Tarih PDF

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.
www.izmirkpsskursu.net
IDFHERRN
.SVV'|NPDQ$ULYL
.SVV.D\QDN$ULYL
ETM BLMLER MERKEZ

0 232 445 21 25
EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

IDFHERRN
.SVV'|NPDQ$ULYL
.SVV.D\QDN$ULYL
EDTR
Ahmet Nafiz DEMR
HAZIRLAYAN
Komisyon

1. Blm. SLAMYET NCES TRK KLTR VE MEDENYET
Kltr Merkezi Bulunduu l

TARH
ayn Diyarbakr
Gemite yaayan nsan topluluklarnn bir biriyle atalhyk Konya
olan ilikilerini, gelitirdikleri kltr ve medeniyetleri, Truva anakkale
yer ve zaman gstererek, neden sonu ilikisi iinde, Aliar Yozgat
doru olarak, kronolojik bir biimde, belgelerle incele- Alacahyk orum
yen bilimdir. Deneyi, gzlemi yaplamaz ve tekrarla- Tilkitepe Van
namaz.
Haclar Burdur
Tarih ncesi devirler (Prehistorya): Yontmata, Ci-
Beycesultan Denizli
lalta ve Maden Devridir.
Karain Antalya
Beldibi Antalya
TARHE YARDIMCI BLM DALLARI
LK ADA ANADOLUDAK BAZI

Corafya Yer bilimi
YERLEM YERLER
Kronoloji Takvim bilimi
Epigraya Ant (yazt) bilimi
Sosyoloji Toplum bilimi Kapadokya Kayseri, Nevehir, Malatya, Yozgat
Antropoloji Irk bilimi yonya zmir, Aydn
Paleograya Eski yaz bilimi Dardanya anakkale
Onomastik Yer adlarn inceleyen bilim
Lidya Manisa, zmir
Sanat Tarihi Tarihte sanatsal akmlar
Paflagonya Kastamonu
Diplomasi Uluslar aras ilikiler
Karya Mula
Arkeoloji Kaz bilimi
Kilikya Adana
Etnografya Etnik yap, kltr
Nmizmatik Bitinya zmit
Para bilimi Frigya Ktahya
(Meskukat)
Filoloji Dil bilimi Pamfilya Antalya
Sicilografi Mhr Pisidya Isparta
Heraldik Arma Galatya Ankara
ktisat Ekonomi Likya Teke Yresi
Felsefe Felsefi akmlar
ANADOLUDAK KLTR MERKEZLER

TRK ADININ ANLAMI VE KKEN ORTA ASYADA BULUNAN TRK KLTR

KAYNAKLARI
Blge Buluntular
Anav Kltr SAKA (SKT) UYGARLII
a. Tarm
Orta Asyada bilinen en
b. Hayvanclk
eski kltr zellikleri:
c. Dokuma
merkezidir.Trkmenistann
d. Seramik
bakenti Akabat Orta Asyada kurulmu ilk Trk
e. Avclk
yaknlarndadr. uygarldr.
Afanesyova Kltr
Trklerin bilinen en eski lk gebe Trk topluluudur. (M VII. Yz-
a. Avclk
kltr merkezidir. Altay ylda batya doru g ederek, Karadeniz'in
b. Hayvanclk
Dalarndaki Kuyum ve kuzeyinden Tuna Nehrine kadar uzanan top-
c. Bakr eya
Kurat kurganlarnda raklara yerletiler.)
bulunmutur. Sanatta hayvan figrn kullanan ilk Trk
Andronova Kltr topluluudur.
At, binek ve yk hayvan Kala Trklerinden gelirler.
a. Hayvanclk
olarak kullanlmaya lk Trk kadn hkmdar TOMRS HAN dev-
b. Bakr eya
balamtr.Tanr Dalar leti ynetmitir.
c. Bronz eya
kenarndaki Don nehri Amazon ad verilen kadn askerleri vardr.
kysnda bulunmutur. Alp Er Tunga destan ve u destan skitlere
Karasuk Kltr aittir.
a. adr
Yenisey rma kysnda Pantolon ve kemer tokasn ilk defa kullanan
b. Drt tekerli araba
bulunmutur. rti ve Trk topluluudur.
c. Kee dokuma
Yedisu nehirleri At koum takmlarn ilk defa kullanan Trk
d. Altn eya
arasndadr. topluluudur.
a. Metalden Bugnk Yakut Trklerinin atalardr.
Tagar Kltr
yaplm silahlar Yaay ve inanlar Trklerle aynyd.
Abakan blgesinde
b. Hayvan uslubu
bulunmutur.
kullanlm eserler
ORTA ASYADA VE AVRUPADA KURULMU
1. Ziya Gkalp'e gre; Tre kelimesinden gelir. Bu- LK TRK DEVLETLER
na gre Trk demek "Treli=Nizaml, gelenekle-
rine bal" demektir. 1. ASYA HUN DEVLET (BYK HUN DEVLET)
2. Danimarkal Bilgin Wambery'e gre Tremek- (M. 220-MS.46)
ten (Trk) gelir.
3. Buna gre Trk demek Tremi, oalm de-
mektir.
4. Kagarl Mahmut'un "Divan- Lgat-it Trk" adl
eserinde Trk demek "Olgunluk a" demektir.
5. Genel olarak Trk demek, Gl, kuvvetli ma-
nasnda kabul edilir.
6. Eski in kaynaklarnda mifer anlamnda da
kullanlmtr. zellikleri:
Kurulduu tarih kesin olarak bilinmemektedir.
IDFHERRN Tarihte bilinen LK TRK DEVLET'dir.
.SVV'|NPDQ$ULYL Bilinen ilk hkmdar TUMAN (Teoman)'dr.
.SVV.D\QDN$ULYL

Teoman'dan sonra yerine olu METE HAN

gemitir. Sonular:
Asya Hun Devleti, METE HAN zamannda en Avrupa Hun Devleti kurulmutur.
geni snrlarna ulamtr. lk a sona ermi, Orta a balamtr.
Roma mparatorluu ikiye blnm (395),

inliler Trk aknlarna kar koymak iin N
Bat Roma mparatorluu yklmtr (476).
SEDD'ni yaptlar.
Avrupann etnik yaps deimi ve bugnk
Mete btn Asyada bulunan Trk boylarn
uluslar ortaya kmtr.
ilk defa bir bayrak altnda toplamtr. Merkezi krallklar gcn yitirmi, feodalite re-
M. 209 ylnda dnya askerlik tarihinde bili- jimi ortaya kmtr.
nen ilk askeri sistem olan onluk sistemi kur- Avrupada kilise nem kazanm, skolastik d-
mutur. nce egemen olmutur.
M. 318 ylnda inlilerle ilk yazl antlama
yaplmtr.
in-Hun savalarnn temel nedeni Orta 2. AVRUPA HUN (BATI HUN) DEVLET
Asya pek Yoluna sahip olma isteidir. (M. 220-MS.567)
ine hakim olmasna ramen Trklerin
kalabalk in nfusu ierisinde milli ben-
liklerini kaybetmesini istemedii iin ine
yerlemelerine izin vermemitir.
Ouz Kaan Destan Hunlara ait bir des-
tandr.
!
Tarihte ilk defa btn Trkleri tek bayrak zellikleri
altnda toplayan Trk Devleti, Asya Hun Balamir tarafndan Orta Avrupada kurulmu-
Devletidir.
tur.
Bizansllarla Margos ve Anatolias antlama-
sn yapmlardr.
En nl hkmdar Attilladr. Onun zama-
KAVMLER G (MS. 375) nnda Dou Roma mparatorluu Avrupa Hun
Devletinin hakimiyetine alnm, Bat Roma
mparatorluuna seferler dzenlenmitir.
Attillann lmnden sonra zellikle Tuna
boyundaki Hunlarn bir ksm Hristiyanlaarak
ulusal benliklerini kaybetmilerdir.
!
Anadolu'ya ilk Trk aknlar Avrupa Hun-
lar tarafndan yaplmtr.
Asya Hun Devletinin yklmasndan sonra, Asya-
nn batsnda bulunan Hunlar, Hazar Denizi ile Aral Attila`nn siyasi hedefi; hem Dou Romay, hem
Gl arasndaki topraklar ele geirmi ve bu top- de Bat Romay egemenlii altna almak idi. Bu ne-
raklarda yaayan kavimlerin de Avrupaya ilerlemeleri
denle nce Bizans`a ynelerek yapt Margus ve
Kavimler Gn balatmtr.

Anatolia antlamalar ile onlar kendine baladk- Ergenekon Destan, Kktrk Devletinin kuru-
tan sonra, Bat Roma`y ele geirmenin planlarn lu srecini anlatr.
yapmaya balad. Yaad i karklklar sonucu 582 ylnda
ikiye ayrlm, Dou Kktrk Devleti 630 yln-
Atillann Bat Roma Seferleri: da, Bat Kktrk Devleti ise 659 ylnda in
hakimiyetine girmitir.
1) Galya Seferi: Bat Roma Ordusuyla Katalon 4. II. GKTRK DEVLET (KUTLUK DEVLET)
savan yapt. Kesin sonu alnamad. (451) (682-744)
2) talya Seferi: Bir yl sonra 452'de Attila ikinci
sefere kt. Bu defa Roma ordusu Attila'nn kar- 682 Ylnda KUTLUK KAAN'n balatt ayak-
sna kmaya cesaret edemedi. Romallar, Papay lanma baarl oldu. Trkler, inlileri topraklarndan
Attila'ya eli olarak gnderdiler. Papayla gren atarak yeniden bamszlklarna kavutular. (682).
Attila Roma'ya girmekten vazgeerek geri dnd. II. Gktrk Devleti'ne kurucusundan dolay KUTLUK
Attila'nn lmnden sonra Avrupa Hun Devleti DEVLETde denir.
eski gcn koruyamayarak, dald.
Kutluk Kaan ine kar "Ulusal Kurtulu
Savana" girierek II. Gktrk devletini
kurmutur.
3. GKTRK DEVLET
(522-744) II. Gktrk Devleti, en parlak devrini BLGE KA-
AN zamannda yaamtr. Bilge Kaan lkeyi,
kardei KLTGN ve veziri TONYUKUK ile ynet-
mitir. Bilge Kaan'dan sonra zayflayan devlet; Kar-
luk, Basmil ve Uygur Trkleri tarafndan 744 ylnda
yklmtr.
zellikleri:
inlilere kar ayaklanarak 682 ylnda ba-
mszlklarna kavumulardr.
lk defa ikili ynetim devlet anlayn kurmu-
zellikleri: lardr.
Tarihte Trk adyla kurlulan ilk Trk devle- lk Trk alfabesini kullanmlardr.
tidir. Orhun kitabelerini dikmilerdir.
Trk milliyetiliinin balad Trk devletidir. Hkmdarlk nvan olarak derleyen topar-
Avar egemenliine kar ayaklanan Bumin layan anlamnda LTER sfatn kullanm-
Kaan tarafndan tkende kurulmutur. lardr.
Trk Devletleri arasnda en gls ve en Sosyal devlet anlayna sahiptirler.
geni snrlara ulaandr. Milli nitelik tarlar
Bizansla ittifak kuran ilk Trk devletidir. Gktrk kitabelerini ilk okuyan Danimarkal dil
Bizansa eli gnderen ilk Trk devletidir. (i- bilimci Wilhelm Thomsendir
ek Hatun)
Bizansn eli gnderdii ilk Trk devletidir. Gktrk Devletinin Trk Tarihindeki nemi:
(Zemarkos) Tarihte ilk defa Trk adyla kurulan devlet,
Tarm alanlarnn sulanmas amacyla Tt Gktrk Devleti'dir.
Kanaln kurmulardr.

Orhun Antlarn dikerek (II.Gktrk zamann- Sod Alfabesinden Uygur Alfabesini kar-
da) Trk tarihi ve Trk edebiyatnn ilk yazl mlar ve kullanmlardr.
kaynaklarn oluturmulardr. lk Trk ehrini kurmulardr. (Ordubalk)
Milliyetilik duygusu, Fransz htilalinden Ortaoyunu, bale ve glge oyununu kullan-
1000 yl nce Gktrkler dneminde en yk- mlardr.
sek seviyede yaanmtr. Tarmda sulama kanallarn kurdular.
Asya Hun Devleti'nden sonra Trkleri tarihte Moollarn Trklemesinde rol aldlar.
ikinci defa tek bayrak altnda toplamay ba- G ve Treyi destanlarnn sahibidirler.
armlardr.
5. UYGUR DEVLET DER TRK DEVLETLER VE TOPLULUKLARI

(744-840)
nceleri Hun devletinin egemenliinde yaayan
Sibirler VI. Yzyl balarnda Avarlarn basksyla
batya g ederek, Ural dalarnn gney dousuna
yerletiler.
Sasanilerle anlaarak, Bizans'a kar sava-
tlar. Anadolu'ya aknlar yapmlardr.
Bugnk SBRYA ad Sibir Trklerinden ge-
lir.
Avarlara yenilince, Hazar Trklerine kart-
Karluk ve Basmiller'le birleerek II. Gktrk Dev- lar. Hazar Devletinin asl kitlesini oluturdular.
letini ykan UYGURLAR Orhun blgesinde UYGUR
DEVLET'ni kurdular. (745)
Kurucular KUTLUK KL BLGE KAAN, mer- 1. TRG DEVLET
kezleri Ordubalk (Karabalsagun)'dur.
I. Gktrk Devletine bal olan Trgiler 630 yln-
Kutluk Bilge Kl Kaan, Trklerin ehir
da Gktrk devletinin yklmasyla serbest kaldlar.
kuran ilk hkmdardr.
lk Trk ehri Ordubalktr. BAGA TARKAN Trgi Devleti'ni kurdu.
766 ylnda Trgi Devletine Karluklar son verdi.
zellikleri: zellikleri:
Gebe hayat terk ederek yerleik hayata Trk tarihinde ilk defa madeni paray kul-
geen ilk Trk devletidir. lanan Trk devletidir.
Kat ve matbaay kullanan ilk Trk devletidir. Baga Tarkan tarafndan bastrlan bu paraya
Kutluk Kl Bilge tarafndan tkende KAMDU ad verilir.
kurulmutur. Issk Gl kenarnda yaamlardr.
lk din deitiren Trk toplumudur. Emeviler dneminde, Maverannehir blge-
Mimari eser brakan ilk Trk devletidir sinde slam ordusuna kar mcadele ederek
Yazl hukuk kurallarn oluturan ilk Trk Orta Asyann Araplamasn engellemi-
devletidir. lerdir.
Minyatr, cilt, tezhip sanatn kullanan ilk Trk
devletidir.
Hareketli harf sistemine dayanan matbaay
bulmulardr.
lk defa ktphane ve ariv kurmulardr.

2. KARLUKLAR 1207 ylnda Cengiz Han tarafndan yklm-

tr.
zellikleri:
Not: Krgzlar; Orhun Blgesinden Uygurlar ko-
slamiyete giren ilk Trk toplumudur. varak, buradaki Trk nfusunun azalmasna sebep
olmulardr. Bu yzden bu en eski Trk Yurdu,
Kar yn anlamna gelir. daha sonra Krgzlar yenen Moollarn eline gee-
Talas Savanda mslmanlarn yannda yer rek kolayca Moollaacak ve MOOLSTAN olarak
alarak Orta Asyann Trk hakimiyetinde kal- anlacaktr.
masnda etkili olmulardr.
Orta Asyaya in egemenliinin girmesini en-
gellemilerdir.. Not: Krgzlar, Cengiz Han'a balanan ilk Trk
12. Yzylda Karahitaylarn ve Moollarn ha- Kavmidir.
kimiyetine giren Karluklar, Cengiz Hana ba-
llk gsteren ilk Mslman Trk topluluu 4. AVARLAR
olmutur.
slamiyeti kabul eden ilk Trk boyudur. 552 ylnda Orta Asya'daki Avar mparatorluuna
lk Mslman Trk Devleti olan KARAHANLI- Gktrkler son verince, batya doru ilerleyerek Ro-
LAR'n kurulmasnda etkili oldular. manyaya giren AVARLAR merkezi MACARSTAN
olan yeni devletlerini kurdular.
3. KIRGIZLAR zellikleri:
zellikleri: Tarihte stanbulu ilk defa kuatan Trk

Gnmza kadar varlklarn ve devletlerini devletidir. Sasanilerle birlikte stanbulu
devam ettiren Trk topluluudur. iki kez kuatmalarna karn bir sonu ala-
mamlardr.
1936'da Sovyetler Birliinin 15 Cumhuri-
yetinden biri olmular, 1991'de Sovyet Avrupada devlet kuran ikinci Trk boyudur.
Rusya'nn dalmasyla Bamsz KIRGI- Hristiyanl kabul edip slavlamlardr.
ZISTAN DEVLET kurulmutur. Bakenti Slav topluluklarnn g etmesine neden ola-
Bikek'dir. rak, bunlarn dou Avrupa ve Balkanlara in-
mesini saladlar. Bylece Balkanlarn Slav-
Dnyann en uzun destan olan Manas des- lamasnda etkili oldular.
tan Krgzlara aittir. 805 ylnda Franklar tarafndan ykldlar.
Yenisey yaztlar Krgzlara aittir.
nl Krgz yazar Cengiz Aymatov Trk Kl- lk defa stanbulu kuatan Trkler, Avar-
trn dnyaya tantan en byk Trk yazar- lardr.
larndan birisidir.
Yenisey Irma blgesine yerletiler. nce 5. BULGARLAR
Kktrk ve sonra Uygurlarn egemenliinde Bat Hunlar ve Ogur Trklerinin karmasyla or-
kalan Krgzlar, 840 ylnda Uygurlara kar taya kan Trk topluluuna BULGAR denir.
mcadele vererek tken merkezli bir devlet Karadeniz'in kuzeyinde Gktrk Devletinin ykl-
kurdular. masyla "Byk Bulgarya Devleti" kuruldu. Ancak
840 Ylnda tken'i alarak Uygur Devletine kurucusu KUBRAT'n lmyle Hazarlar tarafndan
son verdiler. ykld. Bulgarlarn bir ksm Tuna nehri, bir ksm da
Volga nehri kylarna g etmek zorunda kald.

zellikleri: 8. PEENEKLER
Avrupa Hun Devletinin yklmasndan sonra
karadenizin kuzeyine gelen Hunlar, buradaki zellikleri:
Trk boylaryla birlemitir.
Ogur Boyu ile kaynatklar iin BULGAR Trk tarihinde devlet kuramam tek Trk
boyudur.
adn almlardr.
Avrupaya g eden Trk boylarndan ilk defa
Paral askerlik yapan tek Trk boyudur.
mslmanl kabul eden Trk boyudur
Malazgirt savanda Trk tarafna geerek
Hkmdarlk nvan olarak AR sfatn kul-
Bizansllarn yenilmesini salamlardr.
lanmlardr.
Karadeniz'in kuzeyinde Don ve Dinyesper ne-
hirleri arasndaki blgeye yerletiler ve bura-
da boy tekilat olarak yaadlar.
6. HAZARLAR
1071 Malazgirt Savana Bizans ordusu iin-
de cretli asker olarak katldlar. Ancak Sel-
Kuzey Karadeniz ve Kafkaslar arasndaki blgede
uklularn kendileri gibi Trk olduklarn anal-
Gktrk Devletinin yklmasyla HAZAR KAAN-
ynca Seluklu ordusu saflarna katldlar.
LII kuruldu.
Kpaklar tarafndan siyasi varlklarna son
verilmitir. (1091)
zellikleri:
Ticaretle uramlardr.
cretli asker kullanmlardr.
9. KUMANLAR (KIPAKLAR)
Dnemlerine bar ve hogr a denir.
Hazar yneticileri Musevilii benimsediler.
zellikleri:
Halk arasnda Hristiyanlk ve Mslmanlk
Rus Igor destannn konusu olan Trk boyu-
yaylmt.
dur.
Hazarlar lkelerinde farkl dinleri iinde bu-
Balka Gl ile rti Irma arasndaki toprak-
lundurduklarndan yksek bir hogr vard.
larda yaamlar, daha sonra Karahitaylarn
basklar sonunda Dou Avrupaya yerlemi-
lerdir.
7. MACARLAR
Altin Orda Devletinin Trklemesinde nemli
rol oynayan kpaklar, sonraki yllarda Msra
zellikleri:
gtrlm, Msrdaki devlet ynetiminde ve
Hristiyanln katolik meshebini benimsemi-
ordularnda grev almlardr.
lerdir.
Kodeks Cominikus, Kpak Trkesi ivesiyle
Balkanlarn Germenlemesini nlemilerdir.
yazlm bir Trke szlktr.
Bugn kendilerine HUNGARYA derler.
Volga'y aarak Avrupa'ya ve Balkanlara gir-
lk Trkoleji Enstits 1870 ylnda Macaris-
milerdir.
tanda kurulmutur.
Macaristan'a giden Kpaklar ROMEN devle-
Fin-Ugor kavmi ile OGUR Trklerinin kar-
tinin kurulmasnda etkili olmulardr.
masyla MACAR kavmi ortaya kmtr.
Kpaklarn Ouz Trkleriyle yapt mcade-
896 ylnda kendi adlarn verdikleri MACA-
leler DEDE KORKUT HKAYELER nin orta-
RSTAN'a gelerek devletlerini kurdular.
ya kmasna sebep olmutur.
X. yzylda Hrstiyanln Katolik mezhebini
benimsediler. (Bundan sonra Trklk zellik-
lerini kaybetmeye baladlar.)
10

10. UZLAR (OUZLAR) (kabile/boy) LK TRK DEVLETLERNDE KLTR

VE UYGARLIK
zellikler:
lk kurduklar devlet Ouz Yabgu devletidir. DEVLET YNETM
Dede korkut hikayeleri Ouzlara aittir.
Bizans ordusunda paral askerlik yapmlar- slamiyet ncesi Trk Devletlerindeki Kltr
dr. le lgili Kelime ve Deyimler
Bugnk Gagavuz (Gkouz) Trklerinin ata- lig, Han, Hakan, Kaan,
Hkmdar
dikut, anyu, lteber, Tanhu,
lardr. nvanlar
Yabgu
Seluklu ve Osmanl devletini kurmulardr.
Ou Aile
Tarihte Trk Milletinin siyasi, kltr ve me- Urug Slale
deniyet alannda en byk rol oynayan ko- Bod Boy/Airet
ludur. Bodun Millet
Uzlarn bir ksm Malazgirt Sava srasnda l-El Devlet
Bizans Ordusu saflarndan, Seluklu Ordu- Yabgu Hkmdarn erkek kardei
suna getiler. Tayan Danman
Alk Hazine grevlisi
11. BAKIRTLAR (BAKURTLAR) Yargucu Hakim
Balbal Mezara dikilen ta
Ural dalar evresinde yaayan Bakrtlar, Cen- Kurgan Ant mezar
giz Han dneminde Mool egemenliinde, 13. Yz- Baks Ozan, trk syleyen
ylda Altn Orda Devletine bal olarak yaadlar. 17. Tamu Cehennem
Yzyldan itibaren Rusyaya balanan Bakrtlar, Toy-Kurultay-
Meclis
gnmzde de Rusya Federasyonuna bal olarak Kenge
varlklarn srdrmektedirler. Tigin ehzade
Katun Hkmdarn ei
12. KMEKLER Aygucu Babakan
Buyruk Bakan
Altay Dalarnn kuzey batsnda Kktrk ege- Todun Vergici
menliinde yaayan Kimekler, Kktrk Devletinin ad Hkmdarn byk olu
Bedizci Ressam
yklmasndan sonar bamszln ilan etmitir.
Yargan Mahkeme
9. yzylda Kpak egemenliini kabul etmilerdir.
Tamgac Mhrdar-yazc
Balk ehir
13. SABRLER
Ongun Kutsal hayvan
Kopuz Saz
6. Yzylda Dou Avrupada grlen Sabirler,
aman Din adam
Avarlar, Bizansllar ve Sasanilerle yaptklar mca-
etr Hkmdar emsiyesi
deleler sonucu zayflayarak once Kktrk Devletine,
Tarkan Askeri ynetici
daha sonar da Hazarlarn egemenliine girmilerdir.
Bitiki Yazc
Toygun Kurultay yesi
Tlma Tercman
Noyan Ordu komutan
Keneti ehzade retmeni
Emi Doktor
Yu Cenaze treni
Apa Sivil vali
Sav ehir
Sagu At
Kouk ark
11

Hkmdarlk Alametleri (Sembolleri): mtr. nk bu sayede en gl ve en yetenekli

Ota adr kii devletin bana geecektir
Tu Sancak
rgin Taht kili Ynetim (ifte Krallk):
Dbl Davul Trk Devletlerinde hkmdar ynetimi kolayla-
Kotuz Ta trmak iin lkeyi SOL (Dou) ve SA(Bat) olmak
Yarl Buyrug/Ferman zere ikiye ayrrd. Solda (Dou) kutsal sayldn-
Yay Yay dan kaan (hkmdar) bulunur. Sada (Bat) h-
kmdarn erkek kardei ise ad, erkek ocuu ise
Trk Hkmdarlarnn Tahta k: yabgu nvan ile ynetir.
1- Hanedan yeleri arasnda siyasi ve askeri
mcadeleyi kazanan hkmdar olarak tahta MECLS VE HKMET
kyordu. (En sk rastlanan durum)
2- Hkmdarn rakipsiz aday olmas (Bu du- Trk Meclislerine Toy, Kurultay veya Kenge
rumda taht kavgas olmadan baa geiyor- denilirdi. Kurultay'da devletin ana meseleleri gr-
du.) lr, hkmdarn lm, sava veya milli felaket-
3- Seim Usul (Kenge, toy veya kurultay de- lerde kurultay toplanrd.
nilen devletin ileri gelenlerinden oluan mec-
lisin toplanarak hanedan yelerinden birini KURULTAY: Devlet ilerinin grlp karara ba-
tahta geirmesi.) land ve yelerinin seimle i bana geldii bu-
4- Ekber ve Ered (En yal ve olgun) olann
baa gemesi. (Bu yntem III. Ahmet zama- Kurultay yeleri
nndan itibaren sadece Osmanl Devletinde Ayguci Hkmet bakan (babakan)
uygulanmtr.) Buyruk Bakan
Bitiki Yazman
Trk Devletlerinde Hkmdar: Tamgac D siyaset ilerini yrten grevliler
Hanedandan olan btn erkeklerin hkmdar ol- gnk bakanlar kuruluna benzeyen bir meclis olup
ma haklar vard. (Kardeler, karde ocuklar, am- her yln dokuzuncu aynda Hakann bakanlnda
ca, amca ocuklar ve dier hanedan yeleri.) toplanr.
yelerine TOYGUN denir.
Kut Anlay:
Trkler devleti ynetme yetkisinin TANRI tarafn- Eski Trk Devletlerinde dier devlet grevlileri
dan verildiine inanyorlard. Tanr tarafndan veri- unlard:
len bu ynetme hakkna KUT diyorlard. KUT'un Tigin Hkmdar ocuklar (Tekin)
kan yoluyla hkmdarn tm erkek ocuklarna ad Dier Hanedan mensuplar
getiine inanyorlard. Tudun Vergi memuru
Tarkan Askeri vali
Kut Anlay Trk Devletlerini Nasl Etkilemi-
Keneti ehzade (Tigin) retmeni
tir?
Alk Hazine grevlisi
Btn hanedan yelerinde KUT olduundan ken-
Yargan Mahkeme
dine siyasi ve askeri bakmdan gvenen kii taht
Yargucu Hakim
kavgasna girebiliyordu. Bu durum Trk devletlerini
Yalva Eli
ya i sava sonucu istkrarszla, ya da blnmeye
gtryordu. Trk tresinde anababaya itaat esas
olmasna ramen, hkmdar bunun dnda tutul-
mutur. Devletin devam iin baba-oul veya kar-
delerin birbirleriyle mcadelesi normal karlan-
12

