POSTMODERNLK VE HONUTSUZLUKIARVZ Bauman at LMLLK, LMSZLK VE DER HAYAT
STRATEJLER/Z Bauman at TOPLUM VE BLNDIVK. Leiedakh at BYS B0ZU1MU DNYAYI BYL&IEK/G. flteer
at KAHCAHANIN ZAFER/B. Sanders -""EDEBYATN YARATIUI/P Dupont af PARALANMI HAYAT/Z Bauman at KL
TRa BaLEKM. Assmann at MARKSZM VE DL FaSEFESI/V. N. V oloim at MARX'IN HAYALETLER. Derrida at
ERDEM PEND&AMActore > DEVLETN YENDEN RETM Stevens af ADA SOSYAL BLMLER FaSEFESl/B. Fay
at KARNAVALDAN R0MANAM ak/ifn at PYASAi l ON e il at ANNE MELEK M. YOSMA MI?/EV Welidon at KUTSAL
KSAWG, Amgamben at BLNALTNDA DEVLEWR L nrau a f YAADIIMIZ SEFALET/A. Gorz at YAAMA SANATI FaSE-
FES/A Nehamas * KORKU KLTR/F Furetf at ETMDE ETK/F Haynes at OUYGUSAL YAANTI. Lupkm at
ELETREL TEORl/fl. G e rn at AKTVSTN EL KlTABVfl. Shaw * KARAKTER ANMASI/fl. Semen at MODERNLK VE
MPHEMLK/Z Bauman at NIETZSCHE: BR A HUK KARITININ ET/P Betkowitz af KLTR, KMLK VE SYASET/Nafc
Tok af AYDINLANMI ANAR/V. at MODA VE GNDEMLER. Crane at BLM ET. Resnik

H A Z I R L A N A N K T A P L A R
CEHENNEMN TARH/AK Turner at ADALET ARZUSIVflC. Solomon at KRESELLEME VE KLTR TomSnson at
ZGRLK OLARAK KALKINMA/A. Sen at KORKUNUN GLER/U. Krisleva at FOUCAULTNUN ZGRLK
SERVBlYJ.IV. Bernauer at
 i n d e k il e r

I. BtLM V E E T K ..................................................................................U
A. Baltimore olay.................................................................................... 18
B. Klonlama aratrm as.........................................................................21
C. Souk fzyon tartm as.................................................................... 25

0. ETK TEORS VE U Y GULAM ALARI.......................................30

A. Etik, hukuk, politika ve din................................................................ 30
B. Ahlk teorisi........................................................................................ 35
C. Ahlki seimler.................................................................................... 42
D. R elativizm ...........................................................................................48

5
 in . BR MESLEK OLARAK B L M ..................................................... 57
A. Bilim: Hobiden m eslee.................................................................... 58
B. Bilimin hedefleri..................................................................................63
C. ada aratrma o rtam .................................................................... 67
D. letiim ve bilimde danmanlk siste m i..........................................72
E. Bilimsel yntem ................................................................................. 77

IV. BLMDE ETK TAVRIN STA N D ARTLARI................................ 82

A. Drstlk.............................................................................................83
B. Dikkat................................................................................................... 87
C. A klk................................................................................................. 89
D. zgrlk .............................................................................................91
E. Onur p a y .............................................................................................94
F. Eitim ................................................................................................... 95
G. Toplumsal sorumluluk.........................................................................96
H. Yasallk................................................................................................. 98
I. F rsat......................................................................................................99
t. Karlkl sayg.................................................................................... 100
J. Verimlilik............................................................................................. 101
K. Deneklere sa y g ................................................................................ 102
L. Son szler.......................................................................................... 103

V. ARATIRMADA N E S N E L L K ...................................................... 110

A. Aratrmada drstlk.......................................................................111
B. Bilimde suiistimal.......................... 118
C. Hata ve kendini kandrm a................................................................ 119
D. Aratrmada tarafllk....................................................................... 124
E. kar anm as.................................................................................. 126
F. Aklk..................................................................................................131
G. Bilgi ynetimi.................................................................................... 135

VI. BLMSEL YAYINLARLA LGL ETK K O N U L A R 139

A. Yaynda nesnellik..............................................................................140
B. Yaynlarla ilgili baka konular..........................................................146
C. Gereken yerde onur pay verme......................................................150
D. Fikri mlkiyet.................................................................................... 157
E. Bilim, medya ve h a l k .......................................................................164

6
 vn. LABORATUVARLARDA ORTAYA IKAN
ETK K O N U L A R .............................................................. 174
A. Hoca-renci ilikisinin e t i i..........................................................174
B. Taciz............................ 176
C. Bilimdeki suiistimalleri bildirme..................................................... 178
D. Aratrmaya kar hocalk.................................................................179
E. cretle altrmaya ve i vermeyeilikin etik ko n u lar................ 180
F. Kaynaklan koruma ve p aylam a..................................................... 185
G. nsan denekleri zerinde yaplan aratrm alar............................... 188
H. Hayvan denekler zerinde yaplan d en ey ler................................. 197

VIII. TOPLUMDA BLM A D A M I............................................. 207

A. Toplumsal sorumluluk.......................................................................207
B. Mahkemede uzman tankl............................................................213
C. Endstri b ilim i.................................................................................. 218
D. Askerlik b ilim i.................................................................................. 227
E. Aratrmalara salanan halk fonu..................................................... 234
F. Baka toplumsal, politik ve ahlki konular..................................... 240

Sonsz: Daha etik bir bilime d o r u ................................................. 242

Ek: mekolay incelem eleri............................................................... 249

Kaynaka................................................................................................ 276
D izin ....................................................................................................... 288

7
 TEEKKR
Kitap taslak halindeyken getirdikleri eletiriler iin David Hulk Scott O'Brien, W.H-Newton-Smith,
Marshall Thomsen ve birka ismi sakl eletirmene teekkr borluyum. Aynca. Stephanie Bird. Ron
Came ma, Michael Davis, Clark Glymour, Alvin Goldman, Sussana Goodin, Fred Grinnell, Michael
Haikin. A.C. Higgins, Dale Jamieson. Audrey Kleinsasser. Helen Longino, Qaudia Mills, Kenneth
Pimple, Michael Rcsoik, Geoffrey Sayre McCord, Ed Sheriine, Linda Sweeting, Robert Switzer ve
1996 bahannda Wyoming niversitesinde "bilimsel aratrmalarda etikle ilgili sorunlar" zerine
ders verdiim sim Oma da yorum ve eletirileri iin teekkr ederim. Ulusal Bilim Kuruluu'nun
SBR-960297, SBR-9511S17, SBR-9223S19 ve AST-9100602 fonlaryla almama salananan ks
mi destei yeri gelmiken belirtmek isterim.
 Beni yazmaya tevik eden
bykannem M uriel Resnikin
ansna
 I
B i l i m ve etik

Son on yl iinde, bilim adamlar, bilime yabanc halk ve politika

clar, etiin bilimsel aratrmalarda ne kadar nemli olduunu daha
ok fark eder oldular. Son zamanlarda grlen baz eilimler de bu
merakn artmasnda nemli etmenlerdi. lk etmen. Souk Savata
A B D nin insanlar zerinde yapt gizli deneyler, genetik mhen
dislii, nsan DNAs Projesi (Human Genome Project), zeknn
genetik kkenleri, insan ve hayvan embriyolarnn klonlanmas,
kresel snma gibi bilimsel konularn tetikledii etik tartmalarn
basnda yer almasyd. kinci etmen ise, bilim adamlar ve devlet
memurlarnn, etie ilikin suiistimaller ve etik asndan sorgula
nabilir davranlarn grld olaylar, aratrmalarn pek ok saf
hasnda inceleyip, belgelendirmeleri ve hkme varmalaryd; bilim-
11
de gzle grlr bir etik eksiklii, aratrmalarn btnln ve
istikrarm tehdit ediyordu (Panel on Scientific Responsibility and
the Conduct of Research (PSRCR) [Bilimsel Sorumluluk ve Ara
trma Davranlar Paneli] 1992, Hilts 1996, Hedges 1997). Bu so
runlar, fikir hrszl, sahtekrlk, yasa ihlalleri, fonlarn kt y
netimi, astlarn smrlmesi, harmanlanm DNA'ya [recombinant
DNA] ilikin ynetmelik ihlalleri, ayrmclk, kar atmas gibi
iddialarda grld gibi, FBIm su aratrma laboratuvarlannda
da boy gsterdi. Aratrmalardaki etie aykr tutumlar gitgide da
ha ok kantlansa da, eldeki bilgiler, bilimdeki suiistimal olaylar
nn. i, tp ve hukuk gibi alanlarda grlen suiistimallere kyasla,
olduka seyrek olduunu gstermektedir (PSRCR 1992).1
Etiin ciddi merak uyandrmaya balamasnn nc nedeniy
se, bilimin i dnyas ve sanayi ile artan karlkl bamlln bi
limsel deerler ve i dnyasnn deerleri arasnda etik atmalar
ortaya kartmasdr. (PSRCR 1992, Reiser 1993). Bu atmalar,
bilime parasal destek, bilim danmanl [peer review], bilimde
aklk, bilgi mlkiyeti ve kaynak paylam gibi konulara olan me
rak artrd. niversiteler, saladklar imknlar, zel iler veya ki
isel ekonomik kazanlar iin gizli aratrmalarda kullanan bilim a-
damlanyla ilgili kayglarm dile getirdiler (Bowie 1994). Kimi za
man da niversiteler, patent ve fikri mlkiyet haklaryla ilgili ola
rak. zel ve tzel kiilere uzun sren davalar atlar. Bu arada, ni
versite yneticileri, bilim adamlarnn zel ilerde alrken, ei
tim gibi dier sorumluluklarm ihmal etmelerinden ikyet etmek
tedirler. eitli alanlarda alan bilim adamlar, bilim ile i dnya
s arasndaki ilikinin, aratrmalar, uygulamal bilimlere dair
problemlerin zmlerine yneltmesiyle, temel aratrma faaliyet
lerine zarar vereceinden kayg duymaktadrlar. te yandan, devlet
denetileri, irketlerin, parasal desteini devletten alan aratrma
lardan yarar salamamalar iin gerekli tavrn alnmasn istediler
(Lomasky 1987).
1. Etie aykr tavrlar veya suiistimaller, bir toplum standartlar hakknda ak bir
uzlama iinde olduunda fakat toplumun yeleri bu standartlara gre yaamay
baaramadnda ortaya kar. Etik bir sorun, toplumun standartlar konusunda
ak bir uzlama iinde olmad durumdur.

12
 Bilim etiine ilikin suiistimaller ve sorunlara duyulan kayglar
karsnda, National Science Foundation (NSF), [Ulusal Bilim Vak
f] National Institute of Health (NIH), [Ulusal Salk Enstits]
American Association for the Advancement of Science (AAAS),
[Amerikan Bilimsel Geliim Demei] National Academy of Scien
ces (NAS) [Ulusal Bilimler Akademisi] ve Sigma Xi gibi eitli bi
lim kurulular ve cemiyetler, btn bu etik sorunlar ve usulszlk
leri inceleyecek ve bu konularda politikalar nerecek komiteler
oluturdular. (Sigma X 1986, 1993, AAAS 1991. PSRCR 1992,
Committee on the Conduct of Science [Bilimsel Davran Komite
si] 1994) Ayrca, niversiteler, irketler ve bilim cemiyetleri, bilim
de karlalan etik sorunlarla ilgili olarak dzenlenen konferans ve
seminerlerin sponsorluunu yaptlar. Bu arada, bilim adanlan, bi
lim etiini, lisans ve yksek lisans mfredat programlarna sokmak
iin aba harcadlar; eitli bilim dallarndan, zellikle de sosyal bi
limler alanndan birok aratrmac, aratrmada etiin rol zerine
eitli makaleler ve kitaplar yazdlar. Bilim etii ile ilgili konulara
yer veren yeni bilimsel dergiler kuruldu. (Reiser 1993, Bird ve Spi
er 1995, Garte 1995). eitli bilim cemiyetleri ve kurulular yalnz
etik ilkelerini benimsemekle kalmadlar, bilim adamlarna etii
mfredat programlarna almalarm da nerdiler (Sigma Xi 1986,
US Congress 1990, PSRCR 1992).
Bilim etiinin yeni yeni fark edilen nemine ramen, baz bilim
adamlar etik suiistimalleri pek ciddiye almamaktadr, nk bu su
iistimallerin nadir grldn, nemsiz olduunu dnmekte ve
literatrde geen suiistimalleri birbirinden bamsz ve istisnai
olaylar olarak deerlendirmektedirler. Baz bilim adamlar da etik
suiistimalleri aklamada psikolojik patoloji teorisine bavur
maktadrlar; Bu teoriye gre, etie aykr davranlar gsteren bilim
adamlarnn mutlaka ruhsal sorunlar vardr, nk bilim adammn
sahtekrlk, fikir hrszl gibi etik suiistimallerden zarar grme
den kurtulacan dnmesi iin ancak lgn olmas gerekir (Bro-
ad ve Wade 1993). Bilimde sular gizli kalmaz, nk bilim meto
dolojisi, bilim danmanl sistemi ve bilimsel aratrmalarn top
lumsal doas, bilim etiinin kurallarm ineyen bilim adamlarn
13
yakalamaya yarayan birer mekanizma grevi grrler. Bu nedenle,
suiistimaller bilimde bir sorun tekil etmez, nk ok sk gerek
lemez. gerekletii zaman da bilim evresinde nemli yansmala
r olmaz.
Birok bilim adam, bilimde nemli etik sorunlarn kmayaca
na. nk bilimin nesnel olduuna inanmaktadrlar. Bilim, ol
gular aratrr, nesnel yntemler kullanr, bilgi ve Fikir birlii
salar. Etik ise, deerleri ele alr, znel yntemler kullanr, kanaat
retir ve fikir farkll yaratr. Bu yzden, bilim adamlarnn bilim
sel aratrmalarda veya bilim retiminde etik sorunlarla urama
lar art deildir. Toplumun birer paras olarak bilim adamlarmn
etik sorunlarla yzlemesi eninde sonunda kanlmazsa da, bilim
cemiyetinin birer yesi olarak, bilim adamlarnn bu konularla ilgi
lenmesi bir zorunluluk olarak grlemez. Bilim adamlar pek tabii
ki etik standartlara uymaldr, ancak btn bu kurallar, onlar iin,
tartma gtrmez bir biimde aktr. Bilim adamlar, bakalarnn
fikirlerini kopyalama veya aratrmalarda sahtekrlk yapmann bi
lim etiine aykr tavrlar olduunu zaten bilirler, bunu renmek
iin felsefi veya etik tartmalara girmeye gerek duymazlar. Byle-
ce, bilim, insan varoluunun dier alanlarn kuatan belirsizlikler
den ve etik sorunlardan korunakl bir tarafszlk mabedi olur.
Etik sorunlar ve suiistimalleri ciddiye alan bilim adamlar bile,
bilim adamlarna bilim etii retmenin gereksiz olduuna inana-
bilmektedirler. Baz kiiler ise etiin gen yata renildiine ia
ret ederek formel etik reniminin gereksiz olduunu savunmakta-
dular. Bir kiinin liseye girerken etik ve ahlk hakknda renece
i ya ok az ey kalmtr ya da hibir ey kalmamtu. Etik deer
lere sahip bir kii, bilim adam olduunda da bu etik tutumunu sr
drecektir; eer bu deerlere sahip deilse, bilimle uramaya ba
ladnda kendisine ne kadar etik dersi verilirse verilsin bu onu ah
lkl yapmaya yetmeyecektir. Bir eit etik reniminin bilimde yer
alabileceini savunan bilim adamlar bile, etik retmenin yine de
gereksiz olduuna, nk rencilerin etii rnekler, uygulama ve
dnce alveriiyle rendiklerine inanabilmektedirler. Bilim eti
i bilgisi gayri resmi ve zmni olduu iin, bilim adamlar deerli
14
ders saatlerini etik standartlarn ve sorunlarn anlatarak harcamak
zorunda deildirler, diye dnlmektedir. Bu gre gre, bilim
adamlar, bilim etiine uygun tavrlar rnekleyerek ve nasl iyi bir
bilim yaplabileceini gstererek, rencilere etii retebilirler.
Yukarda tarttun btn bu yaklamlar, bilim etiinin ciddi
yetle ele alnmas karsnda nemli engellerdir ve tm yanl yol
dadr. Bilimdeki suiistimaller ve bilimin doasyla ilgili aratrma
lar yzeye ktka, bilimde aratrma ortamnn suiistimaller ve
etik ile ilgili konularda nemli role sahip olduu gitgide daha ok
anlalmaktadr. (PSRCR 1992, LaFollette 1992, Grinnell 1992,
Shrader-Frechette 1994, Macrina 1995, Woodward ve Goodstein
1996). Eer bilimsel aratrma ortam suiistimaller iin elveriliy
se, hazrlanan suiistimal raporlar aratrma ortamndaki baz yap
sal bozukluklar yanstrlar ve bu suiistimaller de birbirinden ba
msz birer patolojik tavr olarak ele al ulamazlar.
Aratrma ortam birka ynden etik yolsuzluklara ve sorunlara
katkda bulunabilir. ncelikle bilim, pek ok bilim adam iin kari
yer demektir. Bilimde baarl bir kariyer, yaynlar, burslar, aratr
ma pozisyonlar, akademik grevler ve dllerle llmektedir.
Akademik pozisyonlara gelen ou bilim adam, grev sresince
ya da terfi olmadan nce yaymla ya da yok ol ilkesinin basks
n hisseder. Hemen hemen btn deerlendirme ve terfi komiteleri,
bilim adamlarnn aratrmalarndaki baarlarn yaynlarnn say
syla lmektedir; yaynlar ne kadar oksa o kadar iyidir. Grevin
de kalma hakkm koruyan bilim adamlar bile saygmlklaruu artr
mak ya da terfi edebilmek iin makale yaymlamay srdrmek zo
runda kalrlar. Bunlarn da etkisiyle bilim adamlar arasnda kari
yerlerinde ykselmek iin etik kurallarm ineme eiliminde olan
lar kabilir.
kinci konu ise u: Aratrmalar destekleyen devlet fonlar, fon
arayan bilim adam saysnn artmas ve btenin darl nedeniyle,
gemie oranla daha az verilmektedir. Fon alabilmek ve fonun ke
silmemesi iin, bilim adamlar sonular retmek zorundadrlar.
Eer bir deney iyi gitmiyorsa veya sonular mulaksa, bilim adam
lar fona bavururken veya almalarnn sonularm bildirirken bu

15
sorunlar gizleyebilmektedirler. nc konuya gelince; aratrm a'
lar, pek ok bilim alannda parasal ynden dllendirilmeleri de be
raberinde getirir. Yeni bir metodun, tekniin ya da icadn patentini
alan kii, binlerce, hatta milyonlarca dolar kazanabilir. Bylece, pa
rasal dllerin bilim etiine aykr tavrlara imkn vermesi mm
kndr. Drdnc konu ise udur: Bilimin -danmanlk, yaymla
ma ve cevap hakk gibi- ok desteklenen kendini dzeltme m eka
nizmalar, hatalar ve sahtekrlklar ortaya karmakta genellikle
yeterli olmaz. Makaleleri ve makale nerilerini gzden geiren
hakemlerin de ou zaman hatalar veya hileleri tespit etmek iin
detayl bir inceleme yapacak zamanlan yoktur; yaymlanan m aka
lelerin ou okunmaz ve deneylerin ou tekrarlanmaz (Broad ve
Wade 1993, Kiang 1995, Armstrong 1997).
Son olarak deinmek istediim konu u; Bilim eitimi baz du
rumlarda etie aykn tavrlara olanak verebilir. Daha nce belirtti
im gibi, pek ok bilim adam aratrma etiini retmek iin ciddi
bir aba ierisine girmez. rencilere nasl etik deerlere saygl
birer bilim adam olunaca retilmezse. onlarn bilim kariyerle
rinde bu deerlere aykr tavrlar sergilemeleri doal karlanmal
dr. te yandan, eitim uygulamalar ve akademik basklar da su
iistimalleri tevik edebilmektedir (Petersdorf 1986, Sergestrale
1990, Browning 1995). renciler, Iaboratuvar almalarnda elde
ettikleri doru sonular iin, bunlar nasl elde etmi olurlarsa ol
sunlar, genellikle dllendirilirler. renciler nasl bir sonu elde
etmeleri gerektiini ou zaman bildiklerinden, bu sonulan elde
etmek iin verileri bulandrma, uydurma veya krpma eiliminde
olabilirler. Eer bir renci srf iyi not alma derdindeyse, amacna
ulamak iin hilekrlk yapabilir. Bu durum, tp renimi grmek
isteyen, ancak bunu baarabilmek iin ok yksek notlar almas ge
rektiini bilen rencilerde sk sk grlr.
Bilimdeki etik d davranlara istisnai olaylar olarak baklma-
maldr, nk bunlar muhtemelen aratrma ve renme ortamn
daki faktrlerden kaynaklanmaktadrlar. Bir suiistimal olayn n
ceden talimin etmek g olsa da, her suiistimal ciddiye alnmaldr
(PSRCR 1992). Bilimde suiistimaller ok nadir grlse, hatta bir
16
kez grlse bile, dikkatle ele alnmaldr; nk suiistimaller, bili
min halkn gzndeki imaj ve halkn bilime verdii destei zede
ler.
Bilim, etik konulara ve kart fikirlere aktr, nk bilim, da
ha geni sosyo-politik uzantlar olan uzlatrmac bir faaliyettir
(Longino 1990). Bilim adamlarnn, yaamn dier ynlerinde etik
problemler ve tereddtlerle karlamalar kanlmazdr. Tamamen
objektif bir bilim, ancak mulak, tartmal ve can skc sorulardan
korkanlarn antlatrdklar bir mittir. Bilimde etik sorunlar ve k
mazlarn ortaya kmasnn bir nedeni de, bilim adamlarnn, genel
likle. bilimde ne tr davran standartlan grlmesi gerektii ve bu
standartlarn nasl ele alnp uygulanaca konusunda fikir birliine
varamamalandr (Whitbeck 1995a). Buna bir rnek de bilimsel ya
ynlardr. Bilim etii tartmalarnn en ok yapld yerler bilim
sel yaynlardr, nk bunlar, ou zaman, onur pay verme ve so
rumluluk alma ile ilgili fikir aynlklanna zemin hazrlarlar (Rose
ve Fisher 1995). Bilimsel ararm alann nemli sosyal, ahlki ve si
yasi sonular olduundan, etik sorunlar bazen bilimle halk arasn
daki karlkl etkileim sonucu da ortaya kabilmektedir (Com-
mittee on the Conduct of Science 1994).
Bilim rencilerinin etik zerine resmi bir renim grmeye
gereksinim duymalarnn birok nedeni vardr. ncelikle, etiin
nemli bir blm ocuklukta renilse bile, geliim psikolojisi,
insanlarn, yaamlar boyunca, etik ve ahlki sorumlulua ilikin
bir eyler renmeyi srdrdklerini gsteriyor (Rest 1986). Lise
a rencileri ve yaa daha byk yetikinler, etik sorunlar ta
nmay, yeni durumlara uygun ahlki seimler yapmay, ahlk ve
etik hakknda fikir yrtmeyi renebilirler. Bu kiiler etik kav
ramlar, teorileri, ilkeleri renip farkl bak alarn szgeten
geirerek daha erdemli olmay da baarabilirler. te yandan, etik
kavramlarn bir blm sadece bir ura veya meslei anlayp il
gili alanda almaya baladktan sonra renilebilir. Szgelimi, tp
aratrmalarnda benimsenen bilinli rza doktrini, anaokulunda
veya ilkokulda renilenin tesinde zel bir etik eitimi gerektirir.
Sz konusu kii, bu doktrin hakknda bir eyler renebilmek iin
F2N/Bilim Fffi
17
tp aratrmalarn anlamak ve bunlar bizzat yrtmek zorundadr.
Bu nedenle, lisans, yksek lisans ve mesleki eitimde etie bir par
a da olsa yer verilebilmektedir (Rest ve Narvaez 1994).
kincisi, gayri resmi eitim yntemleri, bilim adamlar iin etik
retmenin en iyi yolu olsa bile, resmi bir etik eitimi gereklidir,
nk gayri resmi eitim ilevini tam anlamyla yerine getireme
mektedir (Hollander ve dierleri 1995). Gayri resmi eitimin gre
vini iyi yapamamasnn birka nedeni vardr. Modem bilim, deva
sa ve karmak bir sosyal kurumdur. Sradan bir labaratuvarda on
larca. hatta yzlerce kdemli veya kdemsiz aratrmac, doktora
sonras aratrmac ve yksek lisans rencisi alabilir. Aratrma
ortamnda, etii retmek, aratrma standartlarnn uygulanm asn
salamak ve nemli etik sorunlar tartmak iin yalnzca gayri res
mi eitime bel balayan ok sayda kii bulunur. Ayrca, ok say
da lisans rencisi renim grmekte, devlet niversitelerinde bili
ni renimi grmeye hak kazanan yzlerce renci de hazrlk s
nflarna akn etmektedir. renci saysnn fazlal, gayri resmi
eitimi olumsuz ynde etkilemektedir, nk renciler genellikle
etik sorunlar tartma frsatn bulamamaktadrlar. Son konu ise u:
Bilim adamlarnn tm etik tavrlar sergileyemezler. Profesyonel
bilim adamlarnn etie aykr tavrlarn gren renciler iin ise
etik deerlere saygl davranmay renmek bir hayli g olabilir.
Etiin bilimle ilikisini gstermek iin, aada, etik sorunlar
ve tartmalar gndeme getiren, son yllarda ortaya km birka
bilimsel aratrma olaym inceleyeceim.

A. BALTM ORE OLAYI

Son zamanlarda toplumun diline dm, suiistimal iddialarna ko

nu olan bilim olaylarndan biri Baltimore Olay dr. Bu olay, No
bel dll bilim adam David Baltimoreun dier yazarlarla birlik
te imza att bilimsel makalenin uydurma sonular ierdii ne s
rlnce gndeme geldi. 1991 yaznda N ew York Times, n sayfasn
da bu olay manetten verdi. Bu skandal, NH ve Whitehead nsti-
K A R K A /B ilim E tiJ
18
tute [Whitehead Enstits] de dahil olmak zere, aratrmann
sponsoru olan kurum lan mahcup etmekle kalmayp, Baltimoreun
saygnlm da zedeledi. O sralarda, Baltimore olay M eclisin de
dikkatini ekmiti, hatta Gizli Servisin olaym aratrlmasnda par
ma olduu renildi.2 25 Nisan 1986 tarihinde Celi adl dergide
kan makalede alt yazarn ismi vard. Deneylere bizzat katlmasa
da, aratrmay yneten kii Baltimoredu. Makaleye gre, deney
ler, bir fareye yabanc bir genin verilmesi ile farenin genlerinin bu
yabanc genleri kopyalayp antikorlar retebildiim gsteriyordu.
Eer bu iddia doruysa, baklk sistemi, yabanc genlerce reti
len antikorlarla kontrol edilebilecekti. u ana kadar, bu aratrma
dier bilim adamlarnca dorulanamad. Deneyler, Massachusetts
Institute of Technology (MIT) [Massachusetts Teknoloji Enstits]
ve Tufts niversitesinin ortaklyla Whitehead Institutetaki bir
laboratuvarda gerekletirilmi ve NH fonlaryla desteklenmiti.
Margot O Toole isminde bir renci, Whitehead Instituteta, s
z geen makalenin yazarlarndan biri olan Thereza Imanishi-Kari
danmanlnda doktora sonras almalarn srdrmekteydi.
O Toole, Imanishi-Karinin makalenin sonularyla elien on yedi
sayfalk notlarn bulduunda, aratrmalm doruluuna ilikin
pheler duymaya balad. Baz deneyleri tekrarlamaya alsa da
baarsz oldu. Makalede belirtilen ou deneylerin aslnda hi ya
plmadna ya da makaledeki sonularn sahte olduuna inanmaya
balad. Bylece O Toole, bu aratrmayla ilgili phelerini dile ge
tirerek, MIT v eT u ftstaki tefti heyetlerini gizlice bilgilendirdi. Bu
heyetler aratrmayla ilgili incelemeler yaptlar. lk aratrmalarda
almann baz hatalar ierdii saptandysa da, sz konusu aratr
mann hileli olduu sonucuna varlmad. Yine de, O Toole, ban
ba olarak n yaptndan, doktora sonras almalarn tamamla
dktan uzun sre sonra bile i bulamad.
NIHn Office of Research Integrity (ORI) [Aratrmann Do
ruluunu Tefti Birimi] adl birimi bu ilk incelemeleri dikkatle iz
2. Bu olay iin btn referanslar alntlamak yerine, okuyuculara bir kaynaklar
listesi sunacam. Bunlar arasnda szde sahte bilgi ieren orijinal metin (W e
aver 1986), N e w York Times haberleri (Hills 1991b, 1992, 1994b, 1996) ve ba
ka kaynaklar (Sarasohn 1993, W eiss 1996) var.

19
ledi. Kongre de sz konusu bilimsel skandaldan haberdar edildi.
Michiganl temsilci John Dingell ve Meclis zleme ve Aratrma
Komitesindeki grubu, bu olayla ilgili iki oturum yapt ve Gizli
Servisin bu aratrmay yrtmesini istedi. nceki soruturmalar
da Imanishi-Karinin defterleri incelenmemiti, ancak Kongrenin
yrtt aratrmada bunlar da ele alnd. ncelemelerde, defter
lerdeki tarihlerin deitirildii, sonularn farkl sayfalara farkl
renkli kalemlerle yazld ve pheli aratrmann Imanishi-Ka-
rinin syledii zamanda yaplmad ortaya kt. Denetiler, ara
trmayla ilgili pheler ortaya ktktan sonra Imanishi-Kari'nin
defterleri bir araya getirdii konusunda fikir birliine vardlar. Bu
olay hakkndaki son raporda. ORI, 1994 ylnda Imanishi-Karinin
sunduu deneysel veri ve sonularn yanl olduunu bildirdi. R a
por yaynlanr yaynlanmaz, Tufts niversitesi, Imanishi-Karinin
niversiteden derhal ayrlmasn istedi.
Ancak, Imanishi-Kari btn bu olaylar srasnda masum olduu
konusunda srarlyd. Nitekim, 21 Haziran 1996da, Salk ve nsa
ni Hizmetler Bakanl tarafndan gerekletirilen ve sz konusu
aratrmann doruluunu savunan bir panelle akland. Bu panelde,
Imanishi-Karinin aleyhinde sunulan kantlarn salan! dayanaklar
olmad, hatta bunlarn gvenilmez ve tutarsz olduu belirtildi.
Panel, ayrca ORIyi olay sorumsuzca ele almak ve aratrmakla
sulad. Tufts niversitesi, Imanishi-Kariyi, panelin onu susuz
bulmasndan ksa bir sre sonra eski grevine davet etti. Imanishi-
Kari, savunmasnda, kendi laboratuvar notlarnn dzenli ve gncel
olmadn kabul etti. Suiistimal pheleri ortaya ktnda kat
lara ald notlan bir laboratuvar defterinde bir araya getirdiini de
itiraf etti, ancak, denetileri veya bilim evresini aldatmak gibi bir
niyeti olmadm savundu. Notlan iyi olmasa da asla aslsz veya
hileli sonular retmeyi planlamad konusunda srar etti. Panelde
verilen karar N IH in bu suiistimal olaynda parma olduunu d
nen ya da Imanishi-Karinin gerekten aslsz veya hileli sonu
lar rettiine inanan baz bilim adamlann fkelendirdi. Bu olaylar
srasnda pek ok bilim adam, incelemelere devletin burnunu sok
masna, brokratik mdahalelere ve bilimsel suiistimal iddialarna
20
getirilen yargsz infaza kar kt. Bu kiilerin birou, bilim
adamlarnn kendi kendilerini denetleme hakkna sahip olmas ge
rektiini savunuyordu.
Baltimore sahtekrlktan sulanmasa da, kendi isminin kart
bu skandaldan dolay Aralk 1992de Rockefeller niversitesinde-
ki rektrlk grevinden istifa etti. Btn bu olaylar srasnda Ima-
nishi-Kariyi savundu ve sahtekrlk iddialarndan sonra yaplan
incelemeleri cad avna benzetti. Makaledeki hatalar dzeltmek
amacyla, Baltimore ve dier yazarlar, makaleyi deiikliklerle bir
likte Celi dergisine gnderdiler. Baltimore, ortaya kan farkllkla
rn sahtekrlktan deil, dikkatsizlikten ileri geldiini ve deneysel
sonularda bamsz bir dorulamaya gitmediini kabul etti.
Baltimore olay pek ok etik soruyu gndeme getirdi. Baltimo
re, kendi denetiminde yaplan aratrmayla daha yalandan m ilgi
lenmeliydi? Eer bu aratrmay yeterince denetleyemediyse, m a
kalenin yazarlarndan biri olarak ismi gemeli iniydi? O Tooleun
gizlice bilgi szdrmamas iin daha fazla m nlem alnmalyd?
almay balatan aratrmaclar daha zenli ve dikkatli aratrma
lar m yapmallard? Bilim evrelerinin dndaki insanlarn bilim
sel suiistimal hkmleri vermesine ve bu konuda incelemeler yap
masna izin verilmeli miydi? Sahtekrlk olaylarnda bilimsel ka
ntlar m yoksa hukuki kantlar m dikkate alnmalyd? Siyaseti
ler, bilim adamlar ve medya pein hkm m vermiti? Imanis-
hi-Karinin aslsz veya yanl sonular ortaya koymad farzedil-
se bile, iyi not tutamamas bir sorumsuzluk veya gayri etik olarak
deerlendirilmeli miydi? Bu olaydaki sahtekrlk iddialar nasl is-
patlanabilirdi?

B. K LO N LA M A A R A T IR M A SI

13 Ekim 1993te, Jerry Hail, Robert Stillman ve arkada, Ame

rican Fertility Society [Amerikan Dourganlk Cemiyeti] toplant
larndan birinde dnyada ok etkisi yaratan bir makale sundular.
Makalede, insan embriyolann klonladklarna ilikin deneyler yer
21
alyordu. O sralarda, ileride yol aacaklar byk tartmalardan
habersizdiler. ddialar, dnya gazetelerinin ilk sayfalarnda manet
oldu. Time bata olmak zere pek ok dergiye kapak oldu. Gazete
ciler ve eletirmenler, bir bebek iftlii kurmak. Hitler ve Einstein
rklar yaratmak ve insan rkm gelitirmek iin eitli programlar
ve Cesur Yeni Dnya senaryolaryla ortaya ktlar (Elmer-Dewitt
1993, Kolata 1993). Dnyann eitli yerlerindeki devlet grevlile
ri, aratrmalm korkun ve vicdansz bir giriim olduunu savun
dular. te yandan, Amerika bakam William Clinton insan embri
yolarnn bilimsel bir ama dorultusunda kopyalanmas iin fede
ral fonlann kullanlmasn yasaklayan bir tebli yaymlad. Halkn
korkularm yattrmak iin, Hail ve Stillman Gece Hatt, G
naydn Amerika, Larry King Canl Yayn gibi televizyon ov
programlarnda boy gstermekten kanmadlar. Kendilerini bilgi
lenmeye ve bilgilendirmeye adam birer bilim adam gibi lanse
ederek sz konusu aratrmann getirdii etik sorumluluktan syrl
mak istediler.
Yukarda anlatlan olaya daha yakndan bakarsak, bu olayn dn
yada byk bir yank yaratmasnn. Hail ile Stillman ve m eslekta
lar tarafndan gerekletirilen aratrmamn yanl anlalmasndan
ileri geldii aka grlebilir. Hail ve Stillmann embriyo klonla
ma ilemi birden fazla spermle dllenmi yumurtalardan ortaya
kan ve yaama ans olmayan embriyolarla yaplyordu. Birden faz
la spermle dllenen yumurta hayatta kalamaz, yani ileride bir be
bek veya yetikine dnemez. Yaama ans olmayan embriyolar,
zel bir svya konulmu ve burada bunlar sekiz hcreli embriyola
ra blnmt. Sekiz hcreli embriyolar nce tek hcreli embriyo
lara blnyor, sonra tekrar blnmeye balyorlard. Sekiz hcre
li embriyolarn btn hcreleri genetik olarak ayn olduundan, bu
yntem embriyo bana sekiz klon ortaya kmasua yol ayordu.
Bu aratrma phesiz nemli, ancak halkn rettii korkun se
naryolar bilimkurgu dnyasna terk edildi. ncelikle, embriyolar
yaayabilecek trden deildir, yani bu yntemle, embriyolar bu
gn yetikin bir bireyin ortaya kmasna neden olamaz. Yntem,
yetikin bir insan retebilecek ekilde gelitirilme kapasitesine sa

22
hip olsa da, bu haliyle buna olanak tanmyor. kincisi, insan tasar
mnda kullanlabilecek embriyolar retmek genetik olarak mm
kn deil. u anda byle embriyolar retme giriimimiz, ancak ya
ama ans olmayan embriyolarn ve zrl ocuklarn ortaya k
masna neden olur. zel nitelikleri olan insanlar yaratmay baara
bilecek insan genetii ve embriyoloji konusunda ok ey bilmiyo
ruz. Son olarak unu sylemek istiyorum: Bu yntemle retilen
klonlar yetikinlerin hcrelerinden kopyalanmad. Yani bu aratr
ma, The Boys from Brazil veya Jurassic Park gibi filmlerde yer
alan klonlama ekillerine hi benzemiyordu (aplan 1993).
Klonlama deneylerine halkn tepkisi ou zaman negatif olsa
da, aratrmaclar American Fertility Society toplantlarnda vg
aldlar; Hail ve Stillman tarafndan sunulan makale Genel Program
dl ald. reme ile ilgili aratrmalar yrten bilim adamlar ge
be kalmakta glk eken iftler iin bu almann potansiyel ne
mine iaret ettiler. Eer bir iftin reyebilen yumurtalar sadece
birka taneyse ve bu yumurtalar ok sayda yumurta retebilecek
ekilde klonlanabiliyorlarsa, kadnn gebe kalma olasl artar.
23 ubat 1997'de, skoyal bilim adamlar, yetikin hcreler
den Dolly adl bir koyunu klonladklarn akladklarnda da halk
tan bu tr feryatlar ykselmiti (Kolata 1997). Kuzu Haziran
1996da domutu, ancak bilim adamlar, Dollynin geliimini izle
dikleri alt ay boyunca bu bilgiyi gizli tutmular ve Nature dergisi
nin bulgularn deerlendirmesini beklemilerdi. lk defa yetikin
memeli hcrelerinden yaayabilir memeli bir dl elde edilebilmi
ti. Edinburghtaki Roslin Instituteda bir embriyolojist olan Ia
Wilmut ve meslektalar, laboratuvarda dii bir koyunun memesin
den hcreler aldlar, bu hcrelerin ekirdeklerini kartp bunlar
elektrik akmyla ekirdei alnm koyun yumurtalaryla birletir
diler. Daha sonra, gelimeleri iin bu yumurtalar koyun rahimleri
ne yerletirdiler. Bu yntemle elde edilen iki yz yirmi yedi embri
yodan sadece on dokuzu yaayabilmi ve bunlardan sadece biri do
mutu (Wilmut ve dierleri 1997). Bu artc bildiriden ksa bir s
re sonra, Oregondaki bilim adamlar, embriyo hcrelerinden rle-
sus maymunlarm baarl bir biimde klonladklarn akladlar.

23
 Hayvanlarn klonlanmasnm tarm, eczaclk ve biyoteknoloji
endstrilerinde nemli uygulamalar olabilirdi. Eer bu klonlama
teknolojisi gen terapi teknikleriyle birletirilseydi. az yal tavuk
lar, organ bamda kullanlabilecek domuzlar, ok st veren inek
ler ve insan hormonlar, vitaminleri veya baka tbbi nemi olan bi
leenleri retebilecek hayvanlar yaratmada kullanlabilirdi. Wilmut
bu aratrmay, koyunu ila fabrikasna dntrebilecek bir yn
tem gelitirmek iin srdrd. almas, koyun stnden retilen
ilalar satmay planlayan PPL Therapeutics PLC adl irket tarafn
dan desteklendi. Medya koyun klonlama haberlerine geni yer ver
di ve Dolly dergi kapaklan ve internette manet oldu.
Pek ok kii bu aratrmay artc ve korkutucu buldu, nk
aratrma yetikin bir inam klonlamann yollarn ayordu. Tl-
ME/CNNi 1005 yetikinle A B D de yapt ankette, bu yetikin
lerin % 93nn insan klonlamann kt bir fikir olduunu dn
dkleri ortaya karken, bu anket grubunun % 66s hayvan klonla
mann bile iyi bir fikir olmad kanaatindeydi (Lederer 1997). K
sa bir sre sonra devlet grevlileri habere tepki gsterdiler. Bakan
Clinton, federal bir biyoetik komisyonunun, klonlamann hukuki
ve etik sonularn deerlendirmesini istedi ve insan klonlama ara
trmalarm destekleyebilecek federal fonlan yasaklad (Clinton
1997). Clintonn verdii bu emirde klonlamann insan hayatnn
esizliini ve kutsalln tehdit ettii ve insanl gerek ahlki ge
rek dini nemli sorularla kar karya brakt ifade edildi. Bakan
Clinton, memelileri klonlamann pek ok zel irketin ilgisini eke
ceini biliyor, yine de irketleri, insan klonlama aratrmalarnn bir
sre iin ertelenmesine seyirci kalmaya davet ediyordu. ngiltere
gibi lkelerde insan klonlama yasal deildir. Bu kitabu yazld
sralarda ABDde insan klonlama yasalara aykr deilse de, yeni
yasalar yrrle konmay beklemektedir. ngiltere hkmeti, s-
koyada verilen demete, Tarm Bakanlmn Wilmutun klonla
ma aratrmasna destek vermeyeceini ilan et. W ilm uf a verilme
si planlanan 411.000 dolar Nisan 1997de yarya drld, Nisan
1998de ise tamamen kesilecek.
Klonlama pek ok soruyu gndeme getiriyor: Bu aratrmann
24
ne gibi sosyal ve biyolojik sonular olacaktr? nsanlarn klonlan-
mas, insan hayatnn esizliini, kutsallm ve onurunu tehdit edi
yor mu? nsan veya hayvan klonlama aratrmalar durdurulmal
m? Bilim adamlar, etik ve sosyal sonular dikkate alnmam bir
aratrmay srdrmeli mi? Bilimde nemli olan fikir ve ifade z
grln etik ve politik deerlerle nasl dengeleyebiliriz? Eer
ABD hkmeti insan klonlama almalarna fon salamazsa,
A B D deki aratrmalar zel fonlarla srdrlebilir mi? Aratrma
lm dnyada byle bir yank yaratmasnda, medyann ve halkn
yanl deerlendirmelerinin -eer varsa- nasl bir rol var?

C. SOUK FZYON TA RTIM A SI

Farkl lkelerden ok sayda medya mensubu, 23 Mart 1989da bir

basn konferans dzenleyen ve birer elekrokimyac olan Utah ni
versitesi Kimya Blm Bakan Stanley Pons ve Southampton
niversitesi profesr Martin Fleisdmann hakknda tm dnyada
yanklar uyandran bir haber yaymladlar. Bu haberde, ad geen
iki kiinin oda scaklnda souk fzyon olayn gerekletirmeyi
baardklar aklanyordu (Huizenga 1992). ddialara gre bu bi
lim adamlar lise rencilerinin dahi kullanabilecei basit aralarla
souk fzyonu gerekletirebilmilerdi. Basm bltenleri detaylara
yer vermiyor, bu deneylerin tekrar nasl gerekletirilebilecei ko
nusunda hibir teknik bilgi iermiyordu. Fzyonla ilgilenen bilim
adamlarnn ve fizikilerin ou Pons ve Fleischmannin iddialar
na pheyle baktlar, fakat medya o kadar pheci davranmad. Ga
zeteciler harika kefi kucakladlar, ancak souk fzyon haberleri
pek ok beklentiyi de beraberinde getirdi.
Gl deneylerle desteklenen standart nkleer fzyon teorileri
ne gre, fzyon ancak ok yksek basn ve scaklklarda gerekle
ir, bu koullarn gerekleebildii yerler ise genellikle yldzlardr.
Bu olaanst koullan laboratuvar ortamnda gerekletirmeyi
hedefleyen geleneksel scak fzyon aratrmas son on ylda ya
va fakat istikrarl bir gelime gsterdiyse de, scak fzyon tekno-
25
lojilerinm XXI. yzyldan nce kullanlabilir duruma gelmesi
mmkn grnmyor. Pons ve Fleischmannn deneyi ok salam
dayanaklar olduu varsaylan fzyon teorisiyle eliiyordu, nk
fzyonun normal scaklk ve basnlarda gerekleebileceini iddia
ediyorlard. Deney, ar su (D 2 0 )daki lityumdeuteroksit (LiOD)
solsyonunda bulunan iki Palladyum elektroduyla yaplyordu.
Pons ve Fleischmann, iki elektron arasmdan bir elektrik akm ge
tiinde, bu akmn ar suyu deuterium gazna (D 2 ) ve oksijen ga
zna (O 2 ) ayrtrdn, ayrca byk miktarda deuteriumu (D) ne
gatif ykl bir elektroda (katot) doru ittiini iddia ediyordu. Kato
dun benzersiz yapsnn deuterium atomlarnn skca bir araya ge
lerek tritiumla (T) kaynamasna olanak verdiini ve bu ilemin so
nunda ortaya s ve ntronlar ktn sylyorlard. Pons ve Fle-
isclmann deneyde, sradan kimyasal aralarla retilemeyecek ok
yksek bir snn ortaya ktm, ayrca az miktarda tritium ve nt
ron da gzlemlediklerini ifade ettiler (Fleischmann ve Pons 1989).
Bu tuhaf deneyler hakknda bilgi edinir edinmez, dnyann e
itli yerlerindeki laboratuvarlar bu deneyleri tekrarlama giriimin
de bulundular. Pek ok laboratuvar Pons ve Fleichmannnkileriy-
le elien sonular elde etti; bazlarnn sonular souk fzyonu
destekliyor, bazlar ise souk fzyon lehinde veya aleyhinde kesin
bir sonu belirtmiyordu. Pek ok bilim adam deneyi anlamakta bi
le zorluk ektiler, nk Pons ve Fleischmann deneyin detaylarn
yeterince aklamamt. elikili sonular veren veya sonusuz
deneylerle geen birka yln ardndan, fzyonla ilgilenen ou bi
lim adam, Pons ve Fleischmann'n aratrmasnn dikkatsizlikten
ileri gelen hatalarla dolu olduunu, zensizce gerekletirildiini
ve bu iki bilim adamnn deneyin doruluuna iddetle inanmak is
tedikleri iin kendi kendilerini kandrdklarn iddia etti. Pons ve
Fleischmann fzyon gerekletirdiklerine inanmlard am a belki
de gerekletirdikleri olay sadece sradan elekrokimyasal tepkime
lerin yanl yorumlanmas veya yanl anlalmasndan ibaretti.
Eer Pons ve Fleischmann deneylerini detaylaryla anlatm ol
saydlar, gerekten bir souk fzyondan m sz edilip edilmediini
anlayabilirdik. ki bilim adammn da ak davranmamalar mali
26
karlar asndan gerekliydi: Eer bakalar da deneyleri tekrarlaya-
bilseydiler, o zaman bu iki ahs (ve tabii Utah niversitesi) souk
fzyon iin patent alma anslarm kaybedeceklerdi. Souk fzyon
yeni bir g kayna olduu iin, baarl olursa, patenti alanlar
zengin edecekti. Fakat, bir icat mkemmel duruma getirilmeden
veya nasl alt tam olarak anlatlmadan, sahibine patent hakk
verilemez.
Para, baka ynlerden de bu olayda hayli nemli role sahipti.
Birinci konu u: Basn konferansnn ncesinde ve sonrasnda,
Pons ve Fleischmannn almasna bir sn perdesi inmiti. Bu iki
bilim adam dier fzyon aratrmaclarndan kendilerini soyutlad
lar. Souk fzyon zerine uzmanlarn grlerini almadan, bulula
rn halka akladlar. Utah niversitesinden olmayan pek ok Fi
ziki, basn aklamasndan nce aratrmadan haberdar bile deil
di. Pons. Fleischmann ve dier Utah niversitesi grevlileri, ara
trmann patentini alabilmek iin gizlilii gerekli grdler. kincisi,
Pons ve Fleischmann sonularm bilimsel bir toplantda ya da bir
bilim dergisinde aklamak yerine, bir basn konferansnda ortaya
koymay tercih ettiler, nk patenti garantilemek ve saygnlk ka
zanmak onlar iin her eyden nemliydi. Halka yaplan aklama,
bilimsel eletirinin nne geti ve aratrmann dier bilim adamla
r tarafndan dikkatlice incelenmeden kamuoyuna aktarlmasna ne
den oldu.
Olay pek ok etik soruyu da beraberinde getiriyor. Pons ve Fle
ischmann sonularm bir basn konferans yoluyla m aklamaly
dlar? Dier bilim adamlaryla daha yaku bir iliki iinde mi al
malydlar? Deneyleri iin daha detayl bir aklama m getirmeliy
diler? Pons ve Fleischmann (ve Utah niversitesindeki dier g
revliler) para ve prestij yerine zene ve geree mi nem vermeliy
diler? Souk fzyon kendim kandrmadan ibaret sahte bir olay m y
d ve daha iyi bir aratrma gerektiriyor muydu? Bu aratrmadaki
dikkatsizlik, bilimsel ihmalle aym ey miydi?
Anlattm olay. bizi, bilimsel aratrma etiine ilikin ilgin
birka konuyla kar karya brakyor. Bu olaylar ok zengin tart
malar balatabilirler. mekolay incelemelerinin, etik yolsuzluklar

27
ve etik konular hakknda dnmek iin en iyi birka yntemden
biri olduunu dnyorum. Bu yzden bu kitapta pek ok gerek
olay tartmakla kalmayp elli varsaymsal (fakat gereki) olay
da ekte sunacam. Fakat etik, eitli olaylar karsnda verilen ce
sur bir tepki olmaktan te bir ey olmal, felsefi bir alma da olay
lar hakknda gayri resmi tartmalardan ileriye gitmelidir. Olaylarn
ortaya kard sorular, problemleri ve bunlarn gndeme getirdi
i kayglar, deerleri ve genel ilkeleri anlayabilmeliyiz. Ksacas,
bilim etii ile ilgili genel bir dnme erevesi gelitirmemiz ge
rekiyor. Byle bir ereve, can skc konularda uzlamaya varama
dmzda, nemli konular, sorular, problemleri anlamamza yar
dm edecektir.
Bundan sonraki blmde, etiin doas, bilimin doas ve bi
limle etiin ilikisi ile ilgili tartmalar da ieren, bilimsel aratr
ma etiini daha iyi anlamamza yardmc olacak genel bir kavram
sal ereve sunacam. izeceim bu ereve bilim etiinin baz
ilkelerini dorulamaya, bilimsel normlar ve daha kapsaml sosyal
normlar arasndaki atmalar tartmaya, bilim etii ilkelerini pra
tik kararlara uygulamaya ve bilim etiine ilikin sorular hakknda
dnmeye yardmc olacaktr. Bundan sonraki drt blmde, bu
ereveyi baz nemli etik konulara ve kmazlara uygulamay
amalamaktaym.
Ancak birka uyanda bulunmam gerekiyor. Bundan sonraki b
lmlerde sz geen konular tartmaya ak konularda ve izdi
im ereve hi kukusuz btn okurlar tatmin etmeyebilir. Bu ki
taptaki konular ve sorunlar tartrken, ne olduu anlalmayan
tezler retmek zorunda kalmadm iin anslym. Bir felsefe ara
trmacs olarak, mutlak cevaplar salamaktan ok, doru somlar
sormak ve nemli konulan kavramak beni daha ok ilgilendiriyor.
Yine de, bu kitapta som sormaktan daha fazla ey yapacam; ce-
vaplanm da savunacam. Fakat mantkl ve anlalabilir bir bak
asn, tartmaya kapal ve herkese kabul gren tezlere tecili ede
rim.
Tartmalanm nekolay incelemeleri ve baka ampirik kaynak
lara dayansa da, genel olarak bu kitap konusunu felsefi bir bak
28
asndan almaktadr. Baz incelemelerim, aratrma etiine, sosyo
lojik ve psikolojik bir bak as getirmektedir: Bu incelemeler, bi
lim etiine uygun ve bilim etiine aykr tavrlar ve bunlarn ne
denlerini aklamay hedeflemektedir. Bunlar, bence bilim etiinin
anlalmas iin ok nemli. Bu arada, felsefi bir yaklam, deerli
igrlerin nn aabilir. Etie uygun veya etie aykr tavrlarn
bilimde hangi sklkla grldn ve bunlarn nedenlerini sapta
maya almadan nce, aratrma etiinin doasm, bilimde hangi
tavrlarn etie uygun, hangilerinin etie aykr olduunu iyi anla
mamz gerekir.
Bu kitabn, bilim adamlarna ve bilim rencilerine aratrma
etiini retmek asndan yararl bir ara olacana inanyorum.
Ayrca almamn, halkn ve bilim adamlarnn bilim etiinin ne
mini kavramalarna yardmc olacan, bilimle uraan akademis
yenleri, aratrma etiinin daha fazla analiz, daha fazla aratrma ve
daha fazla tartma gerektiren bir alan olduuna ikna edebileceini
dnyorum.

29
 II
Etik t e o r i s i v e u y g u l a m a la r

Bilim etiini anlamak iin sorulmas gereken soru vardr: Etik

nedir?, Bilim nedir? ve Etik ve bilim arasnda nasl bir iliki
vardr? Bu sorulara son derece farkl cevaplar getirildi. nerece
im cevaplarn mutlak ve rakipsiz cevaplar olduunu iddia etmiyo
rum, ancak cevaplarmn mantkl ve savunulabilir olduuna inan
yorum. Bu temel sorular, yukardaki srayla tartacam.

A. ET K , H U K U K , PO L T K A VE DN

lk soruyu cevaplandrabilmek iin, bir konu olarak etik ve bir in

celeme alan olarak etik (veya ahlk felsefesi) ayrmn yapmamz

30
gerekiyor. Etik, davranlar ynlendiren davran standartlarn
(veya sosyal normlar) belirler. Davran standartlan gerek davra-
nlanmz tarif etmezler, nk insanlar geni lde kabul gren
standartlar ou zaman ihlal etme eilimindedir. rnein. ABDde
ou kii doru sylemek gerektii fikrine inansa da yalan syle
mekten kanmaz. nsanlar srekli yalan syleseler bile, ocuklan-
m za drst olmay reterek, yalan onaylamadmz ifade ede
rek, toplum iinde drstl savunarak drstl bir davran
standard olarak benimsediimizi gsterebiliriz (Gibbard 1986).
Etikiler (veya ahlk felsefecileri) davran standartlarn ince
lerler. Bir inceleme alan olarak etik, temel ilevi tanmlayc veya
aklayc olmayan, daha ok sk kurallara ve deerlendirmeye da
yal normatif bir disiplindir (Pojman 1995). Sosyal bilimlerle ura
an bilim adamlar davran standartlarn tanmlayc ve aklayc
bir bak asndan ele alrlar; etikiler ise bu standartlan eletirir
ve deerlendirirler (Rest 1986). Sosyologlar A BDdeki intihar sk
ln anlamaya alrlarken, etikiler ntiharn rasyonel olarak
meru olup olmadn saptamaya alrlar. ktisat, kumarn top
lumdaki ekonomik etkisini aratmrken, etiki kumarn ahlkiliini
deerlendirir. Davran standartlannn deerlendirilmesinde betim
leme veya kurallar koyma arasndaki fark aa kavuturmak iin,
kural koyucu standartlar yerine davran standartlan veya sos
yal normlar deyimlerini, betimleyici standartlar yerine ise top
lumsal treler, gelenekler, veya uzlaanlar terimlerini kulla
nacam.
Davran standartlan hakknda dnrken, etik ve ahlk ara
snda bir aynm yapmamz yararl olacak. Ahlk, bir toplumun en
genel standartlarn ierir. Bu standartlar, bireylerin mesleki veya
kurumsal rollerinden bamsz olarak, toplumun tm iin geerli-
dir (Pojman 1995). Ahlk standartlar doru ve yanl, iyi ve kt,
erdemlilik ve erdemsizlik, adil ve adil olmayan arasnda ayrm ya
par. Pek ok yazar, ahlki grevlerin ve ykmllklerin dier y
kmllklerden daha stn geldiine inanmaktadr: Eer yalan
sylememek gibi ahlki bir grevim varsa, o halde iim yalan sy
lememi gerektirse bile yalan sylememeliyim. Ahlk standartlar,
31
ou kiinin ocukluunda rendii kurallar ierir, mesela yalan
syleme, aldatma, alma, bakalarna zarar verme. gibi. Etik, ge
nel davran standartlan deil, toplumdaki belirli bir meslein, iin,
kurumun veya grubun standartlandr. Etik szc, bu anlamda
kullanld zaman, m eslek etii, tp etii, spor etii, askerlik etii,
slam etii gibi baka kelimeleri nitelemeye yarar.
Meslek etii, meslekleri veya grevleri olan insanlara uygula
nan davran standartlandr (Bayles 1988). Bir meslee giren kii,
etik ykmllkleri zerine alr, ancak bu kiinin tavrlar belirli bir
standarda uyduunda gerekleebilecek deerli i ve hizmetler iin
toplum ona gvenir. Etik ykmllklerini yerine getiremeyen pro
fesyoneller. bu gveni suiistimal ederler. rnein, doktorlarn, zel
hayata sayg gsterme gibi bir ahlki grevin ok tesine giden,
mesleki srlan koruma grevleri vardr. Gizlilii ihlal eden bir dok
tor. deerli bir hizmeti tehlikeye atm olur, toplumun (ve hastann)
gvenini suiistimal eder. Etikilerin inceledii mesleki standartlar,
tp etii, hukuk etii, kitle iletiim etii ve mhendislik etii gibi
etik trlerini ierir. Bundan sonraki blmde bilimdeki meslek eti
ini daha aynntl olarak tartacam.
Btn davran standartlann etik olarak adlandr amayz. Bu
bakmdan, etik ve hukuk, siyaset, din gibi dier toplumsal normlar
arasnda bir aynm yapmak son derece nemlidir. Etiin hukukla
ayn ey olmamasnn birka nedeni vardr. ncelikle, yasal olma
yan baz davranlar etie aykr olmayabilir. Hz yapmak yasalara
aykrdr, fakat birini acil olarak hastaneye yetitirmek iin hz li
mitini ama etik bir sorumluluk olabilir. kincisi, etie aykr kimi
davranlar yasad olmayabilir. ou kii, yalan sylemenin etie
aykr olduunu dnebilir, ama yalan sylemek ancak belirli ko
ullar altnda yasad olabilir, gelir vergisi demelerinde yalan
sylemek, yeminli ahitlik yaparken yalan sylemek durumlarnda
olduu gibi. ncs, yasalar etie ve ahlka aykr olabilir (Hart
1961). 1800lerde ABDde klelie izin veren yasalar vard, fakat
bugn pek ok kii bu yasalarn etie aylar veya ahlka aykr ol
duunu syleyecektir. Yasalara uymak iin ahlki ve etik sorumlu
luklarmz olmasna ramen, bireysel yasad davranlar, ahlk-
32
d ve etie aykr yasalar olduka merudur. Ahlka ve etie, ya
salar dorulamak veya eletirmek iin de bavurabildiimiz iin,
pek ok yazar hukuk sisteminin ana ilevinin, bir toplumun ahlki
ve etik uzlamm pekitirmek olduunu syler (Hart 1961).
Drdnc nemli konu ise u: Yasalar ve etii, glendirmek,
retmek, ifade etmek ve insanlara alamak iin farkl mekaniz
malara bavururuz (Hart 1961). Yasalar, halkn, kurallar, ceza ka
nunlar, mahkeme karan, hkmet ynetmelikleri gibi olaylarn
ifadesinde kulland bir kavramdr. Etik ve ahlk, dini metinlerde,
mesleki davran kurallarnda, felsefi yazlarda zaman zaman ak
a ortaya ksa da. ok sayda etik ve ahlk standard gizli kalr. Ya
salar genellikle ok teknik ve karmak bir dilde ifade edilir ve o
u kez bunlar tercme etmek iin bu alanda zel bir renim gr
m insanlara -avukat ve hakimlere- ihtiya duyarz. Etik ve ahlk
ise o kadar teknik ve karmak bir dile ihtiya duymaz. Son olarak,
unu belirtmek istiyorum: Yasalar uygulamada devletin zorlayc
gcne bavururuz. Belirli yasalan ihlal eden insanlara idam, hapis
ya da para cezas verilir. Etie veya ahlka aykr davranlarda bu
lunan kiiler, davranlar ayn zamanda yasalara da aykr olmadk
a byle cezalarla karlamazlar. Etik veya ahlk standartlarn ih
lal eden insanlar, genellikle davranlarn ayplayarak ya da byle
bir tavr onaylamadmz ifade ederek cezalandrrz. Bu kitap
bilim etiini konu aldndan, bilimdeki hukuki konulan derinle
mesine incelemese de, bilimle ilgili yasalar ve halk politikalar hak
knda baz sorulan gndeme getirmeyi ihmal etmeyecektir.
Baz davran standartlar, doalan gerei etik veya ahlki ol
maktan ok siyasidir. Mesela, bir kii, bir oy demektir ilkesi, se
im blgelerinin organizasyonu ve seilmi temsilcilerin payla
mnda nemli bir kuraldr. Bu standartlar ve etik-ahlki normlar
arasndaki fark udur: Yukanda belirtilen siyasi standart, sosyal ku
rum ve gruplarn davranlar zerinde odaklanrken, etik ve ahlki
standartlar kiilerin davranlarna odaklanr. Politik standartlar, in
san ilikilerini geni bir perspektifle ele alr; etik ve ahlki standart
lar ise daha dar bir perspektifi benimser. Bir alma konusu olarak
siyaset, siyaset bilimi ve siyaset felsefesi gibi insan davranlarna
PJN/Baim Eigi
33
geni bir perspektiften bakan disiplinleri ierir. Pek ok tavr, ku
rum veya durum, etik veya siyasi adan deerlendirilebilse de,
etikle siyaset arasndaki fark mutlak deildir (Rawls 1971). rne
in, krtaj, ceninin durumu ve annenin karar hakkna ilikin ahlki
konularn yannda, devletin kiisel kararlara mdahale etmesi gibi
siyasi konulan da gndeme getirmektedir. Etik ve siyaset arasnda
ki fark mutlak olmadndan, bu kitap etik konular zerinde youn
larken, bilimdeki siyasi konulan da ele alacak.
te yandan, etikle din arasndaki fark belirtmemiz ok nemli
dir. Dnyadaki tm dinlerin davrau standartlar nerdii doru
dur. ncil, Kuran- Kerim, Upaniad, Tao Teh King birer ahlk ve
etik klavuzu olarak da ele alnabilirler. Yine de, etik davran stan
dartlan belirli bir dine veya bu dinin kutsal kitabna dayanmak zo
runda deildir; etik standartlar, herhangi bir dini kurala, teolojiye
veya meme yaslanmadan tanmlanabilir ve dorulanabilir. Hristi-
yanlar, Mslmanlar, Hindular, Budistler, Yahudiler ve bu dinler
iindeki farkl mezhepler, dinsel ve teolojik farkllklara ramen or
tak ahlk kurallarn benimseyebilirler (Pojman 1995). Ayrca ate
istler de ahlkl davranabilir ve ahlk kurallarna uyabilirler, yani
etik dine dayanmak zorunda deildir. Simpliciter [koulsuz] etik ve
din dayanakl etik arasndaki fark udur: Din davran standartlar
n dorular, tanmlar ve yorumlar. Dini kurumlar, metinler ve teolo
jiler, etik retmede, etik davran motive etmede ok yararl ola
bilir. Gerekten de, dinler, pek ok insann ahlk renmesinde
anahtar grevi grrler. Etik, herhangi bir dine ve o dinin retile
rine bal olmasa bile, din, etii tamamlar ve btnler. Etik, nitele
yici bir kelime olarak kullanld Hristiyan etii, slam etii, Hin
du etii gibi terimlerde yer almak zorunda deilse de, bu deyimler
son derece anlamldr.

34 F3 ARKA/B il im Eiii
 B. AHLK T E O R S

Allk felsefesi, normatif etik, uygulamal etik, ve meta-etik gibi alt

disiplinleri ierir (Frankena 1973). N orm atif etik, ahlk standartla
rnn, ilkelerinin, kavramlarnn, deerlerinin ve teorilerinin ince
lenme alandr. Uygulamal etik, eitli mesleklerde ve belirli du
rumlarda ortaya kan etik kmazlarn, seimlerin, standartlarn ve
ahlk teorileri ile kavramlarnn belirli bir konuya uygulanmasn
inceler (Fox ve DeMarco 1990). Daha nceki blmde tp etii, i
etii gibi uygulamak etiin birka alanndan bahsetmitik. Meta-
etik. etik standartlarn, deerlerin, ilkelerin ve teorilerin dorulanp
dorulanamayacam, bunlarn doasm, ve ahlk terimleri ile kav
ramlarnn anlamlarn aratrr. Meta-etiin en nemli iki sorusu
udur: Allk nesnel midir? ve ahlki ykmllklerimizi neden
yerine getirmek zorundayz?" Esas tartma konumuzu atklar
iin, bu kitapta bu derin som lan tartarak fazla zaman harcamaya
cam.1Ancak, okum, bilim etiinde arl olan meta-etik konu
larla tantrmaktan da kanmayacam.
Etik teorisini ve uygulama alanlarn daha iyi anlamak iin, ah
lk felsefesinden birka temel kavram incelemek yararl olacak.
Toplumdaki her birey bir saduyu ahlkna maruz kalr. Ahlk,
ebeveynler, retmenler, meslektalar, dini liderler, profesyoneller,
edebiyat, mzik, medya gibi birbirinden ok farkl kaynaklarla ge
len eitli davran standartlarm, ilkeleri, deerleri, ykmllkle
ri ve grevleri kapsar (Pojman 1995). Ahlk felsefecileri bu stan
dartlan saduyu ahlk olarak adlandrrlar, nk bunlar, ou
kiinin teoriletirmeden ya da daha derin analizlere girmeden re
nebilecei ve uygulayabilecei normlardr. Bu saduyu ahlk, sa
na davranlmasn istediin gibi davran szlerini tut, adil ol,
elinden gelenin en iyisini yap gibi ilkeleri ierir. Bu saduyu de
erleri mutluluu, drstl, adaleti, yardmseverlii, cesareti,
doruluu, beraberlii, sevgiyi, bilgiyi ve zgrl de ierir.
te yandan, ahlk teorisi saduyu ahlkn dorulamaya ya da
ona bir temel salamaya alr. Ahlk teorileri toplumca kabul edi-
L Meta-etikle ilgili baka tartmalar iin bkz. Pojman (1995)
35
len allk kurallarn betimler, birletirir, aklar ve eletirir (Fox ve
DeMarco 1990). Ahlk teorileri, saduyuya dayal ahlki inanlar
la ie balar, fakat psikoloji, sosyoloji, biyoloji, ekonomi ve dier
bilimlerin bulgularna dayanarak saduyuyu aabilir. Bir ahlk te
orisini gelitirir gelitirmez, bu teoriyi saduyuya dayak ahlki
inanlara meydan okumada kullanabiliriz; tabii bu inanlar daha
derin Fikirlerin ve analizlerin nda deitirilebilir. Saduyu ah
lk eletirel fikirler sonucu deiebildii gibi grnrdeki deeri
de bir kriter olmayabilir. rnein, saduyuya dayal ocuunu
dvmezsen marr' kuralnn yorumu psikoloji aratrmalar ve o
cuk yetitirme etiine dayal daha derin fikirler sonucu deimitir.
1800lerde. bu kural, ebeveynlerin ve retmenlerin, isyankar bir
tutumla karlarlarsa ocuklarna vurmalaruu. hatta onlar sk bir
dayaktan geirmelerini ya da kemerle dvmelerini hakl gryordu.
Gnmzde, ocuk geliimiyle ilgili yaplan aratrmalar ve ahlki
tartmalar dayaa farkl bir bak as getirmitir. 1800lerde ka
bul gren davranlar, bugn ocua kt muamele saylmaktadr.
Ahlk teorilerini saduyu ahlkm deitirmek iin kullandktan
sonra, bu teorileri bu yeni verilere uyacak biimde yenileyebiliriz.
Saduyu ahlk bir teoriye bal olarak deiebildii gibi, teori de
saduyu ahlkna bal olarak deiebilir ve bu sre bir sre de
vam edebilir; bunun ad geni dnmeli denge metodudur (wide
reflective equilibrium) (Rawls 1971). ok sayda ahlk felsefecisi,
bu metodun ahlk teorilerini dorulamak iin en iyi yntem oldu
unu dnmektedir
Tarih boyunca filozoflar ve ilahiyatlar, ahlka farkl alardan
bakan eitli ahlk teorilerini savunmulardr. Bu teorilerden baz
lar birey haklarm ve onurunu vurgular; dierleri ise herkes iin iyi
olan. Baz teoriler dind; dierleri dinseldir. Baz teoriler, ykm
llk ve grevlere odaklanrlar, dierleri erdem ve kiilie. Baz te
oriler ahlki idealleri tanmlarlar; dierleri pratik kurallar. Baz te
oriler eylemleri yarglamada ortaya kan sonular deerlendirir
ler, dierleri nedenleri. Baz teoriler insan merkezlidir; dierleri in
san daha geni ekolojik bir erevede ele alr. Okuru, limlerin son
birka yzylda kurduu ve mkemmelletirdii ahlk teorileri la-
36
brentinde dolatrmaktansa, en etkili olmu teorilerin ksa bir ze
tini sunacam. Bu teorilerin temel varsaymlarm ortaya koyarkan
daha derin bir analiz veya eletiriye girmeyeceim.2
lahi emir teorisine gre bir davrann doruluu ya da yanl
l Tanrnm emirlerine baldr: Eer T annnn isteine uygunsa
bir tavr dorudur; Tanrnn isteine aykrysa yanltr. En yaygn
dinlerin ou, ahlk anlaylarm Tanrnn emirlerine dayandra
rak. bu teorinin baz uyarlamalarm ilerinde barndrrlar. Daha n
ce bahsettiim gibi, herhangi bir din veya teolojiye dayanmayan
etik standartlarm gelitirmek mmkndr, fakat ilahi emir teorisi
bu iddiay reddeder. Bu teorinin ahlki seimlere ve standartlara
derin bir bak as getirdiini dnsem bile, etii incelerken din
sel olmayan bir bak as getirmeye altmdan bilim etii ana
lizlerimde bu teoriye yaslanmayacam. Dikkate alnacak dier te
oriler. etii dind temellere dayandrmaktadrlar.
Faydaclk [Utilitarianism] felsefesine gre, davranlarmz
biimleyen kriter, davranlarmzn uzun dnemde tm insanlk
iin iyi ya da kt sonularnn dengesini (ya da yararm) ayarlama
olmaldr (Mili 1979). ki eit faydaclktan sz edebiliriz: Birey
sel davranlarn yarar en st dzeye ulatracam savunan davra
n faydacl ve davranlar, menfaatleri besleyici bir kurallar sis
temine dayandran kural faydacl. Faydacln popler biimle
rine gre, bu bak as, amalarn aralar doruladm ve oun
luun menfaatinin aznln menfaatinden daha nemli olduunu
kabul eder. Ancak bu teorinin karmak uyarlamalar, bu imalardan
kanmakta veya bunlar rtbas etmektedir (Pojman 1995).
Alman Aydmlanmaclarndan Immanuel K anta (1981) gre, in
san, rasyonel varlklar yaradllar itibariyle deerli bir zne ola
rak grmelidir, gerek deeri olmayan bir ara veya nesne olarak,
deil. Kantlk, ahlki standartlarn evrenselletirilebileceini de
syler: Ahlk kurallar, btn rasyonel varlklarn iradeleriyle yeri
ne getirecekleri kurallardr, (iyi niyetli bir kii, grev-iin-grev ar
zusuyla motive olur). Kanta gre, davranlarn, ahlki bir vgy
hak etmeleri iin, doru nedenlerle yaplm olmalar gerekir. Kant-
2. Ahlk teorileri hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Pojman (1995)
37
lk, kiilerin veya toplumun genel yarar iin bireyin kurban edil
memesi gerektiini, davranlarmzn sonularndan bamsz ah
lki grevlerimiz olduunu, insan davranlarndaki ahlkn deer
lendirilmesinde onlar motive eden eylerin nemli olduunu sy
ler.
Doa! Haklar Teorisi [natural rights theory], tpk Kantlk gi
bi, bireysel haklar ve zgrlkleri vurgular. Bu gre gre, btn
insanlarn yaam, zgrlk ve mlkiyet gibi doal haklan vardr ve
herkes, baka insanlann haklarn ihlal etmedike dilediini yap
makta zgrdr (Nozick 1974). Ahlki haklar, bu gre gre, bu
tr meru hak iddialarnda kullanlan, bu haklan ihlal eden davra
nlar eletirmeye yarayan kozlar gibidirler. Haklar genellikle ne
gatif ynden anlalmaktadr: nsanlarn, kendilerine kar bir ey
yaplmamas hakk vardr, fakat kendileri iin bir ey yaplmas
hakk yoktur. Buna gre, yaama hakk, ldrlme hakkn berabe
rinde getirir, fakat ldrlmekten kurtanlm a hakkn deil. Bu g
r, baka insanlara yardm etmek gibi bir ahlki devimiz olmad
n savunduundan asgari ahlk (minimal morality) olarak ad
landrlr; bakalarna yardm etme ykmllmz anlamalar
la ya da kar-koca, ebeveyn-ocuk ilikileri gibi zel ilikilere gir
me suretiyle elde ederiz.
Doal yasa [natural law] teorileri, ahlkn insan doasnda bu
lunduundan yola kar: Eer bir davran doal igdlerimize,
duygularmza ve toplumsal ilikilerimize dayanyorsa dorudur;
eer doal igdlerimiz, duygularmz ve toplumsal ilikilerimiz
le uyumuyorsa, yanltr. Doal yasa teorilerine gre, doal iyilii
retmeye ya da elde etmeye almal, doal ktl ortadan kal
drmal ya da ondan kanmaya almalyz (Pojman 1995). Doal
olarak iyi olan eyler arasnda yaam, salk ve mutluluk vardr.
Toplum szlemesi [Social contract] teorisyenleri ahlkn, toplu
mun dzene sokulmasnn neminde hemfikir olduumuz bir dizi
kural ierdiini syler; yani ahlk, toplumda dier insanlarla bir
likte yaayabilmek iin imzaladmz sosyal bir anlamadr. Top
lum szlemesi teorisyenleri, ahlk kurallarnn doruluunu kant
larken, insanlar, toplum hayatnn olumasndan nceki bir doa
38
devletinde yayorlarm gibi dnrler. yi yaamak iin, insanlar
ibirlii yapmak zorundadr, ibirlii yapmak iin de davranlarn
biimleyecek kurallara ihtiyalar vardr. Bu kurallar, ahlk, siyaset
ve hukuk kurallardr (Pojman 1995).
Tarihe baktmzda, etie getirilen erdem yaklamlarnn,
Aristotelese kadar uzanan uzun bir gemii olduunu grrz
(1984). Bu yaklam lar, felsefe sahnesinde uzun bir aradan sonra
son yllarda tekrar yer almaya balad. Erdem yaklamlarna gre,
ahlktaki temel soru ne yapmalym? deil, nasl bir insan olma
lym?' sorusudur. Yaamdaki temel grevimiz, ahlki erdemler
olarak bilinen belirli karakter zellikleri gelitirmektir. Bunlardan
bazlar drstlk, doruluk, cesaret, alakgnlllk, samimiyet,
nezaket, bilgelik, ll olma gibi erdemlerdir. Birey, bu erdemle
ri, dier karakter zelliklerini gelitirdii yntemlerle gelitirir, me
sela tekrarlama ve uygulama yoluyla. Erdemli bir insan haline gel
mek, iyi bir basketbol oyuncusu ya da mzisyen olmak gibidir. o
u erdem teorisine gre, erdemli insan, kendi karakterini gelitirdi
i iin ahlk kurallarna ve ilkelerine uyar, fakat etie uygun tavr
biimlendiren grev veya ykmllk deil, karakterdir.
Ahlka feminist yaklamlar getiren ilgi etii [ethics ofcare) te
orisi. grev, hak ve adaleti ok fazla vurguladklar iin geleneksel
etik teorilerini reddeder. Bu gre gre, byle teoriler son derece
soyuttur, yasalara ok fazla nem verir ve duygusuzdur. Gelenek
sel etik teorilerinin alternatifi olarak ilgi etii, yaamdaki temel g
revimizin kendimizi ve dier insanlar sevmek, kendimizle ve ba
kalaryla yakndan ilgilenmek olduunu syler. Soyut kavramlara
ve ilkelere yaslanmaktansa, davranlarmzla sevgi ve ilgiye daya
nan ilikiler kurmalyz (Gilligan 1982). Bir bakma ilgi etii,
sa'nn nerdii kendini sevdiin kadar komunu da sev fikrinin
modem bir yorumunu ve Ferisilerin yasalara uygun ahlknn bir
eletirisini sunar.
Bahsedilmeye deer son teori ise evreci hareketlerle biimlen
mitir. Ahlka getirilen derin ekoloji [deep ecology] yaklam, in
san merkezli olmamas bakmndan dier etik yaklamlardan fark
ldr. nsan merkezli ahlk teorileri doa hakkndaki nemli sorula

39
n , insann kr, insan haklan, ykmllkleri vs. bakmndan ele
alr. Bu yzden ok sayda yazar, evre kirliliinin insanlara zarar
verebilmesi ve yararl eyleri grmelerini engelleyebilmesi nede
niyle kirliliin istenmeyen bir ey olduunu belirtir. Bu evrebilim
cilere gre, doada insann karlarndan ve haklanndan bamsz
deerler bulunduu iin, insan merkezli etik baka trler, yeryz,
ekosistemler, atmosfer ve okyanuslara gereken nemi veremeye
cektir (Naess 1989). Buna gre bir ekosistemin korunmaya deer
olmasnn nedeni doasndan kaynaklanan ve ahlki bir deere sa
hip olmasdr, ekonomik veya sosyal karlarmz asndan nem
li olmas deil. Baz yazarlara gre hayvan haklan da vardr, n
k hayvanlarn da doalan gerei deerlidirler ve sadece insan
karlarna hizmet eden aralar olarak grlmemelidirler (Regan
1983).
Grld gibi bilim adamlan ok eitli ahlk teorileri ret
milerdir. Bu farkl yaklamlar, insanlar, toplum ve doa hakkm-
daki dncelerimize ilikin eitli bak alan ve gerilimleri yan
stmakta ve ahlkn doasna ilikin faikl grlere dayanmakta
drlar. Bu teorilerden herhangi biri ahlka don bir yaklam geti
rebilmekte midir? Geni dnmeli denge metodunu, ahlk teorile
rini snamak iin kullanabileceimizden, dikkate deer her teori,
bilimin salad kantlara ve saduyuya dayanan fikirlere kendini
adapte etmek zorundadr. lk bakta bu teoriler birbirinden ok
farkl grnseler de, onlar geni dnmeli denge metoduyla gz
den geirdikten sonra, birbirine ok benzeyen standart ve deerleri
desteklediklerini grrz. Bundan kan sonu, pek ok teorinin
birbirine benzeyen pratik uygulamalar olmasdr.
Benzer sonulan veren ok eitli ahlk teorileri bulunduun
dan, fikrimce ahlk teorileri kurmak iin en uygun yaklam bir e
it oulculuu benimsemektir. oulculua gre, birbiriyle ata-
bilen birka temel ahlk standard (veya balca ilke) vardr (Ross
1930). Bu standartlarn her biri saduyu ahlk tarafndan ilk etap
ta dorulanr. Bu standartlarn ou farkl ahlk teorilerince destek
lenir. Bu yzden faydaclar, Rantlar ve toplum szlemesi teoris-
yenlerinin tm bakalarna zarar vermememiz, yalan sylememe
40
miz gibi konularda hemfikirdirler. Bu ilkeler geni destee sahip
olduu iin, onlar destekleyen belirli ahlk teorilerine oranla daha
az tartmaldrlar (Beauchamps ve Childress 1994).
Uygulamal etikle uraan filozoflarn ou, ahlk teorilerinden
ok genel etik ilkeleriyle almay tercih ederler, nk bireyler
btn (ve muhtemelen tartmal) bir ahlk teorisini savunmaks-
zn, bir etik karar ya da toplumsal siyaseti desteklemek iin bu il
keleri kullanabilmektedirler (Fox ve DeMarco 1990). Genel ilkele
ri tercih etmenin baka bir sebebi, bunlarn anlalmasnn, retil
mesinin ve renilmesinin ahlk teorilerine oranla daha kolay olu
udur. Son olarak, ilkeler ok genel olarak ifade edildii iin, dei
ik durumlara uygulanabilir ve eitli ekillerde yorumlanabilirler.
Byle bir esneklik, nemli detaylar atlamadan ilkeleri farkl du
rumlara uygulamaya olanak salar. Bu temel ahlk ilkelerinin baz
lar unlardr (Fox ve DeMarco 1990):

yilik: Kendine ve bakalarna zarar verme.

Ltufkrlk: Kendine ve bakalarna yardm et.
zerklik'. Rasyonel bireylerin zgr, bilinli seimler yapmas
na izin ver.
Adalet: nsanlara adil davran; eit olanlara eit davran, eit ol
mayanlara eit davranma.
Yararlk: Btn insanlar iin yararl olann oranm zararl olana
oranla artr.
Sadakat: Szlerini tut, anlamalara uy.
Drstlk: Yalan syleme, hak yeme, aldatma veya yanl yn
lendirme.
Gizlilik: Kiisel srlara ve gizlilie sayg gster.

Ahlk felsefecileri, bu ilkeleri, zarar, yarar, adalet, rasyo

nellik ve aldatma gibi kavramlarla ifade ederek yorumlar ve
gelitirirler, fakat ben burada byle bir grev stlenmeyeceim.
Amalarmz iin, ahlk ilkelerinin bir blmnn ok eitli ahl
ki seimlere uygulanabileceini kabul etmemiz gerekmektedir.
Bu ilkeler, deimez kurallar olarak deil de birer davran k
41
lavuzu olarak grlmelidirler. Bu ilkelerin tabirleriyle veya dier
standartlarla atmas durumlar dnda bu ilkelere uymamz gere
kir. ki ilke elitiinde birini dierine tercih edebiliriz. rnein,
birinin hazrlad yemek hakknda ne dndmz sorulunca,
bu kiiyi zmemek iin daha az drst davranmay seebiliriz. e
itli ilkeler ve standartlar arasnda atmalar oluabildii iin, na
sl davranacamz konusunda sk sk ahlk yargmza bavurmak
zorunda kalrz.3Ancak ahlk yargmza bavurabilmek iin, bir du
rumun belirli zelliklerini anlamamz gerekir. Yani, etiin belirli bu
dununa bal olmas son derece anlamlda: Davranlarmz baz
genel etik ilkeler ynetse bile, kararlarmz ve davranlanmz be
lirli durumlarda ortaya kan deerler ve gereklere dayandrmal-
yz. Bundan sonraki blm, ahlk yarglarna ve muhakemeye na
sl bir yaklaan getirildiini gsterecektir.

C . A H L K S E M L E R

Yaammzn her annda seimler yaparz. Bu seimlerden bazlar

nemsizdir, dierleri nemlidir. Baz seimler, kiisel tercihler,
zevkler sonucu ya da srf kapris nedeniyle yaplr. Dier seimler
ise davran standartlarna dayanr. Davran standartlan, yaamda
karlatmz seimlerin ouna klavuzluk ederek davranlar
mz ekillendirebilirler. rnein bir kiinin, golfta yaplan say
hakknda yalan sylemek ya da doruyu sylemek arasnda seim
yapmas gerektiinde, drstlk ilkesi o kiiyi doruyu sylemek
le ykml klar. Davran standartlarna uymak her zaman kolay
olmayabilir, nk bu standartlar birbirleriyle ve kiisel karlar
mzla ou zaman atrlar. rnein, golfta yaplan say hakknda
yalan syleyerek ok para kazanabilecek bir insan doruyu syle
me ykmll ve para sevdas arasnda bocalayabilir. nsanlar,
kiisel kazanlar iin kabul edilmi ahlki veya etik standartlan sk
sk ihlal ederler, fakat genellikle biz bu tavrlar ahlkszlk veya
bencillik olarak grr, onaylamayz.
3. Ahlki oulculukla ilgili baka tartmalar iin bkz. Hooker (1996)

42
 Davran standartlar birbiriyle atma iine girdiinde farkl
bir durum ortaya kar. nsanlar, genellikle etik (veya ahlk) ve ki
isel karlar arasnda deil de, farkl etik, ahlki, hukuki, siyasi,
dini veya kurumsal ykmllkler arasnda bir seim yapmak zo
runda kalrlar. Bu gibi durumlarda doru soru doru olan m yap
m alym? deil yaplacak en doru ey nedir? sorusudur. Bu so
runlu seimler etik (veya ahlki) kmazlar olarak bilinmektedir.
Etik kmaz terimi, bir kiinin, her biri bir davran standard tara
fndan desteklenen en azndan iki farkl tutum arasnda seim yap
m ak zorunda kald durumlar iin kullanlr (Fox ve DeMarco
1990). Bu seimler, iki ktden daha az kt olan ve iki iyiden da
ha iyi olan arasnda olabilir. Bazen byle seimler iki farkl etik
standarda dayanr. Mesela, bir kiinin, bir ila irketine, irketin ti
cari srlarn saklayacana dair sz verdiini dnelim. Ancak bu
kii, irketin, denenmekte olan yeni bir ila hakknda Food and
Drug Administration-FDAne [Gda ve la daresi] yanl veya
aslsz bilgiler ilettiini kefetmi olsun. phesiz, sz geen kii,
halkn zarar grmesini nleme ykmllyle irkete olan sada
kat ve vefa borcu arasnda kmaza der. Bazen bu tr seimler
etikle hukuk arndaki kmazlar da kapsar. rnein, birini acilen
hastaneye yetitirmeye alan bir src, hz limitini amak ve
hastay kurtarmak arasnda seim yapmak zorunda kalabilir. Bilim
adamlar de dahil olmak zere pek ok kiinin, eitli ykmllk
ve kararlar arasnda bir denge kurma giriimlerinde, etik kmazlar
la ok sk karlatklarm dnyorum.
Kii bir etik kmaz nasl zer? Bir etik kmaza getirilen
zm, kiinin yapmas gereken eyi semesi veya bu konuda ver
dii bir karar olacaktr. Seim yapmakta kullanlan olduka basit
bir metod. etik seimlerde de ie yarayabilir. Bu metod, aadaki
aamalardan geen bir eit pratik muhakemedir (Fox ve DeMarco
1990):

1. Adm: Bir dizi soru bul.

2. A dm : Bilgi topla.
3. Adm: Farkl seenekleri gzden geir.

43
 4. Adm: Seenekleri deerlendir.
5. Adm: Karar ver.
6. Adm: Harekete ge.

