UNIVERZITET U TUZLI

MAINSKI FAKLUTET
Energetsko mainstvo
Predmet: Pumpe, ventilatori i kompresori
Akademska 2016./17. godina

PROJEKTNI ZADATAK

Marko Divkovi Predmetni profesor:

I-30/14 Dr.sc.Sead Delali, red.prof.
Predmetni asistent:
Dr.sc.Midhat Osmi, doc.
Sadraj

1. Osnove o pumpama,karakteristike, podjela i oblast primjene ........................................... 3

1.1. Uvod ............................................................................................................................. 3
1.2. Napor, rad kola i stepen iskoritenja ........................................................................... 4
1.3. Stepen iskoritenja ....................................................................................................... 8
1.4. Teorija slinosti centrifugalnih maina,specifian broj obrtaja ................................. 10
2. Osnovni parametri pumpi za transport tenosti i gasova ................................................. 15
2.1. Transport tenosti ...................................................................................................... 15
2.2. Transport gasova........................................................................................................ 19
3. Osnove klipno-aksijalnih i centrifugalnih pumpi ............................................................... 22
3.1. Klipne pumpe ............................................................................................................. 22
3.2. Zupaste pumpe......................................................................................................... 25
3.3. Centrifugalne pumpe ................................................................................................. 27
3.4. Osnovna svojstva i podjela centrifugalnih pumpi ...................................................... 28
3.5. Karakteristike centrifugalnih pumpi .......................................................................... 29
3.6. Ispitivanje centrifugalnih pumpi ................................................................................ 31
3.7. Regulacija priguivanjem ........................................................................................... 33
3.8. Regulacija promjenom broja obrtaja radnog kola ..................................................... 35
4. Veze pumpi (paralelna, serijska i kombinovana) .............................................................. 37
5. Kavitacija............................................................................................................................ 41
6. Proraun vodosnadbijevanja naselja................................................................................. 46
6.1. Analiza potreba za vodom ......................................................................................... 46
6.2. Dimenzionasianje cjevovoda ..................................................................................... 49
6.3. Pumpna stanica .......................................................................................................... 52
6.4. Kontrolni proraun centrifugalne pumpe .................................................................. 57
6.5. Dimenzionisanje rezervoara ...................................................................................... 61
6.6. Specifikacija materijala i opreme ............................................................................... 63
7. Literatura ........................................................................................................................... 65

1
Popis slika
Broj slike Stranica

Slika 1.1. Podjela hidraulikih maina po energetskom i konstruktivnom predznaku ............... 3

Slika 1.2. Podjela hidraulikih maina po konstrukciji i osobinama transportovane sredine .... 4
Slika 1.3 Grafik protoka i napora pumpi razliitih tipova ........................................................... 5
Slika 1.4. Centrifugalno radno kolo ........................................................................................... 5
Slika 1.5. Trokuti brzina .............................................................................................................. 6
Slika 1.6. Zapreminski gubici ...................................................................................................... 9
Slika 1.7. Paralelogram brzina slinih centrifugalnih maina .................................................. 10
Slika 1.8. Konstruktivni oblici radnih kola pumpi ..................................................................... 13
Slika 2.1. Ukupni napor koji ostvari pumpa.............................................................................. 16
Slika 2.2. Veza pumpe i cijevnog sistema ................................................................................. 17
Slika 2.3. Grafiki prikaz veze pumpe i cijevnog sistema (energetske karakteristike) ............. 18
Slika 2.4. Centrifugalni ventilator ............................................................................................. 19
Slika 2.5. Aksijalni rotor ............................................................................................................ 20
Slika 3.1 Klipna pumpa ............................................................................................................ 22
Slika 3.2. Mehanizam klipa i cilindra ........................................................................................ 23
Slika 3.3. Pumpa s nagibnom ploom ...................................................................................... 23
Slika 3.4. Pumpa s vanjskim djelovanjem principijelna shema ............................................. 25
Slika 3.5. Zupasta pumpa s vanjskim (a) i unutranjim (b) ozubljenjem ................................ 25
Slika 3.6. Zupasta pumpa sa zupastim prstenom ................................................................. 26
Slika 3.7. Glavni dijelovi centrifugalne pumpe ......................................................................... 27
Slika 3.8 Presjek centrifugalne pumpe ..................................................................................... 30
Slika 3.9. Primjer ugradnje pumpe ........................................................................................... 32
Slika 3.10. Energetske karakteristike kod ispitivanja pumpi .................................................... 33
Slika 3.11. Regulacija maina priguivanjem ........................................................................... 34
Slika 3.12. Nekoristan utroak snage pri regulaciji priguivanjem .......................................... 34
Slika 3.13. Promjena radnih karakteristika maine sa promjenom broja obrtaja ................... 36
Slika 4.1. Paralelan rad dviju istih pumpi ................................................................................. 37
Slika 4.2. Grafika interpretacija rada dviju istih pumpi u paralelnom radu ........................... 38
Slika 4.3. Grafika interpretacija dviju razliitih pumpi u serijskom radu ................................ 40
Slika 5.1. Nastanak kavitacije................................................................................................... 41
Slika 5.2. Posljedica kavitacije .................................................................................................. 41
Slika 5.3. Nastanak kavitacije u strujnom polju tenosti ......................................................... 43
Slika 5.4. Pozitivna i negativna usisna visina ........................................................................... 45
Slika 6.1. Varijacija potronje vode tokom dana ...................................................................... 47
Slika 6.2. Dijelovi pumpne stanice sa horiznotalnom radijalnom pumpom suhe izvedbe ....... 52
Slika 6.3 Fotorgrafija izabrane pumpe ..................................................................................... 56

2
1. Osnove o pumpama,karakteristike, podjela i oblast primjene

1.1. Uvod

Industrijski standardi odredili su pumpe kao maine za transport tenosti. Tu se

podrazumjeva da pumpa kao maina je predodreena za transport tenosti pri emu joj se
mora poveati energija. Pri radu pumpi, energija dobijena od pogonskih maina pretvara se u
radnom kolu u potencijalnu, kinetiku i u neznatnoj mjeri u toplotnu energiju toka tenosti.U
industriji dosta su u primjeni hidroprenosnici.

To su maine za transformaciju mehanike energije u pritisnu (pumpno kolo), a potom pritisne

energije u mehaniku energiju (turbinsko kolo). Koriste se za prenos promjenjivog obrtnog
momenta kod maina koje rade u tekim uslovima.

Hidroprenosnici su u mnogo sluajeva smjeteni u jedinstven konstrukcioni blok.Hidrauliki

motori, pumpe i hidroprenosnici svrstavaju se u klasu hidraulikih maina. Podjela hidraulikih
maina po energetskom i konstruktivnom predznaku prikazani su na slici 1.1.

Slika 1.1. Podjela hidraulikih maina po energetskom i konstruktivnom predznaku

esto se u literaturi koristi podjela pumpi na dinamike i zapreminske. U dinamikim

pumpama predaja energije toku struje vri se pod uticajem sila tj. preko radnog kola spojenim
sa ulazom i izlazom pumpi. Predstavnik te klase su centrifugalne pumpe. Kod zapreminskih
pumpi, energija se predaje tenosti putem periodinog pomjeranja klipa u kuitu cilindra.
Podjela maina za transport tenosti i gasova na osnovu konstruktivnog predznaka i svojstva
transportovane sredine prikazane su na slici 1.2. Sa te slike moe se uoiti da se u industriju

3
najvie koriste obrtne pumpe. Kod njih se transport tenosti vri pod uticajem meulopatinih
kanala radnog kola.
Od zapreminskih pumpi najvie su rasprostranjene klipne i rotorne. Transport tenosti vri se
sa promjenjivom brzinom, zbog ega je strujanje na izlazu sa pulsacijama. Princip rada strujnih
maina zasniva se na principu da se za transport radnog fluida koristi kinetika energija drugog
fluida (para ili voda).

Slika 1.2. Podjela hidraulikih maina po konstruktivnom predznak i osobinama transportovane

sredine

Karakteristian element dinamikih (obrtnih) pumpi je rotor s lopaticama. On se okree u

kuitu pumpe ispunjenom tenou. Mehanika energija, dobijena pogonskim motorom,
pomou rotora predaje se tenosti i troi dijelom na poveanje pritiska tenosti, a dijelom na
poveanje njene kinetike energije. Lopatice rotora su tako izvedene da na njihovoj ulaznoj
strani dolazi do razvijanja potpritiska, a na izlaznoj strani do povienja pritiska tenosti.

Karakteristian element zapreminskih pumpi je klip. On tlanom silom djeluje na tenost,

povisuje joj pritisak i potiskuje je iz kuita pumpe. Mehanika energija pogonskog motora
predaje se tenosti pomou pravolinijskog ili krunog kretanja klipa.

1.2. Napor, rad kola i stepen iskoritenja

Protok i napor maina za transport tenosti i gasova odreuju se na osnovu

konstrukcije maina i broja obrtaja radnih organa kao i od hidraulikih svojstava sistema u koji
su maine spojene. Klipne i rotorne maine prave se za velike napore i male protoke pa je zbog
toga i konstrukcija malih dimenzija. Obrtne centrifugalne maine kako je pokazano na slici 1.3.
prekrivaju oblast velikih protoka pri irokom dijapazonu napora. Maine koje ostvaruju male
napore i velike protoke su aksijalne maine.

4
Napor koji ostvaruje radno kolo centrifugalnih maina (slika 1.4.) zavisi od brzine struje toka
koja prolazi kroz radno kolo i njegovih dimenzija. Da bi se jednostavnije objasnile pojave koje
se deavaju u meulopatninim kanalima radnih kola centrifugalnih maina, predpostavlja se
da je fluid koji struji kroz kanale neviskozan, a da gradijent brzine struje toka nije paralelan
geometrijskoj osi maine. Takvi uslovi mogu biti ispunjeni samo za radno kolo koje ima
beskonaan broj lopatice.

Slika 1.3 Grafik protoka i napora pumpi razliitih tipova

Jednaina za moment koliine kretanja ima sljedei oblik:

= (2 2 1 1 ) (1. 1. )

Gdje je:
gustina fluida [kg/m3]
Q zapreminski protok [m3/s]
R1 , R 2 - krakovi vektora brzina cu1 cu2 respektivno

Slika 1.4. Centrifugalno radno kolo

5
Teoretska snaga kola za beskonaan broj lopatica moe se izraziti kao proizvod masenog
protoka i specifinog rada:
= (1. 2. )

Poznavajui vezu izmeu specifinog rada i napora slijedi:

2 2 1 1
= (1. 3. )

Posljednju jednainu prvi je izveo matematiar Leonhard Euler i po njemu se naziva Euler-ova
jednaina.

Slika 1.5. Trokuti brzina

Iz trokuta brzina prikazanog na slici 1.5. na ulazu i izlazu meulopatinih kanala po Kosinus-
noj teoremi slijedi:

12 = 12 + 12 21 1 (1. 4. )

22 = 22 + 22 22 2 (1. 5. )

Komponente brzina koje ine trokut brzina su:

obodna brzina (tangenta na krunicu radnog kola)

relativna brzina (tangenta na relativnu putanju)
meridijalna brzina (lei u meridijalnog ravni)

6
Odreivanjem vrijednosti u1v1 i u2v2 iz ovih jednaina te ubacivanjem tih vrijednosti u
jednainu (2.3.) dobija se drugi oblik Euler-ove jednaine:

22 12 12 22 22 12
= + + (1. 6. )
2 2 2

Prvi i drugi lan iz posljednjeg izraza izraava prirast napora usljed preobraaja kinetike
energije apsolutnog i relativnog kretanja u meulopatinim kanalima, dok trei lan izraava
prirast napora usljed rada centrifugalnih sila tenosti i gasova.

Brzinski (dinamiki) napor obrtnog kola iznosi:

22 12
= (1. 7. )
2

pri emu se apsolutna brzina struje poveava obrtnim radnim kolom od c1 do c2.

Teoretski statiki napor sastoji se od:

22 12 12 22
( ) = ( ) = + (1. 8. )
2 2

pri emu poveanje statikog napora obrtnih radnih kola centrifugalnih maina proizilazi od
rada centrifugalnih sila i poveanja kinetike energije relativnog kretanja. Ako bi popreni
presjek izmeu lopatica bio konstantan tj. w1=w2, onda bi poveanje bilo:

22 12
( ) = (1. 9. )
2

Tangencijalna komponenta apsolutne brzine na ulazu u radno koloje 1 = 1 cos 1 = 0 kod

centrifugalnih maina sa radijalnim ulazom i to iz razloga to je cos 1 = 90o. Osnovne
jednaine centrifugalnih maina sa radijalnim ulazom su:

Mt = Q R 2 cu2 ; Lt = u2 cu2 (1.10.)

Pt = Q u2 cu2 ; Ht = u2 cu2

Stvarni napor koji ostvaruje radno kolo manje je od teoretskog sa beskonanim brojem
lopatice, H i Ht zbog otpora koji se javljaju pri strujanju kroz meulopatine kanale, a najvie
zbog velike neravnomjernosti izlaznog profila brzina w2. Zbog toga se vrijednosti od Ht ka
stvarnom naporu HT mogu povesti po izrazu:

= (1. 11. )

7
gdje je:
- hidrauliki stepen korisnosti i kree se u rasponu 0,80 - 0,96;
- popravni koeficijent koji uzima u obzir konaan broj lopatica radnog kola i za praktine
proraune uzima se 0,8.

1.3. Stepen iskoritenja

Cjelokupna energija od elektromotora kao pogonske maine ne pretvori se u radnom

kolu u pritisnu energiju. U tom procesu javljaju se mehaniki, hidrauliki gubitak energije.
Stepen iskoritenja pumpe p jednak je proizvodu hidraulikog, zapreminskog i mehanikog
stepena korisnosti pa je:

= (1. 12. )

Hidrauliki stepen korisnosti rauna se kao:

= =1 (1. 13. )

gdje je: H [m]- stvarni napor; h [m]- hidrauliki gubitak energije.