TOPLUM YAPISI Trk Topluluklarnn Gebe Yaamalarnn

Nedenleri ve Sonular:
Nedenler Sonular
Tarm alanlarnn ehir kltrnn olumas
yetersizlii gecikmitir.
Yalarn yeter- Kalc mimari eserler b-
sizlii rakmamlardr.
Sulamann yeter- Tanabilir el sanatlar
sizlii gelimitir.
Otlaklarn yeter- Yaznn kullanlmas ge-
sizlii cikmitir.
iddetli, uzun Boy tekilat gelimitir.
klarn srmesi Tre hukuku gelimitir.
klim deiiklii Yazl hukuk gecikmitir.
Klelik gelimemitir.
Askerlik teknii gelimitir.
Bamszlk duygusu ge-
limitir.
Trk Toplumsal Kavramlar ORDU

Ogu Aile
Urug Soy=Aileler birlii Trk Ordusunun balca zellikleri unlard:
Bod (Boy) Kabileler Trk ordusu cretli deildi.
Budun Millet Trk Ordusu daimiydi. Kadn-erkek her an
savaa hazrd. (Ordu millet anlay)
Boylarn banda bulunan BEY'ler, treye gre Trk Ordusunun temeli atl askerlerden (s-
boyu idare ederlerdi. Boylarn bir araya gelmesiyle varilerden) meydana geliyordu.
devlet (L) kurulurdu. Siyasi tekilatta grev yapan her ynetici
(han, ad vb.) ayn zamanda savaa hazr
Trk Toplumunun zellikleri: birer komutand.
Toplumun temelini aile (ou) oluturur. Aile, kan Turan taktii (kurt oyunu) olarak adlandrlan
akrabal esasna dayanr. yntemle birok savatan baaryla km-
Halk hrd. Herkes ayn ii yaptndan (hayvan- lardr.
clk) aralarnda kesin olarak SINIF'larn ortaya k-
mas imkanszd. Trk ordu tekilatn ilk kuran Mete Han
Yaam biimleri Uygurlara kadar GEBE oldu- olmutur. Mete Han orduyu 10'lu sisteme
undan savata elde ettikleri esirleri altrmaya gre tekilatlandrmt. Onluk sistem daha
elverili deildi. Bu yzden Trk toplumunda KLE sonra tm Trk devletlerinde kullanlmtr.
snf yoktu. (Trk ordusu; in, Roma, Bizans, Rus ve
Uygurlardan itibaren ise yerleik hayata gemi- Mool ordu tekilat zerinde etkili olmutur.)
lerdir.
Din adamlar dier toplumlarda olduu gibi im- Trk Ordusunun Silahlar: Ok, yay, kement, kl,
tiyazl deillerdi. karg, sng, kalkan vb...
13

HUKUK heykeller dikerlerdi. nana gre, yeniden di-

rilecek kii atyla cennete gidecek, ve ldr-
Trklerde yazl olmamakla beraber, gelimi d dmanlar sonraki yaamnda ona hiz-
bir hukuk anlay vard. Bu hukuk kurallarna met edeceklerdir.
TRE (Tre) denilirdi. Hkmdarlar, Trenin lleri iin YU ad verilen cenaze trenleri
uygulaycsyd. yapar, ve ardndan yas tutarlard.
Hkmdarn bakanlk ettii ve siyasi sulara Trkler arasnda Maniheizm (Mani dini), Bu-
bakan yksek mahkemeye YARGU ad very- dizm, Musevilik, Hrstiyanlk gibi dinlerde ya-
lirdi. ylmt.
YARGANLAR (Yargucu) idaresindeki mahke-
meler ise adi sulara bakarlard.
EKONOMK HAYAT
Uygurlar zamannda, ticari ilikilerin gelime-
siyle, insanlar arasndaki ilikileri dzenle- Gebe hayat yaayan Trkler belirli iki merkez
mek iin, ilk yazl hukuk belgeleri hazrlan- arasnda (yaylak-klak) hayatlarn srdrrlerdi.
mtr. Hayvanclk temel geim kaynayd. Koyun,
kei, at en ok beslenen hayvanlard. Bunun
dnda sr, katr ve deve de yetitirilirdi.
Beslenme ve giyimde hayvan rnlerinden
DN VE NANI yararlanr ve bunlar satarak geimlerini sa-
larlard.
slam ncesi Trklerin din ve inanlarn 4 grupta Tarm da gelimiti. Arpa, buday, dar gibi
toplayabiliriz: tahllar yetitiriyorlard.
1- Tabiat Kuvvetlerine nanma: Da, aa, gl, Savalarda elde edilen ganimetler ve devlet-
kaya gibi varlklarn gizli glere sahip olduklarna lerden alnan vergiler gelir kaynaklaryd.
inanrlard. Ticaret nemli bir gelir kaynayd. Trk lke-
2- Atalar Klt: lm byklere ve atalara ait leri PEK YOLU zerindeydi.
hatralar kutsal saylr ve sayg gsterilirdi.
3- amanizm: Kam veya aman ad verilen kii- in-Trk mcadelesinin temel nedeni pek
Yoluna hakim olmakt.
lerin, kt veya iyi ruhlarla temas saladklarna ina-
nlarak, bunlarn byclk ve sihir zelliklerine ba-
vururlard. aman inanlar, Anadolu'da hala varl-
n srdrmektedir.
rnein; Gelinlerin zerine buday veya para at- YAZI, DL VE EDEBYAT
mak, eikten atlamann uursuz kabul edilmesi,
kurun dkmek gibi... Trkler tarih boyunca Gktrk, Uygur, Sod, Brah-
4- Gktanr Dini: Trklerin slamiyetten nceki mi, Sryani, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullan-
dini Gktanr diniydi. Bu dine gre Trkler; mlardr.
Tek bir Tanrnn evreni yarattna ve gkte
oturduuna inanyorlard. Gktrk (Orhun) Alfabesi: 38 harften meydana
ldkten sonra dirileceklerine inandklarn- gelir. Gktrk yazsna ilk defa Orhun Nehri kysn-
dan llerini; at, eyalar ve silahyla birlikte daki kitabelerde rastland iin ORHUN ALFABES
gmyorlard. de denir.
Cennet'e UMA, cehenneme ise TAMU di-
yorlard. Uygur Alfabesi: 18 harften meydana gelir. Uygurlar
Mezarlara lnn, salnda ldrd d- bu alfabeyi Sod alfabesinden yararlanarak ha-
man says kadar BALBAL ad verilen kk zrlamlardr.
14

Balca Trk Destanlar: gelecekteki Trk Milleti iinde arpc tler

vermesi bakmndan nemlidirler.
Trk adnn getii ilk metindir.
Yneticilerin halka hesap vermesini gstermesi
dolaysyla devletin halk iin var olduunu belirt-
tiinden sosyal devlet anlayn gstermek-
tedir.
8) BLM VE SANAT
Trkler 1 yl 365 gn 5 saat olarak hesapla-

yarak, 12 hayvanl Trk Takvimini olutur-
mulardr.
Uygurlar tahta harflerden matbaay ve pa-
muktan kad yapmlardr.
Madencilikte zellikle de demircilikte ileri git-
Trklerin Brakt Yazl Kitabeler: milerdir. (Kazakistan'n bakenti Alma Ata
yaknlarnda bir kurgandan karlan "Altn
Adam Heykeli" Trk maden sanatnn ne ka-
dar gelitiini gsterir.)
Eya ve binalarda HAYVAN USLUB deni-
len, hayvan figrlerini kullanmlardr.
HALI Trklerin Dnya medeniyetine bir katk-
sdr. (Altaylarda, Pazrk Kurgan'nda bulu-
nan hal dnyann en eski halsdr.)
Orhun Yaztlar (Gktrk Kitabeleri):
Trklerin en eski kitabeleri VI. yzyla ait YEN-

SEY kitabeleri ile, VIII. yzyla ait ORHUN KTABE-
LER'dir. Yenisey kitabeleri Krgzlar'n mezar tala-
rna yazdklar yazlard. Orhun Kitabeleri II. Gk-
Trk Devleti zamannda Bilge Kaan, Kltigin ve
vezir Tonyukuk adlarna dikilmilerdir. YULU
TGN isimli bir Trk prensi tarafndan yazlmlar-
dr.720 Ylnda vezir Tonyukuk adna, 732 ylnda
Kltigin adna, 735 ylnda Bilge Kaan adna dikil-
mitir. Bu yazlar 1893 ylnda Danimarkal Bilgin
THOMSEN tarafndan okunmutur.
Orhun Yaztlarnn nemi:
Trk Tarihinin ve Trk Edebiyatnn ilk yazl

belgeleri olmalar bakmndan nemlidir.
Bu kitabelerden, Trklerin o gnk yaaylar-
n, inanlarn reniyoruz. Ayrca kitabeler,
15

Gemi yllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS sorular
(KPSS - 2006)
Aadaki alfabelerden hangisi Trklere zgdr?
A) Sogd B) Kiril C) Orhon D) Latin E) Sanskrit
Yant: C
(KPSS - 2007)
slamiyetten nce Trklerin,
I. tarmda sulama kanallar yapma,
II. halkilim dokumacl yapma,
III. silah, at koum takmlar, ss eyas imal etme
uralarndan hangileri yerleik hayata getiklerinin kesin bir kantdr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) II ve III
Yant: A
(KPSS - 2008)
lk Trk devletlerinde yabgu i ilerinde serbest, d ilerinde doudaki hakana balyd.
Bu durumun aadakilerden hangisine kant olduu savunulabilir?
A) Hakann i ilerine, d ilerinden daha az nem verdiine
B) Komu devletlerin gl olduuna
C) lkenin federal bir yapya sahip olduuna
D) Hakandan sonra tahta kma hakknn yabguya ait olduuna
E) Trklerin Gk-Tanr inancnn dndaki inanlara da ak olduuna
Yant: C
(KPSS - 2009)
Gktrk Devletinde, Bilge Kaann Budist tapna yaptrma isteine Vezir Tonyukuk, Budizmi benimse-
menin Trklerin mcadeleci ruhunu kaybetmelerine neden olaca dncesiyle kar kmtr.
Yalnz bu bilgiyle,
I. toplumun din aray ierisinde olduu,
II. kaann kararlarnn sorgulanabildii,
III. din deitirmenin yaam biimini etkiledii
durumlarndan hangilerine ulalabilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
Yant: D
(KPSS - 2011)
Aadakilerden hangisi, Hunlarn neden olduu Kavimler Gnn sonularndan biri deildir?
A) Avrupann etnik yapsnn deimesi
B) Avrupada bir Hun Devleti kurulmas
C) Roma mparatorluunun btnln ve stnln yitirmesi
D) Avrupada skolastik dncenin egemen olmas
E) Gktrk Devletinin yklmas
Yant: E
(KPSS - 2011)
Aadakilerden hangisi slamiyetten nce Trklerde, len kiinin eyalaryla birlikte gmld
mezara verilen addr?
A) Yu B) ad C) Kurgan D) Toy E) Tigin
Yant: C
16

2. Blm. LK MSLMAN TRK DEVLETLERNDE

KLTR VE MEDENYET
TRKLERN SLAMYET KABUL

miyette de yer almas.
Trklerle Mslmanlar arasndaki ilk ilikiler Hz. Trklerdeki savalk ruhunun, slamiyetteki
mer zamannda balamtr. Bu dnemde Niha- fetih anlayyla badamas.
vend Savayla, rann Mslmanlar tarafndan ele Trklerde var olan drstlk, eitlik, adalet
geirilmesi, bu srada Horasanda bulunan Trklerle gibi deerlerin slamiyette de var olmas.
Mslmanlarn komu olmasn salamtr.
Talas Savanda Trklerin ine kar Araplarn
yannda yer almas, Trk-Arap yaknlamasn ba-
latmtr. Bu savatan sonra slamiyet, Trkler ara- LK MSLMAN TRK DEVLETLER
snda yaylmaya balamtr.
TALAS SAVAI (751)
inlilerle Mslman Araplar arasnda yaplmtr.

Karluk Trklerinin Mslman Araplar desteklemesi
sonucunda sava Mslmanlar kazanmtr.
Talas Savann Sonular:

Trklerin Karluk boyu topluca slamiyeti ka-
bul etmitir.
Trkler, kitleler halinde Mslmanl kabul
etmeye balamtr. Bylece ilk Trk-s-
lam tarihi balamtr.
slamiyeti kabul eden ilk Trk boylar; Kar-
luk, Yama ve iildir.
Trklerle Mslmanlar arasnda yaknla-
ma olmu, Trk-Arap ilikileri younlam 1. KARAHANLILAR
ve ticari faaliyetleri gelimitir.
Kat yapm Talas Savandan sonra lk Mslman Trk devleti olan Karahanllar Kar-
inin dna yaylmtr. luk, Yama ve iil Trkleri tarafndan kurulmutur.
Orta Asyadaki in tehlikesi sona ermitir. Satuk Bura Han zamannda islamiyeti kabul ettiler.
Uygur alfabesini kullanan Karahanllar Trk diline
Trklerin slamiyeti Kendiliinden Kabul Etme- byk nem vermiler ve resmi devlet dili olarak
lerinde Etkili Olan Faktrler: kullanmladr.
Trk toplumunun yapsna uygun olmas. Trk idare geleneine gre devlet, dou ve bat
Gk Tanr inanc ile slamiyet arasndaki olarak ikiye ayrlmtr. Bu anlay, Yusuf Kadir
tek yaratc inancnn benzer olmas. Hann lmyle devletin ikiye ayrlmasna neden ol-
Gk Tanr inancnda var olan kurban kes- mutur. kili tekilat anlay, merkeziyeti idare-
me, cennet-cehennem gibi inanlarn sla- nin kurulmasn engellemitir.
Karahanllar, slamiyeti kabul etmekle birlikte
Trklk zelliklerini korumulardr.
17

zellikler: 3. HTLER (AKTLER)

lk Trk vakfn Karahanl hkmdar Tanga
Bura Hann olu Ebu shak brahim kur- Msrda kurulan ikinci Mslman Trk devleti olan
mutur. hitlerin en nemli zellii Mekke ve Medineyi
Trk slam tarihinde ilk medreseyi kur- yneten ilk Trk devleti olmasdr.
mulardr.
Trk tarihinde ilk kervansaray kurarak ticareti 4. GAZNELLER
gelitirmilerdir. Bunlara ribat denir.
Trk tarihinde ilk hastaneyi kurmulardr. Afganistanda kurulan Gazne devleti Hindistana
Burslu renci yetitiren ilk Trk devletidir. Mslmanl yayan ilk Trk devleti olmasnn yan
Edebiyat alannda nemli eserler brakm- sra Abbasi Halifesinin koruyuculuunu stlenen ilk
lardr. Trk devleti olma zelliini tar. Sultan nvann
kullanan ilk hkmdar da Gazneli Mahmuttur.
Dnemin nemli Eserleri Bu dnemin nemli yazl eserleri unlardr;
Eser Yazar Ad zellii Firdevsi ehname
Trke yazlan ilk Utbi Tarihi Yemin
siyasetnamedir. mer Hayyam Rubailer
Kutadgu Yusuf Has
Trk devlet anlay, kanun Biruni Asar-i Bakiye
Bilig Hacip
ve siyeset zerine grler Dnyann 73 metreyle en uzun cami minaresi
yazlmtr. Kubbet-l slam Camisi Delhide yaplmtr.
Trklerin yaamyla ilgili
bilgileri ierir. Trkenin
5. HARZEMAHLAR
Divan- Kagarl zengin bir dil olduunu
Lgat-it Trk Mahmut gstermek ve Araplara
Orta Asya'da Harezm blgesinde Muhammed
Trkeyi retmek amacyla
Harzemah tarafndan kurulan bir devlettir (1097).
yazlmtr.
Halka cmertlik, tevazu,, Bu devlet Byk Seluklu Devleti'ni ykmtr (1231).
Atabet-l Edip Ahmet
iyilik konularnda tler
Hakayk Ykneki 6. EYYBLER
verir.
Tasavvufi Trk Edebiyatnn
ilk eseridir. Eyyubiler Devleti 1171-1252 yllar arasnda Orta
Divan- Ahmet
Hikmet ad verilen Dou ve Msr'da hkm srmtr. Devlet'in kuru-
Hikmet Yesevi
iirlerden oluan bir iir cusu Selahaddin Eyybi'dir.
antolojisidir. Selahaddin'in hayatta bulunduu srede, byk
Satuk Bura Hann bir Trk-slam devleti zelliini gsteren Eyybi
Satuk Bura Mslmanl benimsemesi hanedan, Selahaddin'in lmnden sonra, oullar
-
Han Destan ve yaymasyla ilgili olaylar
ve kardeleri arasnda paylalmtr. Msr'daki son
anlatr.
Eyybi hkmdar Turanah, Trk Memlk komu-
Ouz ve Uygur beylerini
tanlarndan Aybeg tarafndan ortadan kaldrlmtr.
Cengizname - anlatan destans yklerden
oluur.
7. MEMLKLER
Memlk Sultanl, Memlk Devleti, Bir ulus devle-

2. TOLUNOULLARI
ti olmayan ve klelikten gelen memlklerin bugnk
Msr ve Suriye'de kurduu bir askeri aristokrasi
Msrda kurulan ilk Mslman Trk devleti olan
devletidir. Memlk szc Arapada kleler de-
Tolun oullarndan gnmze kadar gelen en
mektir. Bu yzden devletin ismi Trkede Klemen
nemli sanat eseri Tolun Olu Ahmet camisidir.
Devleti olarak da geer. (1250-1517)
18

8. BYK SELUKLU DEVLET 9. ANADOLU SELUKLULARI
Kutalmolu Sleyman ah tarafndan 1077 y-

lnda znikte kurulmutur. Byk Seluklu Devletin-
den ayrlarak bamszln ilan etmilerdir.
zellikleri:
Hallara kar mcadele ettiler.
Anadoluya ilk defa Trkiye denmitir.
Anadolunun Trk yurdu olmas kesinle-
mitir.
Antalya feth edilerek ilk defa denizcilik fali-
yetlerine geilmitir.
1243 ylnda Kseda Savandan sonra
Turul ve ar Bey tarafndan 1040 ylnda Gaz- Mool egemenliine girmiler ve 1308 ylnda
nelilerle yaplan Dandanakan Savandan sonra yklmlardr.
bakenti Rey ehri olan Byk Seluklar Devleti
kurulmutur. Kseda Sava:
II. Gyaseddin Keyhsrev zamannda Mool-
zellikler: larla yaplan bu savan kaybedilmesi sonu-
Pasinler sava ile Bizanslar ve Trkler ara- cunda devletin birlii bozulmu ve yklma-
sndaki ilk sava meydana gelmitir. (1048) sna neden olmutur.
Bveyhoullar devletini ykarak Abbasi hali- Anadolu Trk birlii bozulmu ve beylikler
fesini koruyuculuu altna alp halifenin siyasi yeniden kurulmutur.
yetkilerine son verip ilk defa laik anlay uy- Seluklular, Mool hakimiyetinde yaamaya
gulamtr. (1055) balamlardr.
Malazgirt Savandan sonra Anadolunun Anadolunun dousu Mool egemenliine
Trklemesi salanm ve ilk Trk denizcilii gemitir.
balamtr. II. Mesutun lmyle 1308 ylnda devlet ta-
Nizaml Mlk tarafndan Badatta Nizamiye mamen yklmtr.
Medresesi kurulmutur.
Resmi dil olarak Farsa, bilim dili Arapa,
halk dili Trkedir.
Nizaml Mlk Siyasetname gnmze ka-
dar gelen en nemli yazl eserdir.
Diyarbakrn Ulu Camisi Anadoluda yaplm
ilk Trk camisidir.
Malazgirt Savandan sonra, Anadolunun Trk-

lemesi amacyla, fethedilen blgeler komutanlara
verilmitir.
Abbasi Halifesi, Byk Seluklu hkmdar
Turul Beye Halifelik makamna ve Badat ehrine IDFHERRN
hizmetinden dolay, Dounun ve Batnn Sultan .SVV'|NPDQ$ULYL
nvann vermitir. Bu durum, Seluklularn slam .SVV.D\QDN$ULYL
dnyasnn siyasi lideri olduunun halife tarafndan
da onaylandnn bir gstergesidir.
19

LK MSLMAN TRK DEVLETLERNDE Anadolu seluklular dneminde:

KLTR VE MEDENYET Niyabeti Saltanat Divan: Hkmdar ba-
kentten ayrldnda devlet ilerini yrten
DEVLET YNETM divandr.
Divann Mezalim: Sultann halkn ikyetle-
Hkmdarlar, Tanr'nn yeryzndeki temsilcileri rini dinledii divandr.
durumunda idi. Tre ve yasalara aykr olmamak ko-
ulu ile uygulamada mutlak hakimdi. lke, haneda- Divan grevlileri:
nn ortak mal saylr ve hanedan yeleri tarafndan Mstevfi: Mali ilere bakar
sultana bal olarak ortaklaa ynetilirdi. Taht kav- Pervaneci: Dirlikleri daatr.
galar bu sistemin bir sonucudur. Bu anlaya KUT Tura-i: Yazma ileri.
denir. Mrif: Denetim ileri
Hkmdarlarn yasama, yrtme ve yarg yetkileri Ariz: Ordu ileri
vard. Orduya komuta etmek, halkn huzur ve refa- Kadleker: Askeri dava ileri
hn salamak, sorumluluklar arasnda idi. Karahan- Kad l kudat: Ba kad-eri dava
llarda hkmdara han, Gaznelilerde sultan ad veri- Emiri dad: rfi davalara bakar.
lirdi. Seluklular da nce yabgu daha sonra sultan
nvan kullanld. EYALET YNETM
Devletin idari, mali ve askeri her trl ileri, divan
ad verilen kurulda grlrd. Gazneliler, divan Trk-slam devletlerinde lke eitli eyaletle-
tekilatn Abbasilerden rnek aldlar. Seluklularda re, eyaletler vilayetlere, vilayetler kazalara,
ilk divan tekilat, Melikah dneminde Nizam-l kazalar da kylere ayrlmtr.
Mlk tarafndan kuruldu. Eyaletlerin banda askeri vali (hne-
lke, eyalet ad verilen idari birimlere ayrlmt. ahne) veya hkmdar soyundan olan
Bunlarn banda hanedana mensup olan melikler melik bulunurdu.
bulunurdu. Meliklerin gen ve tecrbesiz olmalar ehir ve kasabalarda mlki idareden
halinde yanlarna Trkmen beyi (atabey) verilirdi. sorumlu olan amid, mali ilere bakan
amil, halk tarafndan seilen yerel y-
Hkmdarlk Alametleri netici reis, belediye ilerinden sorumlu
Tu Sancak muhtesip, posta ilerinden sorumlu
Ota Taht ulak ve askeri ve ticari bakmdan
etr Nevbet nemli ve korunmas gereken yerlerde
Ta Saray ribat (tahkimli han) bulunurdu.
Para bastrmak Hutbe
Tura ekmek HUKUK
Divan Tekilat Trk-slam devletlerinde hukuk, erli ve rfi hukuk

Trk islam devletlerine devlet ileri byk divan olmak zere ikiye ayrlmtr.
denilen Divan- Saltanatta grlr, buna vezir eri hukuk; miras, sosyal kurumlar ve vakflarn
bakanlk ederdi. Bu divana bal olarak ikinci dere- idaresini dzenlerdi. Uygulayclar, Sultan tarafn-
cedeki divanlar unlardr: dan tayin edilen kadlard. Bu kadlar, Kad el-
Tura Divan: Yazmalara bakar Kudat denilen bakadya balydlar.
stifa Divan: Maliye ilerine bakar rfi hukuk; devlet kurumlarnn almasn d-
Arz Divan: Askerin ihtiyalarna bakar zenlerdi. Uygulaycs emir-i dad idi. Askeri dava-
raf Divan: Tefti ve denetleme ilerine, lar ise kazasker (Kadasker) tarafndan grlrd.
(banda bulunan kiiye mrif denir) Bir tr yksek mahkeme olan Divan- Mezalim,
Berit Divan: Posta ve haberleme hizmetle- halkn ikayetleri dinlenirdi. Divan- Mezalime Sultan
rine bakar. bakanlk ederdi.
20

ORDU medreseler devlet himayesi altna alnd. Nizam-l

Mlk'n gayreti ile Nizamiye Medresesi kuruldu
Trk-slam devletlerinde ordunun bakomutan (1067). Daha sonra nizamiye medreseleri birok ilde
hkmdardr. Hkmdarn savaa gitmedii zaman- ald. Bu medreselerde slami bilimlerin yannda
larda yerine grevlendirdii ordu komutanna Emir-i mspet bilimlerde okutuldu.
Sipehsalar denilirdi. Farabi, Biruni, bni Sina, mer Hayyam, Harezm,
Gulam Sistemi: Farkl milletlerin ocuklar kk Er Razi, bn-i Rt, Abdullah Barani, gibi deerli
yata toplanarak Gulamhanelerde yetitirilirdi. Bu bilim adamlar yetiti. Kagarl Mahmut'un Divan-
sistemle ordunun asker ihtiyac karlanrd. Gulam- Lgat-t Trk, Yusuf Has Hacip'in Kutatgu Bilig ve
hanelerde sadece askeri konularda deil ynetim ve Firdevsi'nin ehnamesi balca eserlerdir.
protokol kurallaryla ilgili konularda da eitim veri-
lirdi. TOPRAK YNETM
lk Trk-slam Devletlerinde Ordu;
Deiik kavimlerden seilir, Trk slam Devletlerinde lke topraklar; mlk top-
tren ve protokolde zel saray rak ve miri toprak diye ikiye ayrlr.
Gulaman-
terbiyesine tabi tutularak do-
Saray
rudan sultana bal birliklerde a) Mlk Topraklar: Tapusu kiiye ait olup miras
grev yapan muhafzlardr. braklabilen topraklardr.
Sekin komutanlar tarafnda,
her an savaa hazr olacak b) Miri Topraklar: Mlkiyeti devlete, kullanma
Hassa ekilde yetitirilen, sultana hakk halka verilen topraklardr.
Askerleri bal zel birliklerdr. Hizmet- Miri araziler e ayrlmtr:
leri karlnda kendilerine ik-
ta adnda arazi tahsis edilirdi. 1. Has Topraklar: Gelirleri, hkmdara ayr-
Meliklerin ve eyalet valilerinin lan topraklardr.
Eyalet
askerleriyle birlikte orduya ka- 2. Vakf Topraklar: Gelirleri, sosyal ve dini
Askerleri
tlmasdr. amal kurumlara ayrlr.
Sava dneminde, hkmda- 3. kta: Hassa ordusu, melik, emir ve komu-
Trkmenler rn arsyla orduya katlan tanlara, yaptklar hizmet karlnda ayr-
Trkmen askerlerdir. lan topraklardr. kta sahibinin lm duru-
kta sahiplerinin beslemek zo- munda toprak, ayn grevi yerine getirmek
Sipahiler
runda olduu atl askerlerdir. kouluyla oluna devredilebilirdi.
Devlete bal, dier devlet ve 4. Haraci topraklar: Gayrimslimlerin elinde
Yardmc beyliklerin sava zamannda bulunan topraklar olup karlnda hara
Kuvvetler gnderdikleri cretli askerler- vergisi derler.
dir.
kta Sisteminin Salad Yararlar
BLM VE SANAT Hazine zerindeki maa ykn kaldr-

mtr.
Trk hkmdarlar bilim adamlarn korudular. retimde verimlilik ve sreklilii salam-
Bilim, edebiyat ve sanatn hamisi olarak, byk hiz- tr.
metler yaptlar. lkeyi; cami, medrese, ktphane, lkenin her tarafnda gvenlik ve merkezi
hastane, imaret ve kervansaraylarla donattlar. Bun- otoritenin gc salanmtr.
lara bal vakflar kurarak varlklarnn devamn Hazineye yk olmadan asker salanmtr.
saladlar. Seluklularda ilk medrese, Turul bey Ger Trk kabilelerinin, yerleik hayata
zamannda Niapur'da ald. Alp Arslan dneminde gemeleri salanmtr.
21