Bir dizi soru bulma, genellikle karar vermedeki ilk admdr. Som
lar x i yapmal mym, yapmamal mym? gibi basit sorular ola
bilir. Somlar somlur sorulmaz, kii, konuyla ilgili gerekler ya da
durumlar hakknda bilgi toplayabilir. Tabii, bilgi toplamakta ok
fazla enerji ve zaman harcayarak karar verme yeteneklerimizi fel
edebiliriz, bu nedenle hangi bilginin konuyla ilgili olduuna karar
vermemiz gerekir. Yeterince bilgi sahibi olmamak, zayf kararlara
neden olabileceinden, genellikle bilgimiz fazlayken yanlmak, az
ken yanlmaktan daha iyidir. Kii bilgi topladktan sonra, farkl se
enekleri gzden geirmelidir. Bir kii hangi davranlarda buluna
bilir? Bu adm biraz hayal gc ve ak grllk gerektirir, n
k genellikle btn seenekleri gzden geirmede baarsz oluruz
ve bu da bizim ekici alternatifleri gzden karmamza neden olur.
Yine de, bazen, birbiriyle atan ykmllkleri farkl zamanlarda
yerine getirerek, kmazlarn nne geebiliriz;
Drdnc adm genellikle btn admlardan en zorudur, nk
bu adm, farkl seenekleri eitli ykmllkler altnda ve elimiz
deki bilgiler nda deerlendirmemizi gerektirir. Bu seenekleri
deerlendirirken, som lan aadaki srayla sormak nemlidir: Bu
davranlardan herhangi biri yasalarn gerektirdii ya da yasaklad
bir davran mdr? Bu davranlardan herhangi biri zel (kurum
sal ya da mesleki) etik standartlarnn gerektirdii ya da yasaklad
bir davran mdr? Ahlk ilkelerinin bu farkl davran trleri
zerinde bir arl var mdr? Ahlka kar oulculuk yaklam
n benimsememe ramen, zor ahlki seimlerle karlaan kiilerin,
birbiriyle atan standartlar arasnda denge kurmalar gerektiini
dnyorum. Bu farkl normlar ncelik srasna gre aadaki gi
bi sralanabilir: teki unsurlarn eit olmas durumunda, ahlki y
kmllkler, etik ykmllklerden nce gelir; etik ykmllkler
ise hukuki ykmllklerden nce gelir. Btn sanayi toplumlan
hukuk yasalarna dayand iin, baz durumlarda yasalar ine

44
mek iin geerli bir nedenimiz olsa bile, yasalara uyma gibi bir ah
lki ykmllmz vardr. Yasalar, ancak, ahlka veya etie ay
kr bir tavr gerektirdiinde, veya toplumsal bakaldryla karla
ldnda inenebilir. Toplumsal deeri olan meslekler ve kurum
lar, ancak mesleki veya kurumsal rolleri stlenen insanlarn, mesle
ki veya kurumsal standartlara uymas durumunda grevini yapabil
diinden, belirli etik standartlara uymak gibi ahlki bir ykmll
mz vardr. Ancak, mesleki veya kurumsal standartlar, yasalara
ya da ahlka aykr bir davranta bulunmamz gerektiriyorlarsa ih
lal edilebilirler/ Burada en nemli konu, ykn, yasalar ya da etik
standartlan ihlal edebilecek kiinin omzuna yklenmesidir, nk
bu standartlarn temelleri son derece salamdr. deal bir durumda,
en iyi karar, -duruma gre yasal, etik veya ahlki standartlar gi
bi- eitli standartlar dikkate alnarak verilecektir. eitli alternatif
leri deerlendirdikten sonra atlacak ilk adm karar vermek ve ha
rekete gemektir.
Bir seenein dier seenee gre daha salam temellere da
yanmak gibi bir stnl olmas durumunda, karar vermek ok
g olmayacaktr. Ancak, dikkatli bir deerlendirmeden sonra ba
zen eit derecede iyi (veya kt) seenekler ortaya kabilir. Byle
bir glkle karlatmzda, daha nceki aamalara dnebiliriz.
Seeneklerimizi deerlendirdikten sonra, daha fazla bilgi gereksi
nimimiz olduunu veya ilk deerlendirmemizde dikkate almad
mz baka bir seenek olduunu kefedebiliriz. Daha nceki adm
lara dndkten sonra, daha sonrakilere doru ilerleyebilir, sonra
tekrar geri dnebiliriz. Anlattm yntem dorusal olarak ilerliyor-
mu gibi grnyorsa da, ou zaman dairesel bir ilerleme gsterir.
Zor bir karar rnei bu yntemi aa kavuturacaktr. Bir pro
fesr dnem sonu notlarn ilan etm ek zereyken, bir renci not
ortalamasn renmeye gelir. Profesr renciye C aldn syler.
renci notunu B ye evirmesi iin ona yalvarr. niversitedeki
bursunun devam etmesi iin B ye ihtiyac olduunu syler. Daha
yksek bir not almak iin ek bir alma yapabileceini belirtir.
Profesrn sorabilecei som rencinin daha yksek bir not alma-
4. nceliklerle ilgili d ah a fazla bilgi iin bkz. W usste (1994)

45
s iin ek bir alma yapmasna izin vermeli miyim? olabilir. Pro
fesrn kararnda rol oynayacak bilgi toplama ilemi rencinin
notlarn inceleyip, not verirken herhangi bir hata yapp yapmad
n saptamay ierebilir. Bu ayrca, bu rencinin C notunun dier
rencilerin Blerine ne kadar yakn olduunu anlamak iin genel
not dalmna bakmay da gerektirebilir. Profesrn seimleri y
le olabilir: a) rencinin ek bir alma yapmasn salayarak notu
nu deitir, b) herhangi bir koula gerek duymadan notunu deitir,
c) notu deitirme. Kararn deerlendirirken, farkl ykmllkle
rini gz nnde bulundurmaldr. Bir profesr olarak, adil bir bi
imde not verme ykmll vardr, bu rencinin notunu dei
tirme dier rencilere kar bir hakszlk olabilir; belki renci da
ha iyi bir notu hak etmiyordur. Ayrca, bir profesr olarak renci
lerine yardunc olma ykmll vardr, rencisine yardm et
mek iin en iyi yolun notunu ykseltmek olduu iddia edilebilir,
nk renci, bursunu kaybederse okuldan atlacaktr. te yan
dan, rencinin akademik sorumluluk, ok alma, dersleri nem
seme vs. hakkmda dersler almas gerektii de dnlebilir ve^by
le bir dersi de yalnzca C ile alabilir. Daha derin bir muhakemeyle,
profesr daha ok bilgi toplamaya karar verir ve daha ok som so
rar. rencisinin dier meslektalarna da ayn hikyeyle geldiini
ve hibirinin notlarn deitirmeyi kabul etmediini renir. Pro
fesr rencinin notunu deitirmemeye karar verir, nk: 1) adil
olma ykmll vardr, 2) rencisine yardm etmek gibi bir y
kmll olduu halde, (bu artlar altnda) notunu deitirmenin
ona yardm etmenin en iyi yolu olduu kesin deildir.
Bu kolay bir durumun rneidir, nk kmaz zmek iin en
iyi yol olarak tek bir zm ortaya kmaktadr. Ancak baz durum
larda, dikkatli bir deerlendirme yaptktan sonra bile, eit derecede
iyi olan birka farkl zm ortaya kabilir; en iyi zm birden
fazla sayda olabilir (Whitbeck 1995a). Ahlki kararlar bu balom
dan mhendislik tasarm problemlerine benzerler; bir kpry yap
mak iin birden fazla doru yntem bulunmas gibi, bir ahlki k
maz zmek iin de birden fazla doru yol olabilir. Ancak, btn
bunlar, etik kmazlarn zmlerinde herey uyar" demek deil
46
dir, iink baz kararlar aka yanl veya kabul edilemeyecek ka
rarlardr, bazdan ise belirli standartlara gre dierlerinden daha iyi
dir. Sabitlenemeyen bir kpr tasarm kabul gremez; farkl tasa
rm lan fiyat uygunluu, gvenilirlik, mukavemet veya baka kri
terlere gre deerlendiririz. Ayn ekilde, en ok kullanlan ahlki
ilkeleri ihlal eden ahlki seimler kabul grmez; farkl seimleri
iyilik, adalet, zerklik ve dier etik/ahlk standartlaryla uyum iin
de olm alanyla deerlendiririz.
Birden fazla zm olana, rasyonel olmayan faktrlerin ahl
ki seimleri etkilemesine izin vermenin hakllatm labilir bir ey ol
duunu gstermektedir. Muhakeme, bizi birka eit derecede iyi
sonuca gtrdnde ve tek bir sonuca gre hareket etmemiz ge
rektiinde baka yntemlere bavurabiliriz, sezgi, duygu veya ans
gibi. Bazen gl bir duygu, zm zor bir kmazda son karar
verebilir. Tabii ki, bu, karar vermede muhakemenin nemli bir rol
oynamamas gerektiini gstermiyor, nk zor kararlarn ilk aa
malar muhakeme gerektirir. Bilgi toplamadan veya seenekleri de
erlendirmeden gl bir duyguya yaslanmak aptalcadr. te yan
dan, kiinin kmaza tek bir iyi zm bulamamasndan kaynakla
nan karar verme gl basiretsizlik olur. Muhakeme, etkili karar
lar vermemizi engelliyorsa, amacmza ulamamzda zararl bir ta
raf var demektir.
Bir karara varmadan nce, aadaki somlar karar verme ilemi
ni deerlendirmemizde yararl olabilir: Bu karar toplum karsn
da meru mudur?, Bu kararla yaayabilir m iyim?, Bu karar
alrken bakasnn deneyim ve uzmanlna gvenebilir miyim?
lk soru, halka kar bir sorumluluk kaygs tar. Bazen insanlar eti
e aykr davranlarda bulunurlar veya kt kararlar verirler, n
k seimlerinin veya davranlarnn bakalar tarafndan bilinme
yeceini dnrler. Fakat ou zaman seimlerimizi hakl kar
mak veya davranlarmzn sorumluluunu stlenmek zorunda ka
lrz. Bu. zellikle mterilerin ve halkn sorumluluk bekledii bir
ortamnda dorudur (Bayles 1988). Sorumlulua odaklanmak,
herkesi memnun edebilecek bir sonucu garantilemez, nk baz
insanlar yine de karara kar kabilirler. te yandan, kararn dier
47
insanlar karsnda savunabilen bir kiinin doru seim yapma an
s, kararm savunamayan kiiye gre daha fazladr.
kinci soru bireysel btnlkle ilgilenmektedir. yi bir yaam
srmenin bir yolu da davranlarndan ve kiiliinden memnun ol
makla ilgilidir. Kt kararlar verdiimizde, akllca davranmad
mzda, olmak istediimiz kiinin davranmasn istediimiz gibi
davranmadmzda ou zaman utan duyarz. yi seimler, davra
nlar veya karakter zellikleri yaammzda birer mcevher gibi
ldarlar ve davranlarmzla iftihar etmemize neden olurlar. yi
bir kiilik, zor ahlki kararlar zerinde iyi dnmemiz sonucunda
ve sayesinde ortaya kar. Karlatmz kmaza benzer bir k
mazla karlaan birini tanyor olabilir ve onun Fikirlerinden ya da
deneyimlerinden yararlanabiliriz. Tabii ki, aldmz her karann so
rumluluunu tamak zorundayz -bakalarnn bize ait kararlar
vermesine izin vermemeliyiz- fakat genellikle yalnz olmadmz
bilmek ok yararldr. Bilim adamlar zor kararlar verirlerken, m es
lektalarna veya hocalarna gvenebilirler.

D. RELATVZM

Ahlk felsefesini ele alan bu hayli ksa incelemeyi sona erdirmeden

nce, etik ve ahlk esas alan btn tartmalara gem vurabilecek
bir konuyu dile getirmek zorundaym. Bu kitapta tarttm btn
standartlar sadece belirli bir toplumun veya kltrn toplumsal ge
lenek/greneklerinden ibaret olabilir. Doru veya yanl, etie uy
gun veya etie aykr bir tavr belirli bir topluma veya kltre ba
ldr. Dolaysyla, bilim etii konusunda getirdiim herhangi bir id
dia. burada tarttm deerleri ve standartlar kabul edebilecek
toplum ve kltrler iin geerlidir. Ahlk ilkelerinin ve etik k
mazlarn uygulamalar ile ilgili daha nceki tartmalarmda relati-
vizm kayglan aka ortaya kmaktadr. Bu konuyu (bu kitapta)
ayrntlaryla tartacak yerim olmadndan, bilim etiine ilikin
tartmalan netletirmek iin relativizm hakknda bir eyler syle
mem gerekiyor.
48
 Konuyu datmansak iin farkl relativizmden bahsedece
im:

1) Hukuk relativizmi: Hukuk standartlar belirli bir topluma ve

ya ulusa baldr.
2) zel etik relativizmi: zel etik standartlar belirli bir toplum
sal gelenee veya kuruma gre deiir.
3) Genel etik relativizmi-veyz ahlk relativizmi: Btn davran
standartlan belirli bir topluma veya kltre gre deiir.

Hukuk relativizmi, bu gr iinde en az ihtilafl olandr. Bir

ulusun egemenlii, kendi yasalarm karma ve uygulama becerisi
ne baldr. ABD vatandalar yasalar kard zaman, bu yasalar
dier lkelere uygulanamaz: dier lkelerin yasalan da ABDye
uygulanamaz. eitli uluslar, uluslararas yasalar ve andamalar
kabul edebilirler, fakat bu yasalar yalnzca bu anlam alan yapan
uluslara uygulanabilirler. Eer yasalar belirli uluslara ve anlama-
lanna gre deiiyorsa, yasaya uyma ykmllmz de belirli
bir ulusa (veya ulusun dier uluslarla anlamalanna) gre deiir:
Romadayken Roma kanunlarna uy. Ahlki ve etik kayglar, baz
durumlarda yasalar inemeyi uygun grse de, bir ulusun yasala
rn eletirmede bu standartlan kullanabiliriz.
zel etik relativizminden anladmz zel bir etik standartnn
yasalara ve ahlka uygun dmesiyse, o halde zel etik relativizmi
son derece makul bir yaklamdr. rnein, hekimlerin ve avukat-
lann eitli etik standartlarna uyabilecei ve uymas gerektii
aktr, nk mesleklerinin farkl am alan ve hizmetleri vardr.
Baz standartlar her iki meslek iin de geerli olsa bile, -rnein,
hukuk ve tp etiinin her ikisi iin de srlan saklamak bir ykml
lktr- avukatlar ve hekimler kendi mesleklerinin standartlarna
uymaldrlar (Bayles 1988). Hekim, tp etiine uyar; avukat hukuk
etiine. Ancak, tp ve hukuk etiinin standartlan, hekimlerin veya
avukatlarn sradan nedenlerle yasalar inemelerini ya da aka
ahlka aykn eyleri yapmalanm gerektirmez. Bu konuyu aa ka
vuturabilmek iin, sokak etelerinde grlen kurumsal bir davra-
49
ni standardm ele alalm: ete Etii. Bir etenin etik tavr, sal
dn, hrszlk, vandalizm, cinayet, antaj ve dier yasad veya ah
lka aykr faaliyetleri ierebilir. ete Etiini bir meslek standar
d olarak tp etiiyle ayn kefeye koyabilir miyiz? Cevap aka
hayrdr, nk bu normlar hukuk ve ahlk standartlarn ihlal
ederler. ete davran standartlarna toplumsal normlar diyebili
riz ama etik normlar diyemeyiz.
Bu, bizi genel etik relativizmine, bu farkl relativizm eidi
nin en tartmal olanna gtryor. Yzlerce yl nce, Bat dnya
snda pek ok kii, dine aykm dt gerekesiyle genel etik rela-
tivizmini reddetti, nk ahlkn T annnn emirlerine dayal oldu
u dnlyor, bu fikir uluslara gre deimiyordu. Bu gre g
re. tek bir gerek T annmn olmas gibi, tek bir gerek ahlk vardr.
Bu ahlk standartlarm kabul etmeyen kiiler, uygar olmayan, ah
lksz ve dinsiz kiilerdir. Fakat son birka yzylda pek ok ey
deiti. Tarihin daha nceki dnemlerine kyasla, bugn Bat dn
yasnda daha ok kii ahlk relativizmine inanmaktadr. Ahlk rela
tivizmine olan inancn artmasnda aadaki birka faktr etkilidir:

1) Dindeki k: nsanlar bugn daha az dindar ve Tanrnn

iradesine bal mutlak ahlka inanma eilimleri daha az.
2) Smrgeciliin suiistimallerine kar tepki: Smrge dnemi
ve ncesinde, Batl gmenler ve kifler, Amerikada Afri
ka ve Pasifik A dalannda bulduklar uygar olmayan toplum-
lan ele geirdiler ve deitirdiler. Bu suiistimaller, Bat dini
ve ahlk ad altnda yerli halklar smrd ve kltrleri yk
t.
3) okkltrllk: nsanlar, g, global iletiim ve antropoloji
nin deneysel bilgileri nda kltrel eitliliin daha ok
bilincine vardlar.
4) Bilim: Bugn pek ok kii bilimi, ahlk felsefesi gibi nesnel
lik seviyeleri deien tartmal disiplinlerin ve gerein tek
karar mercii olarak grmektedir. Ayrca, Darwinin evrim te
orisi gibi geni bir kitlenin kabul ettii fikirler, nesnel ahlk

F4ARKA/Bilim Etii
50
 standartlarna olan inanc zayflatmaktadr (Dennett 1995).
5) Felsefe: Bundan nceki yzylda ok sayda filozof etiin
nesnelliine meydan okudu ve ahlk relativizminin farkl
uyarlamalarn savundu. Nietzsche ve Sartre gibi baz filo
zoflar Bat edebiyat ve kltr zerinde etkili oldu.

Amacm, bu blmde ahlk relativizminin detayl bir eletirisi

ni yapmak deildir. Bylesi bir sorumluluk srf bu konuyu ileyen
bir kitap yazmam gerektirecekti. Oysa ben okura, bu grn ksa
bir deerlendirmesini yapp, bilim ve etikteki uygulamalarn sun
makla yetineceim.
Ahlk relativizmi ile ilgili temel tartma konularndan biri, kl
trel eitlilik gereidir (Benedict 1946). Bu gerek, tanmlanabi
len bir savdr: Farkl toplumlarm farkl adetleri, gelenekleri ve g
renekleri vardr. Antropologlar, baz kltrlerin inee taptklarn,
dierlerinin ise inei yediklerini belirtirler. Baz kltrlerde oke
lilik varken, dierlerinde tekelilik vardr; baz kltrler kadnlarn
snnet edilmesini onaylar, dierleri ise bu gelenei hor grr; baz
kltrlerde yamyamlk vardr, dierleri ise insan etini yemeye kar
karlar vs. Ahlk relativizmiyle ilgili ikinci tartma konusu ise
ahlki uzlamazlk gereidir. Bu gerek, betimleyici bir tezdir; Bir
lkedeki ve lke snrlarnn tesindeki insanlar, krtaj, tenazi,
idam, insan haklar gibi ahlki konular hakknda farkl grlere
sahiptirler. Genel etik relativizminin savunucular, bu betimleyici
tezlerden uyulmas gereken kurallar karmlardr: Ahlk standart
lan belirli bir topluma veya kltre gre deiir (Pojman 1990).
Relativistler ahlki hogrye verilen nemin kendi yaklamlarna
ek bir destek saladn savunurlar: Eer ahlk standartlarnn her
toplum iin farkl olduunu kabul edersek, tm toplumlarm kendi
ne zg deerlerini ve standartlarm hogryle karlayabiliriz. Bu
durumda, dier kltrleri yarglayamayacamz gibi, onlar do
ru dnmeye veya dom yaam ekline de davet edemeyiz.
Son paragrafta belirtilen iki gerek, tartmasz kabul edilebilir,
fakat bu gerekler ahlk relativizmini destekliyor mu? Ahlk rela
tivizminin eletirmenleri bu gereklerin zaaflarn aadaki gibi

51
ortaya koymaktadrlar. ncelikle, kltrel eitlilik ilk bakta g
rnd kadar byk olmayabilir. Antropologlar, pek ok kltrn
baz standartlarnn ortak olduuna ilikin kantlar saladlar. rne
in. hemen hemen tm kltrlerde cinayet, saldn, hrszlk, teca
vz, sahtekrlk ve ensest yasaklanmtr (Pojman 1990). Kltrler
ahlk toplumuna kimlerin dahil olduu konusunda anlamazlk
iindedirler. Bir kltr, farkl bir kabile ya da etnik grup gibi farkl
bir ahlk toplumundan bir kiinin ldrlmesine gz yumabilir,
hatta ayn ahlk toplumundaki bir insann ldrlmesi de normal
karlanabilir. Cinsel iliki, evlilik ve kiisel zgrlk gibi baz ah
lk standartlar kendi aralarnda ok eitlilik gsterseler de, btn
toplumlar iin geerli baz temel standartlann bulunduu iddia edi
lebilir. Bu standartlan ahlkn z olarak grebiliriz. Ahlkn z
hakknda makul bir bilimsel aklama getirilebilir: Sz konusu te
mel ahlk, bir toplumun hayatta kalmas iin gerekli standartlan
kapsar (Pojman 1990). Birtakm ortak standartlar olmadan toplum
lar var olamazlar. Hatta bu ahlk standartlarndan bazlarnn, ortak
igd ve duygularda gl dayanaklan olduunu ve bunlarn ev
rimsel temelini oluturduklarn grebiliriz. (Alexander 1987).
Aynca, pek ok durumda ahlki eitlilik, ekonomik koullara
ve inanlarn temeline dayanarak aklanabilmektedir. Mesela,
ABD'deki insanlar, ocuklan ldrmeyi ho karlamazlar, fakat
baka lkelerde durum byle olmayabilir. ocuklar ldrmeyi
nomal karlayan lkelerin ekonomik durumlar ABDden ktdr
ve genellikle zrl veya istenmeyen ocuklara bakacak gleri
yoktur. Oysa ABD'nin, zrl veya istenmeyen ocuklarla ilgilen
mek iin gereinden fazla kayna vardr. ocuk ldrmeye kar
kmayan lkeler daha fazla kaynaa sahip olsalard, bu tutuma gz
yummayabilirlerdi. AB D de insanlar inek eti yerler, Hindistan'da
ise ineklere taplr. Bu farkl yaklamlar, inekler hakkndaki farkl
metafizik inanlardan kaynaklanr: AB D de ok sayda kii inekle
rin akll hayvanlar olmadna inanmaktadr; Hindistanda ise
ineklerin reenkamasyona uram insanlar olduuna inanlmakta
dr.
te yandan, insanlar baz tartmal durumlar ve konular hak
52
knda anlamazla dseler bile ortak ahlki standartlar paylaa
bilirler. Krtaj ahlk hakknda uzlamazlk yaayan insanlar, l
drmenin yanl olduu ve kadnlarn kendi bedenleri zerinde ka
rar verme zgrlne sahip olmalar gerektii konusunda anlaa
bilirler. Bu tartmann arkasnda, ceninin ahlk toplumunun yesi
olup olmad konusu yatar: Ceninin yeni doan bebekler gibi hak
lan var mdr? nsanlann ou temel ahlk konusunda hemfikir ol
salar da, ahlk relativizminin eletirmenleri, ahlki uzlamazlkla
rn nasl ortaya ktn aklamaya alrlar (Pojman 1990).
Bunun yannda eletirmenler, relativistlerin toplumsal gelenek
leri betimleyen tezlerden davran standartlarm biimleyen kural
lar karmalarn doacla zg bir hata olduuna dikkat ekerler.
ok sayda mantkya gre, -dir, -dr ekli durum bildiren ifade
lerden -mal, -meli ekli gereklilik bildiren ifadeleri karmak ya da
gereklerden deerle r karmak yanltr, ok sayda kii si
gara ier" gereinden, ok sayda kii sigara imelidir sonucu
nu kartamayz. Yani, kltrel eitlilikten ahlk relativizmini
karmak yanltr. Farkl kltrlerin farkl toplumsal gelenekleri ol
mas gereinden, byle geleneklere sahip olmalar gerektiini
karamayz (Frankena 1973).
Son olarak unu sylemek istiyorum: Eletirmenler relativistle
rin hogry savunmalarn relativizmin gerekte hogrl ol
madn syleyerek eletirirler (Pojman 1990). S toplumunda
hogrnn toplumsal bir gelenek olduunu, fakat S2 toplumunda
byle bir gelenein olmadm varsayalm. Bundan u sonu k
yor: Eer relativizmi kabul edersek. S 1 toplumundaki insanlar ho
grl olmaldr, fakat S 2dekilerin byle bir ykmllkleri yok
tur. Bu nedenle, eer S2deki insanlar S deki gelenekleri deitir
mek ya da yok etmek isterlerse, S 1deki insanlarn yalvarmalar bir
ie yaramaz, nk hogrl olmak, yalnzca hogrl toplumlar
iin geerlidir. Bu rnek, ahlki hogr lehinde tatmin edici bir sa
vunma deildir, fakat ahlk relativizminin varsaymlar bunu des
teklemektedir. Hogry daha salam bir temele dayandrmak
iin, en azndan tek bir ahlk standardnn, yani dier kltrler iin
beslenen hogrnn, btn kltrler iin geerli olduunu kabul
53
etmeliyiz. Buradaki ironi, salam ve mkemmel bir relativizmin,
relativistlerin savunduu deerlerden birini, yani hogry, balta
lamasyla ilgilidir.
Ahlki relativizme getirilebilecek bir alternatif, bir eit ahlk
nesnelciliidir. Bu tartma gereince, iki eit nesnelcilik arasnda
ayrm yapabiliriz: gl ve zayf nesnelcilik (Pojman 1990). Ayn
zamanda mutlaklk (absolutism) olarak bilinen gl nesnelcilie
gre: 1) birtakm evrensel ahlk standartlar vardr, ve 2) bu stan
dartlarn istisnas yoktur, bunlar deimez kurallardr. Zayf objek
tivizm ( l ) i kabul eder, (2)yi ise reddeder: Ahlk standartlan, ev
rensel olsalar bile, davran klavuzlardr, mutlak kurallar deildir
ler. Nesnelciliin daha zayf uyarlamalan, kltrel eitlilik ve ah
lki anlamazlklara yer vermede daha baanl olduklar iin, g
l uyarlamalarndan daha makuldrler. Toplundann evrensel stan
dartlar uygulamalar ve yorumlamalar farkllk ierdiinden ahl
ki farkllklar ve tartmalar ortaya kabilir; genel ilkelerin eitli
istisnalar vardr. oulculuk yaklam, bu blmde Ahlk Teori
leri bal altnda tarttm teoriler iinde en ok zayf objektiviz
me uyar.
Ahlki nesnelciliin ok makul olduunu dnmeme ramen,
kendine gre glkleri vardr. Nesnelci iin temel problem ahlk
iin nesnel bir temel salamakla ilgilidir. Baz etik standartlar kl
trler arasnda nasl uygulanabilir? Bu evrensel aldk deerleri ve
ilkelerinin temelleri nelerdir? Ahlka nesnel bir temel getirme iste
ine verilen geleneksel cevap vardr:

\) Doaclk: Ahlk insan biyolojisine, psikolojisine, sosyoloji

sine vs, dayanr,
2) Rasyonalizm:Ahlk bizzat usa dayanr; ahlk standartlar, her
rasyonel, ahlki bireyin kabul edecei kurallardr.
3) Doastclk: Aldk Tanr'nn iradesine dayanr.

Bu yaklamn her birinin kendine gre problemleri vardr.

Doaclar, doalcla zg bir yanlla yzlemek zorundadrlar
ve retilerinin, ahlk, nasl insan tr, ihtiyalar ve hedeflerine
54
bal klmadn aklamak zorundadrlar. Rasyonalistler bize,
dngsel olmayan, bilgilendirici ve pratik bir rasyonellik yaklam
borludurlar; doastiicler ise inanc Tanrmn varlyla dorula
mak ve ahlkla T annnm emirleri arasndaki ilikiyi aklamak zo
rundadrlar. Bu meta-etik problemleri ve konulan burada detayla
ryla incelemeyeceim.5
Sz verdiim zere, bu tartmay ana konumuza, yani bilim eti
ine balamak istiyorum. Relativizm uyarlamalan bilimdeki etik
davranlara -eer uygulanabilirse- nasl uygulanabilir? nce, hu
kuk relativizmini ele alalm. Eer bu gr bilime uygularsak, bi
lim adamlarnn aratrmalarm srdrdkleri lkenin yasalarna
(veya aratrmann gerektirdii yasalara) uymak zorunda olduklan-
n grrz. Bu pek ok bilim adamnn kabul edecei akla yatkn
bir grtr. (Tabii, aratrma farkl lkelere uzand zaman birta
km ilgin hukuki sorular ortaya kmaktadr). Yasalarn ahlki
meruiyetinin tesinde, bilim adamlarnn yasalara uymak iin iyi
birer pratik nedeni vardr: Yasalar ineyen bilim adamlarnn, ye
rel otoriteler ve genel olarak halkla ba belaya girebilir. Olaand
kimi durumlarda bilim adamlar yasalar ihlal etseler bile, yerel
yasalara uyma grevleri vardr.
Bilim etii yasalara ve ounluun benimsedii ahlk standart
larna uyduu srece, zel etik relativizmi bilimde son derece an
lamldr. Profesyoneller olarak, bilim adamlar kendi mesleklerinin
standartlarna uymaldrlar, dier bilimsel olmayan standartlara de
il. Muhasebeciler ve avukatlar, mesleklerinin bir paras olarak
gizlilie nem verseler de, baz durumlar hari, gizlilik genellikle
bilimde uygun grlmemektedir. Aklk veya gizlilik sz konusu
olduunda, bilim adamlar hukuk etiine deil, bilim etiine uyma
ldrlar. Mesleki standartlarn ihlal etmeye izin veren geerli ahl
ki sebepler yoksa, bilim adamlar bu standartlara bal kalmaldr
lar. Bilim yapyorsanz, bilim adamlarnn yapt gibi yapacaks
nz.
Bu, bizi relativizmin son eidine, yani ahlki relativizme getir

5. Elik relativizmle ilgili baka tartmalar iin bkz. Gibbart (1986) ve Pojman
(1990)

55
mektedir. Eer bilim adamlar hukuki ve etik standartlara ncelik
verirlerse, ahlk relativizmi ile ilgili kayglarn bilimsel tavrlarda
sadece kk bir rol oynad grlr. Bilim adamm, drstln
dnyadaki eitli kltrlerde bir deeri olup olmad pek ilgilen
dirmez; onlar ilgilendiren, drstle bilimde verilen deer olm a
ldr. Bilim adamlar bilimdeki mesleki rollerin iinde kaldka ve
genel olarak toplumla etkileim iine girmedike, ahlk relativizmi
ile ilgili kayglar ok nemli deildir. Oysa, bilim adamlar genel
olarak toplumla bir etkileim iinde olmak zorunda olduklarndan,
can skc ahlki sorular ortaya kabilir. Nitekim ahlk relativizmi
hayalini gndeme getiren de bu sorulardr. Ancak bilim adamlar
farkl lkelerdeki insanlara nasl davranacaklarna, farkl kltrler
deki fikri mlkiyeti nasl paylaacaklarna, insan embriyolar ze
rinde klonlama aratrmalar yapp yapmayacaklarna, ecinsellik
zerine yaplan bir aratrmay halkla nasl tartacaklarna vs. ka
rar verdiklerinde, ahlk relativizmi bilim adamlar iin nemli bir
konu olabilir.

56
 III
Bir m e s l e k olarak b i l i m

Bundan nceki blmde etikle ahlk arasnda bir ayrm yaptm ve

mesleklerin kendilerine gre etik standartlar olduunu iddia ettim.
Eer bilimi bir meslek olarak ele alrsak, bilim adam olarak
mesleki bir rol stlenen insanlarn ahlki standartlara olduu kadar
mesleki standartlara da uymak zorunda olduklarn kabul etmeliyiz
(Shrader-Frechette 1994). Mesleki bir davran standard, sz ko
nusu meslein insanlara deerli hizmetler ve yararlar salamasna
olanak verdiinde dorulanabilir. Mesleki standartlar, bir meslein
hizmetleri ve yararlan iin kalite kontrol mekanizmas grevini g
rrler ve halkn o meslee gvenini salarlar (Bayles 1988). Yasa-
lan ya da ounluun kabul ettii ahlk standartlarm ihlal etmeyi
gerektirmeyen mesleki davranlar ynetmede ahlk ve hukuk
57
standartlarnn bir rol olmaldr. Ahlk normlar, profesyonellerin
etik standartlan birbiriyle veya baka davran standartlaryla at
maya girdiinde, onlara klavuzluk yapar. Profesyoneller bazen,
ahlki nedenlerle zel davran standartlarn ihlal ettiklerinde hak
l grlrler. Bu blmde, sz konusu dnme biimini profesyo
nel bilim etiine uygulayacam. Bunu baarmak iin, bilimin ne
den bir meslek olarak grlmesi gerektiini ve bilimin hedefleri ve
norm lanm n doasn aklamak zorundaym.

A. BLM :
H O BD EN M ESLE E

Bilim nedir? Bilim hereyden nce sosyal bir kurumdur (Merton

1973, Hull 1988, Longino 1990). Dier toplumsal kurumlar gibi bi
lim de, geni bir sosyal evredeki ortak hedeflere ulamak iin
farkl insanlarn ibirliine ve dzenine ihtiya duyar. Bilim, cemi
yet iinde grevini yerine getiren bir cemiyettir. Bilimsel aratrma
lar pek ok farkl adan farkl insanlarn ibirliini ve dzenim ge
rektirir; deney yapma, tahlil etme, bilgi analizi, aratrma makale
leri, ba nerileri, hakem kuruluna sunulacak makaleler ve zet
ler, aratnna projelerine personel atama ve gelecein bilim adam
larm eitme gibi (Grinnell 1992). Aratrmalarn baz ksmlar, bi
lim adamlarm toplumla dorudan ilikiye sokar; medyaya sonu
lar bildirme, uzman tankl, insan ve hayvan denekler zerinde
deneyler yapma, aratrmaya devlet destei vs. durumlarnda oldu
u gibi.
Fakat bilim toplumsal bir kurum olmaktan te bir eydir, ayn
zamanda bir meslektir de. (Fuchs 1992. Shrader-Frechette 1994).
Her toplumsal kurum bir meslek deildir. Her toplumsal kurum, ka
baca. ykmllkler ve toplumsal roller reten ibirliine dayal,
sosyal bir faaliyet olduundan, toplumsal kurumlar, beysbol, borsa,
ABD Deniz Kuvvetleri ve evlilik rneklerinde olduu gibi birbirin
den olduka farkldr. Meslekleri dier toplumsal kurumlarda ay
ran pek ok kriter vardr, oysa ben aada sadece yedi temel kri e

58
ri tartacam. Bu kriterlerin, meslekler iin gerekli ve yeterli ko
ullar olduu dnlmemelidir: Btn kriterleri salamasa bile,
bir kurumu meslek sayabiliriz, ayrca btn bu kriterleri karlayan
bir kurum meslek olmayabilir. Ancak, kriterler mesleklerin kimi or
tak zelliklerini tanmlamakta yararldr. Bu kriterlerin bilimle olan
ilgisini tartacam.

1) Meslekler, genellikle insanlarn, toplumca deer verilen he

deflere (yararlara ve hizmetlere) ulamalarna olanak salar.
Profesyonellerin bu amalara ulaldndan emin olma g
revleri vardr (Bayles 1988, Jennings ve dierleri 1987). Bi
lim, insanlarn bilgi ve g gibi toplumca deer verilen he
defleri kazanmalarn salar.
2) Mesleklerin, mesleki faaliyetleri yneten gizli veya ak ye
terlik ve davran standartlan vardr; bunlar profesyonellerin
beklenilen ekilde davranmalann ve meslein tamamnda
kalite ve btnlk olmasn garantilerler (Bayles 1988). Ye
tersiz olan veya etie aykn bir tutum iinde bulunan meslek
yeleri, halkn gvenini suiistimal ederler ve sunduklar hiz
metler tamamen gvenilir deildir. Profesyoneller dk ka
litede hizmetler sunarlarsa, insanlar zarar grebilir. Kt bi
lim, zararl toplumsal sonular retebilir. Bilimin kendi ye
terlik ve davran standartlar vardr.
3) Profesyoneller, bir meslee kabul edilmeden nce, resmi ve
gayri resmi uzun bir eitimden geerler (Fuchs 1992). Eitim
ve retim, insanlarn meslek standartlarna uymalarm ga
rantilemede gereklidir (Fuchs 1992). Bilim adamlar, lisans,
ykseklisans ve doktora sonras almalar da ieren uzun
sreli bir eitimden geerler (Fuchs 1992). Bilim adamlar
meslek snavlarn gemek zorunda olmasalar bile, derin bil
giye, eitli tekniklere ve yntemlere sahip olmadan bilim
adam olarak greve balayamazlar. Aratrma yapan ok sa
yda bilim adamnn, yksek lisans ve doktora gibi yksek
dereceleri vardr.
4) Mesleklerin, meslek standartlarna uyulmasn garantileyen

59
 ynetim birimleri vardr. Bilimin ynetim birimleri, dier
mesleklerdeki ynetim birimleri kadar ciddi ve resmi olmasa
da, bilimin kendi gayri resmi birimleri vardr: NSF, NIH,
AAAS, NAS ve dier bilimsel organizasyonlar bunlara r
nektir (Fuchs 1992). eitli bilimsel dergilerin editrlyle
uraan personel, davran ve yeterlik standartlarm glen
dirip ynettii srece ynetim birimleri ilevlerini yerine ge
tirirler (LaFolette 1992).
5) Meslekler kariyerdir (veya itir). Mesleki rolleri stlenen in
sanlar bundan para kazanabilirler; fakat kariyer, ekmek para
s kazanmaktan te bir eydir: Kariyer sahibi insanlar ou
zaman kariyerleriyle kendilerini zdeletirirler ve ileri ken
dilerine sayg duyulmasm salar. Bilim bir zamanlar sadece
bir hobi veya iti, imdi ise bir kariyer (PSRCR 1992, Grin-
nell 1992). Nitekim, baz yazarlar, bugn bilimde ok yaygn
grlen kariyerciliin, bilimde grlen etie aykr kimi dav
ranlarn bir para da olsa sorumlusu olduunu dnmekte
dirler (Broad ve Wade 1993, PSRCR 1992).
6) Profesyonellerin, topluma salayacaklar yararlara ve hiz
metlere ilikin ayrcalklar vardr. Bu ayrcalklarla birlikte,
sorumluluk ve gven gelir: nsanlar profesyonellere belirli
ayrcalklar tanrlar, nk profesyonellerin kendilerine sa
layaca yararlar ve sunacaklar hizmetleri, sorumlulukla ve
etie uygun bir biimde yerine getireceklerine inanrlar. r
nein, arkeologlara inaat blgelerini aratrma izni verilir,
psikologlarn kontrole tabi maddeleri inceleme, fizikilerin
ise pltonyum gibi fzyona urayabilen maddelerle alma
izni vardr. zel ayrcalklar sorumluluu ve gveni gsterir:
Devlet fonu alan bilim adamlarnn paray harcamayacaklar
na ve fareler zerinde kokainin etkisini deneyen psikologla
rn karaborsada bu uyuturucular satmayacaklarna vs. gve
niriz.
7) Profesyoneller, kendi uzmanlk alanlar iinde entelektel
otoriteler olarak grlrler (Bayles 1988). Avukatlarn zel
bir bilgiye, yargya ve uzmanla sahip olduklarnn dnl-
60
 mesi gibi, bilim adamlarnn da altklar konu zerinde
zel bir bilgiye, yargya ve uzmanla sahip olmas beklenir
(Shrader-Frechette 1994). Bugnn toplumunda. okulda
rendiimiz bilgileri entelektel otoritelere borlu olduumuz
gibi, bu otoriteler halk siyasetini biimlendirmede en nemli
rol oynarlar (Hardwig 1994).

Meslekler hakknda sylediim eyleri gz nnde bulundurur

sak, bilimin bir meslek olduunu syleyebilir miyiz? Bunu syle
yebileceimize inanyorum, baz insanlarn bu iddiaya kar ka
caklarn bilsem bile. Bilim, her zaman bir meslek deildi, Rne
sanstan sonra bir m eslek olmaya balad (Fuchs 1992). Bilim tari
hinde rastladmz nemli figrlerin ou profesyonel bilim adam
laryd demek tabii ki yanl olur. Yukarda belirtilen kriterlere gre.
Aristotelesi, Kopem iki ve Galileo'yu, yetersiz olduklarndan de
il, o dnemlerde bilimin bir meslek olmamasndan dolay amatr
bilim adamlar olarak grebiliriz. Ancak Darwin Trlerin Kke-
m ni yaymladktan sonra, bilim sadece toplumsal bir kurum deil,
ayn zamanda bir meslek oldu. 1450-1850 arasnda bilimin meslek-
lemesini salayan ne gibi olaylar olmutu? Hepsini burada tarta-
masam bile baz nemli olaylar yle sralayabilirim: Bilimsel
yntemin gelimesi, bilimsel topluluklarn ve bilimsel dergilerin
ortaya kmas, niversitelerin bymesi, niversite destekli ara
trmalarn artmas, btn okullarda bilimsel renime nem veril
mesi, endstriyel ve askeri aratrmalarda bilim adamlarmn grev
lendirilmesi, bilimin teknolojik uygulamalar, bilimin gcn, oto
ritesini ve saygnln halkn kabul etmesi (Meadows 1992, Fuchs
1992). Ancak bilim, tp ve hukuk gibi dier toplumsal kumrulardan
daha az profesyoneldir. rnein, bilimde ehliyet heyetleri yoktur
ve pek ok bilim adam resmi davran kurallarndan yoksundur.
Bilimle ilgili tartmalarmda geen bilimsel meslek" deyimi
nin. molekler biyoloji, geliim psikolojisi, baklkbilimi, biyo
kimya, astronomi, bcekbilimi gibi pek ok farkl bilimsel meslek
lere gndermede bulunan soyut ve genel bir ifade olduunu vurgu
lamak isterim. eitli bilimsel meslekler arasnda nemli farklar ol
61
sa bile, nemli benzerlikler de vardr. Bu benzerlikler ksmen eit
li bilimlerin paylat mesleki hedefler ve standartlar ierir. Fark
llklarn bilincinde olmak son derece nemliyse de, benzerlikleri
gzden karmamalyz. Bu kitap benzerlikler zerinde younlaa
cak. Bu nedenle genellikle bilim kelimesini btn bilimsel mes
leklerin ortak ynleri asndan ele alacam.
Pek ok bilim adam, izdiim meslek olarak bilim portresi
ne, mesleki modele uymayan amatr bilimsel yaratcln, zgr
ln, meslektaln ve bilimin dier ynlerinin nemini yanst
madn savunarak kar kabilir. Hatta ok sayda kii, bilimin,
olduundan daha mesleki bir hale gelmesi sonucunda onarlmaz za
rarlar greceine inanmaktadr. Bilimin mesleklemesinin yol aa
bilecei en ciddi tehdidin, bilimsel yaratcla ve zgrle getir
dii zararlar olduu iddia edilebilir. Bilimi meslek yapmak, bilim
adamlarn teknokratlara indirgeyebilir ve bilimin nasl yapld
konusunda ok fazla kstlama getirebilir. Bilim, tp ve hukuk gibi
mesleklerde grlen kat kurallar, ehliyet heyetleri veya baka
kontrol mekanizmalar tarafndan ynetilmemelidir (Feyerabend
1975).
Bu itirazlara cevabm u: Bilimin meslek modeline kusursuz bir
biimde uyduunu iddia etmiyorum. Sadece onu bir meslek say
mak iin bu modele yeterince uyduunu ve hatta birka yzyl n
cesine kyasla imdi ok daha iyi uyduunu iddia ediyorum. Daha
ok mesleklemenin sonucunda bilimin grecei zarar da beni ok
ilgilendiriyor. Ancak, bilimin toplum ve sosyal sorumluluklar ze
rindeki byk etkisi gz nnde bulundurulunca, tamamen meslek-
lememi bir bilimin toplumsal deerler iin riskler getirdii ak
tr (Shrader-Frechette 1994). Bilimsel aratrmalar iin kalite kont
rol standartlarna ihtiyacmz var. Hemen hemen her standart, bili
mi mesleklemeye doru gtrecektir. Yaratcln nemini ve bi
limde fikir zgrln kendimize hatrlatarak bilimin ulamas
gereken meslekleme derecesi hakknda belki makul bir uzlama
salayabiliriz.

62
 B. BLM N H EDEFLER

Dier meslekler gibi bilimin de toplumca deer verilen yararlar ve

hizmetleri vardr. Bilim adamlar bu yarar ve hizmetlere bilimin
ama ve hedefleriymi gibi bakarlar (Longino 1990). Bir amac ve
ya hedefi, kiiler veya gruplar tarafndan aranan (fakat her zaman
bulunamayan) bir son rn veya sonu olarak tanmlayabiliriz. Bir
meslein amalar, bir meslei tanmlamada ve onun davran stan
dartlarn dorulamada ok nemli bir role sahiptir.
Bilimin amalar hakknda kafa yorarken, geleneksel, akademik
bilimin (veya science simpliciter [koulsuz bilim]) amalaryla sa
nayi ve askerlik bilimi gibi akademik ortamlarda yaplmayan bili
min amalar arasnda bir ayrm yapmamz gerekir, nk bilimsel
olmayan ortamlarda alan bilim adamlar ou zaman, normalde
akademik bilimle zdeletirmediimiz standartlar ve snrlamalar
altnda hizmet verirler. rnein, gizlilik askerlik ve sanayi bilimi
iin nemliyken, akademik bilimde aklk deer grr. Koulsuz
bilimi, alt kategoriler olarak kabul edilebilecek askerlik ve sanayi
bilimini de ieren bir kategori olarak ele alacam. Askerlik bilimi
ile koulsuz bilim arasndaki fark, askerlik biliminin askerlik orta
mnda yaplan bir bilim olmasdr.
yleyse bilimin amac nedir? Bilim adamlar ok eitli sonu
lar elde etmeye alsalar da, hibir hedef, bilimin tek amac ola
maz (Resnik 1996b). Bu amalar iki kategoride toplayabiliriz: bil
gi kuramna ynelik hedefler ve pratik hedefler. nsann bilgisini
arttran faaliyetler gibi, bilimin epistemolojik hedefleri, doann
don bir tanmn vermeyi, aklayc teoriler ve hipotezler geli
tirmeyi, gvenilir ngrlerde bulunmay, hatalar ve pein hkm
leri ortadan kaldrmay, bundan sonraki bilim adam kuana bili
mi retmeyi, bilim sel fikirler ve gerekler hakknda halk bilgilen
dirmeyi ierir. Bilimin pratik hedeflerine, mhendislikte, tpta, eko
nomide, tarmda ve dier uygulamal aratrma alanlarnda prob
lemler zmek de dahildir. Pratik problemlere getirilen zmler,
insan saln ve mutluluunu, teknolojinin gc, doarm kontrol
altna alnmasn ve dier pratik hedefleri arttirabilir. Belirli bilim

63
sel meslekler bu genel hedefleri farkl yorumlayabilir ve baz he
defleri dierlerinin zerinde tutabilir. mek vermek gerekirse, ku-
antum fizikileri, atomdan kk tanecikler ve buna ilikin konular
hakknda bilgi edinmeye alrken, sistologlar hcreler hakknda
bilgi edinmeye alrlar. Astronomlar, pratik hedeflere ulamak-
tansa bilgi-iin-bilgiyi vurgularlarken, baklkbilimi ve endokri
noloji gibi tp bilimleri daha pratik ynelimlere sahip olabilmekte
dirler. eitli bilimsel meslekler arasnda hedefleri asndan nem
li farkllklar olsa bile, bu farkllklar, bizi genellikle bilimsel hedef
leri tartmaktan alkoyamaz.
Bu kitabn amalarm gz nnde bulundurarak, bilimsel bil
gimden dnya hakknda dorulanm, doru inanc anlayacam.1
Bilim adamlarnn bilgiye ulamak iin doru inanlara sahip olma
lar gerektiinden, doruluk, bilimin epistemolojik amalarnda
nemli bir rol oynar. Cahilliin nemli bir ksm, yanl inanlara
sahip olmaktan ileri gelir. Bilim, cahillii nlemek iin yapt
aratrmalarn bir paras olarak yanl inanlar (ve ifadeleri) orta
dan kaldrm?y amalar. Bu gr, bilim adamlarnn doru inan
lara ulamaya ve yanl inanlar ortadan kaldrmaya altklarn
iddia eder (Goldman 1986, 1992).
Bilimsel geree modas gemi, saduyuya dayal bir yorum
getireceim: Bilimsel bir inan, dnyaya (gereklie) ilikin bir du
rumu doru bir biimde temsil ediyorsa dorudur. rnein, Noel
Baba krmz bir palto giyer inancnn doruluu, dnyaya ait do
ra bir temsili resim izme yeteneine dayanmaz; bu inan, Noel
Baba hakkndaki mitler ve halk ykleri erevesi iinde dora ka
bul edilecektir. Ancak, karbon atomlarnda alt proton vardr"
inancnn doruluu, dnya hakknda bir gerei resmetme yetene
ine dayanr. Eer karbonda gerekten alt proton varsa, bu inan
dorudur; eer yoksa, yanltr. Bu gr, bilimsel gereklerin ob
jektif olduunu, nk bu gereklerin, insanlarn ilgi alanlarndan,
deerlerinden, ideolojilerinden ve pein hkmlerinden bamsz

1. Bilim adamlarnn arad bilgiyi dier bilgilerden ayrt etm ek iin "bilimsel bilgi"
deyiini kullanyorum. Bilimsel bilginin yannda, hukuki bilgi, ahlk bilgisi ve sa
duyu bilgisi gibi baka bilgilerin olduunu da kabul ediyorum. Bkz. Pollock (1986).

64
dnya gereklerine dayandklarm iddia eder (Kitcher 1993). Bi
limsel bilgi, dorulanm, gereklii olan inanlan kapsyorsa, bi
limsel bilgi de nesneldir: Toplumsal olarak oluturulmu bir inan
deildir*
Bilim dnya hakknda doru inanlara (ifadelere, hipotezlere,
teorilere) ulamaya alsa da, baz dorular dierlerinden daha de
erlidir (veya kefedilmeye deerdir) (Kitcher 1993). Pek ok bi
lim adam. H lV nin sebepleri veya baka gezegenlerde hayat olup
olmad konusunda doru inanlara sahip olmak ister, fakat ok az
sayda bilim adam Singapurdaki evcil hayvan barnaklarnn say
syla ilgili bir aratrma iin zaman harcayacaktr. Psikolojik, sos
yal ve siyasi faktrlerin, doru inanlarn deerini belirlemede rol
oynayabildikleri aktr. Bazen bilim adamlar, eitli toplumsal ve
ya kiisel hedefleri gerekletirmek iin gerei ararlar: Bir bilim
adam H lV nin sebebini, bu hastala are bulmak iin arayabilir.
Bazen bilim adamlar, dnyay daha iyi anlamak iin gereklie
ulamaya alrlar: Bilim adamlar, baka bir yerde hayat olup ol
madyla ilgilenmektedirler: nk bunun, yaam kavraymz
ve yaamn balangc konusunda nemli sonulan olacaktr. Fakat
bu bilimsel bilginin deeri hakkndaki dncelerin hibiri, bilgi
nin nesnel olmadn gstermez: nk bilimsel bilgi deerli olsun
ya da olmasn, bize dnya hakknda dom inanlar kazandrmak
zorundadr.
Son olarak, dorulama nosyonunun bilimsel bilgiyi tanmla
mada nemli bir rol olduunu belirtmem gerekiyor. Bilimde do
rulama, bir inancn (veya hipotezin ya da teorinin) doru olduuna
ilikin kam t ve nedenler bulmaya dayanr. Bilimsel olmayan inan
lara ilikin pratik nedenler bizi onlar kabule ya da redde gtrse bi

2. Bilimin tarihini, kltrel ve toplumsal incelemelerini yapan pek ok yazar, bili

min objektif bilgiye ulam a abas olduu iddiam reddetmektedir. Bu yazarlara
9re, bilgi belirli dnya grne, belirli varsaym lara, belirli toplumsal ve politik
karlara gre deiir. Bu genel fikrin relativizm", postmodernizm ve toplumsal
yapsalclk gibi farkl isimleri vardr. Bu kitapta bu akmlar reddetme giriiminde
bulunmayacam, ancak okura baz referanslar sunacam. Toplumsal konstrk-
tivizmin savunulmas ile ilgili olarak bkz. Barnes (1974), Latour ve VVoolgar
(1979), Bloor (1991). Bu grn eletirileri iin bkz. Laudan (1990), Kitcher
(1993), Gross ve Levitt (1994).
PSNmaim Eti# 65
le. bilimsel inanlar, doru olduklarna inanmak iin sebeplerimiz
varsa kabul etmeli ve yanl olduklarna inanmak iin sebeplerimiz
varsa reddetmeliyiz (Goldman 1986). Bilim adanlan, inanlarn
dorulanmasnda bilimsel yntem olarak bilinen, ilerde tartaca
m bir yntem gelitirmilerdir. Bilimsel yntem, inantan, hipo
tezleri veya teorileri kabul etmek ya da reddetmek iin bilim adam-
larua sebepler sunar (Newton-Smith 1981).
Bilimin hedefleriyle ilgili tartmalan sona erdirmeden nce, bi-
min hedefleriyle, bilim adamnn hedefleri arasnda bir aynm yap
mamz nemlidir; nk bu ayrm yapmamamz bilimin hedefleri
konusunda kafamzn kanm asna neden olabilir (Kitcher 1993).
Bilimin hedefleri, bilimsel mesleklerin amalandr: te yandan, bi
lim adamnn hedefleri, onlarn birer birey olarak hedefleridir. Bu
kiisel hedefler, genellikle bilimsel meslein hedefleriyle aksa
bile, -bilim adamlan bilgi kazanmak, pratik problemleri zmek vs.
iin bilim yaparlar- bilim adamlarnn, bilimin hedefi olmayan he
defleri de bulunabilir. rnein, kiiler para kazanmak, i bulmak,
g veya prestij kazanmak iin bilimle uraabilirler, ancak bunla-
n n bilimin hedefleri olduunu syleyemeyiz. Birer birey olarak bi
lim adamlanna ait bu farkl hedefleri bilimsel meslein hedefleri
olarak gremeyiz; nk bu hedefler ne bilimi dier mesleklerden
ayrr, ne de bilimin davran standartlarm dorulamada nemli bir
rol oynar. Bir bakma farkl meslekler arasnda, bu mesleklerin he
deflerine bakarak aynm yaparz; bir meslein hedefi o meslei ta
nmlamamza yardm eder. Farkl kiilerin hedeflerine odaklanr
sak, bilim ile ticaret, hukuk, tp gibi meslekler arasnda ayrm ya
pamayz. Pek ok meslekte kiiler para, g, i, sosyal stat, say
gnlk ararlar, fakat btn meslekler nesnel bilgiyi aramazlar. Kii
lere ait hedeflerin, bilimsel davran standartlarm dorulamada
nemli bir rol oynamas gerekmez. Bilimde drstl, para, say
gnlk ya da g kazanmaya yardm ettii gerekesiyle dorulaya
nlayz. Drstlk, bilim adamlarna para, saygnlk ya da g ka
zandrd iin deil, bilginin artmasna katkda bulunduu iin
hakl grlr. Nitekim, para, saygnlk ya da g bilimin esas ama
larndan bazlarn oluturuyorsa, bilim adamlarnn drst olmala-
66 F5ARKA/B ilim Eugi
rn bekleyemeyiz.
Bilim nedir? gibi temel bir somya verilecek cevabn taslan
karttk. Bilim, insanlarn, bilgi edinmek, cahillii ortadan kaldr
mak ve pratik problemleri zmek iin ibirlii yaptklar bir mes
lektir.

C. A D A A R A T IR M A ORTAMI

Bilimsel teebbslerle ilgili taslamz tamamlamak iin, ada

aratrma ortamyla neyin kastedildiini daha iyi anlamamz gere
kiyor. Aratrma ortam, bilimsel aratrmalar destekleyen, olanak
l klan ve tevik eden sosyal bir kurumdur. ABDde ve dier Bat
lkelerinde bilim farkl aratrma ortamlarnda yaplr. Aratrmala
r tevik eden bu sosyal kurumlarm bilimsel deerlere ve standart
lara uyan ya da uymayan hedefleri, deerleri ve standartlan vardr.
Aratrmalan destekleyen sosyal kunm lann en temel rnei ni
versiteler (veya liseler ve dier eitim kurum lan), Oak Ridge Ulu
sal Laboratuvan gibi ulusal laboratuvarlar. Hastalk Kontrol Mer
kezi gibi belli bir misyona hizmet eden laboratuvarlar, Glaxo gibi
iyerleri ve silahl kuvvetlerdir. Bu farkl sosyal kurumlar aratr
malara. etik kmazlar ve uygunsuzluklara neden olabilecek eitli
artlar koyarlar (PSRCR 1992).
niversite (veya akademik kurum) okurlann ounun bildii
sosyal bir kurumdur. ou niversitenin farkl misyonu vardr:
1) rencileri yetitirmek 2) Bilgiyi artrmak ve 3) Halka hizmet
etmek. niversitelerin kendi kurallan, ynetmelikleri ve ynetim
birimleri vardr, bu kurum lann ou, bir aydnlanma ideali olan ba
msz bilim adamlar cemiyetini yaratmaya almaktadr (Markie
1994). Profesrler dersler hazrlayabilir, aratrma konulan seebi
lirler, rencilere danmanlk yapabilirler ve niversitedeki daha
yksek otoriteler tarafndan fazla denetlenmeden baka iler de y
rtebilirler. ok sayda niversite, kendisinden baka erei olma
yan fikir zgrlnn, akln ve bilginin kalesi grevini stlen
mitir.
67
 Bu niversite temelli bilim adamlarnn hem niversiteye hem
de bilimsel meslee kar grevleri vardr: Hem hoca, hem de bilim
adam roln stlenirler. Sk sk bu farkl ykmllkler akr.
rnein, bir retim yesinin hem ders verme hem de aratrma
yapma ykmll vardr, bir bilim adam olarak da ayn ykm
llkleri vardr. Fakat bazen bu farkl ykmllkler atrlar. ni
versitenin bir bilim adamna hem komitede grev alma ve hem de
bir dnemde iki dersi yrtme grevi verdiini farz edelim, btn
bu iler onun aratrmaya ayrabilecei deerli zamanndan feda
krlk etmesini gerektirir. Aratrma yapmas g olabilir, bu n e
denle kurumsal ve mesleki ykmllkleri ya da farkl kurumsal ya
da mesleki ykmllkler arasnda seim yapmaya zorlanabilir
(Markie 1994).
Aratrma grubu btn bilimsel aratrmalarn en temel birimi
dir ve bilimsel mesleklerin ou, onlarca (hatta yzlerce) farkl
aratrma grubuyla yrtlr (Grinnell 1992). Aratrma gruplar
nn hiyerarik bir yaps vardn. Kdemli bir aratrmac, grubu y
netir; bu aratrmac genellikle aratrmann yrtld laboratu-
varda ynetici grevini stlenir. Bir niversitede, aratrma grubu
nun yneticisi profesr Unvanm tayabilir. Bu Unvann altnda
kiler (veya daha az kdemli ararmaclar) aratrma grevlisi ve
doent Unvanl kiilerdir. Doktora-sonras rencileri, yksek li
sans, lisans rencileri ve teknik asistanlar daha alt seviyelerdedir
ler. Doktorasn tamamlam renciler, profesrlere aratrmalarda
yardm ederlerken kendi aratrmalarm da yrtrler. Teknik asis
tanlar, hipotez gelitirmek ya da makale yazmak yerine ounlukla
ararmann teknik ynyle ilgilenirler. Genellikle renim dere
celeri ok yksek deildir ve bamsz aratrmaclar olmay iste
mezler. Yksek lisans (ve bazen lisans) rencileri ders vermede,
aratrma yrtmekte, veya her ikisinde de profesrlere yardmc
olabilirler. renciler aratrma grubunda daha ok getir gtr ile
rini yapsalar da, kendi aratrmalarnn bir ksmn yrtrler ve o
unlukla profesrlerle ok yakn bir iliki iinde alrlar (Grinnell
1992).
Hemen hemen btn bilim adamlar eitim ve renimlerini
68
akademik ortam larda yaptklarndan, niversitedeki aratrma
gruplar, bilim in bel kemiidir. Bilim adamlar, ticaret, askerlik gi
bi iler iin bu aratrma gruplarndan ayrlabilirler, fakat renim
lerinin ilk ksmlarnda genellikle niversite veya baka renim
kuramlarndan gemilerdir. Bilim adamlarnn ou, akademik
aratrma gruplarnda ilerinin deerini, eitli yntemleri ve gele
nekleri renirler (Hull 1988, Grinnell 1992).
Aratrma gruplar, onlarca bilim adamndan oluabildii gibi,
yzlerce bilim adamndan da oluabilir. Ayn anda birka farkl
problem zerinde alabilirler veya tek bir problem zerine youn
laabilirler. Aratrma gruplar, geni kapsaml, devlet fonu alan bi
lim projeleri veya byk bilim sayesinde son yllarda byd.
Atom fizii gibi pahal ve karmak aralar gerektiren mesleklerin
veya molekler genetik gibi ok sayda farkl insann ibirliini ge
rektiren m esleklerin daha byk aratrma gruplar vardr. evrebi
lim ve bilisel psikoloji gibi mesleklerin ise daha kk aratrma
gruplar vardr. Aratrma gruplarnn bymesi, bilimde etik uy
gunsuzluklarn artmasna neden olabilir, nk byk gruplar
kontrol etmek, dzenlemek ve ynetmek kk gruplara oranla da
ha zordur (Weinberg 1967).
Aratrma gruplan ayrca yeni adaylar alma, yeni bilim adamla
rna grev verme, bilim adam yetitirme, hakemlere sunma gibi
aratrma ileminin dier ynlerini de yrtrler. Grup iinde al
arak, bir kii nasl bilimsel aratrma yapacam renir ve iyi bir
bilim adam olmak iin gerekli eitim ve renimi alr. Doktora,
genellikle bilim adam olmak iin son geittir. Bilim adamlar ta
mamen profesyonelletikten sonra, yeni aratrma gruplarna kat
labilirler veya kendi aratrma gruplarm oluturabilirler.
Hocalar, gelecein bilim adamlarnn eitimi ve retiminde
nemli bir rol oynarlar (PSRCR 1992). Bu hocalar, rencilerin bir
derste ya da kitapta bulamayacaklar deneyimleri kazandran ve
yntemleri reten bilim adamlardr. rencilere nasl iyi aratr
ma yaplacam, nasl ders verileceini, nasl aratrma makaleleri
yazlacam, nasl fon alnacan ve akademi ortamnda nasl
ayakta kalnabileceini retirler. retme, bilim adamyla ren
f>9
ci arasnda yakn ve bire bir eitim ve denetim ilikisine dayanr.
Hoca-renci ilikisi yeni bilim adamlarnn yetimesini ve bilim
sel standartlar ve geleneklerin uygulanmasn salar. Hocalar,
rencilere referans mektuplar yazarak i grmeleri iin hazrlan
malarna ve zgemi belgeleri hazrlamalarna yardm ederek bi
lim alannda i bulmalarna katkda bulunurlar. Bir rencinin bir
den fazla hocas bulunabilir. Danmanlarn retmede nemli bir
rolleri varsa da. hoca, rencinin doktora veya tez danman olmak
zorunda deildir. Profesrler ou zaman hoca grevi grseler de.
yksek lisans rencileri ve doktorasn tamamlam renciler de
lisans rencilerine ders verebilirler.
Aratrma gruplar, laboratuvar olarak bilinen alma ortamla
rnda grevlerini yerine getirirler. Laboratuvarlar, aratrmalarn
doasna bal olarak byklk, yer, donanm, maliyet gibi zellik
ler asndan farkllklar gsterebilir. rnein San Francisco yalan
larndaki SLAC (Stanford Linear Accelerator [Stanford Dorusal
Hzlandrcs]) onlarca kilometrekare yer kaplar, yzlerce kii a
ltrr, kampsn dndadr ve onlarca milyon dolar fon alr (Tra-
week 1988). te yandan,Wyoming niversitesi ndeki kimya labo-
ratuvarlar tek bir binada bulunurlar, sadece birka dzine insan a
ltrrlar, kampste yer alrlar ve bir ylda onlarca milyon dolarlk
fon almazlar. Deneysel olmayan bilimlerden bazlarnda ok ileri
dzeyde aletler, binalar vs. bulunmasa da, alma yerlerini yine de
laboratuvar kabul edebiliriz. Bir istatistikinin laboratuvan, birka
ofis, depo, seminer odalar ve bir bilgisayar odasndan ibaret olabi
lir. Bir antropologun laboratuvan, belirli bir kltr inceledii bir
ky olabilir. Bu alma yerleri popler filmlerde grdmz la-
boratuvarlara benzemese de, yine de birer laboratuvardrlar (Lato-
ur ve Woolgar 1979).
Baz aratrma gruplan, bir merkezde bulunan bamsz bilgi
reticileri gibi alsalar da, aratrma gruplarnn ou dier ara
trma gruplaryla ibirlii yapar ve farkl merkezlerde grev alrlar
(Fuchs 1992). Baz aratrma gruplan, farkl mesleklerdeki bilim
adamlarnn ibirliini gerektiren disiplinleraras aratrmalar da
yaparlar. mek vermek gerekirse, Alzheimer hastalnn genetii
70
zerine yaplan bir aratrma, genetikileri, biyokimyaclar, nro-
biyologlan, bilisel psikologlar ve doktorlar bir araya getirir. Bi
limsel ibirlii yalnzca aratrma gruplar iinde deil, aratrma
gruplan arasnda da nemlidir (Committee on the Conduct o f Sci
ence (Bilimsel Tavn Deerlendirme Komitesi] 1994).
niversitelerde grev alan bilim adamlarnn ou, almalan-
nn karlnda maa alsalar da, genellikle aratrmalar iin, NSG.
NRC [Ulusal Aratrma Konseyi], DOE veya NIH gibi ABD hk
metinin fon salad organizasyonlardan mali destek grmeleri ge
rekmektedir. Fonlar, malzemelerin, aletlerin masraflarm, aratrma
grevlilerinin veya doktora-sonras rencilerin m aalanm , yayn
larn. kullanlan binalarn ve aralarn masraflarm, yolculuk gider
lerini vs. karlarlar.
niversitelerde alan bilim adamlarnn tamamna yakm
aratrmalar ve yaymlayacaklar makaleler iin fon alamama kay
gs tarlar (PSRCR 1992). Bu kayglarn nedeni, niversitelerde,
grevlendirme, ite kalabilme ve terfi kararlarnn byk oranda
aratrma retkenliine dayanmas ve niversitelerin ounun ta
mamen fonlara dayanan aratrma projelerine gcnn yetmemesi-
dir. Son yllarda bilimsel meslekler arttka, ABD hkmetinin
aratrmaya ayrlan fonlar kstlamasna ramen, fon almak iin
daha byk yar balad (Martino 1992). niversitelerin ou ite
kalma ve terfi kararlarnda ders vermenin nemini vurgulasa da
yaymla veya yok ol deyimi bilim adamlar (ve felsefeciler) iin
akademik bir gerektir. rnein, bir kiinin iinde kalp kalmaya
cana karar veren komiteler, genellikle o kiinin yaymlad ma
kaleler ya da ald burslar zerinde younlaarak aratrma aba
larm deerlendirirler. Pek ok renci, iyi birer hoca olan, fakat
yeterli yayn olmad ya da terfi edemedii iin iini kaybeden bi
lim adamlar (veya filozoflar) ile ilgili ykler duymulardr. Ya
ymla veya yok ol sendromunu nlemek iin, baz niversiteler bi
lim adamlarm deerlendirmede bir lt olan yayn saysn aa
lara ekme ve aratrmaya dayal olmayan faaliyetlere daha fazla
nem venne abas iindedir (PSRCR 1992).

71
 D . L E T M V E B L M D E
D A N I M A N L IK S S T E M '

Bat biliminin ilk aamalarnda, bilim adamlar arasndaki iletiim

son derece snrlyd. Bilim adamlar bulabildikleri kitaplar oku
makta, niversitelerde birbirleriyle konumakta ve gayri resmi tar
tmalar iin bulumaktaydlar. 1400'lerde matbaa makinasnn bu
lunmas, bilim adamlarnn bulgularm yaymlamalar ve geni bir
okuyucu kitlesine ulatrmalaryla bilimsel iletiimin artmasna
yardm etti. 1400lerden 1700lere uzanan srete niversitelerin
bymesi, fikir paylam iin bilim adamlarn bir araya getirerek
ve bilim eitimini ilerleterek iletiime katkda bulundu. 1600'l
yllarda, posta hizmetleri hzlandndan, bilim adamlar fikirlerini
mektuplar araclyla da ilettiler (Ziman 1984).
ngiliz filozof Francis Bacon, bilimin geliiminde iletiimin
nemini kabul etmiti. Bacon, Novum Organum'da gzleme ve de
neye, manta, eletiriye ve tartmalara, phecilie, yanl fikir ve
dogmalarn reddine dayanan bilimsel bir yntem gelitirilmesi ge
rektiini savundu (Bacon 1985). Bacon, ayrca, bilimin insanlarn
yarar iin kullanlmas gereken gl bir ara olduunu sylyor
du. Yeni A tlantis'it bilim adamlarmn, verileri, hipotezleri ve teori
leri tartmak iin kendi birliklerini oluturmalar gerektii fikrini
gelitirdi (Bacon 1985). 1662de dnyann ilk bilimsel kuruluu
nun, Royal Society of Londonm [Londra Kraliyet Cemiyeti] ku
rulmasyla Baconun ryalar gereklemeye balad. Royal Soci
ety. fikirleri ve teorileri tartmak iin dzenli olarak toplantlar
yapt ve dnyann ilk bilimsel dergisini, bugn hl yaymlanmak
ta olan The Philosophical Transactions ofthe Royal Society o f Lon-
don [Londra Kraliyet Cemiyetinin Felsefi Makaleleri] yaymla
d. Royal Societynin kuruluundan drt yl sonra Kral XIV. Louis
Pariste Fransz Kraliyet Bilim Akademisini kurdu. Bundan som a
ki iki yzyl boyunca Avrupada ve ABDde bilim cemiyetleri olu
tu. lk bilim cemiyetleri bilimin pek ok farkl alann kuattlar ve

* Peer review: Ayn meslekten kiiler tarafndan belirli bir alandaki verimlilii, ye
terlilii vs.deerlendirme
72
1800lerde Geological Society of London [Londra Jeoloji Cemiye
ti] (1 807), Royal Astronomical Society of London [Londra Kraliyet
Astronomi Cemiyeti] (1820), Zoological Society of London [Lond
ra Zooloji Cemiyeti] (1826) gibi belirli bir alanda uzmanlam ce
miyetler ortaya kt. Bugn, hemen hemen her bilim mesleinin
bir veya birden fazla bilimsel cemiyeti vardr (Ziman 1984).
Royal Society, bilimsel iletiimi, eletiriyi ve fikir alveriini
arttrmak iin Philosophical Transactions adl dergisini yaynlad.
Philosophical Transactions, deneyleri anlatan makaleler ieriyor
du: bazlan teoriler nerirken, dierleri bilimi felsefi ve kavramsal
alardan ele alyordu. lk bilim dergileri bilim cemiyetleri tarafn
dan yaymland (bugn de pek ou byle cemiyetler tarafndan ya
ymlanmaktadr). Baz dergiler ise zel irketler tarafndan yaym
land (gnmzde de pek ok dergi iin bu durum geerlidir). Bu
ilk dergiler, ok az kalite kontrol iermeleri bakmndan modem
dergilerden farklydlar (LaFollette 1992). Dergiler genellikle spe
klatif ve dorulanmam fikirlere yer veriyordu. lk dergilerden
bazlan, kurgusal almalar ya da amatr bilim adamlarnn da
nk yazlarn yaymlad.
Bilim dergilerinin editrleri kalite kontrole ihtiya duyulduu
nu fark ettiler ve abalar sonucu bilimsel danmanlk sistemi or
taya kt. Bu sistem, 1800'l yllarda olutu fakat XX. yzyl orta-
lanna kadar pek yaygn deildi. Danmanlk sistemi yksek ve d
k kaliteli yazlar arasnda ayrm yapan bir kalite kontrol mekaniz
mas olarak alr ve editrler sadece kalitesi yksek makaleleri
yaymlamaya aba gsterirler. Kalite deerlendirmeleri eitli tar
tma, kant, yntembilim ve yazma standarlanna dayanr. Bylece
danmanlk sistemi, yaymlanan bir makale belirli yntembilimsel
standartlan karlamak zorunda olduundan, bilimsel bilgiyi me
rulatrma yoluna gider (Armstrong 1997). Bu sistem, bilimsel
aratrmalann adil (tarafsz), dikkatli ve drst birer deerlendir
mesini yapmaya alr. Ancak yazarlar msveddelerinin sorumlu,
objektif ve adil bir tutumla teslim edileceine gvendikleri zaman
bu sistem etkili alr.
Danmanlk sisteminin bulunduu bir dergi yle alr: Bir
73
editr yazarlardan makaleleri alr, yaznn daha st dzeyde bir in
celemeyi hak edip etmedii konusunda ilk deerlendirmeyi yapar.
Eer cevap olumluysa, makaleyi ilgili alandaki baz uzmanlara
gnderir. Danman (ya da hakem) olarak bilinen uzmanlar, bir der
ginin yaym ilerini yrten ynetim heyetinin bir yesi olabilirler
veya olmayabilirler. Bir dergide byle bir heyetin yesi olmayan
danmanlar, deerlendirme srecine dardan katlr. Danman
lar, hizmetleri iin genellikle para talep etmezler; bilgi vermede o y
nadklar nemli rol, abalarna deecek birer dl olarak grr
ler. Makaleleri deerlendirmede herhangi bir evrensel kriter olma
sa da, danmanlardan genellikle u sorulan cevaplandrmalar bek
lenir: 1) Makalenin konusu, derginin alan iinde mi? 2) Makalenin
sonular ve yorumlar verilerle/ delillerle iyi desteklenmi mi? 3)
Makale yeni ve zgn bir katk sunuyor mu? Bilimsel evrede der
gilerin ou yan gizli bir deerlendirme sistemini kullanrlar: Da
nmanlar ve editrler yazarlarn kurumsal ilikilerini ve kimlikle
rini bilseler de, yazarlar danmanlarn kimliklerini ve ilikilerini
bilmezler. Baz dergiler, danmanlann, yazarlarn kimliklerini ve
ilikilerini bilmedii btnyle gizli bir sistem kullanrlar (LaFol-
lette 1992).
Danmanlar bir makaleyi okuduktan sonra, drt eit deerlen
dirme yaparlar: a) dzeltme yapmadan makaleyi yaymla, b) en az
dzeltmeyle makaleyi yaymla, c) byk dzeltmelerle makaleyi
yaymla, d) makaleyi yaymlama. Danmanlar genellikle makale
hakknda yorumlar yapp dzeltme nerilerinde de bulunurlar. Da
nmanlarn raporlarm aldktan sonra, editr ya onlarn nerilerine
gre hareket etmeye karar verecek ya da makaleyi dier danman
lara gnderecektir. Eer hakemlerle makalenin deeri hakknda uz-
laamamsa, editr makaleyi tekrar gnderebilir. Baz makaleler
tek bir editr ve tek bir danman tarafndan okunurken, dierleri
pek ok kii tarafndan okunur. Bir sre sonra, editr, sz konusu ki
iye makalesinin reddedildii, kabul edildii, kk dzeltmelerle
kabul edildii, ya da byk dzeltmelerle kabul edildii konusunda
bilgi verecektir. Bir makalenin tesliminden yaymlanna kadar ge
en sre birka aydan iki yla kadar deiir (La Follette 1992).
74
 inde bulunduumuz yzylda bilim dergilerinin says eskisi
ne gre olduka fazladr. Yzlerce dergi, dar kapsaml yan alanlar
da hizmet verirler. Bilim adamlan iin uzmanlk alanlarndaki ma
kalelerin nemli bir ksmm okumalar imknsz olduundan, bu
bilim adam lan bilgisayar araclyla bilimsel literatrdeki konula-
n taramaya olanak salayan bilgisayarlatrlm soyutlama sistem
lerine gvenirler. Makale ve dergi saysnn fazlal nedeniyle, ok
az sayda bilimsel makalenin okunduu tahmin edilmektedir (La
Follette 1992).
ada bilim adamlar, toplantlarda sunumlar yaparak, mek
tuplama, elektronik mektuplama ve kitaplarn yaymlanmas gibi
eitli ekillerde birbirleriyle iletiim kurarlar. Bilimsel dergilerde
makale yaymlama, bilimsel iletiimin en iyi yoludur. Son on ylda,
elektronik yaymlar bilimsel iletiimin baka bir nemli ekli ola
rak ortaya kt. Elektronik yaymda, dergiler elektronik olarak ile
tilir ve depolanr, yaymda kt kullanma ihtiyac ortadan kalkar.
Web sayfalan elektronik yaymn bir eklini olutururlar. Elektro
nik yaym, bilimsel iletiimi, daha hzl, daha byk ve daha ucuz
hale getirerek iletiimde nemli deiiklikler salar. Bu deiiklik
lerin, yaymlama etii ve yaymlanm makalelerin kalitesi zerin
de nemli etkileri vardr (La Follette 1992).
Bilimsel danmanlk sistemi, fon salamada olduu kadar bel
gelemede de nemli bir rol oynamakta ve ok sayda bilim adam
bu sistemin, bilimin kendi kendini yaplandrmasna izin verdiine
inanmaktadr (Committee on the Conduct of Science 1994, Kiang
1995). Danmanlk sistemi, pek ok bilim adamna gre, drstl
, nesnellii ve doruluu tevik etmektedir, hatalar ve pein h
kmleri ortadan kaldrmakta ve belirli kalite standartlarna uyma
yan aratrmalarn yaymlanmasn nlemektedir. Eer bir yazarn
verdii makalede hatalar, eksiklikler, mantk hatalar, kabul gre
mez varsaymlar, bilginin yorumlanmasnda kusurlar veya pheye
yol aacak yntemler varsa, hakemler veya editrler bu problemle
ri bulacak ve makale yaymlanmayacaktr. Eer kt bir makale ya
ymlanrsa, baka bilim adamlar bu deneyleri tekrarlayarak veya
bilgileri analiz ederek bu problemleri saptayabilecekler ve bylece
75
yazarlara ulaacak ya da yazlaryla bu yazarlar eletireceklerdir.
Yazarlar yazarak, daha nceki problemlerinde dzeltmeler yapabilir
veya zr dileyebilirler. Danmanlk sistemi eninde sonunda do
runun kazanmasn ve hatalarn ortadan kaldrlmasn garantiler.
Ne yazk ki, danmanlk sistemi her zaman byle ilemez. Ni
tekim, aratrmalarn gittike artan bir blm, bu sistemde pek ok
kusur olduunu gstermektedir. Gemite pek ok hata hakemlerin,
editrlerin ve dier bilim adamlarnn gznden kamtr. Bilim
adamlar, deneyleri tekrarlamak veya bilgileri yeniden analiz etmek
iin gerekli zamana, istee veya mali destee sahip olmadklarn
dan, tarafl, hatal, eksik ve hatta hileli aratrmalara ou zaman
meydan okunmamaktadr (Chubin ve Hackett 1990. Kiang 1995,
Armstrong 1997). Danmanlk sistemi bilimsel aratrmalarda hi
bir kalite kontrol mekanizmasna sahip olmamaktan ok daha iyi
dir, ama bu sistemin reklam yapld kadar iyi ilemedii de bir
gerektir. Bu gerein, bilimsel aratrma etiinde nemli gsterge
leri vardr.
Bilimsel iletiim konusunu bitirmeden nce, bilim adamlar ve
halk arasndaki iletiime ilikin bir eyler daha sylemek istiyorum.
Bu eit iletiimin yllar boyunca nemli deiiklikler gsterdiini
tekrarlamalym. Rnesanstan nce, halkn bilimsel baarlar ko
nusunda ok az bilgisi vard ve iletiim ok yavat, genellikle az
dan kan szlerle kuruluyordu. Bask makinesinin icadyla, bilim
kitaplar halka ulamaya balad ve gazeteler ortaya kt. Gazete
ler, yeni icatlar ve keifler konusunda halk bilgilendirdiler ve bu
ilevlerini hl srdrmektedirler. Aydnlanma boyunca, Voltaire ve
Diderot gibi yazarlar halk iin bilim hakknda kitaplar yazdlar. Po
plerletirilen bu kitaplar, bilim adamlar ve halk arasndaki ileti
imde nemli rol oynadlar. Bilimin toplumdaki gc arttka, Go-
ethe ve Mary Shelley gibi oyun ve roman yazarlar, eserlerinde bi
lim adamlarm anlatmaya ve bilimsel fikirleri tartmaya baladlar.
Bilime olan ilginin artmas, 1800l yllarn sonlarnda yeni bir
edebiyat tarznn, bilimkurgunun ortaya kmasna yol at. Bu yz
yl boyunca halk, okullar, gazeteler, dergiler, kitaplar, radyo ve te
levizyon sayesinde bilim hakknda bilgiler edindi. Aynca, Scienti-
76
fc American ve Discover gibi bilim hakknda popler grler su
nan dergiler ortaya kt. Bilim haberleri, gazeteciliin nemli bir
paras oldu. Nitekim artk yazl basm ve grsel-iitsel medya, bi
lim ve teknoloji konularm ileyecek haberciler tayin etmektedir
(Nelkin 1995).

E. B L M SE L Y NTEM

Daha nce bahsettiim gibi, yntem standartlan bilimsel tavn y

netmede ve bilimin amalarm tanmlamada nemli bir rol oynar.
Gerekten de, bilimi felsefe, edebiyat, din veya sahte bilim gibi di
er aratrma ve tartma alanlarndan ayran, bilimin yntemleridir
(Popper 1959, Kitcher 1983, Laudan 1990). Bilim, ya nesnel bilgi
yi arayan, ya da nesnel yntemlerle bilgi reten bir meslek olarak
ele alnabilir. Yani nesnellik, bilime ya bir rn (nesnel bilgi) ya da
bir ilem (nesnel yntem) olarak girebilir. Daha nce, bilgiyi nes
nel yapan eyin, bilimin, insann ilgi alanlarndan, teorilerinden ve
eilimlerinden bamsz gereklerle olan ilikisi olduunu iddia et
mitim. Eer nesnellii bu ekilde dnrsek, o zaman nesnel
yntemlerin, nesnel bilgiyi arttrmaya ynelik yntemler olduunu
grrz. Nesnel yntemler geree ulamak ve hatadan kanmak
iin kullanlan aralardr (Goldman 1992).
rencilerin ou lisedeki fen bilgisi derslerinde bilimsel yn
temler hakknda bir eyler renseler bile, yntem standartlan ok
teknik, karmak ve belli bir disipline zg olabilir. Genel yntem
standartlaryla -bilimsel yntem- belli bir disipline zg normlar
arasnda bir ayrm yapmak nemlidir (Kantorovich 1993). Genel
yntem standartlan, herhangi bir bilimsel disiplinde aratrmalar
yneten ilkelerdir; belli bir disipline zg standartlarsa, hedefleri,
teorileri, gelenekleri ve teknikleri belirlenmi belirli bir meslekteki
aratrmalara uygulanan ilkelerdir. rnein, deneylerini tekrarla
genel ilkesi deneyler yapan her bilime uygulanr, fakat virs trle
rinin bulatrlmasn nle ilkesi sadece virsler zerine aratrma
yapan disiplinler iin geerlidir. Btn yntem standartlan aratr
77
mada benzeri bir role sahiptir: Bilimsel yntemler, aratrmalarda,
bilginin sistematik ve nesnel bir biimde kazanman salayarak ve
bilgisizliin nne geerek bilim adamlarna klavuzluk yapar.
Bugn bilimsel yntem olarak bildiimiz yntem birdenbire
veya ans eseri ortaya kmad (Cromer 1993). Bilginin nasl elde
edileceine ilikin Bat'da sregelen tartmalarn kkeni Platon ve
Aristotelese, yani bu filozoflarca dnmenin, gzlemin, tmden
gelimin ve tmevarmn ilevlerinin tartld Antik a felsefesi
ne dayanr. Platona gre, gerek bilgi ancak lmsz, deimeyen,
fiziksel olmayan formlarn tasarlanmas ile elde edilir. Doa srek
li deitiinden, duyularmzla elde ettiimiz bilgi, gerek bilgiye
deil, bilgisizlie gtrr bizi. Aristoteles ise, formlar doada ikin
olabildiinden, doay gzlemleyerek bilgi sahibi olabileceimize
inanyordu. Aristoteles tmevarm ve tmdengelimin bilimde
nemli rolleri olduunu iddia ediyordu. Tmevanm, doay gz
lemlemek suretiyle ulatmz nitel genellemelerde kullanabiliriz.
Tmdengelimden ise, bu genellemelerden ek sonular karmakta -
rnein aklamalar ve ngrlerde- yararlanabiliriz. Platon, felse
fe ve politikaya nemli katklarda bulunurken, bilim tarihilerinin
ou Aristotelesi bilimsel yntemin temel talarm gelitiren biri
olarak kabul ederler (Dijksterhuis 1986, Cromer 1993). Bilgi ve
yntem hakkmdaki Aristotelesi fikirler M.. 300den M.S. 200'l
yllara kadar sren Helenistik Bilimin Altn ana katkda bulun
du. Bu a boyunca, Archimedes, Aristarchus, klit, Theophrastus,
Hipparchus, Hero ve Batlamyus, mekanik, mhendislik, matema
tik, zooloji ve astronomide, optikte ve corafyada nemli ilerleme
lere neden oldular.
Ortaa boyunca, El-Hzin, El-Hrizm ve El-Bettn gibi
Mslman bilim adamlar Aristotelesi gelenei koruyup gelitirse
de. Bat dnyas bilimsel dncede ok az ilerleme kaydetti. Orta-
an sonlarna doru (M.S. 1200), Robert Grossetste, Roger Ba
con. Albertus Magnus ve Ockhamh William insanlar doay gz
lemeye, mantk kullanmaya, problemler zerinde dnmeye, ikti
dar ve ounluun fikirlerini sorgulamaya ard, bylece Bat
78
dnyas Karanlk adan km oldu. Nicholas Copemicus
1542de Gk Cisimlerinin Gne Etrafndaki Devinimi adl eserde
Gne merkezli bir teori nerdi; bilimsel yntemin tohumlan ok
tan atlm ve Bilim Devrimi balamt.
Bilim Devrimi srasnda, bilim adamlar ve filozoflar, fizik, ast
ronomi, kimya, fizyoloji ve anatomi gibi bilimleri gelitirmede kul
lanlan ynteme ilgi gsterdiler. Pek ok yazara gre, bilimin, ca
hillik. iktidar veya batl inanlara dayanmayan aka tanmlanm,
sistematik, gvenilir bir bilgiye ulama yntemine ihtiyac vard.
Francis Bacon, Rene Descartes. Galileo, Isaac Newton. Paracelsus,
Vesalius, Robert Hooke, Robert Boyle ve William Harvey bilimsel
yntemin gelimesine katkda bulundular. Bu yeni dnce biimi,
yalnzca nicel (matematiksel) genellemeler ve hipotezlerin deil,
tekrarlanan gzlemler ve kontroll deneylerle ortaya kan hipotez
ler ve genellemelerin de zenle snanmasn vurgulamas bakmn
dan Aristotelesi bilimden farkllk gsterir. Bu adaki bilim
adamlar ve filozoflar, phecilik, mantk ve aratrmada kesinlik
zerinde de durdular ve gzlem yapabilmek iin mikroskop ve te
leskop gibi zfel aletler gelitirdiler. XVIII. yzyln sonunda. Bat
l dnrler bilim yapmak iin nasl bir ereve oluturulacan
buldular. Nitekim. 1800l yllarda da matematikiler, bilim adam
lar ve filozoflar bilimsel yntemin temel dayana olan istatistii
gelitirdiler. Copemicus ve Galileo gibi nemli kiilikler istatistik
kullanmasa da, bugn istatistik teknikleri bilginin tanmlamas,
analizi ve yorumlanmasnda ok nemli bir rol oynar (Porter 1986).
Bilimsel yntem, bugn bildiimiz kadaryla, bir aamalar dizi
si olarak tanmlanabilir:

/. Adn: lk verilere ya da arka plandaki bilgilere dayanan bir

aratrma sorununu tespit et ya da bir som sor.
2. A dm : Bir hipotez gelitir.
3. A dm : Hipotezlerden ya da arka plandaki bilgilerden tahmin
ler yrt.
4. A dm : Hipotezleri sna; ek bilgiler topla.
5. A d m : Bilgiyi analiz et.
79
 6. Adm: Bilgiyi yorumla.
7. Adm: Hipotezi teyit et, ya da teyit etme.
8. Adm: Sonulan yay.

Bu aamalarn aratrma ilemini olduka basitletirilmi, ema

tik bir adan ele aldn belirtmeliyim. Bu aamalar bazen ayn
anda ya da ok az farkl bir srada gerekleir ve ou zaman bilim
sel aratrma eitli aamalarda geribildirim yapar (Kanorovich
1993). Bilimsel yntem, ardk bir dizi aama olarak tanmlanabi
lir, fakat genellikle lineer olmayan bir tarzda ilerler.
renciler belki de, bilimsel yntemin gayri resmi kurallarn
dan haberdardrlar. Burada birka kuraldan bahsedeceim:

1) Hipotezleri formle ederken ya da deneyleri anlatrken ak

lk ve kesinlii ara.
2) Hipotezler basit, snanabilir, makul ve bilgilerle tutarl olma
ldr.
3) Mmkn olduunda, fenomenleri incelerken kontroll, tek
rarlanabilir deneyleri kullan.
4) Bilgi toplarken en gvenilir aralar kullan; aralarndaki ha
talar anla ve deerlendir.
5) Bilgileri zenle kaydet ve sakla.
6) Eletirel, dikkatli ve pheci ol: Herhangi bir teori veya fikri
iyi bir neden olmadan benimseme. Fikirlerini ve teorilerini
dikkatli bir incelemeye tabi tut.
7) Kendini aldatmaktan, tarafl grlerden ve dikkatsiz hatalar
dan aratrmann her aamasnda uzak dur.
8) Bilgi verirken ve analiz ederken uygun istatistiksel yntem
lerden yararlan.

Bilimsel yntem zerine pek ok kitap yazld. Bu konuda daha

derinlere inmek iin bir neden gremiyorum.3 Mcak, bu kitapta bi
limsel yntem zerine ksa bir tartma sunmay gerekli gryo
rum, nk bilimde etik ve yntem standartlan birbiriyle yakn ili
3. Bilimsel yntemle ilgili baka tartmalar iin bkz. Grinnell (1992)
80
ki iindedir (Resnik 1996b). Bu blmde bilimin nasl savunuldu
unu grmemiz, bundan sonraki blmlerde bilimsel aratrmalara
uygulanan pek ok etik standardn temelini oluturacaktr. Bilime
kar greli yaklamlarn bir kusuru, bilimin etik standartlarna ye
terli bir aklama getirememeleridir. Yani, bilim toplumsal bir ya
pysa. o halde bilginin saptrlmasyla neden ilgilenelim? Eer y
k anlatmakla bir hipotezi savunmak arasnda bir fark yoksa, bilim
de sahtekrlk, tarafl grler, kendini kandrma veya hatalar ne
den nemli olsun? Bilimin nesnel bilgiye ulamaya alt fikri,
bilim etiiyle ilgili dn eklimizi ynlendirmelidir.4

4. Relativistler, etik standartlar bilimin toplumsal-tarihsel yann tanmlayan eyin

bir paras olarak grdmzde, bu standartlar bilimde her eye ramen an
laml klabileceimizi syleyebilirler. Golf gibi baz toplumsal faaliyetlerde, insan
larn drst olmas beklenir. Golfta skor konusunda yalan sylemek nasl uygun
suz bir davransa, bilimde yalan sylemek de o kadar yanltr. Her iki durumda
da aldatma, nesnellie engel olduu iin deil, belirli kurallar ihlal ettii iin eti
e aykrdr.
F6N/Bilim Elii oi
 IV
B i l i m d e e ti k tavrn standartlar

Bundan nceki blmde, bilimin etik standartlarnn, bilimsel m es

lein bilgiyi arama, cahillii ortadan kaldrma ve pratik problemle
rin zm gibi hedeflerine dayandm tarttm. Bilimdeki davra
n standartlarnn ahlki bir temeli de vardr. rnein, bilginin sap
trlmas bilim etiine aykrdr; nk ahlki olarak yanl bir ey
olan yalan iinde barndrr. Ayrca bilginin saptrlmas, hatalar
ortaya karr ve bilimde nemli bir rol oynayan gven atmosferini
zedeler. Bilim adamlar, ahlki ykmllkleri tatmin etmek ve
halkn bilime olan desteini gvence altna almak iin topluma
kar sorumluluk sahibi olmaldrlar. Bilimdeki etik standartlarn
iki kavramsal esas vardr; Ahlk ve bilim. Bilimdeki etik tavr o
unluun benimsedii ahlk standartlarua aykr olmamal ve bi-
82 F6ARKA/Bnim Elii
limsel hedeflerin artmasn salamaldr. Bu blmde bilim etii
aratrmalarnn farkl ynlerine uygulanan on iki ilkeyi savunaca
m. Bu ilkeleri tarttktan sonra, bilim etiine getirdiim yakla
m aa kavuturmaya alacam. Sz konusu ilkeler aadaki
gibidir.