Veliki uticaj na h ima oblik strujnog prostora maina, kvalitet obraenih strujnih povrina i
viskozitet tenosti. Veliina hidraulikog stepena korisnosti kod novijih centrifugalnih maina
kree se u rasponu od 0,8 do 0,96.

Zapreminski stepen korisnosti iznosi:

= (1. 14. )
+

gdje je: Q[3 / ] - protok u odvodnom cjevovodu; Q [3 /]- protok koji protie kroz zazore
(slika 1.6.). U novijim konstrukcijama centrifugalnih maina zapreminski stepen korisnosti
iznosi od 0,96 do 0,98.
Mehaniki stepen korisnosti moe se izraziti kao:

= (1. 15. )

8
gdje je: [W]- unutranja snaga koja se ostvaruje u lopaticama radnog kola i rauna se kao

= ( + ) ( + ) (1. 16. )

Slika 1.6. Zapreminski gubici:

Q gubitak protoka; p1 pritisak na ulazu; p2 pritisak na izlazu

Odnos snage struje toka na izlazu i unutrasnje snage predstavlja unutranji stepen korisnosti

= = (1. 17. )
( + )( + )

Odakle slijedi da je:

= (1. 18. )

Snaga na vratilu se esto izraava kao:

= (1. 19. )
1000
Ukupni stepen korisnosti ocjenjuje energetski kvalitet maina u cijelini, a kree se u rasponu
=0,75 - 0,94.

9
1.4. Teorija slinosti centrifugalnih maina,specifian broj obrtaja

Strujanje u meulopatinim kanalima centrifugalnih maina je dosta sloeno i

jednaine strujanja nisu u stanju da u potpunosti opiu stvarno strujanje koje bi zadovoljile
potrebe prakse. Razlog u ovom je u injenici da se pri rjeavanju jednaina kretanja moraju
uvoditi mnoge pretpostavke, a sa druge strane priroda vrtlonog strujanja jo uvijek nije
dovoljno prouena. Sve ovo upuuje da rezultati dobijeni proraunom ne mogu u potpunosti
zadovoljiti praktine potrebe pa je neophodno vriti eksperimentalna ispitivanja. Rezultati
ovih ispitivanja koriste se pri projektovanju centrifugalnih maina tj. mora se koristiti teorija
slinosti. Ona podrazumjeva cjelokupna ispitivanja na modelu, a teorija slinosti te rezultate
prenosi na prototip (glavno izvoenje). Modelska ispitivanja centrifugalnih maina
neuporedivo su jeftnija od cijene ispravki mogunosti promaaja pri izradi prototipa. Takoer,
svi nedostaci pri projektovanju i proraunu otkrivaju se i otklanjaju modelskim ispitivanjima.
Rezultati dobijeni modelskim ispitivanjima svode se na karakteristine veliine znaice koje
predstavljaju jednoznanu zavisnost osnovnih veliina utvrenih pomou zakona o slinosti
mehanikih sistema. Posebna vanost znaica (koeficijenata) ogleda se u grafikom
prikazivanju pogonskih svojstava centrifugalnih maina.

Slika 1.7. Paralelogram brzina slinih centrifugalnih maina

Da bi dvije centrifugalne maine bile sline mora biti ispunjena geometrijska slinost :

Geometrijska slinost oznaava slinost oblika.Dva toka su geometrijski slina ako za sve
duljine na modelu i u prirodi vrijedi odnos:

1 = 1 ; 2 = 2 ;

1 2 1
= = = =. . . = = (1. 20. )
1 2 1
gdje je koeficijent geometrijske slinosti.

10
Sljedei uslov koji mora biti ispunjen da bi dvije maine bila sline je kinematska slinost:

1 = 1 ; 2 = 2 ; =

1 1 1
= = =. . . = = (1. 11. )
1 1 1

gdje je: C koeficijent kinematske slinosti.

Dinamika slinost se izraava odnosom sila iste prirode na modelu i prototipu:

1 2
= =. . . = = (1. 22. )
1 2
gdje je: P koeficijent dinamike slinosti.

Opti kriterij slinosti strujnih tokova u hidro i aeromehanici su bezdimenzionalni brojevi

Rejnoldsa, Fruda, Ojlera i Struhada. Ovakav kriterij moe koristiti i kod strujanja u
meulopatinim kanalima centrifugalnih maina. Da bi strujanja u meulopatinim kanalima
na modelu i prototipu bila slina, mora biti ispunjen uslov:

2 2
= ( ) =( ) = ( ) =( ) =


( ) = ( ) = ( )
2 2

=( ) (1. 2. )

Karakteristine veliine l, c, T, p usvajaju se zavisno od strujnog problema, a obino se uzimaju

sljedee vrijednosti:
- p[Pa] pritisak koji odgovara radu kola L = gHp
- l[m] najvei prenik kola D2
1 2
- T[s] period uestanosti obrtanja radnog kola T = f =
Q
- c[m/s] srednja brzina vezana za protok i karakteristini presjek c = A

Tvornice koje izrauju centrifugalne maine, obino u svom programu imaju maine razliitih
dimenzija, geometrijskih oblika, ali koje pripadaju istoj seriji. Zbog toga je vano ustanoviti
odnos izmeu osnovnih parametara maina iste serije. Ako su dvije maine iste serije (sline)
sa radijalnim ulazom onda je protok:
= 2 2 2 ; = 2 2 2 (1. 23. )

Za sve serije slinih centrifugalnih maina je:

11
2 2 2 2
= = = ; = = = (1. 24. )
2 2 2 2

slijedi
2 2
= 2 2 ; = 2 2
ili
2 2
2
2
= 4 2 ; = 4 2 (1. 25. )
4 4

Za geometrijski sline maine, iznalaenjem slinih reima rada preko odnosa:

2 = 2 =4 (1. 26. )
2 2
( ) 2 ( ) 2
4 4

dolazi se do znaice za protok centrifugalnih maina gdje pri konstantnom broju obrtaja
parametar mijenja se proporcionalno protokom.

2
= = (1. 27. )
2
( )2
4

Iz jednaine Ojlera, za rad maina u slinom radu:

= 2 2 ; =
2 2
(1. 283. )

i koristei kinematsku slinost dobija se:

2
2
= ; =

2
2
(1. 294. )

2 = 2 = =
2 2 22
(1. 305. )

Tada slijedi da je:

= = (1. 31. )
22

koju nazivamo znaicom strujnog rada i pri radu sa konstantnim brojem obrtaja parametar
je proporcionalan ukupnom naporu.

Ako su razlike u dimenzijama i brojevima obrtaja male, moe se esto pisati da je m=P.
Koristei znaicu za protok i znaicu za strujni rad mogu se dobiti izrazi proporcionalnosti.

12
Ne treba razmiljati to preraunavane vrijednosti za Q, H i P po izrazima proporcionalnosti
predstavljaju stvarne vrijednosti. To jo zavisi od uslova u kojima rade centrifugalne maine
kao i od cjevovodne mree na koje su te maine spojene. Promjenom pogonskih parametara
radne maine znaice i mijenjaju svoje vrijednosti. Veliine i , svaka posebno ne moe
definisati geometrijski oblik centrifugalnih maina. Meutim, pokazano je da funkcionalni
odnos znaica i definisan za tano odreenu pogonsku taku (optimalnu) maine,
odreuje karakteristini oblik centrifugalne maine. Pomenuta funkcionalna zavisnost koja u
sebi ukljuuje dvije jedinine veliine ( i ), ujedno u sebi objedinjuje i uticaj bitnih
parametara centrifugalnih maina (Q, H, P, n) i koja predstavlja opti i zbirni pokazatelj svih
vanih osobina i na taj nain oznaava tip maine. Na osnovu izraza za Q i H i eliminacijom
prenika dobija se jednaina:

=
3/4
= (1. 326. )

koju nazivamo specifini broj obrtaja sraunat za protok.

Jednaina je konstantna za svaku slinu mainu i jednaka je broju obrtaja uslovno izabrane
maine n pri naporu od H = 1 m i protoku od Q = 1 m3/s. Na osnovu izraza H i P i eliminacijom
prenika dobija se jednaina:

= = (1. 33. )
5/4

koju nazivamo specifini broj obrtaja sraunat za snagu. Jednaina je konstantna za svaku
slinu mainu i jednaka je broju obrtaja uslovno izabrane maine n pri naporu od H = 1m i snazi
od P = 1 kW. Specifini broj obrtaja odreuje veliine Q, H i n pri regulaciji maina u razmaku
od 0 do . Isto tako, za dati specifini broj obrtaja moe se izabrati tip maine za dato Q, H i n.

Slika 1.8. Konstruktivni oblici radnih kola pumpi za razliite vrijednosti specifinog obrtaja nV

13
14
2. Osnovni parametri pumpi za transport tenosti i gasova

2.1. Transport tenosti

Osnovne veliine koje karakteriziraju rad maina za transport tenosti i gasova su

protok i napor. Energija koja se daje struji toka odreena je potpuno sa gustinom date sredine
i gore navedenim veliinama. Kvalitet hidrodinamikih i mehanikih veliina za svaku mainu
moe se izraziti preko ukupnog stepena korisnosti.

Ako se protok mjeri u jedinici zapremine onda ga nazivamo zapreminskim protokom Q. Maseni
protok (kg/s) u jedinici vremena je:

= (2. 1. )

gdje je:

[ ]- gustina sredine
3

3
[ ] zapreminski protok

Protok pumpi (ventilatora, kompresora) zavisi od dimenzija i brzine kretanja radnih organa
kao i svojstava cijevne mree u koje su postavljene. Pritisak koji ostvaruje pumpa odreuje se
iz zavisnosti:

22 12
= 2 1 + + (2 1 ) (2. 2. )
2

gdje je:

p1 i p2 relativni pritisak na ulazu i izlazu iz pumpe,

c1 i c2 srednja brzina toka na ulazu i izlazu

Ako predhodnu formulu podjelimo sa lanom (g) dobie se napor pumpe izraen u (m):

2 1 22 12
= = + + (2 1 ) (2. 3. )
2

c 2 c12
Ako se prirast brzinskog napora 2 u nekim sluajevima moe zanemariti, onda je

2g
ukupni napor jednak samo statikom:
2 1
= + (2 1 ) ( 2. 4. )

15
Napor kod ventilatora esto se izraava u mm Vodenog Stuba. Treba napomenuti da je 1mmVS
ekvivalentan pritisku 9,81 Pa.

Vana veliina koja karakterizuje pumpe i ventilatore sa energetske strane je specifini korisni
rad LP (J/kg):

= = (2. 5. )

On predstavlja rad struje dobijen od radnih organa maine, a odnosi se na 1kg tenosti (gasa).

Slika 2.1. Ukupni napor koji ostvari pumpa

Radni organi maina poveavaju energiju toka. Da bi to ostvarile, mora se uzimati konstantno
energija od pogonskih maina. Snaga koju posjeduje tok struje na izlazu iz maina iznosi:

= = (2. 6. )
1000 1000
Gubitak energije je neizbjean u svakom radnom procesu. Snaga izlaznog toka manja je od
snage pumpe. Odnos izmeu izlazne snage toka i snage pumpe predstavlja efektivni stepen
korisnosti:

= (2. 7. )

Za ocjenu energetske efikasnosti cijelog sistema koristi se odnos:

= (2. 8. )

16
pri emu je: Pe elektrina snaga elektromotora, a za ocjenu efektivnosti kompresora koristi
se relativni termodinamiki stepen korisnosti.

Ako se analizira rad veze pumpe sa cjevovodom prvi uslov koji se mora zadovoljiti slijedi iz
jednaine kontinuiteta:

= (2. 9. )

tj. maseni protok pumpe mora biti isti sa masenim protokom cjevovoda. Za nestiljivu tenost
p cj mora onda biti zadovoljen i uslov:

= (2. 10. )

Slika 2.2. Veza pumpe i cijevnog sistema

Drugi uslov veze zasniva se na jednaini odranja energije. Za zadane vrijednosti pritiska p1,
p2, p3, protoka Q1, Q2, Q3, visinama H1, H2, H3 i dimenzijama svih cijevi mree, jednaina
odranja energije za presjeke 0-0 i 2-2 je:
1 2
+ = + (1 2 ) + (1 + 1 + 2 ) ( 2. 11. )

gdje je:

h1, h1-A, hA-2 gubitak energije u cjevima.

Gubitak energije u cijevima podinjen je kvadratnom zakonu:

= 1 + 1 + 2 = 1 2 + 1 2 + 2 22 (2. 12. )

Dijeljenjem Bernulijeve jednadine sa g dobie se izraz:

2 1
= = + (1 +2 ) + 2 ( 2. 13. )

Pri zadavanju vrijednosti Q predhodnom izrazu dobija se vrijednost H i kada te vrijednosti

nanesemo na grafik, a potom spojimo dobie se karakteristika datog sistema.
17
Svaka pumpa u sistemu pri zadatom broju obrtaja ima svoju radnu taku R. Poznavajui tu
radnu taku mogue je odrediti i ostale energetske karakteristike kao to su P = f (Q), = f (Q),
Hs = f (Q) . U sluaju da su oba rezervoara otvorena, tada bi p 1 = p2 = pat, a predhodni izraz
imao bi oblik kao:

= 1 + 2 + 2 ( 2. 14. )

Slika 2.3. Grafiki prikaz veze pumpe i cijevnog sistema (energetske karakteristike)

Transport fluida predstavlja jedan od najvanijih zadataka u industriji.Razni fluidi od maine

do maine ili aparata struje preko cevovoda, da bi se pomou njih izvrila neka operacija ili
neki proces u tehnolokoj proizvodnji.Strujanje fluida omoguavaju crpke (pumpe). Crpka ili
pumpa predstavlja takvu mainu, koja energiju dobijenog od pogonskog motora predaje fluidu
i time poveava njegovu ukupnu mehaniku energiju. Dobijenu energiju fluid troi na strujanje
ili savlaivanje visinskih razlika.