EKONOMK HAYAT ANADOLUDA KURULAN LK

TRK BEYLKLER
Ticaret, tarm ve hayvanclkla uramlar-
dr. Anadolu Seluklu Devletinin yklmasyla oluan
Ticaretin gelimesi amacyla yeni yollar ve beylikler, Anadolunun Trklemesini salam, Trk
kervansaraylar yaplm, ehirlerde esnaf ve kltrnn kklemesine katkda bulunmulardr.
zanaatkarlarn i ve retim faaliyetlerini dini Bulunduklar yerleri Trk yurdu haline getirmilerdir.
esaslar iinde dzenleyen Lonca Tekilatn
(Ahilik) kurmulardr.
Baharat ve pek yollarnn Trk-slam devlet-
lerinin topraklarndan gemesi, ticari hayata
byk canllk kazandrmtr.
lk Mslman Trk Devletlerindeki Kltr le

lgili Kelime ve Deyimler
Hkmdar Sultan, han,hakan, melik, padiah,

nvanlar hdavendigar, gazi
Divan Bakanlar Kurulu
Gulam Kle asker Tokat, Kastamonu, Amasya,
Hassa cretli asker ankr, Kayseri ve Malatya
Emir-i Arz Ordunun mali ilerine bakan kii Danimentler blgesinde kurulmutur.
Mstevfi Mali ileri dzenleyen kii (1080-1178) Tokat ve Yabasan
Dirliklerin datmn ve kaytlarn medreseleri Anadoludaki ilk
Pervaneci
yapan kii medreselerdir.
Naib Hkmdarn vekili
Erzurum, Bayburt, Tercan,
Emir-I Dad Adalet ilerini yrten kii
Oltu blgesinde kurulmutur.
Atabey ehzade retmeni
Saltuklar Tepsi Minare, Mama Hatun
Dizdar Kale komutan
Mslmanlardan alnan toprak (1072-1202) Kervansaray, kale Cami ve
r Erzurum Ulu Cami en nemli
vergisi
Gayrimslimlerden alnan kelle eserleridir.
Cizye
vergisi Diyarbakr, Batman, Mardin
Cami, medrese, imaret, hastane ve Harput blgesinde
Klliye
gibi eitli yaplarn btnl
kurulmutur.
Gulam askerlerine ayda bir Artuklar
Betegani Hasankeyf, Hatuniye
verilen maa (1102-1409)
Medresesi, Artuklu Saray,
Tezhip Ssleme sanat
Fresk Ya al zerine yaplan resim Malabadi Kprs balca
Hat Yaz eserleridir.
Minyatr Boyutsuz resim Erzincan, Kemah, Divrii ve
Lonca Esnaf Tekilat ebinkarahisar blgesinde
Ticareti gelitirmek amacyla Mengcekler kurulmutur.
Ribat
yaplan kale, kervansaray (1080-1228) Balca eserleri Kale Cami,
MirI Arazi Devlete ait olan toprak
Divrii Ulu Cami ve Kaytbay
Kadleger Askeri davalara bakan kii
Camidir.
Turac Divan yazmalarn yrten kii
Mrif Mali ve idari tefti yapan kii
Gayrimslimlerden alnan toprak
Hara
vergisi
Emirl
Deniz kuvvetleri komutan
Sehavil
22

ANADOLU SELUKLU DEVLETNN Anadolu Seluklularnda ordu, sultann ahsna ait

KLTR VE UYGARLII askerler (Hassa ordusu), Trkmenler ve kta sahiple-
rinin besledii askerlerden meydana geliyordu. Sava
srasnda; ok, yay, kl ve topuz gibi silahlar kulan-
DEVLET YNETM lrd.
Anadolu Seluklular, denizcilie de nem verdiler.
Anadolu Seluklu Devletinin banda, sultan ad Akdeniz ve Karadeniz kylarnda tersaneler kurdular.
verilen bir hkmdar bulunurdu. Devlet ve lke, Bunlardan, Alaiye ve Sinop tersaneleri ok nemliydi.
hkmdar soyunun ortak mal saylrd. Sultan ln- Oluturulan donanma ile hem deniz ticareti gelitirildi
ce, onun ailesinden biri devletin bana geerdi. hem de kylarn gvenlii saland.
Anadolu Seluklu Devleti hkmdarlar, nceki
Trk-slam hkmdarlarndan farkl olarak keyhs- DN VE NANI
rev, Keykavus, keykubat gibi Farsa nvanlar kul-
lanmlardr. Anadolu Seluklu Devleti dneminde, Trkiyede
Anadolu Seluklu Devletinde devlet ileri Byk yaayan insanlar ounluu Trk ve Mslmand.
Divanda grlrd. Byk Divana (Divan- Sal- Ayrca burada, baka dinlere inanan insanlar da vard
tanat) bal olarak alan divanlar unlardr: ve Trklerle yanyana yayorlard. Onlara hogr
gsteriliyor, inan zgrl tannyordu. Anadolu Sel-
Hkmdar devlet merkezin- uklu sultanlar, ynetimleri altndaki insanlar arasnda
Niyabet-i den ayrldnda, ona ait dev- din fark gzetmezlerdi.
Saltanat let ilerini yrtr.
Bakan Naib-i Sultandr. SOSYAL VE EKONOMK YAAM
Divan- Tura Yazmalardan sorumludur.
(Divan- ra) Bakan Tura-i, Mnidir. Trkler Anadoluyu yurt edindikten sonra burada
Akerlerin ihtiyacn karlar. her bakmdan gelime oldu. Yeni kyler ve ehirler
Divan- Arz
Bakan Ariz, Emir-i Arizdir. kuruldu. lke bayndr hale geldi.
Mali ilerden sorumludur. Halk ehirli, kyl ve gebe olmak zere
Divan- stifa
Bakan Mstevfidir. gruba ayrlyordu. ehirliler ticaret ve zanaatla, ky-
Askeri ve adli iler dndaki ller hayvanck ve tarmla, gebe Trkmenler ise
lke denetiminden sorumlu- hayvanclkla urayorlard.
Divan- raf Demircilik, bakrclk ve marangozluk gibi zanaat
dur.
Bakan Mrifdir. dallar ok gelimiti.
lke topraklarnn kayt defter- ehirlerde ticaretle uraanlar tarafndan kurulan
lerini tutar. Has ve iktalarn Ahi tekilatlar vard. Bu tekilat iinde zanaatkrn
Divan- dzenlenmesinden ve bunlar- i kollarna gre loncalar olurdu. Zanaatkrlar
Pervane la ilgili menur ve beratlarn arasnda sk bir i birlii ve dayanma vard.
hazrlanmasndan sorumludur. Devletin zayflad zamanlarda Ahi tekilat ehir-
Bakan Pervanecidir. lerin gvenliini salar, ynetimde etkili olurdu.
Anadolu Seluklular dneminde i ve d ticarete
lke, ynetim bakmndan blmlere ayrlmt. nem verilirdi. Ticaret yollar gvenceye alnd. Ker-
Eyalet (il) ad verilen bu blmleri, hkmdar aile- vanlarn konaklamas iin kervansaraylar yaptrld.
sinden olan melikler ve valiler ynetirdi. Meliklerin Ayrca deniz ticareti gelitirildi.
yannda bir de atabey bulunurdu. Atabey, meliklerin Anadolu Seluklu Sultan I. Aleddin Keykubat
deneyim kazanmalar iin aba harcayan bilgili bir dneminde devletin ekonomisi, altn para bastra-
grevliydi. cak kadar glyd.
Eyaletlerde, askerlik ilerine subalar, adalet i- Anadolu Seluklularnda topraklar; devletin
lerine kadlar bakard. mal olarak kabul edilir ve miri arazi olarak adlan-
drlrd.
23

Miri arazi; has, ikta ve vakf arazisi olarak e BLM VE SANAT

ayrlrd.
Has arazilerinin geliri sultana ayrlmt. Sultan bu Anadolu Seluklu sultanlar bilim adamlarna,
topraklar istedii gibi kullanma hakkna sahipti. yazar ve airlere ok deer verirlerdi. Onlara des-
kta; hizmet karl olarak verilen topran geli- tek olurlard. Bu dnemde Msr, Suriye, ran, Irak
ridir. kta sahiplerinin elde ettikleri gelirin bir ks- gibi lkelerden pek ok bilim adam Anadoluya
myla geimlerini salar, bir ksmyla da asker bes- getirilirdi. Onlarn almalarndan yararlanlrd.
lerdi. Medreseler o dnemin en nemli eitim, retim
Mlk arazi; grevlerinde baarl olan devlet ve bilim kurumlaryd. Burada dini bilgilerin yannda
adamlarna verirdi. Bu toprak, sahibinin lmnden matematik, tp, felsefe ve gk bilimiyle ilgili dersler
sonra ocuklarna kalrd. de okutulurdu.
Vakf arazi; geliri, eitli sosyal kurumlarn giderleri Trkler, Anadoluya yerletikten sonra hemen ba-
iin ayrlan topraklard. yndrlk ilerine giritiler. Saraylar, camiler, mescit-
ler, medreseler imaretler, hastahaneler, kervansa-
YAZI, DL VE EDEBYAT raylar, hamamlar, surlar, kaleler ve tershaneler yap-
trdlar. Yaptrlan ok saydaki eser, dini ve sosyal
Anadolu Seluklu Devleti dneminde halkn alanlarda halka hizmet verdi. Bu yaplarn kaplar,
Trke konumasna karn bilim dili Arapayd. pencereleri, kubbeleri ok gzel iniler, ta ve tahta
Edebiyat ve devletin resmi dili ise Farsayd. oymalar, kabartma yazlar ve naklarla sslendi.
Konya, Sivas, Kayseri, Erzurum, Ahlt, Divrii, To-
Karamanolu Mehmet Bey, Anadolu Seluklu kat, Malatya, ehirlerinde Seluklulardan kalma pek-
Devletinin veziri olduu srada, devletin resmi ok mimari eser bulunmaktadr. Konyada nce Mi-
dilinin Trke olduunu ilan etti (1277). (14 Ma- nare Medresesi ve Karatay Medresesi, Konya ile
ys Dil Bayram) Aksaray arasnda bulunan Sultan Han, Sivasta Gk
Medrese, Kayseride Ulucamii, Darifa (hastaha-
ne), Divriide Ulucamii, Erzurumda ifte Minare,
Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde- Alanyada (Alaiye) Kzlkule ve tershane bu dnem-
ki Edebi Eserler: den kalan en nemli eserlerin balcalardr. Sel-
Danimentname uklulardan heykel ve resimler de kalmtr. Halclk
Battalname ve maden iiliinde de ileri gidilmitir.
Halk Dede Korkut Hikayeleri
Edebiyat Nasreddin Hoca ve Bektai nemli Bilim Adamlar:
Fkralar Farabi
Garipname (Ak Paa) bn-i Sina
Mesnevi, Divan- Kebir, Fihi El Biruni
Tasavvuf Mafih (Mevlana) Gazali
Edebiyat Divan, Risaletn Nushiye Harizmi
(Yunus Emre) bn-i Rd
Divan, skendername, mer hayam
Cemid Hurid (Germiyanl Eari
Divan
Ahmedi) El Razi
Edebiyat
Seluklu ahnamesi (Hoca Buhari
Dehhani) Firdevsi
Utbi
Rehavendinin yazd Seluklu Tarihi ve bni bn-i Haldun
Bibinin yazd Trkiye Seluklu Tarihi, Anadolu
Seluklu tarihini anlatan iki nemli eserdir.
24

ANADOLU SELUKLULARININ DAILMASIYLA ANADOLU SELUKLULARI DNEMNDE BAZI

KURULAN BEYLKLER MMAR YAPILAR
Camiler:
Konya Sahip Ata Camii
Konya Alaaddin Camii
Kayseri Hunad Hatun Camii
Mescitler:
Konya Karatay Mescidi
Konya Sral Mescid
Klliyeler:
Kayseri Hunad Hatun Klliyesi
Konya ve Karaman
(lk Seluklu klliyesidir)
(Trkeyi ilk resmi dil yapan
Karamanoullar
Karamanolu Mehmet
Medreseler:
beydir.)
Sivas Gk Medrese
Karesioullar Balkesir ve anakkale
Kayseri Koca Hasan Medresesi
Germiyanoullar Ktahya
(Anadolu Seluklularnn ilk medresesidir)
Hamitoullar Isparta, Eirdir ve Yalva
Menteeoullar Mula, Milas Kervansaraylar:
Candaroullar Kastamonu, Sinop Aksaray-Kayresi yolu zerindeki Alay Han
Aydnoullar Aydn, Birgi Seluk, Tire (Anadoluda yaplan ilk kervansaraydr)
Saruhanoullar Manisa
Osmanoullar St-Bilecik Darifalar (Hastaneler):
Dulkadiroullar Mara Kayseri Gevher Nesibe Hanm ifahanesi
Ramazanoullar Adana Aksaray Alaaddin ifahanesi
Eretna Beylii Sivas
Erefoullar Beyehir
Alaiye Beyleri Alanya Not:
Sahip Ataoullar Afyon Divrii Ulu Camii UNESCO tarafndan dnya

miras listesine kabul edilen ilk mimari yapdr.
Canik Beylii Niksar
Pehlivanoullar Sinop
Karamanoullar Trkeyi resmi dil olarak
ilan etmilerdir.
Anadolu Beylikleri, Anadolunun Trkleme-
sini salamlardr.
Osmanl Devletine katlan ilk Beylik Karesio-
ullardr. Karesioullarnn donanmas Os-
manl Donanmasnn temelini oluturmutur.
25

(KPSS - 2002)
I. Bitki ve hayvan figrleri
II. Geometrik ekiller
III. nsan figrleri
Anadolu Seluklular Dneminin ssleme sanatnda yukardakilerden hangileri kullanlmtr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III
Yant: D
(KPSS - 2001)
nce Minareli Medrese
Karatay Medresesi
Sral Medresesi
eserleri Trk sanatnn hangi dnemine aittir?
A) Osmanllar B) Byk Seluklular C) Anadolu Seluklular
D) Anadolu Beylikleri E) Memlkler
Yant: C
(KPSS - 2007)
slam hukukuna gre, herhangi bir kiinin mlklerinin veya gelirlerinin bir ksmnn kamu yarar iin
sresiz olarak kullanlmas sistemi aadakilerden hangisidir?
A) ltizam B) Dirlik C) Vakf
D) Devirme E) Saliyane
Yant: C
(KPSS - 2007)
I. Samanoullar
II. Karamanoullar
III. Byk Seluklular
Yukardaki devletlerden hangilerinin resm dili Trkeydi?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III
Yant: B
(KPSS - 2008)
Mslman Trk devletlerinde devlet memurluu ounlukla babadan oula geer, iktidar deimelerinde
de iktidar ou kez ayn ailede kalrd.
Aadakilerden hangisi bu durumun sonularndan biridir?
A) Devletin iyi ynetilmesi

B) sizliin nnn kapanmas
C) Baarl bir d siyaset izlenmesi
D) Yeni mesleklerin nnn kapanmas
E) Brokraside egemen bir snfn ortaya kmas
Yant: E
(KPSS - 2009)
Trklerin slamiyete gemeleriyle aadakilerden hangisi kltrel hayatlarnda bir sanat kolu olu-
turacak derecede nem kazanmtr?
A) Hat B) Maden iilii C) Heykel
D) Oyma E) Dokuma
Yant: A
26

(KPSS - 2008)
Anadolu Seluklu Devletinde byk kervansaraylarn hemen hepsi XIII. yzyla aittir.
Bu durumun,
I. sanat,
II. ticaret,
III. askerlik
alanlarnn hangilerinde grlen gereksinimin bir sonucu olduu savunulabilir?
Yant: B
(KPSS - 2009)
Seluklularda,
I. hkmdarn Tanr adna insanlar ynetmekle grevli olmas,
II. lkenin, hanedan yelerinin ortak mal saylmas,
III. din ilerinin halifeye, dnya ilerinin sultana ait olmas
durumlarndan hangilerinin taht kavgalarna neden olduu savunulabilir?
Yant: B
(KPSS - 2010)
Aadakilerden hangisi, Trklerin slam toplumuna katlmasndan sonra uyguladklar arasnda
deildir?
A) Ahilik tekilat B) Kmbet mimarisi C) Arap alfabesi
D) Vakf sistemi E) Veraset sistemi
Yant: E
(KPSS - 2010)
Trk-slam mimarisinin temelleri aadaki devletlerden hangisinin zamannda atlmtr?
A) Memlkler B) Karahanllar C) Eyybler
D) Gazneliler E) Seluklular
Yant: B
(KPSS - 2011)
Aadakilerden hangisi, Trk-slam devletlerinde pazarlarda fiyatlar, tart ve l aletlerini, retilen
ve satlan mallarn kalitesini denetleyen grevlidir?
A) Ulak B) Silahtar C) diba D) Muhtesip E) Camedar
Yant: D
27

3. Blm. OSMANLI KLTR VE MEDENYET
OSMANLI KLTR VE MEDENYET Yavuz Sultan Selimin Msr seferiyle halifelik Os-
manllara gemi, bylelikle devlet ynetimi teok-
OSMANLI DEVLET ANLAYII ratik mutlak bir zellie kavumutur.
Hkmdarlk Sembolleri
Osmanl Devletinde, padiahn mutlak otoritesine Hutbe okutmak
dayanan merkezi bir ynetim vardr. Sikke (Para bastrmak)
Ynetimde, eski Trk gelenekleri ve slami kural- Davul (tabl)
larn etkisi vardr. Sancak
Osmanl Devletinin banda, Osmanl soyundan Tu tama
gelen bir padiah bulunurdu. Padiah, kurulu d- Kl kuanmak
neminde Bey, Gazi, Han, Hakan, Hdavendigar,
beylikten devlete geite Sultan, Hkmdar ve ehzadeler tahta Clus Treniyle karlar ve onlar iin
Hnkar gibi nvanlar kullanmlardr. Kl Alay dzenlenirdi.
I. Murat dneminde Devlet, hanedan ailesinin
ortak maldr ilkesi terk edilerek Devlet hkm-
dar ve ailesinin ortak maldr anlay benimsen- DEVLET (MERKEZ) YNETM
mitir.
Fatih dneminde ilk kez bir Veraset Kanunu ka- SARAY
rlmtr. Bu kanun, lkenin btnl ve devletin Ilk Osmanl saray, 1326 da Orhan Bey zamannda
srekliliini salamak iin byk kardein baa Bursada ina edilen Bey Saraydr.
gemesini ve dierlerini katletmesini yasallatr- Fatih tarafndan stanbulda yaptrlan Topkap
mtr. Ayrca, ehzadelerin sanca kmalarn da Saray, 19. Yzyla kadar mparatorluun merkezi
zorunlu hale getirmitir. Karde katli uygulamas, olmutur.
Fatih zamannda karlan Kanunname-i Ali Os- 19. Yzyln ikinci yarsndan sonra yaptrlan Dol-
manda yer alarak yasal nitelik kazanmtr. mabahe Saray ve Yldz Saray, zamanla Topka-
Padiahlarn erkek ocuklar olan ehzadelerin p Saraynn yerini almtr.
Sancak Beyi olarak atanmalar ve yanlarna lala
denilen deneyimli devlet adamlarnn verilmesi- DVAN-I HMAYUN
nin amac, ehzadelerin devlet ynetimini re-
nebilmesiydi. Divan, devlet ilerinin grlp karara baland, sa-
I. Ahmet dneminde hkmdarln babadan va ve bara karar verildii, byk davalarn ele alnd
oula gemesi yntemine son verilmi, Osmanl bir kuruldu. Bugnk Bakanlar Kuruluna benzeyen divan,
soyu iinde, en yal ve en akl banda yenin padiaha danmanlk yaparlard.
padiah olmas esas getirilmitir. Bu ynteme Divanda son sz yine padiaha aitti. Divana, kurulu
Ekber-i Eret Sistemi denir. dneminde padiahlar, daha sonra Fatih dneminden iti-
Eyaletlerdeki ehzadelerin, tahta kan padiahla baren sadrazamlar bakanlk etmilerdir.
mcadelelerini nlemek ve ehzadeleri srekli Topkap Saraynda Kubbealtnda toplanrd.
gzetim altnda tutabilmek amacyla I. Ahmet d- Orhan Bey zamannda kurulan Divan- Hmayun, II.
neminde kafes yntemi getirilmitir. Bylece eh- Mahmut dneminde kaldrlm, Avrupann kabine usu-
zadeler; halkn sorunlarndan uzak kalacaklar, l uygulanmaya balanmtr.
devlet ynetimi deneyimi edinemeyecekler, s-
rekli lm korkusuyla yaayacaklardr.
28

Divan yeleri LKE YNETM

Padiahn mutlak vekili olan Sadrazam, padiah-
Vezir-i Azam (Sadrazam)
tan sonra (maliye ve yarg dnda) tm devlet Ynetim, drt blmde ele alnr:
ilerinden sorumluydu. Padiahn mhrn
Ynetim
(Mhr-i Hmayun) tard. Sadrazam konaklarna Yneticisi Adalet Gvenlik
Birimi
Paa kaps veya Babali denirdi. Sadrazam padi-
ahn katlmad seferlere Serdar- Ekrem unvan Eyaletler
Beylerbeyi Kad Suba
ile komutanlk yapard. (Vilayetler)
II. Mahmut, sadrazaml kaldrarak yerine Sancaklar Sancak Beyi Kad Suba
bavekalet makamn oluturdu. Kazalar Kad Kad Suba
Sancak beylii ve beyler beyliinde bulunan tec- Kyler Kethdas Nabi Yiitba
rbeli devlet adamlarndan seilirdi. Vezirlerin
Vezirler
says Kurulu Devrinde en fazla iken, Yksel-

Eyaletler blme ayrlr:
me Devrinde yediye karlmtr. Sadrazama
yardmc olurlard. En kdemlisi sadrazam olurdu.
Eyaletler
Maliye ilerine bakar, bteyi hazrlard. Fatih
Defterdar
zamannda saylar Anadolu ve Rumeli defterdar

olarak ikiye karlmtr.
Bal Hkmet ve
Adalet ve eitim ilerine bakard. Byk davalara Merkeze Bal
Beylikler
Eyaletler
bakan kazaskerler, kad ve mderrislerin (mtiyazl Eyaletler)
Kazasker
atamalarn yaparlard. Ykselme dneminde,

Anadolu ve Rumeli kazaskeri olmak zere
saylar ikiye karlmtr. Merkeze Bal
Salyaneli
Yllksz
Padiah fermanlarn yazar, ferman ve beratlarn Eyaletler
(Salyanesiz)
stne padiah turasn ekerdi. Ayrca tapu ve
Nianc
kadastro ilerini yrtrd. Fethedilen arazileri

1. Merkeze Bal Eyaletler:
yazar, dirlikleri datr ve bunlar tapu
defterlerine ilerdi. Sadrazamdan baka tura a. Merkeze bal yllksz eyaletler (Salyanesiz): Bu
tama yetkisinde olan ikinci divan yesi idi. eyaletler dirlik sistemine gre has, zeamet, tmar olarak
16. yzyldan itibaren Divan yesi oldu. Devlete blmlere ayrlmtr.
yaplan ilerin, sava, bar ve idam kararlarnn
Mft (eyhlislam)
dine (eriata) uygun olup olmadna karar b. Merkeze bal yllkl eyaletler (Salyaneli): Bu eya-
verilecei zaman toplantlara katlrd. letlerin valilerine ve askerlerine salyane ad verilen maa
eyhlislamlar padiah tarafndan atanr ve verilirdi. Ayrca bunlarn yllk vergileri, iltizam usulyle,
lnceye kadar makamlarnda kalabilirlerdi. mltezimler (tahsildarlar) tarafndan toplanrd.
Padiah ve sadrazamlar eyhlislamdan fetva Mltezim, devlete belli bir pein para deyip, sonra
almadan kimseyi idam ettiremezlerdi.
devlet adna bir blgenin vergisini toplayan kimsedir. Bu
Ykselme dneminde Divan yesi oldu.
tr eyaletlerden alnacak verginin daha nce devlet
Kaptan-
Donanmadan sorumlu deniz kuvvetleri

Derya
hazinesine yatrlmasna da iltizam denir. Salyaneli eya-

komutandr. stanbulda bulunduu zamanlar
letler dirliklere blnmezdi.
divan toplantlarna katlrd.
Balca salyaneli eyaletler; Cezayir, Tunus, Trablusgarp,
Reislkttap
nceleri Niancya bal iken 16. yzyldan sonra Msr, Yemen, Habe, Badat ve Basradr.
dileri ile ilgili yazmalardan sorumlu olan
Divan yesi olmutur. 2. Bal hkumet ve beylikler (mtiyazl eyaletler):
Merkezden uzak olan bu eyaletlerin yneticileri kendi
stanbulun Ynetimi halkndan seilir ve padiahn onay ile atanrd.
Bakentin idaresinden birinci derecede Sadrazam so- Bu eyaletler i ilerinde serbest, d ilerinde Osman-
rumlu idi. Gvenliine Yenieri Aas ve Subalar, bele- llara balydlar. Balcalar Eflak, Bodan, Erdel, Lehis-
diye hizmetlerine ehremini, adalet ilerine stanbul tan, Krm ve Hicazdr. Bunlardan vergi alnr, gerektiin-
Kads bakard. de de bu eyaletler asker gnderirdi.
29

TOPRAK YNETM
MR TOPRAKLAR (Devlete Ait Topraklar)
Osmanl toprak dzeni, Seluklularn toprak dzeninin Mlkiyeti devlete ait olan, kullanm hakk kylye veri-
devam niteliindedir. Toprak devletindir ve baz koul- len arazilerdir. Kyl bu topraklar satamaz, devredemez
larda kullanm hakk vatandaa verilmitir. ve vakfedemezdi.
Halk, devlete rn zerinden vergi vermek ve topra Kullan amacna gre blmlere ayrlrlar:
ekip bimekle ykmldr.
Bu topraklardan alnan vergiler cami,
medrese, imarethane, hastane,
TOPRAKLAR
kervansaray ve kpr gibi dini, eitim-
Vakf Arazi
MLK ARAZ retim ve sosyal kurululara ayrlrd.
Satlamaz, devredilemezlerdi. Vakf
ri topraklarndan vergi alnmazd.
Pamaklk Vergi gelirleri padiahlarn kzlar ve
Haraci Arazi ailelerine braklan topraklardr.
stn hizmetleri nedeniyle baz
MR ARAZ
Malikane devlet grevlilerine verilen
Vakf topraklardr.
Mukataa Geliri dorudan doruya veya
Pamaklk (Havas- mltezimler aracl ile devlet
Hmayun) hazinesine giren topraklardr.
Malikane Geliri, snr boylarnda koruyuculuk
yapan kale muhafzlarna ayrlan top-
Mukataa raklardr. Bu uygulama ile snr boyla-
rnn gvenlii salanm, Balkanlarn
Yurtluk ve Ocaklk Yurtluk
Trklemesi hzlanm, savalarda,
Dirlik blgeyi iyi tanyan aknclardan
yardmc kuvvet olarak
Has yararlanlmtr.
Geliri kale muhafzlar ve tersane
Ocaklk
Zeamet giderlerine ayrlan topraklardr.
Dirlik Yllk geliri 100 bin akeden fazla
Tmar
olan topraklardr. Padiah ve
Gelirleri devlet ailesine, ehzadelere, divan
hizmetleri veya yelerine beylerbeyi ve sancak
Has
atl asker beylerine verilirdi. Gelirinin her

MLK ARAZ (Tmarl sipahi - be bin akesi iin (kl hakk)
Cebel) Cebel denilen bir atl asker
yetitirmek beslemek zorundaydlar.
Mlkiyeti vatandalara ait olan arazilerdir.
artyla, Yllk geliri 20 bin ake ile 100 bin
Mlkiyeti mslmanlara ait olan
Zeamet
komutanlara ve ake arasnda olan topraklardr.

arazilerdir. retilen rnlerin 1/10u
ri Arazi yksek devlet Orta dereceli devlet memurlarna
devlete vergi (r-aar) olarak
memurlarna verilirdi.
denirdi. datlan Yllk geliri 0-20 bin ake arasnda
Mlkiyeti mslman olmayan topraklardr. olan topraklardr. Savalarda
vatandalara ait olan arazilerdir. Gelirlerine gre yararllk gsteren sipahilere
Tmar
Haraci Arazi
rnn 1/10u devlete vergi (hara) has, zeamet ve verilirdi.
olarak denirdi. tmar olmak Ekinci Tmar, Hizmet Tmar ve
zere Mustahfz Tmar olarak e
blme ayrlr. ayrlr.
30

OSMANLI DEVLETINDE TOPLUM dlmecit zamannda (kaime) baslmtr.