A. DRSTLK

Bilim adamlar, enformasyonu veya sonular saptrm amak, yalan

lara dayandrmamak ve yanl sunmamaldr. Aratrma ileminde
her adan nesnel, tarafsz ve drst olmalar gerekir.
Bu ilke bilimin en nemli kuraldr; nk eer bu ilkeye uyul
mazsa. bilimin hedeflerine ulamas imknszdr. Hilekrlk ba
ektii zaman ne bilgi aray ne de pratik problemlere getirilen
zmler bir adm ileriye gidebilir. Drstlk, bilimsel bilgi iin ge
rekli gveni ve ibirliini salar. Bilim adamlar birbirine gvene-
bilmelidir, eer bilim adamlar drst deilse bu gven zedelenir
(Commitee on the Conduct of Science 1994, Whitbeck 1995b). D
rstlk ahlki bakmdan savunulan bir konudur; Bilim adamlar da-
lii herkes drst olmaldr.
Bilimde hilekrl anlamak iin, hilekrlk ve hata arasnda bir
ayrm yapmalyz (PSRCR 1992). Hilekrlk ve hata benzer sonu
lar ortaya karsa da, farkl gdlerden kaynaklanr: Hilekr bir
davran, doruyu duymak isteyen bir topluluu aldatma niyeti ta
r.1 Birisi yalan sylediinde, enformasyonu kendine sakladnda
ya da enformasyon yanl sunulduunda aldatma sz konusu olur.
Hilekrlk, topluluk doru szler iitmeyi beklemediinde ortaya
kmaz: Roman yazarlar abartl ykler anlattklarnda yalan sy
lemi olmazlar. Drstl drtler asndan tanmlamak nemli
dir; nk drtler insan davranlarnn deerlendirilmesinde
nemli bir rol oynar. Eer bilim adamlar sadece birer alet ya da
mekanik ara olsalard, onlardan sadece gvenilir olmalarm bek
lerdik: Bir termostatn gstergesinde doru ya da yanl lmler
L Farkl hilekrlk biimleri iin bkz. Bok (1978)

83
grlebilir, fakat bir termostat ne doruyu syleyebilir ne de yalan
syleyebilir. Bilim adamlar sadece insan olduklarndan, drst ha
talar affeder ve en acmasz yarglarunz, yalanlar ve bile bile da
yatlan aldatmalara saklarz.
Bilimdeki hilekrlk biimlerinin ou bilginin analizinde ve
retiminde ortaya kar. Yanl enformasyon, bilim adamlarnn uy
durma bilgi sunmalaryla, enformasyonu veya sonulan deitir
meleri sonucu grlr (PSRCR 1992). Baltimore olaynda Imanis-
hi-Kari, aratrma grubunun fareler zerinde yapt aratrmada
uydurulmu ya da tahrif edilmi enformasyon sunmakla suland.2
Tahrifat, bilim adamlanmn enformasyonu veya sonulan doru ve
nesnel olarak bildirmemesiyle ortaya kar. Tahrifatn en ok bili
nen eitleri, enformasyonu krpma, sonulan uydurma ve bulan
drmadr (Babbage 1970). Krpma, bilim adamlarnn hipotezlerini
desteklemeyen sonulan gizlemeleridir. Bulandnna ise, sonulan
olduklarndan daha iyi gstermeye altklarnda ortaya kar. Bi
lim adamlar, olumlu sonu elde edemeyeceklerini bile bile deney
ler ve testler yaptklarnda, ya da negatif sonulara varacak testleri
yapmaktan kandklarnda sonulan uydururlar .
Bilim adamlarnn ou, sahte sonular retmeyi ve sonulan
deitirmeyi, bilim etiinin ciddi birer ihlali olarak grrler, fakat
yanl enformasyonla iyi yntem arasndaki snr kimi durumlarda
belirsiz olduu iin tahrifatn ne kadar ciddi bir konu olduu zeri
ne fikir farkllktan vard (Sergestrale 1990). Bazen bilim adamla-
nun, birtakm bilgileri yok saymak ya da ortadan kaldrmak iin
geerli nedenleri vardr; bilgilerin belirli bir oranda krplmas bi
lim geleneinin bir paras olabilir. rnein, baz bilim adamlar,
Millikann sonular iyi ve kt olarak snflandrmak ve ya
damlas deneylerini tartan bir makale iin sadece iyi sonulan
bildirmek suretiyle bilgileri krptn iddia ettiler. (Millikan, ya
damlas zerindeki yk lerek elektronun ykn belirlemeye
alt ve bu lm kullanarak minimum yk, yani bir elektronun
zerindeki yk hesaplad.) Dierleri ise Millikann iyi ve k
t sonular ayrp kt olanlar ortadan kaldrmak iin geerli
2. Bilimde belgelenmi sahtekrlk olaylar iin bkz. Broad ve W ade (1993)
84
nedenleri olduuna inanyorlar. Buna gre Millikan deneylerinden
ve aletlerinden iyi anlyordu ve sonularm bilimsel yarglamayla
deerlendirdi (Committee on the Conduct O f Science 1994).3
Ayn konu, sahte ve uydurma sonular iin de geerlidir. Bug
nn bilim adamlar, genellikle bir yn karmak, anlamsz bilgiyi
anlaml saylara veya ekillere dntrmek iin istatistik yntem
lerine ihtiya duyarlar. Eer bilim adamlarnn bilgileri sunma, d
zenleme ve analiz etmede eitli istatistik tekniklerinden yararlan
malar gerekliyse, bu teknikleri semek iin yarglama ve karar ver
me yetkilerini kullanmaya ihtiyalar yok demektir. Bilim adamla
r istatistikleri suiistimal ederlerse sahtekrlkla, iyi bilim yapma
makla sulanabilirler/ Olumsuz sonular verebilecek testlerden ka-
nlmad srece, olumlu sonular almak iin testler hazrlamak
bile kabul grebilir. almalardan karlabilecek bilgileri belirle
yecek apak kurallar bulunmad iin, bilim adamlar istatistik
yntemlerini seerken veya testler ve deneyler hazrlarken, nasl
bilgi toplayacaklarna ya da bu bilgiyi nasl analiz edeceklerine ili
kin karar verme yetkilerini kullanmak zorunda kalrlar. Bilginin uy
gun bir biimde ele a ln p alnmad konusunda karar verme
becerisi, laboratuvarlardaki deneyimler ve aadaki iyi bilim r
nekleriyle kazanlabilir.
almann doru temsili ve tahrifat arasndaki izgi ok belir
gin deildir; o halde bir kiinin bilgileri veya sonular etie aykr
bir tutumla sunduunu nasl syleyebiliriz? Bilginin doru temsili
bilimsel yargya bavurmay gerektirir. Bir davrann tahrifata gi
rip girmediini belirlemek iin deneyimli bilim adamlarna gve
nebiliriz. Uzmanlar ayn fikirde olmasalar bile, bilim adamlarnn
uygunsuz tavrlarm belirlemek iin onlarn niyet ve gdlerini de
gz nnde bulundurmamz gerekir (PSRCR 1992). Eer bir bilim
adam gerekli bilgilerin bir ksmn halk kandrmak iin karrsa,
o zaman hilekrlk yapyor demektir; eer bunu sonular daha ak
bir ekilde bildirmek iin yapyorsa hilekrlk yapyor diyemeyiz.
3. Millikan'n ya damlas deneyleri ile ilgili baka tartmalar iin bkz. Sergestra-
te (1990).
4. Hutf (1954) insanlarn istatistii suiistimal etme biimlerini klasik ve elendirici
biimde incelemektedir.
85
Eer bilim adam bilgiyi ak ve nesnel bir erevede sunmak iin
istatistik tekniklerinden yararlanyorsa, etik bir tutum iinde de
mektir; eer istatistikleri, halk kandrmak iin retorik bir ara ola
rak kullanyorsa, o zaman etik bir tutum iinde deil demektir. Ta
bii ki bir kiinin niyetini anlamak her zaman o kadar kolay olmaz.
Drstlk, yalnzca bilgi ve sonulanl retiminde, analizinde
ve sunumunda nemli olmakla kalmaz, aratrma ileminin dier
pek ok yn iin de nem tar. rnein, aratrma taslaklar ya
zarken, fon alabilmek iin gerekleri abartrlar (Grinnell 1992). Bi
lim adamlan, mhendisler ve halkla ilikiler grevlileri. Sper let
kenli Sper arptnc'y ieren pahal projeyi K ongre'nin nnde
savunurlarken, bu projenin ekonomik nemini abarttlar (Slakey
1993).
Drst davranmayan bilim adamlarnn bazen bunun iin birer
nedeni vardr. Tanmma gre parodi etik d olmasa bile bir hile
krlk biimidir. Fiziki Alan Sokaln (1996a, 1996b, 1996c) sos
yal bilimler almalar parodisini gz nnde bulundurun. Bilimi
toplumsal konstrktivist eletirmenlerden korumak iin, Sokal on
larn jargonunu, retoriini ve uslamalarn parodik bir biimde ele
alan bir makale yaynlad. Makale, muhakeme hatas ve anlalmaz
cmleleri gsteren ok sayda uyan iareti ieriyordu, yine de So
cial Text adl derginin editrleri bunu yaymladlar. Sokal daha son
ra deneyini anlalr bir dilde aklad. Yapt artmaca Social
Text'in editrlerinin yarglarna ve btn sosyal bilimler alanlarnn
entelektel standartlanna meydan okudu. Pek ok kii Social Text'in
editrlerine glse de, Sokaln kavgas bu editrler ve onlann der
gilerine kar deildi. Sokal, parodisini uslama, kant ve manta
ilikin bir rica olarak yazd. (Toplumsal bilimlerde alan pek ok
bilim adam, bilimsel bulularda uslama, kant ve mantn ok k
k bir rol olduunu dnrler ve bilginin, doruluun ve ger
ekliin znelliini savunurlar). Sokalm davranlar etik d my
d? Hilekrlk ou zaman etik d olsa bile, parodi, politika ve
akademideki bozulmalar ve skandallar ortaya karmak iin kul
lanldnda etik d olmayabilir: roni, gerei ortaya koymak iin
genellikle en iyi yoldur (Rosen 1996). Ancak, yalan aratrma ile-
86
ininin btnselliini bozabileceinden, drstlk bilimdeki en iyi
tutumdur ve bu standarttan sapmalar zel olarak gerekelendirmek
gerektirir.

B . D K K A T

Bilim adamlar, aratrmalarnda, zellikle de sonularn sunar

larken, hatalardan kanmaldrlar. Deneysel, yntemsel hatalar
ve insani hatalarm asgari dzeye indirmeli ve kendi kendini kan
drmadan, tarafllktan ve menfaat atmalarndan uzak durmal
drlar.
Yalanlar gibi hatalar da bilginin geliim srecini nlerken, dik
kat. tpk drstlk gibi, bilimin hedeflerine ulamasna yardm
eder. Daha nce belirttiimiz gibi, dikkatsizlik, hilekrlkla ayn
ey deildir; nk dikkatsizlik, kandrma niyetini tamaz. Dikkat,
bilim adamlar arasndaki ibirliini, gveni ve bilimsel kaynakla
rn kullanmndaki verimi arttrmada nemlidir (Whitbeck 1995b).
Bilim adamlar baka birinin almasna bel baladklarnda, ara
trmann doru olduunu varsayarlar. Bu nemli bir varsaymdn;
nk hatalar tespit etmek iin her aratrmay kontrol etmek kor
kun bir zaman kaybdn. Hatalar aratrma ilemine engel oldukla
rnda. bilim adamlar byle nemli bir varsaymda bulunamazlar,
birbirlerine gvenemezler ve hatalar kontrol etmek iin enerji ve
zaman harcamak zorunda kalrlar.
Pek ok bilim adam, hatalar sahtekrlktan daha yaygn olsa bi
le, hatalar bilime kar ciddi bir su olarak grmez. Bir bilim ada
m ok sayda hata ieren bir makale yaynladnda, yetersiz gr
lebilir, ama etie aykr bir davranta bulunduu sylenemez. Dik
katsizlik. hilekrlk kadar ciddi bir su olmasa da, dikkatsizlikten
kanmak nemlidir; nk hatalar, kaynaklarn harcanmasna, g
venin sarslmasna ve feci toplumsal sonulara yol aabilir. Uygu
lamal aratrmalarda, tpta ve mhendislikte, hatalar ok zarar ve
rici olabilir. Bir ilacn dozundaki yanllk, onlarca kiiyi ldrebi
lir, bir kprnn tasarmndaki hata ise yzlerce kiiyi. Baz hatalar
87
drst yanllklar ve yetersizlikler gibi grlse de, tekrarlanan ha
talar bir ihmal biimi olarak grlebilir (Resnik 1996b). Bir kiinin
yaymlanm veya teslim edilmi almasnda bir hata tespit edil
diinde gelitirilecek en iyi tavr, hatay kabul etmek ve bir d
zeltme yaymlamak, hatay belirtmek veya iddiay geri ekmektir
(Committee on the Conduct of Science 1994).
Dikkatsizlii tartrken, aratrmalardaki hata eitleri arasnda
ayrm yapmak nemlidir. Deneysel hatalar, bilgi toplarken bilimsel
aleerin kullanmnda grlen hatalardr. Baz aletler dierlerinden
daha gvenilir ve kesin sonular verse de, her alet, biraz grlt
karabilir. bozulabilir veya yanl sonular verebilir (Kyburg 1984).
Btn bilimsel disiplinlerde, veri ve sonulan bildirirken bu hata-
lan gz nnde bulundurmak genel bir uygulamadr. Yntemsel
hatalar, istatistik yntemleriyle verilerin analizi ve yorumlanmas
na bal hatalar veya teorik varsaymlarn ve pein hkmlerin so
nu karmada kullanlmasn ierir. ok sayda bilim adam istatis
tik yntemlerinin hatal sonular verebileceini ve istatistik teknik
lerini aratrma alanna uygun bir biimde kullanmak gerektiini
renirler. Teorik varsaymlarn ve dayanaklarn kullanm (veya
ktye kullanm) da hatalara yol aabilir. rnein, Copernicus'un
gne merkezli sistemini kabul eden astronomlar, bunu gezegenler
le ilgili gzlemlere uygulamakta glk ektiler; nk btn gk
cisimlerinin mkemmel birer daire eklindeki yrngede dndk
lerini varsaymlard (Meadows 1992).
nsan hatalar, kiilerin aletleri kullanrken, hesap yaparken, ve
rileri kaydederken, sonu karrken, makale yazarken vs. yapt
hatalardr. nc blmde, bilim adamlarnn sonular belirli bir
zamanda elde etmek iin bask altnda olduklarn belirtmitim.
Aceleyle yaplan aratrma ihmale, dikkatsizlie, zensizlie ve
baka hatalara neden olabilir. Birinci blmde tartlan olayda,
hnanishi-Kari dikkatsizliini kabul etmi, ancak sahtekrln ka
bul etmemiti.
Bilimde kendini kandrmaya yol aan bir olay genellikle insani,
yntemsel ve deneysel hatalarn birleimidir (Broad ve Wade
1993). Kendini kandrma, bilim adamlarnn sonularnn geerlili
88
i veya nemi konusunda kendilerini aldatmalardr. Bilim adamla
rnn eletirel ve dikkatli olduklar dnlse de, onlar, tpk dier
insanlar gibi, genellikle grmek istediklerini grrler. Kendini kan
dran bir bilim adam, bir deneyin hipotezini kantladna itenlik
le inanabilir. Bilim adamlarnn yapt hatalar genellikle ok k
ktr. Bilim adamlar, aratrmalarnda hatal varsaymlar veya
pein hkmleri gmmeyebilirler ve almalarm eletirel ve nes
nel olarak deerlendiremeyebilirler. Birinci blmde tartlan so
uk fzyon deneyleri, bilimde bir kendini kandrma olarak grle
bilir (Huizenga 1992).
Hatalar ve pein hkmler bilimde her zaman grlse de, dan
manlk sistemi ve fikirlerle, sonularn aka tartlmas bunlarn
etkilerini asgari dzeye indirerek bilim cemiyetini geree doru
gtrebilir. Bilim adamlar pek ok hata yapsa da, bilim in kendini
dzeltme mekanizmalar vardr. Ancak, danmanlk mekanizmas
nn almas iin, bilim adamlarnn bu sistemin nne gememe
si nemlidir. Aratrma halka almadan nce bilimsel meslein
baka elemanlar tarafndan deerlendirilmelidir. Souk fzyon
olayyla ilgili etik problemlerden biri, aratrmaclarn bir basn
konferans vermeden nce almalarnn meslektalar tarafndan
deerlendirilmesine izin vermemeleridir. Danmanln bilimdeki
nemi bundan sonra belirteceimiz ilkeyle yakn iliki iindedir.

C. AIK LIK

Bilim adamlar verileri, sonular, yntemleri fikirleri, etkinlikleri

ve aralar paylamaldr. Baka bilim adamlarnn almalarn
deerlendirmelerine izin vermeli ve eletiriye, yeni fikirlere ak ol
maldrlar.
Aklk ilkesi, bilim adamlarnn birbirlerinin almalarn de
erlendirmelerine ve eletirmelerine olanak salad iin bilginin
oalmasna yardmc olur; bilimin danmanlk sistemi akla
baldr (Munthe ve Welin 1996). Aklk, bilimin dogmatik, ele-
tirisiz ve pein hkml olmasn engeller. Aklk, ayrca bir ibir
89
lii ve gven atmosferi olumasna ve bilim adamlarnn kaynakla
r verimli bir biimde kullanmasna yardmc olarak bilimin geli
mesine katkda bulunur (Bird ve Houseman 1995). Bilgi, bilim
adamlar ayn ayr deil de birlikte altklarnda, verileri, aratr
ma yerlerini ve kaynaklarm paylatklarnda, daha nceki aratr
malara dayandklarnda vs. daha verimli bir biimde elde edilir. Bi
limde akl gerektiren bir dier neden de, gizliliin halkn bilime
olan gvenini azaltmasdr (Bok 1982). Bilimsel faaliyetler ak ve
ya ulalabilir olmadklarnda, insanlar bilim adamlarnn drst ol
madklarn veya gvenlerine layk olmadklarn dnebilirler.
Bylece bilimsel meslekler halkn bilime olan destei kayboldu
unda, pek ok ters sonula karlaabilirler. Tm insanlar iin ba
kalarna yardm etmek ahlki birer grev ve verilerle kaynaklan
paylamak bir yardm tr ise. bilim adamlarnn, ak olma gibi bi
limsel bir grevleri dnda gizlilikten kanmak gibi bir ykml
lkleri de vardr.
Aklk, bilimsel tavrda ok nemli bir ilke olsa da. baz du
rumlarda bu ilkeye uymayan tutumlar gerekelendirilebilir. rne
in. pek ok bilim adam hl srmekte olan aratrmalan korumak
iin ak olmaktan kanabilir (Grinnell 1992). Bir bilim adam, iti
barm korumak iin, deneyler tamamlanmadan veya almas ze
rinde detayl bir muhakemede bulunmadan verilerini ve sonular
n paylamak istemeyebilir. Bilim adam, almas iin takdir ve
kabul grmeden veya belli bir miktar maddi destek almadan verile
rini, fikirlerini veya sonularm paylamak istemeyebilir (Marshall
1997). alma tamamlannca aratrmay korumak iin neden kal
maz; zellikle aratrma halk fonlaryla destekleniyorsa, sonular,
halka ak kaytlar haline gelmelidir.
Snrl gizlilikle ilgili btn bu argmanlar bilim adamlarnn
takdir almay, kabul edilmeyi ya da maddi karlk grmeyi bekle
mekte hakl olduklarm varsayar. Hatta bilimde bu eit bir kiisel
karn, bilginin artmasnda nemli bir rol olduu bile tartlabi
lir (Merton 1973, Hull 1988). Bylece bilim, ibirlii ve gveni ki
isel kar ve egoizmle dei toku eder. Gerekten de, bilim adam
lar bilime zgn katklarda bulunduklarnda dllendirildiklerin-
90
den ve bu katklar bilimin hedeflerine ulamasna yardmc oldu
undan bilimin dllendirme sisteminin bilimin yarar iin gizli
bir el grevi grd sylenebilir: Bilim adamlar, prestij ve say
gnlk gibi kiisel amalar peine derek farknda olmadan bilime
katkda bulunabilirler (Merton 1973).
Bilim adamlarnn ou, gizliliin aratrmalarda bir kaide deil
istisna olmas gerektii konusunda hemfikirdir sanrm. Ancak, bi
lim ad a m la rn n , bilime kar yerine getirmeleri gereken sorumlu
luklarndan daha ar basan ykmllkleri olduunu dnenler
kabilir. rnein, zel irketler iin alan bilim adamlar, ticari
srlar aklamamakla ykml olabilirler (Bok 1982. Nelkin
1984), askeri aratrmalar yapan bilim adamlarnn da belirli bilgi
leri gizlemeleri gerekebilir (Nelkin 1972, Bok 1982). Yani, bir bi
limsel deer olarak aklk, ticari ve askeri deerlerle atabilir.
Btn bu konular, daha sonra tekrar deineceim pek ok nemli
sorunu ortaya kartmaktadr.

D. Z G R L K

Dilim adamlar, herhangi hir sorun veya hipotez zerine aratrma

yapmakta zgr olmaldr. Yeni fikirler ortaya koyup eski fikirleri
eletirmelerine olanak tannmaldr.
Bilim tarihindeki en byk savalar bu prensibe dayanr. Gali-
leonu, Bnno, Vesalius ve Sovyet genetikilerinin sava, bilimde
zgrln neminin en gzel rnekleridir. zgrlk ilkesi pek
ok adan bilimsel hedeflere ulamaya hizmet eder. ncelikle, z
grlk. bilim adamlarnn yeni fikirler retmelerine ve yeni sorun
lar zerinde almalarna olanak vererek bilimin ilerlemesinde
nemli bir rol oynar. kincisi, fikir zgrl, bilimsel yaratcl
kamlamakta nemli bir yere sahiptir (Kantorovich 1993, Shadish
ve Fuller 1993). Bilimsel yaratclk, baskc, otoriter, ar planl
programl ortamlarda can ekiir. Toplumlar, bilimsel aratrmalar
snrlar ya da belirli alanlara yneltirlerse, bilimi zayflatma riskiy
le kar karya k a lrlar (Merton 1973). ncs. zgrlk, bilim

91
adamlarna eski fikirleri ve varsaymlar eletirme ve bu tr gr
lere meydan okuma olana tanyarak bilimsel bilginin merula
masnda nemli bir rol oynar. Tpk aklk gibi zgrlk de, bili
min duraan, dogmatik ve tarafl olmasn nler (Feyerabend
1975). rnein, iinde bulunduumuz yzyl iinde, Sovyet gene
tikileri, Lyenskonun kaltm hakkudaki fikirlerine meydan oku
yamadklarndan, Sovyet genetii yerinde sayd (Jarovsky 1970).
Son olarak, ahlkn aratrma zgrlnn temeli olduunu da be
lirtmeliyiz: Dnce zgrl, ifade ve hareket zgrl aratr
ma zgrlnn gstergesidir.
zgrlk ilkesi bilim iin ok nemli olsa da. belirli koullarda
zgrle kk snrlamalar getirmenin gerekelendirilebileceini
savunanlar olabilir. Bilimsel zgrle getirilen snrlamalar anla
yabilmek iin, eylemlerle, fonlara, yaynlara, dncelere ve tart
malara getirilen snrlamalar arasnda ayrm yapmalyz. Bu ayrm
lar anlamak nemlidir; nk bunlarn farkl etik ve ahlki sonu
lar vardr. ncelikle, pek ok aratrma bilim adamlarnn tavrna
baldr ve bu tavrlar, bilim adamlarnn insanlara zarar vermeme
si ya da bu insanlarn haklarnn ihlal edilmemesi iin snrlandrla
bilirler. zgrln en gl savunucular bile benim zgrl
mn balad yerde karmdakinin zgrlnn bittiini kabul
ederler. nsanlara zarar veren ya da onlarn zgrlk haklarn ihlal
eden bilim adamlarnn aratrma yapmalarn nlemek iin geerli
ahlki nedenler vardr. Pek ok bilim adam, insanlarn aratrma
larda kullanlmasndaki protokolleri bilimsel zgrle getirilen
nemli ve can skc snrlamalar olarak grmezler.
kincisi, aratrmalarn ou, bilim adamlarnn devlet acentala-
nndan, iyerlerinden, zel kurululardan, niversitelerden ya da si
lahl kuvvetlerden aldklar byk miktarda paraya dayanr (Dick-
son 1984). Acentalar fonlarn mterilerinin isteklerine gre tahsis
ederler: yerleri kr elde etmek iin fon tahsis ederler, devlet acen-
talar Meclise ve halka hesap vermek zorundadr, vs. Btn bu si
yasi ve ekonomik gerekleri gz nnde bulundurursak, genellikle
fon kararlarnn aratrmalar snrladklarn grrz; fona dayan
mayan aratrmalar tamamlanmamaktadr. rnein, Kongrenin
92
Sper letkenli Sper arptrn'yi durdurma karan, yksek ener
ji fiziinde yaplmas planlanan pek ok aratrmalm nne geti
(Horgan 1994). Bu aratrmalar daha sonra yaplacak olsa bile.
Kongre pek ok aratrmay askya ald. Fon elde etmedeki baan-
szlk bilimsel zgrlk iin nemli bir snrlama olarak m grl
melidir? M uhtemelen hayr. Bu fon kararlar aratrmalan engelle-
se de, bilim adamlan. en gzde projelerini fonla desteklemek iin
sahte ek yazmann meru olduunu iddia edemezler. Fon destei
bir hak deil, ayrcalktr. Fon alamayan bilim adamlan. fikirlerini
tartmay srdrmekte ya da daha sonra fona bavurmakta zgr
dr. Bilimsel yaratcl krkleyen ortamlar yaratmak iin bilim
sel aratrmalara fon destei salamak toplumlar iin nemli olsa
da, belirli bir projenin byle bir fon destei alamamas bu ortama
ciddi zararlar vermez.
Aratrmalara getirilen baz snrlam alann nemle zerinde du
rulmaldr, nk bunlar bilime nemli zararlar verebilir. Lysenko-
izmin Sovyetler B irliindeki ykseliiyle, bilim adamlarnn
Lysenkonun grlerine ters den fikirler ortaya koym alan, ma
kaleler yaymlamalan nlendi. Mendel genetii gibi Lysenkonun
kar kt grleri retmeleri hatta tartmalar engellendi.
Sansrler, moratoryumlar ve bilimsel fikirlerin tartlmasna geti
rilen dier snrlam alann bilim zerinde zararl etkileri olabilece
inden ve btn bunlar temel hak ve zgrlkleri ihlal edebilece
inden. bilimde bu tr snrlara izin vermemek iin yeterli nedeni
miz var demektir. Ancak bilimdeki bu ok ciddi snrlamalar, baz
ok kt koullarda bile gerekelendirilebilir. rnein, aratrmala
rn ulusal gvenlii korumak iin sansrlenmesi gerektiini ve ba
z kt toplumsal sonularn nne gemek iin insan embriyolar
nn klonlanmas gibi baz aratrma trlerinin yasaklanmas gerek
tiini savunanlar olabilir. Aratrma zgrl, genellikle bilim
adamlarnn ve toplumun, baka toplumsal hedeflerle bilimi ilerlet
me hedefleri arasnda bir denge kurmalarm gerektirmektedir (Co-
hen 1979).5

5. Bilimsel Sorumluluk ve Aratrma Yapmak zerine panel Bilimde suiistimal*,

pheli aratrm alar* v e Baka suiistimaller arasnda ayrm yaparak bilimsel

93
 E. O N U R PAYI

Onur pay hak edilen yerde kiilere verilmeli, hak edilmeyen yerde
verilmemelidir.
Daha nce gizlilii ve akl tartrken onur pay verme ilke
sinden de bahsetmitim. Bu ilke, dorudan doruya bilimin ilerle
mesine ya da bilimin pratik hedeflerine hizmet etmese de, bilim
adamlarn aratrma yapmak iin motive ettii, gveni ve ibirlii
ni salad ve bilim yarnda dllendirmelerin adil olacam ga
ranti ettii srece merudur (Hull 1988). Bilimde onur pay verme,
tannmay, saygnl, prestiji, paray ve dlleri ierir. Bilimde
onur pay verme ilkesi ilevini yerine getirmedii zaman, bilim
adamlar aratrma yapmak iin fazla motive olmayacaklar, fikirle
rinin alnacandan korkarak bilgilerini paylamak istemeyecek
lerdir. Onur pay verme, bilim adamlarnn sulanmas ve cezalan
drlmasnda da nemli bir rol oynar. Bir aratrma kusurluysa, ha
talarn dzeltilmesi ya da kii(ler)in cezalandrlabilmesi iin bun
dan kimin sorumlu olduunun bilinmesi gerekir. Sorumluluk ve
onur pay alma bir parann iki yz gibidir: Bir kii bir aratrma
iin, ancak bu aratrmann sorumluluunu stlendiinde onur pay
alm alda (Kennedy 1985). Son olarak, onur pay verme ahlki bir
zeminde de gerekelendirilebilir: Eitlik ilkeleri, bilim adamlar da
dahil olmak zere btn insanlarn katlm ve abalan iin eit de
recede dllendirilmelerini gerektirir.
ntihal ve fahri yazarlk onur pay almada etie aykr davran
larn birbirine kart iki trn temsil eder. ntihal, bir kiinin ba
ka bir kiinin fikirlerini aktarrken, atfta bulunurken veya alnt ya
parken sorumsuzca davrandnda ortaya kar. ntihal, onur pay
almann nne geer. Ayrca intihal, dier yazara ilikin yanl ve
aldatc ifadeler ierdiinden, bir hilekrlk biimi olarak grlme
lidir (PSRCR 1992). te yandan, bilim adamlar, bir makaleye
nemli bir katks olmayan kiileri fahri yazar yapabilmektedirler
(LaFollette 1992). Fahri yazarlk, bir laboratuvar yneticisini veya
sorumluluklar dolayl olarak derecelendirmektedir (PS R C R , 1992). eitli bilim
sel davran ilkelerini derecelendirmekte duyduum tedirginlikten dolay bu ay
rmlarn geerliliini sorguluyorum.
94
kdemli bir aratrmacy onurlandrmak, bir arkadaa ya da mes
lektaa yardm etmek ya da makaleye saygnlk kazandrmak iin
verilebilmektedir. Fahri yazarlk, gerekmedii halde onur pay ver
meye yol at iin etie aykrdr. Bilim adamlarnn ou, hrsz
ln ve fahri yazarln etie aykr olduuna inansalar bile, bu iki
u durumdan uzaklatka uzlamalar azalr. dllendirilecek bir
kii aratrmaya ne kadar katkda bulunmaldr? Yazarlar, makale
nin farkl blmleri iin mi, yoksa aratrma ileminin farkl aa
malar iin mi onur pay almaldr? Altnc blmde onur pay ver
m eyle ilgili bu ve benzeri sorulan ele alacam.

F. ETM

Bilim adamlar, gelecein bilim adamlarm eitmeli ve onlara iyi

bilimin nasl yaplacam retmelidir. Bilim adamlar, halk
eitmeli ve bilim hakknda bilgilendirmelidir.
Eitim, ie alma, resmi renim ve akl hocalm ierir. Bilim
de eitim ilkesi nemlidir; nk bilim adamlar, bilim cemiyetine
katlan yeni yeleri ie almaya almaz ve eitmezse, bu meslekte
gelime olmaz. e alma, yeni insanlar bilimsel mesleklere ek
mekte nemli rol oynar. Bilim renimi lisede ve daha alt snflar
da yaplsa da, bilim adamlar bilim reniminin bu blmnde ak
tif olarak rol oynamazlar. Ancak, bilim adamlarnn, lisede ve daha
alt snflarda neriler sunma, bilim eitimine mdahale etme y
kmllkleri vardr ve en yksek seviyede bilim retmek isteyen
insanlar bilgilendirmek grevleridir. Yetitirme, rnek olmay, uy
gulamay ve rakl ieren gayri resmi bir retim biimidir; e
itli yetenekler kazandrmay ve bilimi sezgisel olarak kavratmay
amalar. yi eitim grm bir bilim adam, konusu hakknda, ki
taplarda ve derslerde renebileceinden ok daha fazlasn bilir
(Kuhn 1970,1977; Kitcher 1993). Bilim adamlar, ayrca, halk po
pler kitaplar, dergi makaleleri, televizyon programlan vs. ile eit
mekle de ykmldr. Bu, bilim eitiminin nemli bir parasdr;
nk halkn bilimi kavramas gerekir. Bilim halk desteine dayan
95
d iin, halk bilimi doru kavrarsa bilim yarar grr, eitimsizlik
hkm srd zaman ise zarar grr.
Bilimde eitim nemli olsa da, farkl bilim adamlar bilim ei
timinin farkl blmlerine farkl ekillerde katlabilirler. Baz bilim
adamlar yksek lisans eitimine katkda bulunurken, dierleri ise
lisans eitimi zerinde younlaabilir. Bilim adamlarnn bir ksm
pek ok renciye akl hocal yaparken, dierleri yapmayabilir.
Kimileri aktif olarak iyiletirme almalaryla ilgilenirken, dier
leri bununla ilgilenmeyebilir. Baz bilim adamlar popler kitaplar
yazarken ya da medyada grnrken dierleri bunlar yapmayabi
lir. Bazlan ise, akademik, askeri ya da ticari aratrmalar yapmak
iin bilim eitimini tamamen brakabilir. Yeterli sayda bilim ada
m bilim eitimine katld srece, bilim cemiyetinin halis aratr-
macdara sahip olma lksn karlayabilecektir.

G. T O PL U M SA L SORUM LU LU K

Bilim adamlar topluma zarar vermekten kanmal ve topluma fa y

dal olmaya almaldr. Bilim adamlar aratrmalarnn sonula
rndan sorumlu olmal ve bu sonular hakknda halk bilgilendir
melidir.
Bu ilkenin altnda yatan temel dnce, bdim adamlanmn hal
ka kar sorumluluklan olduudur (Lakoff 1980, Shrader-Frechette
1994). Bilim adamlar, baka kiilerin yaptklan aratrmalardan
rahatsz olaca dncesiyle ya da bdimin toplum zerindeki etki
sini gz nnde bulundurarak hareket etmemelidir. Toplumsal so
rumluluk, bilim adamlanmn toplumsal olarak deerli aratrmalar
yapmalarn, toplumsal tartmalara katlmalarm, (gerektiinde)
uzmanlk gr bildirmelerini, bilim siyasetini izmelerini ve k
t bilimin kirli amarlarm karmalarn gerektirir. Bazdan, bi
lim adamlarnn bilgi iin bilginin peine dmeleri gerektiini ve
aratrmann toplumsal sonularyla uramann politikaclarn ve
halkn ii olduunu savunarak toplumsal sorumluluu reddedebilir
ler. Bilimin toplumsal etkileri iin senilmesi gereken sonmlu-
96
luk. medyann, politikaclarn ve halkn omuzlanndadr, bilim
adamlarnn deil. Bu dnce biimi son yllarda o kadar yaygn
olmasa da. hl reddedilmesi g bir neme sahiptir.
Bilim adamlar aratrmalar yaparken topluma kar sorumluluk
yklenmektedirler, bunun birka nedeni vardr: ncelikle, bilim
adamlar, aratrmalarn nceden bilinmeyen sonularndan sorum
lu olmasalar da. beklenen sonulardan sorumludurlar. kincisi, bi
lim adamlar, bakalarna kar yararllk, iyilik, hizmet gibi sorum
luluklar olan toplumun birer bireyidirler. ncs, yararl olmak
ve topluma zarar vermemek bilim adamlarnn mesleki grevleri
dir. Birer profesyonel olarak bilim adamlarndan beklenen, topluma
yararl hizmetler ve iyi ilerdir. Bilim adamlarna son derece yk
sek yetkiler, sorumluluklar verilmekte ve onlara gven duyulmak
tadr. Toplumsal sorumluluk, halkn gvenini sarsmamay ve bu g
vene sayg gstermeyi gerektirir (Shrader-Frechette 1994). Son
olarak, toplumsal sorumluluk halkn bilime verdii destei arttra
rak bilime yarar salar; topluma kar sorumsuzca davranan bilim
ise halkn bilim e verdii destei azaltr (Slakey 1993). Bilim adam
lar topluma hizmet ederek. Mengele, Frankenstein gibi toplumsal
sorumluluk tamayan bilim adamlarnn kt imajm rter ve bun
lar olumlu bir imajla deitirir (Nelkin 1995).
Bilim adamlarnn toplumsal sorumluluklar olsa bile, bu grev
dikkatle yerine getirilmelidir. Daha nce belirttiimiz gibi, bilim
adamlar bilgileri vaktinden nce aklamamaldr; bir bilgi halka
aklanmadan nce danmanlk sistemiyle baka bilim adamlarn
ca onaylanmaldr. Aratrma vaktinden nce akland zaman, iki
tr kt sonu dourabilir. lki, halkn grebilecei zarardr. rne
in, bir kii bilim adamlar tarafndan onaylanan, ancak iyi test
edilmemi bir tedaviyi deneyebilir ve bu tedavinin kii zerinde
ok kt yan etkileri olabilir. kincisi, bilimin imajna gelebilecek
zarardr. Halk, daha iyi bir inceleme sonucunda fiyaskoya dnen
nemli bir kefi ya da ilac rendii zaman, bilim adamlarnn ye
tersiz veya sorumsuz olduunu dnecektir (souk fzyon tart
mas bu tepkinin talihsiz bir rneidir). ncs, bilginin erken
aklanmas bilimde onur pay verilmesini engelleyebilir, fakat halk
PlN/Baim Eti# 97
genellikle ncelik tartmalarm deerlendirmede yeterli deildir
(Longino 1990). (ncelik kaygs, belki de souk fzyon aratrma
snn ok erken aklanmasna yol aabilirdi). Sonularm halka su
nan bilim adamlar, eer daha dikkatli baka bilim adamlar aym
sonulan bilimsel bir dergiye sunmusa, hak etmedikleri n ve
dl alabilirler.
Son olarak, baz bilim adamlarnn kendi hedeflerine ulamak
iin toplumsal sorumluluklarm bir yana brakmas asndan top
lumsal sorumluluk ilkesi tpk eitim ilkesi gibidir. Bilim adamla
rnn bir ksm dierlerinden daha az samimi olabilir, kimileri kari
yer yapmay topluma yararl olabilecek birka sonu retmeye ter
cih edebilir. Toplumsal sorumluluk, farkl zamanlarda farkl bilim
adamlarnn yklendii ortak bir ykmllktr.

H. YASALLIK

Aratrma aamasnda, bilim adamlar almalaryla ilgili yasala

ra uymaldr.
kinci blmde tarttm gibi, yasalara uymak bilim adamlan
da dahil olmak zere tm insanlarn ahlki grevidir. Bilim adam
lar yasalara uymad zaman bilim zarar grebilir: Bilim adamlan
tutuklanabilir, tehizata el konabilir, fon kesilebilir, halkn bilime
verdii destek azalabilir. Yasalar, tehlikeli ve kontrole tabi m adde
lerin kullanm, insan ve hayvanlarn kullanm, atk maddelerin,
alma alanlarnn kiralanmas, fonlarn ayrlmas, telif hakk ve
patentler gibi aratrmalarn farkl ynleri iin geerli olabilir
(PSRCR 1992). Bilim adamlan iin yasalara uymak gl bir etik
ve ahlki grev olsa da, bu eit bir davran standrdnn, tpk di
erleri gibi istisnalan olabilir. Bilim adamlarnn nemli bir bilgiye
ulamak ya da topluma yararl olmak iin yasalar ineyebilecei-
ni savunanlar olabilir. Tarihte yasal snrlamalar bilimin gelimesi
ne engel olmutur. rnein, Ortaa Avrupasnda insanlann beden
lerini tehir etmesine snrlamalar getirilmiti, insan bedeni hakkn
da daha ok bilgi sahibi olmak isteyenler aratrmalarn gizlilikle
F7ARKA/Biln Etii
98
yrtyorlard. Galileo zamannda Katolik Kilisesi, Copem icusun
Gne merkezli astronomisini retmeyi yasaklamt. Halktan ki
ilerin bilime getirilen kurallara kar itaatsizlikleri baz durumlar
da hakl olsa bile, yasalara kar gelenlerin, iddialarm kantlamala
r gerektiini de tekrarlamak isterim (Fox ve DeMarco 1990).

I. FIRSAT

Bilim adamlarnn bilimsel kaynaklar kullanmalar ya da bilimsel

mesleklerde ykselmeleri haksz olarak engellenmemelidir.
Frsat ilkesi, ahlki ve siyasi bakmlardan gerekelendirilebilir:
Eer toplumdaki herkesin haksz olarak frsatlardan mahrum bra
klmamas gerekiyorsa, (toplumun birer bireyi olarak) bilim adam
lar da bu frsatlardan yararlanmaldr (Rawls 1971). Bu ilke, bilim
sel hedefleri arttrmas nedeniyle de hakl grlebilir. Bilim
cemiyetlerini yeni fikirlere ve yeni insanlara at iin frsat ilkesi
tpk aklk ilkesi gibi nemlidir. Bilim pein hkm ve dogmala
r amak ve objektif bilgiye ulamak iin, eitli hipotezleri, fikir
leri, yaklamlar ve yntemleri gz nnde bulundurmak ve ince
lemek zorundadr (Kuhn 1977, Longino 1990, Solomon 1994).
Benzer gemileri olan insanlar bu epistemolojik eitliliini orta
ya karsalar da, farkl gemilerden gelen insanlar bilimin geli
mesi iin gerekli fikir eitliliini ortaya karr. Nesnellik, birbiri
ne benzeyen kafalarn fikir birliinden ok, farkl kltrlerin, kii
liklerin ve farkl dnce biimlerinin atmasyla ortaya kar.4
Bu ilke ok nemli bilim politikalarn destekler. Bugnlerde
devlet parasnn byk bir ksm byk bilimsel projelere ve saygn
laboratuvarlara gitmektedir (Martino 1992). Daha kk projelerde
veya saygnl daha az laboratuvarlarda alan bilim adamlar
aratrma frsatlarndan mahrum braklabilmektedir. Kk proje
6. Bu tartmay derinlemesine incelemek, konuyu am am za neden olacak. e
itliliin nesnellii arttrmasna bir rnek olarak, Longino (1990), cinsiyet ayrmc
lnn primatoloji ve endokrinoloji aratrmalarn nasl etkilediini gstermekte
dir. Longino, kadnlar igrleriyle bu alanlara katkda bulunduktan sonra, bu bi
limlerin daha iyi anlaldn tartmaktadr.
99
ler yerine byk projelere yatrm yapmak ve saygn laboratuvarla-
ra parasal destek salamak iin meru nedenler olsa da. bilimin fon
politikas, bilim adamlarn aratrma frsatlarn hak etmelerine
ramen bunlardan mahrum brakacak kadar sekinci veya burnu
byk olmamaldr. Frsat ilkesi, bilime fon salarsanz bunun kar
ln greceinizi syler.
kincisi, kadnlar ve aznlklar bilimin profesyonel snflarna
nemli katklarda bulunmu olsalar da, Nobel dl sahipleri, NAS
yeleri, profesrler gibi bilimin sekin kesimi iine nadir olarak
girmektedir. Nitekim, bilimde terfi ve dl alma konularna gelin
ce, bir eit kdemliler aun bulunduuna ilikin kantlar vardr
(Holloway 1993, Etzkowitz 1994). Kariyerde ilerlemek iin kiisel
ilikilerden yararlanmak bir problem gibi grnmese de, bu iliki
ler, kiileri hak ettikleri halde bir meslein st mertebelerinden
uzak tutarlarsa sorun haline gelirler. Frsat ilkesi, bilim adamlarnn
iyiletirme almalarna katl m lannm salanmas, kendilerine i
verilmesi ve kadnlarla aznlklar gibi az temsil edilen gruplarn da
dllendirilmesini ngrr.
nc olarak, frsat ilkesi bilimdeki ayrmcln ortadan kalk
masn ister; nk ayrmclk bir kiinin frsatlarm haksz bir bi
imde elinden alabilir. Bilim adamlar, meslektalar ve mstakbel
bilim adamlar arasnda bilimsel yeterlilikle dorudan ilgisi olma
yan rk, cinsiyet, memleket, milliyet, ya gibi konularda ayrm yap
mamaldr (Merton 1973). Bu, bilim adamlarnn, meslek evrele
rinde verdii ie alma, terfi, kabul, atf ve eitim gibi kararlan iin
de geerlidir. Pek ok ayrmclk tr yalnzca etik d deil yasa-
ddr da. Bilimde ayrmclktan kanmak gerekse de, i vermede
yaplan tercihler gibi baz ayrmclk trlerinin, bilimdeki okrenk-
lilii arttrmak ve gemiteki adaletsizlikleri dzeltmek gibi hedef
leri olduu srece meru olduunu savunanlar olabilir. Yedinci b
lmde ayrmclk kart tavrlara ilikin konular ele alacam.

oo
 . K A RILIK LI SAYGI

Bilim adamlar meslektalarna kar saygl bir tutum iinde olma

ldr.
Bu ilke yalnzca ahlki olarak deil, bilimsel hedeflere ulama
da nemli bir rol oynamas bakmndan da gerekelendirilebilir: Bi
lim cemiyetinde ibirlii ve gven nemlidir. Bilim adamlar bir
birlerine gvenmezlerse, ibirlii de zarar grr (W hitback 1995b).
Karlkl sayg olmazsa, bilimin toplumsal dokusu zlr ve bi
limsel hedeflere ulama zorlar. Bu ilkeye gre bilim adamlar fi
ziksel veya psikolojik olarak birbirlerine zarar vermemeli, kiisel
srlara sayg gstermeli, birbirlerinin deneylerine veya deney so
nularna mdahale etmemelidir. En iyi bilim adamlarndan bazla
rnn meslektalarna sayg gstermediini iddia edenler olsa bile
(Hull 1988), baarl fakat ayn zamanda sinirli ve huysuz bir bilim
adam tipi bilimin tamamn temsil etmez. Baz bilim adamlar by
le olsalar bile bilim verimli olarak alabilir, ancak tm bilim
adamlar byle olursa bilimin iini yapamaz duruma gelecei ke
sindir.

J. V ERM LLK

Bilim adamlar kaynaklardan verimli olarak yararlanmay bilmeli

dir.
Bilim adamlarnn ekonomik, insani ve teknolojik kaynaklan s
nrl olduundan, amalarna ulamak iin bu kaynaklan akllca
kullanmalar gerekir. Bu ilke her ne kadar aikr ve nemsiz grn
se bile, kaynaklan israf etme bakmndan pek ok tavr etik d sa
ylabilecei iin nemlidir. Yaymlama ile ilgili baz uygulamalar
verimsiz olduundan etik d kabul edilebilir. Yaymlanabilecek
en kk birim William Boardm (1981) icat ettii ve yaymlana
bilecek en kk yaz parasn ifade eden bir deyimdir. Bir maka
le ya da yaymlanabilecek bir aratrma, , drt veya be makale
ye blnebilmektedir. Ayrca, bilim adamlar yazda veya sunumda

o
kk deiiklikler yaparak ayn sonulan farkl makalelerde kul
lanabilmektedirler. Bilimsel kaynaklan israf ettii iin bu iki uygu
lama etik d saylabilir (Huth 1986). Bilim adamlarnn israfa da
yanan bu faaliyetlerini anlamak zor deildir; nk imtiyaz ve ter
fi komiteleri kaytlara giren makalelerin nitelik ve niceliini nem
semeye eilimlidirler.

K. D E N E K L E RE SAYGI

Bilim adamlar, insanlar deneylerinde kullanrken haklarn ve

onurlarn inememelidir. Bilim adamlar, hayvanlardan deneyle
rinde yararlanrken onlara gerekli sayg ve zeni gstermelidir.
Bu ilke ahlki bir zeminde gerekelendirilebilir. nsan denekle
rin doutan gelen ahlki onurlan ve baz temel haklan olduuna
inanrsak, bilim adamlannn insanlar deneylerinde kullanrken on
larn onurlarn ve haklarn ihlal etmemeleri gerektiini kabul et
mi oluruz (Jonas 1969). Hayvanlarm da ahlki bir yerleri olduu
nu iddia edersek bilim adamlarnn hayvan deneklerine sayg ve
zenle davranmalan gerektiine de inanyoruz demektir (LaJFollet-
te ve Shanks 1996). Bu her iki ilke, aratrma deneklerine kar gs
terilmesi gereken etik tavrla ilgili halkn endielerini ortaya koyar
ve halkn bilime verdii destei gvence altna almalar bakmn
dan gerekelendirilebilir: nsan ve hayvan deneklere gerekli sayg
y gstermeyen bilim adamlar halkn tepkisiyle karlarlar. Pek
ok toplumda insan ve hayvan denekleri koruyan yasalar bulundu
undan, bilim adamlannn da, hayvan ve insanlar kullanarak y
rttkleri aratrmalanyla ilgili yasal ykmllkleri vardr. Bu il
ke sayg ve zen gster, insan hak ve onuru gibi deyimlerden
ne anladmza bal olarak farkl yorumlara neden olabilecein
den daha detayl olarak ortaya konulmaldr. Yedinci blmde insan
ve hayvanlar zerine yaplan aratrmalar tartrken, bu ilkeyi de
rinlemesine inceleyeceim.

102
 L. SON SZLER

Bu blm bitirmeden nce, yukarda belirtilen davran standartla

ryla ilgili birka ey sylemek istiyorum.

Birinci konu: Daha nce de zerinde durduum gibi, bu stan

dartlarn davran reeteleri (veya normatif idealler) olduunu tek
rarlamak nemlidir; bunlar bilim adamlarnn davranlarn tanm
lamaya almaz. Bu standartlar normatif olsa da, baz ampirik tah
minlere dayanr. Bu ilkelerin ou ahlki bir zeminde savunulabi
lir ve bilimsel hedeflere ulamada etkili birer aratr. (Resnik
1996b). Bilimin, en ok bu ideallere uyduu zaman en baarl ol
duunu varsaymtm. Fakat bu varsaymlar dorulamak iin psi
koloji, sosyoloji ve tarih alanlarnda baka aratrmalara ihtiyac
mz var. Anlattn ilkelerden bazlar bilimsel hedeflere ulamak
iin etkili aralar olmayabilir, yine de, bu blmde tartlan stan
dartlarn konunun ok dnda olmadna eminim.

kinci konu: Ampirik aratrmalarn, bilimin davran standart

larnn gerekelendirilmesinde bir arl vardr, te yandan farkl
standartlar farkl toplumsal artlarda gerekelendirilebilir. Ksa bir
sre nce ayrmclk kart ilkeler pek ok bilim adamna gln
grnrd. Pek ok bilim adam, kadnlan ve aznlklan bilimsel
mesleklerden uzak tutmak iin, ayrmclkta srarlydlar. Stalinin
iktidar srasnda Sovyet biliminde temel zgrlk o kadar nemli
olmayabiliyordu. Aratrmalarn farkl sosyal, ekonom ik ve siyasi
artlarda yrtlmesi mmkn olduundan, savunduum etik stan
dartlar her zaman btn bilim adamlarna uygulanamayabilir; bun
lar, sadece modem, kapitalist, demokratik Bat toplumlarndaki be
lirli bilim tiplerine uygulanyor olabilir.
Ancak, tarttm ilkelerden bazlarnn kkten farkl sosyal,
ekonomik ve politik artlar altnda geerli olduunu belirtmeden
edemeyeceim. rnein, drstlk ilkesi ne olursa olsun bilimsel
aratrmalarda nemli rol oynamaldr. Bu ilkenin bilimi tanmla
yan zelliklerden biri olduunu savunanlar kabilir: Drstle,

103
nesnellie ve dorulua deer vermeyen bir meslek (veya sosyal
kurum) bilimsel kabul edilmemelidir.
Bilimsel tavra ilikin etik relativizmin hayaletinden kaamaya
camz iin, bilimin belli bir ereve iinde anlalabileceini kav
rarsak bu endieleri hafifletebiliriz. Burada bahsettiim standartlar,
bilimin politik, sosyal ve ekonomik artlan, kurumlan, gelenekleri
ve amalarna ilikin baz varsaymlara dayanmaktadr. Bu artlar,
gnmz Bat biliminin olduka makul bir portresini izmektedir.
Bu toplumsal ereveyi balama noktas olarak ele alrsak, bahset
tiim standartlar son derece anlaml grnr. Alternatif normlarn
bulunmas olasl da bu blmde tanlan ilkelerin meruluu
iin nemli bir tehlike oluturmamaktadr.

nc konu: Bilim adamlannm, toplumdaki dier insanlar iin

de geerli olan etik ykmllkleri bulunduu son derece aksa
da, bilim adamlarnn, bu ykmllklerden farkl baz zel y
kmllkleri de vardr. rnein, bilimsel aratrmalarda drst ol
ma ykmll, genel olarak drst olmay ngren ahlki y
kmllkten daha gldr. oumuz bakaianna zarar vermeyi
nleyen ya da bakalarna yarar salayan kk yalanlar sylem e
nin kt bir ey olmad konusunda hemfikirizdir. Ancak bilimde
kk bir yalan bile ok kt sonular dourabilir.

Drdnc konu: Yukarda tartlan ilkelerin bir ksm zellikle

kiiler iin geerliyken, dierleri toplumsal kurumlar iin geerli-
dir. rnein, karlkl sayg ilkesi zellikle kiiler iin geerliyken.
zgrlk ilkesi hkmetler, fon acentalar, niversiteler gibi top
lumsal kurumlar iin geerlidir. Yasallk ve aklk gibi ilkeler hem
kiilere hem de kurumlara uygulanabilir.

Beinci konu: lkelerin ou, yardmc ilkeleri ve daha az genel

usul ve kanunlar ifade eder. rnein, drstlk ve verimlilik ilke
leri, bilim adamlarnn fonlan ktye kullanmamalarn ister; kar
lkl sayg ilkesi, bilimde cinsel taciz gibi olaylarn etik d oldu
unu syler. Bu ilkelerin tm bilimde etik standartlar uygulama
104
ve retme ykmllne iaret eder. retme ve uygulama, bi
limdeki etik d veya yasad tavrlar gizlice bildiren insanlarn
bilim adamlar tarafndan korunmalarn; bilim cemiyetlerinin, la-
boratuvarlann ve niversitelerin bilimdeki suiistimal vakalarm de
erlendiren ynetim birimleri olmalarn; suiistimallere getirilen
cezalarn baz durumlarda uygulanabilmesini; etik konularla ilgili
atelye almalar ve seminerlerin bilim adamlar tarafndan destek
lenmelerini ngrr (Garte 1995).

Altnc konu: Bu davran ilkeleri bazen atabilir. rnein, bi

lim adamlarnn aratrma sonularm baka kiilere aklamak ya
da almalarnn alnmasn nlemek ve aratrmalar iin iyi bi
rer dl alabilmek iin almalarm gizlilikle yrtme kararlarn
da aklk ilkesi dllendirme ilkesiyle atabilir. Bu atmalar
ortaya kt zaman, bilim adamlar bu ilkeler arasnda bir uyum
yaratmak iin ikinci blmde belirtilen ahlki dnme yntemine
benzer bir yntemden yararlanabilirler.

Yedinci konu: Btn bu ilkeler tavrlara ilikin ilk kurallar oldu

u iin, bu ilkelerin bir yarar olup olmadn merak edenler olabi
lir. Bu konuya ikinci blmde deinmitim, fakat tekrar etmeye de
er: Etik kurallar, tm koullar altnda geerli olamasa da. bize reh
berlik ederler (Beauchamp ve Childress 1994). atmalar bir ku
raldan ok istisna olduu iin, bilimsel davran standartlar, ou
durumda davranlara rehberlik etmede olduka baarldr. Bu ku
rallar rencilere nasl iyi bilim adam olunacam retmede de
yararldr.

Sekizinci konu: Bu ilkelerden bazlan dierlerinden daha nem

lidir. Bilim adamlannn ou, drstlk ilkesinin bilimin en nemli
ideali olduu konusunda sanrm hemfikirdir: bu ilke teki ilkeler
den her zaman ar basmaldr ve ona daima uyulmaldr. Baz ilke
lerin daha az nemli olduu kabul edilebilir. rnein, bilim adam
larnn ou, bazen, aratrma yapmak iin eitimle ilgili sonmlu-
luklanm bir yana brakmalannn yanl olmadm dnrler.

105
 Baz ilkelerin dierlerinden daha nemli saylmas gerektiine
inansam da, bu ilkeleri nem derecesine gre sralayp okura sun
mayacam; nk byle bir sralamann olanakl olduunu sanm
yorum. Belirli bir ilkenin baka bir ilkeden (veya ilkelerden) daha
nemli olmas, daha ok, atmann ortaya kt durumun detay
larna baldr. Baz durumlarda bir ilkeye ncelik verilebilir, ba
ka durumlarda ise bu ilke ncelikli durumda olmayabilir. atma
larn ortaya kabilecei gerek (veya olas) pek ok farkl durum
olabilecei iin, ilkeleri nem srasna gre dizemeyiz. Gerekten
de byle bir sralama eitli durumlarn nemli detaylarn atlama
ya yol aaca iin buna girimek aldatc olurdu.

Dokuzuncu konu: lkeleri ok genel ifadelerle ortaya koyduum

iin, farkl bilim dallan onlan farkl biimlerde yorumlayabilir ve
uygulayabilir. Yorumlama ve uygulamadaki bu ayrlklar, genellik
le, konulardaki, yntem standartlanndan, aratrmalardan ve top
lumsal artlardaki farkllklardan kaynaklanr (Jardin 1986, Fuchs
1992). rnein, konulara ve yntem standartlarna bal olarak,
farkl bilim dallan drstlk ilkesini farkl biimlerde yorumlaya
bilir ve uygulayabilir. Evrim biyolojisi gibi baz bilimler speklas
yona tolerans gsterir (Resnik 1991), ancak biyokimya gibi baka
bilimler bunu tolere edemez. Speklatif bir aratrma sunmak biyo
kimyada hilekrlk olarak kabul edilirken evrim biyolojisinde hi
de byle grlmez. Bilim dallan arasndaki dier nemli farkllk
lar da yukarda belirtilen ilkelerin farkl yorumu ve uygulanmasna
neden olabilir.
eitli bilim dallanndaki farkllklar zerinde dnmek, yuka-
n da tartlan aratrma ilkeleri hakknda bir miktar phecilie yol
aar. Etik davranlarda nemli rol olan bilimsel mesleklerin ara
sndaki farklar bu kadar oksa, btn bilim dallan iin geerli stan
dartlardan sz etmek ne derece anlamldr? Bu endielere cevabm
udur: Btn bilim dallarnn, aralarndaki farklara ramen, ortak
noktalan vardr. Mesela, btn bilim dallan, bilimin ilerlemesine
ve pratik hedeflere kendini adam mesleklerdir. Bu ortak zellik
ler btn bilim dallan iin geerli olan genel davran standartlar-
106
nm temelini oluturur. Bilimi (veya insan emeini) daha genel bir
perspektifle incelemek nasl nemliyse, btn bu standartlar geli
tirmek ve tartmak da ayn nedenlerden dolay nemlidir. Farkl
bilim dallar arasndaki yntemsel farkllklar bilimsel yntemin
genel ilkeleriyle ilgili aratrmalar zayflatmamaldr, ayrca eit
li bilim dallan arasndaki uygulama farklan bilimsel davran ilke
lerinin aratrlmasnda bir engel tekil etmemelidir.
Bilim iin genel bir davran kural aramamzn bir baka nede
ni. farkl mesleklerden bilim adamlarnn aratrma aamasnda bir-
birleriyle sk sk iliki iinde olmalardr, gnmzde aratrmala
rn ou disiplinleraras ve okdisiplinlidir (Fuchs 1992). Yeni bi
limsel meslekler zaman zaman ortaya kmakta ve bu yeni meslek
yeleri mesleki davranlara ilikin bir rehbere ihtiya duymaktadr
lar. Yeni meslekler davran kurallarn belirlememilerdir, dolay
syla bilimsel tavra ilikin genel kurallar onlara rehberlik edebilir.

Onuncu konu: Robert Mertonun (1973) almalar hakknda

bilgisi olan okurlar benim kurallarmn onun bilim normlarna pek
ok adan benzediini fark edeceklerdir. M ertona gre, bilim
adamlan u norm lan benimserler: 1. komnclk (bilim adamlar
veri ve sonulan paylarlar); 2. evrenselcilik (siyasi ve sosyal fak
trler bilimsel fikirleri ve bilim adamlarm deerlendirmede her
hangi bir role sahip deildir); 3. nyargszlk (bilim adamlarm ki
isel ve siyasi gndem deil, sadece gerekler ilgilendirir); 4. r
gtlenmi phecilik (bilim adamlarnn dikkat ve kant standarlar
yksektir ve iyi kantlara dayanmayan inanlan kabul etmezler).
Bu benzerlik tesadfi deidir: M ertonun bilimle ilgili igrle-
rinden yararlandm ve bilimsel tavrla ilgili ilkelerimde onun bilim
sel normlarm rnek aldm. Merton normlarm nasl gerekelendi-
riyorsa, ben de ilkelerimi yle gerekelendirebilirim: kimiz de bi
limsel norm lann, bilimsel amalar iin etkili birer ara olduklar
srece gerekelendirilebileceini kabul etmekteyiz. Fakat benim il
kelerim M ertonnkilerden biraz farkl. ncelikle, M erton'n norm
lar benim ilkelerimden daha genel ve kapsayc. Merton komnc
lk ilkesini tartrken, ben aklk, karlkl sayg ve eitim gibi
107
birden fazla ilkeden sz etmekteyim. kincisi, Mert onm rgtl
phecilik gibi baz normlar, hem bilimsel yntemin ilkeleri, hem
de bilimsel tavrn ilkeleri olarak grev yaparlar; benim ilkelerim ise
sadece bilimsel tavr zerine younlamtr. Baka yazarlarn da
benzeri davran standartlarn savunduunu bu noktada belirtmek
isterim; fikirlerimin tamamen yeni ve zgn olduunu savunmuyo
rum. Bu fikirlerin sunumu baz ynlerden zgn olabilir, fakat bu
karar eletirmenlere braklmaldr.7

On birinci konu: Bu davran standartlarnn, fizik, kimya, psi

koloji ve antropoloji gibi eitli bilimler iin geerli etik kurallary
la benzerlikleri vardr.8 Pek ok bilimin mesleki kurallar bulundu
undan, benim savunduum davran standartlarnn nemli bir g
revi olup olmadm merak edenler olabilir. Mesleki organizasyon
lar etik kurallarn benimsese bile etik ilkeleri tartmann yine de
yararl olduunu dnmek iin birka nedenim var. ncelikle, pek
ok mesleki kural, benim tarttm ilkelerden daha ksa ve daha
az detayl olduu iin, ilkelerim rencilere bilimde etik davran
larla ilgili daha derin ve daha iyi bir kavray sunabilir. kincisi, ba
z mesleki kurallar mulak ve kark olduu iin, bu ilkeler ren
cilere bilim etiindeki nemli kavramlar ve fikirleri aydnlatmaya
yardm edebilir. ncs, hibir mesleki kural bilim adamlarna
her durumda nasl davranacan syleyemez, bu yzden bilimsel
etik ilkeleri bilimsel davrana rehberlik etmede nemli bir rol oy
nayabilir. Drdncs, btn bilim adamlar ve bilim rencileri
mesleki kurallarm bilip anlayamayaca iin, bu etik davran ilke
leri bilim adamlar iin yararl bilgi ve enformasyon kayna olabi

7. Bilimdeki davran standartlaryla ilgili baka tartmalar iin bkz. Glass ( 1965),
Reagan (1971), A M S (1980), Shrader-Frechette (1994), Schlossberger (1993).
8. Bilim etiinin meslek ilkelerinin baz rnekleri iin bkz. American Anthropologi
cal Association [Amerikan Antropoloji Dernei] (1990), American Psychological
Association [Amerikan Psikoloji Demei] (1990), American Physical Society
[Amerikan Fizik Cemiyeti] (1991), American Chemical Society [Amerikan Kimya
Cemiyeti] (1994), American Medical Association [Amerikan Tp Dernei] (1994),
Association of Computer Machinery [Bilgisayar Makineleri Dernei] (1996), Insti
tute of Electrical and Electronics Engineers [Elektrik ve Elektronik Mhendisleri
Enstits] (1996).
108
lir. Son olarak, ok sayda bilim adamnn mesleki davran kural
lar olmadndan, bu ilkeler normatif bir boluu doldurabilirler.
Etik ilkeler davranlara rehber olarak ve profesyonellerin etik k
mazlar hakknda dnmelerine yardm ederek yararl bir ilev g
rebilmektedir. Bunlar meslek etii kurallarnn yerini tutmamakta
ancak bu kurallar tamamlamaktadr (Beauchamp ve Childress
1994).

109
 V
Aratrm ada n e s n e l l i k

Bundan nceki blmde bilimdeki baz davran ilkelerim anlattm

ve savundum. Bundan sonraki blmlerde, bu ilkelerin yorumlan
mas ve uygulanmasnda ortaya kan baz etik kmazlar, prob
lemleri ve som lan aratrarak etik standartlar tartmasn daha kap
saml inceleyeceim. Bu blmde bilim etiinin ilk ilkesi ze
rinde younlaacam: Drstlk, dikkat ve aklk. Bu standartla-
n bir gruba soktum; nk hepsinin de aratrmann nesnellii ze
rinde nemli rolleri var. Bilimde nesnellik, verileri toplama, kay
detme, analiz etme, yorumlama, paylama ve depolamada olduu
kadar yaymlama ileri ve danmanlk gibi baka faaliyetlerde de
son derece nemlidir.

o
 A. A R A T IR M A D A D R ST L K

Bundan nceki blmde bilim adamlarnn veri ve sonularda uy

durmaya, deitirmeye ve yalana gitmemeleri gerektiinden bah
setmitim. Bilim rencilerinin ou uydurma ve deitir
me den neyin kastedildiini veya bir kiinin neden verileri uydur
mamas ya da deitirmemesi gerektiini anlamakta zorluk ek
mezler. Yine de, bilimde grlen farkl uydurma ve deitirme e
killerini aklamakta fayda var, nk bilimin bu belli bal gnah
larn ilemenin farkl yollan bulunmaktadr.1Am alan miza uygun
olarak, verileri toplama ve verileri kaydetmedeki hilekrlk arasn
da bir aynm yapabiliriz. Verileri toplamadaki hilekrlk, bilim
adamlan bir eser yarattklannda ya da sonular uydurarak sahte
krlk yaptklarnda ortaya kar. Byle bir hilekrlk ortaya kt
nda, btn bir deney veya test bir fiyasko olur. Verileri kaydetme
deki hilekrlk, bilim adamlannn meru deneyler ve testler yapp
sonulan deitirerek veya uydurarak hilekrlk yaptklarnda g
rlr. Uydurma, verileri toplama ve kaydetmede ortaya karken,
deitirme, sadece verileri kaydederken meydana gelir.
Bilimsel suiistimalin irkin bir rnei verileri toplamada uydur
mann nasl ortaya kabildiini gstermektedir. 1970li yllarn
balarnda. William Summerlin fareler zerinde deri nakli deneyle
rini yrterek New Yorktaki saygn Sloan Kettering Enstits'ne
girmeyi baard. Memelilerde organ ve doku nakli, donr ve alc
nn genetik olarak ayn olmamas durumunda genellikle baarsz
la urar; nk memelilerin baklk sistemi kendi ve ya
banclarn hcrelerini ve dokularm ayrt etmekte son derece usta
dr. Memeli bedenin yzeyindeki her hcrede dokusal yaknl
olan antijenler (HLA) vardr. Antijen olarak bilinen bu proteinlerin
karmak genetik ifreleri vardr. Baklk sistemi, kendisininmi
gibi tand HLA yapm tamayan hcrelere saldracaktr. Eer
donr ve alc genetik olarak edeer deilse, alcnn baklk

1 - Bilimin drstlk ilkesinin ihlali baz olaylarda sahtekrlk1' olarak grlebilir.

Sahtekrlk , hilekrlk veya aldatm a yla edeer tutulsa bile, bilim etiinde
kanmay tercih ettiim yasal armlar yaratmaktadr.

111
sistemi eitli ilalarla (immuno-suppressants) bastrlmadka,
nakledilen doku veya organlara saldracaktr. Bu tr ilalar, alcnn
baklk sistemini zayflatarak zararl yan etkilere yol aarlar. Bu
ilalar ksa dnemde etkili olsalar bile, bunlara dayanan organ na
killerinin ou baarsz olmaktadr. Summerlin bu zorluklar aa
bilecek bir organ ve doku nakli nermek istedi. Summerlinin yak
lam u fikre dayanyordu: Donrden, dokular bunlar besin dee
ri yksek bir solsyonda bir sre tutulup kltr yaplrsa, HLA'la-
nm n bir ksmm kaybederler ve bylece alcnn baklk sistemi
bunlar yabanc olarak grmeye daha az eilim gsterir. Sum
merlin. bu yaklamn, genetik olarak farkl bir fareden deri naklet
mekte baarl olduunu iddia etti. Bu deneylerde, siyah tyl bir
fareden beyaz tyl bir fareye deri paralarn nakletti.
Ancak. 1974 M artnda Summerlinin beyaz fareyi siyah keeli
kalemle boyamak suretiyle baarl sonulan uydurduu ortaya k
t. James Martin isimli bir laboratuvar asistan, siyah tylerdeki bo
yann alkolle kabildiini fark etti. Martin bu kefi bir aratrma
grevlisine aktard, o da Sloan Ketteringin bakan yardmcsn bu
durumdan haberdar etti. Summerlin hem en yaptklarm itiraf etti.
Hakem komitesinin bu olayla ilgili aratrmas tamamlanncaya ka
dar geici olarak iten uzaklatnld. Komite, Summerlini aratr
ma sonularn suiistimalden sulu buldu ve daha nceki aratrma
snda da yolsuzluklar olduunu saptad. Summerlinin izne ayrlp
daha nceki aratrmasndaki yanllklan dzeltmesini nerdi. Ko
mite, ayrca, laboratuvar bakammn da, Summerlinin aratrmas
n denetledii ve hatta Summerlin'in baz makalelerinde yazar ola
rak ismi yer ald iin, bunun sorumluluunu bir para da olsa st
lenmesi konusunda karar ald. Summerlin, kendisini korkun bir zi
hinsel bitkinlie gtren ar kiisel ve mesleki stresten dolay
aratrma sonularm uydurduunu iddia etti (Hixson 1976).
Bu olaydaki hilekrl aka grebiliriz; yaptlar etik d ta
vrlar iin birer fiziksel kanttr. En irkin suiistimal olaylarndan
bazlar hileli deneyler ve lileden olumaktadr (Kohn 1986, Broad
ve Wade 1993). Ancak, bir bilim adamnn sonularn hilekrlkla
bildirip bildirmediini saptamak ounlukla daha g bir itir. r
112
nein Inanishi-K aryle ilgili iddialan ele aln. Kari hibir zaman
deneyi uydurmakla sulanmad, deney sonularm uydurmak veya
deitirmekle suland. Sonulan hileyle kaydedip kaydetmediini
anlamak iin, aratrmaclar onun laboratuvar notlarna baktlar ve
sonulann uygun bir kayd olup olmadna karar verdiler. Gizli
Servis defterlerin uydurma olduunu bildirse de, daha ileri dzey
deki aratrmalar delillerin yetersiz olduunu gsterdi. Imanishi-
Kari susuz" bulundu. Dnya bu olayla ilgili btn gerei hibir
zaman renemeyebilir. Bu olay, verileri toplamada gvenin ne
mini aka gstermektedir. Bilim rencileri de dahil olmak zere
bilim adamlarnn sonu kaytlann genellikle gizli tutmalar nede
niyle, yanl sonulann sunumunda tank bulunmayabilir. Bir pro
fesr, rencisinin laboratuvar defterleri ya da laboratuvar notlann-
da uydurma sonular kaydettiini nasl bilemezse, bilim adamlan
da meslektalarun yanl sonular bildirip bildirmediklerini hibir
zaman bilemeyebilirler. Yani, bilim adamlar sonulanm n doru
olarak bildirildiine inanmaldr (Whitbeck 1995b, Bird ve House
man 1995).
Yalanlar, bilim adamlarnn verilerini drste toplayp kayde
derek hileli sonular bildirdiklerinde ortaya kar. ounlukla ya
lan olaylar sonulan uydurma ve deitirme olaylarndan daha
mulaktr ve yalan, bilim etiinin tartmal konular arasnda yer
alr. Daha nceki blmde belirttiim gibi, yalan, bilimdeki istatis
tik sonulanmn suiistimalleri ile de ortaya kabilir. Bilim adamla
rnn istatistikleri suiistimal etmesinin pek ok farkl yolu vardr fa
kat bunun en ok rastlanan ekli sonularn nemini abartmaktr
(Bailar 1986). Btn olas istatistik suiistimallerini burada tart
mayacam; nk bu tartma istatistiksel dnme zerine verile
cek bir dersin konusu olabilir.2 Ancak, istatistik yntemlerinin so
nularn analizi ve yorumunda nemli bir rol oynadm vurgula
mak isterim. Bir kiinin istatistikleri suiistimal etme izgisini ap
amadn anlamak genellikle ok gtr. statistiklerden doru

. Bilimde istatistik kullanlmas ve suiistimal edilmesiyle ilgili baka tartmalar

iin bkz. Ellenberg (1983). American Statistical Association [Amerikan istatistik
Dernei] (1989).
PSN'/Bilim Elii 1
drst yararlanmak iin, bilim adamlar setikleri mesleklerde ye
terince bilgi, deneyim ve yarg sahibi olmaldrlar ve istatistik tek
niklerini iyi anlamaldrlar.
Bu istatistik tartmas son blmde vurguladm nemli bir
konuyu, yani, yalan ve olumlu bilimsel yarg veya kabul edile
bilir alma arasndaki farkn m ulak olduu konusunu gndeme
getirmektedir. Millikanm ya damlas deneyleri, bilimde yalan
ile olumlu yarg arasndaki sn r n ne kadar bularak olduunu
gsterir. Bu olay son blmde ksaca anlattysam da, burada daha
detayl bir tartmaya yer vereceim. Millikan, 1910 ylnda bir
elektronun ykn bulmay amalayan deneyleri iin 1923 ylnda
Nobel dlne layk grld. Bu deneyler Regener'in yapt a
lmalarn bir devam niteliindeydi. Regenerin deneyinde, iki
ykl levha arasnda su damlacklar drlyordu. Ykl levha
lar varken damlacklarn d oran saptanyor ve bu levhalar ol
madan llen d oranyla kyaslanarak ykn etkisi belirleni
yordu. Bunlar m arasndaki fark su damlacklarnn ald ykn
miktarn yanstyor ve bu, bir elektronun yk gibi en kk y
kn deerini hesaplamakta kullanlyordu. Ancak bu deneyin temel
bir sorunu vard: Su damlacklar ok abuk buharlayordu. Milli
kanm yksek lisans rencilerinden Harvey Fletcher deneyin ya
damlacklaryla yaplmasn nerdi. Bylece Millikan su damlack
lar yerine ya damlacklar kullanmaya balad. Millikan sonula
rn en iyilerden v asaflara doru sralad ve laboratuvar defte
rinin kenarlarna sonularn neden byle deerlendirdiine ilikin
notlar ald. Ancak 1913 ylnda yaymlanan ya damlas deneyle
riyle ilgili makalesinde ne bu yorumlar yer ald, ne de 140 gzlem
den krk dokuzunu oluturan vasat gzlemler (Holton 1978,
Franklin 1981). M illikanm makalesinde ya damlalaryla ilgili
hibir fraksiyonel yk yer almyor, sadece yk katsaylar belirtili
yordu. Oysa baka deneylerle ilgili makalelerinde fraksiyonel yk
ler de veriliyordu. Krk dokuz damlac dahil etmeme, M illikanm
makalesinin konuyla ilgili dier makalelerden daha mkemmel,
ak ve inandrc grnmesi anlamna geliyordu. Eer Millikan bu
vasat verileri de verseydi Nobel dln alabilirdi. (Bu arada.
114 FSARKA/Bim Etii
Mili ikan, Fletcherin makaleye olan katklarm da gizledi; bu daha
sonra tartacam bir konu olacak.)
M illikann tavr hakknda sormamz gereken baz zor sorular
var. Bunlardan ilki udur: Millikan bilimsel hilekrlk ekillerin
den birini mi gstermitir? Krk dokuz sonucu gizlemek yerine
btn sonulan sunmu olmas gerektiini dnenler olabilir. Bu
gzlemleri gizleme, ho grlebilir davran snrlarn aarak
hilekrla girer (Holton 1978). Millikan makalesinde btn sonu
larn tartmal ve hesaplarm neden doksan bir iyi sonuca dayan
drdn aklamalyd. Nitekim, bugnn bilim rencilerine va
sat verileri de deerlendirmeleri gerektii ve kt sonulan gs
termeme nedenlerini aklamalan gerektii retilmektedir. Ancak
Millikan kant ve ispat standartlarnn bugnk kadar sert olmad
bir ada bilim yapmaktayd. M illikann tavr bugnk standartla
ra gre etik d saylabilir ama onun zamanndaki standartlara
gre makbuld. Millikan, deney aletlerinden iyi anlayan, iyi bir bi
limsel muhakemeye sahip olan tannm bir bilim adamyd ve stan
dart aratrma faaliyetlerini izlemiti (Franklin 1981).
Millikan olayndaki gibi olaylar daha iyi anlamak iin, hilekr
ln sadece insanlar aldatma niyeti tadnda ortaya ktm ha
trlamak yararl olacaktr. M illikann aldatc veriler sunup sunma
dm anlamak iin igdlerim ve niyetlerini bilmemiz gerekiyor.
Ayrca hilekrlk ve anlamazlk arasnda bir fark olduunu anla
mamz gerekiyor (PSRCR 1992). Bilim adamlar ou zaman ara
trma gelenekleri ve yntemleri hakknda anlamazla debilir.
Bilim adamlar arasnda bylesi anlamazlklar varken birini hile-
kr davranmakla sulamak pek mantkl olmaz. Hilekrlk, bir bi
lim adamnn geni kitlelerce kabul gren aratrma geleneklerini
halk aldatmak iin kasten reddetmesi durumunda ortaya kar; an
lamazlk ise bilim adamlarnn aratrma gelenekleri konusunda
bir fikir birliine varamamalar anlamna gelir.
Bu blm sonulandrmadan nce, bilimde grlen baka
hilekrlk biimlerinden sz etmek istiyorum. Bilim adamlar, bi
limsel dergilere gnderdikleri makalelerde yanl enformasyona
yer verebilmektedirler (Grinnell 1992). Mesela bir makale bir de
115
neyin tasarmnn detaylarn tam olarak vermeyebilir. Deneyin sr-
lann bilmeyen bir kii deneyi tekrarlayamayabilir. Bu ile uraan
aratrmaclar, hakemlerin kendi fikirlerini almalarndan korktuk-
lan iin nceliklerini ve fikri mlkiyetlerini korumak amacyla sk
lkla bu ynteme bavurmaktadrlar. Makaleleri kabul edildikten
sonra bir dzeltme yazs yazmaktadrlar ve almalar takdir edil
mektedir (Aratrmaclar her zaman dzeltme yazs yaymlayama-
yabilirler).
kincisi, bilim adamlar devlet fonlarna bavururken bazen tam
gerei yanstmamakta, hatta yalan syleyebilmektedirler. Ayrca
Sper letkenli Sper arptrc rneinde olduu gibi byk pro
jeler iin grrken taleplerde bir miktar abartmaya gidebilmekte
dirler (Slakey 1993). Bilim adamlar fonlara bavurmada, genellik
le aratrmalarnn nemini veya uygulanabilirliini fazla abart
makta, aratrmalarn karanlkta brakabilecek baz detaylara yer
vermemekte, daha nce yaptklar yaymlanmam bir aratrmay
sunabilmektedirler. Baz bilim adamlar fon kuramlarna ilk sonu
larm sunarken uydurma, aslsz, yanl ifadeler kullanabilmekte,
hatta yalan syleyebilmektedirler. Son olarak, bilim adamlar ara-
tnnalann sk sk fon kurumu tarafndan aka verilmeyen fonlar
la yrtebilmektedir.
Btn bu hilekrlk eitleri etik d mdr? Bir kiinin makale
sinde yanl enformasyona yer vermesi ya da fon bavurusunda ya
lan sylemesinin nedenlerini anlamak kolaydr; nk bu tavrlar
rekabeti aratrma ortamna verilen birer cevap olarak grlebilir.
Aratrma ortamndaki bu sorunlar sz konusu tavrlar aklasa bi
le, onlar hakl gstermez. Btn eitleriyle hilekrlk nesnel ara
trmaya zarar verir. Makalelerinde yanl enformasyona yer veren
bilim adamlar danmanlk ilemine engel olmakta ve hatalar ilan
edebilmektedirler. Fikirlerinin bir hakem tarafndan alnmas endi
esine kar alnacak en iyi tavr etik bir bilimsel danmanl ve
hikemlii gelitirmek iin adm atmaktr (Bu konulara bundan son
raki blmde yer vereceim).
Fon kuramlarnn aratrma nerilerini deerlendirebilmek iin
doru ve gereki enformasyona ihtiya duymas nedeniyle, fon

116
bavurularnda yalan syleyen bilim adamlar fonlarn nesnel de
erlendirilmesine engel olurlar. Ayrca byle bir hilekrlk, kaynak
larn msrife ve adaletsizce datmna neden olabilir. Fon kuru
lular gerei tam olarak yanstmayan ya da yalan syleyen kiile
ri dllendirir ve bunlar yapmayan kiileri cezalandrrlarsa bu
kurulular tarafndan verilen fonlarn datm adil yaplmyor de
mektir. Bu kurulular bir bilim adam yalan syledii veya gerei
tam olarak yanstmad iin umut verici grlen vasat bir neriyi
destekliyorlarsa fon datma ilemi msrife yaplyor demektir.
Bilimde bir yere kadar kendini satma ho grlebilir fakat bu,
fon nerilerini deerlendirme ilemini ciddi biimde engelleme pa
hasna olmamaldr.
Fon nerilerini deerlendirme ileminde baz deiiklikler yap
lrsa bilim yarar grebilir; nk izlenen siyasete bal olarak hile
krlk tevik edilebilmektedir. rnein, fonlar, parann neriyle il
gisi olmayan bir aratrmada kullanlmamasn art koar; fakat bi
lim adamlar aratrmalarna bir ekilde fon destei salamak zo
runda olduklarndan, fon parasm neriyle dorudan ilgisi olmayan
aratrmalarda kullanabilmektedirler. Fon kurulular sorumluluu
gvence altna almak iin fonlarn kullanmm snrlamaktadr, bel
ki de bilim adamlarnn neriyle dorudan ilikisi olmayan aratr
malar konusunda yalan sylememeleri iin bu kurulular daha es-
hek olmaldr. Belki fon kurulular aratrmalar deerlendirirken
de daha esnek olmaldr. Eer bu kurulular nerileri deerlendirir
ken daha esnek olsalard, mesela iyi ilerlemeyen veya az sayda de
neysel veriye dayanan deneylere fon destei salamaya daha istek
li olsalard, bilim adamlar, onlarn standartlarna uymak iin yalan
sylemek zorunluluunu hissetmezlerdi.
Son olarak, bilim adamlarnn aratrmalarn yaynlarken hile
krlk yapmalarnn eitli baka yollan da olduunu sylemek is
tiyorum. Bakasnn almasn kendine mal etme veya yaym sta
tsn yanl ifade etme bunlardan birkadr (LaFollette 1992).
Pek ok bilim adam bakasnn almasn kendine mal etmeyi,
uydurma ve sonulan deitirme olaylan kadar ciddi bir bilim eti
li ihlali olarak grr. Bakalannn almasn alma ve yaymla
mayla ilgili baka konulan bundan sonraki blmde tartacam.
117
 B. BL M D E S U ST M A L

Drstlk ilkesinden baz sapmalara, NAS, National Academy of

Engineers (NAE) [Ulusal Mhendisler Akademisi], Tp Enstits
nstitute of Medicine (IM) [Tp Enstits] ve NIH gibi birka bi
limsel kurum tarafndan bilimde suiistimal etiketi yaptrlmtr.
Bu kurumlar rapor, tetkik ve aratrma etiinin ihlali iddialarnda
bir karara varm a amalaryla bir bilimde suiistimal tanm geli
tirmilerdir. Etkili bir raporda bilimde suiistimaTi aratrmalarda
uydurma, sonulan deitirme ve intihal olarak tanmlamlardr.
Bu tanm bilimdeki en kt etik tavrlara yneliktir, fakat aslsz
veriler sunmay veya aratrmalarla ilgili olmayan suiistimalleri
kapsamaz (PSRCR 1992). Rapor, bilimde, istatistik tekniklerini su
iistimal etme, astlanm ktye kullanma veya yeterli derecede kayt
tutamama gibi etik adan tartmal pek ok davran tr olabile
ceini kabul etmektedir. Rapor, dier suiistimaller denilen n
c bi kategoriden bahsetmektedir ki bu. kiilerin tacizi, fonlarn is
tismar edilmesi, hkmet ynetmeliklerinin ihlali ve vandalizm gi
bi sadece bilimde rastlanmayan ho grlemez tavrlan iermekte
dir (PSRCR 1992).
Ben, bilimsel aratrmalara ilikin etik konulan tartma ve de
erlendirmede bu tanmlan ok yararl bulmuyorum; nk bunlar
hilekrlk ve intihal gibi karmak problemleri fazla basite indirgi
yor. Bu yaklam, bilimde suiistimal ve tartmal aratrma faali
yetleri arasnda ok keskin bir izgi olduunu farz eder, fakat daha
nce grdmz gibi (ve bu kitapta daha sonra da greceimiz gi
bi) bilimde etik tavula etik d tavr arasndaki izgi ou zaman
mulaktr. Baz etik sorularn ak, tek anlaml cevaplan olsa bile,
etikteki en ilgin ve nemli problemlerin birounun basit veya ko
lay cevaplar yoktur. Bilimdeki etik sorular siyah ve beyaz gibi al
glanrsa, etik zerine bir kitap yazmann ya da bilim rencilerine
etik retmenin bir anlam yok demektir. Byle olsayd, bilim
adamlar eitli etik ilkelerini ezberler ve ok fazla dnmeden
onlar uygularlard. Bu kitapta savunduum gre gre, dier ko
ullarda eitlik olmas durumunda, bilimde etik tavra ilikin bilim

118
adamlarnn uymas gereken genel kurallar vardr. Bunlar renil
m esi kolay, fakat uygulanmas zor ilkelerdir. Bu ilkeleri uygulamak
iin bilim adamlar etik problemler ve sorular zerinde dnmeli
ve bilimsel, pratik ve ahlki yarglarn eitmelidirler.
Rapora kar kmamn bir baka nedeni ise bu raporun taciz ve
vandalizm gibi bilim etiindeki dier nemli etik problem ve konu
larn sadece bilim iin geerli olmadn ve dolaysyla bunlarn bi
limdeki suiistimallere girmediini syleyerek bu problem ve konu
lan karanlkta brakmasdr. Gnlk hayatta karlatmz pek ok
etik som ve problemin bilimde de ortaya ktm dnyorum. Bi
lim adamlar insan toplumlarmda yaayan birer bireydirler ve insan
ilikilerinin doasmda bulunan etik sorunlar bilimsel aratrmalar
la ilgili ilikileri de etkileyecektir. Bundan nceki blmlerde, top
lumun birer yesi olarak bilim adamlarnn etik ve ahlki grevleri
olduunu tartmtm; bu nedenle bilimdeki davran standartlan,
profesyonel ve ahlki deer ve ilkeleri kapsamakta ve ekillendir
mektedir. Bu raporun nerilerine uyarsak, karlkl sayg ilkesinin
dier suiistimallere girdiine tank oluruz. Bu snflandrma,
meslektann almasn yok eden bir bilim adamnn bilimsel de
il. ahlki (ve belki hukuki) standartlar ihlal ettiini syler. Bilim
etiiyle ilgili byle bir dn biimine karym; nk byle bir
yaklam bilimdeki karmak mesleki, ahlki ve hukuki ykml
lkleri fazla basitletirerek bayalk noktasna indirgemektedir.

C. HATA V E KEND N K A N D IRM A

Daha nce belirttiim gibi, hilekrlk hata ve anlamazlkla ayn

ey deildir. Hilekrlk ve hata, ancak doru ve drst aratrmay
la ne kastedildii konusunda bir uzlama olmas durumunda hata
larn ve aldatmalarn ortaya kabileceine ilikin bir eit metodo
lojik fikir birliini ngrr. Hilekrlk ve hata benzer sonulan do-
ursa da -nesnel bilgiye ulamaya engel olurlar- farkl nedenlerden
ileri gelirler. Hata ve hilekrln benzer sonular olduundan, ge
nellikle bir kiinin davranlann inceleyerek onun hilekrca davra

119
np davranmadna karar veremeyiz, davranlarnn nedenlerini
ve niyetlerini de gz nnde bulundurmalyz. Kiilerin davranla
rnn nedenlerini ve niyetlerini anlamak had safhada g olsa da,
bir davrann hatal deil de hileli olduuna karar vermek iin e
itli kam dan kullanabiliriz. ncelikle, sulanan bilim adamnn ka
rakterini rencilerine ve meslektalarna sorarak renebiliriz.
kincisi, bilim adamnu nceki almalanna bakarak daha nce
hilekrlk yapp yapmadna karar veririz. Summerlin olaynda,
Summerlinin daha nceki makalelerinin birounda uydurma ve
riye rastlanmtr (Kohn 1986). ncs. bir kiinin sahtekrlk
sulamalarna kar verdii cevab dikkatie dinlemeliyiz. Hatalar
n kabul eden ve onlar dzeltmek iin elinden geleni yapan bir ki
i, sonularnn doruluunu iddia eden, btn sulamalar redde
den ve ok gl sulayc kantlar karsnda bile hatalarn kabul
etmeyen kiiden farkldr.
Bundan nceki blmde, bilim adamlarnn baz deiik hata
trleri de dahil olmak zere tm hatalardan kanmalarnn neden
nemli olduunu tartmtm. Daha nce belirtilen bir noktay ye
niden vurgulamak isterim: Farkl disiplinlerin farkl gvenilirlik,
nesnellik ve kesinlik dereceleri istemeleri nedeniyle hatalarla ilgili
standartlar disipline zel olmaldr. Sosyolojideki metodolojik stan
dartlar nasl kimyaya uygulanamaz ve kimyadakiler sosyolojiye
uygulanamazsa, sosyolojideki hatalar deerlendirme ilkeleri kim
yaya uygulanamaz, kimyannkiler de sosyolojiye. Hatalar hilekrl
a oranla daha yaygn olduundan ve bilimin ilerlemesine zararl
etkileri grldnden bilim adamlarnn hatalardan nasl kanla
can rencilere retmek iin ok zaman harcamalar gerekmek
tedir. Bilim rencileri farkl hata trlerini tanmay, olas hata kay
naklarn, hatalardan kanmann nemini, ve hatalar karsnda
gsterilmesi gereken tepkiyi renmelidirler (Committee on the
Conduct of Science 1994). Bir makale yaymlanmsa, hataya veri
lecek cevap dzeltme yazs yaymlamak, hatay belirtmek, szn
geri almak ya da zr dilemek olmaldr. Pek ok bilimsel dergi da
ha nce yaymlanan makaleler iin dzenli olarak dzeltmeler"
yaymlamaktadr. Bilim adamlarnn ou kariyerleri boyunca e
120
itli hatalar yaptklarndan, bilim adamlar, hatalar dzeltildii s
rece, arada srada yaplan drst hatalar hogrmek ve affetmek
eilimindedirler. Ancak aratrma komitesi, srekli olarak hata ya
pan. hatalarm kabul etmeyen veya dzeltmeyen bilim adamlarna
hogryle yaklamamaldr; nk bu bilim adamlar dikkatsiz ve
ihmalcidirler. Henz yaymlanmam bir makalede bir hata tespit
edilirse, bu durumda yaplmas gereken ey bu yaymlanmam ma
kaleden haberdar olan meslektalara hatay bildirmek ve yayma
gnderilen makalede hatay dzeltmektir.
Bilimdeki hatalarn birou ak ve basit olsa bile, en kt ha
talarn bir ksm gizli ve karmaktr. Bunlar yanl tahminler, mu
hakeme hatalar, istatistiklerin istismar, kt deneysel tasarm gibi
ince fakat budalaca denilebilecek hatalardr. Bazen bu hatalar ke
fetmek uzun yllar almaktadr ve bilim adamlar bu hatalar tekrar
tekrar yapabilmektedirler. Bu daha gizli hatalar ortadan kaldrma
nn zorluu, bilim adamlarnn da tpk dier insanlar gibi kolay al
danabilir olmalarndan ileri gelmektedir (Broad ve Wade 1993). Bi
lim adamlar pheci, zenli, drst, eletirel ve nesnel olmaya a
lsalar bile, kendini kandrma sonucu hatalarm grmeyi baara-
mayabilirler. Birka olay bu eit hatalarn rneidir.
Pek ok yazara gre souk fzyon tartmas bilimsel bir kendi
ni kandrma olaydr (Huizenga 1992). Kendini aldatma dikkatsiz
lik ve hsnkuruntulann bir birleimidir: Aratrmaclar bir hipote
zin doru olmasn o kadar isterler ki, bu hipotezi sk bir teste ya
da dikkatli bir tetkike tabi tutmazlar. Pons ve Fleischmann souk
fzyona ok ak nedenlerden dolay inandlar: Eer bu ilemi m-
kemmelletirebilirlerse ok para ve saygnlk kazanmakla kalmaya
caklar, statleri de deiecekti. Fakat deneylerini sk testlere ve
zenli incelemelere tabi tutmadlar. rnein deneyin temel sonu
lan ndan biri, deneyde, verilen sdan daha fazla s alndyd. Is,
szde souk fzyonun yapld yerdeki elektronun yannda ll
yordu. Baka bilim adamlar souk fzyon termodinamiini analiz
ettiler ve eer solsyon iyi kartrlmamsa elektrodun yannda s
radan kimyasal reaksiyonlardan kaynaklanan bir s art grlece
ini iddia ettiler (Huizenga 1992). Nitekim, Pons ve Fleischmann
121
deneylerinin yapsn anlamamakla sulandlar.
imdiye kadar tartlan rneklerde sadece kiilerin veya ara
trma gruplanln kendilerini kandrdklann grdk, fakat aibeli N
n vakasnda bilim cemiyetindeki herkes kendisini kandrmtr.
1800l yllarn sonunda ve 1900l yllarn balarnda, bilim
adamlar X nlar, radyodalgalan ve katod nlar gibi yeni rad
yoaktif n biimleri kefettiler. Bu keiflerin sonunda, ok sayda
bilim adam yeni radyoaktif m biimleriyle ilgilenir oldular ve
bylece radyoaktivite bilimin gzdesi haline geldi. N nlan
1903 ylnda Fransz fiziki Rene Blondlot tarafndan kefedildi.
Bu nlar elektrik kvlcmndan kan bir panltnn artyla tespit
edilmektedir ki bu sadece plak gzle gzlenebilen bir olgudur.
Ksa bir sre sonra baka Fransz fizikiler de benzer gzlemlerden
bahsettiler. Gazlarda, manyetik alanlarda, kimyasal maddelerde ve
insan beyninde de N nlarna rastland. 1903 ile 1906 arasnda y
zn zerinde bilim adam N nlan zerine yzden ok makale
yaymlad. Jean Bacquerel. Gilbert Ballet ve Andre Broca gibi N
nlaruu inceleyen bilim adamlarnn birou bilime nemli katk
larda bulunmu saygn insanlard. Hatta Blondlot, N nlanyla il
gili almas iin French Academy of Science [Fransz Bilim
Akademisi] tarafndan verilen Leconte dlne layk grld.
Ancak, Amerikal bir fiziki olan R.W. Wood, B landlof nun labora-
tuvarn ziyaret eder etmez N nlarnn bir aldanmadan ibaret ol
duunu gsterdi. Blandlot, deneyinde, N nlarnn bir prizmadan
geerken farkl dalgaboylarna ayrlmalarn gzlemleyebildiini
sylyordu. Karanlk bir odada. Wood prizmay aldktan sonra bi
le, bu olay gzlemleyebildiini iddia etti. Bylece N nlan sade
ce bir gzlemci etkisine dnt.3 Woodun kefinden sonraki
birka yl boyunca Fransz bilim adamlar Blondlotnun almas
n desteklemeye devam etseler de ksa bir sre iinde bilim cemi
yeti N mlanna olan ilgisini kaybetti. Baz tarihiler N nlar ola
yn patolojik bir bilim olay olarak grse de, dier tarihiler, bilim

3. Gzlemci etkisi, bir eyi gzlem lem e arzusunun kiinin orada olmayan bir e
yi "gzlemesine" izin vermesiyle ortaya kar (National Academy of Sciences
(Ulusal Bilimler Akademisi] 1994).
122
adamlar bunu kabul etmeye eilimli olmasalar da, bunun sradan
bir bilim olayna benzediini sylemektedirler (Broad ve Wade
1993). Btn bilim adamlar -hatta ilerinden en saygn olanlar bi
le- aratrma srasnda eitli kendini kandrma biimlerinin tuza
na debilmektedir. Kendini aldatmann nne gemek iin, bilim
adamlar dikkatli, pheci ve zenli olmaldr.
Bu blm sonulandrmadan nce unu sylemek istiyorum:
Aratrma metodlan zamanla deiebileceinden ve bilim adamla
r daha nce yaplm muhakeme hatalarm kefedebileceinden,
kendini kandrma olayna tarihsel bir perspektiften bakmamz ge
rekmektedir. Modem bak amzdan, antik Yunan astronomlarnn
gezegenlerin yrngelerini mkemmel birer ember sayarak kendi
lerini kandrdklarn dnebiliriz: frenologlar da kafa biimleri
nin kiinin zeksn ve kiiliini ele verdiini dnerek kendileri
ni kandrm olabilirler. Hatta Copemicus ve Newton gibi baz b
yk bilim adamlarnn kendilerini kandrdklar dnlebilir; n
k Copemicus gezegenlerin yrngelerinin mkemmel birer em
ber olduunu, Newton ise evrenin geometrisinin klit geometrisi
olduunu varsayd. Fakat bu sonulan kamak hakszlk ve mer
hametsizlik olurdu. Bilim adamlar yaadklan ada geerli olan
aratrma gelenekleri gz nne alnarak yarglanmaldr. Bu gele
neklerin hatalara yol atn renirsek, bu gelenekler deitirile
bilir, deitirilmelidir de. Bilim adamlar aratrmalarn bu geli
melerin nda yapmaldr. Bilim adamlan herkesin kabul ettii
geleneklere ayknlkta kaynaklanan hatalar yaparlarsa ancak o za
man onlarn kendilerini kandrdn kabul ederiz. Hata yapmak
kendini kandrmakla aym ey deildir. Doru bir teoriye inanan bi
lim adamlar bile doru sonular ho grlemez aratrma gelenek
lerine dayandnda da kendilerini kandrabilirler. Kendini aldatma
ve aratrmada fikri drstlk arasndaki fark, doru veya yanl
sonular sunmaya indirgenemez. Bilim adamlarnn bilgiye ulama
ve cehaletten kama yolunda en yksek dnme ve ispat standart
larn uygulama abalan varsa, fikri drstlkleri de var demektir.