Za pokretanje crpki uglavnom se koriste elektromotori i motori s unutranjim sagorevanjem.

Izmeu gasova i tenosti postoji sutinska razlika, a to je injenica da su gasovi stiljivi, a
tenosti nisu stiljivi. Iz navedenog razloga pod dejstvom pritiska ponaaju se razliito, te zbog

18
toga i crpke za njihov transport razlikuju se u konstrukciji. Pri radu pumpi, energija dobijena
od pogonskih maina pretvara se u radnom kolu u potencijalnu, kinetiku i u
neznatnoj mjeri u toplotnu energiju toka tenosti.Transport tenosti predstavlja jedan od
najvanijih zadataka u industriji.Razne tenosti od maine do maine ili aparata struje preko
cejevovoda, da bi se pomou njih izvrila neka operacija ili neki proces u tehnolokoj
proizvodnji.

Za transport tenosti najee se koriste sledee pumpe:

Klipne pumpe;
Centrifugalne pumpe i
Rotacione pumpe.

2.2. Transport gasova

Ventilatori su pumpe pomou kojih se transportuju gasovi. U pumpama za gasove

najee se transportuje vazduh radi ostvarivanja ventilacije u radnim prostorijama.

Centrifugalni ventilator (slika 2.4.) Kod ovih ventilatora stvaranje pritiska, odnosno vakuuma
postie se centrifugalnom silom. estice gasa koje dospijevaju meu lopatice rotora (4) pod
dejstvom centrifugalne sile dobijaju izvjesnu brzinu koja se, kao i kod pumpi za tenosti
pretvara u pritisak na izlaznom difuzoru (2). Zbog toga to je masa gasova u poreenju sa
tenostima mala, to je i dejstvo centrifugalne sile malo i pored velikih brzina obrtanja. U
jednom obrtnom kolu mogu se dobiti samo male razlike pritisaka, zbog ega se kad su potrebni
vei pritisci koriste viestepeniventilatori -turbokompresori. Pored navedenih dijelova
centilatora na slici 2.4. jo se vide i kuite (3) u kojem su smjetene lopatice kao i pogonsko
vratilo (5)

Slika 2.4. Centrifugalni ventilator

19
Aksijalni ventilator Propelerski ili aksijalni ventilator ima rotor (slika )koji je u obliku
propelera. Kroz ovakav ventilator gas prolazi aksijalno u pravcu osovine propelera.Brzim
obrtanjem propelera se zahvata vazduh i potiskuje ga.

Slika 2.5. Aksijalni rotor

Glavina (1) ovakvih rotora izrauje se danas tako da u nju moe da se stavi i electromotor koji
propeler pokree. Da bi dolo do to manjeg kovitlanja vazduha oko nje, ona se kao i krila
propelera (2) izrauje u aerodinamikom profilu. Pomou ovih ventilatora dobija se mala
razlika pritisaka, ali se zato pokreu velike koliine vazduha. Propelerski ventilator danas se
vrlo esto (kao i glavina koja istovremeno sluikao zatita za motor) izrauju od keramike ili
od plastinih masa, koje su postojane prema gasovima koje pokreu.
Osnovni parametri za transport tenosti i gasova su:

Visina usisavanja;
Visina dizanja;
Zapreminski protok;
Snaga pumpe;
Ukupni koeficijent korisnog dejstva;
Hidrauliki koeficijent korisnog dejstva;
Zapreminski koeficijent korisnog dejstva;
Mehaniki koeficijent korisnog dejstva.

Visina usisavanja Pumpno postrojenje sastoji se iz usisnog cjevovoda, kojim se tenost

dovodi iz donjeg rezervoara, pumpe i potisnog cjevovoda, kroz koji tenost struji u gornji
rezervoar. Razlika izmeu nivoa tenosti u gornjem i donjem rezerovaru naziva se geodetska
visina pumpanja Hg, a to je stvarna visina pumpanja koja se postie djelovanjem pumpe. Da
se dostigne ta visina dizanja, potrebno je savladati razliku pritisaka koji djeluju na povrine
gornjeg I donjeg rezervoara, otpore strujanja u usisnom i potisnom cjevovodu.

Visina dizanja - Visina dizanja za neku pumpu zavisi, dakle, od protoka Q, a ona je zapravo
visina pumpanja koju mora obezbediti pumpa da bi se tenost podigla na visinu Hg iznad nivoa
u donjem rezervoaru. Potrebna visina dizanja naziva se i pogonska karakteristika pumpnog
postrojenja, a ona je, kao i karakteristika pumpe, funkcija protoka.

20
Ukupni koeficijent korisnog dejstva - Stepen iskorienja pumpe p jednak je proizvodu
hidraulukog, zapreminskog i mehanikog stepena korisnosti, pa je: p=hvm. U relaciju
nisu ukljueni gubici zbog povratnog strujanja jer se posmatraju sluajevi za optimalni protok.
Stepen korisnosti pumpe zavisi od tipa pumpe i od specifinog broja obrtaja. Kad je specifini
broj obrtaja velik, povoljnije su vertikalne pumpe poluaksijalne i aksijalne, jer se postie vei
stepen iskorienja.

Snaga pumpe Snaga pumpe se svodi na snagu elektromotora kojom se masa vode s jedne
take podie i odvodi na drugu.

Zapreminski protok - Ako se protok mjeri u jedinici zapremine onda ga nazivamo zapreminskim
protokom Q. Protok pumpi (ventilatora, kompresora) zavisi od dimenzija i brzine
kretanjaradnih organa kao i svojstava cijevne mree u koje su postavljene.

21
3. Osnove klipno-aksijalnih i centrifugalnih pumpi

3.1. Klipne pumpe

Klipne pumpe / crpke su pumpe s linearno pokretnim dijelovima, prikazano na slici 3.1.
sa sastavnim dijelovima. Sastoje se od radnog cilindra u kome se nalazi klip kao radni element
, te pogonskog dijela, najee ostatka klipnog mehanizma s zamanjakom i osovinom koju
pogoni elektromotor. Prebacivanje tekuine kod ovih pumpi vri klip svojim linearnim
gibanjem u cilindru. Klipne pumpe se redovito izrauju s neparnim brojem cilindara (7, 9, 11),
jer se tako dobiva ravnomjerniji protok i tlak.

Slika 3.1 Klipna pumpa

1-Cilindar; 2-Usisni ventil; 3-Potisni ventil; 4-Klip; 5-Klipna poluga; 6-Ukrsna glava; 7-Krivaja;
8Pokretna poluga; 9-Prijemni ventil; 10-Zatitna korpa.

3.1.1. Klipno-aksijalna pumpa

Uz relativno miran rad, ove pumpe omoguuju relativno visoke protoke i tlakove uz
vrlo visoke brojeve okretaja.

a) Pumpa s nagibnom ploom

Naziva se jo i pumpa s mirujuim ekscentrom ili ploom. Ploa miruje, a postavljena

je koso obzirom na os rotacije . Ploa je podijeljena na rotirajui i mirujui dio pomou
odgovarajuih leajeva. Na rotirajui dio ploe vezan je niz (vijenac) klipova. Blok cilindara
zakree se pomou pogonskog vratila.
22
Klip se kree prema naprijed za vrijeme prve polovice zakreta vratila (0<<, faza usisa), a
prema natrag u drugoj polovici zakreta ( <<2, faza tlaenja), slika 3.3. Za dovod i odvod
fluida i ovdje se koristi nepokretna razvodna ploa s dva kanala u obliku polumjeseca (prsten
podijeljen u dva dijela spojena na usisni odn. tlani cjevovod). Prsten je smjeten uz otvore
cilindara, tako da je usisni dio smjeten u prvoj polovici kruga (faza usisa), a tlani u drugoj.

Slika 3.2. Mehanizam klipa i cilindra

Zapremina koju klip opie u jednom hodu iznosi:
V=SL [m3]
S- Povrina klipa [m2]
L- Hod klipa ( L =2r) [m]

Teoretski protok rauna se prema formuli

= () (3. 1. )

Gdje su:

- z broj cilindara; n broj okretaja u jed. vremena;

- SC povrina presjeka cilindra;
- DB promjer bloka cilindara (promjer na kojem su osi cilindara);
- je kut nagiba ploe.

Slika 3.3. Pumpa s nagibnom ploom: 1- blok (rotor), 2 klip, 3 opruga, 4 upravljaka ploa, 5
zakretna ploa

Za regulaciju protoka potreban je mehanizam za promjenu kuta nagiba ploe kojim se mijenja
hod cilindara, a time i protok. Poveanjem kuta ploe u odnosu na os rotacije do vrijednosti
900 smanjuje se protok do nule, a daljnjim poveanjem kuta postie se protok u suprotnom
smjeru.

23
 b) Pumpa s nagibnom osi

Naziva se jo pumpa s kardanskim zglobom (vratilom) ili s rotirajuim ekscentrom (slika

3.2.). I ovdje se zakretanje bloka cilindara ostvaruje pomou pogonskog vratila. Pogonsko
vratilo vezano je i na klipnjae preko veze koja nalikuje na kardansko vratilo. Pomou te veze
ostvaruje se hod klipova naprijed-natrag.

Slika 3.2. Pumpa s nagibnom osi: 1 blok (rotor), 2 klip, 3 upravljaka ploa, 4 kardanski zglob

3.1.2. Klipno-radijalna pumpa

a) Pumpa s unutranjim djelovanjem

Ova pumpa jo se naziva radijalna pumpa s vanjskim ekscentrom (slika 3.3.).

Ekscentricitet izmeu statora i rotora (blok cilindara) odreuje hod klipova. Tijekom jednog
punog okreta rotora svaki klip obavi hod naprijed-nazad (usis i tlaenje). Usisna i tlana cijev
smjetene su u sredini rotora i zavravaju s nepokretnom cilindrinom razdjelnom ploom koja
po obodu ima prstenasti kanal podijeljen na usisni i tlani dio. Protok se moe regulirati
promjenom ekscentriciteta.

Slika 3.3. Pumpa s unutranjim djelovanjem, 2-cilindarska [13]: 1 stator, 2 rotor, 3 klip, 4
upravljaki prsten

24
 b) Pumpa s vanjskim djelovanjem

Ova pumpa naziva se i radijalna pumpa s unutranjim ekscentrom (slika 3.4.). Blok
cilindara miruje (stator). Klipovi su postavljeni zvjezdasto obzirom na vratilo s brijegom (vratilo
s ekscentricitetom). Usisavanje i tlaenje fluida odvija se preko samoradnih nepovratnih
ventila ugraenih u konstrukciju cilindra. Pumpa je pogodna za male protoke i visoke tlakove,
a promjena ekscentriciteta i odgovarajua regulacija protoka nije mogua.

Slika 3.4. Pumpa s vanjskim djelovanjem principijelna shema 1 stator, 2 ekscentrini

(koljeniasti) rotor, 3 klip

3.2. Zupaste pumpe

3.2.1. Zupasta pumpa s vanjskim ozubljenjem

Fluid se transportira kroz prostor izmeu zupanika i kuita (slka 3.6.), na mjestu
izlaska zupanika iz zahvata (otvara se radni volumen) fluid se usisava, a na mjestu njihovog
ulaska u zahvat (zatvara se radni volumen) fluid se tlai

Slika 3.5. Zupasta pumpa s vanjskim (a) i unutranjim (b) ozubljenjem : 1 stator, 2 zupanik, 3
zupanik s unutranjim ozubljenjem, 4 - pregrada

25
Karakteristike:

Jednostavna konstrukcija
Niska cijena
Mala teina
irok raspon brzina
irok raspon viskoznosti radnog fluida

Ove pumpe imaju prilino velike volumetrike gubitke (stupanj korisnog djelovanja =
7585%) i stvaraju relativno veliku buku. Nisu osobito osjetljive na neistou i zahtijevaju samo
minimum odravanja. Relativno su lagane imaju naroito povoljan odnos snage i mase
pumpe, pa su pogodne za primjenu kod mobilne hidraulike (vozila, graevinski i umarski
strojevi).

b) Zupasta pumpa s unutranjim ozubljenjem

Prostor oko vanjskog zupanika podijeljen je na dva dijela usisni i tlani (Slika 3.6. b). Pri
izlasku zupanika iz zahvata fluid kroz otvore u vanjskom zupaniku ulazi u prostor izmeu
zupanika, s kojim se kree uz unutranji dio kuita pregradu koja slui kao brtva izmeu
usisne i tlane strane. Nakon prelaska u tlanu zonu, zupanici ponovno ulaze u zahvat,
istiskujui fluid kroz otvore vanjskog zupanika.

Odlikuje se tihim radom, ali je sloenija od pumpe s unutranjim ozubljenjem, pa se znatno

manje koristi.

c) Zupasta pumpa sa zupastim prstenom

Zupasta pumpa sa zupastim prstenom (slika 3.7.) naziva se jo rotorna prstasta pumpa ili
pumpa s unutranjim ozubljenjem bez pregrade. Zupanik s unutranjim ozubljenjem (zupasti
prsten) ima jedan zub vie od zupanika s vanjskim ozubljenjem. Svi zubi zupanika s vanjskim
ozubljenjem simultano su u dodiru sa zupastim prstenom i tako ostvaruju brtvljenje izmeu
usisne i tlane strane. Ova pumpa ima nisku razinu buke i nejednolikosti protoka uz neto
slabije brtvljenje i veu sklonost habanju.