Osmanllarn en byk gelir kayna toprak vergi-
Osmanl siydi.
Toplumu Baharat ve pek yollar Corafi keifler sonucunda
nemini yitirdi. Osmanllar bundan byk ekono-
Ynetenler Ynetilenler mik zarar grd.
(Askeri Snf) (Reaya) Devletin en byk gideri, ordu iin yaplan harca-
malard.
Seyfiye lmiye Kalemiye
Snf Snf Snf
Osmanllarn Balca Gelir kaynaklar:
1. Halktan alnan vergiler
YNETENLER (ASKER SINIF) 2. Gmrk, maden, orman ve tuzla gelirleri
Osmanl Devletinde ynetenler, vergi demeyen ke- 3. Savalardan elde edilen ganimetlerin bete biri
simdir. Ynetenler, grdkleri vazife ve eitime gre 3 4. Bal beyliklerden ve yabanc devletlerden alnan
gruba ayrlmlardr: vergi ve hediyeler
1. Seyfiye Snf:
Ynetim grevini stlenen snf olup genellikle kl ehli Osmanllarda Alnan Balca Vergiler
diye anlrlar. Sadrazam, vezirler, beylerbeyleri, sancak- Mslmanlardan alnan
r (aar)
beyleri bu gruptan seilmitir. toprak vergisidir.
2. lmiye Snf: Gayr- mslimlerden alnan
er-i Vergiler
Hara
Medrese tahsili grmlerdir ve genellikle ilim ehli diye toprak vergisidir.
anlrlar. eyhlislam, kazasker, mderrisler ve kadlar bu Hristiyanlardan askerlik
snftan seilmilerdir. Cizye yapmadklar iin alnan can ve
3. Kalemiye Snf: mal gvenlii (kafa) vergisidir.
Kalem ehli diye anlan bu snf, yazma ileri, maliye ve Koyun ve keiden alnan
d ilerinden sorumludur. Defterdar, nianc, Reisl Anam Vergisi
vergidir.
Kttap ve divan katipleri, bu snfta yer alrlar. st ste iki yl topran
iftbozan
ilemeyenlerden alnan
YNETLENLER (REAYA) Vergisi
vergidir.
Askeri snfn dnda kalan, ynetim grevi olmayan bu
Byk felaketlerde ve sava
snf, geimini tarm, ticaret ve sanayi alanlarnda retim Avarz (Tekalif-i
gibi olaanst durumlarda
yaparak salard. rfiye) Vergisi
alnan vergidir.
Vergi vermekle ykml olan reaya, dil, din, mezhep
Yneticilerin, ynetim
farkllklar olan Osmanl halkndan oluurdu. Niyabet
srasnda reayadan aldklar
Rsumu
rfi Vergiler
vergidir.
MALYE
Bennak Evlilerden alnan vergi.
Osmanl Maliyesi, Orhan Bey zamannda dzenlen- Bekar erkeklerden alnan
Mcerred
meye balam, I. Murat zamannda andarl Kara vergi.
Halil Paa tarafndan kurulmutur. spen Gayrimslimlerin arazi vergisi.
Maliye ilerinin banda Rumeli birinci defterdar Derbent Kpr ve geit vergisi.
bulunurdu. Badefterdar da denen bu defterdar, Cerime (Bad-
Sululardan alnan vergi.
devletin tm gelir ve giderlerinin kaytlarnn tutul- Hava)
mas ve vergilerin toplanmasn salard. Amediye thalat vergisi.
lk Osmanl paras Orhan Bey zamannda bastrl- Reftiye hracat vergisi.
mtr. lk baslan para bakrdr. Orhan Bey zama- Mruriye Transit ticaret vergisi.
nnda baslan ilk gm paraya Ake denilmitir.
lk altn para Fatih zamannda, ilk kat para Ab-
31

Osmanllarn Balca Giderleri: Mekkari Tarifesi: Ticaret yollar zerinde tama-

clk iini yapyordu.
1. Devlet memurlarna denen maalar. Sanayi Devrimi sonras ticareti hareketlendirmek ama-
2. Kapkulu askerlerine denen ulufeler ( ayda bir cyla baz giriimlerde bulunularak;
verilen maa) ve ulemaya (bilim adamlarna) de- Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusunun fes
nen maalar. ihtiyacn karlamak iin Feshane kurulmu,
3. Sava masraflar ve donanma giderleri. Hereke dokuma fabrikas alm,
4. Askerlere padiah deiiminde datlan clus Islah- Sanayi Komisyonu kurulmutur.
bahileri (tahta kma ikramiyesi).
5. Bayndrlk ve imar faaliyetlerine harcanan pa-
ralar. ORDU
Osmanl Devletinde ordu drt temel blmden olu-

EKONOMK HAYAT maktayd.
Kara kuvvetleri; Kapkulu Askerleri, Eyalet Askerleri ve
Osmanl ekonomisi byk lde tarm ve hayvancla Yardmc Kuvvetler
dayanmaktayd. Deniz kuvvetleri; Donanma
Ekonomiyi canl tutabilmek iin Venedik, Ceneviz ve
Fransz tccarlarna imtiyazlar tannm, kervansaraylar
ve karakollarla ticaret yollarnn gvenlii salanmtr. Ordu
Seluklulardan sonra Osmanllarda da esnaf ve zanaat-
karlar arasnda dayanmay salamak iin Loncalar kur-
ulmutur.
Eyalet
Kapkulu Askerleri Yardmc Donanma
Loncalarn kurulu amalar: Askerleri (Tmarl Kuvvetler
Sipahiler)
rak-kalfa-usta anlay iinde zanaatkar yetitir-
mek
Esnaf arasnda birlii salamak 1. Kapkulu Askerleri:
Kaliteli mal retmek Merkezde ve snr boylarndaki kalelerde oturan kap-
Devlet ve esnaf arasnda ibirlii salamak, kar kulu askerleri ayda bir ulufe denilen bir maa ve her
oranlarn tespit etmek padiah deiiminde ise (Fatihten sonra) clus bahii
yelerine kredi salamak alrlard.
Muhtalara yardm yapmak Kapkulu askerleri balangta sava esiri olan Hristiyan
ocuklar arasndan seilerek yetitirilirlerdi. Ancak Anka-
Babadan oula geen sanat anlayn getiren Lonca ra Savandan sonra elebi Mehmet zamannda Devir-
sistemi, Sanayi nklabndan sonra fabrikalarn kurulma- me Kanunu ile Hristiyan halk arasndan seilmeye ba-
syla nemini kaybetmitir. lanmtr. Bu genler yeteneklerine gre eitli askeri
Osmanli Devleti, ticareti korumak ve gelitirmek iin ocaklara ya da Enderuna (saray okulu) gnderilerek sad-
eitli nlemler alm ve tekilatlar kurmutur. razamlk makamna kadar ykselme ansna sahip olmu-
Bu tekilatlarn balcalar; lardr.
Kapkulu askerleri, Piyadeler ve Svariler olmak zere
Menzil Tekilat: Osmanl topraklarndan geen iki ksmdan oluurdu.
yollarn her biriminde tamacln hzl olarak ya- Piyadeler; Yenieri Oca, Acemi Olanlar Oca, Cebeci
plmasn salyordu. Oca, Topu Oca, Top Arabaclar Oca, Humbaraclar,
Derbentiler: Ana yollar zerindeki geitlerin de- Lamclar, Saka Oca ve Kapkulu Svarilerinden olu-
netimini yapyor ve yollarn gvenliini salyor- maktayd.
du. Svariler ise; Sipahi, Silahtar, Sa ulufeciler, Sol ulufe-
ciler, Sa garipler, Sol garipler olutururdu.
32

2. Eyalet Askerleri (Tmarl Sipahileri): namesini oluturmutur. Bu konuda Kanuni zamannda

Merkeze bal eyaletlerde dirlik sahiplerinin besledii da byk almalar olmutur.
atl askerlerdir. Bu askerlere cebelu ad verilirdi. Osmanl Normal davalara kadlar, yksek devlet grevlileri ara-
ordusunun ounluunu olutururlard. Hepsi atl olup sndaki davalara ise kazaskerler bakard. Mahkemelerde
devletten maa almazlard. Masraflar dirlik sahipleri kadlar adna eitli grevleri yrten Naibler vard.
tarafndan karlanrd (Kyllerden alnan vergilerle). Gayr- mslimlerin davalar kendi kilise ve havralarnda
Osmanl dirlik sistemiyle, devlet hazinesinden para k- zmlenirdi.
madan byk miktarda ordunun (tmarl sipahinin) yeti-
tirilmesini salamtr. Bu durum devletin ekonomik y- BANKACILIK
kn azaltmtr.
Eyalet askerlerinin tamam Trklerden oluurdu. Ilk kredi kurumu, II. Selim zamannda Yahudi
Eyalet askerleri Aknclar, Azaplar, Yayalar, Msellem- Yasef Nasi tarafndan Mendes Messesesi
ler, Yrkler, Deliler, Gnlller, Beliler, Sakalardan adyla kurulmutur.
oluuyordu. Asl bankaclk faaliyetleri Tanzimat Dneminde
balam, ilk Osmanl bankas Bank- Dersaadet
3. Yardmc Kuvvetler: (stanbul Bankas) 1847de kurulmutur.
Sava srasnda Osmanl Devletine bal devlet ve bey- Tanzimat Dneminde Mithat Paann giriimiyle,
liklerden alnan kuvvetlerdir. Krm, Eflak, Arnavutluk ve iftinin kredi ihtiyacn karlamak iin Memle-
Bodan kuvvetleri gibi. ket Sandklar (Ziraat Bankas) kurulmutur.
(1863)
4. Donanma:
Osmanl Devletinde ilk donanma faaliyetleri Orhan Bey ETM
zamannda Karesioullar Beyliinin alnmas ile balad.
lk tersane, I. Bayezid tarafndan Geliboluda kurulmu- Osmanl Devletinin eitim sistemi, bugnk ei-
tur. tim sistemi anlayyla ele alndnda;
Karadeniz; Fatih dneminde, Akdeniz; Kanuni dnemin- Halk Eitim Kurumlar: Cami, mescal, darl
de bir Trk gl haline getirildi. mesnevi, tekkeler, zaviyeler, Trk Ocaklar
Donanma bakomutanna Kaptan- Derya denirdi. Di- rgn Eitim Kurumlar: Eitimin ilk basama
er komutanlara Reis, deniz askerlerine Levent ad Sbyan Mektepleridir. cretsiz ve karma
verilirdi. eitim yaplr ve rencilere okumayazma,
drt ilem gibi temel bilgiler retilirdi.
HUKUK Tanzimattan sonra temel eitim kademesi
olarak, Sbyan Mektepleri gibi temel bilgileri
Osmanllar kuruluundan beri adalete byk nem ver- reten btidai (lkokul) ve Rtiye (Orta-
milerdir. Devlet ierisinde dini, mezhebi ve rk ne olursa okul) adnda okullar almtr.
olsun herkes kanun nnde eit saylrd. Osmanl Devletinde eitim kurumlar eyhlisla-
Osmanllarda iki tr hukuk uygulanrd. ma bal idi. Tanzimat dnemiyle birlikte okulla-
rn eyhlislama ball da sona ermitir.
1. eri Hukuk: Kaynan slamdan alan eriat kuralla- II. Mahmut dneminde ilkretim zorunlu hale
ryd. Ancak Osmanllar bu hukuktaki baz kurallar yumu- getirilmitir. (stanbulda)
atarak uygulamlardr. Orta ve yksek retimin temelini medreseler
oluturuyordu. Medreselerde dini ve pozitif bi-
2. rfi hukuk: Kaynan Trk gelenek ve grenekle- limler alannda eitim verilirdi. Ders veren kii-
rinden alan hukuktur. zellikle Fatih Sultan Mehmet ge- lere mderris, yardmclarna ise muid denilirdi.
mite yaynlanan tm kanunlar bir araya getirerek Ka- lk medrese Orhan Bey zamannda kurulan znik
nunname-i Al-i Osman adnda ilk rfi Osmanl kanun- Medresesidir.
33

Osmanli Devletinde Eitim MMAR

Lonca Tekilat: Sanat okulu
Mesleki
dzeyindedir. yelerine dini eitim de Osmanli Devletinde sanat alanndaki en nemli dal mi-
Eitim
vermitir. maridir. Osmanl mimarisi, Seluklu mimarisinin etkisinde
Enderun: Devlet adam yetitirmek gelimitir.
amacyla II. Mehmet Dneminde
Topkap Saraynda almtr. Osmanli Devletinde Mimari
Harem: Padiahlarn eleri, ocuklar ve Edirnede Ulu Cami, erefeli Cami
Saray cariyelerinin yaam alan olmakla (Klasik Osmanl mimarisine geiin ilk
Eitimi birlikte, mzik, resim, edebiyat gibi Kurulu rneidir.)
dersler retilirdi. Dnemi Bursada Ulu Cami, Yeil Cami,
ehzadegan Mektebi: Padiahlarn erkek (Erken Hdavendigar Cam.
ocuklarna ilkretim eitimi vermek Dnem) znikte Yeil Cami ve Hac zbek Cami
iin saray iinde alm mekteplerdir. stanbulda Krk Han, Anadolu Hisar
Kapkulu ordusunun ierisinde yer alan Tokat-Sivas yolu zerinde Yeni Han
Askeri
birok ocak, uzmanlat alanda kendi Fatih dneminde Rumeli Hisar,
Eitim
eitimini vermitir. Topkap Surlar ve Topkap Saray
Osmanl Devletinin en temel eitim II. Bayezid dneminde yaplan
kurumlardr. stanbulda Bayezid Camii ve
Eitimin ilk aamas olan Sbyan Edirnedeki Bayezid Klliyesi
Ykselme
Mektebinden sonra, medresenin her Mimar Sinan tarafndan yaplan ilk
Dnemi
blmnde belli bir sure renim eser Haseki Klliyesidir.
(Klasik
grlrd. raklk Dnemi Eseri: stanbulda
Dnem)
Medrese Medreseler, retim verdikleri alana ehzade Camisi
Eitimi gore uzmanlamtr: Kalfalk Dnemi Eseri: stanbulda
Darttp: Tp eitimi Sleymaniye Cami ve Klliyesi
Darlhadis: Hadis eitimi Ustalk Dnemi Eseri: Edirnede
Darlkurra: Kuran-I Kerim ezberleme, Selimiye Camisi
hafz yetitirme eitimi Osmanl eserlerinde batnn rokoko ve
Darlhendese: Matematik ve astronomi 18. yy barok mimarilerinin etkisi grlmeye
eitimi (Gen balanmtr. Laleli ve Nuru Osmaniye
Dnem) Camileri bat mimarisinin etkisiyle
Tanzimat Dneminde Eitim Alannda Yaplan Balca yaplan camilerdir.
Yenilikler: Bu yzylda, geleneksel Osmanl
1869 Ylnda, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile mimarisinden tamamen uzaklalmtr.
Darlfnun (ilk yksek okul) almtr. Avrupa saraylar rnek alnarak Yldz,
1848de Darlmuallimin (Erkek retmen oku- Beylerbeyi, Dolmabahe ve raan
lu), 1870de ilk kz rtiyesi olan Darlmuallimat 19. yy Saraylar yaplmtr.
almtr. II. Abdlhamit dneminde yaplan
1857de Maarif-I Umumiye Nezareti (Eitim Ba- Numune Hastanesi ve Haydarpaa
kanl) kurulmutur. Garnda Alman mimarisinin etkisi
1859da Mekteb-i Mlkiye, 1868de Galatasaray grlmektedir.
Sultanisi almtr.
1873te Darafaka almtr.
34

GZEL SANATLAR DL VE EDEBYAT
Osmanli Devletinde, slam Dininde resim ve heykelin Osmanl Devletinde resmi dil Trke olmasna karn,
tanrya irk (benzer) koma anlayyla reddedilmesi, hat bilim dili olarak Arapa, edebi dil olarak Farsa kullanl-
sanat, oymaclk, nakkalk, inicilik ve kakmaclk sanat- mtr. Zamanla bu dilden alnan unsurlarla Osmanlca
larnn gelimesine neden olmutur. denilen bir yaz dili gelimitir.
Resim sanatna tepki gsterilmesine ramen, Fatih Sul- 1851de Cevdet Paann abasyla Encmen-i Dani
tan Mehmet, Belliniye portresini yaptrmtr. kurulmu ve Trkenin sadeletirilmesi ve gelitirilmesi
amacyla almalar yrtlmtr.
Osmanli Devletinde Gzel Sanatlar
Gzel yaz yazma sanatdr. Bu sanatla Osmanli Devletinde Edebiyat
uraanlara hattat denirdi. Saray ve medrese evresinde Fars ve Arap
Balca Osmanl hattatlar: edebiyatnn etkisiyle gelimitir.
16. yyda Amasyal eyh Hamdullah ve 13.yyda divan iirinin ilk nemli rnekleri
Hat Sanat Ahmet Karahisari verilmitir. (Mevlana, Ahmet Fakih, Sultan
Veled, Hoca Dehhani)
17. yyda Hafz Osman
14.yyda Ahmedi, eyholu Mustafa, Kad
18.yyda Mustafa Rakm Efendi
Divan Edebiyat
Burhanettin ve Nesimi dnemin nl airleri
20. yyda Kazasker Mustafa zzet
arasnda yer almtr.
Efendi
15. yyda Bursal Ahmet Paa, eyhi, sleyman
Osmanl sanatnda insan figr genellikle elebi, Ahmet dai gibi nl airler yer almtr.
minyatr tekniiyle verilmitir. 16.yyda Nevi, Fzuli, Baki, Talcal Yahya, Zati
El yazmas eserleri sslemek, metnin ve Badatl Ruhi dnemin nl airleridir.
aydnlatmasn salamak iin perspektif 17. yyda Nefi ve Nabi gazel, hiciv ve
olmadan yaplan resimlere minyatr kasideleriyle tannmtr.
Minyatr
denir. 18. yyda Lale devrinde Nedim ilk kez hece
Kanuni dneminde yaam olan lsyle iirler yazmtr.
Matrak Nasuh, Nigari, Nakka Osman Temeli ozan veya ak airlere dayanr.
ve18.yyda yaayan Levni balca nemli isimleri Karacaolan, Kul Mehmet, Kul
Mustafa, Ak mer, Gevheri, Pir Sultan Abdal
Halk Edebiyat
minyatr sanatlardr.
ve Kroludur.
Ta, ahap ve metal zerine belli bir
16 ve 17. yylar ise halk edebiyatnda gl
deseni ekillendirerek alan oyuklara
Kakmaclk airlerin yetitii dnemdir. 19. yy, halk
altn, gm, sedef gibi maddelerin
edebiyat altn devrini yaam, Erzurumlu
gmlerek yapld ssleme sanatdr. Emrah, Dertli, Dadalolu ve Bayburtlu Zihni
zel olarak hazrlanm topran gibi nl halk airleri ortaya kmtr.
srlanarak, eitli naklarla sslenip Tekke, zaviye ve dergahlarda gelimitir. Dini
piirilmesiyle ortaya kan ssleme konulara arlk veren Tasavvuf Edebiyatnn en
Tasavvuf (Tekke) Edebiyat
inicilik sanatdr. nl temsilcileri Yunus Emre ve Hac Bektai

En gzel rneklerinin verildii mimari Velidir.
yaplar; Bursa Yeil Cami, Yeil Trbe ve Tekke Edebiyat 14.yyda Eflaki Dede ile
Topkap Saraydr. balam, 15.yyda Hac Bayram- Veli, Erefolu
Rumi ve Kaygusuz Abdal ile gelime gstermi,
Kat ssleme sanat olan ebru, zel
16.yyda Pir Sultan Abdal, brahim Gleni ve
Ebru karml suyun iine boya serpitirilerek
mmi Sinan, 17. yyda Aziz Mahmut Hdai ve Kul
yaplan bir ssleme sanatdr.
Mustafa, 18.yyda Erzurumla brahim Hakk ile en
nemle eserleri ortaya koymutur.
35

air Evlenmesi-inasi (lk tiyatro Ittihat VE Terakki kart olan Volkan gazetesi, 31
eseri) Mart olaynda etkisi olduu gerekesiyle kapatl-
Taauk-I Talat ve Fitnat-emsettin mtr.
sami (lk Trk roman) Osmanl dneminde kartlan ilk dergi; Mnif Paa
Cezmi-Namk Kemal (lk tarihsel tarafndan kartlan Mecmua-i Fnundur.
Tanzimat
roman) lk resmi dergi; Mustafa Refik tarafndan -kartlan
Dnemi
Karabibik-Nabizade Nazm (lk ky Miratdr.
Edeebiyat
roman) lk mizah dergisi; Teodor Kasap tarafndan kar-
Araba Sevdas-Recaizade Mahmut tlan Diyojendir.
Ekrem (lk psikolojik roman)
Sergzet-Sami Paazade Sezai
dnemin en nemli eserleridir. DNCE HAYATI VE BLM
Edebiyatlarn, yeni bir edebiyat
anlay oluturmak amacyla Osmanl Dneminde bilimsel almalarn balama-
Servet-i
kardklar derginin ad olan Servet-i s, 14. yyda znikte ilk medresenin almasyla
Fnun
Fnun, Halit Ziya, Cenap ahabettin, balar.
Dnemi
Tevfik Fikret, Mehmet Rauf, Sleyman Medreseye atanan ilk mderris Davud-u Kay-
Edebiyat
Nazif ve Hseyin Cahit gibi nl air ve seridir. 14. yyn dier bilim adamlarndan Molla
yazarlar kadrosunda bulundurmutur. Fenari, tefsir, kelam, fkh, tasavvuf ve mantk bilgi-
Servet-i Fnun Dergisinin ni olmakla birlikte, Osmanl Devletinde ilmiye sn-
kapatlmasndan sonra aydnlar fnn kurucusu olarak kabul edilir.
Fecr-i Ati
tarafndan oluturulan topluluktur. En zellikle Fatih dneminde stanbulda kurulan
Dnemi
nemli isimleri, Yakup Kadri, Neyzen Sahn- seman Medreseleri, bilimsel gelimelerin
Edebiyat
Tevfik, Hamdullah Suphi, Refik Halid ve yaanmasn salamtr.
Ahmet Haimdir. 15.yyn nemli dnrleri:
1911-1923 yllarnda, milliyetilik Hac Bayram- Veli
akmnn etkisiyle gelimitir. Ziya eyh Bedrettin (Varidat)
Milli
Gkalp, mer Seyfettin, Ali Canip, Akemsettin
Edebiyat
Mehmet Akif Ersoy, Yahya Kemal, Emir Sultan
Dnemi
Ahmet Aaolu ve Yusuf Akura bu 16. yyn nemli dnrleri:
dnemin nemli temsilcileridir. Kemalpaazade(Yusuf ile Zleyha, Haiye)
Takprlzade
Ebusuud
Enveri (Dsturname)
Osmanl Dneminde karlan Gazeteler Piri Reis (Kitab- Bahriye)
Takvim-i Ilk resmi gazetedir, II. Mahmut Seydi Ali Reis (Mirat-l Memalik)
Vakayi dneminde karlmtr.(1831) Evliya elebi (Seyahatname)
Ceride-i Trke olarak karlm, politik ve 17. yyn nemli dnrleri:
Havadis ekonmik konulara yer vermitir. Katip elebi (Keyfzznun, Mizan-l-Hakk)
Tercman- lk zel Trk gazetesi. Agah Efendi ve Evliya elebi
Ahval inasi karmtr. ((1860) Ko Bey
Tasvir-i Efkar Tasvir-i Efkar ve Muhbir Tanzimat Hezarfen Ahmet elebi
ve Muhbir dneminde karlan gazetelerdir. Lagari Hasan elebi
Tanin ve II. Merutiyet dneminda karlm Osmanl Devleti, birok alanda, birok nl d-
Volkan gazetelerdir. nr, bilim insan ve sanat yetitirmitir.
36

Osmanl Dneminin nl Bilim nsanlar: OSMANLI DEVLETNDE LKLER

Ali Kuu, Sabuncuolu erafettin ve Piri Reis, Osmanl
Devletinin en nl bilim insandr.
Ilk bakr para Osman Bey
Fatihin ars zerine stanbula lk vergi Osman Bey
gelmitir. Ayasofyada mderris lk divan Orhan Bey
olarak grev yapm, Fatih lk vezir Orhan Bey (Alaaddin Bey)
klliyesinin programn hazrlam, lk medrese znik (1331) Orhan Bey
Ali Kuu
matematik ve astronomi dersleri lk mderris (Davud-u Kayseri) Orhan Bey
vermitir. stanbulun enlem ve lk vakf Orhan Bey
boylamn hesaplam, eitli gne lk gm para Orhan Bey
saatleri yapmtr. lk yaya ve msellem ordusu Orhan Bey
Tp alannda yetien byk bilim Penik sistemi (1363) I.Murat
insanlarndan biridir. Trkeye lk kazasker (andarl Kara Halil Hayrettin Paa)
evirdii Cerrahiyetl Haniyye adl I. Murat
Sabuncu-
eseri ve kendi yazm olduu lk Beylerbeyi (Lala ahin Paa) I. Murat
olu
Mcerrebname adl kitaplar dnemin lk Defterdar I. Murat
erafettin
temel kaynaklardr. lalarla ilgili lk veraset anlay deiiklii I.Murat
yapt almalardan dolay deneysel lk sancaktan gelen sultan I. Murat
farmakolojinin ncs kabul edilir. lk tmar sistemi I. Murat
Kanuni dneminde, corafya Enderun Mektebinin almas 2. Murat
alannda almalar yapmtr. Kitab- Enderunun kurumsallamas - Fatih
Bahriye adl eserinde dnyann lk rfi hukuk uygulamas Fatih
Piri Reis
yuvarlakl, pusulann kullanm, lk altn para Fatih
gelgit olay, Amerika ktasnn varl Veraset sisteminin deimesi Fatih
konularndan sz etmitir. Veraset sisteminin deimesi I. Ahmet
lk d bor Abdlmecid
lk banka Abdlmecid
Osmanl Dneminin nl Sanatlar ve Eser-leri:
Trk muskisinin nemli
Itri bestekarlarndandr. Neva Kar Makamn
bulmutur.
Toplumsal sorunlar ve yaamla ilgili iirler
Nabi yazmtr. Tuhretl Haremeyn ve Hayrabad
en nemli eserleridir.
lk resmi tarihidir (Vakanvis). Yaad
Naima dnemdeki olaylar Naima Tarihi adl eserde
toplamtr.
En nemli hiciv airlerindendir. En nl
Nefi
eseri Siham- Kazadr.
Karaca- Ak, doa, gurbet gibi konular zerine iirler
olan yazm bir halk ozandr.
37