123
 D. A RA TIRM A D A TA R A FLILIK

Son iki yzylda, pek ok bilim adam, tarafl davranmann farkl

ekillerinin bilimsel aratrmalara bulatn ve bulamaya devam
ettiini tarttlar. Tarafllk, ou zaman hatalara neden olsa da, ta
rafllk ile lata arasmda bir ayrm yapmak iin birka neden vardr.
ncelikle, tarafllk, aratrmalardaki sistematik kusurlardr. Taraf
llk, bir aratrmada bir uval inciri berbat edebilir. Hatalarn birbi
rinden ayr sonular olabilir. Mesela, bir Nissan hzleri, bir ara
bann hzn her zaman yzde on daha az gsteriyorsa, tarafl de
mektir. Hatalar yapabilen bir hzler, arabann ok byk bir iv
me gstermesi gibi, belirli durumlarda yanl deerler verebilir. Ta
rafl aratrmann arpc bir rnei olarak, 1800'l yllardaki kafa
tasm lme geleneini dnn (Gould 1981). Kranyologlar, insan
kafatas lsnn ve eklinin kiilik zelliklerini ve zeky belir
lediine inandlar: Maymun kafasna benzeyen kafalar olan ya da
kk kafatash insanlarn zeklarnn yksek olmadna inanyor
lard. Bu yanl tahmin, btn bir kranyoloji geleneini geersiz
klmtr.
kincisi, tarafllk ok ihtilafl olabilir; bilim adamlar bir ara
trmann hatal olduu konusunda fikirbirliine varabilirler, fakat
tarafllk konusunda anlamaya varmak daha zordur. Bir kiinin ta
rafl tavr baka bir kiinin doru varsaym veya metodolojisi ola
bilir. Aratrmalarda tarafll saptamak zordur; nk genellikle
tarafll belirlemede bamsz bir kant veya eletiri kaynaua ih
tiya duyulur. rnein, Nissan hzlerinin tarafl olup olmadn
bilmek istiyorsanz, baka Nissan hzlerleriyle bunu belirleye
mezsiniz; Belirli bir Nissan hzlerinden ya da onunla ayn cinste
ki bir hzlerden bamsz lmlere ihtiyacnz vardr. Bilunde
bu bamszl baarmak her zaman o kadar kolay deildir; nk
kurumsal, siyasi ve toplumsal faktrler bunun aleyhinde alabilir.
Kranyoloji gibi belli bir alandaki bilim adamlarnn tm aratr
malarda ayn tarafl tavr benimseyebilirler.
ncs, bir aratrmann tarafl olduu konusunda uzlamaya
varmak ylesine gtr ki, tarafl aratrmay etik d saymak uy

124
gun olmayabilir. Btn aratrmaclarn tarafl tavrlardan kanma
s gerekse de, bir kii veya aratrma grubunun aratrmas tarafl
olarak grlrse bu kiilere etik veya ahlki sulamalar yneltmek
yararl olmayabilir. Tarafl aratrmalar yapan bir kii, halk aldat
ma giriiminde bulunan ya da hata yapan bir kiiden ok, daha son
ra yanll ispatlanan bir lipotezi savunan kiiye benzer. Kanyo-
loglar, hatal olsalar da, dikkatli ve drst aratrmalar yaptlar. Bi
lime iyi hizmet ediyorlarm gibi grndler.
Drdncs, tarafllk genellikle bilimin politik, sosyal ve eko
nomik ynlerinden kaynaklanr. rnein, feminist bilim adamlar,
insan evrimiyle ilgili baz aratrmalarn ataerkil varsaymlara da
yanmas durumunda tarafl olduunu savundular (Longino 1990).''
Kranyologlar. kafataslarnn incelenmesiyle baz rklarn daha az
gelimi zekya sahip olduunun ispatlanacam iddia etseler de,
pek ok yazar kranyolojideki taraflln rk varsaymlardan kay
naklandn iddia etti (Gould 1981). Bilimin sosyal, politik ve eko
nomik ynlerinin derinliine tartlmas, bu kitabn kapsamn a
yor.5
Aratrmada aklk ve zgrln bilimin baz pein hkmle
rini ortadan kaldrmaya yardm edebileceini de bu arada belirtmek
isterim. Bilim adamlar farkl fikirlerle gelir ve eletiriye ak olur
larsa. bilimin nesnel, pein hkmsz bilgiye ulamas daha kolay
olacaktr (Longino 1990). Akl daha sonra derinlemesine tart
acam.

4. Tarafllk kavramn feministlerin farkl bilim eletirileri arasnda ayrm yapm ak

iin kullanmak mmkn. Radikal feministlere gre, bilim tam am en tarafldr; ka
dnlar bastrmak iin tasarlanm bir erkek icaddr (Harding 1986). D aha lml
feminist grlere gre, belirli teoriler ya da kavramlar gibi bilimin eitli parala
r tarafl oldu ya da olabilmektedir (Longino 1990). Radikal feminizme kar k
sam da. bilimsel teoriler, kavramlar ya da yntemlerdeki cinsiyet ayrmcln
aa vurmay am alayan feminist eletirilere ok deer veriyorum.
5. Aratrmada tarafllk sorunu, Bat bilimindeki politik ve toplumsal deerleri a
a vurmay am alayan baka ideolojik eletirileri anlamakta yararl olabilir. Poli
tik, toplumsal ve baka trde tarafllklarn aratrmalar etkileyebileceini kabul
etsem de, bilim adam larnn nesnellie ulamaya altklar ve almalar ge
rektii grne bal kalyorum. Baz aratrmalarn tarafl olmas, btn ara
trmalarn tarafl olduu veya bilim adamlarnn tarafllktan kanamayaca an
lamna gelmiyor. Bu konuda baka tartmalar iin bkz. Gross ve Levitt (1994).

125
 E. IK A R A TIM A SI

Bazen bilimsel nesnellik, hata, tarafllk, kendini kandrma ya da

hilekrlkla deil, kar atmas yznden tehlikeye debilir. Bi
limde kar atmalarm tartmadan nce, kar tartmas kavra
mm ksaca aklamak istiyorum. kar atmas, bir kiinin kii
sel ya da m ali karlarnn mesleki veya kurumsal ykmllkleriy
le attnda ortaya kar. Bu atma, gvenilir, tarafsz ve nesnel
katarlar verilmesini ya da yargda bulunulmasn engeller veya g
letirir (Davis 1982). Tarafsz yarg, tarafl yargyla ayn ey deil
dir ve karlar atan bir kii, herhangi bir biimde tarafl olma
yan eitli hatalar yapabilir. Yarglar zayflam bir kii, gvenil
mez bir hzler gibidir; bazen hz olduundan yksek, bazen de
dk gsterir, vs.
rnein, kznn basketbol oyununa hakemlik yapmas istenen
bir baba kar atmasna debilir; Kzyla olan ilikisinden kay
naklanan kiisel menfaat, tarafsz bir hakem olmasn gerektiren
kurumsal ykmllyle atr. Babann, kznn takm lehinde
puan vermesi beklenebilir, fakat bu zayfln gstermemek iin
ka takma puan verebilir. Yargs zayfladndan, verdii puan
lar salam ve gvenilir deildir. Bir belediye yesi kendi mlknn
deerini etkileyecek bir blgeleme karar veriyorsa -bu konudaki
yeni bir kararla mlknn deeri 50.000 Sterlin artacaksa- kar a
tmasna dm demektir; nk ekonomik karlar idarede nes
nel kararlar almam gerektiren ykmllkleriyle atmaktadr.
Eer daval yakn bir arkadaysa, jri yesi bir kii kar atma
sna decektir; nk davalyla olan arkadal adil ve tarafsz ka
rarlar vermesini nleyecektir. kar atmalarnn kararlan veya
yarglar otomatik olarak etkilemeyeceini anlamak nemlidir;
nk atma iinde olan kii yine de don kararlar verebilir ve
doru yarglarda bulunabilir. Kznn basketbol oyununa hakemlik
yapan baba, tarafsz olmak iin elinden geleni yapabilir, btn bir
oyun boyunca dom puanlar verebilir. Onun hakem olmasyla ilgi
li sorun, atma iindeki durumu gz nne alnrsa, kararnn g
venilir olmamasndan ileri gelir.

126
 kar atmas, grev atmas ve grnrdeki kar atma
s arasndaki ayrma dikkat ekmek istiyorum. Grev atmas bir
kiinin birbiriyle atan mesleki veya kurumsal ykmllkleri ol
duunda ortaya kar. Mesela, hem bir niversitede alan hem
devlet eczaclk heyetinin yesi olan bir eczaclk profesrnn
niversite ve heyet karsndaki ykmllkleri atabilir. Heyet,
profesrn zamannn veya enerjisinin ounu alabilir ve onun et
kili bir profesr olmasn engelleyebilir. Grnrdeki kar at
mas, bir kiinin karlar atmasa bile dardaki bir gzlemciye
yle grndnde ortaya kar. rnein, emeklilik ikramiyesinin
yzde birini kendi lkesindeki bir kmr irketine yatran bir m il
letvekili dnn. Dardaki bir gzlemci, bu milletvekilinin ir
ketle ilgili karlarndan dolay irketi etkileyecek kararlar alama
yacan dnebilir. Fakat daha yakndan bakldnda, bu millet
vekilinin. irketi etkileyen kararlarndan dolay ok kk ekono
mik karlar salayabilecei, nk bu kararlarn emeklilik paras
nn zerinde nemli etkileri olmad anlalr. Ancak bir kiinin
karlar deiirse, grnrdeki kar atmas geree dnebilir.
rnek verelim: Emeklilik ikramiyesinin yzde krkyla kmr ir
ketine yatrm yapmak zere yatrmda bir deiiklik yaplrsa, m il
letvekilinin grnrdeki kar atmas geree dnm olur.
Bu tartma gerek ve grnrdeki kar tartmas arasnda na
sl bir ayrm yaparz gibi belal bir soruyu ortaya karyor. Ne ka
dar para sz konusuyken kii kar atmasna der? Ne tr ili
kiler veya kiisel karlar yargmz etkileyebilir? Bunlar burada ce
vaplamaya almayacam nemli, pratik somlar. Bu somlar bu
rada cevaplamasak bile, grnrdeki atmalarla gerek atma
lar arasndaki ayrm dnld kadar keskin olmayabilecei
iin, bu somlar grnrdeki atmalar neden ciddiye almamz ge
rektiini ok iyi ortaya koyuyor. Grnrdeki atmalarla gerek
atmalar arasndaki ayrm mutlak olmadndan, bu ayrm bir de
receleme konusu olarak grmek daha dorudur. atmalar yle
sralayabiliriz: (a) ok ciddi gerek kar atmalar, (b) orta dere
celi gerek kar atmalar, (c) grnrde pheli kar atmala-
n ' (d) grnrde zararsz kar atmalar. Bu snflandrmada, ok
127
ciddi, gerek bir kar atmas, bir kiinin yargsnn kesinlikle
tehlikeye atld bir dunundur; grnrde pheli bir kar at
mas ise gerek bir atmann kacana inanmak iin nedenleri
mizin olduu bir durumdur.
Profesyonel mesleklerdeki insanlarn, mterileri, meslekleri
veya toplum lehine nesnel kararlar vermeleri beklendiinden, b
tn bu insanlann kar atmasna dmekten kanmalar gerekir
(Davis 1982, Steiner 1996). Grnrdeki veya gerek bir kar a
tmasnda yaplmas gereken en gzel ey, bu atmadan haberdar
olmas gereken insanlara bunu bildirmektir. Eer bu, grnrdeki
bir atma deil de gerek bir atma ise. ikinci adm atmay
ieren kararlar vermekten, hatta bu kararlan etkilemekten kan
mak olmaldr. rnein, belediye yesi kar atmasn aa vur
mal, nerilen blgelere ayrma deiikliine oy vermemeli, hatta
oyu etkilememelidir. Blgelere ayrmayla ilgili herhangi bir tart
madan kanmaldn. Eer atma sadece grnrdeki bir at
maysa, gerek bir atmaya dnebileceinden, atmadan etki
lenen taraflar bu atmay izlemelidir. rnein, sz konusu millet
vekili, semenleri ve hkmetteki baka kiiler milletvekilinin
emeklilik ikramiyesinin yatrmlaryla yakndan ilgilenmelidir. Ba
z kiiler, halkn gzndeki imajlarn korumak, etik problemlerden
kanmak gibi nedenlerden dolay grnrdeki atmalardan uzak
durabilirler. Bunu yapabilmek iin, btn atmalar aa vurul-
m J ve byle atmalarn kabilecei kararlardan kanlmaldm.
eitli irket ve fonlara yatracak kadar ok paras olan insanlar,
grnrdeki kar atmalarndan kanmak iin bazen yatrmla
rm kr krne bir gven sonucu yaparlar. (Kr krne gven,
bu rnekte, kiinin, yatrmlarnn ynetimini, fonlarnn nereye ve
nasl yatrldn gizleyen bir irkete brakmas durumudur).
ou kiinin mesleki veya kurumsal ykmllkleriyle ata
bilecek kiisel veya ekonomik karlar olduundan, kar atma
larndan kanmak hemen hemen imknszdr. Yalnzca mnzeviler
grnrdeki atmalardan kaabilirler. Bazen gerek kar at
malarndan da kanmak zordur. rnein, dokuz belediye yesin
den altsnn bir kar atmasn bildirdiini varsayn. Btn bu
128
yeler blgeleme kararndan uzak m durmaldrlar? Belki de hayr;
nk kararn sadece belediyenin yesi tarafndan verilmesi, ka
saba halknn menfaatine olmayabilir. Bu durumda yaplacak en iyi
ey, atmalar bildirmek ve objektif olmaya almaktr.
Grev atmalar mesleki sorumluluklar ters ynde etkileseler
bile, doalar gerei mesleki yarglan etkilemezler. Profesyoneller
grev atmalanndan kammasalar bile onlann stesinden gelebil
melidirler. Uygun davran ekli, grev atmasn ilgili kiilere
bildirmek ve atmann kiinin bata gelen mesleki grevlerini ve
sadakatini tehlikeye atmadna emin olmaktr. rnein, eczaclk
profesr, heyetteki grevini blm bakanna bildirmeli ve grevi
niversiteye kar olan ykmllklerini engelliyorsa grevinden
vazgemelidir.
Bilimde kar atm alan grldnde, bu atmalar, bilginin
analizi ve yorumu, bilimsel makaleler ve aratrma nerilerini de
erlendirme kararlar, ie alma ve terfi kararlar gibi bilimsel yarg
larn ve kararlarn nesnelliini tehlikeye atabilmektedirler. Karar,
bir kar atmas yznden tehlikeye den bilim adam, bilginin
nemini abartabilir, vasat bilgiyi kartabilir ya da almasn
eletirel incelemeye tabi tutamayabilir. kar atmasna den bi
lim adam yine de nesnel olmaya alabilir, doru kararlar verebi
lir. doru yarglara varabilir. Ancak, eer bir kii kar atmasna
dtyse, yarg ve kararlarnn gvenilirliinden phe duymak
iin yeterli nedenimiz var demektir. Bir bilim adam gerek veya
grnrdeki bir kar atmasndan etkilenen kararlar verdiinde,
atmadan haberdar olan dier bilim adamlarnn bu karar ince
eleyip sk dokumalar iin yeterli nedenleri vardr.
Bilimde ok rastlanan bir kar atmas ekli, aratrmaclarn
aratrma sonularndan mali yararlar salamaya altklarnda or
taya kar. Bunlar, maa art, telif hakk ve patent sahiplerine ve
rilen pay, ek aratrmalara verilen fonlar, sermaye ve kr hisselerin
den pay alma gibi mali yararlardr. Btn bu mali dller, bilim
adamlarnn deneylerin tasarmn hazrlama, testler yapma, nesnel
bir biimde bilgiyi yorumlama yeteneklerini ldrerek gerek veya
grnrdeki kar atmalarm yaratabilirler. rnein, ekenar
rSON/Bta E li#
129
drtgen eklinde inkolar reten bir irkete yatrm yapan Cleve-
land'h bilim adam Michael M acknin'e ilikin bir olay ele alalm.
Macknin, inko paralarnn souk algnl semptomlarm azaltt
n gsteren bilgiler elde ettikten ksa bir sre sonra Quigley Cor
poration adl irketten hisse senetleri ald. Mackninin bu sonular
yaymlamasndan hemen sonra irketin hisse senetleri ykseldi ve
Macknin 145 000 dolar kr etti (Hilts 1997). Bu olayda, Mack-
in'in orta dereceli bir kar atmas yaadn gryoruz; nk
olumlu sonular alacana ikin mali nsezileri vard ve belki de
irketten hisse senedi almay planlyordu. Eer aratrmay yapma
dan nce irketten hisse senedi alsayd, o zaman ciddi bir kar a
tmasna decekti. atma karsnda yaplacak ey, tpk onun
yapt gibi, atmay aa vurmak, ayrca onun ve dier tarafla
rn yapmas gerektii gibi, atmay izlemektir.
Daha nceki kar atmas analizlerimi bilime uygularsak, bi
lim adamlarnn, grnrdeki atmalar da dahil olmak zere her
trl kar atmasn aa vurmalar gerektiini grrz. kar
atmas bir makaleyi zayflatp sonularn bozamasa da, baka bi
lim adamlar (ve halk) atmadan haberdar olmaldr. Mackin'in
sonular doru olsa bile, kararlarru gvenilirliini sorgulamak
iin yeterli nedenleri olduundan, baka bilim adamlar da onun de
neyini tekrar etmek veya almasn sk bir incelemeye tabi tut
mak isteyebilirler. yerlerinden fon alan bilim adamlar, fon kay
naklarn da aa vurmaldr; nk krl sonular elde etmede m a
li nsezilere sahip olabilirler. Bugnlerde pek ok dergi, kar a
tmalaryla uraabilmek iin, bilim adamlarnn fon kaynaklarn
belirtmelerini istemektedir (International Committee of Medical Jo
urnal Editors [Uluslararas Tp Dergisi Editrleri Komitesi] 1991).
deal olarak, bilim adamlar, tpk teki profesyoneller gibi, her
trl kar atmasndan kanmal ve grnrdeki kar atm a
larn izlemelidirler. Ancak pratik gerekler, bilim adamlarmn bu
ideal standartlara uymalarm engelleyebilir. Aratrmalar genellikle
mali dllerle sonulanrlar ve iyerleri tarafndan fon destei g
rrler. Bu mali ve ekonomik gerekler gz nnde bulunduruldu
unda. kar atmalarnn bilimde sk sk grlmesini ve bilim
F9ARKATBilini Hu"
130
adamlarnn sanayide veya patent alabilecek icatlar zerindeki a
lmalarnda bu atmalarm kanlmaz olmasn bekleyebiliriz.
Eer bilim adamlar btn kar atmalarndan kansalard, ara
trmalarn ou yaplamazd ve pek ok bilim adam baka yerde i
aramak zorunda kalrd. Bu sonularn hibiri toplumun, iyerleri
nin ya da bilimsel mesleklerin menfaatine olmazd. Bilim adamlar
(gerek veya grnrdeki) tm kar atmalarm aa vurmal ve
en ciddilerinden kanmaldrlar. Orta dereceli kar atmalar bi
limde hogrlebilir ve grnrdeki atmalar izlenebilir. Bilim
toplumu atmaya den bilim adamnn almasn kontrol edip
inceleyebileceinden, bilim baz kar atmalarna msamaha
gsterebilir. Danmanlk sistemi, kar atmasndan kaynaklanan
taraflln ya da hatalarn dzeltilmesini garantiler.
Bilimde, burada belirtilenden baka kar atmalar da kabi
lir. Danmanlk sistemi, devlet fonu, ie alma ve terfi, uzman g
r alma gibi durumlarda da kar atmas grlebilir. Bu du
rumlar bundan sonraki blmlerde tartacam.

F. A IK LIK

Farkl sorunlarn bilimsel aratrmalarn nesnelliini tehlikeye att

n grdk. Bu problemler, hilekrlktan ve aldatmadan, hataya,
taraflla, kendini kandrmaya ve kar atmasna kadar uzanr.
Danmanlk sistemi btn bu problemlere ortak zm sunar;
nk bilim cemiyetinin eitli aldatma biimlerini ortaya karma
sn. insan ve deney hatalarn yakalamasn, kendini kandrma ve
tarafll kefedip nlemesini, kar atmalarm kontrol etmesini
salar (Munthe ve Welin 1996). Genellikle bilimin kendini dzelt
tii sylenir. Bu, danmanlk ve bilimsel yntemin baka nemli
unsurlarnn, bilimde sk sk grlen aldatma, hata ve taraflln
uzun dnemde silineceini garantiledikleri anlamna gelir. Bilimsel
yntem mkemmel olmasa bile, nesnel bilgiye ulama abamzda
en iyi aratr. Fakat bu yntem, bilim adamlar bilgileri, fikirleri, te
ori ve sonular paylaarak akla kucak atklarnda alr. Bi
131
limde aklk, ayrca, bilim adamlarnn fon kaynaklarm ve mali
karlarm aklamalarm, yeni fikirlere, yeni yntemlere ve yeni
insanlara ak olmalarm da ngrr. Aklk, nesnel aratrmalar
arttrdndan ve bilimde ibirlii ve gvene katkda bulunduun
dan, bilimsel aratrmalarda etkili olmaldr.
Akln bilimde her zaman etkili olmadm renmek baz
rencileri artabilir. Ortaa sonlarnda ve Rnesans boyunca,
bilim adamlan fikirleri alnmasn diye veya dinsel basklardan ko
runmak iin almalarm sr gibi sakladlar. Leonardo Da Vinci, fi
kirleri alnmasn diye, yazlarn tersten yazd (Meadovvs 1992).
Bu dnemde matematikiler gizli ifrelerle ispatlar yazdlar, simya
clar gizli formllerini ve tekniklerini korudular (Goldstein 1980).
Copemicus astronomisiyle ilgili tartmalarn srd sralarda, ce
zalandrlma korkusuyla gne merkezli sisteme ilikin grlerini
halktan saklad. inde bulunduumuz yzydda, Sovyet genetiki
leri, siyasi cezaandnlmalardan korkarak Mendel geneiyle ilgili
tartmalarm gizlilikle yrttler. Son 500 yl iinde, bilim cemi
yetlerinin ve dergilerin ortaya kmas, ifade zgrlne nem ve
ren hkmetlerin kurulmas, fikri mlkiyet yasalarnn yrrle
konulmas gibi bilim adamlarnn fikirlerini aka paylamalarna
olanak veren birka nemli deiiklik oldu. Bilimde gizlilii tevik
eden koullar ve basklarn bir ksm hl tpk 500 yl ncesindeki
gibi yaygnsa bile, bilim adamlar bu aklk ortamm istismar et
memelidir; nk bilim adamlar akl korumazlarsa, bilim tek
rar bir gizlilik perdesine brnebilir.
Bugnn bilim adamlar dini veya politik cezalandrlmalardan
ekinerek sr saklamak zorunda kalmasalar da. an ykselme hrs
ve ekonomik karlar gibi akl tehlikeye drebilecek baz
gl tehditler bulunmaktadr. Aklkla ilgili en g sorularn ba
zlar askeri aratrmalar ve sanayi aratrmalanyla ilgili konularda
ortaya kmaktadr; nk bu artlar alnda alan bilim adamla-
nndan ou zaman sr tutmalar beklenmektedir (Bok 1982). Bu
konular kitabmda daha sonra tartacam. u anki amacmza
bal olarak, gizliliin akademik bilimde gerekelendirilebilir bir
ey olup olmadm sormak yararl olabilir.
132
 Bundan nceki blmde bilim adamlarnn aratrmalarn koru
mak iin sr saklamalarnn gerekelendirilebilir bir ey olduunu
tartmtm. Bu, bilimde snrl bir gizlilie izin vermek iin iyi bir
neden gibi grnyor. Charles Darwinin doal seleksiyona daya
nan evrim teorisini yaynlamadaki isteksizliini ele aln. Darwinin
bu fikirleri, be yllk HMS Beagle yolculuu srasnda geminin do-
abilimcisi olarak alrken filizlenmiti. 1836dan 1859a kadar,
teorisi iin kant toplad, temel kavramlarm ve ilkelerini mkem
melletirdi. 1842de Darwin doal seleksiyon zerine bir makale
yazd ve bunu sadece Joseph Hookera gsterdi. 1856da Charles
Lyell, Darwin e bu konuda kitap yazmasn nerdi. Fakat Darwini
almasn bitirmeye tevik eden ey, Alfred Wallaceden gelen ve
kendi doal seleksiyon teorisini bildiren mektuptu. Trlerin Kke
ni'rim yazar yalnzca Darwin olsa da, her ikisi Linnean Cemiye
ti'nin toplantsnda fikirlerini birlikte sunmaya karar verdiler. Dar
winin kitabm yaymlamak iin neden bu kadar beklediim veya
neden sn tuttuunu anlamak g deil: Sunaca evrim teorisinin
salam ve ikna edici olduundan emin olmak istiyordu. almas
nn bilimsel ve dinsel eletirilere maruz kalacam biliyordu. al
masna bir ans tanmak istedi (Meadows 1992). Ayrca, Darwin,
nn ve fikirlerini korumak iin de aratrmasn halka aklamak
ta yava davranm olabilir.
Darwin, bize, aratrmalarn korumak iin iyi nedenleri olan bi
ri rneini sunsa da, bugn ok az sayda bilim adam onu kendine
mek almaktadr. Bugnk aratrma ortamlarnda, bir hipotez ze
rinde iki yl dnp fikrini yaymlamak iin hi bir ey syleme
den yirmi yl bekleyen bilim adam bulmak gtr. Darwinin hata
s ar davranmakken bugnk bilim adamlarnn hatas aceleci
davranmaktr. vedilikle yaymlama tasas hatalarn, taraflln,
aldatmalarn ve aratrmalarn btnln ve kalitesini tehdit eder
(LaFollette 1992). Souk fzyon olay bu durumun ansz bir rne
idir: ncelik, saygnlk ve para arzusuyla, bilim adamlar alma
larm meslektalar tarafndan onaylanmadan halka akladlar.
Bilimde gizliliin, aratrmalarn korunmas dnda nedenleri
de vardr. ncelikle, bilim adamlarnn, danmanlk sisteminin ta

133
rafszlm ve nesnelliini garantilemek iin yazar ya da danman
larn ilikilerini ve isimlerini aklamamalar merudur. Kitapta da
ha sonra tartacam bu uygulama, gizli danmanlk" [blind re
view] olarak bilinir. kincisi, bilim adamlarnn, deneklerin gizlilik
lerini korumak iin, isim, adres ve dier tantc bilgileri saklama
lar hakl grlebilir (Yedinci blmde de insan denekleriyle yap
lan aratrmalar tartacam). ncs, bilim adamlarnn belirli
bir alandaki uzman grubu gibi sadece snrl bir grupla fikirlerini
paylamas da merudur; aklk taleplerini karlayabilmek iin
btn bilimsel teorilerin popler basnda yer almas gerekmez. Bi
limle medya arasndaki ilikinin eitli ynlerini daha ileride bu ki
tapta tartacam.
Bu blmde tartacam son gizlilik nedeni, milleer arasnda
bilimsel bilginin paylam konusuna ilikindir. Bilimsel bir bak
asndan, uluslararas bilimsel dayanma ve ibirliinin yalnzca
olanakl klnmas deil tevik edilmesi de gerektii dnlebilir
(Wallerstein 1984). Eer bilimde dayanma ve ibirlii bilimin
ilerlemesine katkda bulunuyorsa, uluslararas ibirlii ve dayan
ma da bu hedefe ulamaya yardmc olacak demektir. Bu, zellikle
bilim, svirenin Cenevre kentindeki yksek enerji fizii laboratu-
var Conseil European pour la Recherche Nucleaire (CERN) [Av
rupa Nkleer Aratrma Konseyi] gibi tamamen tek bir ulusun fo
nuna dayanmayan (ya da tek bir ulusa kullanlmayan) milyarlarca
dolarlk byk lekli projelere imza attnda doruydu. eitli
lkelerin bilim adamlar bu laboratuvarda almakta ve bu al
malar pek ok lke tarafndan fon destei grmektedir (Horgan
1994). Uluslararas ibirlii ve dayanma byk bilimde nemli
olsa bile, kk bilimde de tevik edilmelidir.
Aklk, bilginin hem tek ulus hem de ok ulus tarafndan pay
lamn ifade etse de. ahlki ve politik deerlerin bilimde uluslara-
raras ibirliine getirilen snrlamalar merulatrdn syleyen
ler kabilir. Bu smrlamalar, snflandrlm askeri bilgilere getiri
len snrlamalarn tesindeki aklk limitleri olabilir. rnein, So
uk Savan hkm srd yllarda. ABD ve Sovyetler Birlii
arasnda gerekte hibir bilimsel ibirlii veya dayanma yoktu.
134
Akla getirilen bu snrlamalar nkleer silahlarla ilgisi olmayan
bilgisayar teknolojisi, matematik, fizik, mhendislik, tp ve kimya
gibi eitli aratrma biimlerine uygulanabilir. Her iki lke de So
uk Savata bilimsel ve teknolojik bir stnlk salamak iin i
birliini engellediler, hatta yasakladlar. Souk Sava bitmi olsa
bile, uluslararas ibirliine getirilen benzer snrlamalarn siyasi
nedenlerle hakl saylabileceini savunanlar olabilir. ABD lkelerin
veya terristlerin daha fazla bilimsel bilgi veya teknolojik g ka
zanmalarm engellemek amacyla uluslararas bilimsel ibirlii ve
dayanmay snrlayabilmektedir. Bilgi gle edeerse, baz lke
ler siyasi hedeflerine ulamak iin bilgiyi kontrol etmeye alabi
lirler (Dickson 1984). Ancak, bu geni kapsaml siyasi konular ki
tabnm kapsamn amaktadr. ABD'in gemiteki veya gn
mzdeki d politikasn eletirmeye almyorum, ancak bu poli
tikalarn bilimsel ve teknik bilginin aknda nemli etkileri oldu
unu inceleyeceim (Nelkin 1984).

G. BLG Y N ETM

Bilimde bilgi ynetimi ile ilgili sorularn aklkla ilgili sorularla

dorudan ilikisi vardr; nk bilgiyi paylamak iin bu bilgi mu
hafaza edilmeli ve bakalarna ak olmaldr (PSRCR 1992). Bilgi
eitli biimlerde muhafaza edilebilir, mesela ktta, bilgisayar
disketlerinde, kasetlerde, mikrofilmlerde, slaytlarda veya video ka
setlerinde. Kolay ulam veya iletimi salamak iin, bilgi iyi orga
nize edilmelidir: Eer bir ktphanenin kitaplar bulunamyor ya da
okunamyorsa bu ktphanenin pek bir yaran yok demektir. Bilgi
yi muhafaza etmenin birka nemli nedeni vardr. ncelikle, bilim
adamlan kendi almalarm kontrol etmek iin bilgileri muhafaza
etmek zorundadrlar. Bazen bilim adamlan g bilgilere yeniden
gz atmak veya onlar tekrar analiz etmek isterler. kincisi, bilgi,
eletirmenlerin ve danmanlarn inceleyebilecei veya dorulaya
bilecei biimde saklanmaldr. Bilgi, aratrmann tarif edildii gi
bi yapldna ilikin bir ispat grevi grr. Eer bir kii herhangi
135
bir almann doruluunu snamak veya bir sahtekrlk olup ol
madn belirlemek isterse, bilgiye ulaabilmelidir. ncs, bil
gi, baka bilim adamlarnn zgn bilgiyi aratrmalarnda kullana
bilmelerine olanak verecek ekilde muhafaza edilmelidir. Genellik
le zgn bilgi yaymlanan bilgiden daha fazla enformasyon ierdi
inden. aratrmadan yararlanmak isteyenler, zgn bilgiye ula
mak isteyeceklerdir. Son olarak, bilgiler, bilim adamlarnn ktye
kullanmamas ya da harcamamas gereken bilimsel kaynaklardr.6
Bilgiyi muhafaza etme veya onu ulalabilir klmann btn bu ne
denleri aratrmann nesnelliini ve bilim adamlar arasndaki ibir
lii ve gveni arttrr.
Bilginin muhafaza edilmesi gerektii son derece ak olsa da.
bilginin nasl, ne kadar sreyle muhafaza edilecei ve kime ak
olaca belirsizdir. Laboratuvar alan snrl olduundan, bilim
adamlar, bilginin fazla yer kaplamayacak biimde muhafaza edil
mesine ihtiya duyarlar. NASA, son yirmi ylda gezegen aratrma
laryla ilgili o kadar ok bilgi toplad ki henz analiz edilmemi ve
ya yorumlanmam bilgi depolan vardr. Satrn, Jpiter ve Nep
tnden gelen btn bu bilgileri incelemek gezegenlerle ilgilenen
bilim adamlarnn yllann alabilir. Bilim adamlan bilgiyi saklama
biimi konusunda ne tr bir karara varrsa varsnlar, onun korunma
s ve bozulmas gibi problemler sonucu kaybedilmemesi iin so
rumluluk tamaldrlar. Bilgi ynetiminin gerektirdii dikkate de
er masraflar olduu iin, ekonomik konular da bilginin muhafaza
edilmesinde nemli bir etkiye sahiptir. Laboratuvarlar, bilgisayar
bandan gibi modas gemi bilgi saklama ekillerini okumak zere
tasarlanm eski makineleri koruma ve muhafaza etme ildyacnda-
dr. Bazen yeni ortamlara bilgi nakletmek mmkn olsa da, bilgiyi
nakletmenin bedelleri vardr. deal bir dnyada, bilim adamlarnn
bilgiyi sonsuza kadar saklayabilecek yerleri ve paralan vardr. An

6. Sharon Traweek (1993), nemsiz bilgilerin deerini gsteren ilgin bir olay
dan bahsediyor. Traweek'e gre, Japonya'da bir grup kadn fiziki, erkek m eslek
talarnn bir kenara atmaya karar verdikleri birtakm bilgileri kullanmaya karar
verdi. Erkek fizikiler bu bilgileri kuru grlt olarak deerlendirip frlatp atm aya
karar vermilerdi. Kadn fizikiler bilgileri pten karp nemli sonular elde et
m ek iin kullandlar.

136
cak ekonomik ve dier kaynaklardaki snrlamalar, bilim adamlar
nn kaynaklarm verimli bir biimde kullanma hedefi ile bilgiyi
saklama hedefi arasnda bir denge kurmalarn gerektirir. Genellik
le bilim adamlar bilgileri mmkn olduunca uzun sre saklamak
iin aba harcasalar da, bazen bilgiler bir iki yl sonra zaman ve
yerden tasarruf etmek iin yok edilebilmektedirler (PSRCR 1992).
Bilgi depolamayla ilgili kararlan eitli faktrler etkilemektedir.
Bir bilgiyi muhafaza etme ya da yok etme karan kendi yarar a
sndan deerlendirilmelidir. Burada temel konular ele aldm; pra
tik sorular ise profesyonel bilim adamlanna brakld.
Akademisyen bilim adamlarnn bilgiyi muhafaza etme sorum-
luluklan olsa bile, insan denekleri zerinde aratrma yapan bilim
adamlarnn belli bir sre sonra sonulan yok etme sorumluluklar
da olabilir (American Psychological Association 1990). nsan de
nekleriyle ilgili bilgileri yok etmenin nedeni, bilim adamlarnn
gizlilii koruma ykmllklerinden ileri gelmektedir. Bir enfor
masyonu gizli tutmann en iyi yolu da onu yok etmektir.
Son olarak, bilim adandan kimin bilgiye ulamas gerektii ko
nusunda bir karara varrken baz etik sorunlann ortaya kabilece
ini sylemek istiyorum. Bilgiye ulamak isteyen kiilerin arasn
da ibirlikiler, ayn aratrma grubu ya da laboratuvardaki meslek
talar, ayn alanda alan bilim adamlar, farkl alanlarda alan
bilim adamlar ve fon kurumlanln temsilcileri vardr. Bilgiden ya
rarlanmak isteyen dier kiiler ise hkmet grevlileri, basn, bilim
d disiplinlerden gelen uzmanlar ve sradan insanlar olabilir.
Aklk bilgiden snrsz yararlanmay ngrse de, akla zarar
vermeksizin bilgiden yararlanmaya getirilen snrlamalarn baz ne
denleri vardn (Marslall 1997). rnein, bilim adamlar, uzman ol
mayan kiilerin kazayla bilgileri yok edebileceinden, muhaliflerin
bilgileri alabileceinden, dmanlarn kasten bilgileri yok edece
inden. veya bilim adam ya da uadan kiilerin bilgileri yanl yo
rumlayabileceinden endie duyabilirler. Bilgiye ulama, politik
nedenlerle reddedilebilir. Bilgiye ulamann nne geilmesi, bilgi
nin fikri bir mlk gibi grlebileceine iaret eder. Bu mlkn pay
lalmas gerekse de, bilim adamlar ve dier kesimler, yasal olarak
137
bilginin kullanmm kontrol etme hakkna sahip olduklarm iddia
edebilirler. Nasl bir bilim adam Iaboratuvarnn kullanmm kont
rol etme hakkna sahipse, ayn ekilde bilginin kullanmnda da bir
kontrol hakkna sahiptir. Bilgiye ulamayla ilgili kararlar alrken,
bilim adamlar aklk etiini, dikkat, saduyu, adalet, politik kar
lara sayg ve sorumluluk gibi dier konu ve deerlere kar denge
lemek ihtiyacndadrlar.

138
 VI
B i l i m s e l y a y n l a r l a i l g i l i etik k on u la r

Bu blm, bilim adamlarnn laboratuvar almalaryla ilgili so

nular yaymlamasyla ortaya kan sorunlar ve etik konulan ince
leyecektir. Yaymlama"nn anlam halkn bilgisine sunma oldu
undan, bu blm, bilim adamlarnn sonulann halkn bilgisine
sunmada izledikleri eitli yollan tartacaktr. Bunlar, bilimsel der
giler ve akademik yaynlar, internet yaynlan, popler basndaki
yaynlar ve medyay ierir. Bu blm, daha nceki blmde ortaya
konan yolu izleyecektir: Drdnc blmde savunulan etik stan
dartlardan bazlarn bilimdeki pratik sorunlara uygulayacaktr.

139
 A. YAYINDA N ESN ELLK

Bundan nceki blmde, bilim adamlarnn bilgi ya da sonulan

uydurmamalar, deitirmemeleri veya yanl sunmamalar ve bil
gileri toplarken, kaydederken, analiz ederken ve yorumlarken taraf
llk ve hatalardan kanmalar gerektiini tartmtm. Bu grev
ler, bilimsel yaynlarda rol oynayan yazar, editr veya danman gi
bi kiiler de dahil olmak zere btn taraflar iin geerlidir. Yani,
yayma sunulan makaleler, kitaplar veya baka almalar drst,
nesnel ve dikkatlice yazlm, bilimsel danmanlktan gemi, d
zeltilmi olmaldr.
Nesnel danmanln iyi ilemesini salamak iin, yazarlarn
makalelerini ak, dikkatli ve nesnel olarak yazma ykmllkleri
vardr. Bu, bilimsel yazlara ilikin bir kitap olmadndan, yazda
nesnellii burada derinlemesine ele almayacam.1Ancak, bir yaza
rn, eitli bilimsel yazlarla ilgili kitaplarda verilen yntemleri iz-
lese bile, makalesinin doru olduundan, ilgili bilgileri ierdiin
den emin olmas gerektiini dikkate alm ak gerekir; nk
danmanlar ve editrler, ilgili bilgilere ulaamazlar veya onlara
ulaan baz enformasyonlar yanlsa doru yarglarda bulunamaz
lar. Doru olarak bildirilmesi gereken enformasyon yazarlarn veri
leri, malzemeleri, yntemleri, isimleri ve kurumsal ilikilerini, re
feranslar, teekkrlerini sunduu kiileri, izinleri ve makalenin ya
ymlanma statsn ierir. Yazarlar yalnz kar atmalarna yol
aabilecek parasal karlar deil fon kaynaklarm da aa vurma
ldrlar. Ancak makalesi yayma kabul edildiinde ya da yaymlan
dnda yazarn ykmllkleri bitmez. Eer yazar almasnda
bir hata, kusur veya eksiklik olduunu fark ederse, editrleri bu
problemden haberdar etmekle ykmldr. Byle bir durumda ha
tann ekline bal olarak yazarn dzeltme veya bir ek yaymlama
sna ya da yeni bir yazyla szn geri almasna izin verilir.
Bilimsel danmanlk sisteminin iyi yrmesi iin danmanlk
dikkatli, eletirel ve nesnel olarak yaplmaldr. Editrler ve dan-

1. Bilimsel makale yazmakla ilgili daha fazla bilgi iin bkz. Havvkins ve Sargi
(1985)

140
manlar bilimin kalite kontrol mekanizmas grevini grdnden,
bu kiilerin makaleleri dikkatle, eletirel ve mkemmeliyeti bir bi
imde okuma ykmllkleri vardr. Hatalar, eksiklikleri, yanl
lan, deneysel tasarm kusurlarn, hatal yorumlar ve mantksal,
metodolojik veya istatiksel hatalan saptamal ve bildirmelidirler.
Eer danmanlar ve editrler bir makalenin kabul edilen bilimsel
standartlara uymadn saptarsa, yazarlan makaledeki hatalar, ku
surlar, mantk yanllan veya baka hatalar konusunda uyarmaldr.
Bir makalenin hileli olduundan phelenirlerse, yetkililere bunu
bildirmelidirler (LaFollette 1992). Bilimsel kalite ve btnln
koruyuculan sadece danman ve editrler olmasalar bile, onlar hi
lekrl ve hatalan nlemek iin kendi paylanna den yardm
yapmaldrlar. Bilim dergileri, hile ya da hata yapan bilim adamla
rnn yazlarndaki yanl ifadeleri bildirerek, dzeltme ve zrler
yaynlayarak ve yazarlar hakknda bilgiler verilirken kullanlan ifa
delerde bilimsel btnlk standartlarn aka ifade ederek hata ve
sahtekrla kar verilen savata nc olmaldrlar (Armstrong
1997).
Danmanlkta tarafllk, nesnel bilgiye ulama abasn zayfla
tabileceinden, editrler ve danmanlarn, danmanln tarafsz
olmasn salama ykmllkleri vardr (Chubin ve Hackett 1990).
Ancak bu hedefe ulamak o kadar kolay deildir; nk editrler
ve danmanlar da birer insandr ve onlarn eilim ve karlar bu
ilemi etkileyebilir ve bozabilir. Danmanlar farknda olmadan (ve
ya bilerek) sevmedikleri teorileri rtbas edebilirler ve rakip aratr
maclarn veya laboratuvarlann eserlerini yaymlanmasn nleme
ye alabilirler. Bazen danmanlar belirli bilim adamlar veya d
nce okullarna kar kiisel kan davas gderler (Hull 1988). Bu
karlarla tavrlarn biimleyen danmanlar bir metni geerli bir
nedeni olmadan reddedebilirler veya mmkn olduunca uzun bir
sre iin yaynn geciktirebilirler. Danmanlar da bu trden taraf
l eletiriler yapabilirler. Gerekten de, editrler danmanlara k
yasla daha fazla g sahibi olabilmektedirler; nk editrlkle il
gili ilemler zerinde daha fazla kontrol sahibidirler. Eer bir edi
tr belirli bir metni veya yazarlarn beenmezse, makaleyi olum

141
suz eletirilerde bulunacana inand bir danmana gnderebilir
veya danmanlardan gelen olumlu raporlar yok sayabilir.
Tarafl danmanln ne kadar sklkla ortaya ktm sapta
mak g olsa bile, baz kantlar tarafl danmanla rastlanlabildi
ini gsteriyor.2 Danmanlk tarafl olduu zaman, bilimin eletiri,
dorulama ve tartma metodlan ilevlerini iyi yapamaz. Grevini
yapamayan danman bilim adamlar arasnda gvensizlii ortaya
karr ve bilim adamlarmm eski fikirlere meydan okumalarn ve
ya yeni fikirlerle ortaya kmalarm nler. Bilimin sal dikkatli
ve tarafsz danmanla dayandndan, pek ok dergi adil ve nes
nel danmanl arttrmak iin belirli admlar atmaktadrlar. Pek
ok dergi tarafsz danmanl arttrmak iin gizlilie bavurmak
tadr. Bilim dallaryla ilgili ou dergi danmanlkta tek yanl giz
lilik uygulamaktadr: Yazarlar, hakemlerin isimlerini ve kurumsal
ilikilerini bilmezler (LaFollette 1992). Danmanlarn yazardan
ters tepki alma endiesi duymadan metinleri deerlendirmelerine
olanak salad iin, bazlarna gre tek yanl gizlilie dayanan
eletiriler danmanlkta objektiflii ve adaleti tevik etmektedir.
Baz dergiler, iki tarafl gizlilie dayanan danmanlk ekillerini
uygulamaktadrlar: bu rnekte ne yazarlar ne de hakemler birbirle
rinin isimlerini veya kurumsal ilikilerini bilirler. Kimilerine gre
iki tarafl gizlilik, nesnellii ve adaleti krklemekte daha etkilidir;
nk hakemleri, olumlu veya olumsuz eletiriler yapmay esas
alarak yazarlarn isimlerini ve kurumsal ilikilerini kullanmaktan
alkoyar. dealde, danmanlar yarglarn konuya gre deil de ie
rie gre vermelidirler. (Tek tarafl veya iki tarafl) gizlilie daya
nan eletiriler de bu amaca ulamay hedefler.
Ancak baz yazarlar, danmanlarn alntlara, fikirlere ve ieri
e bakarak eitli makalelerin yazarlarn hemen her zaman sapta
dklarn iddia ederek iki tarafl gizlilie kar karlar. Bu. zellik
le baz kk, iyice entegre olmu, btn st dzey aratrmacla
rn meslektalarnn neler yaptm bildikleri alanlar iin geerlidir.

2. Tarafllk ve kiisel davalarla ilgili daha detayl ve byleyici tartmalar sunan

Hull (1988)'e baknz. Hakemlikte tarafllk zerine yaplan ampirik aratrmalar
iin bkz. Chubin ve Hackett (1990), Fletcher ve Fletcher (1997).

142
ki tarafl gizlilik, yazarlar kimliklerinin gizli tutulduuna ilikin
bir inanca balayarak aldatan bir liledir. Baz yazarlar, tek tarafl
gizliliin, drst ve adil olmayan danmanlar iin bir korunak g
revi grd ve bu danmanlarn etik d davranlardan sorumlu
tutulmalarna engel olduu gerekesiyle kar karlar (LaFollette
1992).
Baz yazarlar, adil, drst ve etkili danmanl arttrmann en
iyi yolunun btn bir ilemi ak olarak yrtmek olduunu tart
rlar (LaFollette 1992). Tamamen ak bir danmanlk bilimsel bir
toplantda sunum yapmak gibidir: Bir kii sunum yaptnda, din
leyiciler o kiiyi tanrlar, sunum yapan kii de almasn eletiren
insanlarn kimliini saptayabilir. Behavioral and Brain Sciences
(BBC) [Davran ve Beyin Bilimleri] gibi baz dergiler ak dan
manla olanak tanrlar. BBCnin pek ok saysnda bir yazar, ala
nnda nc bir makale yazdnda bunu be ya da alt farkl imzal
eletiri izler. Makaleler web sayfalarna konulabildiinden veya
eletirmenler web sayfasna eletirilerini ilave edip internet orta
mnda tartmalara katlabildiklerinden, elektronik yayn da baz
ak danmanlk olanaklar salar.
Bu konular daha ok inceleme gerektirse de, danmanln ta
mamen ak olarak yrtlmesini destekleyeceimden emin dei
lim. Danmanlarn grevlerini yrtebilmeleri iin korunmaya ih-
yalar olduunu dnyorum. Danmanlarn karlatklar top
lumsal basklar, hilekr ve haksz elerilere yol aabilir. Eer
danmanlar kimliklerini aklamay tercih ederlerse, bunu yapabi
lirler, fakat onlara isimlerini saklama olana tannmaldr. Ancak,
danmanlarn davranlarndan sorumlu tutulmalar iin baz giri
imlerde bulunmak gerekir. Belki de danmanlarn davranlarn
dan sorumlu tutulmasyla gelen ar yk, editrlerle hafifleyebilir.
Danmanlar, makalelerin kimin tarafndan eletirildiini belirtme
den yl sonunda yazarlarn isimlerinin bir listesini hazrlayarak ve
ya istisnai durumlarda danmanlarn isimlerini yazarlara bildirerek
tarafsz danmanl destekleyebilirler. Her halkarda, editrler ta
rafsz danmanl salamak iin danmanlarla yakn iliki iinde
olmal ve nesnellii arttrmak iin tedbirler almaldrlar.
143
 Tarafl danmanlk sorununa bir zm de, yazarlan yaymlan
mak zere makaleler sunmaya davet ederek normal danmanlk i
leminin atlatlmasn salamaktr. Bu teknik, adil veya tarafsz da
nmanln yrtlmesinin ok g olduu tartmal veya yemlik-
i aratrma alanlarnda yararl olabilir (Armstrong 1997). Pek ok
bilim tarihisine gre, bilim adamlar ou zaman yeni veya tart
mal fikirlere kar direnirler (Barber 1961). Editrlerin bazen, ye
ni ve ihtilafl aratrmalan yaynlamak iin danmanlk aamasn
atlatmalar gerektii konusunda hemfikirim, fakat bu tutum bir ka
ide olmaktan ok bir istisna olmaldr; nk danmanlk aamasn
atlatmak yaymlanm aratrmann btnln ve kalitesini tehli
keye atabilir.
Son paragraflar, okura, danmanln pek ok problemle kar
karya olduu hissini verse de, durumun byle olduunu sanmyo
rum. Bilimsel makale veya burs nerilerini deerlendiren insanlar
arasndan tandklarmn birou, ilerini ok ciddiye alyorlar. M e
tinleri eletirmeyi mesleklerine nemli bir hizmet ve onur olarak
gryorlar. Ancak, en samimi insanlar bile hata yapabileceinden
veya taraflla yenik debileceinden, danmanln btnl
n korumak iin birtakm admlar atlmas gerekir. Her halkarda,
bilim adamlar danmanlk ilemini daha derinlemesine inceleme
lidir.
Bu blm kapatmadan nce, editrlerin ve danmanlarn di
er sorumluluklarndan da bahsetmek istiyorum. ncelikle, dan
man ve editrler danmanlkta kar atmalarndan kanmaldr.
Bu atmalar, doalar itibaryla genellikle parasal deil kiiseldir.
rnein, bir kiinin doktora danmam, o kiinin makaleleri veya
burs tekliflerini inceleme grevini stlenmemelidir; nk dan
man kar atmas iinde olacaktr. Belirli bir alanda birbirinin a
lmasn iyi bilen az sayda uzman olacandan, danmanlkta
kar atmasndan kanmak her zaman mmkn olmayabilir, fakat
ne olursa olsun, mmknse byle atmalardan uzak durulmaldr.
kincisi, editrler ve danmanlarn, almalarnn gelitirilme
sinde yazarlara yardm etmek gibi bir grevleri vardr; pek ok ya
zar, editr ve danmanlardan gelen yorumlardan ok ey ren-
144
inektedir. Danmanln temel amac bilimsel yaynlarn kalitesini
kontrol etmek olsa bile, danmanln eitim gibi bir ilevi de var
dr. Dikkatli, yapc eletiriler, yazarlara altrmalarm gelitirme
olana tanr. Dikkatsiz, sama ve ykc eletiriler (veya hi eleti
ri yaplmamas) yazarlara ok az yardmc olur.
ncs. danmanlar ve editrlerin yazarlara deer verme ve
sayg gsterme ykmllkleri vardr, ancak bu her zaman olmaz.
Baz danmanlarn yorum lan hakaretler, kiisel saldrlar veya da
ha farkl kk drc szler ierir (LaFollette 1992). Kiisel
saldnlar. hem bilimin karlkl sayg ilkesini ihlal ederler, hem de
danmanlkta kendilerine yer bulamazlar. Bu tr saldrlar etie ay
kr ve acemicedir. Bunlar aynca yazar, editrler ve danmanlar
arasndaki gveni sarsarlar. Eletirilerin hedefi, yazann fikirleri,
yntemleri veya tartmalar olmaldr, bizzat yazar deil. Bir da
nmann raporu kiisel saldnlar ieriyorsa eer, editrlerin, ya-
zar(lar)m zarar grmemesi iin bu saldrlar raporda sansrleme
grevleri vardr. Editrler, sz konusu danmanlara deerlendir
meleri iin makale gndermekten vazgeebilirler.
Yazar ve danmanlara sayg gsterme ve deer verme ykm
ll metinleri zamannda iade edilmesi grevini de kapsar (La
Follette 1992). Bu grevlerini yerine getirmeyen danmanlar, ya
zarlarn nceliklerini gvenceye almalarnda ve yaymlarnn kayt
lann tutmalarnda engel tekil ederek yazarlara zarar verebilir. Bir
kiinin kariyeri, yaymlama kararn bekleme srecinde muallakta
kalabilir. Yazarlar danmanln dakik ve etkili olmasn bekledik
leri iin, geciken eletirilere, yazarlar, editrler ve danman arasn
daki gveni sarsabilir.
Drdncs, editr ve danmanlar deerlendirilmekte olan me
tinlerin gizliliini korumal ve eletirdikleri fikir, teori veya hipo
tezleri almaktan kanmaldrlar. Editr ve danmanlarn, yeni fi
kir ve yntemleri renmek gibi esiz bir frsatlar vardr. Prensip
siz editrler ve danmanlar, meslektalarnn byk bir abayla or
taya koyduklar almalarndan ve yaratclklarndan kar sala
mak iin bu ayrcal suiistimal edebilirler. Bir danmann baka
snn fikrini aldn ispatlamak veya bu tr hrszlklarn ne sk-
P10N/B O ta Elii
145
lkla ortaya ktn tahmin etmek zor olsa da, bu tr olaylarn
meydana geldiine ilikin kantlar vardr (Clubin ve Hackett
1990). Editrlk glerini ktye kullanan bilim adamlar bilimde
ki dllendirme ilkesini inemekle kalmazlar, yaymlamada ak
a ortaya konulmayan gven havasn zedelerler: Yazarlar makale
lerini yayma gnderdiklerinde, fikirlerinin alnmayacana ina
nrlar. Eer yazarlarda byle bir gven yoksa, ya makalelerini ya
yma vermeyecekler ya da fikirlerinin alnmamas iin yanl bil
giler ieren makaleler vereceklerdir (Grinnell 1992). Hi phe yok
ki. danmanlar ve yazarlarca yaplan fikir hrszl danmanln
nesnelliini, gvenilirliini ve btnln tehdit eder.
Son olarak, editrler bir makalenin yaymlanmasnda son sz
syleyen kiiler olduklarndan, adil, yetkin ve nesnel kararlar ver
me sorumluluunu tarlar. Bu sorumluluk, genellikle editrlerin
danmanlk sistemini bizzat deerlendirmelerini gerektirir; editr
ler, danmanlktaki eitli tarafl tavrlar ve problemleri anlamal
ve hakemlikte gelitirecek tedbirler almaldrlar. Danmanlar bir
makale konusunda fikir birliine varamazlarsa, editrler, atan fi
kirler hakknda bir karara varmal, yazarlara makalelerini gelitir
melerinde veya bir danmann yorumlarn anlamada yardmc ol
mal ve danmanla farkl yaklamlar getirmede istekli olmal
drlar (Armstrong 1997).

B. YAYINLARLA L G L BAKA K O NU LA R

Yaynda dikkatimizi ekmesi gereken birka baka nemli konu

daha var. Bu blmde, yaynn ierii, tarz ve nicelii ile ilgili ba
z sorular ele alacam. erik asndan eit yayn olduunu
gzlemleyebiliriz: (1) danmanlk aamasndan gemi zgn
aratrma; (2) danmanlk aamasndan geen, eski deneyleri tek
rarlamak zere tasarmlanm aratrmalar; (3) deerlendirme yaz
lan. Bilim dergilerinde yaymlanan makalelerin ou zgn aratr
may zetlerler (LaFollette 1992). zgn bir aratrma, eski bir
probleme yeni bir zm getirebilir, yeni problemleri zebilir, ye-
PIO A R K A /M ta B i i
146
ni alanlarda inceleme yapabilir veya yeni modeller, yntemler ve
ya teknikler gelitirebilir. zgn bir aratrmann bilimsel meslek
lere pek ok adan yararlar salad ve bilimin lerlemesinde
nemli bir rol olduu aktr. Bilimdeki dllendirme sistemi z
gnl vurgular; imtiyaz ve eletiri komiteleri zgn aratrmala
rn zerinde nemle dururlar. Doktora rencileri zgn bir aratr
ma yapmak zorundadrlar. Dergiler de zgn aratrmalar yaym
lamay tercih ederler (Gaston 1973).
Baka eit yaynlar da bilimde nemli bir rol oynar. Bilimin
kendi kendini dzeltme mekanizmas olduu kabul edildiinden,
eski deneyleri tekrarlamak nemlidir. Ancak ne yazk ki, bilim
adamlan genellikle eski deneyleri tekrarlamazlar. Bilimsel dergi
lerde tekrarlanan eski deneyleri anlatan ok az makale yer almak
tadr (Kiang 1995). Dergiler, genellikle, ancak bir aratrma tart
malysa, bu almann tekrarna dayanan makaleler yaymlarlar.
Eer dergiler daha nceki deneylerin tekrarna dayanan almala
r ok az yaymlyorlarsa ve bilim adamlar zgn bir alma iin
dllendiriliyorlarsa, zgn olmayan bir almann yaymlanma
sndaki baarszlk, bilim adamlarn eski deneyleri tekrarlamaktan
vazgeirebilir. Bu problemi amak iin, dergiler daha nceki al
malarn tekrarna ilikin makaleler yaymlamaya daha istekli olma
ldrlar.
Kendi alanlarndaki aratrmalarnda geride kalmamak bilim
adamlan iin gitgide daha zor olsa da. deerlendirme makaleleri
yazmak ve yaymlamak nemlidir. Bir deerlendirme yazs, her
hangi bir alandaki aratrmay zetleyen yazdr ve genellikle o
alandaki en baard bilim adamlan tarafndan yazlr. Deerlendir
me makalesi, aratrma alan zerine genel bir perspektif gelitirip
o alandaki dikkate deer, zlmemi problemleri tartabilir. Bir
alandaki bilimsel aratrm alann hacminin ne kadar byk olduu
gz nne alnrsa, deerlendirme yazlannn, bilim adamlarna
bilgiye ulama olana tand grlr (LaFollette 1992). Ne yazk
ki, imtiyaz kurudan deerlendirme yazlar hakknda fazla kafa
yormazlar, dergilerin ou ise bu yazlan yaymlamazlar. Bu prob
lemi amak iin, bilim adamlar deerlendirme yazlar yaznca

147
dllendirilmen ve dergiler bunlar yaymlamak iin daha fazla a
ba gstermelidirler (Armstrong 1997).
Ne kadar yaym yaplmal konusu iinde bulunduumuz enfor
masyon anda nemli bir konu olmutur. Bu sadece yazarlarla il
gili deil, ayn zamanda bilimsel yaynclk cemiyeti ile de ilgili bir
konudur. Yazarlarn bak asna gre, imtiyaz, fon veya dier bi
lim dllerini almak iin makale yaymlama gereklilii, yazarlar
mmkn olduunca ok yaym yapmaya tevik eder (LaFollette
1992). Bu bask yznden, bilim adamlar bazen yaynlarnn say
m arttrmak iin kalitesi dk makaleleri yayma verebilirler
(Huth 1986). Kalitesi dk makaleler, bilime byk zararlar ver
meseler de. bilim adamlar kalitesi yksek makaleler yaymlamaya
almaldrlar. Bilim adamlar makalelerini alelacele yayma gn
dermeyi tercih etmeyip yazlarn iyiletirmek ve damtmak iin za
man harcyorlarsa bilim cemiyeti ok yarar grr.
Yaymlama basks, baz yazarlarn, aratrmalarn yaymlan
mas en g olan birimlere ayrmasna neden olur (Broad 1981).
Bu uygulama, bilim adamlarna yaym kaytlarm iirerek yarar
salasa da, bir btn olarak ele alndnda bilim kazanl kmaya
bilir. ncelikle, baskya hazrlanmas, hakeme sunulmas ve ya
ymlanmas gereken yazlarn saysnn iletilmesi gereken bilgiyi
aarak katlanmas, bilimsel kaynaklann ziyan edilmesi anlamna
gelir. kincisi, bilim adamlarna, hak ettiklerinden fazla makale
hakk vermek bilimin dl sistemini bozabilir. Yaym kaytlan bir
kiinin yaymclk oyunundaki stnl deil, aratrma abalar
n yanstmaldr (Huth 1986).
Editrler, ne kadar yaznn yaymlanmas gerektii hususunda
iki tr yaklam gelitirmektedirler: Demokratik yaklam ve se-
kinci yaklam. Birinci yaklam benimseyen editrler, fikirlerin
rahatlkla dei toku edildii ak ve zgr bir forum ortam sa
lamak ve byk keifler veya sonularn gzden karlmamasna
dikkat etmek iin mmkn olduunca fazla malzemenin yaymlan
masndan yanadrlar. yi makaleler, kaymak gibi, eninde sonunda
yzeye kacak, kt makaleler ise belirsizlik iinde boulacaktr.
Bir makale reddedildiinde, yeni veya nemli bir fikrin gzden
148
kam olmas ihtimali her zaman iin vardr. Yeniliki veya tart
mal makaleler, hakemlerin yeni fikirlere kar kan teorik tarafl
lklar yznden genellikle olumsuz tepkiler aldklar iin bu doru
bir saptamadr. te yandan, ikinci yaklam benimseyen editrler,
ok sayda makale yaymlamann iki tr dezavantaj olduundan
endielenmektedirler: (1) yanl veya dikkatsiz bir aratrma ya
ymlanabilir; (2) bilim adamlarnn okunmaya deer makaleleri
bulmas iin ok geni bir literatr taramas gerekebilir. Baz edi
trler ve yaynlar ok yksek standartlara sahiptir ve sadece bu
standartlar karlayan makaleler yaymlanr. Bugn, hem demok
ratik hem de sekinci dergiler vardr. Bu statkoyu deitirmek iin
de bir neden gremiyorum. Sekinci dergiler, geni kapsaml bir li
teratr tarama zaman olmayan bilim adamlarnn sadece iyi maka
leleri okumasna olanak salayarak nemli bir ilev stlenirler. De
mokratik dergiler ise, fikirlerin tartlmas iin ak ve zgr bir
ortam salayarak nemli bir rol oynarlar.
Elektronik yaymclk biimlerinin kullanmyla, bilim toplu-
munun bu iki yaklam da baaryla izlemesi salanabilir; nk
ok byk miktarlarda enformasyon dk bir maliyetle elektronik
olarak yaymlanabilir. Ancak, web sayfalarnda yaymlanan maka
lelerle ilgili ciddi kalite kontrol problemleri vardr. steyen herkes
dnya apnda web sayfalarnda eitli malzemeler yaynlayabile
ceinden, bilimsel enformasyona ulamak iin web sayfalarn
aratran bir kiinin, gvenilir veya doru enformasyona ulamas
olana yoktur. Kresel web sayfalan byk lde yararl bilgi ta-
sa da, ciddi miktarda yanl enformasyona, deersiz bilimlere, fi
kirlere veya reklamlara da yer verebilmektedirler. nternet mptela-
lannn okuduklar aratrmalarn doru ve geerli olduuna ilikin
bilgi sahibi olmalar iin, web sayfalarnda yayn yapan kimselerin
danmanlk sistemi ve internet danmanlk mekanizmalar kurma-
lan gerekebilir. Farkl bilimsel organizasyonlar aratrmann geer
li ve doru olduunu okurlara bildirmek iin baz web sayfalarna
"onay mhr vurabilir.

149
 C. G EREK EN Y ERDE ONUR PAYI V ERM E

Drdnc blmde, bilimin, bilim adamlarnn gerektii yerde

onur pay vermelerini, gerekmedii yerde vermemelerini ngren
onur pay verme ilkesinden bahsetmitim. Bilimsel yaynlarda bir
kiiye onur pay vermenin farkl yollar vardr: Bir kii yazarlardan
biri olarak gsterilebilir, makalede bir kiinin eserinden blmler
aktarlabilir, kiinin eseri tartlabilir veya teekkr blmnde bir
kiinin adna yer verebilir. Onur pay vermemenin en kt biimi
intihaldir. Son blmde intihali bir hilekrlk biimi olarak sun
dum. ancak intihal fikir hrszl olarak da grlebilir.3 Bir kiinin
eserinden alntlar yapmann farkl yollar vardr. Bunlar, bir kii
nin makalesini kelime kelime kopya etmekten, baka bir kiinin fi
kirlerini veya ifadelerini ismini belirtmeden kullanmaya kadar gi
der. Daha nce, danmanlarn okuduklar yaymlanmam m akale
lerden fikir alma eiliminde olabildiklerini sylemitim. Bilim
adamlar yaymlanmam makalelerini meslektalaryla paylatk
larnda veya gayri resmi biimde bilimle ilgili tartmalar yaptkla
rnda da fikirleri alnabilmektedir.
Bilimde intihal olaylarn talimin etmek zor olsa da. bilimsel or
ganizasyonlar her yl nemli sayda intihal iddiasn aratrmakta
dr. Bilimde pek ok kayda gemi intihal olay olsa da, grlen in
tihal olaylarnn ounun istenmeden yaplyor olmas mmkn
dr.4 Pek ok kii, zellikle lisans rencileri, kaynaklar bildirme
de veya atf yapmadaki bilgisizlikleri yznden bilinsizce intihale
bavurabilmektedir. Baz kiilerse fikirlerinin nereden geldiini ha
trlamadklar iin hatalar yapabilmektedirler. Dierleri ise, aratr
mada, yazmada veya makale ve kitaplar yayma hazrlarken hata
yapmaktadrlar. Literatrde yeterli bir aratrma yapmayan kii,
3. Kendi eserlerinden alm ak hilekrlk olsa bile, fikir hrszl deildir. Kendi a
lmalarndan alan bir kii alm alarna onur pay vermemi olur. Bu tr hrsz
ln en iyi rnei, doru drst bir teekkr, atl veya izin olmadan kiinin ayn
makaleyi birden fazla kez yaym lam asdr (LaFollette 1992). Farkl okuyuculara
ulamak iin ayn makaleyi farkl dergilerde yaymlamak bazen gerekli olsa bile,
yazar daha nce yapt yaynlar belirtmelidir.
4. Bu raporlarla ilgili daha fazla bilgi iin bkz. PSRCR (1992). Bilimde irkin hr
szlk olaylar iin bkz. Kohn (1986) ve Broad ve W ade (1993).
150
yapmakta olduu aratrmann daha nce yaplm olduunu bilme
yebilir. Bu tr hatalardan kanmak iin, bilim adamlar bir aratr
maya balamadan nce literatrde kapsaml bir aratrma yapmal
drlar (Grinnell 1992). Kastsz intihal, ister bilgisizlikten ister dik
katsizlikten olsun, hilekrlk ya da hrszlk olarak deil de, bir ha
ta olarak grlebilir: nk okuyucular kandrmak ya da bir fikri
almak niyetiyle yaplmamtr. Kastsz olarak intihale bavurmu
bilim adamlar, hatalarn dzeltmek iin doru admlar atmal ve
bilim retmenleri rencilerine alnt yaptklar kaynaklan nasl
belirteceklerini retmelidirler (Markie 1994).
Bazen iki (ya da daha fazla) bilim adam, tesadfen aym anda
ayn Fikre sahip olabilirler. Ortak keif olarak bilinen bu olay bilim
de sk sk grlr. Ortak keif yapanlar birbirlerini genellikle fikir
hrszlyla sulasalar da, ortak keif intihal deildir. ki nemli
olay. Darwin ve Wallacein doal seleksiyon yasasm keifleri;
Newton ve Leibnizin kalklse ilikin ortak keifleridir (ya da
ortak icatlan). Ancak, bilim adamlan genellikle ortak keif iddiala
rna nceliklerini gvence altna alma abasyla kar kmaktadr
lar. ncelik kavgalan bilimde dzenli olarak grlmektedir (Mer
ton 1973).s Ortak keifle- ortaya ktnda ve bilim adamlar dik
kate deer ncelik kavgalarna girdiklerinde, onur pay veme ilke
si, her iki kifin de yaptklar keif iin onur pay almalarn gerek
tirir. rnein, Darwin, Wallacein da doal seleksiyon teorisiyle or
taya ktm fark edince, iki bilim adam teoriyi birlikte aklama
ya karar verdiler.
Bilim adamlarnn ou kastl intihalin etie aykr olduu ko
nusunda hemfikir olsalar da, kastsz intihalden kanmaya al
mal, ncelik tartmalar bir karara balanmaldr. Onur pay ver
meyle ilgili dier konularda uzlama daha nadirdir. Yazarlk ileriy
le ilgili sorular bir sr tartma ve mzakereye yol at. Bilimde
yazarlkla ilgili ortalama tavr, bir kiinin bir yayma nemli bir
katks olmas halinde yazar olarak makalede isminin gemesidir.
5. Son zamanlardaki, ok bilinen ncelik tartmalarn incelemek isteyen okurlar.
HlV'nin kefiyle ilgili Robert Gallo ve Luc Montagnier arasndaki tartmalara bak
snlar (Hilts 1991a). Bu tartma uluslararas bir olay oldu ve ABD ile Fransa ara
snda yksek dzeyde pazarlklara yol at.

151
Ancak nemli katk kavram farkl bilimsel alanlarda deiiklik
gstermektedir, stelik gnmzde yazarlk bahetmek iin kesin
standartlar bulunmamaktadr. Bir kii, deneyin tasarmm yapm
sa, bilgi toplam veya bilgileri analiz etmise, bir kavram ya da hi
potezi gelitirmise, kendisinden istenilen bir yazy yazmsa, bir
bilimsel toplantda sonularm sunmusa, laboratuvar almalarm
ynetmise, bilimsel veya teknik nerilerde bulunmusa, veya bir
makale taslam hazrlam veya dzeltme grevini stlenmise bir
yazar olarak almada ad geebilir (Rose ve Fisher 1995). Yazar
lkla ilgili konular bilimsel aratrmadaki etik konular kadar nem
li olmasa da, bunlar ortaya koyan bilim adamlar iin ok nemli
olabilir; nk yazarlk, bilim adamlarnn tannmasn salad ve
onlara saygnlk getirdii iin, kariyer yapmada nemli bir role sa
hiptir.
Bir kii yazar listesine ne zaman alnmaldr? sorusunu yant
larken, yazarln bilimsel aratrma ve yaynlarda oynad rol
anlamak nemlidir. Yazarln iki ayr tamamlayc ilevi vardr.
Yazarlk, bilim adamlarn katklar nedeniyle onurlandrma biimi
dir, bunu daha nce grmtk, ancak bu onur paynn nemli bu
yan sorumluluktur. Bilimsel alma yapan yazar, almasnn ie
rii iin sorumluluk almaya hazr olmaldr. almann hatal veya
hileli olmas durumunda sorumluyu belirlemek gerekir. Bilim ce
miyetinin, hatalar dzeltme veya suiistimal iddialarm aratrma
amacyla aratrmay yrtenlere sorumluluk yklemesi arttr. Ya
zar listesine alnan baz kiilerin makalenin yntem ve sonulan
iin sorumluluk almamalan, gnmzde yazarln durumunu gs
teren ac bir rnektir. Belgelenmi pek ok bilimsel suiistimal ola
ynda, yazarlardan bazlan suiistimal hakknda bir eyler bildikleri
ni reddettikleri gibi, imza attklar makalede hata ve hileler olduu
nu grnce aknla uradlar. (LaFollette 1992). Onur payna
hak kazananlar sorumluluun ykn tamaya hazr olmaldrlar.
Mterek yazarln hafife alnmamasn gerektiren son neden de
hak edilmemi yazarln bilimde yazarlk uram deersizletir-
mesidir. Herkes her zaman yazar listesine alnabilecekse, yazarlar
dan biri olmak nemini yitirir.
152
 Bu deerlendirmeler yazarlk iin u genel kural ortaya koyar:
Bir bilimsel almann yazar, almaya nemli katklarda bulu
nan ve onun sorumluluunu tamaya hazr olan kiidir (Resnik,
ileride bahsedilecek). Sorumluluk eitli biimlerde paylalabilir.
Yazarlarn listeye alnmalar iin almann tamamnn sorumlulu
unu tamalar art deildir. rnein, eitli yazarlar bir kitabn
farkl blmlerini yazarak (ve bu blmlerin sorumluluunu stle
nerek) bir kitaba katkda bulunabilirler; farkl kiilerin makalenin
farkl ksmlarndan sorumlu olmasyla birden fazla kii makalenin
yazar olabilir.
Peki, bilimsel almaya katkda bulunan, fakat bu almann
tamam veya bir ksm iin sorumluluk almaya hazr olmayan in
sanlar ne olacak? Gnmzdeki bilimsel almalar, bu almala
ra katklda bulunan dier kiilerin isimlerinin teekkr ksmnda
gemesine olanak tanmaktadr. Ancak, bu onurlandrma biiminin
bir dezavantaj, nemli katklarda bulunan yazarlarn yeterince ta
nnmasn salamamasdr. Teekkr blmnde bir kiinin isminin
yer almas, bir almann karlnda alman parada, iini kaybet
meme veya terfi kararlarnda pek etkili olmad gibi, kiinin bilim
cemiyetindeki statsn veya saygnlm da etkilemez. Yazarlkla
teekkrn dier biimleri arasndaki boluk ylesine byktr ki,
bylesi bir tannmay hak etmeyen insanlar yazar listesine alma
basks yaratr. Kiiler, meslektalarna, rencilerine veya dan
manlarna bir eit n kazandrmak iin bu baskya yenik derler.
rnein, fahri yazarlk, bir kiinin ismine teekkr ksmnda
yer vermekten te onu onurlandrma biimidir. Laboratuvar yne
ticileri veya kdemli aratrmaclar, belirli bir aratrmaya katkda
bulunmasalar bile, ilgili makalelerin fahri yazarlar olabilmektedir
ler (LaFollette 1992). Bazen bilim adamlar, bir alandaki katklar
nn bilinmesi veya bir makaleye ek bir stat kazandrmak ve dola
ysyla makalenin okunma ansm artrmak iin nl aratrmacla
r fahri yazar yapabilmektedirler. dl yazarl, yazarln bir
dl olarak sunulmasyla ortaya kar. Baz kiilerin iini kaybet
mesini nlemek veya terfi etmelerini salamak amacyla onlara ek
bir makale kazandrlabilmekte, yazar listesine isimleri dahil edile
153
bilmektedir (LaFollette 1992). Baz bilim adamlar grnrdeki ve
rimliliklerini arttrmak iin ortak anlamalar yapma yoluna bile gi
debilmektedirler (Huth 1986). Etik olarak tartmal bu tr yazarlk
faaliyetleri, eitli bilim dallarnda mterek yazarln artmasnda
ksmi olarak da olsa rol oynar (Drenth 1996). Onurlandrmaya ba
k eklim, bilimdeki bu tr uygulamalarn hibirinin etik olmad
ynndedir.
Bilimsel almalara katklarn saptanmas, pek ok kii aratr
maya nemli katklarda bulunduunda yeni bir boyut kazanr. Bu,
byk laboratuvarlan ve aratrma ekipleri olan bilim dallarnda
daha da belirgindir. rnein, fizikle ilgili bir makalede iki yzn
stnde yazar imzas vard (LaFollette 1992). ok sayda yazarn
bir makaleye imza atmas bilimsel yaynlarda sorumluluk, onurlan
drma ve yazarlkla ilgili problemler yaratr.
Ayrca, yazar olarak ad gemesi gereken kiilerin yazar listesi
ne alnmadn veya bu kiilerin tm haklardan yoksun brakldk
larn sylemeden geemeyeceim. rnein, Millikan. elektron y
k hakkndaki makalesinde Fletcherin katklarn gizledi. Milli
kan, Fletcherin almasn almasa da ona gereken onur paym
vermeyi ihmal etti. Fletcherin makalede bir teekkr, hatta yazar
l hak ettiini savunanlar olabilir. Kiilerin ne kadar sklkla te
ekkr veya yazarlktan mahrum brakldklarn tahmin etmek g
olsa da, anekdotlar birer delil olarak kabul edilirse, bu tr tavrlarn
yaygn olduunu sylemek yanl olmaz (Grinnell 1992). Bu tr ta
vrlarn en bilmen kurbanlar yksek lisans rencileri, doktora s
t aratrmaclar ve laboratuvar teknisyenleridir (Gurley 1993). La-
boratuvar hiyerarisi iindeki nl aratrmaclarla yksek lisans
rencileri, teknisyenler ve dier daha az g ve otoriteye sahip k i
iler arasndaki g dengesizlii, bu etik problemin ksmi nedenidir
(PSRCR 1992).
Bilimsel aratrmaya onur pay vermede ciddi problem var
dr: hak etmeyen kiilere yazarlk hakk verme, ok sayda kiiyi
yazar listesine alma ve aratrmaya yaplan nemli katklar gr
mezlikten gelme. Bu problemin stesinden gelmenin etkili yolla
rndan birinin yeni kategoriler yaratmak ve bilim adamlarnn g
154
nmzde kullandklar tannma biimlerine ek olarak, yazar,
bilgileri derleyen kii, teknisyen istatistiki gibi Unvanlar
kullanmaktr. Aratrmalm ayn blmlerini ayn kiiler yrttn
de, bilimsel alma iin yaplan onurlandrma ve teekkr bu ib
lmn yastmaldr. Bilim adamlar bu ek kategorileri benimseyip
kullanrlarsa, onur pay verme, u anda kullanlmakta olan sistem
den daha effaf, adil ve doru olabilir. Bilim adamlarnn yalnzca
gerektii zaman ve yerde onur pay vermesine olanak tanyarak, bu
ek Unvanlarn bilimin dllendirme sistemi ve toplumsal kurumlar
zerinde yararl etkileri olabilir (Resnik, ileride bahsedilecek). Pek
tabii ki yeni bir sistemi benimsemek kolay bir i deildir, stelik
baz bilim adamlar gnmzde geerli olan sistemin geleneksel
kategorilerine sarlabilirler, fakat inanyorum ki bahsettiimiz sis
temin yararlar bilimsel gelenekleri yenileme mcadelesine dee
cektir. Sinema, televizyon, gazete ve mzik endstrileri yllar bo
yunca effaf ve doru onurlandrma yntemlerine bavurdular. Bi
limden. yani effaf ve dorunun paradigmasndan, gnmzde kul
lanlmakta olan yntemleri brakp daha kusursuz yntemleri be
nimsemesini beklemek ok ey istemek midir?
Onurlandrmaya ilikin son konu yazar listesindeki sralamayla
ilgilidir. Bu nemsiz bir konu deildir; nk listenin en stndeki
yazar, ikinci veya nc sradaki yazardan daha ok ilgi grecek
tir. zellikle ok sayda yazar ismi listede yer aldnda ve makale
sadece ilk sradaki yazarn ismine yer verip dier yazarlar ve di
erleri diyerek listenin dnda tuttuunda, listenin bandaki ya
zar aratrmayla zdeletirilecektir. Bilim adamlarnn yazar liste
si hazrlama yntemleri birbirinden farkl olduu gibi disiplinden
disipline de deiir: Baz mesleklerde, yazarlar alfabetik sraya g
re listelenir, dier disiplinlerde, kdemli aratrmaclar listenin en
stnde yer alr; bazlarnda kdemsiz aratrmaclar en st uada
dr; baz disiplinlerde ise yazarlara uayla listenin en stnde yer
alma hakk tannr (LaFollette 1992). Bu listeleme biimlerinde ba
z problemler olduunu dnyorum: Eer yazarlar alfabetik ua
ya gre listelenirse, listenin altlarndaki yazarlar hak ettikleri ilgiyi
gremeyeceklerdir. te yandan, kdemli aratrmaclara daima lis
155
tenin en stnde yer verilirse, bu kiiler sahip olduklar nden da
ha fazla n kazanacaklardr. Baz kdemsiz aratrmaclar, listenin
banda isimlerinin gemesi iin sralarn beklemeleri gerektii ge
rekesiyle ikinci srada isimlerinin gemesini kabul etseler de, bu
durum onurlandrma ilemini arptr ve karmaklatrr. Onurlan
drmann sorumluluu yanstmas gerektiinden ve listede ilk ad
geen kii olmak yazara prim kazandrdndan, listeleme zel bir
sorumluluk ister. Dolaysyla, aratrmada en fazla sorumluluk alan
kii listenin en stnde yer almaldr. Genel olarak, listeleme so
rumluluk srasn yanstmaldr. Sorumluluu belirlemek mmkn
deilse, ilk srada yer almak iin sra beklemek makul olabilir.
Bilimde onurlandrmayla ilgili bir problem Merton (1973) tara
fndan Mattlevv Effect [Matta Etkisi]6 olarak adlandrlmtr. Bu
etki, tannan bilim adamlarna hak ettiklerinden daha fazla n ka
zandrp daha ok tannma ans verirken, tannmayan bilim adam
larna hak ettiklerinden daha az n kazandrr. Tannma ve saygnn,
tannan bilim adamlarnn lehine ve tannmam bilim adamlarnn
aleyhine alt ve taraflln zamanla artt grlmektedir. Bir
makalede birden fazla yazarn imzas olduunda, ok tannan bir
bilim adamnn tannmayan bilim adamndan daha fazla n kazan
mas olasl yksektir. Tannan bilim adamnn pek tannmayan,
fakat kendisi kadar dllendirilmeyi hak eden meslektana oranla
daha fazla dl, hediye ve para vs. alma ans vardr. rnein, An-
derson French, genetie dier meslektalarndan daha fazla ve da
ha arpc katklarda bulunmasa da gen terapisinin kaifi olarak n
yapt (Friedman 1997).
Fikrimce, bilimin onurlandrma sistemini arptaca iin Matta
Etkisi bilime zarar verir. Gerekten hak etmeyen insanlar daha faz
la onurlandrrken, hak eden insanlar daha az onurlandm. Bilimde
sekin bir topluluk yarattndan ve baka bilim adamlarna eit
haklar tanmadndan da bilim iin sorun tekil eder. Matta Etki-
sinin insan psikolojisinde ve sosyolojide gl dayana olduun

6. Matta Etkisi , ismini. Incilin Matta kitabndaki bir pasajdan (25:29) alr. Bu pa
sajda yle syleniyor: "nk her kim varsa, ona verilecektir ve ona artrlacak
tr, kimin yok ise, elinde olan bile alnacaktr."

156
dan. onu tamamen amamz mmkn deildir: Byk yldzlar k
k rolleri olduunda bile en yksek sralarda yer alrlar (Merton
1973). Ancak, bilim adamlar Matta Etkisine katkda bulunmaya
rak ona tepki verebilirler. Bilim adamlan, bilimsel hnerlerine g
re onurlandnlmal, adam ve arkada kayrmadan ve sekincilikten
kanmaldr.

D . F K R M L K Y E T

Onurlandrma konusu, bilimsel iletiim, fikri mlkiyet ve aratr

mann sahiplenilmesinde baka bir etik ve politik konuyla yakndan
ilgilidir. Bu kitap, hukuki konular zerinde deil de bilimsel ara
trmalardaki etik ve politik konular zerinde younlasa da, fikri
mlkiyet ilgili ahlki ve politik konulan anlamak iin Amerika Bir
leik Devletlerindeki fikri mlkiyetin hukuki olarak yasaklanm
farkl biimlerine bakm ak yararl olacaktr. Farkl lkelerde farkl
yasalar olsa da, birok Bat lkesinin fikri mlkiyet yasalar, Ame
rika'un yasalanna ok benzer.7 Fikri mlkiyet, gerek olmayan ni
teliklerden farkl olarak, bu mlkten yararlanan kiinin bu yararlan
ma imknndan bir eyler kaybetmesine yol amadan bakalanyla
paylalabilir. Fikri mlkiyet paylalabilir olsa da, pek ok toplum
da fikri mlkiyet sahiplerinin mlklerinden yararlanlmasn kont
rol altna alan yasalar kartlyor. Pek ok ulusun benimsedii fik
ri mlkiyet biimleri arasnda telif hakk, patentler, ticari markalar
ve ticari srlar vardr (Foster ve Shook 1993).
Telif hakk, yazarn zgn almasnn reprodksiyonunu kont
rol altna alan yenilenebilir bir hukuki korumadr. Telif haklar, ya
zarlara, zgn almadaki fikirler zerinde kontrol hakk vermez,
sadece bu fikirlerin belirli ifadeleri zerinde kontrol salar. al
malar iin telif hakk alan yazarlar, almalarn tekrarlama veya
trevlerini retme, almalarm yrtme, gsterme veya bakalar

7. Bu blmdeki hibir ey hukuki bir tavsiye olarak grlmemelidir. Kiilerin, fikri

mlkiyet haklaryla ilgili hukuki sorunlar iin avukatlara danmalarn neriyo
rum.