Slika 3.6. Zupasta pumpa sa zupastim prstenom

26
3.3. Centrifugalne pumpe

Presjek jednostepene centrifugalne pumpe i njeni glavni dijelovi prikazani su na slici

3.7. U kuitu (1) okree se rotor (2) koji je svojom glavinom navuen na osovinu (3). Rotor se
sastoji od prednjeg (4) i stranjeg vijenca (5). Oni su meusobno povezani lopaticama (6).
Ulazni otvor u rotor sainjava prostor oko glavine, dok izlaz iz rotora sainjava prstenasti otvor
du oboda. Tekuina dolazi u pumpu kroz usisni prikljuak (7) i kroz ulazni otvor du oboda.

Slika 3.7. Glavni dijelovi centrifugalne pumpe

1- kuite; 2- rotor; 3- osovina; 4- prednji vijenac rotora; 5- stranji vijenac rotora; 6- lopatica
rotora; 7- usisni prikljuak; 8- tlani prikljuak

Tekuina dolazi u pumpu kroz usisni prikljuak (7) i kroz ulazni otvor rotora prolazi u kanale,
koje ine prednji i stranji vijenac i dvije susjedne lopatice, istie kroz obodni izlazni otvor
rotora i odlazi u spiralni kanal kuita pumpe, a odavde preko tlanog prikljuka (8) u tlani
cjevovod. Tekuina dolazi u rotor u zbijenom aksijalnom mlazu, dok iz njega izlazi radijalno u
obliku kruno rairene struje. Za vrijeme prolaza tekuine kroz kanale rotora lopatice usljed
svog okretanja djeluju na protonu tekuinu, zahvaaju estice tekuine i prisiljavaju ih da se
okreu zajedno sa njima.

estice su rotacijom podvrgnute djelovanju centrifugalne sile, koja ih odbacuje prema obodu
rotora, sve ih vie udaljava od simetrale osovine i sve im vie poveava brzinu. Pri tom se u
sredinjem dijelu rotora stvara vakum, tekuina se die po usisnom cjevovodu i ulazi u pumpu
te je time osigurano kontinuirano strujanje tekuine u pumpu. Tekuina odbaena do obodnog
izlaznog otvora rotora ulazi u spiralni kanal kuita, tamo joj se na raun smanjenja brzine
poveava pritisak pa odlazi u tlani cjevovod, kroz ulazni otvor rotora istovremeno nadolazi
nova koliina tekuine. Na prolazu kroz rotor estice se tekuine okreu zajedno sa kanalima,
a istovremeno djelovanjem centrifugalne sile vre i radijalno gibanje kroz kanale. Okretanjem

27
rotora postie se kontinuirano gibanje tekuine kroz pumpu uz istovremeno poveavanje
energije tekuine, mehanuka energija pogonskog stroja prenosi se preko osovine na rotor,
koji je preko svojih lopatica predaje esticama tekuine.

3.4. Osnovna svojstva i podjela centrifugalnih pumpi

Centrifugalne pumpe, u odnosu na klipne, imaju svoje prednosti, a to su:

- Centrifugalne pumpe su konstruktivno jednostavne i zbijene, imaju malu teinu i

relativno male dimenzije i kod velikih kapaciteta, za njihovo postavljanje potrebni su
samo lahki temelji,
- Investicioni trokovi postrojenja sa centrifugalnom pumpom su manji nego kod klipne
pumpe,
- Nemaju ventile koji kod klipnih pumpi esto prave potekoe u pogonu,
- Dobava tekuine je jednolika i kontinuirana pa nije potrebna ugradnja usisnih i tlanih
zranih komora,
- Regulacija dobavne koliine tekuine je jednostavna u irokim granicama dobave,
- Mogue je brzo pokretanje i zaustavljanje pumpe,
- Odravanje je jednostavno. Nema dijelova koji se brzo troe, pa su u pogonu sigurne i
dugo su u upotrebi,
- Spajanje sa pogonskim motorom je jednostavno.

Centrifugalne pumpe imaju i nedostataka kao to su:

- Ne mogu se pokrenuti ako predhodno nisu zalivene tekuinom. Prije svakog pokretanja
potrebno je izvriti zalijevanje pumpe,
- Dobava pumpe se mijenja zavisno o razvijenom pritisku,
- Ne mogu se izvoditi za male dobavne koliine kod visokih pritisaka.

Za podjelu centrifugalnih pumpi ne postoji neka odreena klasifikacija pa se podjela vri prema
raznim konstruktivnim i pogonskim karakteristikama.

Po broju stepena razlikuju se:

- Jednostepene pumpe u kojih je pumpa izvedena samo s jednim rotorom,

- Viestepene pumpe u kojih su dva ili vie rotora uklinjena na jednoj osovini i smjetena
u zajednikom kuitu. Kod ovih pumpi tekuina redom prolazi iz stepena u stepen, a
ukupno razvijeni pritisak jednak je broju pritisaka razvijenih u pojedinom stepenu.

28
S obzirom na razvijeni pritisak razlikuju se:

- Niskotlane pumpe
- Srednjetlane
- Visokotlane

Prema nainu ulaza tekuine u rotor razlikuju se:

- Pumpe s jednostranim dovodom u kojih tekuina ulazi u rotor samo s jedne strane,
- Pumpe s dvostranim dovodom u kojih tekuina ulazi u rotor s obje strane

Prema poloaju osovine dijele se na:

- Horizontalne pumpe,
- Vertikalne pumpe

Prema izvedbi kuita razlikuju se:

- Pumpe s jednodjelnim kuitem,

- Pumpe s dvodjelnim kuitem,
- Pumpe s prstenastim kuitem.

Prema nainu odvoda tekuine iz rotora razlikuju se:

- Pumpe bez statora u kojih tekuina odlazi iz rotora neposredno u spiralni kanal kuita,
a odatle se za tim odvodi u tlani cjevovod ili putem meukanala u rotor sljedeeg
stepena pumpe,
- Pumpe sa statorom koji moe biti izveden kao prstenasti stator. Kod pumpi sa statorom
tekuina nakon izlaza iz rotora prolazi kroz stator i odvodi u tlani cjevovod ili putem
meukanala u rotor sljedeeg stepena pumpe.

3.5. Karakteristike centrifugalnih pumpi

Svaka centrifugalna pumpa ima slijedee osnovne djelove:

1. Kuite (stator) u kojemu je smjeteno radno kolo s lopaticama (rotor)
2. Vratilo radnog kola spojeno s pogonskim strojem
3. Leaj vratila s pritisnom brtvenicom, koja sprijeava da tekuina izlazi iz kuita
pumpe
4. Brtveni prstenovi izmeu radnog kola i kuita koji sprijeavaju da tekuina
prestrujava s pritisne na usisnu stranu radnog kola
Kuite pumpe ili statora vezano je na ulazni i izlazni cjevovod pumpe. Oblik kanala unutar
kuita moe biti tako izveden da pridonosi promjeni pritiska i brzine strujanja tekuine kroz

29
pumpu. Postoje dvije osnovne izvedbe kuita i to spiralno i difuzorsko s ugraenim
statorskim lopaticama. Radno kolo s lopaticama ili rotor radni je dio centrifugalne pumpe
koji svojom vrtnjom poveava pritisak i kinetiku energiju tekuine. S obzirom na strujanje
u rotoru mogu biti radijalne, poluradijalne i aksijalne. Dobavna visina radnog kola je
ograniena pa se kod veih dobavnih visina radna kola spajaju u seriju. Tom izvedbom
tekuina prolazi redom iz jednog kola u slijedei, pa se ukupni porast pritiska tekuine
ostvaruje u nekoliko stepeni.

Prema broju stepeni postoje jednostepen i viestepene centrifugalne pumpe. Tekuina

moe ulaziti u pumpu kroz jedan ili vie ulaza (najvie 4) te prema broju ulaza imamo
jednoulazne i vie ulazne centrifugalne pumpe. Princip rada centrifugalne pumpe osigirava
kontinuiran protok takuine kroz kuite, s konstantnim pritiskom i zapremninom, sve dotle
dok brzina i otpori ostaju u doputenim granicama. Uz ispunjenje navedenih uvjeta mogue
je postii veliku dobavu uz relativno male dimenzije pumpe. Za normalan rad pumpe
potrebno je da pritisak tekuine ispred rotora bude neto vii od parcijalnog pritisaka
isparavanja tekuine, tj. da postoji zaliha pritiska zbog opasnosti od pojave kavitacije.
Prema smjeru u kojemu tekuina prostrujava kroz stepene viestepene pumpe, razlikuju se
jednosmjerne, protusmjerne i poprene centrifugalne pumpe.

Slika 3.8 Presjek centrifugalne pumpe

30
3.6. Ispitivanje centrifugalnih pumpi

Osnovni zadatak regulacije maina jeste ostvariti eljene parametre. Sa promjenom

protoka dolazi i do promjene ostalih parametara H, p, P i . Cjevovodni sistem utie na gore
navedene parametre. Da bi se sa pumpama i ventilatorima ostvario eljeni protok potrebno je
znati promjene pritiska, a na njega utie karakteristika sistema. Kompresori u nekim
sluajevima rade na mrei sa promjenjivim protokom, no potrebno je obezbjediti konstantan
pritisak. Takav je sluaj kod koritenja pneumatskog alata ili ako je potreban konstantan
protok, a promjenjiv pritisak onda je to sluaj kod ubacivanja zraka u pei za sagorijevanje.
Odreivanje energetskih karakteristika mogueje u laboratorijskim i eksploatacionim
uslovima. Pri ispitivanju pumpi, obino se odreuju karakteristike pri n = const., a zatim preko
teorije slinog rada preraunavaju te krive za n const. Ispitivanje pumpi vri se mjerenjem Q,
H, P za n = const. pri razliitim reimima rada otvaranjem ventila na izlazu iza pumpe (slika
3.9.). Ovakav pristup ispitivanja odnosi se na centrifugalne pumpe. Dok kod ispitivanja
aksijalnih pumpi nema priguivanja na izlazu iz pumpi, nego samo na ulazu. To znai da
cjevovod na izlazu iz pumpe mora biti uvijek potpuno otvoren. Mjerni instrumenti pri
ispitivanju moraju zadovoljavati potrebne standarde u pogledu tanosti i takve korekcije
moraju biti uraunate kod izrade energetskih karakteristika.

Napor pumpe po definiciji predstavlja razliku energije na izlazu i ulazu u pumpu:

2 1 22 12
= 2 1 = + + (3. 1. )
2

pri emu je:

2 = + (3. 2. )

1 = (3. 3. )

() manometarski pritisak;

() vakuumski pritisak.

Kada se iskombinuju prethodne jednaine dobije se napor pumpe :

22 12
== + + (3. 4. )
2

Napor pumpe se moe odrediti ako se postavi jednaina energije za presjeke 00 i 11:

= + (3. 5. )

odnosno

31
 = + 2 (3. 6. )

Gdje je :
hg[m] suma svih lokalnih i linijskih gubitaka od 00 do 11;

m [ 2 /5 ] koeficijent cjevovoda.

Slika 3.9. Primjer ugradnje pumpe

Radna taka A sistema nalazi se u presjeku krive H = f(Q) i karakteristike cjevovoda. Kod
priguivanja sa ventilom na izlazu iz pumpe (n = const) koeficijent m dobija novu vrijednost m1
tako da se radna taka B pomjera ulijevo gdje imamo manji protok, a vei napor. Ostale
vrijednosti za novu radnu taku mogu se raunski dobiti koristei teoriju slinog rada. Bitno je
napomenuti da se sve nove radne take prilikom ispitivanja nalaze na krivoj H = f(Q) (slika
3.10.).

Datoj karakteristici maine i odgovarajuoj karakteristici cjevovoda odgovara samo jedna

radna taka. Meutim, potrebni protok radnog fluida koji maina ostvaruje nekada je
potrebno mijenjati. Da bi se promjenjio reim rada maine neophodno je promjeniti ili
karakteristiku cjevovoda ili radnu karakteristiku maine. Ova promjena karakteristika radi
obezbjeivanja potrebnog protoka naziva se regulacija radnog reima. Regulacija
centrifugalnih i aksijalnih maina moe se ostvariti ili priguivanjem ventilom (mijenja se
karakteristika cjevovoda), ili promjenom broja obrtaja (mijenjaju se radne karakteristike
maine). Ponekad se aksijalne maine reguliu vraanjem dijela protoka radnog fluida iz
potisnog u usisni vod (bay-pass). Rad postrojenja sa srednjim i krupnim aksijalnim
turbomainama, ija radna kola obino imaju pomjerljive lopatice, regulie se promjenom ugla
lopatica radnog kola, pri emu se mijenjaju radne karakteristike maine. Kod nekih maina
koje posjedjuju pretkola sa pokretnim lopaticama, regulacija radnog reima moe se ostvariti
pomou zakretanja lopatica pretkola (mijenjaju se radne karakteristike maine).esto se

32
regulacija centrifugalnih pumpi moe izvriti ''podsjecanjem'' lopatica radnog kola
(smanjivanjem izlaznog prenika D2 kola) ime se trajno mijenjaju radne karakteristike.

Slika 3.10. Energetske karakteristike kod ispitivanja pumpi

3.7. Regulacija priguivanjem

Ako predpostavimo da maina ne treba da radi sa protokom Q1, koji odgovara taki 1 presjeka
karakteristike napora maine i krive cjevovoda, ve sa protokom Q2 (slika 2.1.). neka je Q2< Q1.
Ovom protoku odgovara radna taka 2 karakteristike maine. Da bi karakteristika cjevovoda
sjekla krivu napora Y = Y (Q) u taki 2, neophodno je poveati otpore u cjevovodu. Ovo se
ostvaruje pritvaranjem regulacionog ventila koji je postavljen na potisnom (pumpe), odnosno
usisnom i/ili potisnom (kompresori) cjevovodu.