(KPSS - 2006)
Osmanl Devletinde, aadakilerden hangisi hiyerarik sralamada dierlerinden yksektedir?
A) Nianc B) Defterdar C) Kazasker
D) Sadrazam E) Reislkttap
Yant: D
(KPSS - 2006)
Kitab- Bahriye adl eseri ve yapt haritalarla nl denizci aadakilerden hangisidir?
A) Kl Ali Reis B) Piri Reis C) Murat Reis
D) Seydi Ali Reis E) Barbaros Hayrettin
Yant: B
(KPSS - 2007)
I. Fatih Sultan Mehmet zamannda yaplmas ve zamanla yeni yaplarn eklenmesi
II. Devletin bakentinde ina edilmi olmas
III. Divan- Hmayun yelerinin aileleriyle birlikte oturduu yer olmas
Yukardakilerden hangileri, Topkap Saraynn zellikleri arasnda yer alr?
Yant: D
(KPSS - 2007)
Aadakilerden hangisi Lale Devrinin nl airidir?
A) Nevi B) Nefi C) Bki D) Fuzuli E) Nedim
Yant: E
(KPSS - 2008)
Avrupa XVII. yzyl boyunca daha byk boyutlu bir sanayiye gemek ve lonca dzeyindeki retimi amak iin
uram ve XVIII. yzylda bunu gerekletirmitir. Avrupa, sanayi toplumuna doru yol alrken tarm retimi azalm
Osmanl Devletinden tarm rnleri almaya balamtr.
Bu durumun Osmanl Devletinde aadakilerden hangisine neden olduu savunulamaz?
A) Elinde bulunan ipek ve baharat yollarnn nem kazanmasna
B) pekli sanayinin ham ipee, sof sanayinin yapaya dnmesine
C) Tarm retiminin geimlik dzeyden pazar ekonomisi dzeyine gelmesine
D) Esnaf gruplarnn kendi aralarnda paylamas gereken ham maddenin yurt dna kmasna
E) Sanayinin ham maddesi olan pamuk ve ttn gibi rnlerin retiminin younluk kazanmasna
Yant: A
(KPSS - 2007)
Aadakilerden hangisi, Corafi Keiflerin Osmanl Devleti zerindeki etkilerinden biri deildir?
A) Kefedilen yerlerden Avrupaya tanan deerli madenlerin Avrupadan Osmanl lkesine girmesi
B) Osmanl parasnn deer kaybetmesi
C) Osmanl Devletinin Avrupadaki bilimsel ve teknik gelimelere yabanc kalmas
D) Osmanl lkesinde fiyat artlarnn olmas
E) Osmanl lkesinden geen ticaret yollarnn nemini kaybetmesi
Yant: C
(KPSS - 2008)
I. Osmanl
II. Memluk
III. Seluklu
Yukardaki devletlerin hangilerinde saltanat makam iinde halifelik anlay uygulanmtr?
Yant: A
38

(KPSS - 2008)
Osmanl Devletinde,
I. divann sarayda deil Bablide yani sadrazam kapsnda toplanmaya balamas,
II. ehzadelerin sancaa gnderilmesi uygulamasna son verilmesi,
III. Osmanl ailesinin en yal ve olgun yesinin tahta gemesi kuralnn getirilmesi
durumlarndan hangileri, padiahlarn yetime biiminde deiiklik olduunu gsterir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III
Yant: D
(KPSS - 2009)
Orhan Bey zamannda,
I. lk Osmanl medresesinin almas,
II. Rumeliye geilmesi,
III.Yaya ve atl dzenli bir ordunun kurulmas
gelimelerinden hangileri Osmanl Devletinin bu dnemde tekilatlanmaya baladnn bir gstergesi olduu
savunulabilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III
Yant: C
(KPSS - 2009)
Osmanl Devletinde,
I. Avrupa mallarnn lkeye girmesi,
II. ticaret yollarnn deimesi,
III. esnaf tekilatnn bozulmas
durumlarndan hangilerinin ekonomiyi olumsuz ynde etkiledii savunulabilir?
Yant: E
(KPSS - 2010)
Osmanl mparatorluu 17. yzylda gerileme dnemine girmi, bu gerileme balangtaki duraklamadan sonra yllar
getike hzlanmtr. Bu hzlanmayla birlikte Osmanl mparatorluunda,
I. snrlar,
II. nfus,
III. teokratik yap
konularndan hangilerinde deime olmutur?
Yant: D
(KPSS - 2010)
Osmanl Devletinde resm tarih yazarlarna verilen ad aadakilerden hangisidir?
A) Mltezim B) Mtevelli C) Nianc
D) Reislkttap E) Vakanvis
Yant: E
(KPSS - 2011)
Osmanl Dneminde, Fatih Sultan Mehmetin hocas olmu, din, tasavvuf ve tp alanlarndaki almalaryla bilinen
nl bilgin aadakilerden hangisidir?
A) Ebussuud B) Emir Sultan C) Akemsettin
D) Kemalpaazade E) Molla Fenari
Yant: C
IDFHERRN
.SVV'|NPDQ$ULYL
.SVV.D\QDN$ULYL
39

4. Blm. OSMANLI ISLAHATLARININ AMACI VE ZELLKLER
AVRUPADAK SYAS VE EKONOMK GELMELERN RNESANS

OSMANLIYA ETKLER
Avrupada 15. ve 16. yzylda bilim, edebiyat ve gzel
Osmanl Devleti, zellikle Avrupann yeniada ve ya- sanatlar alanndaki gelimelere rnesans (yeniden do-
knada geirdii dnm ve bu dnmlerin getirile- u) denir.
rini yeterince deerlendirememitir. Bu dnemde Avru- talyada balam ve Avrupay etkilemi bir akmdr.
pann yaad gelimelerden bazlar ve bunlarn Os-
manl zerindeki etkileri aadaki gibidir:
Corafi keifler sonunda Avrupann
zenginleerek bilim, sanat ve edebiyata nem
veren bir snfn ortaya kmas
CORAF KEFLER
Matbaann kullanlmasyla kitaplarn daha
Nedenleri
geni bir okuyucu kitlesine ulamas, bunun
nemli ticaret yollarnn Trklerin
sonucu olarak da dnce hayatnn gelimesi
kontrolnde olmas
Yunan ve Latin klasiklerinin yeniden
Corafya bilgisinin artmas, pusulann
Nedenleri
incelenmesi, hmanizm hareketinin balamas

gelitirilmesi, salam gemiler yaplmas
Din adamlarna ve kiliseye duyulan gvenin
Avrupada gm ve altna olan ihtiyacn
azalmas
artmas
Avrupada edebiyat, resim, mimari ve heykel
Avrupallarn Dounun zenginliklerine ulama
alannda nemli almalar yaplmtr
istei
Skolastik dnce yerini deney ve gzleme
mit Burnu ve Hindistan yolu bulunmu,
dayanan pozitif dnceye brakmtr
Amerika kefedilmi, dnyann eklinin
Pozitif dnce dorultusunda bilim alannda
Sonular
yuvarlak olduu kantlanmtr.

yeni almalar ve yeni bulular ortaya
Kefedilen blgelerde spanya, Portekiz gibi
kmtr
lkeler smrge devletler kurmutur.
ncil ve eski eserler Latinceden Avrupa
Dnya ticaret yollarnn gzergah deimi,
dillerine evrilmi, bu durum kilise ve din
Sonular
Akdeniz limanlar nemini kaybetmi, Atlas

adamlarna duyulan gvenin sarslmasna ve
Okyanusu limanlar nem kazanmtr.
reform hareketinin balamasna neden
Kefedilen topraklardan Avrupaya altn ve
olmutur
gm madenlerinin getirilmesi, ticaretle
Avrupann rnesans yaad dnemde,
uraan burjuva snf glendirmi, bu durum
Osmanlya Etkileri
Osmanl Devleti ykselme dnemini

Rnesansa zemin hazrlamtr.
yaamaktayd.
Dnyann yuvarlak olduunun
Bu nedenle; bilim, teknik, mimari gibi birok
kantlanmas,kiliseye olan gveni sarsmtr.
alanda Avrupadan daha ilerde olan Osmanl
pek ve Baharat yollar ile Akdeniz limanlarnn
Devletinin rnesans hareketinden etkilendii
Osmanlya Etkileri
nemini kaybetmesi Osmanllarn gelirlerini

sylenemez.
azaltmtr.
Keiflerin olumsuz etkilerini gidermek iin
Avrupallara kapitlasyonlar verilmitir.
Avrupaya altn ve gm madeni tanmas,
Osmanl ekonomisine zarar vermitir.
40

REFORM FRANSIZ DEVRM-1789
16. yyda Avrupada Katolik kilisesinde yaplan yenilik 16. yydan itibaren Fransada koyu mutlakiyet
ve dzenlemelerdir. Almanyada balam, Fransa, ngil- ynetiminin hakim olmas
tere ve skoya gibi lkelerde yaylmtr.
Halkn snflara ayrlarak, soylulara ve
Nedenleri
rahiplere imtiyazlar tannmas
Rnesans ve hmanizm hareketleri sonucu,
Yneticilerin halkla ilgilenmemesi
skolastik dncenin terk edilerek yerini
Devletin masraflarn karlayabilmek iin
pozitif dncenin almas
Nedenleri
halktan yksek vergiler alnmas

Katolik kilisesindeki bozulmalar nedeniyle
Burjuva snfnn siyasi g elde etme istei
yenilik yapma ihtiyac duyulmas
Fransz kralnn idam edilmesiyle
Matbaadan yararlanarak ncilin her dile
sonulanmtr
evrilmesi, bunun sonucunda kilise
Egemenlik hakkn Tanrdan ald iddia edilen
uygulamalarna kar phenin artmas
mutlak krallklarn da yklabilecei ortaya
Kilise ve din adamlarnn toplum zerindeki
konulmutur
basklar ortadan kalkmtr
Sonular
Laik ynetim anlay ortaya kmtr
Avrupada mezhep birlii bozulmu, yeni
Fransada feodal dzen yklm, imtiyazl
mezhepler ortaya kmtr
sosyal snflar ortadan kalkmtr
Avrupada din ve mezhep atmalar
Demokrasi, zgrlk, eitlik, adalet, laiklik ve
Sonular
balamtr
milliyetilik gibi deerler dnyaya yaylmtr.
Krallar ve burjuva snf kilisenin mallarna el
Milliyetilik akm, ok uluslu
koymu ve daha da zenginlemitir
imparatorluklarn paralanmasnda etkili
Katolik kilisesi, bu gelimeler karsnda
olmutu
kendini korumak amacyla Engizisyon
Milliyetilik akm, ok uluslu bir devlet olan
mahkemeleri ve Cizvit tarikat gibi oluumlar
Osmanl imparatorluunda yaayan
Osmanlya Etkileri
meydana getirmitir
aznlklarn ayaklanmalarna neden olmutur
Osmanl Devleti reform hareketleri yaand
zgrlk, eitlik ve adalet ilkeleri, Osmanl
dnemde ykselme dnemini yaamaktayd.
aydnlar arasnda etkili olmu, bu deerlerden
Reformlarn, Hristiyanlar iin Avrupada
hareketle; Tanzimat Ferman, Kanun-i Esasi
gerekletirmek istedii din ve vicdan
gibi demokratikleme hareketleri ortaya
hrriyeti Osmanl Devleti iinde yaayan
kmtr.
Hristiyanlar arasnda zaten yaanmaktayd.
Osmanlya Etkileri
Bu nedenle, reform hareketinin Osmanl

Devleti zerinde bir etkisi olduu sylenemez.
FRANSADA 1930 VE 1948 DEVRMLER
Ancak; Osmanl Devleti, uluslararas g
dengeleri asndan reform hareketlerini
1930 ve 1948 Fransa devrimleri, Avrupada demokra-
desteklemitir. tikleme hareketlerini hzlandrmtr. Avrupada halklara
Kanuni Sultan sleyman, Avrupann dini geni haklar tanyan anayasalar kabul edilmi, liberal
birliini kaybetmesinin, Avrupann siyasi demokrasiler glenerek parlamenter sisteme gei hz-
yapsn da olumsuz etkileyeceini dnerek lanmtr.
reform hareketinin ncs Martin Luthere Tanzimat Ferman ve Islahat Fermannn ilan, Kanun-i
destek vermitir. Esasinin hazrlanmas Avrupada yaanan demokratik-
leme srecinin Osmanl Devletindeki yansmalardr.
41

SANAY DEVRM OSMANLI DEVLETNDE YENLEME ABALARI
Insan gcne dayal retim tarzndan, makine gcne 17. YY. ISLAHATLARI
dayal retim tarzna geii ifade eder.
lk slahat hareketleri bu dnemde balamtr
II. Osman (Gen) Dnemi

Bilim ve teknoloji alanndaki gelimelerin ve Osmanl padiahlarnn yetki ve otoritesini
Nedenleri
sermayenin sanayi alannda kullanlma istei arttrmak iin eyhlislamlarn fetva verme
Corafi keifler sonucu Avrupada sermaye ve yetkisini kaldrm, ilmiye snfnn devlet
hammade birikiminin olumas ilerine karmasn engellemitir
Hammadde ihtiyac artm, yeni pazar Yenieri Ocann kaldrlmasn savunmu
araylar balamtr ancak Yenierilerin kard bir ayaklanma
retim artm, seri ve ucuz mal retimi sonucu ldrlmtr.
balamtr Ynetime etki eden kiileri engellemitir.
Kk lekli iletme ve atlyelerin yerini (Bata annesi olmak zere)
IV. Murat Dnemi

byk fabrikalar almtr Yenieriler ierisindeki zorbalar ortadan
Ulam ve iletiimde gelimeler kaydedilmitir kaldrm, yenieri saysn azaltm, bylece
Sonular
Yeni i alanlar ve retim dallar ortaya hem gcn arttrm, hem de askeri itaat
kmtr altna almtr.
i snf ortaya kmtr Kahvehanelerde, isyanlara tevik edici
Burjuva snf zenginlemi, insanlarn refah konumalar yapld gerekesiyle iki imeyi
dzeyi artmtr ve ttn kullanmay yasaklamtr
Sosyalizm ve kapitalizm gibi ekonomik Tarhuncu Ahmet Paa: Maliye alannda ilk
IV. Mehmet Dnemi
sistemler ve siyasi akmlar ortaya kmtr ciddi dzenlemeleri yapan devlet adamdr.
Makineleme, isizlii de beraberinde Devletin gelirleriyle giderlerini hesaplayarak
getirmitir denk bir bte oluturmaya almtr
Osmanl Devleti, Avrupann ihtiya duyduu Kprl Mehmet Paa: Ynetim, ordu ve
hammadeleri Avrupaya satmaya balam, bir maliye alanlarnda dzenlemeler yapmtr
sre sonra darya hammadde satp, Kprl Fazl Ahmet Paa: Ekonomik ve askeri
dardan ilenmi mal alan bir lke konumuna alanlarda dzenlemeler yapmtr
gelmitir
Osmanlya Etkileri
Kapitlasyonlarn etkisiyle Avrupadan gelen

mallar Osmanl pazarlarna girmi, bu durum Kprl Mehmet Paa, saraya baz koullar ileri srerek
Osmanllarn yerli sanayisinin zarar etmesine sadrazaml kabul etmitir. Bu koullar;
neden olmutur Sarayn devlet ilerine karmamas,
Devletin ekonomik k sreci, siyasi Kendi kadrosuyla almas ve
baarszlk ve k de beraberinde Yarglanmadan cezalandrlmamasyd.
getirmitir. Bu koullar ne srmesinin sebebi, kar evreleri ile
mparatorluk, ktye gidii durdurabilmek yapaca mcadelede bamsz kararlar alabil-meyi
amacyla baz yenileme hareketlerine salamaktr.
giriilmitir.
Yaplan slahatlar toplumun tmn kapsamad, olay-

larn sebeplerine inilmek yerine olaylar iddetle ortadan
kaldrlmak istendii, slahatlar ldnde, slahatlar
durduu iin reformlar kalc olamamtr.
Duraklama devri slahatlar devletin ilerlemesini sala-
yamam ama gerilemesini bir sre geciktirmitir.
42

18. YY. ISLAHATLARI I. MAHMUD DNEM ISLAHATLARI

Fransz asll Humbarac Ahmet Paa tarafndan
18 YY da yaplan slahatlar, Avrupann askeri, askeri slahat yapld. Topu ve Humbarac Ocak-
siyasi, ekonomik ve teknik stnln kabul lar yeniden dzenlendi.
ederek yaplan slahatlardr. Batl tarzda subay yetitirmek iin kara mhen-
Devletin geri kalmlna son verilerek devleti dishanesi (Mhendishane-i Berri Hmayun) al-
gelitirmek amac gdlmtr. d.
Islahatlar devlet politikas olmaktan ziyade yne-
ticilerin gayretleriyle yaplmtr III. MUSTAFA DNEM
lk defa sosyal ve kltrel alanda slahatlar yapl- Osmanl tarihinde son clus bahii III. Mustafa
mtr tahta knca verilmitir.
Islahatlar; bilim adamlar, yenieriler ve halk tara- III. Mustafa dneminin en nemli devlet adam
fndan kabul grmemitir. sadrazam Koca Ragp Paadr.
Avrupadaki ynetim, hukuk ve dnce alannda- Macar asll Baron D Tod tarafndan srat top-
ki yenilikler alnmamtr. ular oca kuruldu
Deniz subay yetitirmek amacyla Deniz Mhen-
LALE DEVR dishanesi ald
1718 Pasarofa Antlamasndan 1730 Patrona Halil Mali alanda slahatlar yapld
isyanna kadar geen dneme Osmanl tarihinde Lale
Devri ad verilir.
I. ABDULHAMT DNEM ISLAHATLARI
Osmanl Devletinde Batllama hareketi Lale Devri ile
balar. Elence dnemi olarak bilinen bu dnem, Avru- Bu dnemin slahatlar askeri alanda srat topular
paya yaknlama dnemi olarak da kabul edilir. oca geniletilerek balam ve kara ve deniz kuvvetle-
rini slah etmek iin avrupadan yabanc uzman getirilme-
ye devam etmitir.
Lale Devrinde Yaplan Islahatlar
Avrupa devletleri ile iyi ilikiler iine girildi. III. SELM DNEM ISLAHATLARI
lk defa Avrupaya geici eli gnderildi. Ilk defa gerek anlamda slahat yapmak iin
Avrupal devletlerin milli eitim sistemleri kav- III.Selim rad- Cedid adnda bir hazine kurmutur.
ranmaya alld. Bu dnemde yaplan slahatlar Nizam- Cedid ola-
brahim Mteferrika ve Sadi Efendi ilk Trk matrak tanmlanmtr. Nizam- Cedid geni anlamda,
baasn kurdular (1727). Yenieri Ocan kapatmak, ulemann nfuzunu
Tercme kurulu oluturularak bir ok eser Trk- krmak, Osmanl Devletini Avrupal devletler sevi-
eye tercme edildi. yesine ulatrmak amac ile yaplan slahatlarn
addr. Dar anlamda ise yeni kurulan askeri ocak-
stanbulda yangnlar sndrmek iin Tulumbac tr.
Oca kuruldu.
Avrupadan bilhassa Fransadan eitici subaylar
Yalovada kat fabrikas kuruldu. getirmitir.
Fransz mimarisi rnek alnarak bir ok eser ina Kara ve deniz mhendishanesini gelitirmi,
edildi. (III. Ahmet emesi en gzel rneidir.)
Mali alanda dzenlemeler yapmtr.
Tarihi eserlerin yurt dna k yasakland.
Paris, Viyana, Londra ve Berlinde daimi elilikler
lk kez iek as uygulanmtr almtr.
Ktphaneler almtr Franszca yabanc dil olarak zorunlu hale getiril-
lk baslan eser Vani Efendinin Van Kul luga- mitr.
tdr. Matbaa-i Amire adnda ilk devlet matbaas kurul-
Bu dnemde, askeri alanda slahat yaplmam- mutur.
tr.
43

19. YY ISLAHATLARI Sened-i ttifak - (1808)

Merkezden uzak blgelerde bulunan ve devlet otorite-
II. MAHMUD DNEM sine kar kan ayanlar ile Sened-i ttifak imzalanmtr.
Sekban- Cedid Oca kuruldu nemi:

Ekinci Oca kuruldu 1. Osmanllardaki ilk demokrasi hareketidir. (nk ;
padiah ilk kez ynetimde kendisinden bakalarnn da
Askeri Alanda Yaplan
sakir-i Mansure-i Muhammediye adnda

yeni bir ordu kuruldu sz sahibi olduunu kabul etmitir.)
Mekteb- Harbiye kuruldu 2. Osmanllarn eyaletler zerindeki otoritesi yeniden
Mekteb- Tbbiye kuruldu kuruldu.
Islahatlar
Mzkay- Hmyn kuruldu

Askeri amal asker nufs saym yapld
Sened-i ttifak ile ayanlar ;
Redif birlikleri kuruldu
stanbulda ilkretim zorunlu hale geldi Devlete, istendii zaman asker gnderecek
Rtiye okullar ald Vergilerini dzenli olarak deyecek
dadi okullar ald Padiah ve sadrazamn emirlerine uyacak
Eitim ve Kltr Alannda Yaplan
Mekteb- ulum-i edebiye kuruldu

stanbulda kabilecek ayaklanmay bastrmay
Avrupaya renci gnderildi
kabul edeceklerdi.
Devlet memuru yetitirmek amacyla Mek-
teb- Maarif- dliye Okulu ald
lk kez avrupa tarz eitim okullar ald Vaka-i Hayriye - 1826
Mekteb- Bahriye okulu ald Sekban- Cedid Ocann kapatlmasndan sonra Ekinci
Enderun okulu kapatld Oca ad verilen yeni bir askeri ocak kuruldu. Ksa bir
Islahatlar
Askeri dad ald sre sonra Yenieriler ayaklandlar. Padiah ayaklanma-

Takvim-i Vkayi adyla ilk resmi gazete lara son vermek dncesiyle stanbul halkndan Sancak-
karld erifin altnda toplanmalarn ve asilerin engellenmesi
Divan- Hmyn kaldrld iin destek verilmesini istedi. stanbul esnaf ve baz as-
Bakanlar kurulu oluturuldu keri ocaklarn da destei ile II. Mahmud Yenieri Ocan
Sened-i ttifak imzaland kaldrd.
Ynetim Alannda Yaplan
Devlet memurlar harici ve dahili olmak Yenieri Ocann yerine sakir-i Mansure-i Muham-
zere ikiye ayrld mediye adl yeni bir ordu kuruldu.
Devlet memurlarna fes, ceket ve pantolon
giyme zorunluluu getirildi
Devlet posta rgt kuruldu
Islahatlar
TANZMAT DNEMNDE YAPILAN ISLAHAT VE

Msadere sistemi kaldrld
YENLKLER
Tmar sistemi kaldrld
Ky ve mahalle muhtarlklar kuruldu
Kuma fabrikas kuruldu Tanzimat Fermannn ilanndan, Kanun-i Esasinin ilan-
Yerli mal kullanma, zendirildi na kadar geen sre, Tanzimat Dnemi olarak adlan-
Karantina uygulamas balatld drlr. Abdlmecit ve Abdlaziz dnemindeki yenilikleri
Pasaport uygulamas balad kapsayan dnemdir.
Polis tekilat kuruldu
Sosyal Hayatta Yaplan Islahatlar
Gmrk dzenlemesi yapld TANZMAT FERMANI - 3 Kasm 1839

Ticaret ve Efkaf Bakanl kuruldu
(Glhane Hatt- Hmayunu)
Memurlar maaa baland
Askeri iler iin Dar- ura- Asker-i kuruldu
Ynetim ileri iin Dar- ura- Bab- li Tanzimat Fermannn Genel Prensipleri :
kuruldu Mslman ve Hristiyan btn halkn cam, mal ve
Hukuk ileri iin Meclis-i Vla-i Ahkm- namus gvenliinin salanmas
Adliye kuruldu
Vergi adaleti salanmas
l sistemine geildi
zel mlkiyete msade edildi Askerliin dzenli kurallarla vatan grevi olarak
kabul edilmesi
44

Tanzimat Fermannn Yaynlan Nedenleri : Gayr mslimlerde devlet memurluu ve askerlik

lkenin toprak btnln koruyabilmek ama- yapabilecekti.
cyla Avrupa devletlerinin desteini salama is- Gayr mslimler de tanmaz mallar satn alabile-
tei ceklerdi (ev gibi).
Baz Avrupal devletlerin iilerimize karmasna ltizam usulne son verilecek,
engel olmak Aznlklar bedelli askerlik yapacak,
nceki slahatlardan daha ileri ve daha gelimi Aznlklar irket ve banka kurabilecek,
dzenlemeler yapmak
Aznlklar il genel meclisine seilebilecekti.
Tanzimat Fermannn Esaslar :
Aznlklar ile ilgili kararlar Paris Antlamas ile g-
Mslman ve Hristiyan herkese eit olarak rz, vence altna alnmtr.
namus, can ve mal zgrl tannacak, bunlar
devletin garantisi altnda olacaktr. Hukuk alannda yaplan bir almayla, 1870 yln-
da slam Hukuk kurallarna dayanarak Mecelle ad
Mahkemeler herkese ak olacak, hi kimse yarg- verilen medeni kanun hazrlanmaya balam ve
lanmadan cezalandrlmayacaktr. yrrle girmi, 1926 hu-kuk devrimine kadar da
Vergiler herkesin gelirine gre ve dzenli olarak yrrlkte kalmtr.
alnacaktr. Tanzimat dneminde Osmanlclk akm etkili ol-
Herkes, malna sahip olabilecek ve miras braka- mutur.
bilecektir.
Askerlik ileri dzene konulacaktr. Islahat Fermannn herkese banka, irket kurma ve
Rvet ve iltimas kaldrlacaktr. tanmaz mallar edinebilme hakkn tanmas, yabanc
Tanzimat Ferman ile padiah, kendisinin de bu h- irketlerin hzla kurulmasna ve lkenin smrlmesine
kmlere uyacan ifade etmitir. Ynetenler ile yne- neden olmutur.
tilenlerin ayn kanna tabi olmas Hukukun stnl
ilkesini benimsemenin, hukuk devletine geiin ilk aa- Abdlmecid Dnemi Yenilikleri :
masdr.
Bu dnemde Osmanl Devleti Paris anlamasyla
bir Avrupa devleti saylmtr.
Tanzimat Fermannn Sonular : lk kez d bor alnmtr.
Mevcut mahkemeleri kaldrmadan yerine yenile- Ceza ve ticaret kanunlar karld
rinin almasna imkan verdii iin, kkl deiim-
ler gereklemedi, ve hukuk karmaas yaand. Avrupa hukuk kurallarna uygun mahkemeler al-
d
Ferman, Mslman hak memnun etmedi. Gayri-
mslimlerle ayn konumda olmak istemiyorlard. l genel meclisleri kuruldu
Gayrimslimler ise ferman yetersiz buluyordu. Maarif nezareti kuruldu
Tanzimat Ferman, anayasal hareketlerin balan- Temyiz mahkemesi kuruldu
gc kabul edilir. Bu bakmdan, demokratikle- Trke temel ders oldu
meye yol at ve padiahn yetkilerini yasalar
karsnda kstlad iin Magna Cartaya benze- lk kt para basld
tilir. Ancak; Magna Carta halkn istei sonucu Nizamiye mahkemeleri kuruldu
gereklemi, Tanzimat Ferman ise padiah tara- ltizam sistemleri kaldrld
fndan halka sunulmutur. Tanzimat Ferman, ta-
vandan tabana yneliktir. Osmanl bankas kuruldu
Ceride-i Havadis, Tercman- Ahvl, Tasvir-i Efkar
adl gazeteler karld
ISLAHAT FERMANI - 1856
Islahat Fermanyla: Abdlaziz Dnemi Yenilikleri :
Hristiyan ve Musevi vatandalarn can ve mal Avrupaya giden ilk Osmanl padiahdr.
gvenlii salanacakt.
Yavuz Sultan Selimden sonra Msra giden ilk
Hristiyan ve Musevilere din ve eitim zgrl Osmanl padiahdr.
tannacakt.
Mekteb-i mlkiye ald.
45