157
n. almalarn yrtmekle ykml klma hakkna sahiptirler.
Yazarlar, almalarnn kopyalanmasna izin vermelerinin karl
nda hak ve farkl bedel taleplerinde bulunabilirler. Ancak, ABD
mahkemeleri, yazarn izni olmadan eserin kopyalanmasna eitim
amal olmas ve almann ticari deerini drmemesi artyla
izin veren bir adil kullanm doktrinini benimsemitir. Telif hakk
alabilen almalar, edebi eserler, tiyatro eserleri, medya, koreogra
f almalar, resim, grafik ve heykeltralk, sanat eserleri, mzik,
sinema filmleri ve ses kaytlarm ierir (Foster ve Shook 1993).
Patent, patent sahibine yirmi yl sreyle bir icadn retimi, kul
lanm ve reklamn kontrol altna alma hakk veren hukuki bir izin
dir. Patentler yenilenemez. Patent almak iin, icad yapan kii
ABDdeki Patent and Trademark Office'e (PTO) [Patent ve Marka
Brosu] kendi alanndaki bir uzmann bu icad yapabilmesine ola
nak verecek ekilde detayyla anlatarak bavuruda bulunmaldr.
PTO, eer icat zgn, yararl ve ok aikr deilse bu icada patent
verecektir. cat patenti alr almaz, icad kontrol hakk gizli kalsa da
patent bavurusu halka alr. ABD mahkemeleri, fikirler, bilimsel
kurallar ve teoriler veya sadece sonular gibi eylere patent verile
meyeceine karar vermitir. Bakalarnn hukuki haklarm ine
mek iin tasarlanm icatlar ve milli gvenlii tehlikeye sokan icat
lar patent alamaz (Foster ve Shook 1993).
Ticari sr, endstri veya ticarette bakalar tarafndan bilinme
yen bir almann faaliyetleri iin yararl bir bilgi parasdr. Bir ti
cari su n sahiplenmek iin, sz konusu kii bilinli olarak bir bilgi
yi sakladm gstermeli ve bu srrn ticari bir deeri olmaldr. Ti
cari srlarn zgn veya yeni olmalan gerekmedii gibi bu srlaru
saklanaca sre iin de hukuki bir smr yoktur. Ticari sr kanunla
r, rakip firmalarn birbirlerinin srlarn kefetmesine, kefin adil
ve drst yollarla yaplmas artyla izin verir. rnein, irketler
ayn anda aym bilgi nesnesini kefedebilirler - ticari srlar ortak
olarak kefedilebilir. Tersine mhendislik, rnein nasl altm
renmek iin bir icad incelemek, telif hakkm veya patent yasala
rn ihlal etmedii srece, ticari sr yasas altnda legaldir (Foster ve
Shook 1993).
158
 Ticari marka, bir irketin rnlerini dierlerinden ayrt etmeye
yarayan bir isim, logo, deyim, tasarm ya da baka bir sembol sa
hipliini stlenmek demektir. rnein, M cDonalds m kemerli
logosu ve Microsoft ismi ticari markalardr (Foster ve Shook
1993). Baz bilimsel bilgiler ticari markalarla korunabilse bile -
rnein, bir biyoteknoloji irketi farkl cinste bir fareyi ticari mar
ka olarak kullanabilir- bilimsel aratrmaya ilgi duyan insanlarn
ou fikri mlkiyete sahip olmann dier biimlerini ararlar.
Kabataslak anlatlan fikri mlkiyet yasalarn gz nne alrsak,
bilim adamlarnn (ve bilime ilgi duyan dier insanlarn) icatlarn
patentini almaya altklarn grrz; bu kiiler bilimsel alma
lar, kitaplar, resimler, konferans veya web sayfalan gibi zgn a
lmalarn telif hakkn alabilirler, veya bilgiyi ticari sr olarak sak
layabilirler. Bu taslaktan anlalaca zere telif hakk ve patent ya
salar bilgi paylamn tevik ederken, ticari sr yasalar bilgi ak
n durdurmaya yneliktir. Ticari sular bilimde aklk ilkesiyle
eliir, oysa telif hakk ve patentler, halka almak suretiyle aklk
ilkesine hizmet eder (Dreyfuss 1989). Fikri mlkiyet yasalarna
ilikin bu taslak gnmzdeki sistemde ne tr m lk sahiplii olabi
lecei konusunda bize bir fikir vermektedir, ancak, bu kitap fikri
mlkiyet yasalarm aan sorularla ilgilenmektedir. Bilimde, mlki
yet haklaryla ilgili pek ok ahlki ve siyasi soru ortaya kmakta
dr. Fikri mlkiyetle ilgili tartmalarda sk sk ortaya kan sorular
dan bazlar unlardr: (1) Bir eyin mlkiyetini alm a hakkna kim
ler sahiptir?, (2) Neler mlkiyet snfna girer? Bu sorulan cevapla
mak iin, fikri mlkiyetle ilgili baz ahlki ve siyasi tartmalara
ginnemiz gerekecek.
Fikri mlkiyette iki etkili yaklam vardn: hak yaklam ve fay
daclk yaklam. Hak yaklamna gre, kii bir mlkiyeti adil bir
biimde iki yolla edinir: Mlkn asl sahibi olarak veya transferle.
Eer bu iki yoldan biriyle mlk sahiplenmisek, mlk zerinde
hak iddia edebiliriz. Adil bir transferle mlk edinme, adaletle ml
kn asl sahibi olmaktan daha az problemlidir. Adil bir transferin.
alma, sahtekrlk, suiistimal ve adaletsizlik gibi ahlki yasalar ih
lal etmeyen transfer olduu tartlabilir. Bir mlk bana hediye edil

159
mise, veya bu mlk ticaretle veya meru bir anlamayla edin
misem, sz konusu mlk adil olarak transfer edilmitir. Bu yete
rince aktr. Peki, mlkn asl sahibi olmak hangi durumlarda
adildir?
Hak yaklamn getiren filozof John Lockea (1980) gre eer
bir mlk hak ediyorsak, mlkn asl sahibi olmaya hak kazanrz.
Mlkiyet haklar, fikri mlkiyet de dahil olmak zere, kiilere kat
klar veya abalan iin adil birer dl mahiyetinde verilmelidir.
Bir makina icat eder veya bir alma yaratrsanz, makina veya a
lma zerinde kontrol sahibi olmay hak etmisiniz demektir. Kii
igcn veya kaynaklann o eyle kartrarak sz konusu nes
neye katkda bulunabilir veya onun iin aba gsterebilir (Kuflik
1989). Bilimde igc, makale yazma, deney tasanm yapma, bilgi
toplama ve bilgi analizi gibi kiilerin bilimsel aratrmalara katkda
bulunduklan eitli yntemleri ierir. Kaynaklar ise, laboratuvar
alan, bilgisayarlar, kitaplar, aletler gibi aralan ierir. Eer onur
landrmay fikri bir mlkiyet olarak tanmlarsak ve hak yaklam
n benimsersek, bundan u sonuca varabiliriz: Onur pay verme ey
lemleri, katklan ve abalan yanstmaldr.
Fikri mlkiyete getirilen hak yaklam, daha nceki iddiam,
yani onurlandrma ve sorumluluun elele gitme zorunluluunu des
tekler. Hak yaklam genellikle Kantlk veya doal haklar gr
gibi ahlka getirilen bireyci yaklamlara dayanr. Yukarda orta
ya kan iki soruyla ilgili olarak, hak yaklam (1) kiilerin bir e
ye kaynak veya igc yatrm yapmak suretiyle szkonusu nes
nenin mlkiyeti zerinde hak iddia etmesini ve (2) bireysel hakla
r ihlal etmedii srece, bir eyin mlk grevi grebilmesini ng
rr.
Mlke getirilen faydac yaklam ise, mlkle ilgili tm politika
larn, transfer ve mlkn asl sahibi olmak da dahil olmak zere,
toplumun deer verdii sonulan arttrmasn ngrr (Kuflik
1989). Fikri mlkiyet, temel ilevi eitli toplumsal hedeflerin ger
ekletirilmesi olan bir insan kurumu olarak deerlendirilebilir. Bu
hedeflerden bazlan mutluluk, salk, adalet, bilimin ilerlemesi,
rnlerin kalite kontrol, temiz bir evre veya ekonomik rahatlk
160
olabilir. Bu ksa listeden grlebilecei zere, hangi sonularn bir
toplumun yararna olduu tartlabilir bir konudur, hatta fikri m l
kiyete kar yararc yaklam benimseyen insanlar arasnda bile
byle sorunlar ortaya kabilir. Ancak yine de kiilerin farkl hedef
leri bilimin ve teknolojinin geliimiyle beslenerek gerekleebilir.
Fikri mlkiyete getirilen yararc bir yaklam, fikri mlkiyet bilim
ve teknolojiye hizmet ettike merudur. Fikri mlkiyet bu ilerleme
ye ekilde katkda bulunabilir: ncelikle, icatlar ve keifleri
iin parasal dller bekleyen aratrmaclar tevik edebilir. Bilim
adamlarnn ou s a f drtlerle hareket etseler de, rnein gere
i srf gerek adna arasalar da. ekonomik karlarn aratrmada
motive edici bir rol olabilir (Dickson 1984). kincisi, fikri mlki
yet, irketlerin aratrmalara sponsorluk yapmak suretiyle kr etme
lerine olanak salayarak, bilim ve teknolojide sanayi yatrmlarn
tevik edebilir (Bowie 1994). ncs, fikri mlkiyet bireylerin
ve irketlerin karlarm koruyarak bilimde aklk veya gizlilie
olanak tanr. Byle bir koruma yoksa, bir gizlilik havas hfikm s
rebilir.
Yukarda ortaya atlan iki nemli somya ilikin olarak, faydac
lk yaklam (1) mlkiyet politikalarnn bilim ve teknolojinin iler
lemesine katkda bulunmas gerektiine, (2) yalnzca ve yalnzca
bu politika bilim ve teknolojinin geliimine hizmet ediyorsa bir e
yin mlk saylabileceine inanr. Faydaclk yaklam, fikri mlki
yet ile ilgili politika ve uygulamalarn bilim ve teknolojinin ilerle
mesine engel olmalar halinde (bu tr politika ve uygulamalara)
izin verilmemesi gerektiini savunur.
Bu iki teoriyi karlatrdk, ancak bu teorilerin pek ok ortak
noktas olduunu gzden karmamalyz. Bu teorilerden hibiri
gz gre gre hrszl tevik etmez. Her iki teori de mlkiyet ya
salar ve politikalarn destekledii gibi baz eylerin -mesela insan
larn- mlkiyetini yasaklar. Ancak, fikri mlkiyete getirilen bu yak
lamlar baz g durumlarda farkl bak alar dourabilir. Bu ki
tabn am alan dorultusunda davranp, bu iki yaklamdan hibiri
ni savunmayacam; nk her ikisinin de gl yanlar olduu gi
bi zayf yanlan da var.
F l IN/Bilim Etii
161
 Ancak, gnmzdeki patent yasalarnn faydaclk yaklamna
dayandm belirtmek isterim; nk bu yasalar katk ve abalan
deil, sonulan dllendirmektedirler (Kuflik 1989). Bu yasalarn
sadece sonular dllendirmeleri, bir para halka alarak aratr
malarda zel yatrmlan arttrmak iin tasarmlanm olmalanndan
kaynaklanmaktadr (Bok 1982). Rakip firmalar da keif ve icatlar
iin mlkiyet haklan iddia edebiliyorlarsa, iyerleri aratrmaya b
yk miktarda para yarmayacaktr. Endstri, aratrmalarn ve ge
litirilen rnlerin yanya yakn ksmnn sponsorluunu yapmakta
dr, bu nedenle bilimin gelecei aratrmalara yaplan ortak yatr
ma baldr (Resnik 1996a). Bir firma veya icad yapan kii patent
alma ya da bir icadr mkemmelletirme ileminde yer alrken bir
gizlilik dnemi hkm srse de, gnmzdeki patent yasalan, fir-
malan ve icad yapan kiileri ticari gizlilik aramak yerine srlann
aa vurmaya tevik etmektedir. Patent alma abasnda grlebi
len agresif tavrlar, ibirlii ve akl nleyerek, bazen bilimsel ve
teknolojik gelimeye engel olabilmektedir. Toplumumuzda fikri
mlkiyeti komyabilecek yasalar olmasayd, gizlilik ve rekabet
akln ve ibirliinin nne geebirdi. Gnmzdeki yasalar,
almalar dllendirerek, aratrmalara sponsor salayarak, ayr
ca aratrmaclarla tzel kiilerin aratrmalara yaptklar yatrm
lardan kr almalarna olanak vererek bilimin ve teknolojinin gelii
mine yardmc olur (Bowie 1994). Patentler genellikle yatrmlar
dan telif hakkna dn saladklarndan, tzel kiiler (ve birey
ler) ou zaman patentleri tef hakkna tercih ederler.
Ele alacamz son konu, mlk saylabilecek farkl trde eyle
re ilikindir. Bu konulan faydaclk yaklamyla incelersek, belirli
bir tr eye sahip olmann bilimin hedeflerine veya baka toplum
sal hedeflere hizmet edip etmediini sormamz gerekir. Bir eyin
mlkiyeti bu hedeflere hizmet ediyorsa, o eye sahip olunmaldr;
eer bu hedefler iin engel tekil ediyorsa, o eye sahip olunmas
gerekmez. Gnmzde fikri mlkiyet zerine yaplan tartmalar
bu ekilde ifade edilmektedir. rnein, baz kiiler, insan geni pa
tentinin bilimsel ve toplumsal hedeflere hizmet ettiini syleyerek
bu uygulamay savundular (Resnik 1997a). te yandan, bakalar.
162 F 1ARKA/Bim Elifti
insan geni patentinin, patentler alnrken irketleraras genetik bilgi
paylamn nleyecei ve serbest pazar rekabeti yerine tekeli te
vik edecei iin bilimsel aratrmalar zerinde olumsuz etkileri ola
can syleyerek kayglandlar. Bilgisayar programlan, organiz
malar, tanm teknikleri, ilalar ve baka yeni teknolojilerin telif hak
k veya patent almasyla ilgili sregelen tartmalar da ok farkl
deildi (Merges 1996). Her olayda, faydaclk grn benimse
yen kiiler, belirli bir tr eyi mlk saymann yararlan ve bedelle
rini mercek altna tuttular. Bu faydac bak asma gre, baz ey
lerin zel mlkiyeti bilimsel ilerlemeye engel olduunda, bunlarn
kamuya ait olduklarm iddia etmek son derece anlamldr. Patent
yasalannn, kiilere teorilerin, ilkelerin veya genel forml ve yn
temlerin mlkiyetini vermemesinin nedeni budur. Eer Newton ha
reket yasalarnn mlkiyetini stlenseydi, mekanik bilimi st ka
pal bir duraklama dnemi geirirdi.
Nelerin mlkiyetinden sz edileceine ilikin tartmalar, bir
eyin nasl bilimin ilerlemesine (veya baka bilimsel hedeflere) hiz
met edecei veya etmeyecei sorusunu aar. ok sayda kii baz
eylerin mlkiyetini faydaclk yaklamyla reddeder. rnek vere
cek olursak, yaam biimlerinin patentlenmesine, canllarn kutsal
ve bir bakma ahlki olarak dokunulmaz olduklarn ve dolaysyla
mlk saylamayacaklarm syleyerek baz kiiler kar ktlar. Di
erleri ise insan DNAsn veya hcre uurlarm patentlemenin ki
ileri birer mlke indirgediini, dolaysyla bunun insan onurunu
tehdit ettiini ve insann doutan gelen doasnn smrlmesine
neden olduunu iddia ettiler (Resnik 1997a). Fikri mlkiyet tart
malar, insan hak ve onum, insan doas ve toplumsal adalet konu
larn gndeme getirebilmektedir. Bu konular faydaclk yaklam
n atndan, fikri mlkiyete getirilen faydac yaklamlar, nelerin
fikri mlkiyet saylabileceine ilikin btn nemli som lara cevap
vermekten acizdir (Merges 1996).
Bu tartmay zetlersek; fikri mlkiyete ilikin analiz ve tart
malarn yeterliliinin, kr/zarar kayglar ve insan onuru, insan hak
lan, toplumsal adalet gibi dier nemli ahlki konular arasndaki
dengeye bal olduunu dnyorum. Elbette fikri mlkiyet hak
163
knda sylenecek daha ok ey var, ama ben bu tartmalar kita
bmda daha ileriye gtrmeyeceim.8

E. B L M , MEDYA VE HALK

Bilim ve medyay, topladklar bilgiler, doruluk ve nesnellie ver

dikleri deer ve byk toplumsal sorumluluklar nedeniyle iki ya
kn arkada olarak grmek yanl olur. Medya, yalnz bilim ile top
lum arasnda deil, farkl bilim alanlar arasnda da bilgi alverii
ni salar. Ancak, bilimin ve medyann standartlan, hedefleri, ye
terlilikleri ve sermaye kaynaklan farkl olduundan, bunlar, bazen
toplum iin beklenmedik kt sonular dourabilecek etkileimler
de de bulunabilmektedirler. Zaman zaman, medyann bilime ilikin
haberleri toplumu yanltabilmekte, topluma yalan yanl haberler
verebilmekte ya da insanlann kafasn kantrabilmektedir. Bu ta
lihsiz etkiler, kt siyasi kararlara, kt bilgilendirilmeye dayal
toplumsal fikirlere ve bilimsel bilgilerin kullanmndaki yetersiz
liklere neden olabilirler. Bunlar nlemek iin, bilim adamlar,
medyayla etkileimlerine zel bir zen gstermek zorundadrlar.
Bu kitapta, iki tr medya arasnda bir aynm yapacam: profes
yonel haberciler ve dier haberciler. Profesyonel habercilerin ana
hedefi haberleri nesnel olarak sunmaktr (Klaidman ve Beauchamp
1987). Ancak, ke yazarlarnn, magazin yazarlarnn, senaryo ya
zarlarnn ve halkla ilikiler uzmanlarnn nesnellikle ilgisi olma
yan farkl hedefleri olabilmektedir. Bu habercilerden bazlar, ak
ak siyasi, endstriyel, felsefi veya dini misyonlar olan kurulula
ra hizmet eden haberler hazrlayabilmektedirler. Tartmalarm pro
fesyonel haberciler zerinde odaklanacaksa da, bilim adamlarnn
profesyonel haber medyas dndaki ok eitli medya kaynaklar
na bavurabildiklerini gz ard edemem. Profesyonel habercilerin
bilim hakknda farkl bilgi toplama yntemleri vardr. Bilimle pro
fesyonel medya arasnda, basn toplantlar, haber yayn, rportaj
8. Bu konudaki baka tartmalar iin bkz. Nelkin (1984) ve Weil ve Snappsr
(1989).
164
lar. bilimsel toplantlara basnn katlmas, dergi makalelerinin, ki
taplarn ya da elektronik yaynlarn medya zeti gibi etkileim nok
talar vardr.
Bilim adamlar arasnda, medyaya bavurarak basn toplantla
rnda ve haberlerde yer alma olduka yaygndr. Son yllarda, Hub-
bell teleskobundan alnan grntler, Shoemaker-Levy kuyruklu
yldz, klonlama aratrmalar ve M arsta canllarn olup olmad
n saptamak iin yrtlen aratrmalar btn nem li televizyon ve
gazetelerde yer alan temel medya olaylarydlar. Bilim adamlarnn
medyay bir reklam arac olarak grmelerinin eitli nedenleri var
dr. ncelikle, bilim adamlar bir keif veya buluun ok nemli ol
duunu dnrlerse, halkn bundan bir an nce haberdar olmasn
isterler. Toplumsal sorumluluk, sk sk bim adamlarm nemli bil
gileri dzenli olarak halka sunmakla ykml klar. rnein, tbbi
aratrmalar yrten kiiler, insan salua hizmet edebilecek, bir
hastalk ya da lm nleyebilecek hayati nemi byk, acil haber
leri halkla paylamak istemektedirler. kincisi, bilim adamlar, ge
nel olarak bilimin tm veya belirli bilimsel aratrmalara verilen
halk desteini arttrmak amacyla elde ettikleri sonulan halk etki
lemekte kullanabilirler. Hubbell teleskobundan elde edilen ilk re
simler ne acil ne de hayati deere sahip bilgilerdi - birka hafta ge
cikmeleri kimsenin hayatna mal olmazd- fakat yine de toplumla
olan ilikiler iin yararlydlar. ncs. baz bilim adamlar n
celiklerini korumak iin sonularm acilen basna verebilmektedir
ler. Bu bilim adamlar, aratrmalarnn sonularm hakemlere sun
duklarnda nceliklerini kaybedebileceklerini dnerek, sonula
rn dorudan halka sunmaktadrlar. rnein, bu kitabn birinci b
lmnde tartlan souk fzyon olaymm aratrmaclar, ncelikle
rini gvence altna almak iin sonularm bir basn toplantsyla
aklama yoluna gidebilirlerdi. Daha nce grdmz gibi, nce
lik, patent haklarn belirlemede nemli bir rol oynar.
Tahmin edilebilecei gibi, basn toplantlar ve haber program
lan bilim iin zor etik sorunlan ortaya karmaktadr. Basn toplan
tlar ve haber programlarnn temel sorunu, bilim adamlaruun so
nularn, dier bilim adamlaruun onaym almadan medyaya ver
165
meleriyle ilgilidir. Sonular hatalysa, yalnz bilim deil, ayn za
manda halk da bundan zarar grr. Aceleyle bildirilen bilimsel bu
lulardaki hatalar bilimin imajm lekeler. Bilim adamlarnn budala
gibi grnmesine yol amakla kalmayp, halkn bilime olan gve
nini zedeler. Birinci blmde tartlan souk fzyon olay bu prob
lemin gnmzdeki bir rneidir. Bilim adamlarnn souk fzyon
olayndan aldklar ders, sonularn medyaya iletmeden nce, a
lmalar iin meslektalarnn onayn alma ykmlln ta
dklarn fark etmeleridir. Nitekim, baz sreli yaynlar, medyada
daha nce yer alm sonulan ieren makaleleri reddetmektedirler.
Bu siyasetin temel amac, bilim adamlarm, medyada ncelikli ya
ynlara imza atarak hakemlik sisteminin nn kesmemeye tevik
etmektir (Altman 1995).
Bilimsel toplantlarn birou halka ak olarak yaplmaktadr,
bu nedenle bilim adamlarnn toplantlara gazetecilerin de katlabi
leceinin farknda olmalar gerekir. AAA S'm yllk kongresi gibi
baz bilimsel toplantlar dnyann her tarafndan yzlerce gazeteci
yi ekmektedir. te yandan, profesyonel haberciler daha az bilinen
toplantlara da katlabilmektedirler. rnein, haberciler, insan emb
riyosunu klonlama haberini daha dk profilli bir toplantda, yani
Amerikan Dourkanlk Cemiyeti'nin toplantsnda aldlar. Ancak,
toplantlara gazetecilerin katlmas bilim adamlar iin etik bilme
celer yaratabilmektedir. Bilim adamlar henz geni bir halk kitle
sine iletilmeye hazr olmayan n almalarm bilimsel toplantlar
da aklayabilmektedirler. Ayrca, bilim adamlar tartmaya ak,
yanl anlalmaya elverili almalar bu tr bilimsel toplantlarda
tartabilmededirler (kitabn birinci blmndeki insan embriyo
sunu klonlama rneini hatrlayn). Tartmaya ak, balang aa
masndaki aratrmalar korumak amacyla basnn bilimsel toplan
tlardan veya seanslardan uzak tutulmas gerektiini dnenler
olabilir. te yandan, bu siyaset, toplumun bilme hakkm hafife
alp basn zgrln snrlayabilir (Klaidman ve Beauchamp
1987).
Basn mensuplarnn bimsel toplantlara katlmasyla ortaya
kan ikinci konu, bu basn mensuplarnn bildirdikleri aratrma
166
sonularnn dergilerde yaymlanp yaymlanmamasna ilikindir.
Eer bir haberci bir aratrmann yksn yazarken bilimsel bir
toplantda rendiklerini esas alrsa, bu, medyada ncelikli bir ya
yn saylabilir mi? Medyada bu tr bir ncelikli yaym, basn top
lantlarna katlmakla ayn kefeye konulamaz, nk toplantlarda
sonularn sunan bilim adamlar bilimsel danmanlk sistemini
engellemeyi amalamazlar. Ancak, basmm sk bir bilimsel dan
manlktan gememi aratrmalara ulamalar bilim ve toplum iin
talihsiz sonular dourabilir.
Habercilerle yaplan rportajlar, bilim adamlar iin etik sorun
lar dourabilir. Bilim adamlar da dahil olmak zere insanlarn o
u sylediklerinin yanl veya konu dmda aktarlmasn istemez
(Nelkin 1995). Pek ok bilim adam sorumsuzca aktarlan szleri
nedeniyle medyaya konumay reddetmektedir. Bilimin medyada
ele alnmas, halkn bilime verdii destei arttrp toplum iin
nemli sonular douracandan, bilim adamlarnn, bilime ve top
luma olan ykmllklerini gz nnde bulundurarak basnla ko
numalar gereklidir. Bu ve baka sebepler nedeniyle, bir rportaj
da yorum yok cevab nadiren uygun bir cevaptr. Bir bilim ada
mnn syledikleri yanl veya konu dnda aktarldnda az ko
numak da hi konumamak kadar kt olabilir. Bu problemle ba
a kmann en iyi yolu medyayla ibirlii yapmak ve kapsaml, de
rin rportajlar yapmaktr. Rportajlar, bilim adamlarna soyut kav
ramlar, teorileri, teknik deney ve ilemleri aklama frsat sunar.
Bilim adamlar, temel fikirlerini vurgulayabilir, yorumlayabilir ve
bunlar daha geni bir alana yayabilirler.
Bilim adamlar medyaya hibir aklama yapmasa veya aratr
malarn sadece teknik yaynlarda ortaya koysa bile, profesyonel
medya bu bilim adamlarnn kitaplarn, makalelerini veya baka
yaynlarn inceleyebilir. Bilgisayar ve enformasyon devrimi, uz
man olmayanlarn da belirli bir uzmanlk dalma ait yaynlara her
zamankinden daha kolay ulamasn olanakl klmaktadr; nk
internette arama tarayclar, endeksleme sistemleri, faks hizmetle
ri gibi teknolojiler her trl bilimsel bilgiye ulamay kolaylatr-
naktadr. Az bilinen dergilerdeki makaleler, nl toplantlardaki

167
sunumlara oranla daha kk bir insan kitlesine ulasa da, bilim
adamlar almalarnn, meslektatan dndaki kiiler tarafndan
da okunup incelenebileceini bilmelidirler. Bu gerein farknda
olmak bilimsel yaratcl ve ifade zgrln kstlamamak, bi
lim adamlar iin fikirlerini detaylaryla aklama ve yorumlama
nedeni olmaldr, nk uzman olmayan kiiler bir aratrmadaki
kavranlan, yntemleri anlamakta glk ekebilirler.
Bu kitabn amac, bilim ve medya etkileiminde ortaya kan
etik problemler ve kmazlar iin medyay sulamak deilse de,
medyann halka bilimi anlatmadaki baanszl, bu problemleri or
taya kartmaktadr. Bu problemlerden kanmak zordur; nk bi
lim doas itibanyla anlalmas zordur, ayrca insanlarn ou bi
lim hakknda fazla bir ey bilmez, daha fazlasn renmek iin de
aba harcamaz (Nelkin 1995). nemli kararlarn ou gerekler
zerindeki bilgilere dayansa da, halkn bilimi yanl anlamas kt
kararlara ve kt politikalara neden olabilir. Doru bir bilim anla
y, insan sal, evre, rn gvenlii gibi toplumsal konularda
ki tartmalarda nemli bir rol oynar. Bilimsel bilgi sz konuu ol
duunda, genellikle cahillik mutluluk deildir. Bilim adamlarnn,
halk ve medyay bilim hakknda bilgilendirerek bu tr bir cahillii
ortadan kaldrmak gibi bir ykmllkleri vardr. Medyada, hatala-
n ortaya ksa bile, bu hatalar en aza indirmek bilim adamlarnn
grevidir.
Bilim adamlarnn, bulularnn yanl yo ru m lan m as veya yan
l anlalmasndan sorumlu olmamalar nedeniyle, bu tr eyler
iin zlmeleri yersizdir, diyenler kabilir. Bu problemler iin halk
veya basm sorumlu tutulmaldr, bilim adamlar deil. Bu tartma,
toplumsal sorumluluktan kanmaktan fazladr. Toplumsal sorum
luluk ilkesi, bilim adamlarnn sonularm medyaya aktarrken ve
ya basnla iliki kurarken toplumsal karlar gzetmeyi ve toplum
sal zararlar en aza indirmeyi gerekli klar.
Halkn bilimi yanl anlamas aadaki ekillerde ortaya kar
(Nelkin 1995, Resnik 1997b):

1. Halkn bilim hakkmdaki bilgisi az olabilir.

168
 2. Halk karmak bilimsel kavramlar ve teorileri anlamayabilir.
3. Halk, bilimsel dorulama veya yanllamann deneysel, kade
meli ve para para doasn anlamakta glk ekebilir.
4. Halk istatistiksel bilgileri ve tartmalar anlamayabilir.
5. Halk sahte bilimi benimseyebilir.
6. Halk gerek bilimi reddedebilir.
7. Halk bilimsel bulgulan yanl yorumlayabilir.
8. Medya, bilim adamlarnn szlerini yanl ya da konu dnda
aktararak, temel kavramlar basitletirerek, istatistiksel yan
llara saplanarak, gvenilir olmayan kaynaklara bavurarak,
ykleri arptarak, duygusallatrarak ve bozarak, gereklik
ve dnce hatalan yaparak ve nemli ykleri atlayarak ve
ya gndemdeki ykleri derinlemesine incelemeyerek bili
min yanl anlalmasna katkda bulunabilir

Halkn bilimi yanl anlamasna en iyi rnekler Alar eksiklii,

sigara imek, sera etkisi (atmosferde karbondioksidin artmasyla
yer yzeyinin snmas), diyet, kilo kontrol, kansere neden olan
maddeler ve risk belirlemedir. Halk ve medyann bilimi yanl an
lamasna pek ok rnek verilebilecei iin bu rnekleri aratrmay
okura brakyorum.9
Eitim, halkn ve medyann bilimi yanl anlamasna kar a
lan savata nemli rol oynar. Bilim adanlan, basn mensuplarm ve
halk, bilimsel teoriler, yntemler, keifler vs. konusunda bilgilen
dirmek ve eitmek iin aba harcamaldrlar. Halk, nemli kararlar
vermek iin doru bilimsel bilgiye ihtiya duyduundan, bilim
adamlar bilimi halka retmeye ve aratrmalarn yanl anlal
masn nlemeye almaldr. Bilim adamlan, bilimin yanl anla
lmasn mmkn olduunca asgari bir dzeye indirmeye alma
l, bilimin takdir edilmesini ve iyi anlalmasn salamaldr. yi
eitilmi bir toplum, bilimsel bilgi asndan cahil bir topluma
oranla daha iyi siyasi kararlar verir.
Pek ok bilim adam, birer eitmen olarak halka hizmet etmek

9. Daha (azla rnek iin bkz. Nelkin (1995), Wilkins ve Patterson (1991), Cary
(1995).

169
ten rahatszlk duyabilmekteyse de, baz bilim adamlar halka hiz
mette rnek oldular. 1800l yllarda, Michael Faraday halk bilim
konusunda eitmenin nemini anlad. Okullarda bilimin daha iyi
retilmesini salad, ocuklara popler dersler verdi ve popler
kitaplar yazd (Meadows 1992). inde bulunduumuz yzylda,
Carl Sagan, Stephen Hawking, Stephen Gould, Jane Goodall, Ro
bert Bakker gibi nemli bilim adamlar televizyonda grnerek,
popler kitaplar yazarak ve makaleler yaymlayarak bilimin imaj
n iyiletirdiler. Bilimsel kavram ve teorileri bu konularda uzman
olmayan bir kitleye anlatan bilim adanlan, bilimle toplum arasn
da kpr kurma abalanndan dolay vgy hak etmektedirler. An
cak ne yazk ki bilim camiasnda bu tr byk letiimciler azdr ve
bilimin halktaki bu imaj, halkn bilimi anlamamasndan kaynak
lanmaktadr.
Bilim camiasnda byk letiimcilerin olmamasnn birka ne
deni var. ncelikle, iyi bir bilim adam olmak iin kii, aratma,
retme gibi profesyonel aktivitilere o kadar ok zaman ayrr ki,
halk eitmeye zaman bulamaz. kincisi, bilimdeki baan bilim
adamlarnn belirli bir disiplindeki bilgilerine bal olduundan, bi
lim adamlar, insani bilimler ve iletiim gibi baka disiplinlere ilgi
duymayabilirler. Halkla iletiim kurabilmek iin, bilim adamlar
sosyal bilimlere hakkm vermeli ve sradan bireylerle nasl konuu
lacan bilmelidir (Snow 1964). ncs, bilim adamlar arasn
da. elitizmi aalamak ve kskanmak gibi eitli sebepler yzn
den Saan gibi kiileri sulayanlar vardr. Sagan'n bilimi popler-
letirdii iin NASa kabul edilmediine inananlar vardr (Gould
1997). Bu tavrlar pek ok akademik disiplinde grlse de bunlarn
pek ok ykc etkisi bulunmaktadr. almalarn, halk tketimine
sunarak cvtmayacak kadar nemli ve derin gren akademisyenle
rin, ilgisiz ve fildii kulelerinde yaayan zppeler olarak grlme
riskleri vardr. Bu nedenle, Sagan izleyen bilim adamlarna dudak
bkmek yerine onlar Saganm yaptm yapmak iin tevik etmek
te yarar vardr.10

10.Cari Sagan'n bu konuda kendi icat ettii bir deyim var: "Saganlatrma". Bu,
teknik almalar poplerletirdikleri iin kiilerle alay etme anlam na geliyor.
170
 Halk etik hakknda bilgilendirmenin eitli etik kmazlara ne
den olabileceini de gz ard etmemeliyiz. Mesela tp aratrmac
larnn gnde bir iki bardak arap imekle kalp hastalklarnn azal
ma oran arasnda gl istatistiksel verilere sahip olduunu d
nelim. Bu aratrmaclar medya ve toplumu, imeye tevik etme
den, bu bulular konusunda nasl bilgilendireceklerdir? Eitim
ilkesi, bilim adamlarnn medya ve toplumu bulular hakknda bil
gilendirmelerini ngrr. Toplumsal sorumluluk, bilim adamlarnn
elde ettikleri verilerin toplum iin zararl sonular (rnein ar al
kol kullanma) dourmamasn gerektirir. Bu kmazlarn baka r
nekleri de vardr. Bilim adamlar, ou zaman, eitme ve bilgilen
dirme grevlerini dier toplumsal sorumluluklaryla dengelemek
zorunda kalr.
Bu kmazlar hakknda dnrken, bilim-medya-toplum iliki
siyle doktor-hasta ilikisi arasnda bir analoji kurm ak yararl olur.
Doktor-hasta ilikisi bir aracy gerektirmese de, yukarda belirtilen
ilikiler, bilgi toplama ve aktarma, eitim, belirli deer ve hedefle
rin retimi asndan birbirlerine ok benzer. Bu ilikilerde, tm
taraflarn rasyonel (salkl) bireylerden olutuunu varsayarz, an
cak durum her zaman byle olmaz. Rasyonel olmayan bireylerle
iliki ek komplikasyonlara yol aar. Bilim-medya etkileimini bu
ekilde ele alrsak, insanlara bilgi sunmann birka eidinden bah
sedebiliriz:

Gl ataerkillik: Bilgiyi halka yarar salamak ve zararlar n

lemek iin kullanmak.
Z a yf ataerkillik: Bilgiyi sadece zararlar nlemek iin kullan
mak.
zgrlk: Rasyonel bireylerin kendi kararlarn vermeleri iin
bilgiyi bozmadan sunmak.

Ataerkilliin arkasndaki temel fikir, dierlerinden daha iinin

ehli olduklar gerekesiyle, birilerine bakalar yerine karar verme
yetkisi vermektir. Bilgi, ou zaman karar vermenin paras olsa
da. ataerkillik bilginin yorumu ve kullanmn, bakalarna yarar
171
salama ve insanlarn zarar grmelerini nleme amacyla bir kiiye
devreder. ou etiki, gl ataerkillii meru olmayan, ihtilafl ve
az rastlanan bir durum olarak grmektedir; nk onlara gre, ras
yonel bireyler kendi kararlarm kendi vermeli ve ona gre davran
maldr (Beauchamp ve Childress 1994). Ataerkillik sava ve top
lumsal aciyet durumlarnda meru olsa da, insanlar iin neyin iyi
olduunu bildiimizi iddia ederek bakalarnn zgrln kst-
lamamalyz. Ancak, ataerkilliin zayf biimleri ahlki olarak do
ru grnmektedir. rnein bir ocuu, onun yarar iin, hastal
hakknda doru bilgilendirmemek veya ona bu konuda yalan sy
lemek kabul edilebilir, hatta gerekli bir ey olarak grlebilir. o
cuklar kendi kendilerine yeterli bireyler deildirler, bu yzden, on
lar adna karar verebilmek iin aldklar bilgileri kontrol etm ek du
rumunda kalrz. Bakalarna gelecek zaran nlemek iin bilgi sak
lama da bazen meru bir durumdur.
Btn bunlar bilime nasl uygulanr? Bilim adamlar, hekimler
gibi, almalarnn iyi sonular dourmas ve kt sonularn n
ne geebilmek iin bilgiye hile kartrabilirler. rnein halk siga
rayla ilgili bir aratrma konusunda bilgilendirmek isteyen bir bilim
adam, insanlar yanl ynlendirmemek iin, sigarann yarar ko
nusundaki bilgileri gizli tutmay seebilir. Bilim adamlar, bunun
yannda, halk tarafndan daha iyi anlalmak ve kabul grmek iin
sonularm yumuatmaya veya basitletirmeye gidebilirler. mek
vermek gerekirse, kilonun sala etkisini inceleyen bilim adamla
r, kas kitlesi, ya blgesi, vcuttaki yan yzdesi gibi faktrleri
halktan gizleyerek aratrmalarm basitletirme karan alabilirler.
Btn bu faktrleri ilave etmektense, insanlara dengeli bir diyet uy
gulamalarm ve ideal kilolarm korumalarn nerebilirler. Byle
nerilerde bulunmalannm bir baka sebebi, ideal kilolan koruma
nn. vcuttaki ya yzdesini drmekten, kas kitlesini arttrmak
tan vs. daha kolay olduuna inanmalar olabilir. deal kilo kavra
mn ve arlk grafiini anlamann, insanlar iin, salkla ilgili b
tn dier kilo kontrol faktrlerini anlamaya oranla daha basit ola
cam dnebilirler. te yandan, bilim adamlarnn, ulusal gven
lik gibi sebepler yznden halka yalan syledii de grlr. rne
172
in, bir bilim adam, askeri bir projenin reklam yapld kadar ba
arl olmadn dmanlarn renmesini nlemek amacyla bu
projenin baars konusunda yalan syleyebilir. Ancak dmanlar
projenin baarsna inanrsa, projenin caydrc etkisi olacaktr.
Ataerkilliin hibir eidi bilimde meru de'ilmi gibi grnse
de, bilim adamlarnn, zararl sonular nlemek ve yararl sonula
r arttrmak gibi etik sorumluluklar olduunu fark ettiimiz zaman,
ataerkilliin baz biimlerinin meru olabileceini anlarz. yleyse,
ataerkil iletiim ne zaman merudur? Bu sorunun cevab, paylala
cak bilginin eidi, bu bilginin nasl gizlenecei veya deitirilece
i, halk zerindeki etkisi vs. gibi durumlarn detayna baldr. An
cak, bilimde akln ve eitimin nemi gz nnde bulundurulur
sa. bunun yk halkn iyilii iin bilgiye hile kartranlarn omzu
na biner. Bilim adamlar, salam sebepleri olmadan halk veya m ed
yaya kar ataerkil davranmamaldr.

173
 VII
Laboratuvarlarda ortaya k an
e tik k on u la r

Bu blmde, laboratuvar ortamnda ortaya kan etikle ilgili eitli

konular ve sorunlar incelenecektir. Daha nceki blmlerde olduu
gibi, burada da, bilimde grlen etik tavnn ilkelerini bu sorunlarn
bazlarna uygulayacam.

A. H O C A - R E N C L K S N N ET

nc blmde hocaln nemini tartmtm. dealde, hoca--

renci ilikisi her iki taraf da birlikte almaktan yarar grd za
man bir ortaklk ilikisidir. Bu iliki genellikle her iki tarafa ve bi
lime yarar salasa da, hoca-renci ilikisinde etik sorunlar ortaya

174
kabilir. Akla gelen ilk sorun, hocalarn rencileri smrmesidir.
Bu smrme birka ekilde olabilir. Bazen bilim adamlar katklar
iin rencilere onur pay vermezler. M illikan'n, deneyi ya dam
lalaryla yapma nerisinde bulunan Fletchera onur pay vermeyi
reddetmesi belki de bu duruma bir rnektir. Bazen de hocalar, ara
trmalarndaki hatalar ortaya ktnda suu rencilerine atarlar.
Bir yksek lisans rencisi, hatal veya hileli bir aratrmann so
rumluluunu stlenmek zorunda kalabilir. Bazen hocalar, renci
lerinden kiisel veya cinsel yarar salamaya da alabilirler. Kimi
zaman da, rencilerinden kendi aratrmalarna ok zaman harca
malarm isteyerek, rencilerin bizzat kendi aratrmalaryla ilgi
lenmelerine engel olabilirler. Nitekim, pek ok yksek lisans
rencisi alma koullan ve beklentileriyle ilgili suiistimalleri bil
dirmektedir (PSRCR 1992).
Hocalarn rencileri smrmesinin bir sebebi de bu ilikide
denge olmamasdr. Hocalarn rencilere oranla statleri daha
yksek, bilgileri, uzmanlklar, eitimleri ve gleri daha fazladr.
Hocalarn, pozisyonlarm kendi ihtiya ve amalarna uygun olarak
nasl kullanabildikleri kolayca grlse de, rencileri smrme eti
e aykndr ve bundan mmkn olduunca uzak durulmaldr. S
mr. bilimdeki karlkl sayg ilkesini ihlal eder ve hoca-renci
ilikisi iin nemli olan gveni zedeler. Bu gven olmazsa, bu
nemli ilikiler zedelenir ve bilim zarar grr (Whitbeck 1995b).
Ortaya kabilecek ikinci sorun, rencilere yeterli dzeyde ho
calk yaplmamasdr. Baz renciler, bir eyler renebilecekleri
ve destek alacaklar tek bir kdemli aratrmac olmadan yksek li
sans yapabilmektedirler. rencilere yeterli dzeyde hocalk yapl
mamasnn ise birka nedeni var. ncelikle, aratrma gruplan,
yksek lisans programlar ve laboratuvarlar geniledike, hocalar
daha ok renci okutmak zorunda kalmakta ve rencilerle teker
teker ilgilenmek zorlamaktadr. Bu da, renci bana den ilgi
nin azalmas, iletiim bozukluu ve danmanlk eksikliinden kay
naklanan etik sorunlara yol amaktadr. rnein, bir hoca renci
lerine bir aratrma makalesinin nasl yazlacan retmeden on
lardan byle birer makale yazmalarn bekleyebilir, bir deneyin ne

175
kadar zamanda tamamlanmas gerektiini sylemeden bu deneyi
belirli bir sre iinde tamamlamalarn bekleyebilir veya bilimsel
bir toplantda sunulacak bir makaleyi nasl yazacaklar konusunda
rencilerine yardm a olmayabilir. kincisi, niversiteler hocalar
n nemli hizmetleri iin yeterince dllendirmezler, hocalk nadi
ren ite kalma ve terfi kararlarnda etkili olur. Eer bilim adamlar
yaptklar hocalk iin yeterince dllendirilmezlerse, aratrma
yapmak gibi dllendirilecekleri faaliyetler uruna hocalk grev
lerini ihmal edebilirler. ncs, bayan bilim rencileri hoca
bulmakta glk ekebilirler. Bunun nedeni, bayan hocalar tercih
eden bayan renciler iin bilimde yeterince kadn olmamas veya
baz erkek bilim adamlarnn, kadnlarn aile ve evlilik gibi kiisel
sebepler uruna bilimi bir kenara brakarak hocalarn deerli zama
nm alacaklar gerekesiyle bayan rencileri kabul etmemesidir.
Bu problemleri amak iin, niversiteler ve dier eitim kurum
lan. hocalk yapmak isteyen yeterli sayda bilim adam bulundu
undan emin olmaldr. Hocal tevik etmek iin bilim adamlar
n, rencilere ayrdklar zaman iin dllendirmek gerekir. z
gemilerde hocalk bir art puan saylmaldr. Aynca niversiteler,
hocalk hakkndaki mitleri ve tarafl grleri amak ve nasl hoca
olunacam retmek iin hocalk zerine seminerler dzenlemeli
dir. Association of Women in Science [Bilim Kadnlar Demei] gi
bi bayan rencilerin eitim frsatlarndan yeterince yararlanmala
rn salayan organizasyonlarn abalaryla bayan rencilere yap
lan hocalk gelitirilebilir. Aznlk gruplara verilecek hocalk hiz
metini iyiletirme almalar bu gruplardan daha fazla kii grev
lendirilerek gelitirilebilir.

B. TA CZ

Bilim adamlarnn uygar, saygl ve nazik kiiler olduunu dn

mek eilimindeysek de, laboratuvar ortamnda eitli taciz biimle
ri grlebilir. Bilinen taciz olaylar arasnda, hakaret, szl veya fi
ziksel tehditler, vandalizm. hrszlk, fiziksel saldrlar ve cinsel ta
176
ciz saylabilir (PSRCR 1992; Eisenberg 1994). Btn bu tavrlarn
etie aykn olduunu sylemeye gerek yok. Bilimin karlkl say
g ve frsat ilkelerini ihlal ettikleri gibi, ibirliini, gven, aklk ve
zgrl zedelerler. Ahlka aykr ve yasad olan baka taciz bi
imleri de vardr.
Son yirmi ylda, bilimdeki kadn says arttka, cinsel taciz
nemli bir sorun oldu. Cinsel taciz, kiileri kk drmek, s
mrmek veya incitmek iin cinsellii kullanan davran biimleriy
le az ok zdeletirilebilir. Bu mulak tanmn tesinde, cinsel ta
cize girecek davran biimleri zerinde byk bir uzlama sala
namad. Cinsel taciz saylabilecek davranlar, tecavz, istenmeyen
cinsel teklifler, randevu istekleri, yaplan bir eyin karlnda
kiinin kaynlmas dzenlemeleri, irkin akalar, cinsel taklmalar
ve iffetsiz baklar ierir (Webb 1995). Bu konuda bir uzlama sa
lanamamasnn nedeni, cinsel taciz konusunda kadnlarn ve erkek
lerin farkl fikirlere sahip olmasdr. Bu konu, farkl cinsler arasn
daki ilikiler zerine zt fikirlerin ve tavrlarn arpt bir sava
alan oldu.1 Bilimdeki karlkl sayg ilkesini zedeledii, bilimsel
eitim ve ibirliine mdahale edebildii ve cinsel tacize urayan
kiilerin kariyerini tehdit ettii iin, bilimde cinsel tacizden kanl
maldr. te yandan, ABD ve baka lkelerde ie alma ve eitimde
cinsel taciz yasaldr (Aaron 1993).
Bu konuyla urarken, bilim adamlarnn birbirleriyle iletiim
kurmalar ve karlkl sayg ilkesine sarlmalar nemlidir. Labora-
tuvarlar, nelerin cinsel tacize girdiini belirlemeli, tacizi bildirme
yollan saptamal ve cinsel taciz politikalar gelitirmelidir (Swisher
1995b). Aslsz cinsel taciz iddialar, kariyer ve itiban zedeleyebi
leceinden, karar verirken veya taciz olaylarm bildirirken olay ya
salara gre ele alnmal, adil davranlmak, nemsiz ve haksz su
lamalardan kanlmaldr (Guenin ve Davis 1996, Leatherman
1997). Laboratuvar ortamnda bilim adamlarnn kendilerini rahat
hissetmeleri nemli olduundan, bilim adamlarnn cinsel tacizden
uzak durmalar gerekir. Bilim adamlar, m eslektalan ile normal

1. Taciz olaylarnn yzde doksannda, erkekler kadnlara tacizde bulunmaktan

suland (Aaron 1993). Tabii ki, baka taciz biimleri de mevcuttur.
177
olarak etkileime girdiinde ya da meslektalaryla diyalog kurmak
veya sosyallemek iin kendilerini zorladklarnda aratrma ve
retim nemli lde baltalanr. Bilim adamlarnn, ak veya gayri
resmi ifadelerden ekinmeden saldrgan hareketlerden kanmalar
gerekir. letiim, gven ve biraz hogr bu dengeyi salamaya
yardmc olacaktr (Foegen 1995).

C. B L M D E K S U ST M A L L E R BLD R M E

Drdnc blmde bahsettiim gibi, bilim adamlannm etik stan

dartlan glendirme ykmllkleri vardr. Bu standartlan glen
dirme ykmll, bilim adamlannm suiistimalleri, laboratuvar
mdr, blm bakam ya da kdemli bir aratrmac gibi uygun
otoritelere bildirme grevini de ierir. Suiistimal sulamalan kari
yerlere zarar verebildiinden, bilim adamlan nemsiz veya haksz
sulamalardan kanmal ve suiistimal sulamalarnn aratnlma-
snda her ey yasalara gre ele alnmaldr. ncelemeler cad avna
dnmemelidir.
Bilimde etie aykn veya yasad davranlar ihbar edenler ba
zen muhbir olarak adlandrlrlar. Muhbirlerin silahlar geri tepe-
bildiinden, ihbar etme riskli bir itir. Elimizdeki kantlar, yasad
veya etie aykr faaliyetleri bildirenlerin, bunu genellikle karl
nda byk bir bedel deyerek yaptklarn gstermektedir (Edsall
1995). Bilimdeki muhbirler iten atlmakta, uzaklatrlmakta, ter
fileri geri alnmakta, ve toplum d edilmektedirler. lk blmde
tartlan Baltimore olay buna iyi bir rnektir. O Toole bir ba be
las olarak tannd ve Tuftstaki doktorasn bitirdikten sonra i bul
makta zorland. u anda pek ok devlette ve ABDde muhbirleri
koruyan yasalar olduu gibi, pek ok meslekte de muhbirleri koru
mann gerekliliini savunan davran yasalar vardr (Edsall 1995).
Bu yasal ve kurumsal koruma nlemlerine ramen, bilimdeki etie
aykr veya yasad tavrlar bildirmek isteyenler, kendi karlarn
korumak ve muhbirlik yapmak arasnda seim yapmak zorunda ka
lacaktr. Muhbirler doru eyi yapmak iin kariyerlerini tehlike-
F12ARKA/BilimEli$>
178
ye attklarnda takdir edilmelidirler (Chalk ve van Hippel 1979).
Sulanan kiinin haklarn korumak ve olay yasalara gre ele
almak iin muhbirler aadaki rehberi gz nnde bulundurmal
drlar (Clutterbuck 1983):

1) Muhbir ahlki olarak iyi drtlerle hareket etmelidir. hbar

kariyerinde ilerlemek ya da rakibini ykmak iin deil, yasa
d, etie veya ahlka aykr hareketleri bildirmek amacyla
yapmaldr.
2) Muhbirin, sulama yaparken iyi belgelenmi kantlan olma
ldr. Kantlar, kiisel gzlem veya sylentiden ibaret olma
maldr.
3) Muhbir, sulamalarn ilgili otoritelere yapmal, ancak son
are olarak yerel organizasyonlarn dna kmaldr.
4) Muhbir, davranlar zerine dikkatlice dnmeli ve karar
vermekte acele etmemelidir.

D. ARATIRM AYA K A R I H O CA LIK

Daha nce bahsettiim gibi, niversitelerde alan bilim adamlan-

nn hem rencilere ders verme hem de aratrma yapmak gibi ku
rumsal ykmllkleri vardr. Ders verme ve aratrm a yapmak bi
limin amalarna hizmet ettiinden bilim adam lannn mesleki g
revleri arasnda yer almaktadr. Aratrmaya kar eitim kmaz
bir grevler atmas olarak grlebilir (beinci blmdeki tart
maya baknz), nk aratrma ve eitim, bilim adamnn zaman
n ve enerjisini alan iki farkl grevdir. Drdnc blmde, bilim
adamlarnn rencileri eitmek gibi bir sorumluluu olduunu
sylemi, ancak bu ykmlln her zaman btn bilim adamla
rn balamadm da kabul etmitim. Baz bilim adamlar aratr
may eitimden stn tutarken, dierleri eitimi aratrmadan daha
nemli grebilirler. Baz bilim adamlan sadece yksek lisans
rencilerine ders verirken, dierleri lisans rencilerine ders verebi
lir. Baz bilim adamlan aratrmalar zerinde younlamak iin iz

179
ne ayrlrken, kimileri de hocalktan ayrlp endstride veya silahl
kuvvetlerde alabilmektedir. Her bilim adam eitime ayn ekil
de veya ayn lde katlmasa da, nemli olan bilimin genel olarak
eitimi tevik etmesidir. niversite ortamnda alan bilim adam
lar eitim ve aratrma grevleri arasndaki atmay zmek iin
urarlarken, bu iki ykmllk arasnda denge salamakta g
lk ekeceklerdir. Gelecein bilimi, bugnn bilim adamlarnn bi
lim eitimine katlmasna bal olduundan, bilim adamlar eitim
grevlerinden kamamal ve aratrmalar genellikle eitimi tamam
ladndan, niversiteler aratrmalarna yeterli zaman ayrabilme
leri iin bilim adamlarna olanak tanmaldrlar (Saperstein 1997).

E. CRETLE A LITIRM A Y A VE
V ERM EY E L K N E T K K ONULAR

Bu yzyla kadar. Bat biliminde az sayda kadu ve aznlk vard.

Yllar boyunca kadnlar ve aznlklar bilimden uzak tutuldular, ni
versitelerde altrlmadlar veya profesyonel bilim adamlar ola
rak almaktan m en edildiler. Kadnlar ve aznlklarn bilim yap
masna izin verilse de, ayrmclk, tarafllk, toplumsal damgalar,
kltrel beklentiler ve stereotipler, az temsil edilen gruplarn ye
lerinin bilim adam olmalarm zorlatrd (Pearson ve Bechtel 1989.
Committe on Women in Science and Engineering [Bilim ve M
hendislik Alanndaki Kadnlar Komitesi] 1991, Tomoskovic-Devey
1993). Son otuz ylda, az temsil edilen gruplar bilimde nemli
admlar kaydettiyse de, beyaz erkekler Bat bilimindeki teki grup
larda ounluu tekil etmektedirler. Baz bilimlerde dier grupla
ra gre daha fazla kadn ve aznlk alsa da, btn bilimler yz
yllarca srm rk ve cinsiyet ayrannn izlerini tamaktadrlar.
Bilim alanlarnn byk bir ksmnda kadnlar ve aznlklar az
temsil edildiinden, bilim adamlar, bu hakszlklar ifade etmek ve
az temsil edilen gruplara frsatlar salamak iin etik ve yasal grev
lerini nemsemek zorundadrlar. Pek ok lkede, eitim, cretle a
ltrma ve i verme uygulamalarnda, alanlar ve eitimciler iin

180
cinsiyet ve rk ayrmn nlemeyi amalayan yasalar vardr (Sadler
1995). Bilim adamlarnn, altrma ve i verme ile ilgili olan bu
kanunlara uyma ykmllkleri vardr. (Bu kitap bilimdeki yasal
deil, etik konular zerine younlatndan, i ve eitim uygula
malarndaki gncel yasalar incelemeyeceim).
Drdnc blmde, bilimsel amalara hizmet ettii iin bilim
deki frsat ilkesini savunmutum. Nesnellik, aym kafadaki insanla
rn benzeri grlerinden deil de, farkl kltrlerin, kiiliklerin ve
dnce biimlerinin atmasndan ortaya kar. Nesnelliin siya
si ve ahlki temelinde eitliki adalet teorileri vardr (Rawls 1971).
Bu tartmalar, az temsil edilen gruplara frsat salamak iin adm
lar atmay ngrr. Ancak, bilim adamlar bu ii nasl yapacaklar
dr? Bu soruyu cevaplamak iin, frsatlar arttrmay amalayan pa
sif ve aktif stratejiler arasnda bir ayrm yapmamz gerekiyor. Pasif
stratejiler bilimde az temsil edilen gruplar iin engelleri kaldrmay
amalar, aktif stratejilerse bu gruplar bilime ekmeye urar.
Bilim adamlarnn ounun kabul edecei bir pasif strateji de,
bilimdeki rk ve cinsiyet ayrmcln nlemektir; nk ayrmc
lk az temsil edilen gruplar iin nemli bir engeldir. Bu tartmala
rn erevesinde, ayrmcl, bir kiinin konu d zellikleriyle il
gili verilen kararlar ve yarglar olarak kabul edeceiz.2 rnein, bir
kiiyi kadm olduu iin fizik doenti olarak greve almay reddet
m ek bir cinsiyet ayrmcldr. Bir kadn doktora yapmad iin
aym ie almay reddetmek cinsiyet ayrmcl olmaz, nk dok
tora yapmak konuyla ilgilidir. Baka bir tartmasz pasif strateji de
az temsil edilen gruplarda tacizi nlemektir; nk taciz kiileri bi
limde kariyer yapmaktan caydrr. Pasif politikalara ok az kii iti
raz edecektir. Tartmalar, pozitif ayrmclkta, bilimde frsatlar o
altmak iin uygulanan daha aktif stratejilerde ortaya kar.
Pozitif ayrmclk, aznlk gruplarm, zellikle de gemite ay
rmcla maruz kalm gruplar bnyesine ekme, onlara yardm
etme ve i olanaklar salama giriiminde bulunan politikalar ola

2. Ayrmclk" kelimesinin ahlki olarak ntr bir anlam da var. Ayrmcln bu

anlam karar verm ek ya da yarglamaktr. Ancak kiiler cinsiyet veya rk ayrm
clndan bahsederken, ayrmcl bu anlamda ele almyorlar.
181
rak grlebilir. (De George 1995). Bilim adamlarnn bilimsel kay
naklarn ve frsatlarn tayinine karar verdikleri herhangi bir ortam
da pozitif ayrmclk grlebilir. Bu pozitif ayrmclklar, yksek li
sans programlarna kabul edilme, hocala kabul edilerek dllen
dirilme, eitim ve aratrma burslar, dller, ie alnma ve terfiyi
ierir. Pek ok yazar gl ve zayf pozitif ayrmclk arasnda fark
grmektedir. Zayf pozitif ayrmclk, aznlk gruplarn bnyesine
ekmeyi ve onlara i imkn salamay amalayan bilinli bir aba
dan te bir ey deildir. Bilim adamlar az temsil edilen gruplarda
ki kiileri belirleyip onlara bror gnderebilir, onlar kampse da
vet edebilir, yksek lisans programlarna ya da ie, burslara vs. ba
vurmaya tevik edebilirler.
Gl pozitif ayrmclk, bir eit tercihli ayrmcl ifade eder.
Tercihli ayrmclk (veya tersine ayrmclk) kiinin ya ve cinsiyet
gibi konu d zelliklerine baklarak verilen kararlar ve yarglarda
ortaya kar (De George 1995). Tercihli ayrmcln da gl ve
zayf biimleri vardr. Tercihli ayrmcln bir zayf biimi, aym
nitelikteki insanlar arasnda seim yaparken kiilerin konu d
zelliklerinden yararlanmaktr. rnein, burs bavurusunda bulu
nan iki kii de aym niteliklere sahip ise, komite beyaz erkei deil,
az temsil edilen gruptaki kiiyi seebilir. Tercihli ayrmcln daha
gl bir biimi de. rk, cinsiyet gibi konu d zellikleri teki b
tn niteliklerden stn tutmaktr. te yandan, ok gl bir tercih
li ayrmclk, i bavurular ve terfide aznlk gruplarn yelerine
zel kontenjan ayrmak olacaktr.
Bilimde pozitif ayrmcln herhangi bir biimi meru mudur?
Bilimdeki frsat ilkeleri hattna tartmalarm kabul grrse, aznlk
grubundakilere frsatlar salad iin pozitif ayrmcln baz bi
imleri meru olabilir. rnein, az temsil edilen gruplarn ie aln
mas, bilime kadnlan ve aznlklan kazandrd iin meru sayla
bilir. Peki ya tercihli aynmclk? Srf kiinin bilimle uzaktan yakn
dan ilgisi olmayan rk. cinsiyet gibi zelliklerine baklarak, ona i,
burs ve baka frsatlar salamak doru mudur? Bu kitaptaki ama
cm, pozitif ayrmcln btn artlann ve eksilerini tartmak de
ilse de, bilimdeki baz tercihli ayrmclklar iin faydac bir tart
182
ma sunacam. Bilimde farkl niteliklerdeki kiilerden oluan bir
grup, bilimde nesnellii artraca iin, byle bir grubun varlnn
bilimin amalan iin m em ve nemli olduunu varsayalm. Ter
cihli ayrmcn baz biimleri bilim adamlar tarafndan benim
senmedike, bu amalara ulalamayacam savunanlar olabilir.
Pasif stratejiler yeterli dzeyde eitlilik salayamazlar. Pasif stra
tejilerin ie yaramamasnn nedeni, bilimin, kadnlar ve aznlklar
iin ekici bir alan olarak grlmesinden nce, az temsil edilen
gruplardan tenkiti bir kitleye ulama ihtiyac duymasdr (Etz-
kowitz ve dierleri 1994, Jackson 1995). nsanlar, kendilerini o i
teki veya meslekteki insanlarla zdeletirdikleri iin, bir ie ya da
meslee ilgi duyarlar. Bilim, bilim rencileri iin model tekil et
tiklerinden az temsil edilen gruptaki insanlara ihtiya duyar. Az
temsil edilen gruplardaki kiilerin, birer model olarak, ie alnma
da, eitimde, bilim adamlar yetitirmede, reklamda ve bilimdeki
kadn ve aznlklara hocalk yapmada faydalar dokunabilir. Bilim
de yeterli dzeyde eitlilik salandnda tercihli ayrmclk orta
dan kaldrlabilir, ancak bu yeterli dzey salanncaya dek belirli
bir sre uygulanmalar gerekir.3
Bu tartmaya kar bahsetmeye deer birka itiraz var. Tercihli
ayrmcln gl biimleri yarardan ok zarar dourabilir. Eer
bilim adamlar az temsil edilen gruplardaki kiilere art puan verir
lerse, dierlerine gre daha az nitelikli kiileri semeleri muhtemel
dir. te yandan, daha az nitelikli kiilerin bilime girmesinin bilim
iin kt sonular olabilir. ncelikle, bunun bilimsel ilerlemeye
zarar dokunacaktr; nk bu kiilerin iyi aratrmalar yapma ihti
mali daha azdr. kincisi, az temsil edilen gruplardaki kiiler ok ni
telikli deilse, bunlarn iyi birer rol modeli olmas bile daha zor ola
caktr. Ancak hayranlk ve sayg duyduumuz kiiler iyi birer rol
modeli olurlar, ok nitelikli olmayan kiilere ise genellikle sayg ve

3. Pozitif ayrmclk lehine veya aleyhine baka politik ve ahlki argmanlar da

var elbette. Bu blmdeki tartmalarm, bilimin hedefleri ve kayglarna odakla
nan pozitif ayrm clk lehine ve aleyhine verilen argmanlar ieriyor. Pozitif
ayrmclkla ilgili baka tartmalar iin bkz. Sadler (1995). Kadnlarn bilime iti
rakini arttrmak iin uygulanan baz kat stratejilere ilikin tartmalar iin bkz.
Committee on VVomen in Science and Engineering (1991).

183
hayranlk duymayz. Tercihli ayrmcln gl modelleri kendi
kendini malup eder (Puddington 1995). Tercihli ayrmcln g
l biimi aznlk gruplarndaki kiileri ok alp bilimsel mkem
mellie ulamaya tevik etmeyecektir; nk bu, yksek bir m
kemmellik ve yeterlik dzeyine ulamadan bilimde kariyer yapla
bileceini gsterir. Ayrca bu tr tavrlarn gl biimleri, az tem
sil edilen gruptan bilim adam olan kiilerin kariyerlerini de olum
suz ynde etkileyecektir; nk bu kiiler yetenekleriyle seilme-
menin damgasyla yaamak zorunda kalabilmektedirler. Bu bilim
adamlar, srekli olarak, bilimde ilerlemelerinin iyi almalarn
dan m yoksa tercihli seimden mi kaynaklandn merak edebilir
ler. Meslektalar onlan birer rnek, en iyi siyah, en iyi kadn
vs. olarak grebilirler (Carter 1995). Son olarak, bilim eitimi ve
ya altrma kararlarnda cinsiyet, rk gibi zellikleri esas almann,
az temsil edilen gruplardaki insanlarn zek dzeyinin daha dk
olduunu gsteren zararl klieler dourabilecei dnlebilir
(Carter 1995).
Bilimdeki tercihli ayrmcln gl biimlerine kar getirilen
bu itirazlarn ikna edici olduklarm dnyorum. Bunlar, bilimde
ki daha zayf pozitif ayrmclk biimleri iin bile birer problem te
kil etmektedirler; nk yetenee bal olmayan cinsiyet, rk gibi
zellikler toplumsal damgalara katkda bulunabilmekte ve rklar,
cinsiyetiler gibi stereotipleri kkrtabilmektedir. Aym niteliklere
sahip adaylar arasnda seim yapmak iin rk ve cinsiyetten yarar
lanmak gibi zayf bir tercihli ayrmclk biimi, bundan nceki pa
ragrafta tartlan itirazlardan bazlarm nleyebilir. Ancak bilim
adamlar az temsil edilen gruplardan gelen niteliksiz insanlara i
salamaktan kanmak iin nlem almazlarsa, bu politika daha
gl bir tercihli ayrmcla dnebilir.
Ancak, tercihli ayrmcln zayf biimi, bilimsel mallarn da
lmna ilikin kararlarn tmne uygulanmamaldr. Tercihli
ayrmclkla ilgili sosyal, politik ve ahlki problemler, pozitif ay
rmcln, bilime girmek gibi ok istisnai durumlarda benimsen
mesini ngrr. dl, burs ve terfi alma gibi dier kariyer etkileyi
ci kararlarda kiinin yetenekleri esas alnmaldr. Az temsil edilen
184
gruptan bir kii bilimle urarsa, ayn meslekteki dier insanlarla
ayn muameleyi grmelidir. Pozitif ayrmclk politikalarnn alan
daraltlrsa. bilim adamlar, mkemmelliin nemini azaltmadan
eitlilik salayabileceklerdir.

F. KAYN A K LA RI K ORUM A VE PAYLAMA

Bu kitapta daha nce bahsettiim gibi, bilimsel aratrmalarn b

yk bir ksm laboratuvarii, laboratuvarlararas, disiplinleraras ve
uluslararas ibirliini gerektirmektedir. birlii yapan (ya da yap
mayan) bilim adamlar sk sk bilgiler, aletler, aratrma blgeleri
ve insan kaynaklan gibi bilimsel kaynaklarn paylamnda sorun
larla karlamaktadrlar. Bir btn olarak bilim, kaynaklann pay
lamndan yarar grecektir; nk bu, daha ok bilim adamnn,
bilgi toplama ve analizinde ihtiya duyduklan eylere ulaabilme
lerini salar. Aklk ve frsat ilkesi kaynaklan paylama ykml
ln ngrr. Ancak, kaynaklarn paylamna ilikin sorunlar
kiilerin, gruplarn, mesleklerin ve kurumlarn karlarm birbiriyle
arptrdndan, bilimin genel kan iin birlikte almak ou
zaman bilim adamlar iin pek kolay deildir.
Bu sorunun mekolay incelemesi olarak, Hubbell teleskobunu
kullanmak iin izlenen politikalar ele alalm. Bu az rastlanan de
erli bir bilimsel kaynaktr. Dnyann eitli yerlerinden pek ok
astronom gzlem yapmak iin bu teleskobu kullanmak istese de,
herkesin aym anda bu teleskobu kullanmas olanak ddr. Bu te
leskobu kullanmak isteyen astronomlardan bazlan onun yapmn
da katklan olan kiiler, Nobel dll kiiler, kdemli aratrmac
lar, kdemsiz aratrmaclar, yksek lisans rencileri, endstriden
ya da silahl kuvvetlerden bilim adamlar, farkl ulus, cinsiyet veya
rktan kiilerdir. Bu teleskobu kim kullanmaldr?
Teleskobun kullanlma zamannn belirlenmesi, nadir durumlar
da grlen bir tasnif problemi rneidir. Bu (veya benzeri) prob
lemlerde aadaki kriterler geerlidir.
1) Bilimsel yetenekler. Bu teleskobu kullanmak isteyen kiilerin
185
 ne gibi nitelikleri vardr?
2) Bilimsel yararllk. Hangi projeler bilimin karlarna en faz
la hizmet edecektir?
3) Frsat. Hangi projeler bilim adamlar iin nemli frsatlar
salayacaktr?

lk iki kriter adil grnmektedir; nk az rastlanan bir kayna

ondan iyi yararlanamayacak birilerine sunarak harcamak anlam
szdr. Ancak kaynak tasnifinde frsattan bahsetmemi sorgulayanlar
kabilir. Tasnif kararlarnda yetenekle ilgisi olmayan cinsiyet, rk
gibi kriterleri kullanmak yanls deilsem de. frsat kaygs, kdem
siz aratrmaclara (yksek lisans rencilerine, doktora sonras
aratrmaclara veya imtiyazsz fakltelere) eitim ve meslek geli
imi amacyla, kaynak salamay ngrr. Kaynaklann kdemsiz
aratrmaclar tarafndan ksa dnemde harcanmas, uzun dnemde
yararl olabilir. Kaynaklarn kk bir ksm kdemsiz aratrmac
lar iin muhafaza edilebilir. Kaynaklarn geriye kalan ksm yete
nekler ve yararllk esas alnarak kdemli aratrmaclar arasnda
paylatnlabilir.
Bu konuyu kapatmadan nce, yasal olarak geerli mlkiyet id
dialarnn kaynak paylamnda stn gelebileceini de belirtmek
istiyorum. Bu nedenle, eer bir kii, grup, veya sosyal kurum bir
kaynaa sahipse, bu kaynan kullanmn (yasal olarak) kontrol
edebilir. rnein, Wyomingteki bir iftinin, mlkiyeti iindeki
bir arkeolojik blgeye Coloradodan bilim adamlarnn deil de,
Wyomingden bilim adamlarnn girmesine izin verdiini varsaya
lm. Onun mlkiyet haklar, Coloradodan bilim adamlarnn bu
blgeye girmesini hakl karacak ahlki ve bilimsel nedenlerden
daha gl olacaktr. Yasalara uymak, bilim adamlarnn ilk grev
leri olduundan, bu yasalara, onlar inemek iin ok zorunlu bir
neden olmad srece, sayg duyulmalda. niversiteler ve baka
aratrma kuramlar da bilimsel kaynaklar kontrol edebilirler. Bu
organizasyonlar, kaynaklarla ilgili tasnif kararlarnda kendi ele
manlarna ncelik verebilirler.
Bilimde uluslararas ortaklk ve ibirlii ok sk grlr. Bein
186
ci blmde uluslararas ortaklk ve ibirliinin tevik edilmesi ve
arttrlmas gerektiini tartmtm. te yandan, lkelerin, bazen
politik nedenlerden dolay, bilimsel kaynaklarn lke snr dna
kmasn engelleyebildiklerinden de bahsetmitim. Politik kayg
lar, laboratuvarlar, bilgisayar teknolojisi, teleskoplar, radyoaktif
izotoplar gibi bilimsel kaynaklarn paylamna engel olabilir. An
cak, uluslararas ibirlii politikasn inceleme bu kitabn snrlar
n ayor.
Bu tartmay kapatmadan nce, bilim adamlarnn bilimsel
kaynaklar yok etmemesi veya ktye kullanmamas gerektiini de
belirtmek istiyorum. Kaynaklarn suiistimallerine iki iyi rnek,
fonlarn ktye kullanlmas ve aratrma blgelerine, malzemelere
ve ekipmanlara zarar verilmesidir. Fonlarn ktye kullanlmas,
bilim adamlar fon paralarm fon anlamasnda izin verilmeyen
malzemeler zerine harcadklarnda, bu paralarla nemsiz malze
meler aldklarnda, paray harcadklarnda, ya da harcamalarna
ilikin sahte raporlar verdiklerinde ortaya kar. Sorumsuzca hazr
lanan harcama raporlar genellikle yasad ve etie aykrdr; n
k bunlar samimiyetsizlii, ihmalcilii ve israfh gsterirler.
Bir aratrma srasnda aratrma yerlerine, malzemelere ve
ekipmanlara zarar veren bilim adamlar ayn zamanda deerli bi
limsel kaynaklan boa harcam olurlar. rnein, bir paleontolog,
fosilleri dikkatlice toplamayarak aratrma blgesine zarar verebi
lir. Bir kltr antropologu, aratrmas srasnda bir kabileye yanl
davranarak veya onlar yabanclatrarak bir aratrma blgesini zi
yan edebilir. Bir sistolog. elektron mikroskobunu standart biimde
kullanmayarak bu mikroskoba ok hasar verebilir. Bir bilgisayar
uzman veritabann yok edebilir. Bilim adamlar, bilimsel kaynak
lar kullanrken ya da paylarken sorumlu bir tutum iinde olmal
drlar (te yandan, baz bilim adamlar, bilimsel kaynaklan kulla
nan kiilerin sorumsuzca davranacaklarndan korkarak kaynak pay
lamn reddedebilmektedirler).

187
 G. NSAN D ENEK LER ZERNDE
YAPILAN A RA TIRM A LA R

Bu blmn bundan sonraki iki ksmnda iki konuya, yani bilim

adamlar ve toplum iin nemli birer etik konu olan, insan denek
leri ve hayvan denekleri zerinde yaplan aratrmalara deinece
im. Bu konulardan her biri zerine kaim birer kitap yazlabilir, fa
kat ben okuru sadece temel noktalarla tantracam.
nsan denekleri zerinde yaplan aratrmalar tartmadan nce,
okura temel bilgileri vermek ok nemli. Bu yzyldan nce, tp
aratrmaclar insan denekleri zerinde pek aratrma yapamyor-
lard; nk doktorlar, ktlk deil iyilik yapmay ngren Hi-
pokrat Yeminine balydlar. Tp deneyleri yararl deil zararl ola
bildiinden, bu gelenek insanlar zerinde deney yaplmasna engel
olmutur. Bilim Devrimi srasnda, tp daha deneysel bir nitelik ka
zanlysa da, deneylerde insan kullanmaya kar gelitirilen bu tu
tum, insan denekleri zerinde slfa ilac ve stma as gibi yeni
ilalarn denenmeye baland XX. yzyla kadar pek deimedi.
1940larda, insanlar zerinde yaplan deneyler iin herkese kabul
grm bir etik klavuz bulunmuyor ancak yine de pek ok kii de
neylerde yer alyordu.
kinci Dnya Savandan sonra, aratrmalarda insan kullan
mna ilikin Nrnberg Kanunu (1949) olarak bilinen bir dizi proto
koln kabulyle, son derece dzensiz olarak insanlar zerinde ya
plan deneyler a sona ermi oldu. Nrnberg Kanunu, 1946da,
Nazi bilim adamlarm sava sulusu olarak kabul etmeyi esas alan
Nrnberg Mahkemelerinde ortaya kmt.4 Bu kanun, u anda bi
4. kinci Dnya Sava srasnda Nazi Almanyas'ndaki hekimler, insanlar zerin
de eitli deneyler yapt. Toplama kamplarndan alnan denekler arasnda homo
sekseller, Rus subaylar, yarglanm sulular, PolonyalI muhalifler ve ingene
ler vard. Nazi hekimleri deneklerinin gnll rzasn almad. Deneylerin ou
byk aclara ve yaralanmalara yol at ve sk sk lmle sonuland. Baz de
neylerde bilimsel olarak doru sonular elde edildiyse de, deneylerin ou do
ru deneysel ilemlere dayanmyor ya da srf arzular veya sadistik duygular tat
min etmek iin yaplyordu. Nazi bilim adamlarnn" en kts Auschwitz kam
pnda bulunan lm Melei" lakapl Josef Mengele'ydi. Mengele, genetiin ve
evrenin eitli insan zelliklerine nispi katklarn belirlemek iin ift yumurta ikiz
leri zerinde eitli deneyler yapt. Amac, evreyi kontrol ederek, sar sal, m a

188
le insan denekleri zerindeki deneylerde can alc bir rol oynayan
kabul grm uluslararas bir bildiridir (Capron 1997). Bu kanunun
temel ilkeleri yledir:

1) Bilinli rza: nsanlar ancak gnll ve bilinli rzalar oldu

unda aratrmalara katlabilirler.
2) Toplumsal deer: Deneyler toplum iin yararl sonular do
urmaldr.
3) Bilimsel geerlilik: Deneyler bilimsel olarak geerli ve iyi ta
sarlanm olmaldr. Deneyler nitelikli bilim adamlar tarafn
dan yaplmaldr.
4) yilik: lme ve iyilemez yaralanmalara neden olabilecek
deneyler gerekletirilmemelidir. Deneyi yapanlar riskleri ve
aclar azaltmak iin nlemler almaldrlar.
5) Sona erdirme: Deney srasnda, bireyler herhangi bir neden
le deneyden ayrlabilirler. Deneyin srmesinin lme veya
yaralanmalara sebebiyet verebilmesi durumunda, deneyi ya
panlarn deneyi durdurmaya hazrlkl olmalar gerekir.

1946dan beri, insanlar zerinde yaplan deneylerin etii zerinde

tartmalar yrtlmektedir. Son krk ylda eitli kurallar ve d
zenlemeler ortaya kt. Bu konuda daha ok kafa yorulmasyla,
aadaki ilkeler yaygn olarak kabul grd (Capron 1997).

6) Gizlilik: Deneylerde aratrma deneklerinin gizlilikleri ve

mahremiyetleri korunmaldr.
7) ncinebilir nfus: Mahkumlar, hasta, fakir, eitimsiz veya ze
ka zrl yetikinler ve ocuklar gibi bireyler iin bilinli r
zadan fedakrlk edilebilecei durumlarda, bu bireyleri koru
vi gzl, vcudu salkl, hi bir genetik hastal olmayan "mkemmel" insanlar
yaratmakt. Bir deneyde, alt ocuun gzlerine, onlar mavi yapm ak iin boya
damlatt. D aha sonra gzlerini kard ve duvarna ast. Denekler daha hayattay
ken organlarn kard, ikizlerin, ikiz dourup dourmayacan saptamak iin
onlar iftlemeye zorlad, ikizlerin kanlarn deitirdi, iki farkl yumurta ikizinden
bir siyam" ikizi yaratm ak iin onlara a yapt; Alman hekimlerinin ziyaretinde ye
di tane cceyi tehir etti; elektrik oku deneylerinde yirmi be kiiyi ldrd. Bu
tartmalar iin bkz. Pene (1995).
189
 mak iin deneylerde zel bir zen gsterilmelidir.
8) Adalet: Bir deneyin btn safhalarnda yer alacak znelerin
seiminde adil davramlmaldr.
9) zleme: Aratrmaclar, deneyin yararlarnn risklerine oranla
daha fazla olup olmadn, deneyin nemli bir bilgi kayna
olup olmayacam vs. belirlemek iin deneyleri srekli izle
melidirler.

Bugn, hemen hemen btn aratrma kurumlarnda ve pek ok

zel irkette, insan denekleri zerinde yaplan aratrmalar izleyen
Kurumsal nceleme Heyetleri vardr. Kurumsal nceleme Heyetle
ri, insanlar zerinde yaplan deneylerin etik ve yasal muhafzlar
drlar ve deneylere katlacak bireylerin rzasn almada, gizlilii ko
rumada, aratrma tasarmn iyiletirmede vs. aratrmaclara tavsi
yelerde bulunurlar. nsan denekleri biyomedikal bilimlerde ve psi
koloji, antropoloji ve sosyoloji gibi pek ok sosyal bilimde kullan
lr.
Yukarda tartlan ilkeler, insan haklar ve onurunu korumann
nemini vurgulayan ahlk teorilerince dorulanabilir. Kantlk bu
klavuzu dosdoru merulatrr: nsanlar zerindeki deneyleri, an
cak bu insanlarn onurunu, zgrln ve haklarn koruyan ku
rallar izlediimizde gerekletirebiliriz. nsanlar doalar gerei
deerlidirler ve kobay olarak grlemezler (Jonas 1969). te yan
dan, bu kurallarn birou bilimsel ilerlemeyi engeller; nk insan
deneklerini inceleme tekniklerimize limit koyarlar. Gereklemesi
olas pek ok deney, etie aykr olduundan yaplamaz. Nitekim,
pek ok bilim adam, bilimsel bilgiye ulamak iin yukardaki ilke
leri geniletti veya ihlal etti (Pene 1995). Faydac bir adan ba
karsak, toplumun birka kiinin hak ve onurunu ineyen deneyler
den yarar grebileceini fark ederiz. nsanlar zerindeki btn de
neylerin iinde, kiileri koruma ve toplum iin iyi sonular elde et
me arasndaki elikiyi barndran bir gerilim vardr (Lasagna
1971).
Bu kitapta insanlar zerinde yaplan deneyleri derinlemesine in
celemek gibi bir niyetim yoksa da, bilinli rza doktriniyle ilgili ba
190
z konulan okuyucuya amak istiyorum. ocuklar, bilinsiz veya
ehliyetsiz yetikinler gibi nzalan geerli olmayan bireyler zerinde
aratrmalar yapmak bazen zorunludur. Bilim adamlarnn bazen
ocuklar zerinde deney yapmalar gerekir; nk hastalklar ve te
daviler ocuklan ve yetikinleri farkl etkiler. Aynca bu, ocuk ge
liimi ve psikolojisi zerine bilgi toplamak iin de nemlidir. o
cuklar aratrmalarda yer aldnda aileleri veya velileri onlarn ye
rine karar verebilir. Ancak kiilerin bakalan yerine karar verirken,
bu bireylerin karlarn gzetmek ykmllkleri vardr; te yan
dan, bir deneye katlmak hi kimsenin yararna olmayabilir (Buc-
hanan ve Brock 1989). Bir veli kendisiyle ilgili her trl riske gire
bilir, fakat ocuunu hakl karlamaz risklere atmamaldr. Bir ris
ki ne meru klmaz? Bisiklete binmek ve yzmek gibi pek ok nor
mal ocukluk faaliyeti ocuklar iin risklidir. Eer bir risk normal
ocukluk faaliyetlerinden daha riskli deilse veya riskin yararlar
zararlarndan dala ar basyorsa, o riskin meru olduunu iddia
edenler olabilir. rnein, deneysel bir lsemi ilacnn ocua zara
rndan ok yaran olabilir ve ocuklarda hafzann incelenmesi
baka ocukluk faaliyeerinden daha riskli olmayabilir.
Deneylerde yetikinler kullanlrken de bilinli rza ilkesinin
uygulanmasnda sorunlar kabilir. Bireyler, tamamen bilinli ola
rak deneylerde kullanlmaya raz olmak iin gerekli eitimden ve
yargdan aciz olabilirler. ok eitimli bireyler bile bazen kendileri
ne verilen btn bilgileri kavrayamazlar, bazen de aratrmaclar
deneyin tamamm anlayamazlar. Tamamen bilinli rza alma gerek
lilii zorlu olduundan, aratrmaclar iin daha gereki bir ilke,
bireylerin, rzalarn verirlerken yeterli dzeyde bilinli olmalardr.
Bir kii sorumlu ve doru bir karar vermek iin yeterli bilgiye sa
hip olduunda, deneye katlmak iin yeterli dzeyde bilinli sayla
bilir. Pek ok kii, her gn, bilgisizlik ve belirsizlikler iinde so
rumlu kararlar vermektedir. rnein yeni bir ie bavurduumuz
da, yeni bir ev almaya veya evlenmeye karar verdiimizde, tama
men bilinli karar vermeyiz ou zaman (Veatch 1987). Bu politi
ka makul grnse de, bir kez tamamen bilinli rzadan ayrlrsak,
yeterli rzadan, az nzaya ve sonunda nzaszla kadar varrz. ki
191
m ek bu noktay aydnla kavuturacaktr.
Alabama, Tuskegee'de bir salk klinii olan Tuskegee Institu-
tetaki [Tuskegee Enstits] hekimler, 1932-1970 yllar arasnda,
ileri derecede frengisi olan Afrikal-Amerikal erkekler zerine bir
aratrma yrtt. Aratrmann sponsorluunu Amerikan Salk
Bakanl yapt ve bu aratrmada, frengileri balang aamasnda
olan, yani, frengileri henz bulac olmayan 399 kii kullanld. Bu
almann amac, 1932 ylm a kadar zerinde fazla belge bulunma
yan frenginin doal tarihini ve geliimini izlemekti. 399 kiilik has
ta grubu deneysel ve kontrol gruplar olarak ikiye blnmedi, b
tn hastalar tedavi edilmeden sadece izlendi. almada ayrca,
frengisi olan hastalarla ayn yataki frengisiz 200 erkekten oluan
bir kontrol grubu kuruldu. Deneyin amac frengiyi iyiletirme yn
temleri gelitirmek deil, frenginin doal tarihini izlemekti. Bunu
neren hekimlerden bazlar bu almann sadece bir yl srecei
ni syledilerse de alma yaklak krk yl srd, frengi iin etkili
bir ila olan penisilinin bulunduu 1940lardan sonra bile uzun s
re devam etti. almaya katlanlara kendilerine hibir tedavi uygu
lanmad sylenmedii gibi, bu kiiler hastalklarnn doas veya
bir deneye katldklar konusunda bile bilgilendirilmediler. Kendi
lerine sadece bedava bakm, scak yemek, tbbi incelemeler ve be
dava cenaze treni nerildi. alma ihmalciydi ve kt organize
edilmiti: almay yrten personel her yl deiiyordu, merkezi
otoriteler olarak grev yapan hekimler yoktu, yazlm protokoller
yoktu ve kaytlar iyi muhafaza edilmemiti. alma pek engelle
karlamadan. Amerikan Halk Sal Hizmetlerinde zhrevi has
talklar aratrmacl yapan Peter Buxtonun bu olay Associated
Presse aklad 1972 ylua kadar srd. Bu olay ABDde ilk
sayfalarda manet olunca Millet Meclisi olay aratrmaya balad.
1973te, kurbanlar Federal Hkmete dava atlar. Federal Hk
met, bu ii mahkeme dnda bir karara balad. Bu karara gre,
frengiye yakalanm hastalara ve ailelerine tazminat denecekti
(Jonas 1980).5
5. Bu irkin olay zerine yorumlar yapan kiiler, bu olayn pek ok etik standard
ihlal ettiine dikkat ektiler; aratrma, zensiz, rk ve aldatc olarak deerlen
dirildi (Crigger 1992).
192
 1994 ylnda Enerji Bakanl, Clinton ynetiminden ald
emirler dorultusunda. Souk Savala ilgili belgeleri yeniden top
lamaya balad. Bu konudaki en ciddi sr ABD hkmetinin kendi
vatandalarn radyasyon deneylerinde kullanmasyd (Schneider
1993, Budiansky ve dierleri 1994, Pene 1995). Binlerce sivil ve
sivil olmayan vatanda zerinde eitli deneyler yapld. ou za
m an insanlar deneyde kullanldklarndan ya da deneyin ieriin
den habersizdiler. Bu deneyin amac radyasyonun insanlar nasl et
kilediini incelemekti. Bu deneyi politik ve askeri adan merula
tran ey, deney sonularnn ABDnin Souk Sava abalarnda
hayati neme sahip olmasyd. ABD radyasyonun etkilerinin nasl
hafifletileceini kefederse, ABD vatandalarnn hayatta kalmala
rm salayarak veya radyasyonu dmanlara zarar vermek ya da
onlar ldrmek iin kullanarak nkleer bir sava kazanabilirdi. Bu
aratrmay ele alan pek ok belgede, askerler ve brokratlar bu
aratrmay, askeri gii iin birka kiinin feda edilmesi gerektii
gerekesiyle doru bulduklarn belirttiler: Ulusun kan, birka ki
inin hakkna saygdan daha nemliydi.
Aada bu deneylerden baz rnekler sunulmaktadr:

1) 1940'l yllann sonlannda Vanderbilt niversitesinde, cenin

geliiminde radyoaktivitenin etkisini saptamak amacyla ha
mile kadnlara radyoaktif demir verildi. Bu almann so
nunda deneye tabi tutulan ocuklarda normalden fazla kanser
oram grld.
2) 1963-1971 yllan arasnda Oregon Devlet Hapishanesinde,
radyasyonun sperm fonksiyonlan zerindeki etkilerini ince
lemek amacyla, ou Afrikal-Amerikal olan altm yedi er
kein erkeklik organlar. 200 dolar karlnda x nlarna
maruz brakld. Bu kiiler daha sonra vasektomi oldular. Bu
aratrmalann baz riskleri onlara sylendiyse de, kanser ola
caklarn bilmiyorlard.
3) 1950li yllann sonunda, Colombia niversitesi ve Montef-
ore Hastanesindeki yirmi lmcl kanser hastasna, insan
dokularnca emilen radyoaktif madde oranm lmek ama-
Fl30N/BilinEti$l
193
 cyla radyoaktif kalsiyum ve stronsiyum verildi.
4) Eerkeleydeki Califomia niversitesinde bir aratrmac
okn Joseph Hamilton, kanser olduu kesin on sekiz hastaya
pltonyum enjekte etti.
5) 1950'lerde federal bilim adamlar, nkleer zerrelerin atmos
ferdeki iniini gzlemlemek amacyla, Washingtonn dou
sunla radyoaktif bir iyot bulutu oluturdu. Bu bulutta,
l79da meydana gelen Three Mile Islad nkleer reaktr
kazasnda ortaya kan buluttan yzlerce kat fazla radyasyon
virdi.
6) 19401ardan 1960lara kadar, 1500 pilot ve denizci, birka
dkika sresince burun deliklerine radyum soktu. Deneyin
anac ve neden seildikleri onlara sylenmedi, ancak bu de
neyden sonra iddetli ba anlar ekmeye baladlar.