Kao rezultat poveanih gubitaka strujne energije u cjevovodu kriva cjevovoda postaje strmija
i presjeca karakteristiku napora maine Y = Y (Q) u taki 2. Pri tom reimu napor maine moe
se prikazati kao zbir napora Y2' koji se troi u cjevovodu sa potpuno otvorenim regulacionim
ventilom i gubitka napora u ventilu Y, to jest;

2 = 2 + (3. 7. )

Prema tome regulacija rada maine priguivanjem izaziva dopunske gubitke strujne energije
radnog fluida koji sniavaju stepen korisnosti cjelokupnog postrojenja. Zbog toga ovaj nain
regulacije nije ekonomian. Ipak zahvaljujui svojoj jednostavnosti regulacija priguivanjem je
najrasprostranjeniji oblik rada maine.

Na sIici 1.3. grafitdki je prikazan nekoristan utroak snage za svladavanje dodatnih otpora pri
pritvaranju zasuna. Krivulja PA prikazuje snagu potrebnu kod potpuno otvorenog zasuna, a
krivulja PS onaj dio te snage koii se troi na vrenje korisnog rada u sluaju pritvorenog zasuna,

33
tj. kod manjeg protoka. Ordirnate izmeu krivulja PS i PA prikazuju snagu koja se nepotrebno
troi na svladavanje dodatnih otpora izazavnih pritvaranjem zasuna.

Slika 3.11. Regulacija maina priguivanjem

Iz dijagrama se vidi da pri radu pumpe u odreenoj taki A, tj. kod pune predviene dobave
QA sva se utroena snaga tnoi na vrenje korisnog rada i svladavanje neizbjenih otpora u
cjevovodu i pumpi. Pri radu pumpe sa smanjenom dobavom,npr. Q B pumpa e raditi u novoj
radnoj taki B.

Slika 3.12. Nekoristan utroak snage pri regulaciji priguivanjem

Pritvaranjem zasuna doi e do nove karakteristitke cjevovoda (crtkana linija), pa e radna

taka opet biti presjecirte karalkteristike pumpe Q - H s novom karakteristikom cjevovoda, tj.
taka B. Sada e se od ukupno utroene snage B, na svladavanju dodatnith otpora zasuna

34
nekorisno troiti snaga B1 B2 tj. P' (iskotirano na slici 1.3.). U pojedinim nepovoljnim
sluajevima ovaj gubitak snage moe iznositi i 60-70%, pa i vie od ukupno utroene snage
pumpnog agregata.

3.8. Regulacija promjenom broja obrtaja radnog kola

Promjena broja obrtaja radnog kola maine dovodi do promjene njenih karakteristika i
saglasno tome, uslovljava promjenu njenog radnog reima (slika 3.1.).Za odreivanje radnih
karakteristika za neki promjenjeni broj obrtaja n', ako su poznate radne karakteristike maine
za broj obrtaja n, koristi se teorija slinog rada maine za dva reima obrtanja radnog kola.

Na osnovu jednakosti znaica napora i protoka moe se svaka taka sa karakteristike napora
koja odgovara broju obrtaja n preslikati u odgovarajuu taku karakteristike napora koja
odgovara broju obrtaja n' uz pomo sljedeih relacija:
2 3

= ; = ( ) ; = ( ) (3. 8. )

Na slici 3.1. pokazano je da se protok Q2 moe dobiti, umjesto priguivanjem, promjenom

broja obrtaja radnog kola, pri emu maina troi manju snagu, a cjelokupno postrojenje radi
sa veim stepenom korisnosti.Za ostvarivanje regulisanja promjenom broja obrtaja neophodni
su pogonski motori s promjenjivim brojem obrtaja. Takvi su obino motori jednosmjerne
struje, parne i gasne turbine i motori SUS.Najrasprostranjeni su asinhroni elektromotori sa
kratkospojnim rotorom, ali oni praktino ne doputaju promjenu broja obrtaja.Regulacija rada
maine promjenom broja obrtaja njenog radnog kola je ekonominije nego regulisanje
priguivanjem. Iako je primjena regulacionih spojnica, ili asinhronih elektromotora sa
promjenjivim otpornikom u namotajima rotora vezana sa dopunskim gubicima snage, oni ipak,
obezbjeuju veu ekonominost nego regulacija priguivanjem.

Elektromotori istosmjerne struje vrlo su pogordni za regulaciju pumpi, ako stoji na

raspolaganju mrea istosmjerne struje. Ukljuivanjem otpornika broj obrtaja elektromotora
moe se podjednako mijenjati. Elektromotori istosmjerne struje danas se praktiki uope ne
primijenjuju za pogon pumpi, jer rasprostranjena izmjenina struja zahtijeva ugradnju
posebnih ispravljaa za pretvorbu izmjenine u istosmjernu struju.

Parne i plinske turbine prikladne su za regulaciju broja obrtaja centrifugalnih pumpi, jer kod
male promjene broja obrtaja - to je i najee potrebno kod pumpi - njihov se stepen
djelovanja tek neznatno mijenja. Ipak je primjena turbine kao pogonskog stroja centrifugalne
pumpe vrlo rijetka, jer turbina sa svojim pomonim ureajima zauzima mnogo prostora i
zahtijeva mnogo vie brige. Zato su parne i plinske tunbine nale soju primjenu samo kod
velikih pumpnih stanica namijenjenih vodoopskrbi velitkih industrijskih pogona.Kod velikih

35
pumpnih stanica turbine nalaze svoju primjenu i kao rezervni pogonski stroj za sluaj prekida
u dobavi elektrine enengije.

Slika 3.13. Promjena radnih karakteristika maine sa promjenom broja obrtaja radnog kola

Motori s unutranjim sagorijevanjem mogu raditi s razliitim brojem obrataja pa su prikladni

za regulaciju broja obrtaja centrifugalnih pumpi. Ovi motori ne zahtijevaju nirkakvu dodatnu
ili pomonu opremu, jer se gorivo i zrak u odreenom omjeru dovode neposredno u cilindar
u kojem se vri izgaranje.

Kao pogonski motori u pumpnim stanicama daleko najiru primjenu nali su elektromotori
izmjenine struje bez obzira na to to se kod njih promjena broja okretaja moe postii samo
primjenom posebnih ureaja. Za pogon pumpa koriste se asinhroni i sinhroni elektromotori
izmjenine struje, premda se najvie upotrebljavaju asinhroini motori, jer kod njih nisu
potrebni sloeni uredaiza pokretanje.

Trofazni asinhroni i sinhroni eldhtromotori bez primjene posebne dodatne opreme rade kod
konstantnog broja obrtaja. Medutim, ugradnjom posebne opreme i broj obrtaja ovih
elektromotora moe se regulirati unutar granica potrebnih pri radu pumpe. Promjena broja
obrtaja kod pumpi s pogonskim elektromotorima izmjenine struje moe se izvesti:

- promjenom broja obrtaja elektromotora ukljuivanjem otponnika u strujni krug rotora

ili prebacivanjem namotaja na razliiti broj pari polova;
- promjenom broja obrtaja pumpe uz konstantni broj obrtaja elektromotora primjenom
hidraulikih ili elektromagnetskih spojki.

36
4. Veze pumpi (paralelna, serijska i kombinovana)

Pumpna postrojenja se obino sastoje od nekoliko pumpi spojenih u paralelnu vezu

cjevovodnog sistema. To se obino deava kada je neophodno pokriti zahtijevani grafikon
protokom za dnevnu potrebu. Ako hidrauliki sistem nema potrebnu akumulaciju koja moe
pokriti traeni promjenjivi protok tada su pumpe dune davati u sistem protok ravan protoku
to ga sistem daje potroaima. Ako se pumpni sistem sastoji samo od jedne radne pumpe,
ona se mora izabrati tako da se daje manji protok od .

Kada su potrebe za protokom manje, tada pumpa radi sa dosta niskim stepenom iskoritenja.
Zbog toga je neophodno staviti u pogon jo jednu pumpu slinih karakteristika tj. imati jo
jednu pumpu sa 100% rezervom. Pumpna stanica sa dvije iste pumpe vezane paralelno
poveava stepen iskoritenja i smanjuje mogunost da snabdjevai nee dobiti garantovane
protoke za 50%. Pumpe koje su ukljuene u paralelni rad imaju uticaj jedna na drugu.

Slika 4.1. Paralelan rad dviju istih pumpi

Grafika analiza paralelnog rada dvije iste centrifugalne pumpe prikazana je na slici 4.1, pumpe
A i B su iste pa im se karakteristike H=f(Q) poklapaju. Jednaina energije od presjeka 1-1 do
take C je ista za cjevovode a i b pumpi A i B pa slijedi da je:

1 2
+ = + 1 + + + (4. 1. )
2

Gdje je:

- H energija koja se predaje tenosti od pumpe A ili B,

- energija pritiska u taki C,

- gubitak energije u usisnom i napornom cjevovodu pumpe A ili B,
2
- kinetika energija toka u napornom ( tlanom) cjevovodu svake od pumpi.
2

37
Tada se moe napisati da je energija pritiska u taki C:
1
= + ( 1 + ) 2 (4. 2. )

gdje je suma gubitaka energije cjevovoda i kinetike energije proporcionalna kvadratu protoka
svake od pumpi:

2
+ = 2 (4. 3. )
2

Slika 4.2. Grafika interpretacija rada dviju istih pumpi u paralelnom radu

Za proizvoljne protoke po karakteristici H=f(Q) pumpi A i B moe se iznai relativna veliina H

pri poznatim veliinama 1 , 1 , i sa proraunatom veliinom 2 . Tada se moe izraziti i
energija pritiska u taki C kao:

= (4. 4. )


Na osnovu izraza moe se nacrtati karakteristika pumpi A i B za taku C tj.

= = () . Ordinata u taki C predstavlja visinu pritiska zajednikih cjevovoda a i b,

dok apcisa predstavlja protok jedne pumpe.

38
Vidi se jasno da pumpe A i B kada rade u paralelnoj vezi imaju u taki C iste pritiske. Opte
karakteristike pumpi svedene za taku C se mogu nacrtat ako se uzmu konstantne visine

pritisaka ( ) , ( ), ( ) i za svaku od njih se uzmu sume apcisa.

Radne take I, II, III se mogu svesti za taku C preko opte karakteristike = ( + ) .

Ako je pri paralelnom radu pumpi A i B ordinata = ( + ) ujedno i pritisak u taki C,
onda se taj pritisak moe izraunati preko jednaine 7.2. Sa druge strane, pritisak u taki C se
moe izraziti ako se postavi jednaina energije za taku C i presjek 2-2, koristei gubitke
u cjevovodu b:
2
= + (2 ) + (4. 5. )

Posljednja jednaina predstavlja karakteristiku cjevovoda b u obliku kvadratne jednaine

Pritisak ostvaren u taki C pumpama A i B treba biti isti kao to je u napornom cjevovodu b.

Onda je jasno da se radna taka nalazi u presjeku karakteristike = ( + ) i

karakteristike cjevovoda b. Pa je:

( + ) - ukupan protok pumpi,

= - protok pumpi A i B,

= - ukupni napor pumpi A i B,

= - snaga pumpi A i B.

Poznavajui karakteristiku pumpi mogue je napraviti optu karakteristiku snage kada pumpe
rade u paralelnoj vezi. Protok svake od pumpi mogue je odrediti poznavajui radnu taku .
Iz take povue se horizontalna linija i dobije se radna taka X za svaku od pumpi. Apcisa
take X je protok svake od pumpi u paralelnom radu. Oigledno je sa slike =

pri = . Zbir = kroz radnu taku dobije se opta karakteristika snage pri
paralelnom radu pumpi. Na isti nain se odreuju radne take za reime I i II. Ako je pumpa B
iskljuena radna taka sistema je u . Iako su pumpe A i B iste nee se protok uveati dva
puta nego e biti:

( + ) < ( + ) ili

( + ) < 2 =2 pri emu je =

Serijske veze dviju pumpi razliitih karakteristika koristi se kada je neophodno savladati velike
otpore. Najea takva veza je na sistemu kondenzacije termoblokova za proizvodnju toplotne
i elektrine energije ( slika 6.3). Kondenzat iz kondenzatora preko kondenz pumpi prolazi kroz
regenerativne zagrijae niskog pritiska pa do napojnih pumpi. One taj kondenzat preko

39
regenerativnih zagrijaa visokog pritiska transportuju u bubanj parnog kotla. Kod ovakve veze
pumpi zbirna karakteristika dobija se sabiranjem ordinata tako to se ordinata manje pumpe
nanosi na ordinatu vee pumpe. Tako se dobijaju poveani napori, pri emu je protok uvijek
protok prve pumpe u seriji. Grafika interpretacija serijske veze pumpi data je na slici 4.3.

Slika 4.3. Grafika interpretacija dviju razliitih pumpi u serijskom radu

40
5. Kavitacija

Kavitacija je pojava isparavanja vode i stvaranja mjehura vodene pare.Svaki fluid u sebi
sadri otopljene plinove koji na odreenom pritisku isparavanja isparavaju, tj. mijenjaju fazu
iz tekue u plinovitu. Pritisak isparavanja ovisi o svojstvima tekuine i unutar tekuine
otopljenih plinova, ali i o temperaturi. Openito porastom temperature raste i tlak isparavanja,
pa e kavitacija biti izraenija. Nastaje u trenutku kada tlak vode postaje jednak ili manji od
tlaka zasienja vodene pare.Isparavanje vode, kao to je poznato iz termodinamike, nastaje
pri temperaturi od 100C kod atmosferskog tlaka.U pravilu su to mjesta u blizini izlaznog brida
lopatice rotora na podtlanoj strani. Voda na ovim mjestima ima najnii tlak iz razloga to je
kompletnu energiju(koja je uglavnom bila sadrana u tlaku) predala lopatici rotora.