Darl Mullimin ald. (Erkek retmen Okulu) Merutiyetin lan:

Darl Mullimat ald. (Kz retmen Okulu) Gen Osmanllar, merutiyeti kabul ettiremeyeceklerini
Yabanc lkelere okul ama izni verildi. bildikleri Sultan Abdlazizi tahttan indirdiler. V. Murat
padiah olmasna karn sal nedeniyle tahttan inerek
zmir-Aydn arasnda ilk demiryolu yapld. yerine II. Abdlhamit padiah oldu.
lk telgrafhane kuruldu. II. Abdlhamitin Meruiyeti ilan ile Osmanl Parla-
lk posta pulu bastrld. mentosu ald. Parlemento, padiahn setii Ayan Mec-
Bahriye bakanl kuruldu. lisi ile, halkn setii Mebuslar Meclisinden oluuyordu.
Ayan meclisi, Mebuslar Meclisinin1/3n geemiyordu.
Eczaclk fakltesi kuruldu.
I. Merutiyet Meclisi ilk Osmanl anayasas olan Kanun-i
lk devlet niversitesi olan Darl Fnun ald. Esasiyi uygulamtr.Toplam 119 maddeden oluur. Bu
Ahmet Cevdet Paa tarafndan ilk medeni kanun anayasa padiaha yeniden ama art ile meclisi kapatma
olan Mecelle hazrland. yetkisi veriyordu.
lk kanun dergisi olan Dstur yaynland. Anayasa, gler birlii ilkesini benimsemitir.
II. Abdl-hamid, 1877-78 Osmanl-Rus savandki yenil-
II. ABDLHAMT DNEM giyi bahane ederek meclisi kapatmtr.
II. Abdlhamit; Tanzimatn son, merutiyetin ilk padi-

ahdr. slamc ve Alman yanls bir politika izlemitir. I. Merutiyet Dneminin zellikleri:
Kanun-i Esasinin ilanndan 31 Mart ayaklanmasnnn so- Yasa yapma grevi meclise aittir
nuna kadar tahtta kalmtr.
Yasa teklifi padiahn iznine baldr.
Veteriner Okulu, Ziraat Mektebi, Sanayi-i Nefise
Mektebi onun zamannda almtr. Sadece hkmet yasa teklifi yapabilir
Tarih aratrmalar iin Tarih-i Osmani Encme- Hkmeti padiah seer

nini kurmutur. Hkmet padiaha kar sorumludur.
Osman Hamdi Bey 1881de Mze-i Hmayunun Padiahn meclisi kapatma yetkisi vardr.
bana getirilerek stanbuldaki arkeoloji mzesi Kanunlar padiahn veto yetkisi vardr
(Asar- Atika) kurulmutur.
Siyasi partiler yoktur.
Trke ilk kez resmi dil ilan edilmitir.
I. MERUTYET (1876-1878)
Osmanlclk akm etkili olmutur
1876 ylnda ilan edilen Kanun-i Esas ad verilen ilk Os-
manl Anayasas ile halk ynetime katlm ve Osmanl
Devletinde ilk kez mutlak monariden, meruti monar- I. Merutiyetin Sona Erme Nedenleri:
iye geilerek parlementer sistem uygulanmtr. Bir halk hareketi ile olumamas, halkn bilinli
olmamas
Merutiyeti Hazrlayan Nedenler: Abdlhamitin merutiyet yanls olmamas
Jn Trklerin Kuruluu ve almalar; Gen Os- Siyasi partilerin bulunmamas
manllar, Osmanl bireylerinin hukuki eitlie ok uluslu olan parlamentoda dier uluslarn
ulamas, halkn sosyal adalete kavuturulmas ve temsilcilerinin ar isteklerinin imperatorlu-un
yurt sevgisinin gelitirilmesi gibi gelimelerin ola- geleceini tehlikelye drmesi
bilmesi iin merutiyetin ilannn gerekli olduu-
nu savunuyorlard.
Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn imparatorluu Dyun- Umumiye
kurtarmakta yetersiz kalmas II. Abdlhamid dneminde Osmanllar d borlarn
Osmanl Devletinin ekonomik durumunun bozuk deyemeyince Avrupal devletler alacaklarna karlk
olmas, Avrupa devletlerine borlanlmas ve Dyun- Umumiye (Genel Borlar) daresini kurdular
alnan borlarn denememesi sonucunda da (1881). Banda alacakl devletlerin bulunduu idare
baml hale gelinmesi ttn, ispirto, pul, tuz ve orman gelirlerine el koydular.
Bylece Osmanllar ekonomik bamszlklarn kaybet-
Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin iileri- tiler.
ne karmasn engelleme dncesi
46

20. YY OLAYLARI 31 Mart Olay (1909)

Sebep: Merutiyeti ortadan kaldrp, II. Abdlhamidi
II. MERUTYET (24 Temmuz 1908) tahttan indirmek. (Rejime kar bir isyandr.)
I. Merutiyetin sona ermesinden sonar II. Abdlhamit Ahrar Partisi etrafnda toplanan Merutiyet kartla-
lkeyi istibdatla ynetmitir. Bu baskya karlk 1889da rnn kard isyandr.
tp rencileri tarafndan gizli olarak ttihat ve Terakki ttihat ve Terakki aleyhine yazlar yazan Serbesti Ga-
Partisi, Pariste Prens Sebahattin tarafndan Adem-i zetesinin yazar Hasan Fehminin ldrlmesi zerine
Merkeziyet Partisi, amda ise Mustafa Kemal ve arka- balamtr.
dalar tarafndan Vatan ve Hrriyet Cemiyeti kurulmu-
tur. Bu partilerin hepsi, istibdat ynetimine son verilerek ttahat ve Terakkinin Selanikten getirdii Avc Tabur-
merutiyetin yeniden ilan edilmesi iin almtr. lar ile bastrlmak istenmi, Avc Taburlarnn da isyan-
clara katlmas zerine Mahmut evket Paa komutasn-
Devlet ynetiminde grlen aksaklklar, ekonomik bu- daki Hareket Ordusu Selanikten gelerek isyan bastrm-
nalm, ulusuluk isyanlarna dayal eylemlerin Balkanlar- tr.
da yeniden balamas, ngiltere ile Rusya arasnda im-
zalanan Reval Antlamasna Osmanl Devletinin tepki nemi:
gstermemesi sonucunda balayan tepkiler, padiahn II. Abdlhamid tahttan indirilerek yerine V. Meh-
yeniden Merutiyeti ilan etmesine neden olmutur. met Read padiahla getirilmitir
II. Merutiyet Dneminin zellikleri: Mevcut rejimi deitirmek iin yaplm ilk gerici
kinci Merutiyetin ilann ttihat ve Terakki Partisi ayaklanmadr
salamtr.
24 Temmuz 1908de kinci Merutiyet ilan edildi DAILMAYI NLEME ABALARI
13 Nisan 1909da 31 Mart vakasnn kmas ze-
rine II.Abdlhamit tahttan indirlidi Akm Dnceleri
1909 ylnda yaplan deiiklik ile padiahn yetki- Din, dil, rk ayrm yapmadan Osmanl
leri kstland topraklarnda yaayan herkesin
Osmanlclk
Osmanlym demesini salamak. Balkan
Kanun teklifi iin padiahn izni kaldrld
savalar ve Ermeni olaylar bunun
Hkmetin padiaha kar deil, meclise kar so- gerekleemeyeceini gsterdi.
rumlu olmas esas getirildi Btn slam mmetini Osmanl bayra
Padiahn anayasaya, vatana ve millete sadk ka- altnda toplama dncesi. Arnavutlarn
lacana yemin etmesi hkm getirildi slamclk bamsz olmalar, Araplarn I. Dnya
sava srasndaki tutumlar bunun
Padiah sadece babakan sececek, babakan da
gereklemeyeceini gstermitir.
bakanlar kurulunu seecektir
Trkiye, Rusya, ran, Afganistan ve
Padiahn snrsz veto yetkisi snrlandrld Trk Birlii inde yaayan Trkleri bir bayrak
Padiahn srgn yetkisi kaldrld (Turanclk) altnda toplayarak Turan adl bir devlet
kurma dncesi.
slamclk, resmi devlet politikas haline gelmitir.
Osmanl Devletinde yaayan Trkleri
Basn zerindeki sansr kaldrlmtr. Trklk ynetimde ve sosyal hayatta hakim
II. Merutiyetin I. Merutiyetten nemli fark, II. klma dncesi.
Merutiyet meclisinde, siyasi partilerin olmasdr. Osmanl Devletinin tek kurtuluunun
(lk kurulan partiler ttahat ve Terakki Partisi, Hr- batya ayak uydurmak olduunu
riyet, ttilaf Partisi ve Ahrar Partisidir.) savunmak. Batclara gre:
Batclk
a- Batnn teknii alnmaldr.
II. Merutiyetin getirdii karklk ortamnda
b- Batnn tekniinin yannda onu
Bulgaristan bamszln ilan etti. (5 Ekim 1908)
oluturan kltr yaps da alnmaldr.
Avusturya Bosna-Herseki, Yunanistan Girit zerk ynetimi savunan, gnmz
Adem-i
adasn kendi topraklarna kattn ilan etti. anlayna gre federalizm akmdr. Her
Merkezi-
1911de ilk kez Kz Lisesi ald. blge zerk, yar bamsz ynetim
yetilik
birimlerine ayrlacakt.
1917de ilk kez kadnlara Tp Fakltesine girme
hakk tannd. Bu alt dncenin ortak zellii: Hi biri Osmanl
VI. Mehmet 1919da Meclis-i Mebusan ka-patt. Devletini yklmaktan kurtaramamtr.
47

TRABLUSGARB SAVAI - (1911-1912) LONDRA ANTLAMASI - 1913

Maddeleri:
Nedenleri:
1. Midye-Enez hatt Osmanl Devletinin Trakya sn-
1. talya kendisine smrge aryordu. rdr.
2. Trablusgarb, talyann tam karsndayd ve savun- 2. Edirne Bulgaristana verildi.
maszd. (Osmanllar karadan yardma gelemiyorlard
nk, arada ngiliz igalindeki Msr vard. Donanmalar 3. Girit Yunanistana verildi.
olmad iin de denizden de gelemiyorlard.) 4. Gkeada ve Bozcaada dndaki Ege adalarnn du-
3. ngiltere ve Fransann, talyay desteklemesinin ne- rumu byk devletlerin kararna brakld.
deni; talyann Almanya ile yaknlamasn engellemektir.
Sonu: Ui Antlamas ile sava sona erdi. II. Balkan Sava - 1913
Taraflar: BulgaristanSrbistan, Yunanistan, Romanya
U ANTLAMASI 1912 Nedenleri: I. Balkan Sava sonunda Bulgaristann ok
Maddeleri: toprak kazanmas Balkan devletlerinin houna gitmemi-
ti. Makedonyann paylalmasnda Srplar ile Bulgarlar
1. Trasblusgarb ve Bingazi talyaya brakld. anlaamyorlard.
2. Oniki ada, Balkan savalar sonuna kadar talyaya Sonu:
brakld. (talya bu adalar bize vermemi; 1947 de
Yunanistana terk etmitir.) 1. Bu savaa katlmayan Osmanllar sava srasnda
Edirne ve Krklareliyi geri aldlar.
nemi:
2. Sava sonunda imzalanan antlamalarla Osmanllarn
1. Bu antlama ile Osmanllarn Afrika ktasndaki var- Balkanlardaki ve Ege denizindeki stnl sona ermi-
lklar sona erdi. tir.
2. Bu savataki gszl grlen Osmanllara Balkan
devletleri saldrdlar. STANBUL ANTLAMASI - 1913
Taraflar: OsmanllarBulgarlar
BALKAN SAVALARI
Maddeleri:
I. Balkan Sava (1912-1913) 1. Edirne, Dimetoka, Krklareli Osmanllara; Kavala ve

Dedeaa Bulgaristana brakld.
Taraflar: OsmanlKarada - Srbistan - Bulgaristan -
Yunanistan 2. Meri nehri iki lke arasnda snr kabul edildi.
Nedenleri:
ATNA ANTLAMASI - 1913
1. Balkan devletlerinin Osmanllar, Balkanlardan ve
Rumeliden atmak istemesi Taraflar: OsmanlYunanistan
2. Fransz htilalinin yayd milliyetilik akmnn, Bal- Maddesi: Osmanllar Yanya, Selanik ve Giritin Yunanis-
kan uluslarn etkilemesi. tana ait olduunu kabul ettiler. (Yunanistan Ege adalar-
n da istedi, reddedildi, grmeler srasnda I. Dnya Sa-
3. Rusyann srdrd Panislavist politikasnn, Slav- va kt, adalar sorunu Lozan Antlamasnda zld.)
lar zerindeki etkisi.
4. Osmanl Devletinin Trablusgarp Sava ile askeri BALKAN SAVALARININ GENEL SONULARI
gcnn zayflnn, Balkan milletleri tarafndan anlal-
Osmanllarn, Balkanlardaki egemenlii sona ermitir.
mas.
Gnmze kadar devam eden Bat Trakya Trkleri
Sonu: sorunu ortaya kmtr.
1. Osmanllar Midye-Enez izgisinin batsndaki tm Ege Denizindeki kta sahanl sorunu ortaya k-
topraklar kaybettiler. (Edirne dahil) mtr.
2. Arnavutluk bamszln ilan etti. Bat Trakya, Makedonya, Arnavutluk, Ege adalar,
Girit ve On iki ada kaybedilmitir.
3. Osmanlclk fikri geerliliini yitirdi.
Osmanlclk akm etkisini kaybederek, Trklk ak-
4. ttihat ve Terakki, 23 Ocak 1913te Bab- Ali Baskn m etkili olmaya balamtr.
ile ynetime el koymutur.
Bugnk Trk-Bulgar snr belirlenmitir.
ngiltere ve Fransaya duyulan gvensizlik nedeniyle
Osmanl-Almanya yaknlamas balamtr.
48

(KPSS - 2006)
Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinde, Tanzimat Dneminde grlen gelimelerden biridir?
A) lk Osmanl matbaasnn almas
B) Mslman olmayanlarn askerlik yapabilmesi
C) lk resmi gazetenin karlmas
D) Yenieri Ocann kurulmas
E) Nizam- Cedit Ordusunun kurulmas
Yant: B
(KPSS - 2007)
Osmanl Devletinin devlet yapsnda ilk radikal deiiklikler yapma eilimi hangi padiah dneminde balamtr?
A) II. Mehmet B) III. Selim C) III. Murat
D) III. Ahmet E) IV. Murat
Yant: B
(KPSS - 2007)
Aadakilerden hangisi, Osmanl Devletinde anayasal dzene geilmesindeki amalardan biridir?
A) Aznlklar ynetime katarak lkenin paralanmasnn nlenmesi
B) Veraset sistemini deitirerek tahta gemek iin baz kurallarn konulmas
C) Osmanl hanedannn yeleri arasndaki anlamazlklarn giderilmesi
D) Avrupa devletleri arasndaki gr ayrlklarndan yararlanlmas
E) II. Abdlhamitin tahttan indirilmesi
Yant: A
(KPSS - 2008)
Aadakilerden hangisi XIX. yzylda Osmanl Devletinde yaplan slahat hareketlerinin zelliklerinden biri
deildir?
A) Avrupa devletlerinin, Osmanl Devletinin i ilerine karmasn nleme amal olmas
B) Mslman olmayanlar memnun edecek eitli dzenlemeleri iermesi
C) Avrupa devletlerinin desteinin salanmasnn amalanmas
D) Avrupa kltrnn etkisinde hazrlanmas
E) Sadece askerlik alannda yaplmas
Yant: E
(KPSS 2009)
Osmanl Devletinde,
I. Tanzimatn ilan,
II. Merutiyetin ilan,
III. Islahat Fermannn ilan
gelimelerinin hangilerinde Avrupada grlen 1848 ihtilallerinin etkisi olduu savunulabilir?
Yant: E
(KPSS 2011)
Osmanl Devletinde 19. Yzylda gzel sanat dallarnda eitim ve retim yapmak zere alan ve mdrlne
Osman Hamdi Beyin getirildii okul aadakilerden hangisidir?
A) Darlmuallimin B) Sanayi-i Nefise Mektebi
C) Galatasaray Sultanisi D) Darlfnun
E) Darlmaarif
Yant: B
49

5. Blm. I. DNYA SAVAI ve CEMYETLER
I. DNYA SAVAI Sonu olarak:

Yukardaki nedenlere ek olarak;
I. DNYA SAVAINI HAZIRLAYAN NEDENLER VE SA- 1. Fransz ihtilalinin meydana getirdii milliyetilik
VA NCES GENEL DURUM hareketleri,
2. Silahlanma yar gibi nedenler de eklenince, artk
XX. yzyln hemen banda meydana gelen I. Dnya I. Dnya Savann kmas kanlmaz bir durum-
Sava; Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanl ve Bul- dur.
garistan ile dnyann deiik yerlerindeki ok sayda 3. Hammadde ve pazar aray, smrgecilik ortaya
devletin giritii uluslararas savatr. Bu savata yaklak kmtr.
10 milyon insan lm, sakat kalm veya kaybolmutur.
Nedeni zetlenecek olursa, smrgecilik olarak belirti-
lebilir. Savan nedenlerini, genel ve zel olarak ikiye zel (Grnrdeki) Nedenler:
ayrmak mmkndr. 1. Avusturya-Macaristan imparatorluu veliahdnn
Genel Nedenler: Saraybosnay ziyareti srasnda Srpl bir gen
tarafndan ldrlmesi. (Mile Obromovi)
1789 Fransz ihtilalinden sonra Avrupada yaylmaya
balayan Milliyetilik dncesi yeni devletlerin ortaya 2. Bu olay zerine Avusturya-Macaristan mparator-
kmasna neden olmutur. Buna bal olarak imparatorluu Srbistana sava at. Rusya Srbistann ya-
luklarn yaps tehdit altna girerken, devletlerin zel nnda yer ald. Ardndan Almanyann Rusyann
istekleri gndeme gelmitir. karsnda savaa girmesiyle ngiltere ve Fransa,
Rusya tarafnda savaa girdiler. Tm Avrupaya
1815te toplanan Viyana Kongresi ile Avrupal byk yaylan sava ksa srede dier ktalara da sra-
devletler Avrupaya yeni bir stat getirmi ve Avrupann mtr.
gelecei hakknda nemli kararlar almlardr. Belli bir
dengenin kurulduu kta Avrupasnda beklenmeyen ge- 3. Almanya ve ngiltere arasndaki hammadde ve
limeler olmutur. zellikle, 1870li yllarda Almanya ve pazar arayndan kaynaklanan ekonomik reka-
talya birlikleri kurularak, hzla sanayiletiler. bet.
1870 ylnda milli birliini tamamlayan iki yeni devlet 4. Fransann 1871 Sedan Sava ile Almanyaya kap-
(Almanya ve talya) Avrupann gler dengesini deitir- trd Alsas-Loren blgesini geri almak istemesi.
meye balamtr 5. Rusya ile Almanya arasndaki panislavizm-
Almanya, zamann gl smrge imparatorluklarn- pangermanizm mcadelesi.
dan biri olan Fransay 1870de yenip Alsas-Loren blge- 6. talyann, Akdenize hakim olmak arzusu.
sini almtr.
Almanya, Avrupadaki siyasi gelimeleri kendi lehine OSMANLI DEVLETNN SAVAA KATILMASI
evirmek iin baz devletlerle ittifak arayna girmitir.
Bu da bloklamay beraberinde getirmitir. l ittifak Osmanl Devleti, Trablusgarb ve Balkan savalarndan
(Balama) Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorlu- yeni kmt. Ordusu zayf, donanmas yetersiz, diploma-
u ve talya arasnda kurulmutur. si etkisizdi. Bunun iin bir yandan askeri alanda glen-
Almanyann bu tavrna karn dnya dengesini elinde meye alrken dier yandan da yalnzlktan kurtulmak
tutan devletler de l tilaf blounu (Anlama) (ngil- iin giriimlerde bulunmaya balad.
tere, Fransa, Rusya) oluturmulardr. Bloklar aras eko- Osmanl Devleti Almanyaya gvenemedii iin tilaf
nomik rekabet ve kar atmas bir yerden sonra siyasi devletlerine yaknlamaya alm ancak bu devletler
ilikileri patlama noktasna getirmitir. Osmanl Devletini yanlarna almak istememilerdir.
ngilterenin, Reval grmelerinde (1908) Rusyay Bunun zerine;
Balkanlarda serbest brakmas, Osmanl Devletini denge
Almanya ile siyasi yaknlk ierisinde bulunan Os-
politikas yznden Almanyaya yaklatrmtr. Balkan-
manl Devleti 2 Austos 1914te Dostluk ve Yar-
larda ittifak blounda Avusturya ile tilaf blounda ki
dmlama antlamas imzalad.
Rusyann faaliyetleri I. Dnya Savan balatan kvlc-
mn ortaya kmasna neden olmutur. Meclis-i Mebusan datt.
50

Tarafszln ilan etti. tilaf Devletlerinin Osmanl snrlarnda yaayan

Kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrd. aznlklar kkrtmalar.
Osmanl Devletinin tarafszl bata Rusya olmak Rusya ve ngilterenin Osmanl Devletini para-
zere tilaf devletlerince desteklendi. lamaya ynelik planlar ve gizli paylam antla-
malar.
Buna karlk Osmanl devleti;
ngilterenin Osmanl Devletine ait paras denmi
Kapitlasyonlarn kaldrlmas iki sava gemisine el koymas.
Ege adalarnn geri verilmesi isteklerini tilaf
devletlerine iletti.
Amiral Souchen komutasndaki Goben ve Bretislava
Bu isteklerin ngiltere tarafndan reddedilmesi Os- isimli iki Alman zrhls ngiliz donanmasnn nnden
manl Devletinin Almanyaya yaknlamasna ne- kaarak anakkaleden geip Osmanl Devletine snd.
den oldu. ngilizlerin bu gemileri istemeleri zerine yaplan gizli
plan gereince Osmanl Devleti bu gemileri satn aldn
Osmanl Devletinin Almanyann Yannda Savaa Girme ilan ederek gemilere Yavuz ve Midilli adn verdi. Arka-
Nedenleri: sndan tatbikat bahanesi ile Karadenize alan bu gemi-
Ynetici kadronun Alman yanls politikalar benim- ler Rusyann Sivastopol ve Odesa limanlarn bombalad.
semesi. Bunun zerine Rusya, ngiltere ve Fransa Osmanl Devle-
tine sava ilan ettiler. Bylece 12 Kasm 1914te Osmanl
Rusya ve ngiltere ile Osmanl Devleti arasndaki
Devleti resmen savaa girmi oldu. Bylece; I. Dnya
tarihi dmanlk.
Savanda taraflar netlemitir.
Aznlklarn ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndan
desteklenmesi.
Osmanl Devletinin Savaa Girmesiyle:
tilaf Devletlerinin Osmanl Devletini yanlarna
almak istememeleri. Sava geni bir alana yaylmtr.
Siyasi yalnzlktan kurtulma dncesi. Savan sresi uzamtr
ttihat-ynetici kadronun Almanlarn sava kaza- Almanlar byk lde rahatlamtr.

nacana kesin gzyle bakmalar. Rusya yalnz ve zor durumda kald iin Komnist
Osmanl Devletinin kaybettii topraklar geri almak ihtilal baarya ulamtr.
istemesi. Yeni cepheler almtr.
Kafkasya ve ran zerinden Orta Asyaya geip
Byk Turan mparatorluunu kurma hayali. I. Dnya Savanda Osmanl Devleti:
Osmanl mparatorluu her geen gn zayflamasna
Almanyann Osmanl Devletini Savaa ekmek steme- ramen kaybettii topraklarn bir blmn geri almak
sinin Nedenleri: ve kapitlasyonlar kaldrmak gibi amalarla I. Dnya
Cephe ykn hafifletmek. Savana katlmtr. Kald ki Osmanl mparatorluunun
byle bir mcadelenin dnda kalmas da zordu. nk
Osmanl Devletinin jeopolitik konumundan yarar-
lanmak. Jeopolitik konumundan dolay yle ya da byle
savan iine ekilecekti.
Halifenin dini ve siyasi gcn kullanarak ngilte-
renin smrgelerine giden yolu kontrol altna al- Osmanl Devleti, XIX. yzyl balarndan itibaren
mak. kendi politikasna yn verebilen bir devlet olmayp
Avrupa Devletlerinin kendisi iin bitii rolleri oy-
tilaf Devletlerinin Rusyaya ulamasn nlemek.
nuyordu.
Berlin-Badat demir yollarn kullanarak Irak petrol-
Devlet kendi politikasn ekillendirecek kadar g-
lerine ulamak.
l deildi.
Marn Savan kaybeden Almanya, Osmanl Devleti
Osmanl Devlet adamlar savan sonunda tilaf
ile ittifak yapmay kabul etti.
Devletlerinin sava kazanmalar durumunda Os-
manl Devletini ortadan kaldracaklarn ok iyi bili-
Osmanl Devletinin ngilterenin Yannda Savaa Girme- yorlard. Savan banda Ingilizlerin tarafsz kalmak
mesinin Nedenleri: artyla toprak btnl koruma sz vermeleri
Daha nce tilaf Devletleri yannda savaa girme bo bir vaatten ibarettir.
isteinin kabul edilmemesi.
51

OSMANLI DEVLETNN SAVATII CEPHELER Mustafa Kemal Paa Anafartalar, Arburnu, Conk-
bayr, Kocaimen ve Seddlbahirde nemli baar-
Osmanl Devletinin savaa girmesiyle sava daha geni lar kazanmtr.
bir alana yaylm, yeni cepheler almtr. Bu arada Bulgaristan ttifak Devletlerinin yannda
savaa girmitir.
anakkale Savann Sonular:

stanbul igalden, Osmanl Devleti de yklmaktan
kurtulmutur.
Her iki taraf yarm milyona yakn insan kaybet-
mitir.
Boazlarn kapanmasyla askeri ve ekonomik des-
tekten yoksun kalan Rusyada Bolevik htilali k-
m ve Rusya savatan ekilmek zorunda kalmtr.
Birinci Dnya Sava uzamtr.
Harbin uzamasyla sava sanayisine ynelen Avru-
pal devletlerin ihtiyalarn Amerika ve Japonya
karlamtr. Bylece bu devletler ekonomik yn-
den iyice glenmilerdir.
Harbin uzamasndan doan skntlar, smrge-
lerde balayan milli hareketlere hz kazandrmtr.
Kanal-Svey Cephesi: (Taarruz Cephesi)