Tuskegee frengi aratrmas ve Souk Sava radyasyon deney

leri. instnlar zerinde yaplan deneyler tarihindeki, aratrma ilke
lerinin bilinli rza ilkesinin ihlal edildii en karanlk olaylardan
ikisidir. Aratrma cemiyetlerinin, insan denekleri karsnda be
nimsenecek etik tavra ilikin ilkeleri kabul etmesinden ok sonra
bu deneklerin gereklemesi, riyakrlk ve ac bir ironi ierir. Ara-
trmaclrm bilinli rza ilkesinden ve Nmberg Kanunundan ha
berdar elmalar gerekiyordu; fakat bu aratrmaclar, deneklere ye
terli bilgiyi vermekten kandlar ve onlara bilinli seimler yapma
olana tanmadlar. Bunlarn aykr veya patolojik aratrma-
laridan baka bir ey olmadklarn, gnmzdeki aratrmalarda
bilinli uza ilkesinin nadir olarak smrldn ve ihlal edildii
ni syleyenler kabilir. Batda yrtlen aratrmalarn ounun
etik olarak doru olduunu inkr etmesem de, bilinli rza ilkesinin
bilim ad altnda kolaylkla ilal edilebildiini ve ksmi rzadan r
za yokluna kolayca geilebildiini okuyucuya gstermek asn
dan, bu olaylar ele almay yararl buldum. Aratrmaclar, bilinli
rzaya olm deimez ballklarn dile getirmek zorundadrlar. Bu
idealden sapmalar bazen hakl griilebilse de, yetersiz veya ksmi
bilinli nza neren deney tasarmlarna kar uyank olmalyz. Ks-
194 FUARKA/BimEUgj
mi veya yalnzca yeterli rza hl geerli saylabildiinden. insan
haklar ve onurunu korumak iin, insanlar zerinde yaplan deney
ler, byk lde aratrmaclar ve zneler arasndaki karlkl g
ven, iletiim ve anlaya dayanmak zorundadr (Veatch 1995).
nsanlar zerindeki deneylerde aldatma, bilinli rza ile ilgili ba
z sorulara kapy ak brakmaktadr; nk deneylerde aldatlan
bireyler kendileri zerinde yaplacak deney konusunda yeterince
bilgilendirilmemektedirler. Aratrmalarda aldatma ile ilgili temel
argman, doru sonular almak iin bunun ou zaman gerekli ol
duudur; nk deneyin bireyler tarafndan bilinmesi, bu bireylerin
cevaplarm etkileyebilir (Elms 1994). znenin tedavi olduuna
inanmasyla salk durumunda gelimeler grld durumlarda
uygulanan, ila niyetine verilen tesirsiz maddelerin etkisi tpta iyi
bilinen bir olaydr. Birbirinden habersiz iki grubun kullanld de
neylerde, bir grup bireye kontrol altnda bir tedavi uygulanarak ve
bir baka gruba da bahsedilen etkisiz ilalardan verilerek, bu etki
telafi edilmeye allmaktadr. Ne aratrmaclar ne de deneye tabi
tutulan bireyler kime tesirsiz ilalar verildiini kime gerek teda
vi uygulandn bilmezler. Kiilere sadece kendilerine bu tesirsiz
ilalardan verilebilecei sylenir. Tesirsiz ilalarn kullanlmasnda
ortaya kan temel sorunlardan bir tanesi, tedavinin baars saptan
dnda tedaviyi durdurup durdurmamaya ve hastalara tesirsiz ila
larla yeni bir iedavi uygulayp uygulamamaya ilikindir (Capron
1997). Kontrol grubundaki bireylere hafif bir bakm uygulansa da
bunlara gerek ilalar verilmez. Tbbn yarar iin ou zaman te
daviden mahrum kalrlar. Tp etii, deney sona emeden kontrol
grubundaki bireylere tedavi uygulanmasn ngrse de, bu seenek
btn deneye zarar verebilir. Tp deneylerinde, pek ok tbbi ara
trmada ortaya kan etik kmaz, yani bireyin yarar ve bilimin
ilerlemesi arasndaki atma grlr. Baz yazarlar, farkl tedavi
biimlerinin yarar konusunda tp cemiyetinde drst bir uzlamaz
lk grldnde hekim-aratrmaclann bu kmaz klinik deney
ler balatarak ya da klinik deneyleri srdrerek zebileceklerini
savunmaktadrlar (Freedman 1992).
Aldatma sosyal bilimlerde de sk sk gerekli olur. Sosyal bilin-
195
ler, saha gzlemleri, mlakat, rol yapma gibi aldatmaya dayanma
yan yntemler kullansa da. pek ok sosyal bilimci, geerli ve yarar
l sonular almak iin ou zaman kontroll deneyler yapmann ge
rekli olduu konusunda hemfikirdirler (Elms 1994). Pek bilinm e
yen bir aldatma olaynda, bir Harvard psikologu olan Stanley Milg-
ram otoriteye boyun eii test eymek iin bir deney yapt (Milgram
1974). Deneyde iki zne vard: retmen ve "renci. retme
ne, deneyin amacnn eitimde verilen cezalarn etkisini test etmek
olduu sylenmiti. renciye renmesi gereken bilgiler sunuldu
ve her yanl cevap veriinde kendisine elektrik oku verilerek ce
zalandrld. retmenler bir dmeye basarak ok veriyorlar,
renciler ise ok verildiinde ac veya rahatszlk belirtisi gsteriyor
lard. Yanl cevaplarn artmasyla ok oram da tehlikeli bir dzeye
varncaya kadar arttrlyordu. Aratrmaclar retmenlere ok ver
melerini emrediyorlar, retmenlerin ou da belli bir noktaya ka
dar bu emre itaat ediyordu. retmenlere ok verdikleri sylendiy
se de aslnda ok vermiyorlard. Deneyin esas amac, retmenle
rin aratrmaclara, yani otoriteye itaat edip etmeyeceklerini sapta
makt. Deneyden sonra retmenler iyice sorgulandnda, ret
menlerin psikolojik zarar grd ve bu deneyden rahatsz olduk
lar ortaya kt; nk deney gerek olsayd birilerine zarar vermi
olacaklarn fark etmilerdi. retmenlerin ou ahlki karakterle
rinin ve vicdanlarnn bu ynn renmek istemediler. Eer ret
menler aldatlmasayd, bu deney zarar grm olacakt; nk bu
durumda dramatizasyondan ekinmeyeceklerdi ve bylece otorite
ye itaatleri test edilemeyecekti.
Baz yazarlar, otoriteye itaati lmek iin baka daha az zararl
ve daha az aldatc yntemler bulunduuna dikkat ekerek bu de
neylere kar ktlar. Bu tip deneylerden elde edilebilmesi muhte
mel olan bilginin deeri bilinli rza ilkesinin ihlalini ve aratrma
deneklerine verilecek olas zarar merulatrmaz, diyenler vardr
(Beumrind 1964). Baka yazarlar ise, doru sonular alma, bilinli
nza artlar iinde yer alma, deneklere deneyden sonra bilgi veril
mesi ve aratrmaclarn bencilce hedefleri olmamas kouluyla al
datmann etik olabileceini savunurlar (Elms 1994).
196
 zetle, bilinli rza ilkesi ulamaya almamz gereken bir ide
al olsa da, mutlak bir kural deildir. Bu idealden ayrlmamamz ge
rektiine inanrsak, insanlar zerinde yaplan deneyleri ok snrla
m oluruz. Bilimsel ilerleme yavalayacak ve uygulamadaki pek
ok problem zmsz klacaktr. Eer bilimsel ilerlemenin yava
lamamas ve uygulamadaki bu sorunlarn zlmesi gerektiine
inanrsak, zor bir seimle karlarz: Bu idealden ne zaman fera
gat edebiliriz? Bu soruyu, insanlar zerinde yaplan deneyleri teker
teker ele alarak, bu deneylerin yararlar ve risklerini aratrarak ce-
vaplayabileceimize inanyorum.
nsanlar zerinde yaplan deneyler, gizlilik, zararl aratrmalar,
nemsiz aratrmalar, belli etnik ve rk grubundaki insanlar hedef
alan aratrmalar ve ceninler, embriyolar, mahkmlar, askerler, ko
madaki veya bilinsiz kiiler zerindeki aratrmalar gibi pek ok
baka etik konuyu ve sorunu gndeme getirmektedir.'

H. HAYVAN DENEK LER ZER N D E

YAPILAN D ENEYLER

Farkl disiplinlerdeki pek ok bilim adam, eitli amalar iin, te

mel ve uygulamak aratrmalarda hayvanlar kullanmaktadr. Ara
trmalarda ylda ka hayvann kullanldm saptamak g olsa da,
yaptmz tahminlere gre bu say olduka yksektir. Tahminleri
mize gre ylda on yedi ila yetmi milyon aras hayvan deneylerde
kullanlmaktadr.7 Hayvanlar zerinde yaplan aratrmalar bazen
hayvanlara yarar salasa da, ou zaman insanlarn yaran iin ya
plmaktadr. Aratrma teknikleri saha almalarndan youn kont
roll deneylere kadar deimektedir. Hayvanlar zerinde yaplan
deneyler, hayvanlar ameliyat etmeyi ve sakat brakmay da ier
mekte, ou deney lmle sonulanmaktadr. rnein Lethal Do-
se-50 [ldrc Doz-50] testi, hayvan deneklerinin yzde ellisini
6. Bu konularla ilgili baka tartmalar iin bkz. President's Commission [Bakan
lk Komisyonu] (1983), Veatch (1987), Beauchamp (1997), Capron (1997).
7. nsanlar d a birer hayvan elbette. Burada "hayvan kelimesini insanlar dnda
ki hayvanlar iin kullanyorum.
197
ldrecek ila dozunun ne kadar olduunu belirlemeyi hedeflemi
ti. Draise testi ise kozmetik endstrisinde, eitli maddelerin zehir
li olup olmadm saptamakta kullanlmt. Bu testte, baz kimya
sal maddelerin gze verebilecei zarar lmek amacyla, tavanla
rn gzlerine bu maddelerden damlatld. Hayvanlar, bilim ve tp
eitiminde de kullanlmaktadr. rnein, tp rencileri, ameliyat
lar insanlar zerinde yapmadan nce hayvanlar zerinde denemek
tedirler. Bu ilemlerde, rencilere yaralarn nasl iyiletirileceini,
krklarn nasl onarlacam vs. retmek amacyla hayvanlar (ge
nellikle kpekler) kastl olarak incitilmektedirler (LaFollette ve
Shanks 1996).
Son yirmi ylda, hayvanlar zerinde yaplan aratrmalar ok
tartmal bir konu oldu. Hayvan haklan savunuculan. hayvan de
nekleri zerinde yaplan aratrmalan protesto etmek amacyla grev
yaptlar, laboratuvarlan yakp yktlar ve yllarca srm aratrma
lara zarar verdiler. Hayvanlara olan ilginin artmasyla, pek ok l
ke ve ulus aratrmalarda hayvanlarn kullanlmasna ilikin yasalar
getirdi ve pek ok aratrma enstits bu konuda kurallar koydu.
Bu kurallar hayvanlann insanlar tarafndan nasi kullanlabilecei
ne ilikin koullan belirliyor ve hayvanlar zerinde yaplan ara-
trmalann nasl onaylanaca ve eletirileceini gsteriyordu. Ara
trma enstitlerinin ounda bu kurallan empoze eden komiteler
vardr. Hayvanlan kullanarak aratrma yapmak isteyen bir bilim
adam, bugn, uzun ve sk bir onay ileminden gemek zorunda
kalmaktadr (LaFollette ve Shanks 1996).
Hayvan denekler zerinde yaplan aratrmalarla ilgili temel ar
gman, bu aratrmalann insanlara eitli ekillerde yarar salama
sna ilikindir (Botting ve Morrison 1997). Hayvanlar inceleme
uygulamal aratrmalarda biiyk neme sahiptir; nk hayvanlar,
insan hastalklar zerine yaplan incelemelerde, ilalarn ve teda
vilerin denenmesinde aratrmaclara birer model olur. Kontroll
klinik denemelerde geerli standart protokol, iasanlar zerinde uy
gulanacak tedavileri test etmeden nce, hayvanlar zerinde geni
apl incelemeler yapmay ngrr. Aratrmalarda hayvanlar cana-
lc bir nem taalar; nk hayvanlar ve insanlar arasnda psiko
198
lojik, anatomik, biyokimyasal, genetik ve geliimle ilgili pek ben
zerlikler vardr: Fare beyni hakknda bildiklerimiz insan beynini
anlamaya yardmc olabilir. Hayvan modelleri yerine geebilecek
alternatifler varsa da, bunlarn uygulama alanlar snrldr. Hay
vanlar aratrmalarda kullanlmasayd, insanlar gvenli yiyecek,
ila ve kozmetikten, ayrca tp ve biyoloji bilgilerinden byk l
de mahrum kalacaklard. nsanlarn karlaryla ilgili bu argman
utan vermeyecek kadar faydacdr: nsanlarn yararna olduu s
rece hayvanlar kurban edebiliriz. Hayvanlar zerinde aratrma ya
pan pek ok bilim adamnn bu argmann eitli biimlerini be
nimsediklerini sylememiz pek artc olmayacaktr.
Hayvan denekler zerinde yaplan aratrmalar eletiren kiiler,
bu tartmaya aadaki itirazlar getirmektedirler (LaFollette ve
Shanks 1996, Bamard ve Kaufman 1997):

1) Hayvanlar zerinde yaplan aratrmalarn faydalan abartl

maktadr.
2) Hayvanlar, insan hastalklar ve tedavilerinin incelenmesinde
iyi birer model deildir.
3) Hayvanlar zerinde yaplan aratrmalarn yerini tutacak ya
rarl alternatifler vardr.
4) Hayvanlan deneylerde kullanmamalm ahlki sebepleri var
dr.

lk itiraz pek makul grnmese de, hayvanlar zerinde yaplan

aratrmalan eletiren baz kiiler aratrmalarda hayvanlarn kulla
nlmasyla insanlara yarar salayan keifler arasnda gl bir ba
olmadn savunmaktadrlar. Sz konusu kiiler, aratrmalarda
hayvanlar yerine insanlann kullanlmasnn tbbi ilerlemeler iin
daha yararl olduu belirli olaylan ele alarak bu baa kar kmak
tadrlar. rneklenen olaylar kara sanlk, tifo, apandisit, hiper-
tiroidizm, narkozbim, baklkbilim ve psikolojidir (LaFollette
ve Shanks 1996). nsanlar zerinde yaplan klinik aratrmalarn
yararn kendimize hatrlatmak nemli olsa da, bu rnekler hayvan-
lann aratrmalarda kullanlmasnn tp ve biyolojiye olan katkla-

199
rina kar nihai birer argman olarak grlemez; nk aratrma
larda hayvanlarn kullanlmasn destekleyenler, hayvanlar zerin
de yaplan aratrmalarn biyoloji ve tbbn ilerlemesine katkda bu
lunduu pek ok rnei sunabilmektedirler. Burada nemli olan
nokta, hayvanlaru kullanld aratrmalarn insanlara yarar sala
d ve salamaya devam edeceidir. Hayvanlar zerinde yaplan
deneyleri destekleyenlerin bunun yararllm abarttklar ispatlan-
sa da, yukardaki iddia hl doru olacaktr.
ikinci itiraz, hayvanlarn kullanld aratrmalara daha ciddi
bir biimde meydan okumaktadr. Yllardan beri aratrmaclar,
hayvan denekleri zerinde yaplan aratrmalarn insan hastalklar
ve tedavilerine uygulanabileceini, nk hayvanlarn deneysel
adan insanlara benzediini az ok tahmin ettiler. Eer bir madde
yksek dozda verildiinde laboratuvar farelerinde kansere yol a
yorsa, bilim adamlar bu maddenin insanlarda da kansere yol aa
bilecei sonucunu karyorlard; nk hayvanlarda kansere yol
aan maddeler, insanlarda da kansere neden olabilirdi. nsanlar ve
hayvanlarn benzer hcreleri, dokular, organlar, hormonlar, m e
tabolizmalar. proteinleri, genleri vs. olduundan, hayvan modelle
ri nedensel adan insanlara ok benzer. Ayrca hayvanlarla insan
larn ortak bir evrimsel miraslar vardr: nsanlar hayvanlarn ev
rimlemesiyle ortaya ktklarndan, insanlarla hayvanlar arasnda
ortak noktalar bulunmaktadr (LaFollette ve Shanks 1996).
Pek ok aratrmac, insanlarla hayvanlar arasndaki nedensel
analojinin ak ve tartma gtrmez olduunu kabul ettiyse de bu
analoji son yllarda saldrlara urad (Bamard ve Kaufman 1997).
ok sayda yazar, hayvanlarn pek ok adan insanlara benzeme
diine, baz bileiklerin insanlar ve hayvanlar zerinde farkl etki
ler yaratabileceine dikkat ekti. rnein, bilim adamlar bir za
manlar sakarini kanserojen bir madde olarak gryorlard; nk
laboratuvar farelerinde mesane kanserine yol amt. Ancak son
yllarda yaplan aratrmalara gre sakarin yalnzca farelerde kan
sere yol amaktadr; nk farelerin idrarnda mesanede zehirli
kristallere neden olabilecek proteinler vardr. nsanlarda bu kristal
ler olumadndan sakarin insanlar iin ciddi bir risk tekil etmez
(Denver Post 1992).
200
 Hayvanlarla insanlar arasndaki analojiye saldran kiiler, hay
vanlar zerinde yaplan deneylerin insan kitlelerine uygulanmasna
engel olan faktrlere dikkat ektiler. ncelikle, hayvanlar laboratu-
varlarda, hapsedilmek, ynetilmek ve yaltlmak gibi doal olma
yan koullara ve strese maruz braklmaktaydlar. Bu faktrler, hay
vanlar zerinde yaplan deneylerde deneysel birer deikendi ve
bunlarn insanlara uygulanmas bir hayli gt. kincisi, farkl tr
ler arasndaki fonksiyonel benzerlikler, nemli yapsal (psikolojik,
genetik, biyokimyasal vs.) farkllklar gzard etmeye neden ola
bilmekteydi. rnein, memeliler ve kular evreyle gaz alverii
yapmak iin akcierlerini kullanrlar, ancak her ikisinin de cier
yaps farkldr. ncs. eer organizmalar karmak, hiyerarik
bir biimde organize edilmi dinamik sistemler olarak grrsek, sa
dece son derece karmak organizmalarn sahip olduu, paralar
nn ya da daha az karmak trlerin sahip olamayaca acil nite
liklerden sz edebiliriz (LaFollette ve Shanks 1996). rnein, bu-
limya ve alkolizm gibi insanlarda grlen tbbi ve psikolojik prob
lemler daha az karmak trlerde grlmezler. Anoreksiya gibi
problemler hayvanlarda da grlebilir; fakat bunlar hayvanlarda
daha farkldr. Bir fare, toplumsal beklentilerini yerine getiremedi
i iin anoreksiyaya yakalanmaz.
Aratrmalarda hayvanlarn kullanlmasna getirilen ikinci itira
zn daha fazla inceleme gerektiren makul bir nokta olduunu d
nyorum. Bu itiraz hayvanlar zerinde deney yaplmasna kar ka
t bir argman getirmese de, deneysel tasarmlar ve aratrma yn
temleriyle ilgili nemli sorular gndeme getirmektedir. nsanlar ve
hayvanlar arasndaki analojiye ilikin btn bu pheler gz nne
alndnda, aratrmaclarn, insan hastalklar ve tedavisinde hay
vanlarn insanlar iin iyi birer nedensel model olmadk!arma inan
malar doal grnmektedir. Hayvanlar zerinde yaplan inceleme
ler insanlarla ilgili olsa da, aratrmaclarn, hayvanlan deneylerde
kullanmak iin yntemsel nedenleri olmas gerekir (LaFollette ve
Shanks 1996).
nc itiraz, belirtilmesi gereken nemli bir noktaya dein
mekteyse de, hayvanlarn kullanld aratrmalara kar kati bir
201
argman getirememektedir. Aratrma cemiyetleri hcre ve doku
kltrleri ve bilgisayar simlasyonlannda byk ilerlemeler kay
detti yse de, bu alternatiflerin baz nemli eksikleri vardr. Bir orga
nizma paras organizmann tamamyla aym kefeye konulamaz. Bir
bilgisayar simlasyonu gerein karmaklnda olamaz. Bilim
adamlar doku ve hcre kltrleri veya bilgisayar simlasyonlarm-
dan ok nemli bilgiler kazansalar da, ou zaman, gerek bir or
ganizmann tamamnn bir bileene veya tedaviye nasl cevap ver
diini gmek gerekir (Botting ve Morrison 1997).
Hayvanlarn aratrmalarda kullanlmasyla ilgili tartmalarn
byk bir ksmnda son itiraz nemli bir rol oynar. Bu itiraz bura
da derinliine aratrmak gibi bir umudum olmasa da, hayvanlarn
deneylerde kullanlmasna kar klmasnn ahlki nedenlerini tar
tmak istiyorum. nsan denekleri zerinde yaplan aratrmalar
tartrken belirttiim gibi, insan haklan ve onurunu korumaya ili
kin ahlki kayglar, insanlarn deneylerde kullanlmasnda etik
prensiplerden ayrlmamamz gerektirir. Bazlar insanlarn ahlki
bir deeri olduu ve topluma yarar salamak iin bundan dn ve
rilmemesi gerektii fikrine baldr. nsanlann byk bir ksm, ba
z hayvani arn da ahlki bir deeri olduuna inanr. Onlara gre
hayvanlara ikence ve kt muamele yaplmamal, onlara gereksiz
yere zarar verilmemelidir. Deneylerde hayvan kullanmn destek
leyenler bu fikirleri saduyulu bulsalar da. hayvanlarn insanlara
oranla daha az deeri olduuna inanmaktadrlar. Sadiste zevkleri
mizi tatmin etmek iin bir fareye ikence etmemiz yanl olsa da,
bu fareyi insanlara yarar salayacak bir deneyde kullanmamz yan
l deildir. Bin farenin ac ekmesi, bir ocuun lsemiden lme
sinden iyidir. Hayvanlar, insan amalarna hizmet etmede kullan
labilir.
Hayvanlar zerinde deneyler yaplmasua kar kanlar, hay
vanlarn, kar cephede bulunanlarn sandndan daha fazla ahlki
deerleri olduuna inanmaktadrlar. Singere gre (1975) bir de
neyde insanlar kullanmamamz gerekiyorsa, o deneyde hayvanlan
da kullanmamamz gerekir. Bu fikre katlmayanlar, trclk olarak
bilinen ve insan trnn dier trlerden stn olduunu, dolaysy
202
la insanlara farkl bir biimde davranlmas gerektiini savunan bir
gr kabul ederek hakl grlemez bir ayrmcl benimsemek
tedirler. Singer trcl rklkla zdeletirmektedir, nk her
iki doktrin de insanlarn ahlki olarak alakasz saylabilecek zel
liklerine dayanarak bu kiilere farkl davranlmasna olanak tan
maktadr. Singer'a gre, insanlar ve pek ok hayvan nemli bir
zellii paylamaktadr, yani ac duyma kapasitesini. Eer deney
lerde insanlara ac vermek yanlsa, hayvanlara ac vermek de yan
ltr.
Daha radikal bir gr paylaanlar, sadece hayvanlara ac ve
ren deneylere deil, hayvanlarn kullanld btn deneylere kar
kmaktadrlar. Reagana gre (1983) hayvanlarn, kendi yararlar
na dayanan ahlki haklar vardr. rnein, hayvanlarn ldrlme-
mesi, zarar grmemesi, hapsedilmemesi kendi yararlarnadr. Hay
vanlarn haklar olduundan, ancak kendileri deneyde yer almay
kabul edebilirlerse veya onlarn yerine biz onay verirsek deneye gi
rebilirler. Bilim adna hayvanlar kurban edilmemeli ve zarar gr
memelidir. Hayvanlar deneylerde kullanlmay bizzat semedikle
rinden ve onlar yerine karar veremeyeceimizden, hayvanlarn kul
lanld btn aratrmalar durdurulmaldr.
Bu tartmalar derinlemesine incelemek bu bitaptakinden daha
fazla bir yer gerektirecek; ancak bu konularn birounun insanlar
ve hayvanlar arasndaki farkllk ve benzerliklere indirgenebilece
im belirtmeme izin verin (Vemer 1994). Bir organizma ahlki a
lardan insanlara ok benziyorsa, insanlar gibi muamele grmeyi
hak etmektedir. Trclk, rklktan farkldr; nk farkl trler
den gelen organizmalar, farkl rklardan gelen insanlarn aksine, ah
lki alardan farkllk gsterebilirler. Bu trclk itirazna kar
koymak iin, ahlki olarak nemli zelliklerden birinin Homo Sa-
piens yelii olmamas gerekir. ncelememiz gereken zellikler,
kendi trmzde grlse de, belirli bir tr amaldr. (LaFollette
ve Shanks 1996). Aada verilen listeyi savunamasam da, ahlki
olarak konuyla alakal zellikler yledir;8

8. Bu konudaki tartmalar iin bkz. LaFollette ve Shanks (1996)

203
 1) Ac duyma kapasitesi.
2) Bilin.
3) Kavranlan anlama ve inanma yetenei.
4) Soyut kavramlar, kimlik kavram.
5) Dnme.
6) Dil kullanm.
7) Sempati, sevgi ve sululuk gibi ahlki duygular deneyimle-
me yetenei.
8) Ahlk kurallarm anlama ve bunlara uyma yetenei.

Bunlar trmzdeki bireylerin ounun paylat zelliklerdir

ve organizmalara ahlki deer ykleyebilmektedirler. Belirli bir or
ganizma, tr veya makinenin bu zelliklere sahip olup olmad
tartmaya ak bir konudur.
Hayvanlarda bu zelliklerin bazlar var mdr? Ahlki alardan
insanlara benzerler mi? Bilim adamlar yllarca davranlk kura
m ad alnda bu sorular yneltmekten kandlar. Davranlk
kuramna gre, hayvan zihni ve kavrama kapasitesiyle ilgili sorular
bilimsel deildir; nk: (1) Hayvan beyninin nasl altm tam
olarak bilemeyiz, (2) Hayvanlarn zeks ve idrak kabiliyetleri hak
knda yaplan karmlar bizi, insan zelliklerini insan olmayan
varlklara dayandrma gibi antropomorfik yanllara gtrr. An
cak. son yirmi ylda bilim adamlar bu varsaymlara meydan oku
dular ve bilisel etnoloji ad altnda hayvanlarla ilgili almalara
yeni bir yaklam getirdiler (Griffin 1992). Bilisel etnologlar hay
vanlarda bilinci, zeky, dnmeyi, duygulan, normlar, hafzay,
kavranlan ve inanlan inceleme giriiminde bulundular. Hayvan
larn idrak kabiliyeti ve duygular hakkndaki karmlar hayvanlar
ve insanlar arndaki nrobiyolojik, davransal ve evrimsel ben
zerliklerden yola karak yaparlar. Bu alan olduka yeni ve davra
nlk kuramnn etnologlar zerindeki etkisi hl byktr; fakat
en azndan hayvanlarla ilgili nemli sorulara giden yolda nemli
bir adm attk.
u anda, hayvan biliimi ve duygularyla ilgili tamamlanm bir
bilimsel teoriden mahrum olsak da, tecrbelerimizden baz hayvan
204
trlerinin ac duyabildiklerini, baz trlerin bilinli olduunu ve
farkl duygulan deneyimleyebildiklerini, hatta baz trlerin dn
me yetenei ve dilleri olduunu, ahlki duygular ve kavramlara sa
hip olduklarm ve ahlk kurallarm izleyebildiklerini kartabiliriz.
Eer bu gr doruysa, o zaman pek ok hayvan trnn ahlki
zellikleri olduunu ve onlan deneylerde kullanmamak iin nem
li ykmllklerimiz olduunu syleyebiliriz. Ancak bu gr b
tn trlere eit davranmamz ngrr; nk trlerin ahlk asn
dan farkl zellikleri varsa, bu durumda hayvanlara farkl davran
mamz merular. Hayvanlar karsndaki davranlarmz onlarn
bilisel ve duygusal yeteneklerine bal olmaldr: Bu yeteneklere
daha ok sahip trler, daha iyi bir muameleyi hak eder.9 empanze
lerin bu zellikleri farelerden daha belirgin olduundan, farelerden
daha iyi muamele grmelidirler. Fareler zerinde yaplan deneyle
rin birou empanzeler zerinde yaplmamaldr. Bu yaklamn
genel etik ncllerinden bir tanesi ahlki benzerlikler ve farkllk
larn bilisel ve duygusal benzerlik ve farkllklara dayanddr.
Bilim bu tartmaya, eitli hayvanlarn bilisel ve duygusal yete
neklerini belirleyerek girer.10
Burada ortaya koyduum gr, bilisel ve duygusal zelliklere
dayal bir ahlki statnn derecelenmesini ngrmektedir. Sadece
insanlar gibi srann en stnde yer alan organizmalarn ahlki hak
ve grevleri vardr. Bir organizmann hak ve grevleri olabilmesi
iin, bu varln, ahlk ilkelerini anlayp onlara uyma ve ahlki
duygular tecrbe etme yetenekleri olan bir trn yeleri arasnda
bulunmas gerekir. uann en altodaki organizmalarn ahlki g
revleri ve haklar olmasa da, bunlar hl ahlki bir statye sahip
olabilirler. Ahlki grevleri olan varlklar, ahlki hak ve grevleri
olmayan trleri koruma ve bu trlerin karlarm gzetmekle y
kml olabilirler. rnein, fillerin ahlki haklan olmasa da, insan

9. Bu gre gre, insanlardan daha stn bir tr, daha iyi bir muameleyi hak
eder.
10. Hayvanlar zerinde yaplan deneylerin ironik taraflarndan biri, benzerlik ar
gmanlarnn iki yn olduudur: Bir hayvan, iyi bir nedensel model olacak kadar
insana benzeyebilir, ancak ahlki deeri daha az olacak kadar da insandan fark
l olabilir.

205
lar fillerin karlarm korumakla ykmldrler.
Deneylerde hayvanlarn kullanlmasna ilikin tartmaya son
verirken, hayvan denekleri zerinde deney yapp yapmamakla (bu
hayvanlarn tehlikede olan bir tre ait olup olmadklar vs.) ile ilgi
li nemli bir konuya daha deinmeden geemeyeceim. Eer trle
ri tehlikede olan hayvanlar korumak gibi bir ykmllmz ol
duunu kabul edersek, o zaman bu grevimiz hayvanlan deneyler
de kullanmamak iin bize ek bir neden salar (Rodd 1990). rne
in, siyah ayakl da gelincii, bilisel ve duygusal yetenekleri a
yr kpeinden daha fazla olmayan soyu tehlikede bir hayvandr.
Eer bir aratrmac deneyde bu iki hayvan trnden birini kullan
mak isterse ayr kpeini semelidir; nk onun tr tehlikede
deildir. Goriller zerinde deney yapmamak iin, bu hayvanlarn
nemli duygusal ve bilisel yetenekleri olmas ve trlerinin tken
me riski gstermesi gibi nemli nedenlerimiz var.
Bu blmde anlatlanlar yle zetleyebiliriz: Daha nce belir
tilen drt itirazdan hibiri hayvanlarn deneylerde kullanlmasna
kar doru argmanlar sunamamaktaysa da, hayvan denekleri ze
rinde yaplan deneyleri iyi incelemek iin bize nedenler salamak
tadrlar. nsanlara yarar salayacak aratrmalarda hayvanlar kulla
nyor olsak bile, hayvanlar zerinde deneyler yapmak dnda alter
natifler bulmal, insanlarn hayvan modelleriyle olan ilikisini daha
iyi anlamal, hayvanlarn bilisel ve duygusal zelliklerini iyice
renmeli ve hayvanlar hakknda bilgimiz arttka, hayvanlarn stat
kosunu deitirmeye ve yeni yntemler gelitirmeye ak olmal
yz.

206
 VIII
T o p lu m d a b i l i m adam

Bu blmde okum, bilimin toplumla olan etkileiminde ortaya

kan etik sorunlar ve kmazlarla tantracam. Bundan nceki
blmde olduu gibi, bu blmde de etik sorunlar drdnc b
lmde savunulan davran standartlar nda tartlacaktr.

A. T O PL U M SA L SO R U M LU LU K

Drdnc blmde bilim adamlarnn topluma hizmet etmek gibi

bir grevi olduunu tartmtm. Toplumsal sorumluluun ardn
daki temel fikir, bilgi reten kiilerin, bunun sonularnn sorumlu
luundan kamama! andr. Drdnc blmde toplumsal sorumlu

207
luu savunmutum. Bu tartmalara burada tekrar girmeyeceim.
Baz bilim adamlar toplumla etkilemekten kansalar da, gn
mzdeki bilim adamlarnn birou toplumsal sorumluluun iyi bi
rer rneidirler. Bu bilim adamlar halk bilim konusunda eitmek,
halkn bilime olan ilgisini arttrmak ve aratrmann sonularndan
halk haberdar etmek iin ok zaman harcamaktadrlar. Altnc b
lmde, baz bilim adamlarnn bilimi poplerletirerek halka hiz
met ettiinden bahsetmitim. Dier bilim adamlar ise bilim ve tek
noloji politikalarn savunmak iin bilgilerini ve uzmanlklarm
kullandlar. rnein, kinci Dnya Sava srasnda ABD Japon
yaya iki bomba attnda Albert Einstein ve Robert Oppenheimer
gibi pek ok nl fiziki atom enerjisini bar amalarda kullan
mak iin balatlan hareketlerde ba ektiler (Cantelon 1991).
1960l yllarda, bata Rachel Carson ve Barry Commoner olmak
zere ok sayda bilim adam, kirlilik, nfus fazlal, salgn hasta
lklar, tehlikeli atk maddeler, trlerin tkenmesi gibi evreyle ilgi
li konulara hakkn dikkatini ekti (Carson 1961, Commoner 1963).
Bugn pek ok bilim adam ayn zamanda evreci bilim adamlar
drlar (Pool 1990). Gnmzde, halk salk, beslenme, aile riskle
ri ve evresel riskler konusunda bilgilendiren pek ok organizasyon
vardr. rnein, Public Interestteki [Kamu kan] Bilim Merkezi
halk beslenme ve salk konusunda bilgilendirmekle kalmayp, yi
yeceklerin etiketlenmesi ve reklam lanmn yaplmasn dzenleyen
yasalarn kartlmas iin Kongreye bavurdu (Williams 1995).
Committee for the Scientific Investigations of the Claims of the Pa-
ranormal [Paranormal ddialar Aratrma Komitesi] ve Skeptics
Society [pheciler Cemiyeti] gibi sahte bilimi, deersiz bilimi, pa-
ranomal olaylar ve batl inanlar eletirel olarak inceleyen bilim
sel organizasyonlar da vardr.1 Pek ok bilim adam, kariyerlerini,
kuruluk bilimleri ortaya karma ve tehir etmeye adad (Gard-
ner 1981, Milloy 1995).
Yukarda belirtilen bilim adamlar ve bilimsel organizasyonlarn
1. Pek ok kii, gerek bilimle deersiz bilim veya sahte bilim arasnda nemli bir
farkllk olduunu kabul etse de, bu terimleri tanm lam ak pek kolay deil. Bilim ve
baka aktiviteler arasndaki ayrm hakkndaki tartmalar iin bkz. Gardner
(1981), Kitcher (1983), Ziman (1984).

208
halka nasl bir iyilik yaptklarn aklamaya gerek yok. Halk,
nemli bilimsel gelimeler ve aratrmalarn sonular hakknda
bilgilendirilmeli, sahte bilimden ve yanl enformasyondan korun
maldr. Ancak, bilim adamlar belirli bir konumu ya da siyaseti sa
vunarak halka hizmet etme giriiminde bulunduklarnda baz etik
sorular ve sorunlar ortaya kabilir. Bir bilim adam toplumsal bir
tartmaya katldnda iki rol stlenir: profesyonel bilim adam ro
l ve ilgili bir vatanda rol. Bu roller birbiriyle atan ykml
lklere yol aabilir. Profesyonel bilim adamlan, nesnellik, drst
lk ve aklk ilkelerine bal olmaldrlar. Vatandalar ise znel fi
kirlerini aklamakta, speklasyon yapmakta, sosyal ve politik gn
demlerinde bilgilerini kullanmakta zgrdrler. Bir bilim adam
profesyonel bir tunun iinde olduunda, sesi uzman otoriteyi tem
sil eder. Oysa bir bilim adam vatanda olarak konutuunda, sesi
zel bir otoriteyi simgelemez. Bilim adamlan, halk tartmalarna
uzmanlktan ve bilgileriyle katkda bulunurken bu farkl rollere
sayg gstermek zorundadrlar; ancak bu bilim adam lan btn bu
farkl vaatleri ve sonm luklan nasl yerine getireceklerini her za
m an bilmeyebilirler (Ben-David 1971, von Hippel 1991).
Bilmecelerin nasl ortaya kabileceini grmek iin aadaki
rnee bir bakalm. Bilim adamlarnn byk bir ksm, eer hidro
karbon emilimini nlemek iin tedbirler alnmazsa, sera etkisinin
dnyada snmaya yol aaca konusunda hemfikirdirler (Hough-
ton 1992). Ancak bilim adamlar, belirli almalarn veya model
lerin doruluu. snmann ne kadar olabilecei, snmann ne za
man grlecei, bunun denizleri ve hava modellerini nasl etkileye
cei vs. gibi nemli konularda farkl fikirlere sahiptirler (Kari
1997). Az sayda bilim adam ise dnyann snmas grn ta
mamen reddetmektedir (Stevens 1996). Global snma, evrim gibi
dier bilimsel teorilere ok benzer; nk pek ok bilim adam bu
nun temel ilkelerini kabul etse bile, bilim camiasnda ciddi tart
malara yol at ve amaya devam edecei kesindir. Global sn
mann, tpk evrim gibi, byk toplumsal, politik ve ekonomik so
nulan vardr. Eer global snma olursa, denizler ykselebilir, ha
va modelleri deiebilir, rnler kuruyabilir, lman iklimler tropi-
FU N /B im Etii 209
kal iklimlere dnebilir vs. Pek ok evreci, global smmay azalt
mak veya nlemek iin, uluslarn hidrokarbon emilimini azaltacak
admlar atmasn nermektedir. Ancak i ve endstri temsilcileri,
bunun ksa dnemde kt ekonomik sonulan olaca gerekesiy
le, bu nlemlere kar kmaktadrlar. evre ynetmeliklerine kar
kanlar, global snmann, hakknda fazla delil bulunmayan bir bi
limsel teori olduunu savunmaktadrlar. Bu kiiler, global snmay
la ilgili gnmzdeki tartmalan, bu teorinin salam bir altyaps
olmadm gsteren deliller olarak grmektedirler. Hakknda ok
az bilimsel kant bulunan sonulardan kanmak iin neden ekono
mik bir felaketi gze alalm ki?
Bilimle politikann bu uar karm, global iklim deiimini
inceleyen bilim adamlar iin etik bir ikilem dourmaktadr. Profes
yoneller olarak halka gereklerin nesnel bir deerlendirmesini mi
sunmaldrlar, yoksa ilgili birer vatanda olarak belirli bir politika
y m savunmaldrlar? Bilim adamlar, halka, global snmaya ili
kin tm bilgileri ve gndemdeki fikirleri ieren nesnel grler mi
sunmaldr, yoksa global snma ile ilgili belirsizlikler yznden
halkn ve politikaclarn kt kararlar vermesini nlemek iin taraf -
l grleri mi savunmaldr?
Bilim adamlarnn, en az iki nedenden dolay, kendilerinden
profesyonel uzmanlk beklendiinde mmkn olduunca nesnel ol
malar gerekir. ncelikle, bilim adamlarna profesyonel fikirleri so
rulduunda, halk onlardan gerekleri tarafsz ve nesnel olarak de
erlendirmelerini bekler. Bilim adamlar, gazete rportajlarnda.
Meclis oturumlarnda ve mahkemelerde, tartmalar aa kavu
turmakta temel olacak teknik uzmanl gstermeli ve gerekleri
dile getirmelidir (Huber 1991, Hardwig 1994, Bimber 1996). Bu
rol benimsemeyen bilim adamlar, halkn gvenini suiistimal et
mekle kalmayp halkn bilime olan desteini de azaltrlar. Halk, bi
lim adamlarndan toplumsal sorumluluk beklese de, bilim adamla
rna profesyonel birer uzman olarak grleri sorulduunda bu bi
lim adamlarnn ortaya koyduklar politik gndemlere ayn halk
olumsuz tepki de gsterebilmektedir. kincisi, bilim adamlar top
lumsal ve politik hedefler uruna nesnellie ballklarndan dn
210 F H A k K A /B ilim E tii
verirlerse, bilim tamamen siyasileebilir. Bilim adamlar ideoloji ve
taraflla doru kaymamak iin nesnelliklerini korumaldrlar. Ah
lki, toplumsal ve politik deerler bilim zerinde etkili olsa da, bi
lim adamlar, aratrma yaparken veya kendilerinden birer uzman
olarak grleri sorulduunda her zaman drst, ak ve nesnel ol
maya zen gstermelidirler. te yandan, bilim adamlar ilgili birer
vatanda gibi davranrken bu deli gmleini karmakta zgrdr
ler; nk onlarn da, tpk bakalar gibi, toplumsal ve siyasi g
rlerini dile getirme haklan vardr. Bilim adamlanndan birer uz
man olarak davranmalar beklenmediinde, bu bilim adamlar ger
ekleri saptrmakta, gereklere tarafl bakmakta, kiisel dncele
rini aklamakta, bakalarn ikna etmeye almakta ya da retorik
yapmakta zgrdrler.
Bilim ve politikann birbirine karmasyla ortaya kan prob
lemleri zmek iin, bilim adamlarnn toplumdaki farkl rollerini
anlamalar gerekir (Golden 1993). Bilim adamlar profesyonel g
rlerinin istendii yerlerde nesnel davranmaldr, ancak baka du
rumlarda bu rollerinden uzaklaabilirler. Bilim adamlar, ne zaman
birer vatanda, ne zaman birer bilim adam olarak konutuklarn
halka aka gstermelidirler. Bylece halk, bilim adamlarnn ne
zaman mesleki uzmanlklarm kullandm ve ne zaman politik ve
sosyal deerlere gre davrandn bilecektir. Bir klimatolog, sra
dan bir vatanda gibi davranarak, bir dergiye makale yazarken, bir
protestoyu organize ederken, dier vatandalarla bir gr tartr
ken vs. tarafl davranmakta zgrdr. Fakat ayn klimatolog. Mec
lis'te uzman tankl yaparken, medyamn sorularm cevaplarken
vs. nesnel olmaya zen gstermelidir. Bu farkl rolleri birbirinden
ayr tutmak bilim adamlar iin her zaman kolay deildir. Baz bi
lim adamlar, toplumsal konularda ok gl kiisel karlar oldu
undan, vatanda rolyle bilim adam roln birbirinden iyi a y la
mayabilirler. Bilim adamnn kiisel karlar, profesyonel birer uz
man olarak sunduu grleriyle attnda, profesyonel fikirlerin
istendii yerde bir karlar atmas olduu anlalr. Bir karlar
atmasn nlemek iin kii atmay ortaya karan durumlardan
kanmaldr (Beinci blmdeki tartmaya baknz).
211
 Mesleki konularda bilim adamlarnn nesnel davranmalar ge
rekse de, meslek etii, baz nadir durumlarda, politik ve toplumsal
amalar iin aklk ve drstlkten dn vermeyi gerektirebilir.
Antropoloji gibi baz sosyal bilimlerin politik ve sosyal hedefleri
vardr. rnein, American Anthropological Associationm [Ameri
kan Antropologlar Birlii] etik kurallarna gre, antropolojinin te
mel hedeflerinden bir tanesi, antropologlar tarafndan incelenen ki
ilerin ve kltrlerin karlarn gzetmektir. kar atmalar orta
ya ktnda, bu kiilerin karlar, aklk ve nesnellik gibi dier
eylerden nemlidir (American Anthropological Association 1990,
Daly ve Mills 1993). Bilimde nesnelliin nemi aktr. Gerekleri
bozma ya da bastrmann yk, politik ve sosyal amalar iin bunu
yapan bilim adamlarnn omzuna biner.
Son olarak unu sylemek istiyorum: ki tr belirsizlik, toplum
sal sorumluluklar olan bir bilime engel olur. Birinci belirsizlik
epistemolojiktir: ou zaman bir aratrmann sonularm nceden
grmek imknszdr. Einstein, Plank ve Bohr, 1900l yllarda ku-
antum teorisi zerine yaptklar aratrmann atom bombas yapm
na neden olacam nceden bilmiyorlard. Atom fizii, pratik so
nulan olmayan bir aratrma alan olarak grlyordu. O sralar,
bilim adamlarnn ou kimyay dnyann bundan somaki en g
l silah kayna olmaya aday gryordu (Cline 1965). Daha bir s
r mek verebiliriz: Bilgisayarlar ortaya ktnda, insanlarn o
u bilgisayarn sadece gdml roketlerde ve karmak hesaplarda
yararl olacan dnyordu. Lokomotifin endstri devriminde
nemli bir rol oynayacam ya da DNAmn kefinin genetik m
hendisliini douracan ok az kii fark etmiti (Volti 1995).
kinci belirsizlik ahlki veya siyasidir: Aratrmalarn sonulan
nceden tahmin edilse bile insanlar bu sonularn toplumsal deeri
hakknda fikir farkllna debilirler. rnein, hamileliin erken
dnemlerinde de yol aan RU-486 ilac, kadnlarn krtaj ol
masn kolaylatracaktr (Dixon 1994). Krtaj tartmasnda, fark
l cepheler RU-486 aratrmasnn sosyal deeri konusunda farkl
fikirlere sahiptirler.
Krtaj taraftarlar bunun toplumsal sonulanna kucak aarken.
212
krtaj kart gruplar bu aratrmay hor grmektedirler. Bilimsel ve
teknolojik gelimelerin ahlki ve siyasal tartmalara yol aan ba
ka rnekleri arasnda, nkleer g, bitki ve hayvanlarn genetik m
hendislii ve internet vardr.
Bilim adamlar bu belirsizliklere nasl bir cevap vermelidirler?
Bir bilim adamnn grevinin halka gerekleri gstermek ve uzman
grlerini sunmak olduunu sylemitik. Ancak bilim adamlar ile
halk arasndaki aratrma sonularyla ilgili tartmalarda speklas
yon yaplyorsa, bilim adamlarnn byle tartmalara girmemeleri
nin daha doru olduunu savunanlar olabilir. Ayrca, bilim adamla
rnn nesnel ve tarafsz kalabilmeleri iin, ahlki ve siyasi olarak ih
tilafl aratrmalar tartmamalar gerektiini syleyenler de olabi
lir. Bu argmanlarn hibirini inandrc bulmuyorum. Bilim adam
larnn dier insanlardan daha fazla bilgisi ve uzmanl olduu
iin, bir aratrmann sonular zerinde speklasyon yapmaya ba
kalarndan daha ehliyetlidirler. Bilimsel ve teknolojik gelimelerin
sonulan konusundaki uzman grleri ou zaman yanl olabilir;
fakat hi fikir sahibi olmamaktansa, iyi bilgi sahibi olmak daha iyi
dir. stelik, nesnellik bim adamlarnn ihtilafl aratrmalardan
kanmalarm gerektirmez, sadece bilim adamlarnn mesleki fikir
lerini ortaya koyarken taraf tutmamalarm ister. Bir aratrmann
sonulan hakknda nesnel fikrini sunmak isteyen bir bilim adam
iyi veya kt btn farkl sonulan tartmaldr (Rollin 1995).

B. M A H K E M E D E UZMAN TA NIK LI I

Daha nce belirttiim gibi, bilim adamlar mahkemede uzman ta

nkl yaparken drst, ak ve nesnel olmaldrlar. Bir uzman ola
rak grlerin sunulmas hukuki tartmalarda nemlidir. Pek ok
hukuki olay uzman tanklna dayanr. Bu olaylarda bedeller ok
byk olabilir; Cinayet veya tecavz sulan ve milyar dolarlk da
valarda kararlar uzman grne gre verilir. Uzmanlarn hukuk
sisteminde nemli bir rol vardr. Mahkemedeki en nemli anlar
hakimin kararm aklad, tank olarak uzman gr alud an

213
lardr. ABD'de. mahkemede iki taraf da uzman gr isteyebilir,
uzmanlar ise ou zaman gvenilirliklerine gre deerlendirilir. J
ri yeleri, mahkemede sunulan kant tartarken farkl uzman gr
lerini incelemelidirler. Uzmanlarn sunduklar kantlara dayanarak
jri su, masumiyet ve gvenilirlik konusunda karar verir (Huber
1991).
Mahkemede uzmanlarn kullanlmas baz yasal ve etik konula
r ortaya karmaktadr, fakat ben burada sadece etik konulara de
ineceim. ncelikle, uzmanlar tanklklarnda tarafl davranabilir
ler mi? Gerekleri arptp kant saklayabilirler mi? Uzmanlar j
rinin kararm belli bir ynde etkilemeye alabilirler, ancak drst
lk ve aklk zerine getirdiim tartmalar uzman tankl iin de
geerlidir. Kendilerinden uzman tankl beklenen bilim adamlar,
nesnellik gerektiren profesyonel bir grev stlenmektedirler. Bu
sorumluluu grmezlikten gelen bilim adamlar halkn gvenini
suiistimal etmi olur. Uzman, davalnn masumiyeti, sululuu ve
ya gvenilirlii konusunda ikna olmu olsa da, nesnel olma ykm
lln unutmamaldr. Tanklk sandalyesine oturduklarnda, bi
lim adamlar gerekleri ifade etmeli ve uzman grlerini sunmal
drlar. Jriyi davalnn masumiyetine, sululuuna veya gvenilir-
liliine inandrmak onlarn ayrcalnda deildir (Capron 1993).
kincisi: Bir uzman tank kar atmas yaayabilir mi? Byle
bir atma yaarsa, nasl davranmaldr? Uzman tanklarn, bir da
vann sonucu ile ilgili gl kiisel ve mali karlar varsa, bu kii
ler kar atmas yaayabilirler. Byle bir kar atmas bilim
adamnn karlar, mahkemede nesnel bir ifade vermesini gerekti
ren mesleki sorumluluuyla attnda grlr. rnein, yapay
gs yapan bir irkete kar uzman tankl yapacak bir hekimin
ei, tehlikeli rnler yapan bu irketin gvenilir olduu kantland
nda byk miktarda bir para alacaksa, hekim kar atmas ya
ar. kar atmas yaayan kiiler uzman tankl yapmamaldr;
nk bu kar atmalar onlarn kararn etkileyebilir.
iincs: Bir uzman tana denen para onun nesnel bir tank
lk yapmasn engelleyebilir mi? Tanklara, ilerini brakp tankl
a zaman ayrdklarndan, yol cretleri vs. iin para denir. Eer bir
214
bilim adamna bir atlye almas yapmas veya ders vermesi iin
para deniyorsa, mahkemede tanklk etmesi iin para denmesi de
makul grnr. Uzmana denen para davay etkilemedii srece,
cret tankla zarar vermez ve bir kar atmas yaratmaz. Bir
avukatn mahkeme kararn etkilemesi iin uzmana para demesi
etie aykrdr, fakat tanklk yapmas iin para denmesi etie ay
la n deildir.
Baz uzman tanklarn, bundan ok para kazandn, hatta nere
deyse tanklk yapmaktan kariyer sahibi olduklarm gz nnde bu
lundurduumuzda. hizmetleri iin bu tanklara para deme etii
sorgulanmaya aktr (Huber 1991). Bir uzmann dava sonucunu
belirli ynde etkileyecek tankl i bulmasna yardmc oluyorsa,
bu kiinin bir kar atmas yaadn syleyebiliriz; nk bu
uzman, mahkemede sunduu ifadenin ona i kaps aacam ve
mali adan dllendirilmesini salayacam biliyordur. rnein,
gnmzde baz uzmanlar srf parmak izi DN A s testlerini sunarak
geinmektedirler. Bu teknikler, olay yerinde bulunan DNA ile san
n DNAsn karlatrmaya dayanmaktadr. Bu teknikleri kulla
nan uzmanlar; masum bir insann sulanma ansnn on milyonda
bir olduunu savunurlar; bu tekniklere kar kanlar ise kantlarn
deitirilebileceini ya da bozulabileceini ve masum bir insann
sulanma ansn hesaplamann salam bir istatistiksel dayana ol
madm iddia ederler (Hubbard ve Wald 1993). Bu kiiler kar a
tmalar yaarlar, nk parmak izi DNAs ile ilgili raporlar ve
rirken sunduklar kart veya lehteki fikirlerin gelecekte i sahibi
olmalarna yardmc olacam bilmektedirler. Bu kiilerin her eye
ramen tanklk yapmalarna izin verilmesi gerektiini, nk ta
nklklarn birbirini ntrletireceim savunanlar olabilir (Bu durum
yle de ifade edilebilir: Her doktorann, eiti veya ztt bir dokto
ra vardr).
Tartmak istediim son konu, kimin uzman tankl yapaca
na karar vermede esas alnacak kriterlere ilikindir. Bu konuya bir
rnekolay incelemesiyle balayacam. George Franklin, 1970 y
lnda sekiz yanda bir kza tecavz edip ldrme suundan 1990
ylnda tutukland. En nemli kant, kz Eileenin sua tanklk et
215
tii zamana ilikin hatralaryd. Bu olayn en ilgin yan, kzn ha
tralarnn bellek canlandrma olarak bilinen tartmal bir psikoloji
tekniiyle uyandnlmasyd. Bu teknii gelitiren psikologlar bu
davada uzman olarak tanklk yaptlar. Baka psikologlar ise hatra
canlandrma olarak bilinen bu teknie kar tanklk ettiler. Frank
lin, ABDde bellek canlandrma tekniklerine dayanarak yarglanan
ilk kiiydi, fakat o zamandan beri, bellek canlandrma tankl te
cavz, cinayet ve ocuklara sarkntlk olaylarnda ie yaramakta
dr. Pek ok psikolog bellek canlandrma ileminin olduka yanlt
c olduuna inanmaktadr. Psikologlar gnmzde hafzay, bilgile
rin depoland bir sabit bellek gibi, yani verilerin biriktirildii,
kaybedildii, bulunduu veya canlandnld bir depo gibi grme
mektedirler. Kiiler, o anki deneyimlerine ve grdklerine gre
dnyaya ilikin anlarn srekli olarak yeniden biimlerler. Eer
bellek byle alyorsa, bir any btn ayrntsyla hatrlamak im
kansz olacaktr... Bellek fotoraf gibi deildir. Belki de, gerekten
canlandrlan anlar, arzulanan ykler, ryalar ve bellek canlandr
ma teknikleriyle geri getirilen anlar arasnda bir ayrm yapmann
hibir yolu yoktur. The False Memory Foundation [Hatal Bellek
Vakf], 1992 ylnda, bellek canlandrma tekniklerine dayanlarak
haksz yere sulanan kiilere yardm etmek iin kuruldu (Ofshe ve
Waters 1994, Loftus 1995).
Mahkemede bellek canlandrma tekniklerine dayanan kantlara
izin verilmeli midir? Uzman tanklnn kabul edilme standartlan
nelerdir? Bu sorular, yalnzca hakimleri deil, tm vatandalan il
gilendiren sorulardr; nk yasal ilemler bireyleri ve toplumu et
kiler. Uzman olan bilim adamlarnn tanklk yapmasna ilikin iki
yaklam vardr: Kat yaklam ve yumuak yaklam. Kat yakla
ma gre, mahkemede sadece ok ehliyetli bilim adamlan tanklk
etmelidir. Yarglar, bilim adamlarm, meslektalarnn verdii bil
giler, dergilerde yaptklar yaynlar, mesleki hizmetleri, halka yap
t hizmetler gibi bilimsel ehliyetini garantileyen kriterlere gre
deerlendirmelidirler. Hukuk sistemi bir davada iki tarafn da uz
man gr sunmasna izin verse de, jri sahte bilimin tuzana d
ebilir ve iyi bilimi anlamakta ve takdir etmekte baarsz olabilir.
216
Sahte bilimle aldatlan jri, haksz mahkmiyet ve haksz gve
nilirlik bulgulan gibi kt kararlar verebilir. Sahte bilimin yol at
yasal hatalan nlemek iin, yarglar, uzman gr alrken kat
standartlan esas almaldrlar. Baz yazarlar, bilim camiasnn uz
manlklar onaylanm kiileri semesi gerektiini savunmaktadr
lar (Huber 1991).
Yumuak yaklama gre, yarglar, uzman tankl sz konusu
olduunda olduka hr fikirli olmaldrlar; nk kat yaklam ye
ni ve tartmal kantlarn mahkemeye girmesine engel olur. Altnc
blmde bilim adamlarnn genellikle yeni ve tartmal aratrma
lara kar koyduklarm sylemitik. Hatta bu tr aratrmalar ya
pan bilim adamlarna tuhaf veya yetersiz yaftas yaptnlabilmek-
tedir. Yeni veya tartmal aratrmalar yapan bilim adamlarnn n
l dergilerde yayn yapmas veya meslektalar tarafndan kabul
grmesi zorlamaktadr. Mahkeme kaplarm yeni veya tartmal
kantlara amak nemlidir; nk bilimdeki nemli gelimeler son
eklini almadan, avukatlarn bu gelimeleri renmeleri gerekir.
Mesela, parmak izi DNAs belirleme teknikleri nceleri gvenil
mez ve tartmal bulunuyordu, oysa gnmzde bu ynteme sk
sk bavurulmaktadr. Yumuak yaklam benimseyenlere gre, bu
mahkemeye sahte bilimin girmesine yol aar, fakat sahte bilimin
jri kararlarna etkisi iyi bir bilimle telafi edilebilir (Her doktorann
eiti veya ztt bir doktora vardr). Baz nemli hamtlardan mahrum
olmaktansa, haddinden fazla kant sahibi olmak daha iyidir.
Bu iki yaklamn avantaj ve dezavantajlarm grebiliyorum;
ancak yine de yumuak yaklam yerine kat yaklam destekleyen
durumlar ele alacam, mesela halkn bilim konusundaki bilgisiz
liini. Avukatlar ve bilim adamlar, yarglar ve jriyi bilim konu
sunda eitmeye yardm etseler de, bu tr eitim arelerinin limitle
ri vardr. Eer halk bilimsel bilgilerin oundan yoksunsa, eitli
bilimsel teknikler konusunda verilen youn bir dersin pek faydas
olmayacaktr (Bilim adamlar mahkemede uzman grlerini su
narlarken, ok sayda yarg ve avukat, jri yelerinin baklarm
kardn ve bu kiilerin gzlerinin donuklatm ifade etmekte
dir). Uzman tanklna yumuak yaklam, halk bilimi anladnda
217
anlam kazanr. Kat yaklam ise halk bilimi ok az anladnda da
ha anlamldr. Bu gzlemler, halk bilim konusunda eitmenin ne
mini vurgulamaktadr.

C. EN D STR BLM

Bilim adamlarnn akademik ortamdan ayrlp endstride veya or

duda aratrma yapmaya balamasyla ortaya kan etik kmazlara
ilikin tartmalar biraz hzlandrmak istiyorum. Askeri ve zel en
dstri arasnda byk farkllklar olsa da, benzeri etik konulan gn
deme getirirler; nk her ikisinin de hedefleri ve politikalar ou
zaman bilimsel hedefler ve davran standartlarndan uzaktr. zel
endstride, kr art salamak temel hedeftir. Bu amaca ulama a
bas ou zaman aratrma etiinin aklk, drstlk, zgrlk gi
bi ilkeleriyle atr. Ordunun temel hedefi ise ulusal gvenlii sa
lamaktr; ancak bu hedef de aklk, zgrlk, drstlk, insan ve
hayvan deneklerine sayg da dahil olmak zere, pek ok bilimsel
standartla atmaya girer. Bu atmalar ortaya ktnda, akade
mik olmayan bir ortamda aratrma yapan kiiler, bilimin davran
standartlaryla dier standartlar arasnda seim yapmak zorunda
kalrlar.
Endstride bilim adamlarnn (ve mhendislerin) almas son
yzyl iinde hzla artt.2 Rnesans srasnda, bilim adamlar ni
versitelerde altlar veya kendi aratrmalarnn sponsorluunu
yaptlar. nsanlarn bilimin uygulamal alanlardaki potansiyelini an
lamaya baladklar bilim devriminden sonraki dneme kadar en
dstrinin bilimle olan ilikisi ok azd (Jacob 1997). Bilim ve en
dstri arasndaki ilk etkileim 1700l yllarda, bir bilim adam mu
cit olan James Watt, John Roebuck ve Matthew Boulton adl iki n
giliz sanayiciyle lokomotif retmek iin ibirlii yaptnda grl
d. 1860'h yllarda Alman boya ilac reticileri, kendi irketlerinde
2. Endstride bilim adamlarndan ok mhendisler altndan, mhendislerin
burada tartlan etik km azlarla karlama olaslklar bilim adamlarndan daha
yksektir. Mhendislik etiiyle ilgili olarak bkz. Schaub (1983), Schlossberger
(1993).

218
laboratuvarlar kurarak bilim adamlarnn sanayide kullanlmasna
nclk eltiler. Bilimle endstri arasndaki ibirlii daha sonralar
resmileti, bylece modem sanayi laboratuvarlar dodu. Gn
mzde. dnyann en byk irketleri bilim adamlarna i vermekte
dirler ve endstri laboratuvarlarma sahiptirler. ok sayda iyeri
niversite laboratuvarlarnda yaplan aratrmalarn sponsorluunu
stlenmektedir. yerleri ve niversiteler, pek ok kampste, iki ta
raf iin de yararl olacak ortaklklar kurmaktadrlar (Bovvie 1994).
Endstri laboratuvarlarndaki aratrmalar, aratrma problemle
rini. malzemelerin, aletlerin ve alanlarn uygunluunu vs. kont
rol eden iyi yaplanm brokrasilerle yrtlr. Bu laboratuvarlar-
da alan bilim adamlarnn aratrma gndemini belirlemelerine
izin verilmez ve ou zaman bu bilim adamlar fikri mlkiyet hak
larndan, i bulma, bir iten kendilerine den paray alma gibi ne
denler uruna vazgeebilmektedirler (Ziman 1984). Endstriyel
aratrmalar bilgi retse de, bu amaca ulama abas srf bu ama
uruna deildir. Eer bir ararma alan bir irkete ok kr getiri
yorsa. iyeri bu aratrmay yrtecektir, eer kr getirmiyorsa,
szkonusu aratrmann toplum iin ne kadar deerli sonular olur
sa olsun, iyeri onu gz ard edecektir. Baz irketler belirli alanlar
daki aratrmalar desteklemektedirler; nk bu aratrmalarn,
dorudan doruya pratik sonular olacana inanmaktadrlar, nite
kim ou zaman da dunm byledir. rnein, kat hal fiziini des
tekleyen irketler, bu konudaki bilgilerini daha kk ve daha ve
rimli transistrler tasarmlamakta kullandlar.
Bilimle i dnyas arasndaki ilikiden doan etik konular ze
rine kafa yormadan nce, sanayi aratrmalarnn byk toplumsal
yararlan olduunu belirtmek isterim. lkin, endstri, otomobil,
mikrodalga frn, bireysel bilgisayarlar ve hazr kahve gibi toplu
m a yarar salayacak rnleri ve teknolojileri gelitirmeleri iin bi
lim adamlanna i salar. kincisi, zel irketler, bata milyonlarca
bilim adam olmak zere pek ok kiiye i salamaktadr. Bunlar
genellikle, bir toplumun ya da lkenin ekonomik temelini olutur
mada nemli role sahip olan, dolgun cretli, byk yetenekler ge
rektiren ilerdir. ncs, zel irketler bilimsel aratrmalara fon
219
salarlar. Devletin aratrmalara salad mali destek bte azl
ndan dolay son yllarda dtyse de, zel irketler aratrmalara
sponsorluk yapmay srdrd (Resnik 1996a). zel irketlerin
sponsorluunu yapt aratrmalar ou zaman uygulamal olsalar
da. teorik yan rnleri de olabilir. rnein, 1965te Amo Penzias
ve Robert Wilson adl iki aratrmac Bell Laboratuvannda, koz
molojideki byk patlama teorisi iin nemli bir kant saylan, yek
nesak arka plan radyasyonunu kefettiler. Aratrmaclar mikrodal
ga antenleri zerinde alrken, arka plandaki bir sesi fark edince
bu kefi yaptlar. Drdncs, akademik enstitler zel irketlerle
almaktan kr salarlar. irketler niversitelerde grev yaptkla
rnda, niversitelerin, ekipman, alma alanlar ve insan kaynakla
r iin fon destei almalarna yardmc olurlar.
Endstri aratrmalar pek ok etik konuyu ve kmaz gndeme
getirmektedir. Btn bu sorulan burada inceleyemesem de, sanayi
aratrmalarnda ok nemli olan bir konuya, yani gizlilie dein
mek istiyorum.
Altnc blmde belirttiim gibi, irketler fikri mlkiyeti patent
ler, telif haklan, ticari marka ve ticari sular yoluyla kontrol edebi
lirler. Gizlilik, endstride, fikri mlkiyetin kontrol ve geliiminde
nemli bir rol oynar. Bir irket bir icadn patentini almak istediin
de, bu irketin patent bavurusu kabul edilmeden nce aratrmay
korumak iin gizlilik gerekebilir. Patentler gerekli bilgilerin aa
vurulmasn tevik etse de, irket patentini alncaya kadar bilgiler
gizli tutulur. Birok irket, rekabette avantaj salamak amacyla ti
cari sulan korur. rnein, Coca-Colamn patenti yoktur, bu bir ti
cari sudu. Sanayide alan bilim adamlan, genellikle almalan-
nn sonularm yaymlasa da, irketler bu sonulan, karlan iin
sk sk rtbas ederler ya da sansre uratrlar. irketler gizlilii ko
rumaktan yarar salamakla birlikte, bilginin artmasna engel olur
lar. Belki de bir para gizlilik, sanayi aratrmalarnn getirecei ya
rarlar yannda, denecek kk bir bedeldir. Sanayi aratrmalar
nn hem topluma hem de bilime yararlan olduundan, gizlilii ya
saklamak altn yumurtlayan tavuu ldrmek gibi olur: Bu ksa d
nemde iyi sonular verse de, uzun dnemde yarardan ok zarar do
220
uracaktr. Btn endstriyel srlar halka ak olduunda bilim ge
lise de. bilim tamamen ak olmadan da iini gayet iyi yapmakta
dr. Bu argmanlarn endstriyel bilimdeki gizlilii merulatrd
n ve pek ok irkete, bilgi vermeleri iin dayatacak bir d bask ol
madan, gizlilii koruma olana tandn dnyorum.
Ancak gizlilik bilim etii veya ahlki ve politik deerlerle al
abildiinden, bu politikann baz istisnalar vardr. Bir irket bazen
gizlilii koruyarak byk zararlara yol aabilir. Ttn irketlerinin
sponsorluunu yapt nikotin bamllyla ilgili aratrma bu
noktaya iyi bir rnektir. Victor DeNobel ve Paul Mele, Millet Mec
lisi'ndeki ttn irketleri hakkndaki bir oturumda tanklk yapar
ken 1980li yllarn bamda Philip Morris iin nikotin bamll
zerine yaptklar bir aratrmay tarttlar. Mele, sigaralara ilave
edildiinde nikotin bamlln arttran bir madde kefettiklerini
anlatt. Tanklklarnda, meslektalarnn, kalp zerindeki zararl et
kisi normal nikotinden daha az olan bir tr suni nikotin kefetmi
olduklarm da ifade ettiler. Bu aratrmann amac, sigaralar daha
az zararl klacak, nikotinin yerini tutacak bir m adde kefetmekti.
Nikotin ve beden zerindeki etkisi zerine mmkn olduunca ok
ey renmek aratrma programnn bir parasyd. Bu alma o
kadar gizli tutuldu ki, bu kiilerin akademisyen meslektalaryla bu
konuyu tartmalarna izin verilmedi, deneyde kullanlan hayvanlar
bile laboratuvarlara stleri rtlerek getirildi. DeNoble ve Mele,
sonularn, Psychopharmocology adl bir bilim dergisine verdikle
ri makalede yaymladlar. Morris bu makalenin yaynlandm
renince DeNoble ve M eleyi makalelerini geri ekmeye zorlad.
Ksa bir sre sonra Philip Morris laboratuvarlann kapatt, DeNob
le ile Mele de irketten ayrldlar. DeNoble ve M elenin Philip
Morris Te imzaladklar, irketin izni olmadan bu aratrmay tart-
mamay ngren daimi anlama, milletvekili Henry Waxman saye
sinde bozulunca, bu iki ahs szkonusu aratrma zerinde konu
ma hakkm elde ettiler (Hilts 1994a). 1980li yllarda nikotinin ba
mllk yapt bilinse de, bamllk yaratan nitelikleri ok iyi bi
linmiyordu. DeNoble ve M elenin almalar psikologlar ve ecza
clar veya baka aratrmaclar tarafndan bilinseydi, belki nikotin
221
bamllna kar daha iyi yntemler gelitirilebilirdi. Eer Gda
ve ecek daresi ve Surgeon General bu aratrmadan haberdar ol
sayd, sigara imenin tehlikeleri konusunda halk daha iyi uyarabi
lir, eitimsel ve mevzuat politikalarnda deiiklikler yapabilirler
di. DeNoble ve M elenin aratrmas 1980li yllarda halka alsay
d. daha az sayda kii nikotin bamls olacak ve daha ok kii ni
kotin bamllndan kurtulacakt. Nikotinin zararlar iyi bilinmek
tedir: Kalp hastalklar riskini dorudan arttrrken, az, cier, bo
az kanserleri ve amfizemle yakndan ilgisi olan ttn rnlerini
kullanmaya insanlar zorlayarak dolayl zararlara yol amaktadr.
Nikotinin bamllk yaratc niteliklerini ticari sr olarak saklaya
rak, belki de Philip Morris halka ok zarar verdi (Philip M orris'in
satt ttn rnleri zaten zararlyd; fakat bu, nikotin aratrmas
nn gizli tutulmasyla ortaya kan zararlar azaltmyordu).5
Dikkatsiz aratrmalar da halka nemli zararlar verebilir. 28
Ocak 1986 gn meydana gelen trajik bir olay, uzay mekii Chal
lenger'm kalkarken infilak etmesini gz nnde bulundurun (West-
rum 1991). Patlamada alt astronot ve bir retmen can verdi. Bu
kaza zerine yaplan incelemede, motorlu rokette bulunan mhrn,
yani O halkasnn, souktan szmt yapt ve bu szntnn motor
iinde roket yaktnn tutumasma neden olduu anlald. Bu mis
yonu yklenenlerin ou, gvenli bir kalk iin snn fazla dk
olduunu biliyorlard. Ayrca, NASA ve Morton Thiokol adl mo
torlar yapan irketteki pek ok yetkili, dk slarda O halkasnn
gvenli olmadm bilmelerine ramen, bu tehlikeyi gz nne ala
rak mekiin kalkmasna izin verdiler. Dk sya dayankl O hal
kalar yapmak daha gvenli olsa bile ok pahalya mal olacakt.
Yetkililer mekiin dk sda kalkmasn hesaba katmadklarn
dan, O halkas problemi ciddi bir riskti. Trajik olaydan bir nceki
gn, Roger Boisjoly, 50 Fahrenhaytlk scaklkta O halkalarnn s
zm yapabileceini tahmin etmi. Morton Thiokol ve NASA g
revlileriyle durumu tartt bir telekonferans dzenlemiti. Mor
ton Thiokol kalkn yaplmamasn nerdi, fakat NASA yetkilileri
3. Ford Pinto'nun gelitirilmesi zararl aratrm alara arpc bir rnektir. Bkz. Cul
len (1984), DeGeorge (1995).

222
irketin bunu tekrar deerlendirmesini istedi. NASA kalkn yapl
mas iin olaanst bir bask altndayd. Bylece Morton Thiokol
fikrini deitirdi. Daha sonra yaplan aratrmalarda. O halkalarnn
defolu olduu, mekiin buz olumasn nlemede sorunlar yaad
ve yetersiz bir iletiim sistemine sahip olduu anlald. Baka
bir rnei, gs yalarnn yanl okunmasna ilikin trajik bir ola
y ele alalm. 1995 ylnda BioChem Corporation ve iki iisi, ra
him kanserinden len iki kadnu meme yalar tetkiklerinde yanl
okumalar yaparak, onlarn lmne sebebiyet vermekten yarglan
dlar. Doktorlar, bu kadnlarn meme yalarnn doru okunmu ol
mas halinde, kadnlarn %95 yaama ans olabileceini savundu
lar (Kolata 1995). Tanklar. BioChemin alanlar ylda 31,000
kadar slayt okuduklarndan, meme yalaryla ilgili incelemelerde
hata yaplm olabileceini sylediler. Nitekim, American Society
for Cytology [Amerikan Sitoloji Cemiyeti] teknisyenlerin ylda en
ok 12,000 slayt okumasn nermektedir.
Her iki olayda da, hz ve fiyat etkisi gibi i deerleri, aratrma
larda hatalarn yaplmasna yardm etti. NASA yetkilileri dk s
da alacak O halkalar yapmay fazla pahal bulmu ve kalk er
telemeyi reddetmiti. BioChemdeki yneticiler ise insan kaynak
larna para yatrp krlarm arttrmak iin iilerini haddinden fazla
altrdlar. Acele ie eytan kanr atasz sadece akademik or
tamda deil her alandaki aratrmalarda geerlidir.
Halka kar drst olmayan aratrmalar da zarar verebilir. Bu
tr aratrmalarn endstride hangi sklkla yapldm belirlemek
zordur. Endstride alan bilim adamlar, tpk akademisyen m es
lektalar gibi, bilgileri uydurabilirler, bozabilirler ya da yanl su
nabilirler. Bu aratrmalarda, aratrmacdar hile yapmaya iten eko
nomik drtler akademik aratrmalardakine oranla daha fazla ol
duundan, endstride daha fazla sayda hileli aratrma olmasn
bekleyebiliriz. Aldatma, drstle oranla daha krlysa, o zaman
neden drst olalm ki? rnein, 1994 ylnda, Empire Laboratu-
varlarnda daha nce alm iki eleman, betonu olduundan da
ha gl gstermek iin bu irketin uydurma bilgiler verdiini id

223
dia etti. irket, Denver Uluslararas Havaalanndaki pistte kullan
lan betonu test ediyordu. Empirem avukatlar test sonularndan
bazlarnn deitirildiini kabul etti, ancak oradaki alanlara g
re, bu srekli yaplyordu (Kilzer 1994). 1993 ylnda, Public Citi-
zens Health Research Group [Vatanda Sal Aratrma Grubu],
Eli Lilly Anonim irketi'ni Ulusal Salk Enstits deneyinde be
kiinin lmne sebep olan deneysel bir sanlk ilacna ilikin prob
lemi rtbas etmekle sulad. Bu grup, irketin szkonusu ilacn ka
raciere zarar vereceini bildiini fakat bu bilgiyi Gda ve ecek
daresinden sakladm iddia etti. Bu gruba gre. Eli Lilly bu bil
giyi saklamasayd. len be hastadan kurtanlabilecekti; nk
Gda ve ecek daresi deneyi durduracakt. Eli Lilly grevlileri bu
sulamalan reddettiler (Denver Post 1993).''
Bir bilim adam, aratrmay gizli tutmann halka zaran olaca
n dndnde ne yapmaldr? Bu soru beinci blmde deindi
imiz bilgi szdrma konusunu gndeme getirmektedir; aynca, bi
lim adamnn mesleki ykmllkleriyle zel irketlere olan y
kmllkleri arasndaki atmay da aa kavuturmaktadr. Bi
lim adamnn mesleki ykmllkleri, etie veya yasalara aykr
aratrmalar bildirmesini gerektirmektedir. te yandan zel kuru
lulara olan ykmll ise gizlilii korumasn ngrmektedir.
Endstride alan bilim adamlar ou zaman gizlilii koruyacak
larna dair anlamalar imzaladklarndan, sanayi aratrmalarnda
bilgi szdrmak da yasalar ihlal etmeye yol aabilir (Schlossberger
1995).
Bu kmaz bilimle sanayi arasndaki atma olarak grrsek,
kolayca zlemeyeceini fark ederiz. Ancak bu konular zme
kavuturmak iin ahlki standartlara bavurabiliriz. Bilim adamla
rnn, toplumun birer yesi olarak, zararl olmama, bakalanna ya
rar salama ve toplumun karlarna hizmet etme ykmllkleri
vardr. Baz durumlarda bilgi szdrmay merulatrmakta ahlki
standartlan kullanabiliriz (Baram 1983. Clutterbuck 1983). Ancak,
aklk, endstriyel aratrmalanna zarar vereceinden ve bu ara-
4. Endstri aratrm alarnda sahtekrlk ve dikkatsizlik ile ilgili baka tartmalar
iin, bkz. P SR CR (1992), Broad ve W ade (1993), Bowie (1994).
224
m alarn hem bilime hem de topluma yarar olduundan, bilim
adamlarnn szkonusu aratrmalarda bilgi szdrmalar iin sa
lam nedenleri olmaldr. Gizlilik sanayi aratrmalarnda bir norm
olarak kalmaldr. Bilgi szdranlar beinci blmde belirttiim,
belgeleme, uygun kanallar yoluyla bilgilendirme gibi ilkeleri izle
melidirler. Sanayi aratrmalarnda bilgi szdranlar birer kahraman
olarak grlebilirler; nk sk sk silahlan geri tepebilmektedir,
rnein ilerini kaybedebilmekte, toplum tarafndan dlanabilmek-
te, kendilerine dava alabilmekte ya da bazen ldrlebilmektedir-
ler.J
Peki ya gizli bir aratrmay (ktl nlemekten ok) halkn
iyilii iin aa vurmak? Halk aratrmalarn aa vurulmasndan
yarar salayacak olsa bile, aratrmalarn byk bir ksmnn gizli
olduunu ve gizli olmas gerektiini savunanlar kabilir. Gizlili
in, aratrmalara yaplan sanayi yatrmlarnn artmas ve yararl
rnlerin gelitirilmesi gibi uzun dnemdeki yararlar, bilgilendir
menin ksa dnemdeki yararlarndan daha nemlidir. Halkn yarar
iin irketlerle yaptklar anlamalar bozan bilim adamlarnn bunu
yapmak iin ak ve ikna edici nedenleri olmaldr. Aadaki olay
ele alalm mesela:
1995 ylnda Boots irketi, Betty Dongu, Journal o f American
Medical Associationda [AmerikanTp Birlii Dergisi] yaymlad
makalesini geri ekmeye ikna etti. Bu makale, levothyroxinein
birka eidinin hipertiroidi nlemede, Boots irketlerinden biri ta
rafndan retilen Synthroid ilac kadar yararl olduunu gsteriyor
du. Bu makaleye gre, az alan tiroidleri olan sekiz milyon hasta,
Synthroid yerine bu alternatif maddeyi kullansalard, ABD ylda
356 milyon dolar kr edecekti. Bootsun Dongu ie alma nedeni,
Synthroidin dier alternatif ilalara oranla daha iyi olduunu ka
ntlayabilecei umuduydu. Boots birka yl boyunca Dongun ara
trmasn kk dlmeye urat ve Dongu, makalesini yaymla
mas halinde, dava amakla tehdit etti, nk Dong ve meslekta
lar. irketin izni olmadan sonulan yaymlamayacaklarna ilikin

5. Pek ok kiiye gre, Karen Ann Silkvvood'un ldrlme sebebi, bir nkleer g
atlyesindeki gvenli olmayan uygulamalar gizlice rapor etmesidir.
F l SON/BBim Elii 225
bir szleme imzalamlard. Boots yetkilileri bu iddialar reddet
mekte ve hatal bir aratrmann milyonlarca inam riske sokmama
s iin makalenin yaymlanmamasn durdurmaya altklarm sy
lemektedirler (Wadman 1996). Daha sonralar, irket yumuad ve
Dongun makalesini New England Journal o f M edicine'da [New
England Tp Dergisi] yaymlamasna izin verdi (Altman 1997).
Makale sonunda yaynlandysa da, bu olay baz etik som lan gnde
me getirmektedir: Dongun, Bootsla yapt anlamay bozup,
aratrmasn bu irketin izni olmadan yaymlamas ahlka uygun
muydu? Gizli endstriyel anlamalarn bozulmasn halkn ne ka
dar yarar grmesi merulatm? Dongun aratrmasnn doruluu
(veya yanll) bu olayda bir fark yaratr m? Bootsun aratrma
clarla yapt anlama etie aykm myd? Bu olayda Dong'un ir
ketle yapt anlamay bozmakta hakl olduunu dnyorum, fa
kat yine de bu tr sorularn kolay yamtlanamayaca aktr. Gizli
liin bilime, topluma ve endstriye olan uzun dnemli yararlar ve
bedelleri zerine daha ok kafa yormamz gerek.
Bilim-endstri ilikisi, burada tartamayacam baka etik ko
nulan da gndeme getirmektedir. Bunlardan bazlar unlardr: en
dstriyel aratrmalara salanan devlet fonu, halka ak yerlerde
yaplan endstri sponsorlu aratrmalar, niversite ve kolej kam-
pslerinde yaplan gizli endstriyel aratrmalar, akla savrulan
tehditler, kar atmalan (beinci blmde tartld), insan kay
naklanln ve teknik kaynaklarn teorik olmaktan arndmlp uygu
lamal aratrmalara yneltilmesi, endstriyel aratrmalarda orga
nizasyonla ilgili tarafllk, zel aratrmalarla -eitim, danmanlk,
ve halk hizmeti gibi- akademik sorumluluklar arasndaki atma.
Toplumun bilim ile endstri arasndaki ilikiden yarar grmesi iin,
bu ve baka konular daha detayl halk tartmalarn hak etmekte
dirler.6

6. Bu konuyla ilgili baka tartmalar iin bkz. Capa (1984), Bela (1987), Lo-
masky (1987), Bovvie (1994), Zolla-Parker (1994), Spier (1995).
226 FlSARKA/BilImEiJ
 D. A SK E R L K B LM

Bilimle askerlik arasndaki iliki, ok sayda bilim adamnn silah

tasarm yapt eski Yunan ve Romaya kadar uzanr. Rnesans bo
yunca. hkmet, bilim adamlarna toplar, tfekler, bombalar, kale
ler, gemiler gibi savata ihtiya duyulan eyleri tasarmlama ve in
a etme grevi verdi. Aydmlanma dneminde, bilim adamlar, si
lahlarn kullanm, taktikler ve stratejiler konusunda ordu mensup
larna t verdiler. XX. yzyldan nce, bilim adamlar orduda
nemli bir rol oynasalar da. bilimle askerlik arasndaki iliki hl
gayri resmi ve dk kapsamlyd. Ancak kinci Dnya Savam
dan sonra bu durum deiti. Bilim adamlar, mhendisler ve tekno
loji uzm anlan silah, taktik ve strateji gelitirmede nemli bir rol
oynadlar. Bilim adamlar, Manhattan Projesi gibi byk, gizli fa
aliyetlerde grev aldlar. Hkmet askeri aratrmalar desteklemek
iin ok para harcad. Atom bombas, bilim, teknoloji ve ordu ara
snda ortaya kan isel ilikinin korkutucu bir semboldr. Bugn,
500,000 bilim adam ve mhendisin orduda alt ve dnyann
aratrma gelitirme btesinin drtte birinin askeri aratrmalara
ayrld tahmin edilmektedir (Dickson 1984). A B D de federal h
kmet dier aratrma gelitirme btelerinin iki katn orduya har
camaktadr.
Ordu iin alan bilim adamlar New M exicodaki Alamos Na
tional Laboratory [Alamos Ulusal Laboratuvar] gibi hkmet la-
boratuvarlarmda ya da niversite ortamnda alabilirler. Bunlar
arasnda, fizik ve kimya gibi kat bilimlerden, psikoloji ve bilgisa
yar bilimi gibi daha yumuak bilimlere uzanan yelpazede farkl di
siplinlerden bilim adamlar vardr. Askeri aratrmalarn genellikle
uygulamaya ynelik olduu dnlse de, ordu ok sayda teorik
aratrmay da destekler. Aratrmalm, ulusal gvenlik asndan
nemli olmas iin silah teknolojileri gelitirmede dorudan doru
ya etkili olmas gerekmez. Askeri aratrmalar, fizik, kimya, biyo
loji, havaclk, meteoroloji, tp. psikoloji ve bilgisayar bilimi gibi
pek ok konuda bilgimizi arttrd. Askeri teknolojilerin askerlik d
ndaki alanlarda da nemli uygulamalar vardr. rnein, ordu ta

227
rafndan gelitirilen uydu ve gdml memi izleme teknolojileri
ticari hava trafiini ynlendirmekte kullanlmaktadr. Dmanlan
gzetleme teknolojileri polis tarafndan su olaylarm izlemede
kullanlabilir.
Askeri aratrmalarn ou, Savunma Bakanl gibi ciddi dere
cede yaplandrlm brokrasilerin himayesinde yrtlmektedir.
Bu brokrasiler, aratrma problemlerinin seiminden ve fon sala
madan, malzeme, alet ve alanlann tayinine kadar askeri aratr-
m alann her ynn kontrol ederler. Aratrmaclar orduya yarar ge
tirecek iler yapsalar da, genellikle bu aratrmalann mlkiyet hak
larm alamazlar. Aratrmalann ne zaman ve nasl kullanlacana
karar veren ordudur.
Baz askeri aratrmalar halk incelemesine sunulsa da, askeri bi
lim genellikle gizli yrtlr. ok konuan kaptan gemiyi batrr
atasz askeri aratrmalarn ou iin geerlidir. Nitekim ordu, sr
saklamann ok ince ve etkili yollarn gelitirdi (Howes 1993). As
keri aratrmalarn byk bir ksm gerektii kadar bilmeye daya
nr: Ordudaki bir kii grevini yapmasna yardm edecek kadar, ya
ni gerektii kadar bilgiyle donalacaktr. Kii ne kadar az ey bilir
se, dman tarafndan yakalandnda ya da orduya ihanet ettiin
de ordu o kadar az zarara urayacaktr. Askeri personel veya ordu
ya alan siviller yeminler ve szlemelerle gizli bilgileri verm e
meyi kabul ederler. Gizli bilgileri aa vurmann cezas hapisten
idama kadar uzanr. rnein, Julius ve Ethel Rosenberg, gizli bil
gileri Sovyetler Birliine aklamaktan idam edildiler. Meslekta
laryla gizli aratrmalar yapan kiiler ou zaman meslektalarnn
ne yapm bile bilmezler. Manhattan Projesi zerinde alanlarn
ou ordu iin ne yaptklarnn farknda deildiler. Bakan yardm
cs Tnman bile, bakan oluncaya kadar bu ararmanm detayla
rndan habersizdi. Gizlilii korumann lkeye bir yarar olmad
belirlenirse bilgiler aa vurulabilir. rnein, 1994 ylnda Clinton
ynetimi, radyasyonun insan deneklerine etkisiyle ilgili gizli ara
trmay halka amaya balamt (Weiner 1994a).
Askeri aratrmalar pek ok etik ve politik konuyu gndeme ge
tirmektedir. Bu konular tartmadan nce, askeri aratrmalann ah
228
lki adan meru olup olmadna ilikin temel tartmalar tekrar
lamamz gerek. Tartma, ordunun toplumdaki roln savunarak
balamaktadr: Askeri gcn, egemen bir devletin gvenlii ve
karlarn korumak iin gerekli olduunu savunanlar kabilir. Aske
ri g gereklidir; nk egemen devlet ou zaman diplomasi gibi
politik aralar yoluyla kendisini ve halkm koruyamaz. deal bir
dnyada egemen uluslar orduya ihtiya duymazlar, ancak yaad
mz dnya mkemmel olmaktan uzaktr. Bilgi askeri gc ve etki
sini arttrd iin, egemen bir ulus askerlerin gcn arttrmak iin
askeri aratrmalar yapabilir. Egemen bir devlet ulusal gvenliini
salamak ve karlarm korumak iin askeri aratrmalar yapyorsa,
ite o zaman bu aratrmalar merudur (Fotion ve Elfstrom 1986).
Askeri aratrmalar, iddetin egemen olduu mkemmellikten uzak
dnyamzda gerekli ve merudur. Bence bu, askeri aratrmalar ko
nusunda ikna edici bir tartmadr. Ancak bu tartmann kanunsuz
uluslara uygulanamayacam vurgulamamz gerekir. Bir ulusun
baka uluslarn egemenliini kabul etmesi veya terrizmi kontrol
ve sava konusunda anlamalara uymas durumunda askeri g kul
lanmas merudur. Askeri aratrmalar konusundaki bu tartmadan
sonra, bu tr aratrmalarn dourduu etik sorular ele alacam.
Pek ok bilim adam iin, herhangi bir koulda ordu iin alp
almama etik bir kmazdr. Bilim adamlar, gizli aratrmalar
yapmak istemediklerini, askeri aratrmalarla ilgilenmediklerini ve
ya iddete ve savaa katkda bulunmak istemediklerini ileri srerek
ordu iin almay reddedebilirler (Kemp 1994). te yandan, bilim
adamlar bazen askeri aratrmalar bir yurttalk grevi olarak gr
mlerdir.
Alman fiziki Fritza Strassman, uranyum atomlarm ntronlar
la bombardman ederek nkleer fzyonu kefetti. ABD, baz bilim
adamlarnn Nazi Almanyasndan fzyon bilgileriyle ayrld
1939 ylna kadar atomlarn nasl blnebileceine ilikin bilgiden
yoksundu. 1939 ylnda, bir grup nemli fiziki, o zamanlar dnya
ca nl bir bilim adam olan Einstein, bakan Roosevelt'e bir
mektup yazmas iin ikna etti. Bu mektupta, Nazilerin nkleer bir
silah gelitirecei, bu yzden A BDnin fzyon aratrmalarn hz
229
landrmas gerektii ifade edilecekti. Bu mektup Roosevelti. Enri
co Fermi. Robert Oppenheimer, Hans Bethe gibi nl fizikilerin
yrtecei Manhattan P rojesine balamak konusunda ikna etti. Bu
bilim adamlar, szkonusu proje zerinde toplumsal sorumluluk
duygusuyla altlar; nk ikinci Dnya Savanda mttefiklerin
yenilgiye uramas durumunda Nazi Almanyasnm uygarlklar
yok edeceinden byk endie duyuyorlard (Morrison 1995).
Ordu iin almaya karar veren bilim adamlar gizlilie ilikin
etik kmazlarla karlarlar. Askeri srlarla zdeletirilen sorun
lar tartmadan nce, kendimize, askeri hedeflere ulamak iin giz
liliin gerekli olduunu hatrlatmamz lazm. Dmanlarnz silah
larnzdan, taktiklerinizden, stratejilerinizden, teknolojik yeterlii
nizden ve tabur harekatlarnzdan haberdarsa, sava kazanmak ve
ya lkenizi korumak sizin iin bir hayli g olacaktr. Eer askeri
aratrmalar ulusal egemenlii salad iin meruysa, gizlilik de
askeri aratrmalara ve askeri operasyonlara yardmc olduu iin
meru olacaktr. Ancak askeri aratrmalar, tpk ticari aratrmalar
gibi, akl ngren geleneksel bilimsel standartlan ihlal ederler.
Askerlik etii ve hukuk, bilim adamlarnn gizli aratrmalan ak
lamamasn gerektirdiinden, gizlilii ihlal edenler davranlarnn
sorumluluunu stlenmek zorundadr. Endstriyel aratrmalardaki
gizlilie ilikin daha nceki analizimi dikkate alrsak, bilim adam
larnn halkn yaran iin gizlilik ilkesini ihlal edebileceini kabul
edebiliriz. Askeri srlar aklandnda bazen halk zarar grse bile
genellikle toplum bilgilerin aa vurulmasndan deil gizlenme
sinden zarar grr.
rnein, askeri srlar bazen insan deneklerinin suiistimal edildi
i aratrmalar rtbas etmek iin kullanlabilir. Bundan nceki b
lmde tarttm, radyoaktivitenin insanlar zerindeki etkisini sap
tamaya alan gizli askeri aratrmay ele alalm. Eer bu gizli
aratrma halka aklansayd ya durdurulacak ya da hi yaplmaya
cakt. Deneyler ylesine ahlka aykryd ki ancak askeri gizlilik
rts altmda yrtlebilirlerdi. Gizli aratrmay halka amaktan
ABD'nin ulusal gvenlii tehlikeye girseydi bile, gizlilik belki de
halka daha ok zarar vermi olacakt. Dolaysyla, bu aratrmadan
230
haberdar olan bilim adamlar, bunu halka amakla doru bir i yap
m olacaklard.
Gizlilik ayrca hileli veya yanl aratrmalar rtmekte kullan
lr. Pentagon iin en utan verici anlardan bir tanesi 1994 Aus
tos'unda Strategic Defence Initativedeki (SDI) [Stratejik Savunma
nisiyatifi] aratrmaclarn baz nemli testler yaparken M eclisi,
halk ve Sovyetler Birliini aldatmak amacyla aratrmaya hile
kartrmalaryd. Stratejik Savunma nisiyatifi, roket engelleme
teknolojileri gelitirmeyi amalayan 30 milyar dolarlk bir prog
ramd. Reagan ynetimi byle bir savunma yntemine bavurdu.
ABD iin. Sovyetler Birlii ve baka yabanc glerin nkleer sal
drsna kar koruyucu bir kalkan olacak bu projeye destek verdi
(Broad 1992). nisiyatifin aralarndan bazlar lazerleri ve roket
drme roketleriydi. Programn temel testlerinden bir tanesi hava
daki roketlerin baka roketlerle yok edilip edilemeyeceine ilikin
di. Havadaki roketleri durdurma giriimleri nce baarszla u
rad. Bu baarszlklarn sonucunda, aratrmaclar fon desteini
kaybetme riskiyle, Reagan ynetimi ise bu programa verilen deste
i kaybetme riskiyle kar karya kald. nisiyatifin aratrmaclar
programn devam etmesini ve sonular retmesini salamak iin
durdurma testinde hile yaptlar: Hedef rokete bir k yerletirdiler,
hedef roketi durduracak rokete de bir alc koydular. Test ok iyi a
lt: Kongre inisiyatifin grevini yapabildiine ve programn sr
drlebileceine karar verdi (Weiner 1994b). Kimilerine gre,
M eclis'i ve halk bu programn sonulan hakknda doru bilgilen
dirmek iin, inisiyatif iin alan bilim adamlan hileli aratrmay
ortaya karsalard doru bir ey yapm olacaklard.
pheli askeri aratrmalarn baka rneklerini de tartabiliriz,
ama temel iddiam hl geerli: Ordu iin alan bilim adamlarnn,
halkn iyilii sz konusu olduunda gizli bilgileri aklamas bazen
merudur. Ancak, askeri srlan aklamann sonulan ou zaman
nceden bilinemez. rnein, kinci Dnya Savandan sonra M an
hattan Projesinde alan bilim adamlan nkleer birlik salamak
iin askeri srlan Sovyetler Birliiyle paylap paylamamakta te
reddt ettiler. Baz bilim adamlan, nkleer silahlara ilikin bilgile-
231
rin gizli tutulmas halinde dnya bar ve istikrarnn salanaca
n savundular. Dierlerine gre ise bar ve istikran ancak bu ko
nudaki aklk salayabilirdi (Bethe ve dierleri 1995). Askeri sr
lan aklamann feci uluslararas sonular olacandan, sulan
aklamay dnen bilim adamlar tedbirli davranmaldrlar: Bilim
adamlar, ancak gizliliin aklktan daha kt sonulan olacana
dair ak ve ikna edici nedenlere sahip olduklarnda askeri srlan
aklamaldular.
Askeri srlara ilikin son konu, ordu tarafndan desteklenmeyen,
ordu kontrolndeki aratrmalara ilikindir. rnein, ifre retme
ve zme bilimi olan kriptografyi ele alalm. Herhangi bir askeri
operasyonda, dmanlarn (veya baka kiilerin) bu operasyonu
bozmasn nlemek iin bilgiler ve emirler eitli biimlerde ifre
lenir. Kriptograf zerindeki aratrmalar zellikle kinci Dnya Sa
va srasnda nemli oldu. XXI. yzyln dijital sava meydanlar
na girdiimizde bu aratrmalar daha da nemli olacak (Stix 1995).
Yllardan beri, matematikiler ve bilgisayar bilimcileri, kriptografi
ve kriptografi ile yakndan ilgisi olan sorunlarla ilgilendiler. Ancak
ABD ordusu, kriptografi zerine yaplan aratrmalarn halka al-
drnda ulusal gvenlii tehdit edecei gerekesiyle, bu aratrma
lar bastrmak, snrlamak ve gizlemek iin elinden geleni yapt. r
nein, George Davida, 1978 ylnda, bilgisayar bilgilerini ifrele
mek ve ifrelerini zmek iin gelitirdii bir yntem iin patent al
mak istedi. Ksa bir sre sonra, patent bavurusunda, icadn halka
aldnda halk iin tehlikeli olacak bilgilerin bulunduu uyars
geldi. Bu uyarda, ayrca, icadn yaymladnda veya bu icadn
detaylarm halka atnda 10.000 dolar ve iki yl hapis cezas ala
ca bildiriliyordu. Bu olaydan birka ay sonra, Elektrik-Elektronik
Mhendisleri Enstits Bilgi Grubu, kriptografi ile ilgili tartma
lar da ieren uluslararas bir konferans dzenledi. Bu grup, Nati
onal Security Agency'nin (NSA)[Ulusal Gvenlik Tekilat] bir
yesinden, kriptografi tartmalarnn yaplaca bir toplantnn si
lahlarn ihrac ile ilgili uluslararas anlamalar ihlal edeceini bil
diren bir mektup ald. Tekilat, bu elemannn davranndan so
rumlu olmadklarn, bu kiinin tekilat adna deil kendi adna ko
232
nutuunu akladysa da, konferansa katlan pek ok kii sz ko
nusu bireyin tekilat adna hareket ettiine inand (Dickson 1984).
Beklenildii gibi, kriptograf aratrmalarnn tarihindeki bu ve
baka olaylar akademik camiada velvele yaratt. Pek ok kii, aske
ri ortamlar dnda yrtlen aratrmalarn gizli olmamas gerekti
ini savunmaktadr. te yandan, sivil aratrmalarn ulusal gven
lii tehdit etmesi durumunda, ordunun bu aratrmalar kontrol et
mesi karlar asndan meru olabilir. rnein, zel bir irket ye
ni ve gl bir silah gelitirmise, bu silahn yanl ellere geme
mesinde ordunun m eru karlar vardr. Bilim adamlar ve mhen
disler askeri uygulamalar olan icatlar ve keifler yaptka, kriptog-
raf aratrmalannn ortaya koyduu sorular gelecekte de sorula
caktr. Bilimde zgrle ve akla sayg gsteren ancak ulusal
gvenlikten taviz vermeyen aratrmalarla bu sorular yerli yerine
otururlar. rnein, Ulusal Gvenlik Tekilat ve Ulusal Bilim Vak
f kriptografk aratrmalarla ilgili bir anlama yaptlar. Ulusal G
venlik Vakf, Ulusal Gvenlik Tekilatnn kriptografk aratrma
larla ilgili uygulamalan incelemesini kabul etti. O zaman tekilat
bu aratrmalann bazlannn sponsorluunu yapabilir, bu aratr
malar da gizli tutulabilirdi. Ulusal Bilim Vakf ise kriptografk ara
trmalarn sponsorluunu yapacak, ancak bu aratrmalar gizli tu
tulmayacakt (Dickson 1984).
Bu blmde, askeri srlann genel bir savunmasn sunduysam
da. gizliliin devlete ait tehlikeli bir otorite biimi olduuna inan
yorum. Devlet rgtleri bilgiyi kontrol etme ve bastrma gcne sa
hip olduunda, ayn zamanda, politik olaylan kontrol etme ve top
lumu ekillendirme gcne de sahiptir. Devlet srlarnn politik et
kisi, byk gleri ve gizlilik kltrleri olan sekin bir grup yarat
maktr. Gc birka kiinin eline teslim etmek, kontrol elden bra
klrsa, istibdat ynetimine ve demokratik kurallarn rmesine
yol aabilir. Bu, m odem demokrasiler iin ilgin bir paradoksu or
taya karmaktadr: Demokratik bir toplumun, iddetin var olduu
bir dnyada hayatta kalabilmesi iin, demokratik kurallar zayfla
tan toplumsal uygulamalara izin vermesi, hatta bunlar destekleme
si gerekir. Bir toplum, demokrasisini korumaya alrken istibdat
233
riskini gze alabilir. stibdat nlemek iin, devlet bilgilerini halkn
iyilii iin aa karan medya ve baka ilgi gruplar gibi toplum
sal kurumlarn bulunmas gerekir. Devlet srlarnn olduu yerde,
kiiler ve toplumsal kurumlar, halkn bilme hakkn korumaldrlar.
Askeri aratrmalar burada tartamayacam pek ok etik konu
yu ortaya karmaktadr. Bunlardan bazlar unlardr: Propaganda
dan ve bilgisizlikten yararlanmak, hayvan ve insan deneklerinin as
keri aratrmalarda kullanlmas, pasifizm, bir yurttalk grevi ola
rak askeri aratrmalar, ayrca, ordu ve akademi, ordu ve endstri
arasndaki atmalar.7

E. A R A T IR M A L A R A SALANAN HALK FONU

Aratrmalara salanan halk fonlaryla ilgili sorular bilim adamla

rn laboratuvarlardan karp politik arenann ortasna koyar. Bu
kitap politika deil etik zerine odaklandysa da. bilim adamlarnn
halk tartmalarna katlp kendi almalarm savunabilmeleri iin
aratrma politikalarn anlamalar gerektiini belirtmek isterim.
Bilim adamlar aratrmalarn halka tarif edebilmeli, aratrmalar
nn nemini ve deerini anlatabilmelidirler. Bilim adamlarnn,
aratrma yapmak iin devletten limitsiz izinleri yoktur. Bilim
adamlar aratrmalarn gerekelendirebilmeli ve aratrmaya fon
destei vermeyi kabul etmeyenlerin grlerini anlayabilmelidirler.
Halk fonlar genellikle politik bir konu olsa da, bilim adamlar ba
zen halk fonuna ilikin etik kmazlarla da karlaabilirler.
Bu blmde incelemek istediim soru var:

1) Devlet bilimsel aratrmalara fon salamal mdr?