Slika 5.1. Nastanak kavitacije

Kavitacija je proces nastajanja dvofaznog toka u struji tenosti kada pritisak na nekom mjestu
du toka padne ispod kritine vrijednosti pritiska pri kome za datu temperaturu tenost vie
ne moe opstati u tom agregatnom stanju, ve se pojavljuju parni mjehurovi.

Slika 5.2. Posljedica kavitacije

41
Kako se mijenja pritisak i brzina du strujnog toka opada pritisak. Kada pritisak u strujnom
toku padne na vrijednost pritiska zasienja vodene pare tada se pojavljuju prvi mjehurovi
vodene pare. Nastanak mjehurova je trenutan, a lokalni pritisak raste da bi zatim pritisak
nakom implozije naglo opao.

Ovaj dinamiki proces se stalno ponavlja te na taj nain dolazi do mehanikih oteenja
materijala protonog trakta. Kao rezultat stalnog dejstva udara mlaza pri puzanju parnih
mjehurova, a zatim naglog snienja pritiska materijal povrine zida trpi zamor i raspada se
(slika 5.2.). Kavitaciona korozija poine sa obrazovanjem mikro pukotina, neki materijali su
dosta otporni na kavitaciju, ali nema takvog koji moe izdrati njeno dugotrajno dejstvo.
Zavisno od pritiska i temperature odreena koliina zraka i gasova nalazi se rastvorena u vodi.
Sniavanjem pritiska, viak gasa i rastvora se izdvajaju iz rastvora u vidu mjehuria.

Kritina vrijednost pritiska za vodu je pritisak zasienja pz vodene pare. Na primjeru strujanja
vode kroz cijev sa suenjem, objasnie se fenomen nastanka parnih mjehurova u toku vode.
Promjena energije du strujnice s1 za realnu tenost u odnosu na referentnu ravan (osa
cijevi) je:

1 1 12 2
+ 1 = + + 1 = + + + (5. 1. )
2 2
gdje su:

1 totalni pritisak u taki s;

1 , , 1 , ukupni pritisci i brzine u takama 1 i x;

hidrauliki gubici od take 1 do posmatrane take na strujnici.

Promjena pritiska du strujnice s za = moe se odrediti iz jednaine:

2
= 1 (5. 2. )
2
pri emu se brzina cx u zavisnosti od protoka Q i poprenog presjeka moe se izraunati
pomou jednaine kontinuiteta cx Q/Ax.

Kako se mijenja pritisak i brzina du strujnog toka opada pritisak (slika 8.3.). Kada pritisak u
strujnom toku padne na vrijednost pritiska zasienja pz vodene pare (presjek A) tada se
pojavljuju prvi mjehurovi vodene pare.

Mjehurovi rastu u zoni px < pz da bi u presjeku B gdje je pritisak px = pz mjehurovi naglo nestati.
Nestanak mjehurova je praktino gledano trenutan, a lokalni pritisak raste da bi zatim pritisak
nakon implozije mjehurova naglo opao. Ovaj dinamiki proces se stalno ponavlja i na taj nain
dolazi do oteenja materijala protonog trakta. Kao rezultat stalnog dejstva udara mlaza pri
pucanju parnih mjehurova, a zatim naglog snienja pritiska materijal povrine zida trpi zamor
i raspada se.
42
Kavitaciona korozija poinje obrazovanjem mikro pukotina u ? obraene povrine. Stalni udari
odvajaju zrna metalne strukture i tako budu noena strujom toka. Pojedini materijali su dosta
otporni na kavitaciju, ali nema takvog koji moe izdrati njeno dugotrajno dejstvo. U poetku
nastanka kavitacije pri snienju pritiska u struji tenosti (px pz) dolazi do izdvajanja i
obrazovanja malih mjehuria zraka i gasova. Zavisno od pritiska i temperature, odreena
koliina zraka i gasova nalazi se rastvorena u vodi. Sniavanjem pritiska, viak zraka i gasova
se izdvaja iz rastvora u vidu mjehuria. Ovi mjehurii obrazuju se oko prisutnih tvrdih estica
u tenosti stvarajui zaetak kavitacionih mjehurova. Trenutak pojave kavitacije zavisi od
koliine prirasta zraka i vrstih estica u vodi, tako da se kavitacija moe javiti i pri pritiscima
neto viim od pritiska zasienja vodene pare pz. Prilikom ispitivanja kavitacionih karakteristika
pumpi neophodno je voditi obzira o prethodnim injenicama tako to se obavezno kontrolie
sadraj zraka i gasova u vodi. U tom sluaju taka A moe biti pomjerena vie u lijevu stranu.

Slika 5.3. Nastanak kavitacije u strujnom polju tenosti

Pritisak tenosti prilikom prolaska kroz pumpe kontinuirano se mijenja tako da u pojedinim
takama istog presjeka on nije isti. U standardnim konstrukcijama pumpi, najmanji pritisak se
obino javlja blizu samog ulaza na cilindrini presjek radnog kola na unutranjoj strani lopatica
tj. tamo gdje relativna brzina w sa svojom kinetikom energijom w2/2 dostie najveu
vrijednost.

Ocjena kavitacionih osobina pumpi vri se na osnovu kavitacionih karakteristika koje se

dobijaju ispitivanjem na specijalnim pumpnim stanicama. Osnovna mjera za nastanak
kavitacije kod pumpi je visina usisavanja. Visina usisavanja HS pri kojoj nee nastati kavitacija
kod pumpi naziva se doputena visina usisavanja. Postavlja se pitanje na koju usisnu visinu HS
(pozitivna usisna visina) je potrebno postaviti centrifugalnu pumpu da ne doe do kavitacije
(slika 5.3.).

43
Iz jednaine energije za presjek 11 i 22 dobija se izraz za visinu usisavanja HS:
2 2
2 2
= (1 + + ) (5. 3. )
2
1 1

odnosno
2 2
2
= (1 + + ) (5. 4. )
2
1 1

pri emu je:

2 apsolutni pritisak na ulazu u pumpu;
atmosferski pritisak;

21 + 21 suma linijskih i lokalnih gubitaka energije;

c brzina tenosti u dovodnoj cijevi prenika d i duine l.

Stvarna visina usisavanja na koju treba postaviti centrifugalnu pumpu je jo manja i iznosi:
2 2
2
= (1 + + ) (5. 5. )
2
1 1

Izraz predstavlja pozitivnu kavitacionu rezervu (Net positive suction energy) pri emu je:

Tomov koeficijent kavitacije;

H napor pumpi

Tom-ov koeficijent kavitacije dobija se ispitivanjem za svaku konstrukciju posebno i to

specijalno za te svrhe pripremljeno postrojenje. On zavisi od profila lopatica radnog kola,
reima strujanja oko profila kao i od napora pumpi. Kavitacija kod pumpi e nastajati kada
Tom-ov broj doe u kritino podruje tj. kada je = . Kritini Tomov broj teko se moe
raunati ve se dobija eksperimentalno na modelupa se tek tada preraunava na glavno
izvoenje. Kritina vrijednost Tom-ovog broja moe se dobiti i preko obrazaca dobijenih
statistikom obradom podataka za vei broj slinih pumpi tj. = ( ).

Kavitacija u razvijenom stadiju izaziva dosta neeljenih efekata. Dolazi do oteenja zidova
protonog trakta razarajui njihovu metalnu strukturu. Kod oteenja ulaznog dijela
meulopatinih kanala osim to se naruava mehanika vrstoa, naruava se i proces
strujanja to se opet mora negativno odraziti na energetske karakteristike pumpi. Kada pumpa
radi u podruju slabijeg inteziteta kavitacije uje se neto jai karakteristini zvuk koji ne
naruava znatno energetske karakteristike. Prilikom pregleda protonog dijela radnog kola
uoava se svijetla povrina kao posljedica slabog inteziteta kavitacije.

44
 Kod projektovanja pumpnih stanica za izabranu pumpu mora se dobiti od proizvoaa
kavitaciona karakteristika kako bi se moglo sraunati na koju usisnu visninu postaviti datu
pumpu. Ako se radi o pozitivnoj usisnoj visini (slika 5.4..) onda za preporuenu usisnu visinu ili
pak usisnu visinu koju diktira protok pumpnog postrojenja provjerava sljedei uslov:
2 2
2 2
(1 + + ) < (5.6. )
2
1 1

pri emu je:

2 2
2 (1 + 21 + 21 ) karakteristika postrojenja,

karakteristika pumpe.

Ako je zadovoljen uslov (5.6) za radne reime nee doi do pojave kavitacije tj. nestabilnog
rada postrojenja usljed nastanka kavitacije.

Slika 5.4. Pozitivna i negativna usisna visina

U sluaju da se radi o pumpnom postrojenju sa negativnom usisnom visinom HS (slika 5.4.)

(pumpe za transport tople vode, aksijalne pumpe) uslov (5.6.) mora samo biti sa znakom >.
Kavitaciona rezervaenergije za radno kolo pumpi b i kavitaciona rezerva energije postrojenja
a esto se prikazuje sa energetskom krivom H =f(Q). Nakavitacionu karakteristiku postrojenja
znatan uticaj ima projektant pumpnog postrojenja, dok na kavitacionu karakteristiku radnog
kola ima proizvoa pumpi. Gubici koji se deavaju u radnom kolu su razliite prirode i
deavaju se istovremeno.

45
6. Proraun vodosnadbijevanja naselja

Radi se projekat naselja sa 500 stanovnika. Poloaj izvora vode u odnosu na poloaj
naselja je vii za 75 m, dok je duina cjevovoda koji povezuje izvor sa rezervoarom 1500m.

Parametar koji se prvo usvaja prilikom projektiranja vodoopskrbnih sistema je odabir

projektnog perioda, kao perioda za koje projektujemo sistem i u kojemu e sistem uz ispravno
upravljanje i potrebna odravanja tehniki funkcionirati.

Usvaja se period od 25 godina. (Tabela 4 - Vodozahvati, crpne stanice, vodospreme, ureaji za

kondicioniranje vode [2])

6.1. Analiza potreba za vodom

Potronja vode je koliina (utroak) vode po pojedinim kategorijama potroaa, ili

ukupno, izraena u vremenskoj jedinici. Dakle, analiza potronje vode odnosi se na definiranje
potrebnih koliina vode pojedinih kategorija potroaa, tj.:

1. za kuanske potrebe (opskrba stanovnitva),

2. za industrijske (tehnoloke) potrebe,
3. za gaenje poara i vlastite potrebe vodovoda.

6.1.1. Analiza vode za kuanske potrebe (opskrba stanovnitva)

Kao osnovni podaci kod odreivanja potronje vode za kuanske potrebe koriste se
norma potronje vode izraena specifinom potronjom vode i broj stanovnika.

Specifinu potronju vode, qsp [l/stanovnik/dan], definiramo kao utroak vode po jednom
stanovniku u jednim danu (24 [h]). Ta se koliina vode sastoji od utroka za najrazliitije
potrebe i ovisi o stupnju sanitarno tehnike opremljenosti stanova, kvaliteti i cijeni vode,
ureenju naselja, postojanju kanalizacije, klimatskim prilikama i sl.

Usvaja se specifina potronja : qsp = 150 [l/stanovniku/dan] (Tabela 5 - Naselja sa zgradama

opremljenim vodovodom, kanalizacijom i kupaonicom [2]).

Pretpostavljajui geometrijski prirast, broj stanovnika, Sb, na kraju projektnog razdoblja

definiran je izrazom:

= (1 + ) (6. 1. )
100

46
Gdje su:

- Sp - sadanji broj stanovnika, [stanovnik],

- kp godinji postotak prirasta, [%]. Ovaj parametar ovisi o veliina naselja, razvijenosti
privrede (prvenstveno industrije i turizma), migracijskim kretanjima i sl.,
- n projektni period, [godina].

Uz usvojeni godinji postotak prirasta od 1,1 %, i koristei formulu (6.1.) broj stanovnika na
kraju projektnog perioda je:
1,10 25
= 500 (1 + ) = 658
100
Na osnovu podataka o specifinoj potronji vode, qsp, i broju stanovnika, Sb, mogue je odrediti
srednju dnevnu potronju vode, Qsr [l/d], primjenom izraza:

, = (6. 2. )

i srednju satnu potronju vode, qsr [l/h], pomou izraza:

,
= (6. 3. )
24
Meutim, oito je da za hidrauliko dimenzioniranje pojedinih objekata vodoopskrbnog
sistema treba poznavati i reim potronje vode. Ova veliina ovisi o nizu inilaca povezanih s
reimom ivota i djelatnou ljudi. Radi toga varira potronja vode, tj. oscilira (na vie ili manje)
od ranije iznijetih srednjih vrijednosti, slika 6.1.

Slika 6.1. Varijacija potronje vode tokom dana

1 manje naselje; 2 vei grad bez industrije; 3 vei grad s industrijom

Tako se u manjim naseljima (uglavnom prigradskog i seoskog karaktera) znatno manje vode
troi nou nego li danju, a i u samome je danu vea potronje u jutarnjim, popodnevnim i
kasnim poslijepodnevnim satima nego li u ranim dopodnevnim i ranim poslijepodnevnim
satima. Nasuprot tome, u velikim je gradovima ta oscilacija manja, ne samo danju, nego i u
komparaciji s nonom potronjom vode.