Almanlarn istei zerine almtr. ngilterenin, Hin-
distana giden smrge yollarn ele geirerek smrge-
Dou (Kafkas) Cephesi: (Taarruz Cephesi) leriyle olan balantsn kesmek amacn tar. Osmanl
lk alan cephe olup Ruslarn Kafkaslardan saldrma- Devleti, 1882de kaybettii Msr geri almay dnmek-
syla balamtr. Enver Paann, Sarkam zerinden 20 tedir. 14 Ocak 1915te yaplan iki taarruz hareketinde de
Aralk 1914te balatt kar taarruz byk bir yenilgiyle baar salanamamtr. Bu cephenin baarszlnn ne-
sonulanmtr. ok sayda Trk askeri donarak lmtr. deni; Araplarn cihad arsna uymayarak ngilizler ile
Ardndan Ruslar 1916da Erzurum, Trabzon, Mu, Bitlis ibirlii yapmasdr. Bunun sonucu olarak slamclk d-
ve Erzincan igal et-milerdir. Daha sonra Mustafa Ke- ncesi de geerliliini kaybetmitir.
mal Paa, Mu ve Bitlisin geri alnmasn salamtr.
1917de Bolevik ihtilalinin kmas zerine Rusya, Dou Suriye-Filistin Cephesi:
Anadoludan ekilmitir.
Suriyede Franszlarla, Filistinde ngilizlerle yaplan sa-
va kaybeden Alman generali Limon Van Sanders gre-
anakkale Cephesi: (Savunma Cephesi) vinden alnarak yerine yldrm ordular grup komutan
Dnya Savann en nemli cephesidir. Osmanl olarak atanan Mustafa Kemal, tilaf Devletlerinin ordula-
Devleti savaa girince tilaf Devletlerinin Rusya ile rn Halepin kuzeyinde durdur-mutur.
balantlar zayflamt. Oysa Rusyann Almanyaya
saldrabilmesi iin silah ve cephaneye ihtiyac vard.
tilaf Devletleri, Boazlar yoluyla Rusyaya yardm Irak Cephesi: (Savunma Cephesi)
ulatrmay ve stanbulu igal edip Osmanl Devle- ngilterenin amac bu blgedeki petrol yataklarn ele
tini saf d brakmay planlamlardr. geirmek, smrge yollarn gvenceye almak ve Kafkas-
Bu amala 18 Mart 1915te anakkale Boazn yaya uzanarak Ruslarla birlemekti. Bylece Osmanl
gemeye kalkan ngiliz-Fransz ortak donanmas ba- Devletini dou snrlarndan evirebilecekti. ngilizler
arszla urayp ar kayplar vermitir. Bunun 1915 ylnda Kuttl Amarede yenildiler ve geri ekil-
zerine Gelibolu yarmadasna asker kararak (Ni- diler. Ancak takviye kuvvetlerle yeniden saldrya geerek
san1915) kara savalarn balatmlardr. Bu sava- Musula kadar ilerlemilerdir.
lardan da bir sonu alamayan tilaf Devletleri,
1916da anakkaleyi terk etmilerdir.
52

Cepheler - Yorumlar: Bulgaristan ile Nyyi Antlamas (27 Kasm 1919):

Osmanl Devletinin taarruz yapt cepheler (Kaf- Bat Trakyay Yunanistana, Makedonyay da Yugos-
kas - Kanal) lavyaya brakan Bulgaristann Ege Deniziyle balan-
ts kesilmitir.
Osmanl Devletinin merkezini korumak amacyla
savunma yapt cephe (anakkale) Macaristan ile Triyanon Antlamas (4 Haziran
1920): Baz snr dzenlemeleri yaplmtr.
Osmanl Devletinin snrlar olmad halde mt-
tefiklerine destek olmak amacyla asker gnder- Osmanl Devletiyle Sevr Antlamas (10 Austos
dii cepheler (Romanya, Galiya, Makedonya). 1920): Bu antlama Trkler tarafndan uygulanma-
m, Kurtulu Sava sonunda Lozan Antlamas
imzalanmtr.
SAVAIN SONA ERMES I. DNYA SAVAININ SONULARI
Bulgaristan, II. Balkan Savanda kaybettii topraklar mparatorluklar dalmtr (Avusturya-Macaristan

tekrar elde edebilmek amacyla tti-fak Devletleri ya- ve Osmanl imparatorluu, Rusya).
nnda 1915te savaa girmitir. Bylece, Osmanl
Devleti ile Almanya arasnda kara balants kurul- Yeni, bamsz, ulus devletler kurulmutur (Yugos-
mutur. lavya, ekoslovakya, Polonya, Avusturya, Macaris-
tan, SSCB, Trkiye).
Romanya, 1916da, Yunanistan ise zmir ve Ege Bl-
gesinin kendisine verilmesi kouluyla 1917 de tlaf Yeni rejimler ortaya kt (Rusyada Komnizm,
Devletleri tarafnda savaa katlmtr. talyada Faizm, Almanyada Nazizm).
Rusya, lkesinde kan ihtilal sebebiyle 1917de Smrgecilik isim deitirerek manda ve himayeci-
savatan ekildi ve 3 Mart 1918de Brest-Litowsk lik ad altnda devam etmitir.
Antlamasn imzalamtr. Osmanl Devletinden Devletleraras sorunlara bar zmler getirmek
1878de Berlin Antlamasyla ald Kars, Ardahan ve amacyla Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) ku-
Batumu geri vermitir. rulmutur.
ABD, tilaf Devletlerine sava malzemesi satmaktayd. Cumhuriyeti devletlerle monari devletlerin m-
Bu durumu bilen Almanya denizaltlar vastasyla cadelesinde, cumhuriyetiler galip kmtr.
ABDnin gemilerini batrmaya balad. Bunun zerine lk defa baz silahlar kullanlmaya balanmtr.
ABD 2 Nisan 1917de Anlama Devletlerinin yannda (Tank, denizalt)
savaa girmitir. Almanya kesin yenilgiye urad.
1915 1917 yllar arasnda Osmanl Devletinin par- Almanyann denizlere hakim olamamas, Avustur-
alanmasyla ilgili olarak Fransa, ngiltere, talya ve ya-Macaristan imparatorluunun iinde pek ok
Rusya arasnda gizli antlamalar imzalanmtr. Ancak milletin bulunmas, ve kapal bir devlet olmas, Bul-
bu antlamalarn paylam plan daha sonralar dei- garistann sadece bir kpr durumunda olmas,
iklie uramtr. Osmanl Devletinin ise ekonomik yapsnn ok kt
olmas, ittifak grubunun yenilmesinde en nemli
1918de nce Bulgaristan, sonra btn ttifak Devlet- nedenleri oluturur.
leri bar istediler ve kendilerine ltimatom eklinde
sunulan bar antlamalarn im-zalamak zorunda kal-
dlar. WILSON LKELER (8 Ocak 1918)
Sava Bitiren Antlamalar: Dnya sava yllarnn sonlarna doru btn milletle-
Almanya ile Versay Antlamas (28 Haziran 1919): rin artk bar hecelemeye baladklar bir zamanda
Fransaya baz topraklarn vermi, smrgelerini kay- Amerika devlet bakan Wilson bir takm bar tekliflerini
betmi, askeri-ekonomik snrlamalar kabul etmitir. dnya kamuoyuna sundu. Hemen hemen tm milletler
Bu antlama II. Dnya Sava nn kmasna neden tarafndan olumlu karland. Wilson ilkeleri genelde
olacaktr. yenilen devletlerin lehine gibi grnyordu. ngiltere ve
yandalar ABDyi yanna ekebilmek iin bu bar teklif-
Avusturya ile Sen-Germen Antlamas (10 Eyll lerine olumlu bakarken, Almanya ve yandalar da yenil-
1919): Avusturya ile Macaristan ayrlmtr. Bu lke mek zere olduklar iin bar teklifine scak baktlar.
topraklarnda Yugoslavya, ekoslovakya, Polonya Wilsonun teklifleri 14 ilke olarak da adlandrlr.
devletleri kurulmutur.
53

nemli maddeleri; olduuna dair sahte belgeler dzenlemilerdir. Ayrca

Btn bar antlamalar ak yaplacak, gizli ant- blgedeki Rumlarn katledilmekte olduu yalann yaya-
lamalar yaplmayacak. rak zmirin igalini hakl gstermeye almlardr.
Sava sonunda yenen devletler yenilen devletle-

rden toprak almayacak. MONDROS ATEKES ANTLAMASI (30 EKM 1918)
Dnya barn salamak zere uluslararas bir bar
rgt kurulacak. Bulgaristann teslim olmasndan sonra Almanya ile Os-
Alsas - Loren Fransaya verilecek. manl arasnda kara balants kesildi. Bylece Almanlarn
Trklere vaat ettii yardmn gelme ihtimali de almad.
Romanya, Karada, Srbistan, Polonya ve Rusyann Devletin banda bulunan ttihat ve Terakki liderleri ki,
snrlar yeniden belirlenecek bata Enver, Cemal ve Talat paalar olmak zere gizlice,
Boazlar tm dnya ticaret gemilerine ak tutu- lkeyi terk ettiler.
lacak Ahmet zzet Paa bakanlnda yeni bir hkmet
Osmanl devletinde Trklerin ounlukla olduu kuruldu. Devlet adamlarnn ounluu Wilson ilkelerine
yerlere kesin hakimiyet hakk tannacak, bata azn- gvendikleri iin ngilizlerle atekes grmelerine,
lklarn yaad topraklarda halk kendi geleceine baladlar. Antlamay itilaf Devletleri adna General
kendi karar verecek. Calthorpe, Osmanly temsilen de Bahriye Nazr Rauf
Bey imzaladlar.
Wilson ilkeleri amacna ulaamamtr. Nedeni; Antlamaya gre:

ngiliz, Fransz ve talyanlarn karlarna ters Boazlar alacak ve blgedeki istihkamlar Anla-
dmesidir. Bu devletler, igallerini gizleyebilmek ma devletlerine teslim edilecek.
iin Manda ve Himaye rejimini icat ettiler, Yorum: Bu madde ile stanbulun igaline zemin
Bylece Wilson ilkelerine aka ters dlmemi hazrlanmtr.
olacak ve gizli antlamalar uygulanabilecekti. ABD Anlama devletleri gvenlikleri asndan tehlikeli
bu gelimelere gz yumdu. Yer yer destekledi. grdkleri yerleri igal edecekler. (7. madde)
Yorum: Anadoluda balayacak igallerin hukuk-
sal dayanan oluturmaktr.
PARS KONFERANSI Vilayet-i Sitte (Van. Bitlis, Erzurum, Diyarbakr,
Elaz ve Sivas) bir karklk durumunda anlama
Wilson lkelerine ramen tilaf Devletleri ve Yunanis- devletlerince igal edilebilecek
tan, Osmanl Devletini paylamann yollarn aramlar- Yorum: Dou Anadoluda bir ermeni Devletinin
dr. Bunun iin byk bir propaganda ve mcadeleye kurulmas amalanmaktadr.
girmilerdir. Paris Konferans, bu mcadelenin diploma- Btn haberleme istasyonlar (telsiz, telgraf,
tik sahnesi olarak 32 devletin katlmyla 18 Ocak 1919da posta) tilaf Devletlerinin kontrolne verilecek.
almtr. Konferansa ABD. ngiltere, Fransa, talya ve
Japonya egemen olmutur. tilaf Devletleri daha sonra Yorum: gal srasnda halkn, olaylardan haber-
srasyla Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan dar olmasn engellemektir.
ile anlama imzalamlardr Fakat Osmanl Devletiyle ya- Osmanl ordusu terhis edilecek, cephaneleri An-
placak bar antlamas sonraya braklmtr. (Nedeni, lama Devletlerine teslim edilecek.
itilaf Devletlerinin Osmanl topraklarn nasl paylaacak- Yorum: galler srasnda halk savunmasz b-
lar konusunda aralarnda henz anlaamam olmalar rakmak ve direni hareketlerine kar nlem al-
idi.) maktr.
Fransa ile ngiltere, Yunanistan destekleyerek Dou Osmanl Devletinin elindeki sava esirleri serbest
Trakya ve zmir evresinin Yunanistana verilmesini sala- braklacak ancak, Osmanl esirleri Anlama Dev-
mlardr. ngiltere, talyann glenmesinin kendi s- letlerinin kontrolnde kalacak.
mrge yollar iin bir tehdit oluturabileceini dn-
yordu. Bu durum talyay huzursuz etmitir. talya, son- Iran ve Kafkasyaya giren Trk ordular geri eki-
raki yllarda Kurtulu mcadelesini destekleyerek ngil- lecek.
tere ve Yunanistandan intikam alacaktr. Btn tersane ve limanlardan Anlama Dev-
tilaf Devletleri, sahte belgelerle baz gerekleri arp- letleri yararlanacak.
tarak konferans ynlendirmilerdir. Yunanistana veril- Btn demiryollar ve geitler itilaf devletlerinin
mesi kararlatrlan yerlerde nfus ounluunun Rum kontrolne verilecek.
54

Anlama Devletleri kmr, akaryakt gibi ihtiya olduuna dair Paris Konferansna yanl bilgi ve-
maddelerini Trkiyeden karlksz salayacak. rilmitir.
Mondros Atekes Antlamas kaytsz artsz bir Yunan ordusunun derhal geri ekilmesi ve yerlerine
teslim antlamasdr. tilaf kuvvetlerinin kuvvet gndermesi gerekir.
Osmanl devleti fiilen sona erdi. zmir ve havalisinin, milliyet prensiplerine gre
Anlama devletleri Wilson ilkelerine ters d- Yunanistana katlmas sz konusu olamaz. nk
meden Osmanl topraklarn igal edebilecek- bu yerlerde Trk ounluu hakimdir.
lerdi.
Boazlarn anlama Devletlerine verilmesi ile Mondros sonras, igallerin haksz olduunu dnyaya
Anadolu ve Rumeli topraklar arasndaki ilikiler duyuran ilk resmi belgedir.
zorlamtr.
Bir Ermeni Devletinin kurulmas iin tm artlar MONDROS ATEKES ANTLAMASINDAN SONRA GER-
hazrland. (24. madde) EKLETRLEN LK GALLER:
Osmanl Devleti savunmasz bir hale getirildi. 3 Kasm 1918 ngilizler, Musulu igal ettiler.
Anadoluda Mondrosa ilk tepkiler Mdafaa-i 4 Kasm 1918 Franszlar; Hatay, Drtyol ve ukuro-
Hukuk Cemiyetleri kurularak dile getirilmitir. vay igal ettiler.
Kurtulu Sava, Mondros Atekes Antlamasna 6 Kasm 1918 talyanlar; Antalya, Marmaris, Bod-
bir tepki olarak balad. rum ve Kuadasn igal ettiler.
Atekes Antlamas, Bar antlamas 13 Kasm 1918 tilaf Devletleri donanmas stan-
imzalanncaya kadar silahlarn susmasdr. Geici bula geldi.
szlemedir. Eer bar salanamaz ise bu

atekes bozulur ve sava tekrar balar.
Bar Antlamas; atekesin salad ortamda, KUVAY- MLLYE
geni kapsaml grmeler sonucunda imzalanr.
Savan resmen sona ermesini salayan
Kuva-i Milliye halk tarafndan oluturulmu dzen-
antlamadr. siz birliklerdir. Gerilla taktiiyle savamlardr.
Dman ilerleyiini tam anlamyla durduramam-
lardr.
ZMiRiN GAL VE AMRAL BRiSTOL RAPORU Dzenli ordunun kurulmasna ve TBMM nin alma-
sna zaman kazandrmtr.
Paris Konferans gerei Yunanistan 15 Mays TBMMnin almasndan sonra kan isyanlarda
1919da zmiri igal etmitir. Amalar Byk Yuna- TBMMnin otoritesini salamak iin mcadele et-
nistan (Megalo-ldea) olan Yunanllar blgede kor- milerdir.
kun zulm ve katliamlar yapmlardr. Trklk ve milliyetilik duygularyla hareket eden
zmirin igali, btn yurtta byk bir nefretle kar- insanlar tarafndan kurulmutur.
lanmtr, Anadoluda ki Kuvay- Milliye hareketleri Blgesel amaldrlar.
hz kazanmtr. htiyalarn halktan karlamaktaydlar. Bazen yar-
Anadoludaki Yunan zulm Avrupa kamuoyunu ha- gsz infaz yaptklar da olurdu. Bu nokta, halkn da
rekete geirmitir. Osmanl Hkmetinin bavuru- tepkisini ekmitir.
su zerine blgedeki katliamlar aratrmak zere gallere stanbul Hkmeti tepkisiz kald iin
bir soruturma komisyonu gnderilmitir. kurulmulardr.
Amerikal, Amiral BRiSTOL bakanlnda ngiliz, Dzenli ordu kurulunca misyonunu tamamlam-
Fransz ve talyan generallerinden oluan komisyo- tr.
nun hazrlad raporda zetle yle deniyordu (11
Ekim 1919):
lk igal edilen yer Musuldur. (3 Kasm 1918). Sonular
zmir ve havalisindeki katliamlardan Yunanistan asndan en nemlisi stanbulun igali olmutur (16
sorumludur. Mart 1920).
zmir ve havalisinde Hristiyan halkn tehlikede
55

LKENN DURUMU VE CEMYETLER Zararl cemiyetlerin ortak zellii: Osmanl Devletinin

artk bamsz bir devlet olarak yaayamayaca, varln
ancak bir himaye/manda ile koruyabilecei ve direnme-
Sava sonrasnda Osmanl Hkmeti aresiz kalmtr. nin gereksizliine inanmalardr.
Devlet otoritesi yok olmu, k hzlandracak birok
zararl cemiyet ortaya kmtr.
Zararl Cemiyetler:
Zararl Cemiyetler
stanbul Rum Patrikhanesi kurmutu. Amac Bizans tekrar
diriltmekti. Cemiyet, Yunanistandan destek alyordu. Yunan
Mavri Mira Cemiyeti
Kzlha, Gmenler Komisyonu ve Rum zcilik tekilatlar yan
kurulularyd. Ege ve Trakyada faaliyet gsteriyordu.
Aznlklarn Kurduu Rum Patrikhanesine bal olup Yunan emellerine hizmet iin
Zararl Cemiyetler Pontus Rum Cemiyeti kurulmutu. Trabzon, Samsun evresinde bir Rum devleti
gallerin balamasyla, kurmak iin alyordu.
ngiliz ve Franszlardan Dou Anadoluda, Ermenistan Devleti kurmak amacyla
destek alan aznlk Rum ve Tanak ve Hnak oluturulmulard. ABDnin desteini salamaya alyorlard.
Ermeniler siyasi emellerini Dernekleri Bu cemiyetler, ayrca Trk halkna kar iddet eylemleri ve
gerekletirebilmek iin ikencelerde yapyorlard.
eitli dernekler kurmaya lk kurulu amac, Yunanistana bamszln kazandrmaktr.
balamlardr. Etnik-i Eterya Cemiyeti I. Dnya Savanda ise, Rumlarn yaad tm topraklar
Yunanistana katarak eski Bizans canlandrmay hedeflemitir.
stanbuldaki Yahudi genler tarafndan kurulmutur.
Alyans srailit Cemiyeti Filistinden Elaza kadar uzanan topraklarda Byk sraili
kurmay hedeflemitir.
stanbul Hkmetinin destekisiydi. Padiah ve Halife yanls idi.
Sulh ve Selamet-i
Direnmenin gereksizliini ve kurtuluun padiahn buyruklarna
Osmaniye Frkas
bal kalmakla gerekleebileceini savunuyordu.
Wilson lkeleri dorultusunda bamsz bir Krdistan Devleti
kurmay amalyordu. Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk
Krt Tel-i Cemiyeti
Cemiyetine katlmay reddetmitir.
Krdistan ve Jin adl gazeteler yaynlamtr.
Halifeye ve eriata ball savunuyordu.
Trklerin Kurduu Milli Milli Mcadeleyi engellemek iin stanbuldaki baz mderrisler
Tel-i slam Cemiyeti
Varla Zararl Cemiyetler tarafndan kurulmutur. ngiliz Muhipler Cemiyeti ve Hrriyet ve
tilaf Frkas ile ibirlii yapmtr.
ngiliz Muhipleri ngiliz mandasn savunmulardr. stanbulda kurulmu ve
Cemiyeti Osmanl Devleti tarafndan desteklenmitir.
Amerikan mandasn salamaya alyordu. Cemiyetin
Wilson (Prensipler)
kurucularndan bir ksm kurtulu sava mcadelesine
Cemiyeti
katlmtr.
ttihat ve Terakkinin en byk kartlarndandr. Mondrostan
Hrriyet ve tilaf Frkas sonra milli mcadeleye kar i ayaklanmalarda nc
olmulardr.
56

Milli Cemiyetler:
stanbul Hkmetlerinin sessizlii ve igallerin ilerleme-
si karsnda Trk halk tarafndan kurulan cemiyetlerdir.
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri olarak faaliyet gstermi-
lerdir.
Milli Cemiyetler:
Milli Cemiyetler
lk milli direni rgtdr. Edirnede kurulmutur. Trakyay, Yunanistana kar
Trakya Paaeli Cemiyeti korumay amalamtr. Gerekirse bamsz devlet kurmak dncesindedir.
Lleburgaz ve Edirne Kongrelerini dzenlemitir.
zmir ve Ege Blgesinin Yunanistana katlmasn nlemek amacyla kurulmutur.
zmir Mdafa-i Hukuk- Oluturduu zmir Reddi lhak Cemiyeti vastasyla halk direnie arm, igallere
Osmaniye Cemiyeti kar ilk direni hareketlerini balatmtr. Balkesir ve Alaehir Kongrelerini
dzenlemitir.
Adana ve civarn igallerden korumak ve Ermeni faaliyetlerine kar yredeki milli
Kilikyallar Cemiyeti
hareketi rgtlemek amacyla kurulmutur. Pozant Kongresini dzenlemitir.
ark Vilayetleri (Dou stanbulda kurulmu ve ksa bir sre sonra almalarna Erzurumda balamtr. Dou
Anadolu) Mdafaa-i Hukuk- Anadolunun blnmezliini savunmu, Ermeni emellerine engel olmay amalam,
Milliye Cemiyeti blgeden g engellemeye almtr. Vatan ve Hadisat gazetelerini karmtr.
Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Dou Karadeniz blgesindeki Pontus Rum faaliyetlerine kar kurulmutur. stikbal
Milliye Cemiyeti gazetesini karmtr.
Partiler st bir cemiyet olup stanbulda kurulmutur, Amac basn-yayn yoluyla Trk
Milletinin hakl davasn dnyaya duyurmakt. Dier milli cemiyetlerden farkl olarak,
Milli Kongre Cemiyeti
milli mcadeleye bir btn olarak bakm; blgesel dnmemitir. Kuvay- Milliye
ifadesini ilk defa kullanan cemiyettir.
Yorum:
Mondrostan sonra balayan igallere kar Trk
Dou Anadoludaki faydal cemiyetler Erzurum Kong-
halknn ilk tepkileridir.
resinde tek bir at altnda toplanmtr.
Milli mcadeleye zemin hazrlamlardr.
Cemiyetlerin metodu, olabilecek gallerin haksz ol-
Yararl cemiyetler ulusal deil blgesel amaldr-
duunu dnyaya basn yayn yoluyla duyurmaktr. Bu
lar.
noktada silahl direni rgtleri olan Kuva-i Milli-
Bulunduklar blgelerin Trklklerini ispatlamak
yeden ayrlrlar.
iin kurulmulardr.
Anadolunun Trkler tarafndan yurt edinilmesin-
Olabilecek gallere kar halk bilinlendirmeyi he-
den sonra geen 800 yllk srede Anadolu Trk
def almlardr.
egemenlii bu lde tehdit altnda kalmamt.
Ama olarak silahl direnie gemeyi ve gerekirse
yabanc devletlerden faydalanmay ilke edinmiler-
Tm Milli Cemiyetler, 11 Eyll 1919 tarihinde Sivas
di.
Kongresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Halkn cemiyetler etrafnda birlemesini salamak
Cemiyeti ad altnda birlemitir.
istemiler, g edilmemesi iin mcadele etmiler,
halk aznlklar karsnda siyasi dini, ilmi, iktisadi
Not: Kuva-i Milliye, Kuvay-i Milliye veya Kuvay Milliye
ynden gelitirmek istemilerdir.
ayn anlama gelen, TDKya gre ayn anlamda kullanlan
Sivas Kongresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i
terimlerdir.
Hukuk Cemiyeti ad altnda birlemilerdir.
57

(KPSS - 2000)
Osmanl Devleti hangi sava srasnda, kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrdn ilan etmitir?
A) Birinci Dnya Sava B) Trablusgarp Sava
C) Osmanl Rus Sava D) Krm Sava
E) Balkan Savalar
Yant: A
(KPSS - 2002)
I. I. Dnya Sava
II. Trablusgarp Sava
III. Dmeke Sava
Mustafa Kemalin Trk kamuoyunda tannmasnda yukardaki savalarn hangileri etkili olmutur?
D) II ve III E) I, II ve III
Yant: A
(KPSS - 2006)
Mustafa Kemalin komutanln yapt,
I. Derne,
II. Anafartalar,
III. Conkbayr
savalarndan hangilerinin kazanlmas stanbulun igalini nlemitir?
D) I ve III E) II ve III
Yant: E
(KPSS - 2007)
Osmanl mparatorluu Makedonyay aadakilerden hangisinin sonucunda kaybetmitir?
A) I. Dnya Sava B) Trablusgarp Sava
C) Balkan Savalar D) Kurtulu Sava
D) 187778 Osmanl Rus Sava
Yant: C
(KPSS - 2011)
Aadakilerden hangisinin Osmanl Devletinin ve Almanyann Kafkas Cephesinin almasyla elde etmeyi
planladklar kazanmlardan biri olduu savunulamaz?
A) Bak petrollesini ele geirmek
B) Kafkaslar zerinden Hindistana ulamak
C) Rusyann gneye inmesini nlemek
D) Kafkaslardaki bamszlk mcadelesini desteklemek
E) Svey kanaln ele geirerek ngilizlerin smrgelerine giden yolu kapatmak
Yant: E
(KPSS - 2011)
I. slam Teali Cemiyeti
II. ngiliz Muhipler Cemiyeti
III. Sulh ve Selameti Osmaniye Frkas
Yukardakilerden hangileri ulusal mcadeleye kar kmtr?
A) I, II ve III B) II ve III C) I ve II D) Yalnz III E) Yalnz I
Yant: A
58