2) Devlet teorik veya uygulamal aratrmalara fon salamal
mdr?
3) Fonla ilgili kararlar politikaya dayal olmal mdr?

7. Baka tartmalar iin bkz. Zuckerman (1966), Nelkin (1972), Sapolsky (1977),
Fotion ve Elfstrom (1986), Howe ve Martin (1991), MacArthur (1992), Kemp
(1994), Lackey (1994).
234
lk soruyu ele alrsak, devletin aratrmalara destek salamasna
ilikin temel argmanla karlarz:

a) Aratrmalarn tp, mhendislik, endstri ve askerlikte nem

li teknolojik uygulamalar vardr.
b) Aratrmalar gnmzdeki ve gelecekteki kuaklar tarafn
dan kullanlabilecek bir bilgi zenginlii salarlar.
c) Aratrmalar eitime ve fikri geliime katkda bulunurlar

(b) ve (c) argmanlar devletin aratrmalar desteklemesinde

nemli birer neden olsalar da, gnmzdeki politik tartmalarda
ikna edici gleri ok azdr. nsanlarn ou bilgiye, eitime ve fik
ri gelimeye nem vermektedir; ancak yine de ABD hkmetinin
ylda elli milyon dolan aratrmalara harcamasna, bu yatrnm
nemli sonulan olmad srece, izin vermeyecektir (Goodman ve
dierleri 1995). Bu kstl bteler anda, pratik sonulan olma
yan bilim, akademik ziyan olarak grlmektedir. Buna bir rnek,
yapm en az yirmi milyar dolar bulacak, terk edilmi ve u anda
kullanlmayan Sper letkenli Sper arptrcdr (Roberts 1993,
Horgan 1994). Bu proje, parack fiziinde byk ilerlemelere ne
den olabilirdi; fakat bunun taraftarlan, federal bteden pay almak
iin bunun dier eylerden daha nemli olduuna halk ve politika
clar ikna edemedi.
Bilime salanan fon desteinin, aratrmalarn pratik sonular
na bal olmas fikri, devletin aratrmalar akll bir ekonomik ya-
nm olarak grmeye balad XIX. yzyla kadar uzanmaktadr
(Mukerji 1989). Yirminci yzylda, devlet, bilim ve teknoloji yat
rmlarnn askeri gc pekitirdiini fark etti. Radar, atom bomba
s ve bilgisayar gibi bu yzyln pek ok nemli askeri teknolojisi,
bilimsel aratrmalardan dodu. kinci Dnya Savandan beri,
ABD, kendisini, bilimsel aratrmalara fon destei salamaya ada
d ve bu fon destei 1946dan 1984e kadar dzenli olarak artt
(Horgan 1993). Bu ada yaplan aratrma yatrmlar, Sovyet teh
didine kar koymak iin gerekli olduklarndan, merudurlar. Poli

235
tikaclar. btn aratrma yatrmlarnn askeri ve ekonomik g
iin nemli sonulan olduunu syleyerek, bu argman askeri ve
sivil aratrmalan hakl karmakta kullandlar. Bilimsel aratrma
lara fon destei salama konusundaki askeri argmann ABD'de ve
baka pek ok lkede hl ikna edici bir gc olsa da. Souk Sa-
va'n sona ermesi, bu argmann gcn ABD ve (Rus) politika
snda azaltt. Bugn, bilimsel aratrmalara fon destei salamann
temeli, askeri kayglardan, ekonomik kayglara kayd. Reagan,
Bush ve Clinton ynetimleri federal btede bilime iyi bir pay ay
rlmas gerektiini savundular; nk bilim, ekonomik gelime ve
baarda nemli bir role sahipti. ABD. Sovyet tehditini durdurmak
iin deil, yaam standartlarm ykseltmek ve Japonya, in, Al
manya gibi global ekonomik glerle yarabilmek iin aratrma
lara fon destei salamalyd (Cohen ve Noll 1994). Ancak, baz
yazarlar, bilime fon destei salamaya ilikin ulusal gvenlik arg
manm vurgulamay srdrmektedirler (Gergen 1997).
Bu blmdeki ikinci somya dnersek, aratrmalara fon destei
salamann bu pragnatik meruiyeti, devletlerin teorik aratrma
lardan ok uygulamal aratrmalara para harcamasn ngrr;
nk uygulamal aratrmalar pratik sonular vermeye daha elve
rilidir (Brown 1993, Slakey 1994). Eer oyunun ad ekonomik ba
ar ve askeri gse, o zaman kimya mhendislii, tp, bilgisayar
bilimi ve molekler genetik gibi disiplinler birer baar semboly
ken, astrofizik, evrimsel biyoloji ve antropoloji gibi disiplinler bi
rer yenilgi sembol olurlar. Politik gerekler, fonlar, dorudan
doruya ekonomik ve/veya askeri nemi olan aratrmalara ynel
tebilir.
Devletlerin teorik aratrmalara olan sorumluluklarn brakma
malarnn birka nedeni var. ncelikle, pek ok yazann tartt gi
bi, ou zaman teorik aratrmalarn pratik uygulamalar vardr. r
nein, snn incelenmesi lokomotifin icadna yol at, nkleer fizik
atom gcn dourdu, DNA aratrmalar biyoteknolojiyi retti ve
matematiksel mantk almalar, bilgisayarlarn yapmna neden
oldu. Genellikle teorik aratrmalarn pratik uygulamalar nceden
grlemez ve bu uygulamalar, aratrma tamamlandktan yllar
236
sonra ortaya kar. Ancak, bilini tarihi teorik aratrmalarn pratik
sonular dourduunu gstermektedir (Mukerji 1989). kincisi, uy
gulamal aratrmalar yapmak iin, bilim adamlarnn elinde byk
lde genel bilimsel bilgi bulunmaldr (Weisskopf 1994). Ufak
bir silikon parasnda ok ksml bir elektronik devre retmek iin,
elektrik, kat hal fizii gibi konularda kii bilgi sahibi olmaldr. Te
orik aratrmalar, bu tip konularda bilgi vermeyi amaladndan,
teorik aratrmalarn uygulamal aratrmalarda nemli bir rol var
dr. Teorik aratrmalar, bir ulusun bilgilendirici i yapsn olutu
rur.
ncs, bilim tarihi, btn aratrmalarn (sadece teorik ara
trmalarn deil), byk lde fikir zgrlnn olduu toplum
sal ortamlarda filizlendiini de gstermektedir. Aratrmalar belir
li pratik hedeflere ynelten ve teorik aratrmalara fon salamayan
bir lke, fikir zgrln snrlayarak aratrma ortamm baltala
ma tehlikesiyle kar karyadr. Nazi dnemindeki Alman bilimi,
btn aratrmalar pratik hedeflere yneltme hatasnn iyi bir rne
idir. 1930lardan nce, dnyann en iyi bilim adamlarnn ou Al
m anyada yaad. Fakat Naziler iktidara geldiinde, fikir zgrl
ne byk snrlar koydular ve bilimsel aratrmalar zel, pratik
hedeflere yneltmeye altlar. Pek ok bilim adam Almanyadan
g etti ve Alman bilimi gten dt (Merton 1973). Amerikan bi
liminin ksmen ok baarl olduunu syleyebilirim; nk zgr
lk ABDde son derece nemlidir ve ABD hkmeti geleneksel
olarak teorik aratrmalara fon salamaktadr.
Son olarak, ordu, ulusal gvenlie bal aratrmalara fon sa
lamak iin her zaman nedenler bulacaktr. Endstri de krl aratr
malar desteklemek iin nedenler bulacaktr. Fakat bu kuramlarn
teorik aratrmalar desteklemek iin yeterli motivasyonlar olma
yabilir. irketler, bazen teorik aratrmalann sponsorluunu yapsa
lar da, endstriyel aratrmalann ou uygulamaldr. Ordu bazen
teorik aratrmalarn sponsorluunu yapmaktadr ve belki de her
zaman yapacaktr; ancak askeri aratrmalann ou da uygulamal
da. Aynca, askeri ve endstriyel aratrmalar genellikle gizli tutul
duundan, bu kuramlarda yrtlen teorik aratrmalar, halk aras-
237
na szmayabilir. Eer teorik aratrmalarn yrtlmesini istiyor
sak, bu aratrmalarn lalka alabilmesi iin bunlarn devlet spon
sorluunda yaplmas gerektiini kabul etmemiz gerekir. Ekonomik
teoriden bir terimle ifade etmemiz gerekirse, teorik aratrmalar
halkn iyilii iin gereklidir. (Halkn iyilii, kiisel olarak tketile-
meyecek bir iyiliktir, bu iyilii alma ya da retme onu bakalarnn
kullanmna aar.) Teorik aratrmalar, gvenli yollar ve kprler,
polis gc, kanalizasyon yapm ve eitim kadar nemli olan, hal
kn iyilii iin gerekli aratrmalardr.
Bu blmdeki nc somya dnersek, gnmzde politikann,
aratrmalara fon salama kararlarnn ounda etkili olduunu g
rrz. Politikaclar, ou zaman, semenleri veya karlarm tatmin
etmek iin aratrma fonlarm belirli alanlara yneltme karan alr
lar. rnein. 1980'li yllarn ortalarnda. AIDS aratrmalar, ABD
hkmetinin fon listesinde ncelikli bir yere sahip deildi. Bugn,
ABD hkmeti AIDS aratrmalarna bir milyar dolarn stnde
harcama yapmaktadr. Bu para, baka hastalklara harcanan parann
ok stndedir. Bu ciddi deiikliin ardnda birka neden vardr:
AIDS 1980li yllarda yeni kefedilmiti, ancak 1990b yllarda b
yk lde yayld. AIDS eylemcileri daha fazla aratrma yaplma
s iin Meclis yeleriyle grtler. AIDS aratrmalarnn devletin
tbbi aratrmalar listesinde ncelikli bir yere oturmasnn baz bi
limsel nedenleri olsa da, politikann, AIDS aratrmalarnda oyna
d ve oynamaya devam edecei rol de hafife almamamz lazm
(Grmek 1990, Bayer 1997).
Politikaclar da, belirli alanlardaki aratrmalara fon vermeyi
reddetme ya da verilen fonu kesm e karar verirken semenleri ve
ya karlarm gz nnde bulundururlar. rnein, Bakan Re-
agann, Ulusal Salk Enstits fonlarnn cenin dokular aratr
malarna harcanmamas emrini ele alalm. ok sayda bilim adam,
cenin dokular naklinin Parkinson hastas kiiler iin bir umut kay
na olduuna inanmaktadr; nk cenin dokusu nakillerinde bu

8. Politikann aratrma fonu kararlarna nasl kartyla ilgili arpc tartmalar

iin Office of Technology Assesmentnin (OTA) (Teknoloji Deerlendirme Dairesi]
kt kaderini gz nnde bulundurunuz. Bkz. Bimber (1996).
238
dokularn reddedilme oram dktr ve bu dokular yetikin doku
lara dnebilir. Cenin dokusu bir yetikinin beynindeki sinir doku
larna dnebilir ve Parkinson hastalarnda eksik olan bir madde
yi yani dopamini salglayabilir.9 Clinton ynetimi, iktidara geldii
zaman cenin dokusu aratrmalarna salanan federal fonu yeniledi
(Kolata 1994). (Bu kitabn yazld srada, Bakan Clinton, insan
klonlanmas ile ilgili aratrmalara salanacak federal fonu ertelet
me karar ald).
Aratrmalarn nemli toplumsal sonular olduundan ve bun
larn maliyeti hayli yksek olduundan, politika, fon kararlarnda
her zaman nemli bir rol oynar, oynamaldr da. Demokratik bir
toplumda vatandalar, devletin, btesini nasl tahsis edeceine ka
rar verebilmelidirler. Fon kararlan, sadece brokratlann ve uzman
larn ellerine braklmamaldr (Dickson 1984). Halkn, aratrma
fonlaryla ilgili kararlarda sz sahibi olmas gerekiyorsa da, fon ka
rarlarm en az u iki nedenden dolay politikaclar deil de bilim
adamlan almaldrlar: ncelikle, halk doru olmayan aratrmalara
kaynaklarm harcamak istemediinden, herhangi bir aratrma ne
risine fon salama karar verilirken bilimsel yararllk gz nnde
bulundum maldr. Halk, bir aratrmann toplumsal deerine karar
verebilse de, pek ok kii, bir aratrma nerisinin bilimsel yararl
lna karar verebilecek nitelikte deildir. Bundan dolay, devlet,
fon kararlan verirken, nitelikli bilim adamlarnn uzmanlklarm
gz nnde bulundurma gerei duyar. kincisi, devlete her yl yz
binlerce neri geldiinden, toplumun her aratrma nerisini deer-
lindirmek olduka verimsiz bir alma olur. Fon kararlarnn, bu
kararlar verebilecek nitelikte olan insanlann ellerine braklmas
daha yararl olacaktr. Bu iki argman, bilim adamlarnn her ara

9. Bu snrlandrma baladnda, canin dokularyla ilgili aratrmalar yapan bilim

adamlar g etik seimlerle kar karya kaldlar. N IH fonlarn alrken bu ara
trmalar srdrselerdi, yasalar ihlal etmi ve hilekrlk yapm olacaklard. te
yandan, eer aratrmalar kesselerdi, pek ok Parkinson hastas yeni ve muhte
m elen etkili bir tedaviden mahrum kalacaklard. Federal fonlarn kullanmndaki
snrlamalar endstriye uygulanmadndan, Parkinson aratrmaclar, alma
lar iin zel fonlar aram a seeneine sahiptiler. te yandan, irketler, yalnzca
yatrmlarnn karln alabileceklerine inandklar aratrm alar desteklemekte
dirler. Oysa cenin dokusu aratrmalar akllca bir yatrm saylmamaktadr.

239
trma nerisini deerlendirmesi, halkn ise bu deerlendirme ile
mini gzlemlemesi gerektii fikrini destekler. ABDdeki bilimsel
fonlar az ok byle alr. Halk ncelikli fonlara karar verirken,
fon acentalan da bireysel fon kararlaryla ilgili danmanlk siste
minden yararlanrlar (Martino 1992). Bilinradam lar bilimsel ya
rarllkla ilgili mikro-ynetim kararlar verirken, halk da bilim fonu
politikalarm belirler. Bu ilem, bilim fonlarnda politikann roln
azaltsa da bunu tamamen yok etmez.

F. BA KA T O PLU M SA L,
POLTK VE AHLK KONULAR

Bilimle toplum arasndaki ilikiden doan, burada tartamayaca

m, baka toplumsal, politik ve ahlki konular da var. Bunlardan
en nemlileri unlar:

1) Aratrmalara getirilen snrlamalar: Aratrmalar ahlki, si

yasi veya toplumsal nedenlerden dolay yasaklanmal mdr?
(Birinci blmde tarttm insan klonlama rnei bu konu
yu gndeme getirmektedir.)10
2) Bilimde rklk ve cinsiyet ayrmcl: Bilim rk veya cin
siyeti midir? (Aratrmada tarafllk, insan denekleri zerin
de yaplan aratrmalar, cinsel taciz, hocalk ve pozitif ayrm
clkla ilgili daha nceki tartmalarm bu konuya deinmek
tedir.)11
3) Bilimle din arasndaki iliki: Evrim, Tanrnm evreni yaratt
dncesiyle birlikte mi retilmelidir? Bilim dini zayfla
tr m. destekler mi, yoksa ne destekler ne de zayflatr m?
(Bu konuya imdiye kadar pek deinmedik, fakat bilim ve

10. Aratrmalara getirilen snrlamalarla ilgili baka tartmalar iin bkz. Feyera-
bend (1975), Cohen (1979). Cole (1983), Nelkin (1994), W asserman (1995).
11. Bilimde cinsiyet ayrmclyla ilgili farkl grler iin bkz. Keller (1985), Har
ding (1986), Goldberg (1991), Longino (1994), Koertge (1995). Bilimde rklkla
ilgili tartmalar iin bkz. U N E S C O (1983), Pearson ve Bechtel (1989), Johnson
(1993), Tomoskovic-Devey (1993), Beardsley (1995), Fraser (1995).
240
 etik konusundaki tartmalarda bu konuya da yer verilmeli
dir.)
4) Bilimle insan deerleri arasndaki iliki: Bilim deerlerden
bamsz mdr? Ahlkn bilimsel bir temeli var m? Bilimle
ahlk, etik ve insan kltr arasndaki iliki nasldr? (Bu, ki
tabnm kapsamm aacak bir konu, fakat tartmaya deer.)13
5) Bilim ve eitim: Bilim nasl retilmelidir? Devlet okullar
nn mfredat programnda bilim, matematik ve teknoloji ei
timi, dier konulardan (edebiyat, dil, tarih ve sanat vs.) daha
ok m u vurgulanmaldr? (Bu konu da kitabmn kapsamm
ayor, ama yine de tartmaya deer.)

12. Bilimle din arasndaki iliki zerine farkl grler iin bkz. Kitcter (1983), Da
vies (1990), Barbour (1990), Dennett (1995).
13. Bilimle insan deerleri arasndaki iliki iin bkz. Rudner (1953), Bronowsky
(1956), Hempel (1960), Snow (1964), McMullin (1982), Jacob (1988), Longino
(1990), Putnam (1990), Scriven (1994).
F 6N/Blini Etii 241
 Sonsz
D a h a etik bir b i l i m e doru

Bu kitapta bilim etiiyle ilgili baz kavramlar, ilkeleri ve konulan

inceledim. Bu konuyu adil bir biimde ele almak iin, birden fazla
gre yer verdim. Byle dengeli bir yaklamdan ou okurun ya
rarlanacam dnsem de, kitapta fazla neri getirmediim iin
bazlarnn hayal knklna urayabileceini de gz ard etmemek
gerek. Bu yaklam, okurda, szkonusu konular zerinde ok g
l fikirlerim olmad izlenimini yaratsa da, bu bir yanlgdr. Ko
nuyu aydnla kavuturmak iin bu fikirleri kitaba sktrdm. Bi
lim etiinin nemi hakknda ok gl fikirlerim olduu imdiye
kadar anlalmtr. Bilim adamlarnn gerekli davran standartlar
na uymalar, bilimdeki nemli etik kayglar tamalar, bunlar hak
knda dnmeleri ve bilimi insanlk iin nemli sonular olan da-
F 6ARKA/Bim Etii
242
ha geni bir kapsamda ele almalar hem bilim hem de toplum iin
nemlidir. Aratrmaclar, bilgi edinmeye alrken etik standartlar
ve kayglarn gz ard edilebileceini dnrlerse hem toplum
hem bilim ac eker. Bilim etii hakknda btn bunlar syledik
ten sonra, bilimde etik davranlar arttrmaya yardm edecek baz
stratejileri tartmann bu noktada uygun olacan dnyorum.
Eitim, bilimin btnln garanti altna alan en nemli ara
tr (Hollander ve dierleri 1995). Bilim adamlarna belirli davran
standartlar retilmezse, muhtemelen bunlar bilmeyeceklerdir.
Aratrmamn epistemolojik adan doruluunu garantilemek iin
bilim adamlarna, bilgileri nasl analiz edecekleri, nasl gzlem ve
lmler yapacaktan retiliyorsa, bilimin etik doruluunu garan
tilemek iin de bu bilim adamlarna belirli davran standartlar
retilmelidir (PSRCR 1992). Bilim adamlarnn rencilerine ara
trma etiini retmeleri gerektii tartlmazdr, fakat bunun nasl
yaplabileceine ilikin ilgin sorular var. Etik retilebilir mi?
gibi felsefi bir sorudan etik nasl retilebilir? gibi pratik bir so
ruya getik.
Etik, insan davranlanyla ilgili olduundan etik eitiminin
amac insan davranlarn etkilemek ve biimlendirmek olmaldr.
Etik, soyut bir fikirler sistemi olarak pek ie yaramaz. Bir deeri ol
mas iin etik yaanmaldr. nsan davranlarm biimlendirmek ya
da deitirmek kolay bir i deildir; nk davranlarmzn ou
yllarca nceden kazanlm ya da empoze edilmi alkanlklar
mzdan doar. Kiinin bir gecede mzik virtz olmas mmkn
deildir, ayn ekilde, bir bilim adamnn ok ksa bir sre iinde,
tm davranlar etik hale gelmez. Bundan dolay, etik davranlar
retmenin slogan uygulama, uygulama, uygulama! olmaldr.
Bilim adamlar iki ekilde etik retebilir. ncelikle, bilim
adamlar, birer rol modeli ve hoca olarak, rencileri etik hakkn-
daki gayri resmi tartmalar yapmaya tevik ederek gayri resmi etik
eitimini gerekletirebilirler. Bilim adamlar, etie uygun davra
nlar sergileyen birer bilim adam olmay, rencilere iyi birer r
nek olarak retirler (Feynman 1985, Gunsalus 1997). Muhteme
len bilimdeki birok etik bilgi gayri resmi olarak, hocadan renci
243
ye geerek retilir.
Gayri resmi eitim, etik retmenin en iyi yolu olsa da, genel
likle ok ileriye gidemez. Bu yzden resmi etik eitimine gven
mek son derece yararldr. Resmi eitim, etii snf ortamnda
retme, etik hakknda okuma, yazma, etik olaylar ve problemleri tar
tma gibi teknikleri ierir. eitli disiplinlerde aratrma metodlan
hakknda resmi eitime ihtiya olduu gibi aratrma etiinde de
resmi eitime ihtiya vardr. Resmi etik eitimi, rencileri, ger
ek dnyaya girdiklerinde karlaabilecekleri etik problemlere ve
konulara hazrlar, onlar nemli etik problemler ve konular hakkn
da duyarl hale getirebilir, etik konular hakknda dnmelerine ve
etik kmazlan zmelerine yardm eder, rencilere bilimdeki
dorulanabilir davran standartlanm reterek, onlar etik davra
nlara motive eder (Rest ve Narvaez 1994).
rencilere bilim retilir retilmez, gayri resmi etik eitimi
ne balanmaldr. renciler ilk deneylerini yaptklar andan itiba
ren, izleyecekleri iyi bir rnek bulunmal ve en azndan bilimdeki
uygun davrantan bilmelidirler. Bilim eitimleri daha sofistike ve
saf hale geldiinde, nelerin etik bilim saylabileceine ilikin fikir
leri geliecektir. Eitimin btn safhalarnda, renciler izleyebile
cekleri iyi birer rnee ihtiya duyarlar. Bilim eitimi daha ilkokul
da baladndan, ilkokul, ortaokul ve lise retmenlerinin, yntem
ve etik asndan doru bilim yaparak mek olma sonmluluklan
vardr. Fakltelerdeki ve niversitelerdeki hocalarn da aym sorum
luluklar vardr.
Resmi eitimin niversiteden nce balamas iin bir neden g
remiyorum. rencilerin ou niversiteye girmeden nce, resmi
etik eitimi iin gerekli eletirel dnme ve yazma yeteneklerine
sahip deildir ve pek ok renci byle bir eitime ihtiya ya da ar
zu duymaz. Aratrma etii zerine resmi bir eitim, en ok bilim
kariyeri yapmaya karar veren ya da karar vermek zere olan ren
ciler iin uygundur. Bu noktada byle bir eitime cevap vermeye
ve byle bir eitimi almaya hazr olacaklardr. Bir bilim alannda li
sans yapan ya da yksek lisans yapmaya balayan rencilerin
aratrma etii zerine dersler almas yerindedir.
244
 Bilim adamlarnn aratrma etiini retme abalarna ramen,
baz kiiler etik standartlar ihlal edeceklerdir, bu nedenle bu stan
dartlan kiiler zerine empoze etme ihtiyac doacaktr. Eer stan
dartlar empoze edilecekse, disiplinden disipline deiebilen uygun
bir forumda bu standartlar halka iletilmelidir. Etik standartlarnn
halka iletilebilecei yerler arasnda, bilimsel dergilerde yaynlanan
davran kurallan, Ulusal Bilim Vakf ve Ulusal Salk Enstits
gibi aratrma organizasyonlanun yapt yaynlar, profesyonel bi
lim adamlarnn benimsedii etik kurallan, niversiteler ve devlet
laboratuvarlar gibi aratrmalarn sponsorluunu yapan organizas-
yonlann kurallan ve tzkleri saylabilir.
Halka iletilen standartlar iyi tanmlanm olmaldr; nk in
sanlarn mulak ya da kt ifade edilmi kurallara ve tzklere uy
mas beklenemez. Bilimdeki etik standartlan doalar gerei hayli
mulak, pheli ve tartmaldr; ancak bu, onlan mmkn oldu
unca ak bir ekilde ifade etmememiz ve bu standartlan kiilere
empoze etmememiz gerektii anlamna gelmiyor.
Olas suiistimal olaylar, ilgili disiplinlerde alan insanlar ta
rafndan yerel bir dzeyde ele alnmaldr. Daha ileri bir dzeyde
aratrma veya hkm gerektiinde, olaylar bilimin dzenleyici hi
yerarisinde geliirler; fakat bilimdeki harici aratrmalar bir kural
deil istisna olmaldr. eitli disiplinlerde alan bilim adamlan-
na kendilerini ynetme hakk verilmelidir; ancak ok gerekmedik
e, suiistimal olaylann deerlendirmek iin disiplin veya bilim d
ndan insanlar getirilmemelidir. Bili.n topluma kar bir sorum
luluu olsa da, belirli bir disiplinden olmayan insanlar, o disiplin
deki bilimsel davranlar yarglayabilmek iin gerekli uzmanla
veya bilgiye sahip deildirler. Adaleti korumak ve kiinin haklarn
korumak iin, suiistimal iddiasna ilikin herhangi bir aratrma
sulanan ve sulayann haklarm da korumak zorundadr. Suiisti
malle sulanan bir kii adil ve tarafsz bir durumada yarglanmal,
bilimsel bilgileri szdranlarsa zarar grmemelidir. Bilimsel suiisti
mal olaylar medyada byk manetlerle yaynlandndan, bilim
de davalarn belirli kanunlara gre yrtlmesi garanti altna aln
mal medyadaki davalar cad avna dnmemelidir.
245
 Suiistimal cezalan, iddet derecelerine gre deimelidir. Bu
nun iki sebebi var. Cezalar iddet derecesine gre deiirse sulula
ra gerekli cezay verebiliriz: Suiistimal ne kadar fazlaysa, ceza da o
kadar fazla olur. Bu cezalarn doasna bal olarak, bu konuya bi
lim adanlan karar vermelidir. Olas cezalar unlardr: uyanlar veya
sert bir dille knama, dergilerde dzeltme veya szn geri alma
yazlan, sansr, bilim camiasndan dlanma, yaym veya bilimsel
toplantlarda sunum yapmama cezas, aratrma fonu salanmama
s, niversitedeki grevinden uzaklatrma, para cezas, srgn et
me.
Bilim, etik eitimini gelitirmek ve empoze etmek iin eitli
ynetim birimlerine ihtiya duyar. te yandan bilimin baz nemli
ynetim birimleri zaten mevcuttur. Bunlardan bazlan meslek ce
miyetleri, fon organizasyonlan iin etik komiteleri ve aratrmalar
la ilgilenen niversite komiteleridir. Bu nemli balanglara ra
men, bilim, bilimsel adaleti salamak iin iyi organize edilmi bir
sistem gelitirme ihtiyacndadr. Bu sistem, bilim adamlarnn, etik
eitimini koordine ve empoze etmelerine yardmc olacaktr. Aa
daki nerilerim bu amaca hizmet edecektir:

1) Her aratrma organizasyonunda aratrma etiiyle ilgili bir

komite olmaldr. Bu komitenin ilevi, bu organizasyon iin
deki olas suiistimal olaylarm aratrmak, gerektiinde ceza
lan uygulamak, eitim ve reklam yoluyla etik standartlan
empoze etmek olacaktr.
2) Herhangi bir bilim organizasyonundaki aratrma grubunun
lideri bilimdeki suiistimalleri bildirmede kullanlacak kanal
lardan haberdar olmaldr. Aratrma gruplarnn liderleri, y
netimleri altndaki bilim adamlannn etik standartlan bilme
lerinden ve bu standartlara uymalarndan sorumludurlar.
3) Meslek cemiyetleri ve fon organizasyonlan da dahil olmak
zere, daha geni bilimsel kurulular aratrma etii komite
lerine sahip olmaldrlar. Bu komitelerin ilevi, daha alt d
zeydeki komitelerin ilevlerine ok benzer. Yalnzca yargla
ma haklar ulusal veya uluslararas, yani daha geni apl ola-
246
 aktr ve daha alt dzeylerde zlemeyen ya da idare edile
meyen tartmalar zecek birer ara grevi greceklerdir.
4) Aratrma etii zerine, bilim cemiyetleri veya devlet tarafn
dan sponsorluu yaplan ululararas komiteler kurulmaldr.
Bugnlerde aratrmalarn ou farkl milletlerden bilim
adamlar tarafndan yrtldnden ve aratrmalarn kre
sel sonular olduundan, aratrma etiiyle ilgili kayglar
mz uluslararas bir dzeyde dile getirmeliyiz. Aratrma eti
iyle ilgili uluslararas komiteler, eitli uluslar arasndaki
nemli farkllklar kabul ederek, uluslararas davran stan
dartlarm belirlemeye yardmc olacaklardr. Ayrca, uluslara
ras dzeydeki suiistimal olaylarm ve etik tartmalar ara
trmaya ve zmeye yardm edeceklerdir (Krystyna 1996).
AIDS virsn izole etme yarm takiben ortaya kan, Fran
sz ve Amerikal bilim adamlar arasndaki ncelik tartmas
ve fikri mlkiyet haklarn korumaya ilikin uluslararas prob
lemler, aratrma etiiyle ilgili komitelere neden ihtiya duy
duumuza ilikin mkemmel rneklerdir (bkz. Hilts 1991a).

Bu neriler eer yerindeyse, bunlarn etik bilimi gelitirmede

bir hayli yol kat etmesi gerekir. Ancak, daha gl, daha resmi ku
rallara ve talimatlara ihtiyacmz olup olmadm merak edenler
kabilir. Bilimin meslek olduuna ilikin iddiam ciddiye alrsak, o
zaman bilimin, tp ve hukuk gibi yerine iyi oturmu meslek model
lerini takip etmesi gerektiini syleyebiliriz. eitli devlet ve ulus
larn, sz konusu mesleklerde almak iin ruhsat veren ynetim
birimleri vardr. Bu ynetim birimleri, eitim ve empoze etme yo
luyla meslek standartlarm desteklemede nemli bir role sahiptirler.
Ancak, kiiler meslek standartlarm ihlal ettiinde, bu kiilerin a
lma ruhsatm ellerinden alan yine sz konm a birimlerdir. Kimile
rine gre, bilimdeki davran standartlarn desteklemek iin, bilim
adamlar, bilim yapmaya ruhsat veren ve m eslek standartlarnn ih
lal edilmesi durumunda kiileri cezalandran ajanslarn kurulma
larna n ayak olmaldrlar.
Fikrimce, bilim adamlarnn ou, aratrma yapmaya ruhsat
247
verecek veya bu ruhsat kiinin elinden alabilecek gteki resmi
ajanslara kar kacaktr. Daha kkl meslek modellerini izleme
menin birka iyi nedeni var (Woodward ve Goodstein 1996). nce
likle, fazla mesleklemi bir bilim, bilimsel zgrle snrlar geti
recek ve bilimsel yaratcla gem vuracaktr. kincisi, fazla mes
leklemi bir bilim, bilime nemli etkileri olabilecek amatr bilim
adamlarnn motivasyonlarm kracak ve katklarn nleyecektir.
Amatr bir bilim adam tpk gen Einstein gibi kendi kendisinin i
vereni entelektel olarak tecrit edilmi bir deneyci veya teorisyen
olabilir. Bir amatr, tpk Francis Crick gibi tek bir disiplinde uz
man olup farkl bir disiplindeki problemi zmek iin disiplinler
arasndaki snn aan bir kii de olabilir. Disiplinler arasndaki sn-
n aan kiiler, daha profesyonel bir modele ilikin baka bir sorunu
dile getirmektedirler. Sz konusu problem, bu modelin disiplinlera-
ras aratrmay iyi tayamamasdr. Bir kii kimyacysa, elektrik
mhendislii zerine bir makale yaymlayabilir mi?
Gnmzde, bilimi, baka mesleklerden daha esnek ve daha
profesyonel bir meslek (ve daha esnek, daha profesyonel olmas
gereken bir meslek) olarak grmek en iyisidir.
Son olarak, birinci blmde, gnmzdeki bilim ortamnn eti
e aykn tavrlara katkda bulunabildiinden bahsetmitim (Wood
ward ve Goodstein 1996). Aratrma ortamm hzla dzeltecek fi
kirlerim yoksa da, baz nerilerim var:

1) e alma ve terfi kararlarnda yaynlarn okluunu deil,

aratrmann kalitesini dikkate aim.
2) Bilim adamlarm hocalk yaptklar iin dllendirin; hocal
bilim eitiminin nemli bir paras haline getirin.
3) Yazarlkta sorumluluun nemini vurgulayn; bilimsel al
malara katklar olan isimleri dllendirmek iin farkl so
rumluluklar doru yanstan yeni kategoriler gelitirin.
4) Suiistimallerin aratrlmasnda kanun ve kurallara gre h
km vermeyi tevik edecek politikalar gelitirin.
5) Az temsil edilen gruplara ve gen aratrmaclara adil frsat
lar sunan politikalar uygulayn.
248
 Ek
rn ek o la y in c e le m e le r i

Bu ek blmnde, analiz ve tartmalara hizmet edecek farazi olay

lar yer alacaktr. Ancak bu olaylarn ou gerek durumlara dayan
maktadr. Her olaym sonunda baz sorular yer almaktaysa da, oku
yucular ek somlar sormay tercih edebilirler. Bu olaylar ksaca an
lattm iin, okuyucular bir karara varmada veya bahsetmediim
seenekleri ele almada yardmc olacak ek bilgileri tartmak iste
yebilirler.

1. E ksik b ilg i verm e

Jane Doe, sarmal galaksinin hzm, parlaklm ve dn oranm

belirleyip bilgileri analiz etmede Dick Jonasa yardm eden bir yk
sek lisans rencisidir. Bilgiler, yaknlardaki bir dada bulunan k-

249
zil tesi teleskobu tarafndan salanyor. Jonas, sonular bir astro
nomi dergisinde yaymlamaya niyetli ve Doeyu da yazarlardan bi
ri olarak listeye alyor. Doe, bilgilerin nasl analiz edileceine ili
kin bir mek olarak, Jonasm birka yl nce yaymlad ve ayn
istatistik tekniklerini kulland bir makalesine bakyor. Bu maka
leyi yazmada kullanlan eski bilgileri aratryor ve aknlkla ka
ytlarn profesrn bildirdii sonularla uyumadm gryor. Jo
nasm kaydedilen bilgilerin yzde onunu kard anlalyor. Ja-
ne, bu farkllk konusunda Jonasla konuunca, Jonas bilgileri ek
sik verdiini; nk teleskobun bu kt sonular verdii uada iyi
almadm sylyor. Jane ona bu konu hakknda bask yapyor,
Jonas ise Janein kendisine gvenmesini istiyor. Jonas makalesine
btn bilgileri dahil etmeli miydi? Bilgilere ilikin problemleri na
sl tartmalyd? Jane bu konuyu daha ileriye gtrmeli miydi?

2. yi n iy e tle uydurulm u bilgi

Vctor Johnson ve Susan Klein birer yksek lisans rencisi olarak,

Idaho eyaletindeki toprak faaliyetlerini inceleyen Roberto Mairtinez
iin toprak rneklerini analiz etmektedirler. lma alt ay nce
balad ve bu hafta bitmesi bekleniyor. Martinez, aratrmay bir
dergide yaymlarken Johnson ve Kleini yazarlar listesine almak is
tiyor. Johnson ve Klein, her gn eyaletin farkl yerlerinden toprak
rneklerini toplayarak analiz ediyor. hafta nce aldklar alt
adet toprak rneine ilikin bilgileri kaydetmeyi unuttuklarn fark
ettiklerinde aratrmay hemen hemen tamamlamak zereydiler. Bu
toprak rneklerini aldklar yeri aa yukar hatrlasalar da, tam ne
reden aldklarn hatrlamyorlard. Johnson'a gre, bu rneklerin
alndklar yeri tam olarak bilmeseler de uydurmalar gerekiyor,
nk bunun almann sonularn fazla etkilemeyeceini d
nyor, ayrca tekrar topran alnd yere gidip tekrar m ek topla
yacak zamanlan yok. Klein sonulan uydurup uydurmama konu
sunda tereddtte. Klein, Johnsonm nerisine uymal m? Marti
nezle bu konu hakknda konumal m?

250
 3. T rafik ista tistik le ri

Obuto Kim ura ve Nathan Riley, Utahtaki trafik kazalarnda emni

yet kemeri yasalarnn etkisini inceliyorlard. Trafik kazalarndaki
lmlere ilikin aadaki bilgileri topladlar:

Yl lmler
1991 290
1992 270
1993 250
1994 245
1995 230
1996 215

Ulahta emniyet kemeri yasas 1 Ocak 1994te kt. Bu yasa

kmadan nceki yl boyunca ylda 270 kii trafik kazasnda l
yordu. Yasa ktktan sonra bu say 230a dt. Sonulan Utah
Ulatrma Dairesine verdiler ve bir basm bildirisi hazrladlar. Ki-
m ura ve Riley, emniyet kemeri yasasmn lmlerde yzde on be
lik bir azalmaya neden olduu sonucuna vardlar. Bilgiyi yanl m
sundular?

4. D zeltm e y a z s yaym lam a

Collin, Wood ve Butamo, bitki mutasyonlannda mortesi nlarn

etkisi zerine bir makale yazdlar. Butamo, makalede ufak bir m a
tematik hatas olduunu fark etti. Butamo, makalenin hatal bl
mn yazan W ooda bu konudan bahsetti. Wood, Butamoya bu ha
tann makalenin sonularn etkilemeyeceini ve bunu grmezlik
ten gelmeleri gerektiini syledi. Dergiye bir dzeltme yazs ya
ymlamalar gerekiyor mu? Eer meslektalar bir dzeltme yazs
yaymlamak istemezlerse, Butamo ne yapmal?

251
 5. Fon v e sa h tek rlk

Savunma Bakanl, uzayda gerekleecek bir roket yok etme pro

jesi zerinde alyor. Dnyann evresindeki bir yrngeye balis
tik roketleri yok edebilecek gl lazerlerle donatlm birka uydu
yerletirilecek. Gloria Grant ve Hugh Long, batan beri bu program
iin alyorlard ve Savunma Bakanlndan, birka ay iinde s
resi bitecek iki milyon dolarlk bir para destei alyorlard. Bu pa
ra desteinin sresini uzatmak iin Savunma Bakanlma baz so
nular sunmalar gerekiyor. Grant ve Long, Savunma Bakanln
fonu yenileme konusunda kolaylkla ikna edebilecekken, aratrma
srasnda rahatsz edici bir sonula karlalar: Uzay dayanakl sa
vunma sistemi almayacakt. Grant ve Long, sonularm, ayn
proje zerinde alan baka bilim adamlaryla tarttlar. teki bi
lim adamlar da ayn sonuca vardlar. Ancak, aratrmaclarn hibi
ri bu sonucu Savunma Bakanlna bildirmek istemedi; nk bu
sonucu kabul etmek fonlarnn kesilmesi anlamna geliyordu. Fon
almay srdrmek iin, dier bilim adamlar Savunma Bakanl
na, Kongreye ve medyaya program iin duyduklar heyecan
akladlar. Savunma Bakanlmn verdii para aratrmalarm
destekledii iin Grant ve Long da bu program tehlikeye atmak is
temiyorlard, ama te yandan halk aldatmama sorumluluunu da
hissediyorlard. Bu program iin heyecanlarn kaybetmemeli mi
dirler yoksa sonularn aklamalar m gerekir? Bu program sr
drme evki sahtekrlkla ayn ey mi? Bu aratrmaclar bir kar
atmas n yayor?

6. z le b ilir lifle rle ilg ili ara trm a

lan McGuder, kolesterol seviyeleri zerinde zlebilir liflerin et

kisini inceleyen ve Oatcorp tarafndan desteklenen bir aratrma
yrtyor. Klinik denemeleide, zlebilir lifler asndan yksek
bir diyetin, kandaki kolesterol seviyesini yzde krk azaltt sonu
cuna varyor. Deneylerini tamamlaynca. Oatcorptan 400 ek lisse
daha alyor ye Journal o f the American Medical Associationa

252
[Amerikan TpDemei Dergisi] bir makale gnderiyor. (almas
n tamamlamadan, irketten yz hisse almt zaten). Bu makalesin
de, McGruder, fon kaynaklarm ve irketin hisse senetlerine sahip
olduunu aklyor. McGruder bir kar atmas m yayor? Eer
bu makale bilimsel danmanlktan geerse, dergide yaymlanmal
mdr? McGruder yanl bir ey yapt m?

7. Yaym a h az rlan a n bir k ita b n d a n m a n l n yapm a

Jill Westerhoff, Wadman Publishingten bilimsel danma iin

yayma hazrlanan bir kitap ald. Kitap, geliim psikolojisine giri
niteliindeydi, zaten kendisi de ayn konuyu ieren bir ders kitab
zerinde alyordu. Eer bu rakip ders kitab yaymlanrsa, kendi
ders kitab yeterince kabul grmeyecekti. Jill bir kar atmas m
yayordu? Eer yleyse, Jill ne yapmal?

8. B ilgi paylam

Sarah Huxely ve Curtis Weston, deniz suyunun tuzunu karmaya

yarayacak daha yeni ve verimli bir yntem zerinde alyorlar ve
bu aratrmann patentini almay mit ediyorlar. Bir konferansta,
Bream ve Lorenzonun da benzer deneyleri yaptm ve bu iki ki
inin, yeni bir tuz karma ynteminin son aamasnda olduklarm
reniyorlar. Bream ve Lorenzo, Huxely ve W estona, deney tasa
rm lan ve ilk sonulan zerine biraz bilgi isteminde bulunan bir e-
posta gnderiyorlar. Huxely ve Weston bu istei reddetmeli mi?

9. K avgadan g alip km ak

On iki ay nce, John Edwards ve m eslektalan bir dergiye ok ilet

ken maddeler zerine bir makale gnderdiler, ancak dergiden bir
haber almadlar. Editrlere telefon amaya karar verdiler. Makale
nin bir danmann elinde olduunu, fakat danmann buu oku
m aya zaman bulamadm rendiler. Bu danmann, aym konuda
almakta olan meslektalarndan biri olduuna emindiler. Maale
253
sef, meslektalarndan birinin kavgadan galip ktm, bu kii
nin bir konferansta ayn konu zerinde makale sunacam rendi
ler. Hainlikten phelendiler: Ya fikirleri alnmt, ya da sz ko
nusu danman ncelik kazanmak iin makalelerinin yaymlanma
sn geciktirmiti. Fakat bu phelerini ispat edemiyorlar. Ne yap
mallar?

10. n an lam ay acak kad ar iyi

bu Aramuto, msr yetitirmekte kullanlacak yeni bir gbrenin et

kisi zerine bir makale okuyor. Aratrma, Growfasttan fon alyor
ve Iowa Eyalet niversitesinde alan birka bilim adam tarafn
dan yrtlyor. Aratrma kkl bir dergide yaymlandysa da,
Aramuto aratrmann meruluundan phe duyuyor, nk bu
gbre daha nce gelitirilmi gbrelerden iki kat daha etkili ve so
nulara gre msra verilen gbre miktaryla msrn bymesi ara
snda lineer bir iliki olduu ok ak. bu sonularn hatal veya
sahte olduundan pheleniyor, nk sonular inanlamayacak
kadar iyi. Makalede yaymlanan deneyleri tekrarlamak istiyor, an
cak ayn sonulan elde edemiyor. Bu makalenin yazarlaryla konu
uyor, ancak onlar ok yuvarlak ve kaamak cevaplar veriyorlar.
pheleri yerinde mi? Ne yapmas gerekiyor?

11. V erilere sahip olm a

Li Park, T niversitesinde mikrobiyoloji dalnda doktora sonras

aratrmalar yapan bir renci. T de kald srada, kan damarlar
nn bymesini salayan bir enzimi gelitirme projesi zerinde a
lyor. Bu enzimin, kann tmrlere akmasn nleyerek kanseri
iyiletirmekte yararl olacana inanyor. Ayn aratrmay zel bir
laboratuvarda yani BioErgte srdrme teklifi ald. Bu zel labora-
tuvar, Parkn btn bilgileri beraberinde getirmesini istiyor. An
cak, Parkn danman Gregor Gnnbaum, bilgilerin kendi labora-
tuvarnda kalmasn istiyor. Grunbaum bilgileri kendi aratrmasn
da kullanmak istiyor ve BioErgin bilgileri almas durumunda bun-
254
lann dier bilim adamlarnn kullanmna ak olmayacandan en
die duyuyor. Bu bilgiyi kim kontrol etmeli? Eer BioErg bu bilgi
leri kullanarak bir rn retirse T niversitesine para demeli m i
dir?

12. N azilerin v erileri

Raymond Martin, insanlara scak arpmasnn etkilerini inceliyor.

Aratrma Ulusal Salk Enstits sponsorluunda yrtlyor ve
niversitesinin International Review Board' (IRB) [Uluslararas
Bilimsel Danma Kurulu] tarafndan onaylanyor. M artia bu ara
trmann tehlikelerinden haberli gnlller kullanyor. Dikkatlice
bu gnlllerin tepkilerini inceliyor ve ok tedbirli davranyor.
Aratrmasnn toplum iin nemli sonular olacana inanyor;
nk bu aratrma scak arpmasn ve scaktan kaynaklanan hal
sizlii nleyecek daha iyi yntemlerin gelitirilmesine neden ola
cak. Ancak Martin aratrmasnn limitleri olduunu kabul ediyor;
nk etik ve yasal nedenlerden deneklere nemli zararlar veremi
yor ve onlan lmn eiine getiremiyor. Bir meslekta Nazilerin
de bu aratrmay yaptn ve hatta deneyleri M artinin gtrd
noktadan ok daha ileriye gtrdklerini sylyor. Martin bu bilgi
lere ulap gvenilirliklerini test etmek ve mmknse bunlar ken
di aratrmasnda kullanmak istiyor. Bu aratrmann kt koullar
altnda yapldm ve Nazi miras tarafndan lekelendiini fark edi
yor, fakat yine de aratrmann yararl olacam dnyor. Ulusal
Salk Enstitsnden Nazilerin elindeki verileri incelemek iin ek
bir para istiyor. M artin'in bu bilgilere ulamasna izin verilmeli mi?
Nazilerin elindeki verilere ularsa ve bu bilgiler doruysa, scak
arpmas zerine bir makale yaymlamasna izin verilmeli mi?

13. T eleskobu kullanm a zam annn tay in i

Montana niversitesinin Astronomi Blmnde yeni bir radyo

teleskobu var. Bu blm, teleskobu kullanma talepleri alyor ancak
bunlarn yansna teleskobu kullanma izni verebiliyor. 60 tane talep-
255
ten 20si gen aratrmaclardan, rnein yksek lisans rencileri
ve doktora sonras aratrma yapan kiilerden geliyor. Bu gen
aratrmaclarn nerileri yal aratrmaclar kadar etkili deil. Ba
z kiiler, blmn daha gen aratrmaclara ans vermesini ve bu
nerilerin bir ksmm kabul etmesini tavsiye ettiler. Dierleri ise
bunun deerli teleskop zamannn harcanmas anlamna geldiini
sylediler. Blm ne yapmal?

14. zel fo sil toplam a

Buck Anderson, fosilleri toplayp mzelere ve zel patronlara satan

bir fosil toplama irketinin, yani Fossil Huntersm sahibi. Anderson
akademi camiasn brakp kendi iini kurmadan nce Colorado
niversitesinin Paleontoloji Blmnde profesrd. Anderson,
fosil bulma, toplama ve muhafaza etmede dnyann en bata gelen
otoritelerinden bir tanesi. Geen yl, Japon bir koleksiyoncuya bir
Tyrannosaurus Rex kafatasm iki milyon dolara satt. Kafatas
Wyoming'teki zel bir arazide bulundu. Anderson, Wyoming vali
siyle bir anlama yapt ve eyalet topraklarnda fosil aramayla ilgili
yasal bir deerlendirme paneli dzenledi. Eyalet, eyalet toprakla
rnda bu irketin fosil toplamasna izin verecekti. Buna karlk.
Fossil Hunters eyalet topraklarnda bulup satt btn fosiller iin
eyalete %30 vergi deyecek. Bu fonlarn yars Wyomingin Genel
Eitim Fonuna giderken, dier yans da Wyoming niversitesini
desteklemekte kullanlacak. Eyalet Maliye Brosu, Wyomingin bu
dzenlemeyle ylda be milyon dolar toplayacam tahmin ediyor.
Kongredeki pek ok kii bu anlamay, petrol endstrisi vergile
rinden elde edilen gelirin gittike dmesi nedeniyle Wyomingin
azalan vergilerini arttracak bir ara olarak grd. Ancak, niversi
telerdeki hocalar ve renciler, fosillerin bilim iin iyi bir kaynak
olduunu ve bu nedenle zel koleksiyonculara bu fosillerin satl
mamas gerektiini syleyerek bu anlamaya kar ktlar. Fosiller
bir kamu mlkiyeti olarak kalmal ve aratrmalara, eitimin kulla
nmna ak olmaldrlar. Bu anlamay eletirenler. Fossil Hun-
tersn aratrma blgelerine ve satmadklar dier fosillere zarar
256
vereceinden endie duyuyorlar. Anderson, kazma makinalarnn
ok dikkatli kullanldm ve sistemli altm, bilimin zel fosil
toplamadan ok hava nedeniyle meydana gelen deiikliklerden fo
sil kaybedeceini savundu. Wyomingle Fossil Hunters arasndaki
anlama etie aykr m?

15. H rszlk ?

Stanley Goldwire, teknoloji tarihi dersi iin i sava fotorafl

ile ilgili bir makale yazyor. Aratrma yaparken, tannmam bir
dergide sylemek istedii her eyi hatta daha fazlasn syleyen bir
makaleye rastlyor. Bu makaleyi kendi makalesinde alntlar yapa
rak kullanmak istiyor. Hemen hemen her paragrafta bu makaleye
gnderme yaplyor. Sz konusu makaledeki cmlelerin aynsn
kullanmasa da, kendi makalesindeki cmleler, bu makaledeki cm
lelere ok benziyor. O makaledeki cmlelerde ok kk deiik
likler yaparak kendi cmlelerini yaratyor. Bu hrszlk mdr? Bu
durum etie aykr m?

16. E tie ay k r ekip alm as

Shirley Steadman ve Agnes Horowitz ok iyi iki arkada ve ayn

daireyi paylayorlar. Okul devlerini ou zaman birlikte yapyor
lar. Her ikisi de biyolojiye giri dersi iin okulda evrimin retil
mesiyle ilgili birer makale yazyorlar. Aratrmalarnn byk bir
ksmn birlikte yrtyorlar ve makalelerinin ve bibliyografyalar
nn temel hatlar ayn. Birbirlerinden alnt yaptklarm veya ibir
liklerini makalede belirtmiyorlar. Steadman ve Horowitz hrszlk
m yaptlar? Etie aykr m davrandlar? Hocalar, makalelerin bir
birine ok benzediini fark ettiinde nasl bir tepki vermeli?

17. eref y az arl

Richard Ramsey, Cell [Hcre] dergisinin yeni saysn atnda,

bir makalede yazar olarak isminin getiini gryor, ancak byle
^n N /B ilrm Etii
257
bir aratrmaya katkda bulunduunu hi hatrlamyor. Makalede is
mi geen yazarlardan biri, eski bir doktora rencisi. Bu kiiye
e-posta gnderdiinde, Ram seyin ismini makalesine aldn, n
k Ramseyin igrlerinden faydalandm, ayrca bunun makale
ye daha fazla saygnlk kazandrdn ve makalenin okunma olas
ln arttrdm sylyor. Ramsey, gururu okansa bile zlyor.
Ne yapmas gerekiyor?

18. G erekli y e rd e onur pay verm e

ki yl nce, Stanley Smith, Herbert McDowellin hamambcei

iftlemesiyle ilgili yksek lisans tezi iin danmanlk yapmay ka
bul etmiti, imdi ise McDowellin doktora tezi iin danmanlk
yapyor. McDowell, Smithin son makalesini okurken, makalenin
tartma blmndeki fikirlerin, aslnda Smithle yaptklar gayri
resmi tartmalarda kendisinin nerdii grler olduunu fark edi
yor. Smith makalesinde M cDowella teekkr etmiyor. McDowell,
yazarlar listesine alnmay hak ediyor mu? Teekkr blmnde is
minin gemesini hak ediyor mu? Smith, M cDowelli istismar m
etti?

19. L aboratu v ar te k n isy e n le rin e onur pay v em e

John Jonart ve Sara Srumpf, U niversitesinde alan birer biyo-

teknisyen. Patent haklarn niversiteye devretmek zere bir anla
ma imzaladlar ve gayri resmi olarak, yaymlanacak makalelerde
isimlerinin yer almamasn kabul ettiler. Normalde, kavramsal ve
ya teorik igrleri ok fazla deil, fakat on yllk bir tecrbeden
sonra, deneysel ilemler hakknda ok bilgili oldular. Nitekim, ye
ni bir epilepsi ilacyla ilgili deerli nerilerde ve tavsiyelerde bu
lundular. Deerli katklarndan dolay, yazar olarak isimlerinin ge
mesini, telif veya patent hakk almak istiyorlar. Fakat niversite ta
leplerini reddediyor. En azndan fikri mlkiyet hakk veya bir par
a onur pay almal mdrlar? Daha nce yaptklar anlama adil
mi?
258 F 7ARKA/B Bira Elii
 20. B ayazar

Arendorf, E>un-Ow, Hanscum, Hemstein, Mirabella, Robertson,

Ramos ve Williams, Bat Amerikada sekiz farkl niversitede al
an meteorologlar. Her biri, frtna byklyle hortum faaliyeti
arasndaki iliki zerindeki almaya nemli katklarda bulundu
lar. alma saygn bir bilim dergisinde yaymland ve muhtemelen
literatrde bundan sk sk bahsedilecek. Baka kiiler almalarn
dan alntlar yaparken, bayazar gibi szckler kullanacaklarn
dan. bayazar dierlerinden daha fazla onur pay alacak. Yazarlar
dan . yani Ramos, Williams ve Hanscum isimlerinin bayazar
olarak geip gememesine aldrmadklarm sylediler, fakat dier
leri kendi isimlerinin bayazar olarak gemesini istiyor. Mirabella
ve Robertson, makalenin byk bir ksmn yazdlar: Arendorf ve
Dun-Ow, fon yazmalarn yaptlar, Hemstein ise btn projeyi or
ganize etti. Btn yazarlar bilgi topladlar ve bu bilgiyi analiz etti
ler. Bayazar kim olmal? Yazarlar bu karar nasl almal?

21. B asn ko n feran s

Anthony Lopez ve Adrian White, ok kullanlan bir yiyecek katk

maddesinin, laboratuvar farelerinde ciddi doum kusurlarna yol
atn gsteren deneyler yaptlar. Bu yiyecek katk maddesiyle il
gili bulularn halka bildirmeden nce, bir dergiye bu konuda ma
kale gndermeyi planlyorlar, ancak halk bu konudan haberdar et
mek ve bu katk maddesinin daha fazla doum kusuruna yol ama
sn nlemek iin bir basn konferans dzenlemeye kendilerini zo
runlu hissediyorlar. Ne yapmallar?

22. S onular yum uatm a

A.J. Hoyt ve Cathy Compton ideal kilo kavramnn bir mit olduu
nu gsterdiler: Sigorta irketlerinin ve salk kurulularnn belirle
dii ideal kilo, bir insan iin en uygun kiloyu saptamakta pek fay
dal deil. Vcut ekli, kas gc ve vcuttaki ya oranna dayal bir

259
dizi neriyi Journal ofNutrition'a [Beslenme Dergisi] yaynlad
lar ve ok yaknda bir basn konferans dzenlemeyi planlyorlar.
Hoyt tavsiyelerini detaylaryla aklamak istiyor, fakat Compton
halkn btn gerei anlamayacam ve kabul etmeyeceini, nk
tavsiyelerinin ok karmak ve fiziksel olarak iddial olduunu d
nyor. Comptona gre, nerilerine daha iyi uyulmas iin, basn
konferansnda nerilerini byk lde basitletirmek ve yumuat
mak gerekiyor. Gerei ve sadece gerei renmek isteyen kiiler
dergide makaleye bakabilirler. Hoyt ve Compton, halkn tketimi
iin sonularm basitletirip yumuatmal mdrlar?

23. B asn tah rifi

Kia Kurfunkle, az alkol tketimi ve azalan kalp hastalklar arasn

daki istatistiksel ilikiyi gsteren almann bayazar. Daily Re-
po rter'dm bir muhabir aratrmas hakknda onunla rportaj yap
yor. Kia almasn ve nemini anlatyor. Ertesi sabah, alkol tke
timi kalp hastalklarn azaltyor manetiyle bir yaz kyor. Yaz
y okumaya devam ediyor ve yazmin az alkol tketiminden bahset
mediini, sonularn alkolikler iin geerli olmadnn belirtilme
diini fark ediyor. Associated Press haber ajans sayesinde bu yaz
yzlerce gazetede yer alacak. Kia ne yapmal?

24. U tan v e ric i son u lar yaym lam ak

Stephen Polgar, Apala toplumundaki ailelerde iddet olaylarm in

celiyor. Kuzey Carolinada Blue Elk toplununum yalannda yaa
yan insanlar zerinde younlayor ve aratrmasn rportajlar, po
lis incelemeleri, okul raporlar ve saha gzlemleri yoluyla yapyor.
Aratrmas srasnda, blgedeki toplum liderlerine ve eitli otori
telere danyor. Ayrca deneklerinin gnll rzasn alyor. al
masn tamamlad ve sonularm yaymlamaya hazr. Liderlerin ba
zlar, makale taslam okuduktan sonra, sonularn pek gurur ok
ayc olmad gerekesiyle, makalenin yaymlanmasna kar
kyor: Polgarm aratrmasnda, ocuk tacizi, e tacizi gibi ailedeki
260
iddet olaylarnn ok sk grld ve bu iddet olaylarnn alkol
kullanm ve sula ilikili olduu ortaya kt. Polgar, kiilerin, e
hirlerin, sokaklarn ve nehirlerin isimlerini deitirmek suretiyle
gizlilii korumaya sz veriyor, ancak liderler, btn bunlara ra
m en kendi halklarndan bahsedildiinin kolaylkla anlalacan
sylyorlar. Polgar, yasalarn sonularn yaymlamasna izin ver
diini biliyor ama yine de bu toplum bireylerini zmekten korku
yor. Polgar ve arkadalar Blue Elk toplumunu yllardan beri ince
liyorlar ve bu toplumu yabanclatrarak ilgili aratrma blgesini
yok etmek istemiyorlar. Polgar sonular olduklar gibi yaymlama-
l m? Yoksa onlar kulaa kt gelmeyecek ekilde yumuatarak
m yaymlamal? Yoksa sonularn yaymlamamal m?

25. B itki ila larn n m lk iy eti

Bruce Heyman, Amazon ormanlarnda yerli kabileler tarafndan

kullanlan bitki ilalarn inceliyor. Birka yldr bir kabileyle bir
likte yayor ve kendisine bu bitkilerin yerini ve nasl kullanld
n gsteren kabile doktoruyla arkadalk ediyor. Heymann aratr
mas bitki ilalarndan pazarlanabilir rnler gelitirmeyi mit
eden Johnson Laboratuvarlan tarafndan destekleniyor. Son birka
ay iinde, kabile doktoru, kabiledeki kadnlarn gslerindeki t
mrlerin bymesini nleyen bir bitki ilac kulland. Heyman, bu
ilacn kanser tedavisinde kullanlabilecei sonucuna vard ve kabi
le doktorundan bu ilacn bir rneini istedi. lacn kimyasal bilei
mini inceledi ve sonularn Johnson Laboratuvarlanna gnderdi.
Johnson Laboratuvarlan, kimyaclarnn bu ilataki baz bileenle
ri sentezleyebildiklerini ve bu ilacn kontroll bir incelemesini yap
m ak istediklerini bildirdi. Ancak, almalarna balamadan nce
daha fazla ila rnei gerekiyor. Heyman kabile doktoruna, John
son Laboratuvarlanmn ilacyla ilgilendiini ve daha fazla ilaca ih
tiya olduunu sylyor. Ayrca, Johnson Laboratuvarlannm kabi
le doktora ve halkna yardmda bulunacam da belirtiyor. Kabile
reisi bitki bilgilerinin byle kullanlmasn istemediine karar veri
yor. Kabile doktora, bilgisinin kutsal olduuna, bu nedenle bu bil
261
ginin kabile iinde kalmas ve sadece kendisi ile asistanlarn kulla
nmna ak olmas gerektiine inanyor. Heyman, yerel otoritelerin
yardmn isteyerek ve doktorun ibirlii yapmasn halinde John
son Laboratuvarlarnm onlar dllendireceine sz vererek kabi
le doktorunu bildiklerini sylemeye zorlayabileceini dnyor.
Heyman ne yapmal? Bitki ilalarnn mlkiyeti kimde?

26. E itim , aratrm a ve para

Robert Carlson, Georgia niversitesinde bcekler bilimi profes

r. fonuyla ate karncalan zerine bir aratrma yapyor.
Bu aratrma zamannn ounu alyor, ancak niversite ona dier
retim yelerinden daha az da olsa birtakm eitim sorumlulukla-
n verdi. Yine de Carlson her dnem bir yksek lisans semineri ve
riyor, yksek lisans rencilerinin danmanln ve hocalm ya
pyor ve eitli komitelerde alyor. . Carlsondan hemen
hemen btn zamanm ate karncalar iin zehir gelitirmeye ayr
masn istiyor. Carlson, blm bakan Lisa K nopftan retim so
rumluluklarnn yeniden gzden geirilmesi iin dileke veriyor.
Knopf bu istei kabul etmede tedirgin. Bunun birka nedeni var.
ncelikle, Carlsonun sorumluluklarm bakalarna devretmek En
tomoloji Blm iin kolay olmayacak. kincisi, dier retim ye
leri Carlsondan ikayetiler; nk onlara gre, Carlsonun ara
trma baarlan onu ayncalkl bir prima donna yapyor. nc-
s, Knopf, Carlsonun sadece aratrma yapmasnn dier profesr
ler iin kt rnek olacam, bylece dier profesrlerin de tpk
Carlson gibi farkl smflandmlmak isteyebileceklerini, bunun ise
blmdeki birlii bozup akademik bir hiyerari yaratacam d
nyor. Ancak, Carlson uluslararas ne sahip bir aratrmac ve m
kemmel bir hoca. Knopf, eer Carlsonm isteini reddederse, onun
kolaylkla baka bir niversitede ya da endstride i bulabileceini
biliyor. Knopfun ne yapmas gerekiyor?

262
 27. A yrm clk k art tavr

High Plains niversitesi, Fizik Blmne bu yl bir kadn ie al

mak zorunda olduklarm syledi. Blmde hibir kadn almyor.
Alnacak kiinin grevi aklandktan ve nitelikli kadnlarn bavu
ruda bulunmalar tevik edildikten sonra, blm kimin ie alnaca
na karar vermeye hazr. 115 bavuru var ama bunlardan sadece
kadn. ki kadn ve iki erkei mlakata aldktan sonra, blm,
kadnlarn ilerinin ehli olmalarna ramen erkeklerden daha az ni
telikli olduklarm saptyor. Blm kadnlardan birini mi ie almal,
yoksa en nitelikli kiileri mi?

28. L ab o ratu v ard a ak ilik isi

Marianne Yoderin aydr kimya blm yksek lisans renci

lerinden Sam G reenle ilikisi var. Bu iliki ilk bata gizli tutulmu
tu, ancak imdi laboratuvardaki herkesin bundan haberi var ve bu
kiiler Yoderin G reenle olan ilikisine kzmaya baladlar. Birka
renci, bu dunmu blm bakamna, yani Salvador Selenoya bil
dirdiler. Green ve Yoder biraradayken rahat alamadklarn ve
Yoderin Greeni kayrdn akladlar. Yoder, niversitedeki en
iyi hocalardan biri ve Green de parlak bir renci. Bu iliki etie
aykr mdr? Seleno bu durumla ilgili olarak ne yapmal?

29. Burs ynetim i

Anne Wilson, iletkenlikte manyetizma etkisini incelemek iin Ulu

sal Bilimler Vakfndan 50,(XX) dolarlk burs ald. nerisinde, Wil
son, deneylerini iki metalle, bakr ve alminyumla yrteceini
syledi. Wilson, bu deneyleri yaparken, manyetizmann baka me
taller zerindeki etkisini tetkik etmeyi amalayan bir aratrma y
rtmeye karar verdi. Bu deneyleri, yksek lisans renimi alan
asistanlarn maalar ve seyahat iin ayrlan parayla destekledi.
Wilson yanl bir ey mi yapt? Aratrma konusunda Ulusal Bilim
Vakfna danmal myd?

263
 30. K iiler ve ite kalm a kararlar

Hastings niversitesinin Fizik Blmndeki kdemli hocalar,

Raymond Abenia isimli kat maddeler fizikisinin ite kalp kalma
masna karar verecekler. Abeniann durumu kolay deil: yi bir ho
ca ve danman olmasna ramen yapt yaynlar muhteem deil.
e alnmak iin gerekli yaym saysna zar zor ulam, dardaki
danmanlardan ald mektuplar ise ok kark. Blmn dokuz
kdemli hocasndan drd, Abenianm, hocal, danmanl ve
aratrmalarnn nitelii gz nnde bulundurularak ite kalmas
gerektiine inanyorlar. Hocalardan drd ise bu konuda kararsz.
Abeniann almalarm en iyi deerlendirebilecek kii olan Oliver
Ormadoze, kzyla kan gencin de dahil olduu bir yksek lisans
rencileri grubuna danmanlk yapma konusunda Abeniayla
kavga etmiti. Ormadoze, Abeniann, rencilerini laboratuvarda
profesyonel olmayan tavrlar sergilemekte zgr braktna inan
yor. Abenia'nrn rencileri laboratuvarda rock and roll dinliyor,
pizza smarlyor ve ocuklarm beraberlerinde getiriyorlard. (Abe
nia renciler arasnda ok popler. Ormadoze ise huysuz bir adam
olarak tannyor). Ormadoze ve Abenianm her ikisi d e kat m adde
ler fizikisi olduklarndan, kararsz kalan drt hocann Abeniamn
almalarm deerlendirirken Ormadozeun fikirlerini nemseme
leri muhtemel. Eer Ormadoze Abenia hakknda grlerini akla
may reddederse, meslektalar bunun Abeniamn iini srdrmesi
ni onaylamad anlamna geldiini dnecekler. Eer blm, ni
versiteye blnm kararlarla gelirse, Abenia muhtemelen ite ka
lamayacak. Ormadoze, bu durumda ne yapmas gerektii konusun
da karar vermekte zorlanyor. Profesyonel bir karar vermeye al
rken kiisel duygulan n plana kyor. Ormadoze bu karardan
kanmal m ve/veya karardan ekilmeli mi? Abenia duygulanm
bir kenara brakp Ormadozeu bir bilim adam olarak m deerlen
dirmeli? Ormadoze toplantda Abenia hakknda drst bir deer
lendirme yapsa bu etie aykr m olur?

264
 31. Y ksek lisans ren c ilerin e a d a le tsiz davranm a?

Jessica Parker ve Charley Ward, Harold A rthurun yksek lisans

almas yapan asistanlar. Her ikisinin de, biyokimyaya giri der
si snavlarm okumak ve Arthurun fonksiyonsuz DNAlarla ilgili
aratrmasna yardmc olmak gibi grevleri var. Parker ve Ward
doktora rencisi ve kendi aratrmalar zerinde de alyorlar.
Arthur, Parker ve Wardu ofisine arp DNA almalarna daha
fazla zaman aylmalar gerektiini sylyor. Her ikisi de gnde
saat fonksiyonsuz DNAlan dizmek iin alyorlar, gnde iki sa
at biyokimya laboratuvarlarn yrtyorlar ve gnde iki saat biyo
kimya rencilerine ders verip snavlarn okuyorlar. hafta iin
de doktoraya giri mlakatlar var ve buna hazrlanmak iin al
malar gerekiyor. Kendi aratrmalarna ayracak zamanlan kalm
yor. Arthur bu rencilere adil mi davrand? Parker ve Ward, Art
h ur'u n isteklerine nasl bir cevap vermeli?

32. Sorum suz bir hoca?

Carol Levingston, bitkilerin bymesinde mortesi radyasyonun

etkisini inceleyen bir yksek lisans tezi yazyor. George Nijhoff
onun tez danmam ve hocas. Tez komitesinde tane daha hoca
var. Tezinin szl savunmasnda, komitenin iki yesi, tezin kt
yazldm ve kt organize edildiim syledi, komitenin nc
yesi ise, tezin literatr eletiren blmnde yeni ve nemli al
malardan bahsedilmediini savundu. Komite, Levingstona bota
nikte yksek lisans derecesi vermeyi reddetti ve tezi zerinde yeni
den alp onu gelecek dnem tamamlamasn nerdi. Ertesi gn
Levingston, Botanik Blmnn bakamyla bu konuda konutu.
N ijhoffun almasna yeterince yardm etmediini, tezinin ilk tas
lana nemli eletiriler getirmediini ve tezinde bahsetmeyi unut
tuu yeni almalardan ona hi bahsetmediini savundu. Nijhoff
sorumsuz bir hoca myd? Blm bakam buna nasl bir tepki gs
termeli?

265
 33. B ir AZT deneyi

ABDden hekim Z lkesinde HIV ve AIDSi iyiletirmekte kul

lanlan bir ila olan AZTin etkisi zerine klinik bir deney yapyor.
Hastalarn bir blm AZT alrken, dier blmne ise tesirsiz bir
ila veriliyor. ABD ve baka endstrilemi lkelerde bu deney, eti
e aykr olacakt; nk AZT bu lkelerde HIV/AIDS tedavisinin
standart ilac. Ancak Z lkesi ok fakir ve bu lkedeki HIV/AIDS
hastalarnn ou AZT ilacm alamyorlar. Hekimler bu deneyin eti
e uygun ve insanca olduunu sylyorlar; nk onlara gre bu
deney hibir tedavi gremeyecek hastalara bir tedavi olana sunu
yor. Bu deney etie uygun mu? Klinik bir deneyin bir lkede etie
uygunken baka bir lkede etie aykr olmas mmkn m? Ara
trmaclar hastalan smryorlar m?

34. K linik b ir deneyi srdrm e

Terry Jones, bir arterit ilacm test etmeyi amalayan klinik bir de
neyde hastalar kullanmay kabul etti. Rastgele seilmi, kimlikleri
gizli kiilerin kullanld deneyde bir grup hastaya standart arterit
ilac verilip arterit tedavisi uygulanrken, dier gruba ise ayn teda
vi uyguland ve tesirsiz bir ila verildi. Hastalar deneyde kullanlr
ken, test edilecek ilac alma veya tesirsiz ilac kullanma anslan
yzde elli olacak ekilde rastgele seildiler. Deneyde 400 hasta kul
lanlmas ve deney sresinin drt yl olmas bekleniyor. ki yllk
bir deneyden sonra, Jones, ilacm hastalarn yzde doksannda
nemli bir iyileme saladm buldu. Deney yar yarya tamam
land ve Jones deneyi iki yl daha srdrmeyi kabul etti. Bu sre
boyunca, hastalarn yzde ellisi etkili arterit ilac piyasaya knca
ya kadar tesirsiz ilalar kullanacaklar. Hastalan deneye almay dur
durmal m? Btn hastalara yeni ilac m vermeli?

35. iy i n iy e tle y anl enform asyon verm e

Rudolph Clemens, prostat kanserinin tedavisinde kullanlacak bir

266
ilacn etkisini test etmeyi amalayan, geliigzel seilmi hastala
rn kullanld bir deney yapmaya karar verdi. Deneydeki dei
kenler zerinde kontrol salamak iin, almann protokol dene
ye katlan hastalarn ya, tehis tarihi ve kanser gemii gibi konu
larda belirli gerekleri salamalar gerekiyor. Hastalar geliigzel
olarak iki gruba ayrlyor: Gruplardan bir tanesine ila verilirken,
dierindeki hastalara prostatn almmas gibi standart bir tedavi uy
gulanyor. (Prostatlar alnan hastalar iktidarszlkla ya da baka
yan etkilerle karlayorlar). Clemens, yllk bir almadan
sonra, ilacn prostat kanserli hastalara faydal olduunu gsteren
bulgulara ulamt. Hastalan deneye alan dier hekimler de sonu
lar konusunda Clemens'le hemfikirdi. Bu noktada Clemens mm
kn olduunca fazla hastay tedavi etmeye karar veriyor. Bunu yap
mak iin, elli hastann kaytlarm onlan deneye almak amacyla de
itiriyor. Bylece hastalarn yans deneysel tedaviyi alacaklar
(almaya katlabilecek nitelikte olmayan hastalar yine de stan
dart terapileri seebilecekler.) Clem ensin davran etie aykr
myd? alma, daha fazla hastann bu deneysel ilatan yararlan
masn salayacak ekilde deitirilmeli miydi?

36. M ahkm larn k u lla n ld ara trm a

Sam Adams ve Wu-lee Wong, X lkesinde bir kanser aratrmas

yapyorlar. imdiye kadar eitli poplasyonlardaki kanser oranla-
rnm istatistiksel analizini yaptlar. Kanser oranlarnn eitli yaam
ve beslenme biimlerine bal olduunu saptadlar. Ayrca, aratr
may yrtrken srekli yerel otoritelere dantlar. Bugn, otorite
ler onlara insan poplasyonlar zerinde baz deneyler yapma frsa
t sunuyorlar. Y niversitesinden bazlan deney nerilerini getir
diler. Deneyler uzun sre hapiste kalacak mahkmlar zerinde ya
placakt. Bu deneyler, aratrmaclara, farkl beslenme biimlerinin
kanser zerindeki uzun dnemli etkilerini gzlemleme frsat suna
cak, kanser ve kanserin nlenmesinde bilgilerimizi arttracakt. An
cak, lkenin insan haklaryla ilgili kaytlar gz nnde bulunduru
lunca, Adams ve Wong bu deneyle ilgili gl phelere dtler.

267
Mahkmiyet sisteminin ok zorlayc bir ortam olduunu, ve zne
lerin deneylere katlmak dnda bir seenekleri olmayacan d
ndler. Meslektalarnn ise bu aratrmayla ilgili bu tr phele
ri yok ve bunu mahkmlarn topluma olan borlarm deyebilecek
leri bir frsat olarak deerlendiriyorlar. Adams ve Wand bu deney
lerin yaplmasna yardmc olmal m?

37. D onanm ada ila testi

Donanma, en iyi dalglardan bazlar m uzun sre souk suda kala

bilmeleri iin bir eitime tabi tutmakta ve souk suda performans
larm arttrmak iin baz deneyler yapmaktadr. Bu deneylerden bi
ri, insan kannn donmasn engelleyen, insan vcudunun ve hcre
lerinin daha dk scaklklara dayanmasn salayan bir kimyasal
maddenin gelitirilmesiydi. Hayvanlar zerinde yaplan deneyler
de, kimyasal maddenin gvenli ve olduka etkili olduu grldy-
se de bu madde hl byk lde deneyseldi. Donanma, ilac im
di de insan deneklerinde denemek istiyor ve bu kimyasal maddenin
kullanlaca deneyler iin elli dalg talep ediyor. Bu talebi redde
den dalglar mahkemelik olacak. Donanmann tavr etie aykr
m?

38. F arele rd e grlen sa ld rg a n lk la ilg ili b ir alm a

Chris Chisholm ve Christie Chase, farelerde saldrgan tavra yol

aan bir hormon saptad. Bu hormonu salglayan farelerde saldr
ganlk ve iddet grlyor ve hormon insanlardaki testosteron hor
monuna yap ve ilev bakmndan ok benziyordu. Chisholm ve
Chase, bu aratrmann insan saldrganl ile ilgili nemli bulgula
ra yol aabileceine inanyorlar. Bu hormon verildii zaman fareler
birbirlerini fkeden paralayabilecek kadar saldrgan oluyorlar. Fa
relerin ou bu deneylerde lyor, sa kalanlarda ise nemli dei
iklikler grlyor. Chisholm ve Chase, bu krizlere yol aan hor
mon miktarn saptamakta glk ekiyorlar; nk bu, fareden fa
reye deiiyor. Baz fareler dk dozdaki hormonla saldrgan olur
268
ken dierleri ok yksek dozlarda bile saldrgan olmuyorlar. Baz
hayvan haklar savunucular bu deneyleri rendiler ve bu deney
leri durdurma amacyla protestolar dzenliyorlar. Bu deneylerin
srmesine izin verilmeli mi?

39. Sper ta v u k lar

Biotech Corporation, sper tavuklar yaratacak bir yntem zerinde

alyor. Farkl organizmalardan alnan DNAnn bir araya getiril
mesiyle, byme hormonu ok fazla olan bir tavuk yaratlacak. ir
ket, bu tavuun normal tavuklardan drt kat daha byk olacam,
iki kat daha hzl yalanacam, hastalklara daha yksek bir diren
gstereceim ve yzde elli daha az vcut yana sahip olacan
tahmin ediyor. Ancak ilk sonulara gre, bu tavuklarda kt yan et
kiler ortaya kyor: Bu hormonlarn ok yksek olmas nedeniyle,
tavuklar skntl ve son derece gergin oluyorlar. Ayrca kemikle
ri ok krlgan, kaslar ve sinirleri ise ok zayf oluyor. Bu tavukla
rn, fiziksel aba ve normal faaliyetler sonucu incinme ve lm
oranlan ok yksek. Ancak yine de, sper tavuk yetitirme ekono
mik adan ok kazanl; nk yaralanm ya da lm tavuklar da
eitli tavuk rnlerinde kullanlabiliyor. Biotechin sper tavuk
larla ilgili patenti ABDnin PTOsu tarafndan deerlendiriliyor.
Bioteche bu hayvann patenti verilmeli mi?

40. Ay ilac

M.S. 600 ylnda, C lkesinde ifal bitkiler satan kiiler, eitli has-
talklann tedavisinde aylan kullandlar. Tbbi nedenlerle aylar de
vaml ldrldnden, C deki ay poplasyonu tehlikeye girdi ve
C hkmeti tbbi amalar iin kapal bir alanda ay yetitirmeye ka
rar verdi. C lkesindeki grevliler bu abay, yok olma tehlikesiy
le kar karya olan bir tr korumak ve aym zamanda insanlara
yardm etmek olarak gryorlar. Bylece, ormanlardaki ay nfisu
yok olsa da, zel yerlere kapatlan aylar yaamlanm srdrecekler.
Aylar byle kullanmak yanl m? Eer aylarn byle kullamlma-
269
sna kar kyorsanz, ineklerin ve domuzlarn tbbi amalar iin
yetitirilmesine izin verir miydiniz?

41. Irk b ir konferans?

Ellen Iverson, sulardaki genetik faktrler zerine bir konferans

veriyor. Konferans, genetik, sosyoloji, ceza hukuku, siyasi bilimler,
antropoloji ve felsefe gibi eitli alanlardan insanlar bir araya ge
tirecek. Farkl grlere sahip insanlarn toplanaca bu konferans
tek yanl olmayacak. Ancak faklte ve baz renciler bu konferan
sn rk olduunu iddia ederek, onu protesto ediyorlar. Bunlardan
dolay, Q niversitesi konferansn sponsorluunu yapmaktan vaz
geti. Iverson konferans iptal etmek zereyken, muhafazakr be
yin takmndan konferansm sponsorluunu yapma teklifi geldi.
Konferans niversite dnda yerel bir otelde yaplacakt. Iverson,
bu neriyi kabul etmesi durumunda, konferansn aslnda hibir rk
yan olmasa da. rk damgas yiyeceinden endie duyuyor.
Iverson fonu kabul etmeli mi? niversite konferans desteklemek
ten ekilmeli mi?

42. H astalk p o litik as

Salk politikalarna salanan fonlarla ilgili aratrmalar, son otuz

yl iinde Ulusal Salk Entits fonlarnn yzde yetmiinin beyaz
erkeklere verildiini gsteriyor. Hastalklarn incelenmesinde rk
ve cinsiyet ayrmclm gidermek ve tbbi bilgileri arttrmak iin,
Ulusal Salk Entits, aratrmada eitli rklardan, eitli etnik
gruplardan insanlar ve kadnlar gibi belirli poplasyonlan hedef al
d. Gelecekte, Ulusal Salk Entits zellikle bu poplasyonlan
etkileyen hastalklarla ilgili aratrmalara fonlarnn yzde otuzunu
ayracak. Bu adil bir politika m? Bu politika etik problemler yara
tabilir mi?

270
 43. drak hz zerin e aratrm a

Rebecca Clearheart, yalanmann idrak hzna etkisini incelemek

iin Ulusal Salk Entitsnden fon alan bir psikolog. Aratrma
snn amac, idrak hznn belirli bir yata dorua kp kmad
n, yalandka idrak hznn azalp azalmadm ve idrak hznn
belirli faaliyetlerle arttrlp artrlamayacan belirlemek. Son za
manlarda, yal vatandalardan oluan bir grup bu aratrmay
rendi. Bu gruptaki kiiler, aratrmann yallara kar ayrmclk
yaplmasna yol aacan ve yala ilgili tarafl grler douraca
m iddia ederek yzlerce protesto mektubu gnderdiler. Ulusal
Salk Enstits bu aratrmaya fon salamay srdrmeli mi?

44. M lk iy et id d ia la rn k ara ra balam a

Kanada hkmeti ile Kanada kylarndaki adalardan birinde yaa

yan bir Yerli Amerikan kabilesi arasnda toprak haklaryla ilgili bir
uzlamazlk var. Yerli Amerikallar, orada yaadklar iin btn
adarm kendilerinin olduunu iddia ediyorlar. Kanada hkmeti ise,
bu adann onlarn doal yerleim yeri olmadm ve adarm bir ks
mnn Kanadaya ait olduunu ileri sryorlar. Bu olay mahkeme
lere tand ve Kanada hkmeti bir antropolog olan Ginger Kear-
neyden uzman tankl yapmasn istedi. Bu antropolog, Yerli
Amerikallar yirmi yln zerinde bir sre boyunca incelemi ve
aratrmas byk lde Kanada hkmetinin sponsorluunda ya
plmt. Keamey, aratrmasnda. Yerli Amerikallarn bu adann
doal yerleim yeri olduuna ilikin iddialarnn yanl olduunu
saptad. Eer bu bilgiyi mahkemeye tarsa, yerliler muhtemelen
toprak haklarm kaybedecekler. Eer tanklk yapmay reddederse,
Kanada hkmeti kendi grn destekleyecek baka bir tank bu
lacak. Bir antropolog olarak, inceledii toplumun bir savunucusu
olmaya adam kendisini. Ancak bu olayda, yerlilerin savunucusu
olmak drst olmay gerektiren etik ve yasal sorumluluklaryla a
tyor. Kearney, mahkemeye, kabilenin mlkiyet iddialaryla ilgili
drst ve nesnel grlerini m i sunmal? Yoksa bildiklerini sakla-

271
mal m? Veya bilgileri deitirerek mi sunmal? Tanklk yapmay
reddetmeli mi? Aratrmas Kanada hkmetinin desteiyle yapl
dndan. bu davada Kanada halkna hizmet etmek gibi ek bir so
rumluluu var m?