47
Koliinu vode koja se godinje troi u danima najvee potronje nazivamo najvea
(maksimalna) dnevna potronja vode, Qmax [l/d]. Data je izrazom:

, = , (6. 4. )

gdje je kd - koeficijent neravnomjernosti najvee dnevne potronje

Koliinu vode koja se troi u satu najvee potronje nazivamo najvea (maksimalna) satna
potronja vode, qmax [l/h]. Dobije se prema izrazu:

,
, = (6. 5. )
24
kh - koeficijent neravnomjernosti najvee satne potronje usvojena vrijednost

Usvajanje koeficijenata:

= 1,5 (tabela 3 - Sela i manja naselja)

= 2,0 (tabela 3 - Sela i manja naselja)

Trenutne potrebe za vodom (za 500 stanovnika):

Srednja dnevna potronja vode, iz (6.2.)

3
, = 150 500 = 75 000 = 75 = 0,868

Srednja satna potronja vode, iz (6.3.)

98 700
= = 3125
24
Maksimalna dnevna potronja vode, iz (6.4.)

3
, = 1,5 75 = 112,5 = 1,302 /

Maksimalna satna potronja vode, iz (6.5.)

1,5 2 75 3
, = = 9,375 = 2,604 /
24
Budue potrebe za vodom (za predpostavku od 658 stanovnika):

Srednja dnevna potronja vode, iz (1.2.)6

3
, = 150 658 = 98 700 = 98,7 = 1,142

48
Srednja satna potronja vode, iz (6.3.)

98 700
= = 4112.5
24
Maksimalna dnevna potronja vode, iz (6.4.)

3
, = 1,5 98,7 = 148,05 = 1,71 /

Maksimalna satna potronja vode, iz (6.5.)

1,5 2 98,7 3
, = = 12,33 = 3,427 /
24

6.1.2. Potronja vode za gaenje poara

Kod suvremenih sustava za gaenje poara predvia se njegovo gaenje vanjskom

hidrantskom mreom i unutarnjom hidrantskom mreom. Potrebna koliina vode za gaenje
poara hidrantskom mreom mora se osigurati neovisno o drugim potroaima koji se
opskrbljuju vodom iz istog izvora (vodospreme).

Za zatitu graevine i/ili prostora vanjskom hidrantskom mreom za gaenje poara potrebno
je osigurati najmanje protok, ovisno o specifinom poarnom optereenju i tlocrtnoj povrini
objekta koji se titi(usvaja se iz standardnih tablica), a u trajanju od najmanje 2 [h]. Najmanji
protok koji se mora osigurati je 10 [l s-1].

S obzirom da se radi o malom naselju, bez industrije, uz predpostavku najmanjeg toplotnog

optereenja i male tlocrtne povrine objekta koji se titi, usvaja se potronja vode za gaenje
poara:

= 10 /

6.2. Dimenzionasianje cjevovoda

Cjevovod se dimenzionira na osnovu protoka. Mjerodvana protok za dimenzionsanje

cjevovoda i pumpe iznosi Qmax,dn dok koliina crpljenja ovisi o reimu rada pumpe, odnosno
trajanju crpljenja (Tcr). Vrijeme crpljenja je vrlo znaajan ekonomski faktor, za koji treba
nastojati da ne prijee ukupno 16 [h] dnevno, a samo iznimno 20 [h] dnevno

Usvojen je rad pumpe u trajanju od 12 sati dnevno. Na osnovu ovog podatka i maksimalne
dnevne potronje u izrazu (6.6.) izraunat je protok pumpe odnosno protok vode kroz
cjevovod.

49
 , 148,05 1000
= = = 3,427 (6. 6. )
12 3600
Za uslov da brzina vode unutar cjevovoda ne smije biti vea od 2 m/s, usvajamo da je brzina
v=1,25 m/s. Ova brzina koristie se za dimenzionisanje i usisnog i potisnog dijela cjevovoda jer
se ne mijenjaju ni protok ni prenik na cijeloj duini od 1500 m cjevovoda.

4
(6. 7. )

4 0,00343
= 0,0591 = 59.1
3,14 1,25

Usisni dio cjevovoda kree se od izvora do pumpmne stanice i iznosi 10 m. Poetak potisnog
cjevovoda je u krugu pumpne stanice, duine je 1490 m. Dubina ukopavanja cjevovoda je 1,2
m sa nadslojem iznad cijevi od 1 m. Prije zatrpavanja potrebno je izvriti ispitivanje na probni
pritisak.

Debljina stijenke za eline cijevi se rauna po formuli:

= + 1 + 2 (6. 8. )

2

Gdje su:

[] ,

p = 1,8 [N/mm2 ] maksimalni pritisak koji se pojavljuje u radu,

k = 120 [N/mm2 ] granica razvlaenja materijala cijevi,

S = 1,5 1,8 faktor sigurnosti,

v = 1 faktor oslabljenja vrstoe cijevi,

c1 = 0,3 dodatak na netanost debljine cijevi,

c2 = 1 dodatak na koroziju.

Na osnovu zadatih vrijednosti dobija se da je debljina stijenke cijevi:

= 1,7 [mm].

50
Varijanta 1 elini cjevovod

Na osnovu izraunatog prenika cjevovoda, iz Ininjersko mainskog prirunika, bira se prvi

vei stndardni prenik za avne eline cijevi za cjevovode i vodovode (Tabela 7.259 [5])

Usvaja se : = 65 ; debljina stijenke 3,6 mm

Cijena ovih cijevi kod regionalnih proizvoaa iznosi priblino 26 250 KM

Varijanta 2 polietilenske cijevi

Na osnovu izraunatog prenika cjevovoda, iz kataloga firme Vargon [6], koji je vodei
regionalni proizvoa plastinih cijevi, bira se plastina vodovodna cijev PN 16 (isporuka u
kolutu). Serijski se proizvode u varijantama od 10, 12,5 i 16 bar.

Usvaja se : = 63,8 ; debljine stijenke 5,6 mm

Izloenost Vargoplen cijevi temperaturnim razlikama za posljedicu ima promjene u duini. Ta

pojava naziva se dilatacija i prisutna je kod svih materijala. Kod PE cijevi ona je do 11 puta vea
u odnosu na eline cijevi pa se prilikom projektiranja i izvoenja mora uzeti u obzir. Ukoliko
se cijev ugrauje pri ekstremno niskim ili visokim temperaturama treba obratiti pozornost kod
normaliziranja temperature okoline to e dovesti do skraenja ili produljenja cijevi. Naime, u
tlu gdje je poloena cijev temperaturne razlike su puno manje, odnosno temperatura je blizu
srednje vrijednosti tijekom ljeta i zime. Zbog toga e se cijev koja je ugraena u vrijeme kada
je temperatura bila blizu 0 C produiti a cijev ugraena na ljetnim visokim temperaturama
skratiti. Da bi se izbjegla ova pojava cijev se u rovu moe poloiti slobodno, odnosno uz male
otklone od pravca koji e kompenzirati dilatacijske promjene do kojih moe doi u duini cijevi.

Cijena ovih cijevi (6,16 / metar), za 1500 m iznosi 17 556 KM

Gravitacioni cjevovod rezervoar naselje

Za ovaj dio cjevovoda bira se polietilenska vodovodna cijev PN 16 (isporuka u kolutu), za

pritisak do 16 bar. Usvaja se : = 63,8 ; debljine stijenke 5,6 mm.

Radni pritisak u cjevovodu je:

= = 999,7 1500 1 = 15 [] < 16 [], to znai da ove cijevi pripadaju cijevima

niskog pritiska.

51
6.3. Pumpna stanica

Pumpna stanica je graevina sa pripadanom elektromainskom opremom, kojom se

voda crpi i podie na potisnu visinu potrebnu za osigurnje zahtjevane raspodjele vode
potroaima.

Pumpne se stanice koriste ako izvorite nema energijskog potencijala u odnosu na

vodoopskrbno podruje, ili je raspoloivi nedovoljan, pa ga treba postii (osigurati) na umjetni
nain. U ovom projektu cilj pumpne stanice je uloenom energijom savladati duinu od 1500
m, te podii vodu u rezervoar koji se nalazi na 10 m visine iznad same stanice. Na taj nain
obezbijedit e se dovoljna zaliha vode u rezervoaru iz kojeg se vri vodosnadbijevanje naselja.

Poloaj pumpnih stanica i njihova izvedba su, izmeu ostaloga, diktirani poloajem i
kapacitetom vodozahvata, poloajem vodoopskrbnog podruja i vodospreme (vodotornja),
mogunostima proirenja vodoopskrbnog sustava te imovinsko - pravnim odnosima.

Osnovne dijelove crpne stanice, slika 6.2. ine:

(1) crpke (crpni agregati),

(2) crpni spremnik,
(3) strojarnica,
(4) komandna prostorija.

Slika 6.2. Dijelovi pumpne stanice sa horiznotalnom radijalnom pumpom suhe izvedbe

Pumpne stanice u pravilu sadre i opremu za eliminiranje i ublaavanje vodnog udara.

Pumpe su osnovni element pumpne stanice, kojima je podreena njena cjelokupna

konfiguracija i konstrukcija. Pumpa, odgovarajueg kapaciteta i visine dizanja, s pogonskim
strojem (u pravilu elektromotorom) odreene snage i postoljem, zajedno ine crpni agregat.

52
Izvor vode je vii od naselja za 75 m. Da bi se obezbijedila potrebnu koliina vode prema
potroaima potrebno je da pumpa savlada duinu cjevovoda od izvora do rezervoara koja
iznosi 1500 m, a pri tome potrebno je savladati i visinu od 10 m na kojoj se nalazi rezervoar u
odnosu na izvor. Od rezervoara vode do naselja voda se slobodnim padom kree, i ovakvim
postupkom nije se dobio vei pritisak u gravitacijskom cjevovodu od 3 bara, to je i
preporueno. Inae ako je vei morao bi se postavljati priguni ventil.

Manometarska visina dizanja vode (postoje dvije razine dizanja vode):

- Usisna strana pumpnog postrojenja

- Tlana strana

= , + , (6. 9. )

Usisna manometarska visina

, = , + (6. 10. )

Tlana manometarska visina

2
, = , + + (6. 11. )
2

Gdje je:

Hg,us geodetska visina (razlika izmeu razine vode u zahvatu i osovine pumpe)

Hus ukupni gubitak energije

Hg,tl geodetska visina( razlika izmeu osovine pumpe i razine vode u rezervoaru)

Vtl brzina istjecanja vode u tlanom cjevovodu

Htl ukupni gubici energije

Manometarska visina dizanja vode dobije se uvrtavanjem (6.10.) i (6.11.) u (6.9.):

2
= , + + , + + (6. 12. )
2

Hidrauliki gubici u usisnom cjevovodu

2 2 2

= + + 3 (6. 13. )
2 2 2

53
Hidrauliki gubici u potisnom cjevovodu

2 2 2
= + + 4 (6. 14. )
2 2 2

Gdje su:

ul gubitak na ulazu

iz gubitak na izlazu iz cijevi

k koeficijent lokalnog gubitka koljena od 90

Lus = 10 m, duina usisne cijevi

Ltl = 1490 m, duina potisnog cjevovoda

Geodetska usisna visina iznosi:

, = 3

Geodetska tlana visina iznosi:

Hg,tl = 10

Varijanta 1 elini cjevovod

Brzina u usisnom dijelu priblino je jednaka brzini u potisnom dijelu jer ne dolazi do promjene
prenika ni protoka

4 4 0,003425
= = 2 = 2
= 1.032 (6. 15. )
0.065
Reynoldsov broj

1.032 0,065
= = = 51206 (6. 16. )
1,31 106
Prema preporukama iz literature usvajaju se:

Gubitak na ulazu iz spremnika(izvora) u usisnu cijev, ul= 0,5

Gubitak na ulazu u rezervoar, izlaz iz cjevovoda, iz= 2

Koeficijent lokalnog gubitka koljena od 90, zk = 0,5

Hrapavost materijala, za elik = 0,045

Relativna hrapavost rauna se prema :

0,045
= = 6.92 104 (6. 17. )
65

54
Iz Moodyjevog dijagrama se, na osnovu relavitne hrapavosti i Reynoldsovog broja, oita:

= 0,039

Na osnovu usvojenih koeficijenata rauna se, iz jednaine (6.13.):

1.0322 10
= ( 0,039 + 0,5 + 1,5) = 0.4343
2 9,81 0,065

Iz jednaine (6.14.) slijedi:

1.0322 1500
= (0,039 + 0,5 + 2) = 48.6643
2 9,81 0,065

Sada se iz (6.12.) moe izraunati manometarska visina dizanja(napor pumpe):

1.0322
Hman = 3 + 0.4343 + 10 + 48.6643 + = 62.15
2 9,81

Kada se svi gubici izraunaju napor pumpe se moe izraziti u funkciji kvadrata protoka to
predstavlja parabolu gubitaka, izraz (6.18.), prikazanu na dijagramu odabrane pumpe.

8 2 +
= ( 2 ) = [ ( ) + + + 7 + 1] = 2 + (6. 18)
4 2

8 1500 6
2
= [0.039 ( ) + 0.5 + 2 + 7 0.5 + 1] = 4.2026 10 5
0.0654 2 9.81 0.065

Kako je a iz jednaine (6.18.) konstatna vrijednost i predstavlja sve gubitke u cijelom cjevovodu
na relaciji izvor rezervoar mijenjanjem vrijednosti protoka interpolacijom, metoda spline
dobija se kriva gubitaka.

Varijanta 2 polietilenske cijevi

Prema preporukama iz literature usvajaju se:

Gubitak na ulazu iz spremnika(izvora) u usisnu cijev, ul= 0,5

Gubitak na ulazu u rezervoar, izlaz iz cjevovoda, iz= 2

Koeficijent lokalnog gubitka koljena od 90, zk = 0,5

Brzina u usisnom dijelu priblino je jednaka brzini u potisnom dijelu jer ne dolazi do promjene
prenika ni protoka,a odreuje se prema izrazu (6.15.)

4 0,003425
= 2
= 1.0719
0.0638

55
Reynoldsov broj, prema izrazu (6.16.)

1.0719 0,06638
= = 54315
1,31 106
Prema Hermann-ovoj formuli za vrijednosti = 104 2 105 odreuje se koeficijent trenja
u plastinim cjevovodima:

0.396
= 0.0054 + = 0.0204 (6. 19. )
0.3

Prema izrazu (6.18.) dobija se krivu gubitaka u zavisnosti od protoka:

= ( 2 ) = 2 +

8 1500 6
2
= [0.0204 ( ) + 0.5 + 2 + 7 0.5 + 1] = 2.4293 10 5
0.06384 2 9.81 0.0638

Provjera pada pritiska u gravitacionom dijelu cjevovoda:

Za duininu cjevovoda od 5 000 m pad pritiska iznosi

2 5000 998,2 1,0792

= ( + ) = (0,0204 + 3) = 9,2 (6.20. )
2 0,0638 2

Pomou aplikacije za izbor pumpi na stranici proizvoaa Grundfons [4], na osnovu zadane
namjene pumpe, protoka i napora izabrana je pumpa koja odgovara za obje varijante
cjevovoda. Karakteristike pumpe date od proizvoaa su:

Tip CM10-6
Protok 3,425 l/s
H ukupno 62,15 m
Snaga P 3.833 kW
Struja (nazivna) 8,2 A
Struja (aktualna) 7,6 A
Eta crpka 58,6 %
Eta motora 87,7 %
Eta ukupno 51,4 %

Slika 6.3. Fotorgrafija izabrane pumpe

56
6.4. Kontrolni proraun centrifugalne pumpe

6.4.1. Polazni podaci:

Protok : = 3,425 103 3 /

Napor: = 62,15

Broj obrtaja: = 2900 1

6.4.2. Proraun radnog kola:

Snaga na vratilu pumpe:

gHQ 998,2 9,81 62,15 3,425 103

P= = = 3,557 kW (6.21. )
58,6

Gdje je :
gustina vode [/3 ]
stepen iskoritenja pumpe

Specifina brzina obratanja

= = 16,57 (6.22. )
5/4

Raunski moment na vratilu pumpe:

1,03 3557
= = = 12,15 (6.23. )
2 2 2900/60
Gdje je:
koeficijent snage pumpe, 1,03-1,05

Prenik vratila pumpe:

Vratilo pumpe je optereeno na uvijanje. Prenik vratila zavisi od materijala koji e se

upotrebiti za njegovu izradu. Dozvoljeni napon pri uvijanju za elike za vratila se obino kree
u granicama = (12 - 20) MPa.

57
 3 16 3 16 12,115
= = = 0,0408 (6.24. )
14 106

Prenik glavnine radnog kola:

= 1,2 = 0,0489 (6.25. )

Spoljanji (0 ) i unutranji (0 ) prenici usisnog grla radnog kola:

Pri odreivanju unutranjeg i spoljanjeg prenika usisnog grla razlikujemo dva sluaja:

- radno kolo je na konzoli (male i srednje jednostepene pumpe)

- vratilo prolazi kroz radno kolo (viestepene, dvostrujne i velike jednostepene pumpe)

Za drugi sluaj vrijedi:

0 = = 0,0489
0.5
0 = (0 2 + 2 ) = 0.0632 (6.26. )

Prenik radnog kola na ulazu 1

Kod pumpi male brzohodosti, ulazna ivica lopatica je paralelna sa osom, ili blago nagnuta ka
njoj. Lopatice takvih kola su celom duinom cilindrine. Sa poveanjem brzohodosti, ulazna
ivica se sve vise spusta u usisno grlo kola, tj. precnik 1 se smanjuje, a lopatice u ulaznom delu
postaju vitopere. Obino je 1 = (1 - 0.8) 0

Usvaja se: 1 = 0 = 0.0632

Eksterni prenik radnog kola na ulazu 1

Obicno je 1 = (1.0 - 1.1) 0

Usvaja se : 1 = 1,0625 0 = 0.0672

Obimska brzina na ulazu u radno kolo 1

2900
1 = 1 = 0,0632 = 9,59 (6.27. )
60

58
Brzina strujanja u usisnom grlu radnog kola 0
4
0 = 2 = 1,09 (6.28. )
0

Meridijanska brzina ispred ulaza u radno kolo 1

1 = 1.1 0 = 1,21 (6.29. )

irina radnog kola na ulazu 1
4
1 = = 0,0571 (6.30. )
1 1
Debljina lopatica

Debljina lopatica zavisi od materijala od kojeg ce biti izraeno radno kolo, veliine radnog kola
i optereenja kola (obimske brzine). Taan proraun vrstoe lopatica mogue je izvesti tek
nakon to se sracunaju osnovne geometrijske veliine kola. U prethodnom proraunu se
obicno uzima da je = (3 - 11) mm.

Usvaja se = 4

Broj lopatica radnog kola z

Ne postoji nain za odreivanje optimalnog broja lopatica radnog kola. Teorijski, vei broj
lopatica znai manje zanoenje fluidne struje na izlazu iz kola, ali i vee strujne gubitke uslijed
trenja u kolu. Vei broj lopatica znai i manji ugao difuzornosti lopaticnog kanala ime se
smanjuje opasnost od pojave odljepljivanja fluidne struje u lopatinom kanalu. Broj lopatica
moe zavisiti i od namjene pumpe. Tako npr., u sluaju specijalnih pumpi za transport vrstih
materija broj lopatica moe biti i vrlo mali (z = 1 - 3). Za veinu centrifugalnih pumpi opte
namjene je z = 5 - 11. Postoji vie obrazaca koji se mogu iskoristiti za odreivanje broja
lopatica. U prethodnom proraunu na osnovu iskustvenih preporuka usvaja se:

= 6

Trouglovi brzina ispred i nakon ulaska u radno kolo

Relativni strujni ugao: 1 = atan ( 1 ) = 7,18 (6.31. )
1

Apsolutna brzine: 1 = 1 = 1,21 (6.32. )

1
Meridijanske brzina: 1 = = 1,47 (6.33. )
1

Gdje je 1 = 0.82 koeficijent zakrenosti na ulazu u radno kolo

59

Relativne brzine: 1 = (1 2 + 1 2 )0.5 = 9,66


1 = (1 2 + 1 2 )0.5 = 9,77 (6.34. )

Prenik radnog kola na izlazu 2 (zaokruzuje se na cijeli milimetar)

1 2
2 = = 0,215 (6.35. )
1,14

Obimska brzina na izlazu iz radnog kola 2

2 = 2 = 32,62 (6.36. )

Lopatini ugao na izlazu iz radnog kola 21

Lopatini ugao na izlazu iz radnog kola 2 l je jedna od najvanijih geometrijskih veliina

radnog kola. Poveanjem ugla 2 poveava se hidrauliki napor kola, ali se istovremeno
smanjuje udio potencijalne energije u ukupnom naporu (smanjuje se teorijski stepen reakcije),
odnosno, poveava se udio kinetike energije sto poveava hidraulike gubitke u nepokretnim
dijelovima pumpe iza kola, tj. smanjuje se ukupan stepen korisnosti maine.

Prema preporukama iz literature usvaja se 21 = 36

Optimalni broj lopatica radnog kola z

2 + 1 11 + 21
= 6.5 sin ( ) = 4,38 (6.37. )
2 1 2

Usvaja se = 5

irina radnog kola na izlazu 2

1.33
3,65
2 = 0.7 2 ( ) = 0,076 (6.38. )
100

Toruglovi brzina na izlazu iz radnog kola

4
Meridijanske brzine: 2 = = 0,27
2 2

2
21 = 0.82 = 0,33 (6.39. )

60
 21
Obimske komponente apsolutne brzine: 21 = 2 = 32,16
tan(21 )

2 = 0,739 21 = 23,76 (6.40. )


Apsolutna brzina: 2 = (2 2 + 2 2 )0.5 = 23,01 (6.41. )


Relativne brzine: 2 = (2 2 + (2 2 )2 )0.5 = 13,01 (6.42. )


21 = (21 2 + (2 21 )2 )0.5 = 4,2

6.5. Dimenzionisanje rezervoara

Osnova funkcionalnog prorauna rezervoara vode sastoji se u odreivanju volumena

rezervoarskog prostora (vodne komore). Ova veliina ovisi o reimu potronje i dotoka, a
odnosi se na maksimalnu dnevnu potronju, Qmax,dn [m3/dan], na kraju projektnog razdoblja.

Ukupan volumen rezervoarskog prostora, VRU [m3], sastoji se od:

(1) operativne rezerve, VRO [m3],

(2) poarne rezerve, VRP [m3],
(3) sigurnosne rezerve, VRS [m3].

Odreivanje operativne rezerve, VRO, odnosi se na proraun dijela rezervoarskog prostora

kojim se osigurava izravnanje oscilacija u potronji vode za kuanske i industrijske potrebe.
Najee se provodi pod pretpostavkom dnevnog izravnanja, dakle, za sluaj kada je dnevni
dotok jednak dnevnoj potronji.

Sigurnosna rezerva, VRS, se predvia za sluaj prekida dotoka u vodospremu, za vrijeme dok
se ne otkloni uzrok prekida (kvar ili oteenje). Obino se preporua da ova rezerva iznosi 25
[%] zbroja operativne i poarne rezerve

Ukupan volumen rezervoara, VRU, odreuje se prema izrazu:

= + + (6.43. )

Na osnovu maksimalnog dnevnog protoka rauna se:

(, ) = 56,16 3

3600
= = 10 3,6 = 36 3
1000
= 0,25 ( + ) = 82,75 3

= 115 3

61
Rezervoar je lociran na visini u odnosu na pumpnu stanicu od 10 m. Visinski poloaj je odabran
tako, da svojim poloajem omogui snadbijevanje konzumnog podruja iznad kojeg se nalazi
na ukupnoj visini od 85 m. U hidraulikom smislu, u satima maksimalne dnevne i maksimalne
satne potronje, ima funkciju izravnanja koliina distribuirane vode prema naseljim.

Usvojene dimenzije rezervoara su: 5x5x4,6m = 115 m

Vodna komora rezervoara je projektovana kao slobodno-stojea, monolitne armirano-

betonske konstrukcije uronjene u tlo. Dubina vode u komori iznosi 3,5 m

Konstrukcija vodene komore se sastoji od:

Podunih i poprenih zidova debljine d= 20 cm i visine 4.6 m.

Temeljna ploa dimenzija je 5x5 m, debljine 20 cm. U ploi je predvien
muljni aht dubine 0,55 m.
Ploa se oslanja na podune i poprene zidove. Na gornjoj ploi je i otvor
dimenzija 4,4x4,4m

Materijal za izradu nosive konstrukcije vodnih komora rezervoara je vodonepropusni beton

MB30 koji je armiran mreastom armaturom MAG 500/560 i rebrastom armaturom RA
400/500.

Za izradu rezervoara potrebno je 18,6 m3 vodonepropusnog betona.

62
6.6. Specifikacija materijala i opreme

Tabela 6.1. Specifikacija materijala i opreme za vodosnadbijevanje naselja

Opis radova Jedinica Koliina Jedinina Ukupna

mjere cijena cijena [KM]
[KM]

Iskop rova, za polaganje m3 750 6,00 4 500,00

cjevovoda
Iskopavanje i
pripremni Isporuka i polaganje u rov, pijeska m3 20 15,00 300,00
radovi za izradu pjeane posteljice

Nabavka duktilnih eljezni cijevi m 1510 17,33 26 250,00

DN 65 mm

Isporuka i montaa duktilnih m 1510 66,00 99 660,00

VARIJANTA 1
eljezni cijevi DN 65 mm
ELINI
Koljeno Q 90o DN 60 mm kom 5 5,00 25,00
CJEVOVOD
Usisna korpa kom 1 30,00 30,00

Uknupno 130 765,00

Nabavka polietilenskih cijevi PN m 1510 12,30 18 573,00

16
VARIJANTA 1
Isporuka i montaa m 1510 56,00 84 560,00
PE CIJEVI
Usisna korpa kom 1 20,00 20,00

Ukupno 103 150,00

Betoniranje pumpne stanice m3 13,50 250,00 3375,00

armiranim betonom MB 30

Potrebna koliina armature kg 225 1,60 360,00

Pumpna
stanica Nabavka i ugradnja centrifugalne kom 1 2300,00 2300,00
pumpe CM 10-06

Manometar opsega 0-10 bara kom 1 80,00 80,00

63
 Iskop temeljne jame m3 37,5 4,00 150,00

Potrebne koliine betona m3 18,16 180,00 3 268,80

Rezervoar eljezna armatura za izradu kg 800 1,80 1 440,00

rezervoara

Postavljanje hidroizolacije m2 30 28,00 840,00

Ukupno varijanta 1 142 578,8,

Ukupno varijanta 2 114 963,80

64
7. Literatura

[1] Pumpe, ventilator i kompreosri Sead Delali, Mainski fakultet Tuzla,2006

[2] Opskrba vodom i odvodnjavanje ivko Vukovi, Graevisnki fakultet Zagreb, 2013

[3] Pumpe i pumpne stanice eljko Jambroi, Savez energetiara Hrvatske, Zagreb 1977

[4] http://ba.grundfos.com/ (6/5/2017)

[5] Ininjersko mainski prirunik Zavod za udbenika i nastavna sredstva, Beograd 1992

[6] http://vargon.hr/hr/proizvodi/katalozi (6/5/2017)

65