45. evre e tk in li i

New M exicodaki kasabalardan biri olan Butterfeldda, soyu t

kenmekte olan bir kaplumbaa trne zarar verdii gerekesiyle
sivrisineklerin kontrolnde kullanlan bir sinek zehirinin yasaklan
masna ilikin bir oturum yaplyor. Yerel bir niversite olan
ECOdaki bilim adamlar uzman tankl yaptlar ve fikirlerini di
le getirdiler. Bu tartmada her iki tarafa da kendi tanklann getir
me izni verildi. ECO niversitesi ndeki profesrlerden biri olan
Roger Rubble bu sinek zehirinin yasaklanmasnda aktif bir rol st
lendi: Gazeteye yaz yazd, televizyona kt, el ilanlar datt ve
kap kap dolap insanlarla konutu. Meslektalar ve yerel cami
adaki bireyler, Rubblen bilim adam olma snrlarm ap bir avu
kata dntn dnyorlar. Rubble bu halk politikas tartma
larnda nasl bir tavr izleyebilir ?(ya da izlemeli?)

46. Yeni bir ar k esici ila

Helen Herskovitz ve Stanley Schein, Sanguine Laboratuvarlan iin

alrken yeni bir ar kesici ila gelitirdiler. lk almalardan or
taya kan sonu, bu ilacn piyasadaki dier ilalardan daha gven
li ve etkili olduu, te yandan, aspirin gibi narkotik olmayan ila
lar ve kodein gibi narkotik ilalarn yan etkilerinin bu ilata grl
mediiydi. Bu ila tam olarak gelitirildii zaman olduka ucuza
mal olacak ve kolay retilecekti. Herskovitz ve Schein, irket g
revlilerine bu yeni kefi zetlediler. Grevliler ise bu aratrmann
en az birka yl boyunca tetkik edilmesi gerektiine karar verdiler.
irket, ayrca, Herskovitz ve Scheinden sonularm yaymlamala
rm ve bilgilerini saklamalarm istedi. irket aynca neuralgomine
adl bir ar kesici retiyor. Ayrca irketin yeni bir rn satmadan
272
nce bu rnn gelitirilmesine ve pazarlanmasna harcanan para
y telafi etmesi gerekiyor. Herskovitz ve Schein, irketin, insanlarn
aclarn hafifletme konusundaki bariz saygszlna ok ardlar.
Yasal olarak aratrmalarm gizli tutmak zorundalar, fakat insanl
n iyilii iin bunu halka aklamay ahlki bir sorumluluk olarak
gryorlar. Aratrmalarm yaymlamalar m gerekiyor? Bilgileri
ni gizli mi tutmallar? Ne yapmalar gerekiyor?

47. G rev len d irilm i aratrm a

Wayne Tillman ve birka meslekta M ITde suni zek zerinde bir

aratrma yrtyorlar ve son zamanlarda, eitli hedefleri tanyp
kar ate aan bir alet gelitirdiler. Bu aletle ilgili patent bavuru
sunda bulundular ve bunun bir gn zel silahlar ve taktiklerin kul
lanld polis operasyonlarnda yararl olacam m it ediyorlar.
Ancak, patent bavurusunda bulunduktan sonra, CIA ve NASAdan
gelen baz grevliler bu aletin ulusal gvenlii tehdit ettiini syl
yor. Grevliler bu aratrmay farkl bir biimde srdrmelerini is
tiyorlar: Aratrmaya Savunma Bakanl fon destei salayacak ve
aratrma snflandrlm olacak. Dr. Tillmann meslektalarndan
Lacy Jones, gruba, CIA ve NAS Ann bu aratrmay kontrol etmek
iin yasal bir sava balatacam ve ekibin srf bu aratrmay sr
drebilmek iin orduya hizmet etmesinin gerekli olmadm syl
yor. Ancak, ekibin pek ok yesi CIA ve NASAdan korkuyor ve
onlarn bu aratrmay kontrol etme abalarna kar sava amak-
tansa, ordu iin almay tercih ediyor. Tillman ve meslektalar ne
yapmal?

48. ev re danm an l

Jerry Jones ve Tracy Trek, BioData adl bir evre danmanl ir

ketinde alyorlar ve bu irket Bedrock Oil (BO) adl bir petrol
irketine bilgi veriyor. Jones ve Trek, B O nun nerisi zerine bir
petrol kuyusunun bulunduu blgeyi inceliyorlar. Bu blge,
BOnun mlkiyetinde ve Wyomingteki (12500 nfuslu) River
FHON/Bilim Etii 273
Rock kasabasnn be mil dnda yer alyor. Keif sondaji srasn
da, Jones ve Trek, sondaj yerine ok yakn daha nceden bilinm e
yen bir yeralt rma buluyor. B u akntnn River Rock dnda bu
lunan kasabann yegne su kaynana kartndan pheleniyorlar
ve petrol kuyusunun bu rma ve dolaysyla kasabann suyunu
kirleteceinden korkuyorlar. Jones ve Trek, danmanlar ve Bi-
oDatamn bakan yardmcs olan Ken Smithe bulgularm bildiri
yorlar. Smith, onlara, BO ya rapor hazrlamalarn, ancak bu yeral
t rmandan bahsetmemelerini istiyor. Jones ve Trek raporun tm
bilgileri iermesi gerektiini syleyerek kar kyorlar; ancak
Smith, btn bildiklerini rapor ederlerse BioData'nn BO ile sz
leme yapamayacam sylyor. Eer BO BioData'nn raporunu
beenmezse, BioData'y evre danmam olarak kullanmaktan vaz
geecek ve daha iyi raporlar veren bir irketle anlaacak. Smith, bu
yeralt akntsnn kasabann su kaynana kartndan bile phe
duyuyor; yle bile olsa, kasabann su kaynann sondaj blgesinin
kapatlmasyla yeterince korunabileceine inanyor. Ayrca, bu ye
ralt rma renildiinde, evrecilerin ve salklarn byk pro
testolarda bulunacandan endie duyuyor. Bu protestolar ise,
BO nun ilgili blgede sondaj yapmasn engelleyebilecek politik
basklar yaratabilecek. Jones ve Trek, Smithin isteklerine cevap
vermeli mi? Bu yeralt rman halka aklamalar m gerekiyor?

49. B ir ila irk e tin in beyaz y alan lar

Superfoods, ya yerini tutacak Fatfree adnda bir madde reten bir

yiyecek irketi. Gda ve ecek daresine, Fatfreeyi onaylatmak
iin Superfoodsun test sonularm Gda ve ecek daresine bil
dirmesi gerekiyor; nk Gda ve ecek daresi de Fatfreeyi test
edecek. Julie Schwartz, Superfoods tarafndan Fatfreenin test i
lemlerini yrtmek iin ie alnd. Fatfreeyle ilgili laboratuvar ka
ytlarndan birini incelerken, Schwartz, bir yan etkinin Gda ve e
cek daresine bildirilmediini fark etti. 1000 kiiden yedisi Fatf-
reeyi yedikten soma ba dnmesi geirmiti. Danmanna bu bil
ginin neden Gda ve ecek daresine bildirilmediini sorunca, da-
274 FlARKA/Bim Elii
mman. bu yan etkinin endieye kaplacak kadar nemli olmad
n ve sk grlmediini syledi. Ayrca, danmanna gre, bu yan
etki daha nemli olursa veya daha sk grlrse, G da ve ecek
daresi de zaten bunu kefedebilecek. Gda ve ecek daresine bu
yan etkinin bildirilmesi, onay ilemini yavalatabilir. Superfo-
odsun Gda ve ecek daresine bu yan etkiyi bildirmemesi yanl
m? Julie ne yapmal?

50. C insiyet b elirlem e

Elizabeth Xanatos ve Michael Fullwinder adnda iki genetiki, be

bein cinsiyetini belirleyen iki ila gelitirdiler. lalardan biri X
kromozomunu tayan spermi ldryor, dieri ise Y kromozomu
nu tayan sperni ldryor. (Memelilerde, erkekler birer X ve Y
kromozomu, kadnlar ise iki X kromozomu tarlar). Faikl meme
li trleri zerinde yaplan incelemelerde, ila, bebein cinsiyetini
belirlemede yzde 95 etkili oldu. Xanatos ve Fullwinder, bu iki ila
c tarmda kullanmak amacyla patent bavurusunda bulundular.
Ayrca insan denekleri zerinde klinik deneyler yapmay planlyor
lar. Bu ilalar insanlar tarafndan kullanlmal m? Bu ilalarn in
sanlar zerinde denendii aratrmalar yasaklanmal m?

275
 K ayn ak a

Aaron, T. (1993) Sexual Harassment in the Workplace, Jefferson, NC: McFarland and
Co.
Alexander, R. (1987) The Biology of Moral Systems. New York: de Gruyter.
Allman, L (1995) Promises of Miracles: news releases go where journals fear to tre
ad", New York Times, 10 January: C3.
-(1997) Drug firm relenting, allows unflattering study to appear, New York Times, 16.
Nisan: A1.A16.
American Anthropological Association (1990) Statements on ethics and professional
responsibility.
American Association for the Advancement of Science (AAAS) (1980) Principles of
Scientific Freedom and Responsibility, gzden geirilmi basm, Washington: AAAS.
-(1991) Misconduct in Science, Executive Summary of Corf erence, Washington: AAAS.
American Chemical Society (1994) The chemists code of conduct.
American Medical Association (AMA) (1994) Code of Medical Ethics.
American Physical Society (1991) Guidelines for professional conduct.
American Psychological Association (1990) Ethical principles of psychologists.
American Statistical Association (1989) Ethical guidelines for statistical practice.
Aristotle (1984), Nichomachean Ethics, J. Barnes (der.) Complete Works of Aristotle,
Princetcn, NJ: Princeton University Press iinde.
Armstrong, J. (1997) Peer review for journals: evidence of quality control, fairness and
innovation Science and Engineering Ethics 3,1: 63-84.
Association of Computer Machinery (1996) Code of Ethics.
Babbage, C. (1970) Reflections on the Decline o f Science in England, New York: Au
gustus Kelley.
Bacon, F. (1985) The Essays, der. J. Pitcher, New York: Penguin.
Bailar, J. (1986) Science, statistics and deception. Annals of Internal Medicine 104:
259-60.
Baram, M. (1983) Trade secrets: what price loyalty? V. Barry (1983).
Barber, B. (19621) Resistance by scientists to scientific discovery, Science 134: 596-
602.
Barbour, I. (1990) Religion in the Age o f Science, San Fransisco: Harper and Row.
Bernard, N. ve Kaufman, S. (1997) "Animal research is wasteful and misleading", Sci
entific American 276,2: 80-82.
Barnes, B. (1974) Scientific Knowledge and Sociological Theory, London: Routledge
and Kegan Paul.
Barry, V. (der.) (1983) Moral Issues in Business, 2. basm, Belmont, CA: Wadsworth.
Baumrind, D. (1964) Some thoughts on the ethics of research: after reading Milgrams

276
 'behavioral study of obedience. American Psychologist 19:421-23.
Bayer, R. (1997) "AIDS and ethics, R. Veatch (1997).
Bayles, M. (1988) Professional Ethics, 2. basm, Belmont. CA: Wadswonh.
Beardsley, T. (1995) Crime and punishment: meeting on gates and behavior gets only
slightly violent. Scientific American 273,6: 19.22.
Beauchamp, T. (1997) Informed consent, R. Veatch (1997).
Beauchamp, T. ve Childress, J. (1994) Principles o f Biomedical Ethics, 2. basm. New
York: Oxford University Press.
Bela, D. (1987) Organizations and systematic distortion o f information, Journal of
Professional Issues in Engineering 113:360-70.
Benedict, R. (1946) Patterns o f Culture, New York: Pelican Books.
Ben-David. J. (1971) The Sciemisfs Role in Society, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-
Hall.
Bethe, H. Gottfried, K. and Sagdeev. R. (1995) Did Bohr share nuclear secrets?. Sci
entific American 272,5: 85-90.
Bimber, B. (1996) The Politics of Expertise in Congress, Albany, NY: State University
of New York Press.
Bird, S. And Housman, D. (1995) Trust and the collection, selection, analysis and in
terpretation o f data: a scientists view. Science and Engineering Ethics 1: 371 -82.
Bird, S. ve Spier, R. (1995) Welcome to science and engineering ethics. Science and
Engineering Ethics 1,1:2-4.
Bloor, D. (1991) Knowledge and Social Imagery, 2. basm, Chicago: University of Chi
cago Press.
Bok, S. (1978) Lying, New York: Pantheon Books.
-(1982) Secrets, New York: Vintage Books.
Bolting, J. ve Morrison, A. (1997) "Animal research is vital to medicine", Scientific
American 276,2: 83-85.
Bowie, N. (1994) University-Business Partnerships: An Assessment, Lanham, MD:
Rowman and Littlefield.
Broad, W. (1981) "The publishing game: getting more for less, Science 211:1137-39.
-(1992) Teller's War, New York: Simon and Schuster.
Broad, W. ve Wade, N. (1993) Betrayers of the Truth, yeni basm, New York: Simon and
Schuster.
Bronowski, J. (1956) Science and Human Values, New York: Harper and Row.
Brown, G. (1993) Technologys dark side, New York Times Magazine, 30 Haziran: Bl.
Browning, T. (1995) Reaching for the low hanging fruit: the pressure for results in sci
entific research - a graduate students perspective. Science and Engineering Ethics
1:417-26.
Budiansky, S., Goode, E, ve Gest, T. (1994) The Cold War experiments, US News and
World Report 116,3:32-38.
Buchanan, A. And Brock, D. (1989) Deciding for Others, New York: Cambridge Uni
versity Press.
Cantelon, P., Hewlett, R-, and Williams, R. (der.) (1991) The American Atom, 2. basm,
Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Cape, R (1984) Academic and corporate values and goals: are they really in conflict?
D. Runser (der.), Industrial-Academic Interfacing, Washington: American Chemical
Society iinde.
aplan, A. (1993) Much of the uproar over cloning" is based on misunderstanding",
Denver Post, 7 Kasm: D4.

277
Capron, A. (1993) Facts, values and expert testimony, Hastings Center Report 23, 5:
26-28.
(1997) Human experimentation, R. Veatch (1997) iinde.
Carson. R. (1961) Silent Spring, Boston: Houghton Mifflin.
Carter. S. (1995) Affirmative action harms black professionals, A. Sadler (1995).
Cary, P. (1995) The asbestos panic attack, US News and World Report. 20 ubat: 61-
63.
Chalk, R. ve van Hippel, F. (1979) "Due process for dissenting whistle blowers. Tech
nological Reviews 8: 48.
Chubin.D. veHackett. E. (1990) Peerless Science, Albany, NY: State University of New
Yoric Press.
Cline, B. (1965) Men Who Made Physics, Chicago: University of Chicago Press.
Clinton. W. (1997) Prohibition on federal funding for cloning of human beings: memo-
randrum for the heads of executive departments and agencies", Beyaz Saray, basn
sekreterlii ofisi, 4 Mart.
Cluttetbuck, D. (1983) Blowing the whistle on corporate conduct, V. Barry (1983).
Cohen, C. (1979) When may research be stopped? D. Jackson ve S. Stich (der.) The
Recombinant DNA Debate, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Cohen, J. (1994) US-French patent dispute heads for a showdown, Science 265: 23-
25.
-(1997) AIDS trials ethics questioned. Science 276: 520-22.
Cohen. L ve Noll, R. (1994) Privatizing public research", Scientific American 271, 3:
72-77.
Cole, L. (1983) Politics and the Restrained Science, Totowa, NJ: Rowman and Littlefi
eld.
Committee on the Conduct of Science. (1994) On Being a Scientist, 2. basm, Washing
ton, DC: National Academy Press.
Committee on Women in Science and Engineering (1991) Women in Science and Engi
neering, Washington: National Academy Press.
Commoner, B. (1963) Science and Survival, New York: Viking Press.
Crigger, B. (1992) Twenty years after: the legacy of the Tuskcgce syphilis study, Has
tings Center Report 22, 6: 29.
Cromer, A. (1993) Uncommon Sense, New York: Oxford University Press.
Cullen, F., Maakestad, W., ve Cavcnder, G. (1984) The Ford Pinto case and beyond:
corporate crime, moral boundaries and the criminal sanction, E Hochstedler (der.)
Corporations as Criminals, Beverly Hills, CA: Sage Publications.
Daly, R. ve Mills. A. (1993) Ethics and objectivity". Anthropology Newsletter 34, 8: 1,
6.
Davies, P. (1990) The Mind of God, New York: Simon and Schuster.
Davis, M. (1982) "Conflict of interest, Business and Professional Ethics Journal 1,4:
17-27.
De George, R. (1995) Business Ethics, 4. basm, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Dennett, D. (1995) Darwins Dangerous Idea, New Yoik: Simon and Schuster. Denver
Post, (1992) Saccharin may cause cancer only in rats. 9 Nisan: A 10.
(1993) Drug maker Lilly accused of cloaking toxic reaction, 10 Aralk: A22.
Dickson, D. (1984) The New Politics of Science, Chicago: University of Chicago Press.
Dijsterhuis, E. (1986) The Mechanization of the World Picture, trans. C. Dikshom, Prin
ceton, NJ: Princeton University Press.
Dixon, K. (1994) Professional responsibility reproductive choice and the limits of app

278
 ropriate intervention, D. Wueste (1994).
Drenh. J. (1996) Proliferation of authors on research reports in medicine. Science and
Engineering Ethics 2:469-80.
Dreyfuss, R. (1989) "General overview o f the intellectual property system, V. Weil ve
J. Snapper (1989) iinde.
Edsall, J. (199S) On the hazards of whistle blowers and cm same problems of young bi
omedical scientists of our time, Science and Engineering Ethics 1: 329-40.
Eisenberg, A. (1994) The An of Scientific Insult. Scientific American 270,6: 116.
Ellenberg. J. (1983) Ethical guidliness for statistical practice: an historical perspective".
The American Statistician 21 (ubat): 1-4.
Elmer-Dewitt, P. (1993) Ganing: where do we draw the line?" Time Magazine, 8
Kasim: 64-70.
Elms, A. (1994) Keeping deception honest: justifying conditions for social scientific re
search strategems, E. Erwin, S. Gendin ve L. Kleiman (1994) iinde.
Erwin, E., Gendin. S. ve Kleiman, L. (den) (1994)Ethical Issues in Scientific Research,
Hamden, CT: Garland Publishing Co.
Etzkowitz. H. ve dierleri. (1994) The paradox o f critical mass for women in science,
Science 266:51 -54.
Feyerabend, P. (1975) Against Method, London: Verso.
Feynman, R. (1985) Surely You re Joking, Mr. Feynman, New York: W.W. Norton.
Fletcher. R. and Fletcher. S. (1997) Evidence for the effectiveness of peer review. Sci
ence and Engineering Ethics 3:35-50.
Fleischmann, M. ve Pons, S. (1989) Electrochemically induced nuclear fusion of De
uterium, Journal o f Electroanalytic Chemistry 261: 301.
Foegen, J. (1995) Broad definitions of sexual harassment may be countetproductive for
business, K. Swisher (1995a).
Foster, F. ve Shook, R. (1993) Patents, Copyrights and Trademarks, 2nd edn, New York:
John Wiley and Sons.
Fotion, N. ve Elfstrom, G. (1986) Military Ethics, Boston: Routledge and Kegan Paul.
Fox. R. ve DeMarco, J. (1990) Moral Reasoning, Chicago: Holt, Rinehart and Winston.
Frankena, W. (1973) Ethics, 2. basm, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Franklin. A. (1981) Millikan's published and unpublished data on oil drops. Histori
cal Studies in the Physical Sciences 11:185-201.
Fraser, S. (der.) (1995) The Bell Curve Wars, New Yoric: Basic Books.
Freedman. B. (1992) A response to a purported difficulty with randomized clinical tri
als involving cancer patients, Journal c f Clinical Ethics 3,3:231-34.
Friedman, T. (1997) Overcoming the obstacles to gene therapy". Scientific American
276,6:96-101.
Fuchs, S. (1992) The Professional Quest fo r the Truth, Albany. NY: State University of
New York Press.
Gardner. M. (1981) Science - Good, Bad and Bogus, Buffalo, NY: Prometheus Books.
Garte, S. (1995) Guidelines for training in the ethical conduct of research", Science and
Engineering Ethics 1:59-70.
Gaston, J. (1973) Originality and Competition in Science, Chicago: University of Chi
cago Press.
Gergcn, D. (1997) The 7 percent solution: funding basic scientific research is vital to
Americas future. US News and World Report. 19 Mays: 79.
Gibbard, A. (1986) Wise Choices, Apt Feelings, Cambridge, MA: Harvard University
Press.

279
GiUigan, C. (1982.) In a Different Voice, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Glass, B. (1965) The ethical basis of science. Science 150: 1254- 61.
Goldbeig, S. (1991) Feminism against science. National Review, 18 Kasim: 30- 48.
Golden. W. (der.) (1993) Science and Technology Advice to the President, Congress and
Judiciary, 2. basn, Washington, DC: AAAS.
Goldman, A. (1986) Epistemology and Cognition. Cambridge, MA: Harvard University
Press.
(1992) Liaisons, Cambridge, MA: MIT Press.
Goldman, A.H. (1989) Ethical issues in propretaiy restrictions on research results, V.
Weil ve J. Snapper (1989) iinde.
Goldstein, T. (1980) The Dawn of Modem Science, Boston: Houghton Mifflin.
Goodman, T., Brownlee, S. ve Watson, T. (1995) Should the labs get hit? The pros and
cons of federal science aid, US News and World Report, 6 Kasn: 83- 85.
Gould, S. (1981) The Mismeasure o f Man, New York: W. W. Norton.
(1997) Bright star among billions. Science 275: 599.
Griffin, D. (1992) Animal Minds, Chicago: University of Chicago Press.
Grinnell, F. (1992) The Scientific Attitude, 2. basn, New York: Guilford Publications.
Grmek, M. (1990) The History of AIDS. ev. R. Maulitz ve J. Duflin. Princeton, NJ:
Princeton University Press.
Gross, P. ve Levitt, N. (1994) Higher Superstition, Baltimore. MD: Johns Hopkins Uni
versity Press.
Guenin, L. ve Davis, B. (1996) Scientific reasoning and due process, Science and En
gineering Ethics 2:47-54.
Gunsalus, C. (1997) Ethics: sending out the message". Science 276: 335.
Guriey, J. (1993) Postdoctoral researchers: a panel. Sigma Xi (1993) iinde. .
Harding, S. (1986) The Science Question in Feminism, Ithaca, NY: Cornell University
Press.
Hardwig, J. (1994) Towards an ethics of expertise, D. Wuesle (1994).
Hart, H. (1961) The Concept of Law, Oxford: Oarendon Press.
Hawkins, C. ve Sargi, S. (der.) (1985) Research: How to Plan, Speak and Write About
It, New Yoik: Springer- Verlag.
Hedges, S. (1997) Time bomb in the crime lab, US News and World Report, 24 Mart:
22- 24.
Hempel, C. (1960) Science and human values, R. Spillar (der.) Social Control in a
Free Society, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Hilts, P. (1991a) US and French researchers finally agree in long feud on AIDS virus,
New York Times, 7 Mays: A l, C3.
(1991b) Nobelist apologizes for defending a paper found to have faked data.
New York Times, 4 Austos: A1,A7.
(1992) "A question of ethics. New York Times, 2 Austos: 4A: 26-28.
(1994a) Tobacco fimi witheld results of 1983 research, Denver Post, 1 Nisan:
A14.
(1994b) MIT scientist gets hefty penally, Denver Post, 27 Kasm: A22.
(1996) Noted finding of science fraud is overturned by a federal panel", New York
Times, 22 Haziran: A 1, A20.
(1997) "Researcher profited after study by investing in cold treatment, New York
Times, 1 ubat: A6.
Hixson, J. (1976) The Patchwork Mouse. Garden City, NJ: Doubleday.
Hollander, R., Johnson, D., Beckwith, J. ve Fader, B. (1995) Why teach ethics in sci-

280
 ence and engineering? Science and Engineering Ethics i : 83- 87.
Holloway, M. (1993) A lab o f her own, Scientific American 269,5: 94-103.
Holton. G. (1978) Subelectxons, presuppositions and the Millikan-Ehrenhafi dispute.
Historical Studies in the Physical Sciences 9: 166-224.
Hooker. B. (1996) Ross-style pluralism versus rule-consequentalism. Mind 105: 531-
552.
Horgan. J. (1993) Wanted: a defense R and D policy, Scientific American 2 69,6:47-
48.
(1994) Particle Metaphysics, Scientific American 270.2: 96-106.
Houghton. J. ve dierleri (der.) (1992) Climate Change 1992: The Supplementary Re
port to the TPCC Scientific Assessment, Cambridge: Cambridge University Press.
Howe, E. ve Manin, E. (1991) Treating the troops", Hastings Center Report 21,2:21-
24.
Howes. R. (1993) Physics and the classified community, M. Thomsen (1993) iinde.
Hubbard, R. ve Wald. E. (1993) Exploding the Gene Myth. New Yoik: Beacon Press.
Huber. P. (1991) Galileos Revenge, New York; Basic Books.
Huff, D. (1954) How to Lie with Statistics, New York: W. W. Norton.
Huizenga. J. (1992) Cold Fusion, Rochester. NY: University of Rochester Press.
Hull, D. (1988) Science as a Process. Chicago: University of Chicago Press.
Huth, E. (1986) Irresponsible authorship and wasteful publication. Annals o f Internal
Medicine 104:257-59.
International Committee of Medical Journal Editors (1991) Guidelines for authorship,
New England Journal o f Medicine 324: 424- 28.
Institute of Electrical and Electronic Engineers (1996) Code of Ethics.
Jacob, M. (1988) The Cultural Meaning o f Scientific Revolution, Philadelphia: Temple
University Press.
-(1977) Scientific Culture and the Making of the Industrial West, New Yoik: Oxford Uni
versity Press.
Jackson, J. (1995) People of color need afirmative action, A. Sadler (1995) iinde.
Jardin, N. (1986) The Fortunes o f Inquiry, Oxford: Clarendon Press.
Jennings, B., Callahan, D. ve Wolf, S. (1987) The professions: public interest and com
mon good", Hastings Center Report 17, 1: 3-10.
Johnson, H. (1993) The life of a black scientist, Scientific American 268, 1 : 160.
Jonas, H. (1969) "Philosophical reflections on experimenting with human subjects, Da
edalus 98: 219-47.,.
Jones, J. (1980) Bad Blood, New York: Free Press.
Joravsky, D. (1970) The Lysenko Affair, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Kant, I. (1981) Grounding for the Metaphysics of Morals, ev. J. Ellington, Indianapo
lis, IN: HacketL.
Kantorovich, A. (1993) Scientific Discovery, Albany, NY: State University of New York
Press.
Karl, T., Nicholls, N. ve Gregory, J. (1997) The coming climate, Scientific American
276,5: 78- 83.
Kearney, W., Vawtcr, D., and Getvais, K. (1991) Fetal tissue research and the misread
compromise", Hastings Center Report 21,5:7-13.
Keller, E. (1985) Reflections on Gender and Science, New Haven. CT: Yale University
Press.
Kemp, K. (1994) Conducting scientific research for the military as a civic duty. E. Er
win, S. Gendin ve L. Kleiman (1994) iinde.

281
Kennedy, D. (1985) On Academic Authorship, Stanford, CA: Stanford University.
Kiang, N. (1995) How are scientific corrections made?", Science and Engineering Et
hics 1:347-56.
Kilzer, L., Kowalski, R. ve Wilmsen, S. (1994) Concrete tests faked at airport. Den
ver Post, 13 Kasrm: A 1.A I4.
Kitchen P- (1983) Abusing Science, Cambridge, MA: MIT Press.
(1993) The Advancement of Science, New York; Oxford University Press.
Klaidman, S. ve Beauchamp, T. (198) The Virtuous Journalist, New York: Oxford Uni
versity Press.
Koertege, N. (1995) How feminism is now alienting women from science. Skeptical
Inquirer 19,2: 42-43.
Kohn, R. (1986) False Prophets, New York: Basil Blackwell.
Koiata. G. (1993) Scientists clone human embryos and create an ethical challange,
New York Times, 24 Ekim: A l , A22.
(1994) Parkinson patients set for first rigorous test of fetal implants. New York
Times, 8 ubat: C3.
(1995) Lab charged with homicide over misread pap smear, Denver Post, 13
Nisan: A1.A19.
(1997) With cloning of a sheep, the ethical ground shifts". New York Times, 24
ubat: A l, B8.
Krystyna, G. (1996) The computer revolution and the problem of global ethics. Scien
ce and Engineering Ethics 2: 177-90.
Kuflik, A. (1989) Moral foundations of intellectual property rights, V. Weil and J.
Snapper (1989) iinde.
Kuhn, T. (1970) The Structure of Scientific Revolutions, 2. basm, Chicago: University
of Chicago Press.
(1977) The Essential Tension, Chicago: University of Chicago Press.
Kyburg, II. (1984) Theory of Measurement, Cambridge: Cambridge University Press.
Lackey, D. (1994) Military funds, moral demands: personal responsibilities of the indi
vidual scientist", E. Erwin, S. Gendin ve L. Klciman (1994).
LaFollctte, H. ve Shanks, N. (1996) Brute Science, New York: Routledge.
LaFolIette. M. (1992) Stealing into Print, Berkeley: University of California Press.
Lakoff. S. (1980) "Ethical responsibility and the scientific vocation, S. Lakoff (der.)
Science and Ethical Responsibility, Reading MA: Addison- Wesley.
Lasagna, L. (1971) Some ethical problems in clinical investigation. E. Mendelsohn. J.
Swazey ve I. Traviss (der.) Human Aspects of Biomedical Innovation, Cambridge,
MA: Harvard University Press iinde.
Latour, B. ve Woolgar, S. (1979) Laboratory Life, Beverly Hills, CA: Sage Publications.
Laudan, L. (1990) Science and Relativism, Chicago: University of Chicago Press.
Lealherman, C. (1997) "Ohio Stale withdraws its job offer to Yale professor accused of
harassing students. Chronicle of Higher Education, 10 Ocak: A 10.
Lederer, E (1997) Britain to cut off funding to sheep cloning project, Denver Post, 2
Mart: A6.
Locke, J. (1980) Second Treatise of Government, der. C. Macpherson, Indianapolis, IN:
HacketL
Loftus. E. (1995) "Remembering dangerously", Skeptical Inquirer 19,2: 20-29.
Lomasky. L. (1987) "Public money, private gain, profit for all", Hastings Center Report
17, 3:5-7.
Longino, H. (1990) Science as Social Knowledge, Princeton, N1: Princeton University

282
 Press.
Longino, H. (1994) Gender and racial biases in scientific research, K. Shrader- Frec
hette.
MacArthur, j. (1992) Second Front, New York: Hill and Wang.
Macrina, F. (der.) (1995) Scientific Integrity, Washington, DC: American Society for
Microbiology Press.
Maridc, P. (1994) A Professors Duties, Lanham, MD: University Press of America.
Marshall, E. (1997) Publishing sensitive data: who calls the shots?. Science 276:523-
25.
Martino, J. (1992) Science Funding, New Brunswick. NJ: Transaction Publishers.
McMullin, E. (1982) Values in Science", P. Asquith ve T. Nickles (der.)7*5/4 1982, cilt
2, East Lansing. MI: Philosophy of Science Association.
Meadows. J. (1992) The Great Scientists, New York: Oxford University Press.
Merges, R. (1996) Property rights theory and the commons: the case of scientific, rese
arch, E. Paul. F. Miller ve J.PauI (der.) Scientific Innovation, Philosophy and Public
Policy, New York: Cambridge University Press.
Merton. R. (1973) The Sociology o f Science, der. N. Storer, Chicago: University of Chi
cago Press.
Milgram, S. (1974) Obedience to Authority, New York: Harper and Row.
Mill, J. (1979) Utilitarianism, der. G. Sher, Indianapolis, IN: Hackett.
Milioy, S. (1995) Science Without sense, Washington. DC: CATO Institute.
Morgenson, G. (1991) May I have the pleasure", National Review, 18 Kastm: 36-41.
Morrison. P. (1995) Recollections of a nuclear war, Scientific American 273,2:42- 46.
Mukeiji, C. (1989) A Fragile Power. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Munthe, C. ve Welin, S. (1996) The morality of scientific openness. Science and En
gineering Ethics 2:411-28.
Naess, A. (1989) Ecology, Community and Lifestyle, trans. D. Rothenberg, New York:
Cambridge University Press.
National Academy of Sciences (1994) On Being a Scientist, Washington, DC: National
Academy Press.
Neikin, D. (1972) The University and Military Research, Ithaca, NY: Cornell University
Press.
(1984) Science as Intellectual Property, New York: Macmillan.
(1994) Forbidden research: limits to inquiry in the social sciences", E. Erwin, S.
Gendin ve L Kleiman (1994) iinde.
(1995) Selling Science, gzden geirilmi basm. New York: W. H. Freeman.
Newton-Smith, W. (1981) The Rationality o f Science, London: Routledge and Kegan Pa
ul.
Nozick, R. (1974) Anarchy, State and Utopia, New York: Basic Books.
Nuremburg Code (1949) In Trials of War Criminals before Nuremburg Military Tribu
nals, Washington, DC: US Government Printing Office.
Ofshe, R. and E. Waters (1994) Making Monsters, New York: Charles Scribners Sans.
Panel on Scientific Responsibility and the Conduct of Research (PSRCR) (1992) Res
ponsible Science, cilt 1. Washington, DC: National Academy Press.,.
Pearson, W. ve Bechtel, H. (1989) Blacks, Science and American Education, New
Brunswick, NJ: Rutgers University Press.
Pence, G. (1995) Classic Cases in Medical Ethics, 2. basm, New York: McGraw-Hill.
Petersdorf, R. (1986) The pathogenesis of fraud in medical science. Annals of Inter
nal Medicine 104:252-54.

283
Pojman, L. (1990) "A critique of moral relativism, L. Pojman (der.) Philosophy, 2.
basm. Belmont, CA: Wadsworth.
(1995) Ethics, Belmont, CA: Wadsworth.
Pollock, J. (1986) Contemporary Theories of Knowledge, Totowa, NJ: Rowman and
Littlefield.
Pool, R. (1990) Straggling to do science for society. Science 248:672-73.
Popper, K. (1959) The Logic o f Scientific Discovery, London: Rouiledge.
Porter, T. (1986) The Rise o f Statistical Thinking, Princeton. NJ: Princeton University
Press.
Presidents Commission for the Study o f Ethical Problems in Medicine and Biomedical
and Behavioral Research (1983) Implanting Human Research Regulations, Washing
ton DC: President's Commision.
Puddington, A. (1995) Affirmative action should be eliminated, A. Sadler (1995)
iinde.
Putnam, H. (1990) Realism with a Human Face, Cambridge. MA: Harvard University
Press.
Rawls, J. (1971) A Theory of Justice, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Reagan. C. (1971) Ethics fo r researchers, 2. basm, Springfield, MA: Charles Thomas.
Regan. T. (1983) The Case fo r Animal Rights, Berkeley: University of California Press.
Reiser, S. (1993) The ethics movement in the biological sciences: a new voyage of dis
covery, R. Bulger, E. Heitman ve S. Reiser (der.) The Ethical Dimensions o f the Bi
ological Sciences, New York: Cambridge University Press.
Resttik, D. (1991)How-possibly explanations in biology. Acta Biotheoretica 39: 141-
49.
(1996a) The corporate responsibility for basic research, Business and Society
Review 96: 57-60.
(1996b) Social epistemology and the ethics of research, Studies in the History
and Philosophy of Science 27:565-86.
(1997a) The morality of human gene patents, Kennedy Institute o f Ethics Jour
nal,, 7, 1:31-49.
(1997b) Ethical problems and dilemmas in the interaction between science and
the media, M. Thomsen (der.) Ethical Issues in Physics, East Lansing, MI: Eastern
Michigan University.
(yayma hazrlanyor) A proposal for a new system of credit allocation in scien
ce, Science and Engineering Ethics.
Rest, J. (1986) Moral Development, New York: Praeger.
Rest, J. ve Narvaez, D. (der.) (1994) Moral Development in the Professions, Hillsdale,
NJ: Lawrence Eribaum.
Roberts, C. (1993) Collider loss stuns CU researchers, Denver Post, 14 Kasm: A20.
Rodd, R. (1990) Biology, Ethics and Animals, Oxford: Clarendon Press.
Roln, B. (1995) The Frankestein Syndrome. Cambridge: Cambridge University Press.
Rose, M. ve Fisher, K. (1995) Policies and perspectives on authorship. Science and
Engineering Ethics 1:361-371.
Rosen, J. (1996) Swallow hard: what Social Text should have done, Tikkun,
Eyliil/Ekim: 59-61.,.
Rosenberg, A. (1995) Philosophy o f Social Science, 2. basm, Boulder, CO: Westview
Press.
Ross, W. (1930) The Right and the Good, Oxford: Clarendon Press.
Rudner. R. (1953) The scientist qua scientist makes value judgements, Philosophy c f

284
 Science 2D: 1-6.
Saperstein, A. (1997) Research vs. teaching: an ethical dilemma for the academic
physicist", M. Thomsen (der.) Ethical Issues in Physics, Ypsilanti, Ml: Eastern Mic
higan University iinde.
Sadler. A. (der.) (1995) Affirmative Action, San Diego: Greenhaven Press.
Sapolsky, H. (1977) Science, technology and military policy", L Spiegel-Rosing ve D.
De Solla Price (1977) iinde.
Sarasohn, J. (1993) Science on Trial, New York: S t Martin's Press.
Schaub, J., Pavlovic, K. ve Morriss, M. (der.) (1983) Engineering Professionalism and
Ethics, New York: John Wiley and Sons.
Schneider. K. (1993) Secret nuclear research on people comes to light, New York Ti
mes, 17 Aralk: A l . B l l .
Schlossberger, E. (1993) The Ethical Engineer, Philadelphia: Temple University Press.
(1995) Technology and civil disobedience: why engineers have a special duty to
obey the law". Science and Engineering Ethics 1: 169-172.,.
Scriven. M. (1994) The exact role of value judgements in science, E. Erwin. S. Gen
din ve L. Kleiman (1994) iinde.
Segerstrale, U. (1990) The murky borderland between scientific intuition and fraud.
International Journal o f Applied Ethics 5:11 -20.
Shadish, W. ve Fuller, S. (der.) (1993) The Social Psychology of Science, New York: Gu
ilford Publications.
Schrader-Frechette, K. (1994) Ethics o f Scientific Research, Boston: Rowman and Litt
lefield.
Sigma Xi (1986) Honor in Science, Research Triangle Park, NC: Sigma Xi.
(1993) Ethics, Values and the Promise of Science, Research Triangle Park, NC:
Sigma Xi.
Singer, P. (1975) Animat Liberation, New York: Random House.
Slakey, P. (1993) Public science, M. Thomsen (1993) iinde,
(1994) Science Policy in a Thg-of-War", New Scientist 142:47.
Snow, C. (1964) The Two Cultures and the Scientific Revolution, Cambridge: Cambrid
ge University Press.
Sokal, A. (1996a) Transgressing the boundaries: toward a transformative hermeneutics
of quantum gravity, Social Text 46/47:217-52.
(1996b) A physicist experiments with cultural studies, Lingua Franca
(Mayts/Haziran): 62-64.
(1996c) Transgressing the boundaries: and afterward, Philosophy and Literatu
re 20,2: 338-46.
Solomon, M. (1994) Social empiricism, Nous 28,3: 355-73.
Spiegel-Rosing, L ve de Solla Price, D. (der.) (1977) Science, Technology and Society,
London: Sage Publications.
Spier, R. (1995) Ethical aspects of the university-industry interface", Science and En
gineering Ethics 1: 151-62,
Steiner, D. (1996) Conflicting Interests: the need to control conflicts of interest in bi
omedical research, Science and Engineering Ethics 2:457-68.
Stevens, W. (1996) Greenhouse effect bunk, says respected scientist, Denver Post, 23
Haziran, 1996: A 22
Stix, G. (1995) Fighting future wars, Scientific American 273, 6: 92- 101.
Stone, M. ve Marshall, E. (1994) Imanishi-Kari case: Ori finds fraud, Science 266:
1468-69.

285
Swisher, K. (der.) (1995a) What is Sexual Harassment? San Diego: Greenhaven Press.
(1995b) Businesses should clearly define sexual harassment. K. Swisher (1995a)
iinde.
Thomsen, M. (der.) (1993) Proceedings o f the Ethical Issues in Physics Workshop, Ypsi-
lanti, MI: Eastern Michigan University.
Tomoskovic- Devey, T. (der.) (1993) Gender and Racial Inequality at Work, Ithaca, NY:
ILR Press.
Traweek, S. (1988) Beamtimes and Lifetimes, Cambridge, MA: Harvard University
Press.
(1993) The culture of physics, paper presented to the Gender and Science Col
loquium, University of Wyoming. 19 Mart.
United Nations Scientific and Cultural Organization (UNESCO) (1983) Racism, Scien
ce and Pseudo Science, Paris: UNESCO.
US Congress, House Committee on Science and Technology, Subcommittee on Investi
gations and Oversight (1990) Maintaining the Integrity o f Scientific Research, He
arings, One Hundred and First Congess, First Session, Washington DC: US Govern
ment Printing Office.
Vamer, G. (1994) The prospects of consensus and convergence in the animal rights de
bate, Hastings Center Report 24, 1: 24-28.
Veatch, R. (1987) The Patient as Partner, Bloomington, IN: Indiana University Press.
(1995) Abandoning Informed Consent, Hastings Center Report 25, 2: 5-12.
(der.) (1997) Medical Ethics, 2. basm, Boston: Jones and Bartlett.
Volti, R. (1995) Society and Technological Change, 3. basm, New York: S l Martin's
Press.
Von Hippel, F. (1991) Citizen Scientist, New York: American Institute of Physics.
Wadman, M. (1996) Drag company suppressed publication of research", Nature 381:
4.
Wallerslein, M. (1984) US participation in international science and technology coope
ration: a framework for analysis. Scientific and Technological Cooperation Among
Industrialized Countries, Washington. DC: National Academy Press iinde.
Wassemian, D. (1995) Science and social harm: genetic research into crime and violen
ce, Philosophy and Public Policy 15, 1: 14-19.
Webb, S. (1995) Sexual harassment shoul be defined broadly, K. Swisher (1995a)
iinde.
Weaver, D., Reis, M., Albanese, C., Constantini, F., Baltimore, D. ve Imanishi-Kari, T.
(1986) Altered reprtoirc of endogenous immmunoglobin gene expression in transge
nic mice containing a rearranged MY heavy chain gene, Cell 45: 247-59.
Weil, V. ve Snapper, J. (der.) (1989) Owning Scientific and Technological Information,
New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.
Weinberg, A. (1967) Reflections on Big Science, Cambridge, MA: MIT Press.
Weiner, T. (1994a) US plans overhaul on secrecy, seeking to open millions of files",
New York Times, 18 Mart: A l, B6.
(1994b) Inquiry finds Star Wars plan tried to exaggerate test results. New York
Times, 22 Haziran: A 1 ,26.
Weiss, R. (1996) Proposed shifts in misconduct reviews unsettle many scientists, Was
hington Post, 30 Haziran. A6.
Weisskpof, V. (1994) Endangered support of basic science, Scientific American 270,
3: 128.
Westrum, R. (1991) Technologies and Society, Belmont, CA: Wadsworth.

286
Whilbeck, C. (1995a) Teaching ethics to scientists and engineers: moral agents and mo
ral problems, Science and Engineering Ethics 1:299-308...
(1995b) Truth and trustworthiness in research. Science and Engineering Ethics
1:299-308.
(1995b) "Truth and trustworthiness in research. Science and Engineering Ethics
1:403-16.
Williams. G. (1995) Americas food cup, Denver Post. 31 Austos, El-2.
Wilmut, I., Schnieke, A., Me Whir, J., Kind, A. ve Campbell, K. (1997) Viahle offsp
ring derived from fetal and adult mammalian cells (mektup), Nature 358:769- 771.
Wilkins, L. ve Peterson, P. (1991) Risky Business, New Yoric: Greenwood Press.
Woodward. J. ve Goodstein, D. (1996) Conduct, misconduct and the structure of scien
ce, American Scientist (Eyltil/Ekim): 479-90.
Wueste, D. (der.) (1994) Professional Ethics and Social Responsibility, Lanham, MD:
Rowam and Littlefield.
Ziman, J. (1984) An Introduction to Science Studies, Cambridge: Cambridge University
Press.
Zolla-Parker. S. (1994) The professor, the university and industry. Scientific American
270,3:120.
Zuckerman, S. (1966) Scientists and War, New Yotk: Harper and Row.

287
 D iz in

A Alamos National Laboratory 227

AAAS 13, 60,166 Alar eksiklii 169
ABD 1 1 ,2 4 .2 5 .3 1 ,4 9 .5 2 ,6 7 ,7 1 , 72. aldatma 111, 115, 131,195, 196,223
134, 135,151, 158,177, 178,193, 208, alkolizm 201
214,216,225,227,229,230,231,232. Alman bilimi 237
2 35.236,237.238,240 Almanya 236
ac duyma 203 204 Alzheimer 70
ak 211 American Anthropological Association
aklk 89,90,9 1 ,9 2 ,1 0 4 ,1 0 5 ,1 0 8 ,1 1 0 , 212
125,131,132,134,135,137,138. 177, American Fertility Society 21,23
185,209,212,218,224 American Society for Cytology 223
adalet 41,190 Amerika 157
adaletsizlik 159 anlamazlk 115
ahlk 3 1 .3 3 ,3 9 ,5 4 ,5 7 anoeksiya 201
ahlk bilgisi 64 Antik a 78
ahlk felsefecileri 41 antropologlar 51,52,187
ahlk felsefesi 3 0 ,3 5 .4 8 antropoloji 108,212,236
ahlk kurallan 37,204 antropomorfik 204
ahlk relativizmi 4 9 ,5 0 ,5 1 ,5 3 ,5 4 ,5 5 , apandisit 199
56 aratrma 179
ahlk standartlan 3 1,33,47 , 50, 51,54, aratrma etii 29.247
82 aratrma grevlisi 68
ahlk teorileri 3 5 ,36,40,41 aratrma gruplan 6 8 ,69,70,71
ahlk ve bilim 82 aratrma ortamlar 67
ahlk yargmz 42 aratrma zgrl 92,93
ahlki eitlilik 52 aratrma pozisyon! an 15
ahlki oulculuk 42 aratrmaclar 186
ahlki haklar 38 aratrmalar 16
ahlki seimler 42,4 4 ,4 7 Archimedes 78
ahlki standartlar 4 5 ,5 3 ,5 7 Aristarchus 78
ahlki uzlamazlk 51 Aristoteles 39,61,78
ahlki ykmllkler 44 asgari ahlk 38
AIDS 238,247 askeri aratrmalar 91,132,227,228,
akademik basklar 16 229,234,237
akademik grevler 15 askeri bilgiler 134
akademik yaynlar 139 askeri sr 230,231,232,233

288
askeri teknoloji 235 Belhe, Hans 230
askerlik 63, 227 bilgi mlkiyeti 12
askerlik etii 32 bilgi paylam 253
A ssociated Press 192 bilgi szdrma 224
A sso ciatio n of Women in Science 176 bilgi ynetimi 135, 136
astlarn smrlmesi 12 bilgileri derleyen kii 155
aslarm ktye kullanma 118 bilginin erken aklanmas 97
astrofizik 236 bilginin saptrlmas 82
astronomlar 64 bilgisayar 75, 212,236
ataerkillik 171,172, 173 bilgisayar simlasyonu 202
ateistler 34 bilgisayar uzman 187
atelye almalar 105 bilim 50.58. 60,62
atom bombas 227 bilim adamnn hedefleri 66
atom enerjisi 208 bilim adanlan 11, 12,13, 14, 15, 16. 17,
atom fizii 69,212 1 8 ,2 2 ,5 5 ,5 6 ,5 7 , 59,61. 6 2.63,65,
Auschwitz 188 66.67, 6 8 .6 9 ,7 1 .7 1 , 72, 75.76,79.
Avrupa 72 83, 85, 86, 87,88, 89. 9 0 ,9 1 .9 2 ,9 4 ,
avukatlar 49,55,217 9 5 ,9 6 ,9 7 ,9 8 ,1 0 0 . 101,102, 103,104,
Aydnlanma 76, 227 105,107, 112,113,115, 116, 117, 118,
ay ilac 269 120, 121, 123, 124, 129, 130, 131, 132,
ayrcalklar 60 133, 136, 137, 138. 142, 144, 146,147,
ayrmclk 12, 100, 103, 180, 181, 182, 148,151, 152, 154, 155.157, 159, 161,
184, 185,203 164,165, 166,167, 168, 169, 170, 171,
aznlk 100, 103, 180, 181,182 172,173, 176, 178, 179,180, 181, 182,
AZT deneyi 266 184,191, 197,208,209,210,211,212,
213,217,218,219, 220,223,227,229,
B 230,231,232,233,234,239,240,242,
Bacon. Francis 72,79 247,248
Bacon. Roger 78 bilim cemiyetleri 13. 72, 89
Bacqucrel. Jean 122 bilim dallan 106, 107
baklkbilimi 64, 199 bilim danmanl [peer review] 12, 13
Bakker, Robert 170 bilim dergileri T i, 75,141,146
Ballet, Gilbert 122 Bilim Devrimi 79
Balmore 19,21 bilim eirimi 16
Baltimore olay 18, 19, 84. 178 bilim etii 13, 15, 55
Baltimore, David 18 bilim haberleri 77
basn konferans 259 bilim metodolojisi 13
basn zgrl 166 bilim nedir 58,67
basn tahrifi 260 bilim ve etik 11
basn toplantlar 164, 165 bilimde aklk 12
bask makinesi 76 bilimde suiistimal 118
bayazar 259 bilime parasal destek 12
Bat 67.78, 79 bilimin amac 63
Bat bilimi 72, 104, 125, 180 bilimin hedefleri 58,66
Batlamvus 78 bilimkurgu 76
BBC 143 bilimsel bilgi 64. 65
Behavioral and Brain Sciences 143 bilimsel bir inan 64
Bell Laboratuvan 220 bilimsel bulu 86
bellek canlandrma 216 bilimsel cemiyet 73

P19BUim EUJl 289

bilimsel danmanlk 73, 75 byk proje 100
bilimsel dergiler 139 byk irketler 219
bilimsel geerlilik 189
bilimsel ilerleme 197 c-
bilimsel iletiim 76 cahillik 64
bilimsel ibirlii 71 California niversitesi 194
bilimsel kaynaklar 187 Carson. Rachel 208
bilimsel meslekler 61,62, 71 Celi 19.21
bilimsel organizasyonlar 60, 208 cenin dokusu 238,239
Bilimsel Sorumluluk ve Aratrma CERN 134
Davranlar Paneli 12 Cesur Yeni Dnya 22
bilimsel toplantlar 166 cevap hakk 16
bilimsel yaratclk 91 Challenger 222
bilimsel yaynlar 17 cinayet 52,213
bilimsel yntem 6 6 ,7 7 ,7 8 ,7 9 , 80 cinsel taciz 104, 176, 177
bilin 204 cinsel taklmalar 177
bilinli rza 189, 190, 191, 194, 195, cinsel teklif 177
197 cinsiyet 186
bilinli rza doktrini 17 cinsiyet ayrmcl 99.125
bilisel etnoloji 204 cinsiyet belirleme 275
bilisel psikoloji 69 Clinton 24, 193,228,236,239
bilme hakk 166 Clinton, William 22
BioChem Corporation 223 Coca-Cola 220
bir ila iketinin beyaz yalanlan 274 Colombia niversitesi 193
bireysel bilgisayarlar 219 Commoner, 208
bitki ilalarnn mlkiyeti 261 Copemicus 88, 99, 123,132
biyoetik 24 Copemicus, Nicholas 79
biyokimya 106 Crick, Francis 248-
biyoloji 200 altrma 181
Blondlot, Rene 122 alma 159
Board, William 101 atma 43
Bohr 212 ete Etii 50
Boisjoly, Roger 222 evre 168
Boots 226 evre danmanl 273
Boots irketi 225 evre etkinlii 272
Boulton, Matthew 218 evrebilim 69
Boyle, Robert 79 evreci 208
Broca, Andre 122 kar atmas 12, 126,127, 128,129,
Bruno 91 130, 131, 144.212,214,215,226
bulandrma 84 kmazlar 43,46
bulimya 201 in 236
burs 184 irkin akalar 177
burs ynetimi 263 ocuklar 191
burslar 15,71 oulculuk 4 0 ,44,54
Bush 236 okdisiplinli 107
Buxton. Peter 192 okkltrllk 50
byk bilim 134 zlebilir liflerle ilgili aratrma 252
byk bilimsel projeler 99
byk lekli projeler 134

290 F19ARKA/Biiim Elii

 D doal haklar 160
danman 74,140, 141.142,143,150 doal haklar teorisi 38
danmanlk 16,73.76. 76, 89.116, 131. doal seleksiyon 151
133,145.146,149,240 doal yasa 38
Darwin 50,61,151 doalclk 54
Darwin. Charles 133 doastcler 55
Davida. Geoge 232 doastclk 54
davran faydacl 37 doru inan 64,65
davran kurallar 109 dorulama 65, 142
davran standartlar 3 1 ,3 2 ,3 3 ,3 4 ,4 2 , doruluk 64
43,59.105, 106,108, 242, 243 doktora 69, 147, 154
davranlk 204 doktora-sonras 68
dayanma 134,135 Dolly 23,24
deerlendirme makaleleri 147 donanmada ila testi 268
deitirme 111, 113 Dong, Betty 225, 226
demokrasi 233 Draise testi 198
demokratik degiler 149 drtler 83
denek 134, 196 drstlk4 1 ,4 2 ,5 6 . 66. 83, 86,87.103,
deney 16, 7 3 ,7 5 ,7 6 ,8 0 ,1 0 2 . 116, 121, 104, 105, 106. 110, 123,209,211,218
122,147,189,190, 191,193,195,196, dnme 204
197,202,205 dzeltme 116, 120,141
deneylerini tekrarla 77 dzeltme yazs 251
DeNobel. Victor 221,222
Denver Uluslararas Havaalan 224 E
delgiler 74, 147 eczaclar 221
derin ekoloji 39 Edinburgh 23
Descartes, Rene 79 editr 73,74, 76. 86, 140,141, 143,144,
devlet 234,235 145,146, 148,149
devlet denetileri 12 eirim 5 9 ,9 5 ,9 6 ,9 8 , 108,169,171, 179,
deylet fonlar 15, 226 241.243,244
devlet srlan 233,234 eirim uygulamalan 16
Diderot 76 eirim, aratrma ve para 262
dikkat 87, 88, 110 Einstein.Albet 2 2,208,212,229,248
dikkatsizlik 224 ekonomik koullar 52
dil 204 ekosistem 40
din 32. 34,37,240 eksik bilgi verme 249
dindeki k 50 El-Bettn 78
dind 37 elektronik yaymlar 75
dine aykn 50 eletiri 142, 145
Dingcll, John 20 El-Hrizm 78
Discover 77 El-Hzin 78
disiplinleraras 107,185 Eli Lilly Anonim irketi 224
disiplinlcraras aratrmalar 70 eiitizm 170
diyet 169, 172 embriyoloji 23
DNA 163,212,236 Empire Laboratuvarian 223
doent 68 endokrinoloji 64, 99
DOE71 endstri 219,223
doa 78 endstri bilimi 218
doaclar 54 enfomasyon 83, 140, 148,149

291
enformasyonu krpma 84 FletchetT, Harvey 114, 115, 154, 175
ensest 52 fon 70,71, 86,90.92. 93,98,100, 104,
entelektel otorite 60, 61 116. 117, 129, 130, 134,137, 140, 148.
erdem yaklamlar 39 187,219,231,234,235,236,237, 238.
eitliki adalet 181 239,240.246
etie aykn ekip almas 257 fon ve sahtekrlk 252
elie aykr tavrlar ve suiistimaller 12 fonlann istismar edilmesi 118
etik 14.28, 3 0 .3 1 ,3 2 ,3 3 ,3 4 .5 7 ,2 4 3 fonlann kt ynetimi 12
etik bir sorun 12 Frankenstein 97
etik kmaz 43. 46,67, 234 Franklin, George 215, 216
etik eitimi 243,246 Fransa 151
etik ilkeler 109 Fransz Kraliyet Bilim Akademisi 72
etik kavramlar 17 French Academy of Science 122
etik normlar 50 French, Anderson 156
etik retme 14. 244 frengi 192
etik relativizmi 104 frenologlar 123
etik standartlar 14, 15. 37, 54, 57, 81, 82, fzyon 25,26
110,245,246
etik uygunsuzluklar 69 G
etik ykmllkler 44 Gallo. Robert 61.7 9 .9 1 , 99, 151
etnologlar 204 gazeteciler 166
evrensel 54 geliim psikolojisi 17
evrenselcilik 107 genel etik relativizmi 49, 50
evrim 240 General, Surgeon 222
evrim biyolojisi 106,236 genetik 212, 213
evrim teorisi 133 genetik mhendislii U
geni dnmeli denge metodu 36,40
F Geological Society of London 73
fahri yazarlk 94.95,153 Gda ve ecek daresi 222,224
Faraday, Michael 170 gizli bilgiler 228
fareler 199,205, 268 gizli danmanlk 134
faydaclk 37, 159, 161, 162, 162, 163 Gizli Servis 20, 19
FBI 12 gizlilik 4 1 ,6 3 ,9 0 ,9 1 , 132, 133, 134, 137.
FDA43 142, 143, 145, 189,197,220,221.224.
felsefe 39, 51 225,226,230,231
feminist 39,125 Glaxo 67
Ferisiler 39 global snma 209, 210
Fermi, Enrico 230 Goelhe 76
fikir hrszl 12, 13, 146,150 Goodall, Jane 170
fikir zgll 237 goriller 206
fikri mlkiyet 157, 159,160, 161, 163, Gould, Stephen 170
220,247 Gk Cisimlerinin Gne Etrafndaki
fikri mlkiyet haklan 12 Devinimi 79
filler 205 grev atmas 127, 129
filozoflar 71, 79 grevlendirilmi aratrma 273
frsat 99, 100, 177, 181, 182,185, 186 Grossetsle. Robert 78
fizik 108 g dengesizlii 154
fiziksel saldn 176 gl ataerkillik 171
Fleischmann. Martin 2 5,26,27,121 gl ayrmclk 182

292
gl nesnelcilik 54 Hristiyan etii 34
gven 60, 82. 8 3 ,9 0 ,9 7 ,1 1 3 ,1 3 6 .1 4 6 , hrszlk 52 ,145.151,176.257
177,178, 210 Hitler 22
hizmetler 5 9 ,6 0 ,6 3
H HLA 111.12
haber yayn 164 HMS Beaglc 133
haberler 165 hoca-rcncj ilikisi 174,175
hak 159,160, 190 Homo Sapiens 203
hakaret 176 Hooke, Robert 79
hakemler 1 6 ,7 4 ,7 6 . 116,142, 146,149 Hooker, Joseph 133
hakemlik 166 hogr 53,54. 178
halk destei 95 Hubbell 165
halk fonu 234 Hubbell teleskobu 185
halka sunma 165 hukuk 3 2 ,3 3 ,3 9 ,5 7 .6 1 .6 2
halkn bilgisine sunma 139 hukuk elii 49,55
halkn bilimi yanl anlamas 168.169 hukuk relativizmi 49
halkn iyilii 238 hukuki bilgi 64
halkla ilikiler 164 hukuki ykmllkler 44
Hail, Jeny 2 1 ,2 2 . 23 hkmet ynetmeliklerinin ihlali 118
Hamilton, Joseph 194
harcama raporlar 187 I-
harmanlanm DNA 12 M 118
Harvey, William 79 Imanishi-Kari, Thereza 1 9 ,2 0 ,2 1 ,8 4 ,8 8 .
Hastalk Kontrol Merkezi 67 113
hastalk politikas 270 rk 186
hata 83, 88, 89, 119, 120.121.123,124, uk ve cinsiyet 184
- 1 2 6 ,1 3 1 ,1 4 0 ,1 4 1 ,1 5 0 ,1 5 1 ,1 5 2 ,1 7 5 rk ve cinsiyet ayrmcl 180, 181,240
Hawking, Stephen 170 rk bir konferans 270
hayvan denekler 188,19 8 ,2 0 0 ,2 0 6 rklk 203
hayvan haklan 4 0 ,1 9 8 Isaac Newton 79
hayvanlar 102, 198. 199,200.201,202, idam 51
2 0 3 ,2 0 4 .2 0 5 ideal kilo 172
hazukahve 219 idrak hz zerine aratrma 271
hekimler 49 iffetsiz baklar 177
Helenistik Bilimin Altn a 78 iktisat 31
Hero 78 ilahi emir teorisi 37
hile 172.223,231 iletiim 178
hilekr 143 ilgi etii 39
hilekrlk 16,83, 8 4 ,8 5 ,8 6 .1 1 1 ,1 1 2 . ilkeler 83
1 1 5 ,1 1 7 ,1 1 8 ,1 1 9 ,1 2 0 ,1 2 6 ,1 3 1 ,1 4 1 . imtiyaz 148
150,151 inanlarn temeli 52
hileler 152 inanma 204
hileli deneyler 112 ncil 34
Hindistan 52 incinebilir nfus 189
Hindu etii 34 Ingiltere 24
hipertiroidizm 199 insan deerleri 241
Hipokra Yemini 188 insan denekleri 102, 137,188,189.190.
hipotez 79, 80, 81,84 194,202,228,230
Hipparchus 78 tnsan DNAs Projesi 11

293
insan genetii 23 kariyerci 60
insan geni 162 karlkl sayg 101, 104, 108, 119, 177
insan geni patenti 163 kan hal fizii 219
insan hak ve onum 102 Katolik Kilisesi 99
insan haklan 51,190, 195.202 kavranlan anlama 204
insan hastalklan 201 kaynlma 177
insan klonlama 240 kaynak paylam 12
insan sal 168 kendini kandmla 88, 89, 121, 123, 126,
insan ve hayvan embriyolarnn klonlan- 131
mas 11 kendini satma 117
internet 139,143, 149,167, 213 Kettcring, Sloan 112
intihal 94,118,150, 151,151 kdemliler a 100
ironi 86 kdemsiz 186
sa 39 kilo kontrol 169
tskoya 24 kimlik 204
slam etii 32.34 kimya 108, 120.212
istatistik 79. 85,86, 88, 113, 114, 118 kirlilik 208
istatistiki 155 kiilerin tacizi 118
i dnyas 12.219 kiisel saldnlar 145
i etii 35 kitaplar 140
i verme 181 klimatolog 211
ibiriii 101,134, 135,136,177 klinik bir deneyi srdrme 266
ie alma 248 klonlama 2 1 .2 2 .2 4 ,2 5 ,9 3 .1 6 5 , 166
ite kalma kararlan 264 kobay 190
ivedilikle yaymlama 133 komnclk 107
iyi niyetle uydurulmu bilgi 250 Kongre 2 0 ,8 6 ,9 2 ,9 3 ,2 0 8
iyi niyetle yanl enformasyon verme 266 Kopemik 61
iyi seimler 48 klelik 32
iyilik 41,189 kpekler 198
izleme 190 ke yazarlan 164
kranyologlar 124, 125
J kriptografi 232,233
Japonya 208,236 kuantum fizikileri 64
Journal o f American Medical Association kuantum teorisi 212
225 kural faydacl 37
Jurassic Park 23 Kuran- Kerim 34
jri 216,217 kk bilim 134
kltrel eitlilik 51,52,54
K kresel snma 11
kadnlar 100, 103, 177, 180 krtaj 3 4 ,5 1 ,5 3 ,2 1 2
kalite 73 ktphane 135
kalkls 151
kanser 169,193.194,200 L
Kant, Immanuel 37 laboratuvar 70, 99, 100,113,136, 139,
Kanthk 37, 38,160,190 175,177,178,219,258
kara sanlk 199 laboratuvar teknisyenleri 154
karakter zellikleri 39 laboratuvarda ak ilikisi 263
Karanlk a 79 laboratuvarii 185
kariyer 15, 60, 184 laboratuvarlararas 185

294
Leconte dl 122 MIT 19
Leibniz ISI molckler genetik 69, 236
Leonardo Da Vinci 132 Montagnier, Luc 151
Lethal Dose-50 197 Montefiore Hastanesi 193
Linnean Cemiyeti 133 Morris, Philip 221,222
lisans 68 muhakeme 47
literatr 149,150, 151 muhasebeciler 55
Locke, John 160 muhbir 178,179
Louis. XIV. 72 mutlaklk 54
ltufkrlk 41 mhendislik 87
Lyell, Charles 133 mhendislik etii 218
Lyensko 92,93 mlk 160, 161, 162
mlkiyet 163, 186,271
M mlkiyet haklan 162
maa 129
Macknin, Michael 130 N
Magnus. Albertus 78 N nlan 122
magazin yazarlar 164 NAE 118
mahkmlarn kullanld aratrma 267 nakozbilim 199
makaleler 16, 71, 73 .7 4 ,7 5 , 101, 102, NAS 13,60, 100, 118, 170
115, 116, 121, 140, 141, 143,144, 146, NASA 136,222,222,223
147, 148, 149,150, 151, 153, 154,155, Nature 23
167,175 Nazi 237
mal etme 117 Nazi Almanyas 229,230
mali dller 129 Nazi bilim adamlan 188
Manhattan Projesi 227,228,230,231 Nazilerin verileri 255
. mantk 53 nesnel 14, 83,211
marka 157 nesnel bilgi 81
Mars 165 nesnelcilik 54
Martin, James 112 nesnellik 7 7.99,110, 126,131, 136, 181,
matematikiler 79, 132 183,209,212,213
Matthew Effect [Matta Etkisi] 156, 157 New England Journal of Medicine 226
McDonalds 159 New Mexico 227
medya 97,139, 164, 165, 166,167, 168, New York Times 18, 19
169,171,234 Newton 123, 151, 163
Mele, Paul 221,222 Nietzsche 51
Mendel 132 NIH 13, 1 8 .1 9 ,2 0 ,6 0 ,7 1 , 118,239
Mendel genetii 93 nikotin 221
Mengele, Josef 97, 188 nikotin bamll 222
Merton. Robert 107, 108, 156 Nissan hzleri 124
meslek etii 32,109 Nobel 100,114, 185
mesleki standartlar 57 nomaiik etik 35
meslekler 58, 59, 60, 61.66. 67, 248 normlar 3 2 ,3 3 ,3 5 ,1 0 7
mea-etik 35,55 Novum Organum 72
Microsoft 159 NRC71
mikrodalga fnn 219 NSA 232
mikroskop 79 NSE71
Milgram, Stanley 196 NSF 13,60
Millikan 84,85, 114,115,154, 175 nfus fazlal 208

295
nkleer fzyonu 229 P
nkleer g 213 paleontolog 187
nkleer silah 13S para 133
Nmbeg Kanunu 188, 194 Paracelsus 79
N'mherg Mahkemeleri 188 Paranormal ddialan Aratrma Komitesi
208
o - parmak izi DNAs 217,215
O halkas 222.223 parodi 86
O'Toole, Margot 19,21,178 patent 12, 16,129, 131, 157, 158, 162,
Oak Ridge Ulusal Laboratuvan 67 16S, 220,232
objektif 17 patent hakk 27
onur 190, 195,202 peer review 72
onur pay 94,97,150. 151.152, 175,258 penisilin 192
onurlandrma 153, 154, 155,156, 157 Pentagon 231
Oppcnheimer, Robert 208, 230 Pcnzias, Amo 220
ordu 218,227,228.229.230, 231,232, Philosophical Transactions 73
233, 234,237 Pinto, Ford 222
Oregon 23 Plank 212
Oregon Devlet Hapishanesi 193 Platon 78
organ ve doku nakli 112 politik standartlar 33
organizmalar 203,204 polikaclar 97,238
OR 19,20 Pons, Stanley 2 5,2 6 ,2 7 , 121
Ortaa 78 popler 170,208
ortak keif 151 popler basn 139
OTA 238 postmodemizm 65
otomobil 219 pozitif ayranclk 263
dl 15, 16, 184 PPL Therapeutics PLC 24
dl yazarl 153 pratik muhakeme 43
dllendirme 91, 105,176 primaoloji 99
renciler 175 problemler zmek 63
rencileri smrme 175 profesr 68
retim 59 profesyonel haberciler 164
retim yesi 68 profesyoneller 59, 60
retme 69 psikologlar 221
klil 78,123 psikoloji 108,199
ncelik 133, 151,165 psikolojik patoloji 13
ncelik kaygst 98 PSRCR 12
ncelikler 45 Psyhopharmocology 221
nemli katk 152 PTO 158
nemsiz bilgiler 136 Public CitizensHealth Research Group
nyargszlk 107 224
tenazi 51 Public Interest 208
zel bir elik eitimi 17
zel etik relativizmi 49
zel fosil toplama 256
Q-R
Quigley Corporation 130
zerklik 41 radyasyon 193, 194
zgn aratrma 146, 147 radyoaktif 193, 194
zgrlk 91,92, 104, 125,171. 177, 190, radyoaktivite 122
218 randevu istekleri 177

296
rasyonalistler SS senayo yazarlan 164
rasyonalizm 54 sera etkisi 169,209
Reagan 203,231,236,238 sevgi 204
Regener 114 Shelley, Maty 76
relativi siler 81 Shoemaker-Levy 165
relativizm 4 8 ,4 9 .5 5 ,6 5 scak fzyon 25
resmi bir etik eitim 18 sigara 169,172
resmi davran kurallar 61 SigmaXi 13
rtcsus maymunlar 23 Silkwood, Karen Ann 225
Rockefeller niversitesi 21 simpliciter 34
Roebuck, John 218 simyaclar 132
rol modeli 183 Singer 202
Roosevell 229,230 srlar 132, 133,157,221,228
Rosenberg, Julis ve Ethel 228 sistologlar 64,187
Roslin nstitutc 23 siyaset 32.33. 34, 39
Royal Astronomical Society of London siyaset bilimi 33
73 siyaset felsefesi 33
Royal Society 73 Skeptics Society 208
Royal Society of London 72 SLAC70
Rnesans 61,132,227 Sloan Kettering Enstits 111
rportaj 164, 167 Social Text 86
RU-486 212 souk fzyon 2 5 ,2 6 ,2 7 ,8 9 ,9 7 ,9 8 , 121,
Rus 236 133,165,166
Souk Sava 11,134, 135, 193, 194,236
s- Sokal. Alan 86
sadakat 41 sonulan deitirme 117, 118
Saan, Cari 170 sonulan uyduma 84
saduyu 36 sonulan yumuatma 259
saduyu ahlk 3 5 ,3 6 ,4 0 sorumluluk 6 0 ,8 2 ,9 4 ,9 7 ,1 5 3 ,1 5 6 ,1 6 5 ,
saduyu bilgisi 64 168,171
sahte bilim 208.209,216,217 sorumsuz bir hoca 265
sahtekrlk 12. 1 3 ,1 4 ,2 1 ,5 2 ,8 5 .8 7 ,1 1 1 , sosyal bilimci 196
136,159,224 sosyal bilimler 13
sakarin 200 sosyologlar 31
saldn 52 sosyoloji 120
salgn hastalklar 208 Southampton niversitesi 25
sanayi 63 Sovyet 235,236
sanayi aratrnalan 132 Sovyet genetii 92
sapurma 83 Sovyet genetikileri 91,132
Sartre51 Sovyetler Birlii 93, 134,228.231
Savunma Bakanl 228 soyul kavramlar 204
sayg ve zen 102 smrgeciliin suiistimalleri 50
saygnlk 133 sponsor 162, 219,221
rcience simpliciter [koulsuz bilim] 63 sponsorluk 13, 161,220
Scientifc American 76 spor etii 32
SDI231 Stalin 103
sekinci delgiler 149 standartlar 12, 17,31,52, 104
seminer 105 Stillman, Robert 21, 22,23
sempati 204 Strassman, Fritza 229

297
sulu lu k 204 Theophrastus 78
suiistimal 11,12,13, 14. 15. 16,17,18, Thiokol, Morton 222, 223
2 0 ,2 1 ,3 2 ,5 9 . 105,111.112,113, 118, Three Mile Island 194
145, 152,159, 175, 178, 187,210,245. ticari marka 159, 220
247 ticari srlar 91.158. 159,220
suiistimal cezalan 246 tifo 199
Summerlin. William 111, 112,120 Time 22
Sper iletkenli Sper arpttnc 86, 93, HME/CNN 24
116,235 tp 61,62, 87,200,236
sper tavuklar 269 p deneyleri 188
empanze 205 tp erii 32 .3 5 ,4 9 ,5 0 . 195
eref yazarl 257 toplum szlemesi 38
irketler 12,13,220 toplumsal deer 189
phecilik 107, 108 toplumsal sorumluluk 96,98,207
toplumsal yapsalclk 65
T trafik istatistikleri 251
taciz 119,176, 181 transistrier 219
tahrifat 84 Tnman 228
tanklk 214 Tufts 19.178
Tao Teh King 34 Hfts niversitesi 20
tarafl danmanlk 144 Tuskegee Institutc 192, 194
tarafllk 124,125, 126, 131, 140 tmdengelim 78
tarafsz 83 tmevarm 78
tarafsz danman 142, 143 tr 206
tarafsz yarg 126 trclk 202
tartma 142 Trlerin Kkeni 61, 133
tavanlar 198 trlerin tkenmesi 208
tazminat 192
tecavz 52, 177,213 u-
tehditler 176 Ulusal Bilim Vakf 233,245
tehlikeli atk maddeler 208 ulusal gvenlik 236,237
teknik asistanlar 68 Ulusal Gvenlik Tekilat 233
teknisyen 155 Ulusal Salk Enstits 245
teknokratlar 62 uluslararas ibirlii 185
teleskobu kullanma zamannn tayini 255 uluslararas ortaklk 186, 187
teleskop 79 Upaniad 34
telif hakk 129,157,158,162,220 Utah niversitesi 25, 27
temel ahlk ilkeleri 41 utan verici sonular yaymlamak 260
temel ahlk standard 40 uydurm alll. 113, 116,117,118
teorik aratrma 236,237,238 uygulamal etik 35
tercihli ayrmclk 182,183, 184 uzman gr 214
terfi 71,184,248 uzman tankl 213,214,215,216,217,
terrizm 229 218
tesirsiz ila 195 n 156
test 121 niversiteler 12. 13,67.68,179, 180
The Boys from Brazil 23 rn gvenlii 168
The False Memoty Foundation 216
The Philosophical Transactions of the
Royal Society cf London 72

298
V yeterlik 59
vandalizm 118, 119, 176 yntem 80
Vanderbilt niversitesi 193 yntem standartlan 77
ve dierleri 155 yksek lisans 68, 154,175,265
verilere sahip olma 254
verimlilik 101,104 z
Vesalius 79,91 2ayf ataerkillik 171
virs trlerinin bulatrlmasn ile 77 zayf ayrmclk 182
Voltaire 76 zayf nesnelcilik 54
zayf objektivizm 54
w zeknn genetik kkenleri 11
Wallace. Alfred 133, 151 Zoological Society of London 73
Watt, James 218
Waxman, Henry 221
web sayfalan 75, 143,149,159
Whitehead Institute 18
William, Ockhamh 78
Wilmut, Ian 23, 24
Wilson, Roben 220
Wood, R. W. 122
Wyoming niversitesi 70

Y
yalan 83, 84, 104, 113,114,116, 116,
117,172,173
yanl enformasyon 115,116,209
yararlar 59. 60,63
yararllk 41,186
yarglar216, 217
yasa ihlalleri 12
yasalar 3 2 ,3 3 ,4 5 ,5 5 ,9 8 . 186
yasallk 98, 104
yayma hazrlanan bir kitabn
danmanln yapma 253
yaymla veya yok ol 71
yaymlama 16, 139
yaymlama basks 148
yayn 148
yaynda nesnellik 140
yaynlar 15,146, 147
yazar listesi 155
yazarlar 74, 76,141, 140,142,144, 145,
155
yazarlk 151,152, 153,154
Yeni Atlantis 72
yeni bir an kesici ila 272
yeni meslekler 107
yetenek 184, 185
yeterli nza 195
 Annemarie Pieper
Etie Giri
In c e lc m e l c v irc n le r: Veysel A ta y m a n -G n l S ezerl 287 s a y fa /S B N 975- 539- 194-0

nsanln toplumsallama sreci iinde, bu srecin hem kurucu bir

esi hem de sonucu olan eylem, davran, tutum ve dnceler; tarih
sel dnemlerin ve sosyo-kitrel corafyalarn farkllna ramen, ge
nel geer ahlk deerlerine, norm ve ilkelere iaret eder.
ktisadn ve teknolojinin her eyi belirledii, tek ynl olarak salt ka
zanc arttrmak zere rasyonalize edilmeye cndekslcnen gnmz
dnyasnda, yarar hesaplmn ykc etki ve sonularn yanstan
eletirel bir aynaya ve zgrlk, eitlik, adalet, hogr gibi niteliksel
deerlerin de olduunu anmsamaya ihtiyacmz var. te bir bilim, bir
felsefi disiplin ya da retiler toplam olarak anlalabilecek olan etik
bize, evrensel lekte geerli olduu dnlen ahlki deerlerin, ilke
ve normlarn var olduunu sylemekte, bunlar bilgi olarak sistemati-
ze edip insann nne koyarak, buradan hareketle ahlki eylem ve dav
ranlarn, tutum ve tercihlerin tretilecei umudunu vermektedir. Eli
nizdeki metin, etiin tarihinden damtlm ahlakilik retilerini ve d
ncelerini; kronolojik bir incelemenin yapay btnleyiciliine teslim
etmeden, gerek ierikleri gerek ama ve hedeflen gerekse de bir biyo
lojik doa-varb ve toplumsal akl-varl btnl (ya da bln
ml) olarak anlalan insann zgrlk ve iradeyi kavray bak
mndan esremli bir analizde deerlendirmektedir. Bu analizde etik,
bir bilim ve felsefi disiplin olarak teki bilim ve felsefi disiplinlerle
olan ilikisiyle ele almyor ve son tahlilde, byle bir analiz, ister iste
mez ahlkilie giden yolun klavuzuna da dnyor. Bu kanlmaz
dnm, teki uygulamal bilimler ile etiin ilikisinin karlatrl
masn da zorunlu kld iin eitim, hukuk, evre, kadn haklan gibi
ahlkiliin zellikle gz nnde bulundurulmas gereken alanlara etik
bir perspektif getiriyor.
Pieper'in etik incelemesi, etik metinlerine giri klavuzu olman m da
tesinde, zellikle gnmz Trkiyesinde ahlki bir yol gsterici i
levi tayor.
 Der.: Andrew Belsey & Ruth Chadwick
M edya ve G azetecilikte
Etik Sorunlar
Incclemefcv.: Suray Tiirkohtl222 sayfaJISBN 975-539-218-1
Medya aratrmalar, yzyln ikinci yarsna dek, sanayi toplumunun
yol at kkl deiimlerle urayordu. Temel sorun, srden ayr
lan kuzular olarak grlen yalnz kalabalklarn modernleme rota
snda hangi politik glere yem olaca iken, insani idealler alannm
yalnzca kk bir felsefeciler topluluuna dert olmas artc deil
di. Bilim olduunu kantlamaya alan medya incelemelerinin norma
tif sorularla vakit kaybetmesi abesti. nsan dediiniz, maddi ya da ma
nevi baz parametrelerce belirlenen bir yaratkt sonuta. Aknlk; ki
inin mesleki ve toplumsal ilevlerinin, iinde doduu kltrn tesi
ne gitme ya da en azndan snrlarn zorlama yetisi felsefecilerin ku
rumuuydu ve byle bir yeti varsa bile bu kk bir topluluun imti
yazyd.
Oysa Babil efsanesinde medyatrn grevi deil miydi akn ile
dnyevinin arabuluculuunu yapmak, akl ile eli birletiren y
rek olmak? Ancak tarih iinde medyann merkez ve evre arasndaki
iletiimi salama ilevi farkl anlaylar tarafndan ok farkl biimler
de kullanld. Bugn ise medya ve gazetecilik pratii, ilevselliklerinin
tesinde, sanayi-sonras toplumdaki grnt ve simge bolluunun te
mel taycs haline geldi. Devlet, kamu alan ve zel alan arasndaki
snrlarn bulanklamasnda medyann oynad rol artt ve tartma
konusu oldu. Bireyin, zel alann ne kt bu kriz ortamnda, simge
ve grnt dnyasnn yeniden retilmesinde rol alan aktrlerin so
rumluluklar anmsanmak zorunda kalnd. Elinizdeki kitap byle bir
kriz ortamnn rndr. Medya ve gazetecilik pratiini daha nceleri
marjinal bir sorun olarak kabul edilen etik boyutuyla sorgulayan yaz
larn, aydnlarn ve medya aratrmaclarnn yan sra medya sektrn
de ekmek paras ile meslek ahlk arasndaki dar sokakta ter dken ga
zetecileri de yakndan ilgilendirmektedir.
Kitap ncelikle, lkemizde ok sz edilmekle birlikte herhangi bir
sistematie dayanmayan araylarn bir kmaza girmesinden korkan
lara seslenirken, gazetecilik ve yayncln etik boyutunu nemseyen
lere bu araylarnda yalnz olmadklarn anmsatmaktadr. Vazifesini
yaparken gzlerini kapatamayanlar, evet sizler, bir adm ne kabilir
ve kitaptaki yazlarla sylemeye balayabilirsiniz...
 John Harris
H ayatn D eeri
TIP ET N E GR
tncelcmdcv.: Sha Sertabibolul3Sl sayfa/SBN 975-539-210-6
Tp etii son derece nemli ve bir o kadar tartmal bir konu. John Harris,
modem tp pratiinin ve tp aratrmalarnn karmza kard belli ba
l etik sorunlarn kapsaml bir dkmn yaparken, bunlarn her birimiz
iin tad hayati nemi arpc bir yaklamla gzler nne seriyor. Bu
sorunlar zerinde dnme yntemimizi ve bunlara ilikin geleneksel
zmlerimizi kknden yenilememiz gerektiini savunan Harris, temel var
saymlarla allm cevaplara meydan okuyarak, en iinden klmaz so
runlarn bile zlebilir olduunu gsteriyor.
Harris, kstl kaynaklan olabildiince adil biimde datma sorununun tp
pratiinde ortaya kard ikilemlerden baiayp biyoteknolojinin ve gene
tik mhendisliinin bugn mmkn kld olanaklann ve gelecekteki ye
ni olaslklann nmze srd etik kmazlara vanncaya dek geni bir
alanda zorlu sorulara cevap anyor. Hayatn anlam ve deeri konusunda tu
tarl bir ereve oluturarak, tpte dllenme, embriyon deneyleri, yumurta
ve embriyon ba, rahim kiralama, organ nakli, lm sonras dllenme
gibi modern uygulamalar etik zmlemenin szgecinden geiriyor. te
yandan, modem Ubbn iaret ettii olaslklar nda gelecee doru uza
narak. klonlama, yapay reme ve insan dondurma gibi uygulamalarn ger
eklemesi halinde karlaabileceimiz etik sorunlar zerinde enine boyu
na kafa yoruyor.
Hayat nedir, ne zaman deerli olmaya balar? Hangi varlklar kii say
lr, kiilere kar ahlki ykmllmz nerede balar, nerede biter? Ba
z insanlarn kurtarlmay ya da tbbi yardm grmeyi dierlerinden daha
fazla hak ettiine hkmetmemizi salayacak geerli ltler var mdr?
Tbbi kaynaklarn snrl olduu durumlarda hangi nceliklerle hareket
edebiliriz? tanaziye izin vermeli miyiz? Embriyon annenin mal mdr?
Doktorlarn hastalarna kar ykmll nedir? lm kiilerin organla
rm kullanabilmek iin kiinin ya da yaknlarnn rzasn almak etik bir zo
runluluk mudur? Harris, bunlara benzer daha pek ok soruyu tartmaya
aarak, canl ve zorlayn rnekler zerinde son derece dndrc irde
lemeler yapyor.
Tp Etiine Giri, hayatn deerine ilikin felsefi sorunlara ilgi duyan her
kesimden okurum ilgisini ekecek bir alma olmasnn yan sra, up, fel
sefe, sosyoloji, kamu ynelimi ve siyaset bilimi rencileri iin de nemli
bir kaynak oluturuyor. Harris'in grlerine katlsanz da katlmasamz da,
bu usta ve yaratc felsefecinin sizi karaca dnsel yolculuktan zevk
alacaksnz.
 John O Neill
Piyasa
E T K . B L G V E P O L T K A
nceleme/eviren; en Ser Kayaf318 sayfalSBN 975-539-337-4
Piyasa, hayatmzn merkezine oturdu; varln sorgulamak, niteliini tart
mak. kstlanmasna dair imada bulunmak bile banazlk olarak alglanmaya
baland. Piyasa ve piyasa-d alanlarn snrlan birbirine kanu; toplumsal,
bilimsel, kltrel boyutlanyla hayatn kendisi de pazar yerine dcrit. Bilim
adamlan piyasa irketleri iin alyor sanat piyasas diye bir rekabet ortam
var. akademik kurulular bnyelerindeki rencilere (= mterilere) bilimsel
almann erdemi olarak ok para kazanmann yollann gsteriyor. Piyasa,
omurgasz gvdesiyle hayatmza her dzeyde nfuz ediyor.
"Reel sosyalizm"in knden sonra Sol'da ve Sada Piyasa ekonomisinin
erdemlerine dair tarihi bir uzlama gerekleti. John O'Neill. Piyasa: Elik, Bil
gi ve Politika'fa rehavete kaplmadan biiyk bir cesaretle bu uzlamann te
mellerini sorgulamaya giriiyor ve piyasac tezleri mercek altna alyor. Piyasa
tartmalarna damgasn vurmu ana meselelerden yola karak aslnda piyasa
savunusunun ne kadar tutarsz bir varsaymlar ynna dayandn gstermek
le kalmyor, piyasann toplumsal, kltrel ve ek adan insan yaamm nasl
tehdit ettiini de tm vahametiyle ortaya koyuyor. Bata bilim piyasasna dair
tartmalar olmak zere, piyasann yalnzca mevcut yaammz deil, gelece
imizi de boyunduruk altma aldn gsteriyor. ONeilIe gre. Aristodan g
nmze miras kalan "iyi yaamak artk bencillik, hrs ve mlkiyee llyor,
dayanma yerini rekabete brakt...
Bu alma, piyasa tahakkmne kar ykselen tiz bir lk deil; ierdii an
lam byk bir aklkla ifade eden tok bir ses daha ziyade. Bu nedenle piya
sayla ilgili tartmalarn hangi noktasnda olursa olsun, etik-ten/vicdandan/er-
demden haberdar olanlarn duymazlktan gelebilecei bir ses deil. Ayrca, ya
zarn piyasaya alternatif olarak savunduu "birlik sosyalizmi yaklam da r
gtlenmenin toplumsal yaamdaki roln hatrlamamz asndan zerinde tar
tlmay hak ediyor.

"Bu kitap, toplumsal yaam da piyasa likilerinin asl yeri hakkndaki tartmay y e
niden balatm as nedeniyle kesinlikle byk nem e sahip. Bunu analitik netlik v e
ein e az rastlanr titizlikle gerekletiriyor-ayn zamanda, O'NeiIl'in ilgilendii lite
ratr konusunda eitim almam okuyucular iin de gayet anlalr, hatta coku
uyandrc bir tarz var."
Ted Benton, E s s e x niversitesi

Bu kitap, piyasa sisteminin aklclna dair eski ve yeni argmanlarn ustaca bir
analizi v e eletirisi. Piyasalar hakkndaki tartmada uzun bir sre m ihenkta ola
cak; ayrca etik, politika v e sosyal bilim felsefesi alanlarnda da nemli tartmalara
katkda bulunacaktr.
Andrew Collier, Southam pton niversitesi

"Benim gibi, yazarn tamamen yanldn dnenlere kesinlikle tavsiye ediyorum

bu kitab, nk onlar da zevkle okuyacak, kendilerini dnm eye sevk ettiini
grecek ve cevap vermek isteyecekler. te toplumsal felsefe alannda bir al
mann byle olmas gerekir."
Jeremy Sheatmur, A vustralya U lusal niversitesi
 Felicity Haynes
E itim de Etik
nceleme/eviren: Semra Kunt Akba/278 sarfallSBN 975~539'351X
Felicity Haynes, bu kitabnda eitim uygulamalarnda ortaya kan
etik sorunlar ve ahlki yargnn ltlerine ilikin sorulan hem teorik
hem de pratik dzlemde ele alyor. Eitimde Etik, eitimcilerin ve
rencilerin kendi anlay ve uygulamalannn etik yn zerinde derin
lemesine dnmesine yardm etmek ve onlara, ok farkl varsaymla-
n olabilecek insanlarla diyalog kurarken eylemlerinin uygunluunu
tartma frsat vermek zere tasarlanm.
Bu ama dorultusunda Haynes bir yandan eitimcilerin kendi fikir,
eylem ve seimlerinin etik ynlerini deerlendirmelerine yardmc ola
cak teorik bir bavuru erevesi sunuyor ve Aristo, Platon, Augustine,
Locke, Mill, Kant, Moore ve Wittgenstein gibi dnrlere gnderme
yaparak bu ereveyi yzyllar iinde tartlm ve yaplandrlm fel
sefi kuramlara dayandryor; dier yandan da eitli eitim balamla
rnda yaanm gerek vakalar tartarak uygulamada cezalandrma,
sansr, gizlilik hakk, kiisel kar, ifade zgrl, okul niformasna
uyum gibi konularda karlalan etik soru ve soranlar oluturduu te
orik ereve balamnda zmlemeye alyor.
Kitap, her ne kadar eitim alanna odaklanm, vaka rnekleri eitim
balamlarndan alnmsa da kiinin yapp etmelerinin etik ynleri
zerine dnme sreci hukuk, iletme, i idaresi, tp ve gazetecilik gi
bi dier meslekler iin de eit lde gerekli ve nemlidir. Hatta dene
bilir ki Haynesin bu almasn sadece sz konusu mesleki alanlarn
mensuplan deil, ahlk felsefesine uygulamal bir giri yapmak zere
konuyla ilgilenen herkes kullanabilir; nk Eitimde Etik insanlann
etkileme biimleri ve iyi insan olmann ne anlama geldiini eletirel
olarak sorguluyor.
Haynes bu kitap araclyla, yalnzca eitimcileri deil her birimizi
eylemlerimizde tutarl olmaya ve bakalarna kendimize davramlmas-
n isteyeceimiz biimde davranmaya; eylemlerimizin kendimiz ve
bakalar iin ksa ve uzun erimli sonularn gz nnde bulundurma
ya ve bakalarn nemsemeye aryor.

Bu kitabn amac, etiin, 'ne yapmalym? ya da bu doru olur mu?' sorusunu so

ran herkesle ilgili olduunu ortaya koym ak Etik, bakalar hakknda ahlki yarg
larda bulunan, baka insanlarn eylemlerini ven ya da knayan herkesle lgilidir.
Eitimde zel bir nem tar; nk retmenler v e yneticiler, hem ahlki sorun
larla kuatlmtr hem de rencilerinin, yani gelecek kuan eitiminin v e ahlki
iyiliinin sorumluluu her zamankinden ok onlarn ellerindedir.
F. H aynes
mmmmmmmmmm