6. Blm. KURTULU SAVAI
KURTULU SAVAI (Hazrlk Dnemi) zmirin Yunanllar tarafndan igali hakszlktr ve

bu haksz gal kabul edilemez.
Mustafa Kemal Paann Samsuna k: Trk Milleti, milli hkimiyet ve milli bamszlk
Mondrostan sonra stanbula dnen Osmanl subayla- arzusundadr.
rndan bazlar (Bata Kazm Karabekir olmak zere) tilaf
Devletleri tarafndan Anadolunun igali ve stanbulda
Samsun Raporu, milli mcadelenin ilk raporudur. Mus-
kalnarak yaplabilecek her hangi bir eyin olmamas
tafa Kemalin stanbul Hkmeti ile gr ayrlna
karsnda eitli bahanelerle Anadoluya geerk halk
dtn gsteren ilk belgedir.
igallere kar tekilatlandrmaya baladlar.
Mustafa Kemal stanbulda kald sre iersinde nce
hkmette grev alarak siyasi ynden vatann kurtulu-
una hizmet etmeyi dnm, ancak stanbul hkmeti Havza Genelgesi (28 Mays 1919)
zerindeki tilaf Devletleri basks karsnda hkmetin
aresizliini grdkten sonra bu fikrinden vazgemitir
Amac: zmirin igalini tm Anadolu halkna duyur-
Bu srada Dou Karadenize Pontus Cemiyetinin karmak, halkta olumaya balayan ulusal bilinci, igallere
d karklklar ciddi boyutlara ulam ve halk arasnda kar tepkiye dntrmektir.
yer yer mcadeleler ba gstermitir. ngilizler bgedeki
Mustafa Kemal Paa Samsuna ktktan sonra, derhal
karklklarn nlenememesi durumunda Merzfon ve
askeri birliklerle iliki kurmutur. Bir yandan yerel rgt-
Samsunda kendilerine kar bir halk hareketinin bala-
lerin birletirilmesi iin alrken te yandan da zmirin
masndan korkar iken stanbul Hkmeti de karklklar
igali ile byyen tepkileri ynlendirmek istemitir. Bu
bir an nce bastrlmazsa Mondrosun devreye girmesin-
amala Kazm Karabekir, Refet Bele ve Ali Fuat Paa gibi
den endie ediyordu.
komutanlarla temasa gemitir.
stanbul Hkmeti ve ngilizler yukarda belirtilen ne-
28 Maysta yaynlad Havza Tamimi (Genelgesi) ile
denlerden dolay Karadeniz blgesinde huzurun salan-
miting ve protesto hareketlerini balatmtr. Bylece
masndan yana idiler. Blgede huzuru salamak amac ile
milli direni bilincini uyandrmak istemitir.
Sultan Vahdettin, Mustafa Kemali Dokuzuncu Ordu M-
fettii sfatyla Karadeniz blgesine gnderdi. nemli maddeleri:
Trabzon. Samsun, Sivas, Erzurum, Erzincan ve Van bl- Anadolunun her kesinde igalleri protesto
gesinde huzur ve asayii salamakla grevlendirilen Mus- mitingleri yaplmaldr.
tafa Kemal, 16 Maysta Bandrma vapuru ile beraberin- Milli tehlikeye kar millet uyarlmal. Gsteriler
de 17 kiilik mahiyetiyle birlikte olduu halde stan- srasnda dzenin korunmasna dikkat edilmeli,
buldan ayrld. gnlk bir yolculuktan sonra Mustafa Hristiyan aznla kar saldr yaplmamaya zen
Kemalin 19 Mays 1919da Samsuna kmas ile Milli gsterilmelidir.
Mcadele balad. Mustafa Kemale Sultan Vahdettin
Anadoludaki tm mlki amir ve askeri komutanlara em-
retme yetkisi vermiti. stanbul hkmetinin emirlerine Not: Ama; Mondrosun 7. ve 24. maddelerinin uy-
bile uymakla ykml olmayp direk Padiahtan gelen gulamaya gemesini engellemektir.
emirler kendisini balayabiliyordu.
Samsuna ktktan sonra Mustafa Kemal grevi gerei
blgede durum deerlendirmesi yaptktan sonra bir ra- Yorumlar:
por hazrlayarak bu raporu stanbula telgrafla gnder-
Milli mcadele iin atlan ilk admdr.
mitir.
Milli mcadelenin ilk genelgesidir.
Samsun Raporu olarak adlandrlan bu raporda Musta-
fa Kemal dncelerini zetle yle ifade etmitir: Halk igallere kar protesto etmeye aran ilk
belgedir.
Blgedeki karklklarn sorumlusu Rumlardr.
Eer Rumlar siyasi emellerinden vazgeerlerse Trk halk, Kuvay- Milliyeyi benimseyerek etra-
blgede huzur ve asayi kendiliinden salanr. fnda toplanmaya balamtr.
Trkln yabanc mandas ve kontrolne ta- Mustafa Kemal, ilk kez stanbula geri arlmtr.
hamml yoktur.
59

AMASYA GENELGES (22 Haziran 1919) 3. Milletin bamszln, yine milletin azim ve karar
kurtaracaktr.
Amasya Genelgesi, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Refet Yorum:

Bele ve Mustafa Kemalin imzalaryla Kazm Karabekir Pa-
a ile Cemal Paann telgraf imzalaryla yaynlanm olup Kurtulu Savamzn yntemi belirtilmitir.
Milli Mcadelenin amacn, yntemini ve gerekesini leride ynetim eklinin deitirilecei ve milli
belirleyen temel bir belgedir. egemenlik iin nemli bir adm atlmtr.
Kurtulu aresi olarak padiah, halife, manda
ve himaye dncesinde olanlarn yerine milli-
yetilik, milli egemenlik ve milli bamszlk d-
Not: ncesi konmutur.
Genelgenin ok imza ile yaymlanmasnn nedenleri:
Hem padiaha, hem de igalci glere kar
1. Genelgenin, halk zerindeki etkisini arttrmak. klmtr.
2. Mustafa Kemalin tutuklanmas halinde
genelgenin geerliliini devam ettirmek.
4. Her trl etki ve denetimden uzak milli bir kurul
3. Milli mcadeleyi kiisellikten kurtarmak. oluturulmaldr.
4. Milli mcadeleyi, orduya dayandrmak.
Yorum:
Amasya Genelgesinin Maddeleri: Kurtulu mcadelesi kiisellikten karlarak

kurumsallatrlmaya allmtr.
1. Vatann btnl ve milletin bamszl tehlike-
dedir. Temsilciler Kurulunun oluturulmas ile ileride
TBMMnin alacana vurgu yaplmtr.
Yorum:
5. Anadolunun her bakmdan en gvenli yeri olan
Vatann iinde bulunduu kt durum, millete Sivasta milli bir kongre toplanacaktr.
duyurulmutur.
Kurtulu Savann gerekesi belirtilmitir. Yorum:
Blgesel kurtuluu are olarak gren vatanse- Milli bir kongre toplayarak milli birlik ve bera-
verlere uyar yaplmtr. berlik salanmas istenmitir.
Vatann kurtuluu iin millete milli birlik ve Milli cemiyetlerin tek at altnda birletiril-
beraberlik iinde almalarn yaplmasnn mesi hedeflenmitir.
gerei ortaya konulmutur. Trk milletinin geleceinin, Trk milletinin
Trk Milleti, milli bamszlk ve egemenlik setii temsilciler tarafndan kararlatrlmas
mcadelesine arlmtr. istenmitir.
stanbul hkmetine kar milli bir hkmetin
2. stanbul hkmeti, zerine ald sorumluluu yerine kurulmasna ortam hazrlamtr.
getirememektedir. Bu durum, milletimizi yok gibi
gstermektedir. 6. Btn sancaklardan, halkn gvenini kazanm
delegenin Mdafaa-i Hukuk ve Reddi lhak Cemiyet-
Yorum: leri ile belediyelerce seimi gerekletirilmesi isten-
mitir.
stanbul hkmetine ilk defa kar klarak
hkmetin grevini yerine getiremedii aka Yorum:
millete gsterilmitir.
Kararlarn, halkn istekleri dorultusunda aln-
Kurtulu Savann gerekelerinden biri de s- masnn nemi belirtilmitir.
tanbul hkmetinin, millete kar olan grevi-
ni yerine getiremedii olarak millete gsteril- Milli birlik ve beraberliin ve Milli mcadelenin,
mitir. toplumun btn kesimlerine ak olduu gste-
rilmitir.
Milli Cemiyetler ve yerel idareler etkin duruma
getirilmitir.
60

7. Bu genelge, ulusal bir sr olarak tutulacaktr. Mustafa Kemal, 8 Temmuz 1919 tarihinde gre-
vinden alnacan renince btn grevlerin-
Yorum: den ve askerlik hayatndan istafa ederek bir sivil
gal gleri ve stanbul hkmetinin, Sivas olarak halkn arasna katlmtr.
Kongresini engellemeye ynelik faaliyetlerine
kar nlem alnmtr. ERZURUM KONGRES (23 TEMMUZ 1919)
Milli mcadele hareketini, aznlklar ve stanbul
hkmetinden saklanmaya allmtr.
Bu kongrenin toplanmasnda Dou Anadolu Mdafaa-i
Hukuk Cemiyeti ve Kazm Karabekir Paann byk rol-
8. Dou illeri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre leri olmutur. Dou Anadolunun baz illerinin Ermenilere
toplanacak ve Erzurum Kongresinde seilecek olan verilecei iddias ve Trabzon ve havalisinde bir Pontus
delegeler, Sivasta yaplacak olan milli kongreye kat- Rum Devleti kurulaca bilgisi zerine Kazm Karabekirin
lacaklardr. destei ile 23 Temmuz -7 Austos 1919 tarihleri arasnda
Erzurumda toplanan bu kongreyi, ark Vilayetleri Mda-
faa-i Hukuk Cemiyeti ile Trabzon Muhafaza-i Hukuk Ce-
9. Askeri ve milli rgtler, hibir ekilde datlmayacak; miyeti toplamtr.
askerler terhis edilmeyecek; askeri komutanlar g-
revlerini brakmayacak ve bakalarna devretmeye- Kongreye, Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis ve Sivas-tan 64
cektir. delege katlmtr. Amasya Genelgesinde 10 Temmuzda
toplanmas kararlatrlan kongre, baz delegelerin gecik-
Yorum: mesinden dolay 23 Temmuz 1919da toplanabilmitir.
Erzurum delegesi istifa ettirilerek Mustafa Kemal de
Alnan kararlarn uygulanmas iin ordu grev- kongreye Erzurum delegesi olarak katlm ve oy birlii ile
lendirilmitir. kongre bakanlna seilmitir.
Mustafa Kemal, kendisine verilen yetkilerin
dna karak padiaha ve stanbul hkmeti-
ne kar kmtr. Erzurum Kongresinde Alnan Kararlar:
Mondros Atekes Antlamasna kar klm- 1. Milli snrlar iinde vatan bir btndr blnemez.
tr.
Yorum:
Kurulacak olan devletin milli snrlar belirlen-
Amasya Genelgesinin Sonular: mitir.
Padiah iradesinin yerine ulusal irade gemitir. Mondros Atekesi ve igaller reddedilmi.
Trk inklabnn ihtilal programdr. lk defa milli snrlar belirtilmitir.
Milli mcadelenin ama, gereke ve yntemini Blgesel bir kongre olmasna ramen btn
belirlemitir. Trk Ulusunu ilgilendiren bir karar alnmtr.
Trk milletine bamszlk ve egemenlik yolunda Erzurum Kongresinin bu maddesi Misak- milli
yaplan ilk ardr. iinde yer almtr.
Kurtulu Savann resmen ilan olup bir ihtilal

beyannamesidir. 2. Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar Osmanl
Trk tarihinde ilk defa milli egemenlik kavram Hkmeti dalrsa millet birleerek kar koyacaktr.
dile getirilmitir.
Ynetim biimini deitirme dncesi ilk defa Yorum:
belirtilmitir. galere kar blgesel kurtulu anlay terk
stanbul hkmetine ilk kez toplu bir tepki dile edilmi.
getirilmitir. Direni hareketinin, bir halk hareketi olduu
Mustafa Kemal, Artk stanbul, Anadoluya ha- vurgulanmtr.
kim deil; hadim olmak zorundadr. Diyerek
Anadoluda yeni ve milli bir hkmetin kurula-
can bildirmitir.
61

3. Vatann bamszlna stanbul Hkmetinin gc 8. Ulusal irade ve toplanan ulusal gler, padiahlk ve
yetmezse, geici bir hkmet kurulacak, bu hkme- halifelik makamn kurtaracaktr.
tin yelerini milli kongre seecektir.
Yorum:
Yorum: Ulusal egemenlik anlayna ters den bu kara-
lk defa stanbul hkmeti dnda yeni bir h- rn alnmasnn temel nedeni, milli birliin bo-
kmetin kurulmasndan bahsedilmitir. zulmamasn salamaktr.
Amasya Genelgesindeki devlet kurma bilinci,
yeni bir devlet kurma kararna dnmtr. 9. Devlet ve ulusumuzun ieriden ve dardan bam-
Yeni kurulacak olan hkmetin demokratik yol- szl ve yurdumuzun btnl sakl kalmak koulu
lardan oluaca belirtilmitir. ile dardan yardm kabul edilecektir.
4. Manda ve himaye kabul edilemez. Yorum:

Yabanc devletlerle kurulacak ilikilere dair ilke-
Yorum: ler belirlenmitir.
lk kez manda ve himaye reddedilmekte ve tam

bamszlk hedeflenmektedir. 10. Btn direni cemiyetleri her trl particilik ak-
mndan tamamen uzaktr.
5. Hiristiyan aznlklara siyasi hkimiyetimizi ve sosyal

dengemizi bozacak haklar verilemez. Yorum:
Bu madde ile ulusal birlii zedeleyen particilik
Yorum: ekimelerinden uzak kalnarak halkn btn
Aznlklarn devlet kurma ve Anadoluyu para- kesimlerinin milli mcadele etrafnda birleti-
lama giriimlerine kar klm. rilmesi amalanmtr.
Kapitlasyonlarn kaldrlaca belirtilmitir.
6. Milli meclis derhal toplanmal, hkmetin alma-lar Erzurum Kongresinin nemi:

meclis denetimine verilmelidir. Erzurum Kongresi toplanma ynyle blgesel,
ald kararlar ynnden ulusaldr.
Yorum: lk defa milli snrlar belirtilerek vatann bir b-
Mebusan Meclisinin almas kararlatrlm tn olduu ve paralanamayaca ilan edildi.
ve meclis eliyle stanbul hkmetinin faaliyet- lk defa milli egemenliin gereklemesi ve de-
leri denetim altna alnmaya allmtr. mokrasi fikrinden sz edilmektedir.
Milli egemenlie nem verildii gsterilmitir. Mustafa Kemal 9 kiilik Temsil Kurulu olutu-
rarak, mcadeleyi millete mal etmitir.
7. Kuva-i Milliyeyi etkin ve Milli iradeyi hakim klmak lk defa manda fikrine kar klmtr.
esastr. Kurtulu Savamzn ana program niteliin-
Yorum: dedir.
Kuva-i Milliyeden kastedilen birlik, halkn iin- lk defa milli bir devletten bahsedilmitir.
den kacak olan milli bir ordudur. lk kez kapitlasyonlara kar klmtr.
Milli iradeden kast; millet iradesine dayal yeni lk kez silahl mcadeleden bahsedilmitir.
bir ynetim anlaydr. stanbul hkmeti, Mustafa Kemal ve Rauf Or-
Saltanat sistemi yerine millet egemenliine da- bay hakknda tutuklama karar karmtr.
yal bir ynetim nerilmitir. Amasya Genelgesinde belirtilen dnceler, ilk
Yeni kurulacak olan ynetimin Cumhuriyet ola- defa milli bir karara dntrlmtr.
cana ve millet egemenliinin koulsuz gerek-
letirileceine vurgu yaplmtr. IDFHERRN
.SVV'|NPDQ$ULYL
.SVV.D\QDN$ULYL
62

BALIKESR - ALAEHR KONGRELER Sivas Kongresinde Alnan Kararlar:

(Temmuz-Austos 1919) 1. Erzurum Kongresi kararlar aynen kabul edilmitir.
Yorum:
Bat Anadoluda Yunanllara kar silahl direniin Erzurum Kongresi kararlar blgesellikten ka-
rgtlenmesi ve Bat cephesinin kurulmasna dair rlmtr.
karar alnmas nedeniyle nemlidir. Blgesel karak- Alnan kararlar, milli mcadelenin ve Misak-
terlidir. Amasya Genelgesi kararlar benimsen- Millinin temellerini oluturmutur.
mitir.
Blgesel bir kongre olan Erzurum Kongresinin
Kongreye ar Mustafa Kemal Paa tarafndan, kararlar, milli bir kongre tarafndan onaylana-
Amasya Genelgesi ile yaplmt. Erzurum Kongresi rak btn ulusa mal edilmitir.
kararlarnn tm yurda mal edilmesi kongrenin
zn oluturur.
2. Ulusal direnii gerekletirmek iin kurulan dernekler,
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adyla
ALAEHR KONGRES (16-25 Aussos 1919) birletirilmitir.
Yorum:
Erzurum ve Balkesir kararlar grlmtr. Yunanl- Ulusal gler birletirilerek tek elde toplanm
lara kar sava karar alnm, silah ve asker toplama ile- ve milli mcadelenin bana Mustafa Kemal,
mine balanmtr. Amasya Genelgesi kararlarna uymak- milli irade ile seilmitir.
la birlikte, Sivas Kongresine katlmama karar alnmtr.
gale kar blgesel savunma yerine millete
savunma karar alnmtr.
SVAS KONGRES (4 Eyll 1919)
3. Manda ve himaye dncesi kesin olarak redde-
Sivas Kongresi Mustafa Kemalin ars zerine toplan- dilmitir.
d. Bu ar Amasya Genelgesinde yaymlanmt. stanbul Yorum:
Hkmeti, Sivas Kongresini engellemek amacyla Elaz
Valisi Ali Galipi grevlendirmitir. Ayrca tilaf Devletleri Sivas Kongresinde bilhassa amerikan mandas
kongre topland takdirde Sivasn igal edilecei tehdi- istemi en fazla tartlan konu olmu, kongreye
dinde bulundular. Mustafa Kemal milletin gcne gve- katlan 38 delegeden 25i manda sistemini iste-
nerek bu tehditlerin hibirine aldrmamtr. 29 Aus- mi olmalarna ramen yaplan grmeler
tosta Erzurumdan ayrlan Mustafa Kemal, 2 Eyll sonucunda manda ynetimi ulusal bamszla
1919da Sivasa gelerek 4 Eyll 1919da kongreyi toplad. ve egemenlie ters dt iin kesin olarak
reddedilmitir.
Sivas Kongresi, Anadoludan gelen delegelerle (38 kii)
Erzurumda seilen temsil kurulunun katlmyla 4 Eyll Bu red karar, Trk milletinin tam bamszlk
1919da ald ve almalarna balad. nce bakanlk istediini ve bunun millet gcyle gerekle-
seimi yapld. Byk bir ounluun oyu ile Mustafa tirileceine olan inancn ortaya koymutur.
Kemal kongre bakan seildi.
Kongrenin toplanmas, Amasya Gnelgesinde karar alt- 4. Temsil Heyeti ye says ve yetkileri arttrlarak Temsil
na alnm; bu kongrenin amac ise tm milli gleri tek Heyeti, vatann btnn temsil eder. eklinde
bir at altnda toplayp Erzurumda alnan kararlar, milli deitirilerek kabul edilmitir.
kongre kararlar haline getirerek milli direni hareketini Yorum:
millete mal etmektir. Bu gelime ile Mustafa Kemal, milli mcadele-
Kongrenin toplanmasn nlemek amacyla stanbul nin lideri olarak btn yurda emir verebilme
hkmeti, Mustafa Kemalin ittihat olduu sylentisini yetkisine sahip olmutur.
yayarak Elaz valisi Ali Galip Beyi, Mustafa Kemali tu- Temsil Heyeti, ilk defa yrtme yetkisini kulla-
tuklamakla grevlendirmi, ayrca ngilizlerin, Karadeniz narak Ali Fuat Paay Bat Cephesi komutanl-
Birlikleri komutan General Milne tarafndan da ortaya na tayin etmitir.
atlan Milne Hatt Projesi ile direni hareketi krlarak
kongrenin yaplmasna gerek braklmayaca dnce- Temsil Heyeti, TBMM alncaya kadar hkmet
sine ramen kongre toplanmtr. Sivas Kongresinde en gibi grev yapmtr.
nemli iki sorun ise; kongre bakanl sorunu ile manda stanbul hkmeti, Temsil Heyetini Amasya
ve himaye sorunu olarak karmza kmtr. Grmeleri ile fiilen ve hukuken tanmtr.
63

5. Gayrimslimlere hibir ayrcalk verilmeyecei be- AMASYA GRMES (20-22 Ekim 1919)
lirtilmitir.
Ali Rza Paa hkmeti ayakta kalabilmek iin Anadolu
Yorum:
harekat temsilcileri ile bir grme yapmak zere Bah-
Kapitlasyonlarn kaldrlmas karar alnmtr. riye Nazr Salih Paay Amasyaya gnderdi. Temsil Ku-
rulu adna Mustafa Kemal, Rauf Bey ve Bekir Sami Bey
katldlar. Amasyada Mus tafa Kemal ile Salih Paa baz
6. Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas iin a-
protokollere imza att.
lmalara devam edilmesi kararlatrlmtr.
Birlikte alnan bu kararlar ksaca yledir:
Yorum:
Trk beldeleri asla dmana terk edilmeyecek,
Halk iradesine ihtiya duyulmutur.
manda ve himaye kabul olunmayacaktr.
Osmanl ynetimi ile milli irade birletirilmeye
Gayri Mslim aznlklara toplum dengesini boza-
allmtr.
cak ayrcalklar verilmeyecektir.
Alnan kararlarn, meclis karar haline dn- Mebuslar Meclisinin stanbulda toplanmasnn
trlmesi istenmitir. Meclisin zgr iradesini kstlayaca, bar sala-
nana kadar hkmetin seecei gvenli bir yerde
Sivas Kongresinin nemi: toplanmas, istenmitir.
Milli bir kongredir. Ayrca alnan gizli kararlara gre ise: (zmir kurta-
rlmaya allacak. Milli iradeye kar olan ve ya-
Ulusal egemenlik ilkesini kabul etmitir.
banc devletlerin karlarna hizmet eden cemi-
stanbul hkmetine bal olmadn gster- yetler ve gazetelerin almalarna son verilecek-
mek iin Anadoluya atanan vali ve kaymakam- tir.) Fakat Salih Paa bu verdii szleri yerine geti-
lar, greve balatmayarak stanbulu memleket- rememitir.
siz bir hkmet haline getirmitir.
Sonu:
rade-i Milliye gazetesini karmtr. stanbul Hkmeti ilk kez Milli Mcadeleyi ve
stanbul ile haberleme ve ilikileri keserek Temsil Kurulunu tanm oluyordu.
Damat Ferit hkmetini istifa ettirmi, yerine Ali
stanbul Hkmetinin Milli Mcadeleye kar
Rza Paa hkmeti kurulmutur.
olan olumsuz tutumu bir sre engellenmitir.
Meclis-i Mebusann toplanmas salanm, Mi-
Bamszlk yolunda atlan en nemli admdr. sak- Milli Meclisinin onayndan gemitir.
Temsil Kurulunun Ankaraya Gelmesi (27 Aralk 1919)
Sivas Kongresine Tepkiler: stanbulda toplanacak olan Meclis-i Mebusann al-
stanbul Hkmeti Mustafa Kemal Paa nderliinde malarn daha yakndan takip edebilmek amacyla Temsil
Anadoluda balayan Ulusal Kurtulu hareketini isyanc Heyeti Ankaraya geldi. Bu i iin Ankarann seilmesinin
ve kanunsuz bir kurulu olarak deerlendiriyordu. Sivas nedenleri unlardr:
Kongresinin baarl gemesi zerine Padiaha milletin Anadolunun ortasnda merkezi bir konumda bu-
Sadrazam Damat Ferite gveni kalmadn bildiren tel- lunmas, bu nedenle gvenlikte olmas.
graflar ekildi. Sadrazam bunlarn padiaha ulamasn Milli Mcadelede en nemli cephe olan Bat Cep-
engelleyince Mustafa Kemal Paa da Sivas Kongresi adna hesine yakn olmas.
stanbulla her trl posta-telgraf haberlemesinin kesil-
mesini bildirdi. Bunun zerine 2 Ekim 1919da Damat Ulam ve haberleme imkanlarnn fazlal.
Ferit is-tifa etti. Sadrazamla Ali Rza Paa getirildi. Bu arada seimler de yaplyordu. Birok yerde Mda-
faa-i Hukuk Cemiyetinin adaylar kazanm, Mustafa Ke-
mal Erzurum Milletvekili seilmitir.
Not:
Mustafa Kemal, Ankarada Milli Mcadele taraftar me-
Ali Fuat Paann Bat Anadolu Kuva-i Milliye komu- buslarla yapt grmelerde u toleplerde bulundu.
tanlna getirilmesi ile Temsil Kurulu ilk yrtme yetki-
sini kullanmtr. Kendisinin gyaben meclis bakan seilmesi.
Temsil Heyetinin stanbul Hkmeti zerindeki ilk Ali Rza Paa Hkmetine gvenoyu verilmesi.
etkisi Damat Ferit Paa hkmetinin istifasdr. Misak- Milli kararlarnn alnmas.
Sivas Kongresinden etkilenen kadnlar; Anadolu Mecliste bir Mdafaa-i Hukuk Grubunun olutu-
Kadnlar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini kurmutur. rulmas.
64

SON MEBUSAN MECLiSNN AILMASI Sonular:

(12 Ocak 1920) Ulusal ve blnmez bir Trk lkesinin snrlarn
izmitir.
Osmanl Meclis-i Mebusan son defa I. Dnya Sava s- Trkler, tam bamszlk bilincine erimiler ve en
rasnda kapatlmt. Mustafa Kemal her frsatta meclisin doal haklarn istemilerdir.
almas gerektiini dile getiriyordu. Amasya grmesin- Mustafa Kemalin dnceleri, Osmanl Mebu-
de Salih Paa da bu fikri kabul etmitir. gal gleri de san Meclisi tarafndan da kabul edilmitir.
kendi istedikleri kararlar kartabileceklerini dnerek Bundan sonra yaplacak tm grme, toplant
meclisin almasna ses karmadlar. Mecliste Felah- ve savalarn merkezinde hep Misak- Milli yer
Vatan Grubunun hazrlad Misak- Milli kararlar kabul alacaktr. Temel ama, Misak- Milliye ulamak-
edilmitir. tr.
Anadoludaki ulusal hareket daha da glenmi-
MSAK-I MLL KARARLARI (28 Ocak 1920) tir.
tilaf Devletlerine, Trk Ulusunun geleceini dile-
Misak- Milli lkenin kurtulmas iin alnan kararlar ve dikleri gibi belirleyemeyecekleri yolunda sert bir
Milli Anttr. uyarda bulunulmutur.
Kararlar: gal Kuvvetleri siyasi baskyla bu kararlar geri

ektiremeyince stanbulu igal etmiler ve Mec-
Mondros Mtarekesi imzaland anda igal edil- lisi datmlardr.
memi olan Osmanl Devleti snrlar ierisindeki
her yer Trk vatandr, blnemez. Trk milletinin kabul edebilecei bar artlar
belirlenmitir.
stanbulun, Halifenin ve Boazlarn gvenlii sa-
lanmas art ile Boazlar dnya ticaretine alabi- 3 ubat 1920de Mustafa Kemal Paann askerlik
lir. grevinden kendi istei ile ayrld aklanarak
nian, rtbe ve madalyalar geri verilmitir.
Kars, Ardahan ve Batumun gelecei halk oyla-
mas ile belirlenmelidir.
Arap topraklar ve Bat Trakyann gelecei halk Misak- Millide ulusal egemenlikten sz edilmemi,
oylamas ile belirlenmelidir. bununla birlikte ulusal devletten sz edilmi ve m-
meti anlay zlmeye balamtr.
Aznlklara tannan haklar, dier lkelerde Ms-
lmanlara tannan haklar kadar olacaktr.
Kapitlasyonlar kaldrlmal, d borlarmz bizim
istediimiz ekilde bir planla denmelidir.
STANBULUN GAL (16 Mart 1920)
Misak- Milli Kararlarnn Yorumu:
Son Osmanl Meclis-i Mebusann yapt, en Mebusan Meclisini susturmann tek yolunun stanbulu
nemli almadr. igal etmek olduunu anlayan tilaf Devletleri stanbulu
igal ettiler. Halka igalin geici olduunu ve halifeye
Kapitlasyonlara tepki gsterilmitir. (7. Madde) itaat etmeleri gerektii duyurusunu yaptlar.
Milli mcadelenin hedefi kesin olarak tespit edil- stanbulun igali ile;
mitir.
Osmanl Parlamentosu tarihe karmtr.
tilaf Devletlerinin dorudan nlem almasna ne-
den olmutur. Kaabilen mebus, asker ve siyasiler Anadoluda
milli mcadeleye katlmlardr.
Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarn Mebusan
Meclisi onaylamtr. TBMMnin almasna ortam hazrlanmtr.
Hedeflenen yeni snrlar aklanmtr.

Milli mcadelede Mebusan Meclisinin destei
alnmtr.
65

galden Sonra Temsil Kurulunun Ald Kararlar ve Kurucu Meclis: Yeni bir devlet kurmak amacyla kurulu
nlemler: iin gerekli kararlar alan yeni anayasay yapan ve yeni
nemlileri unlardr: devletin esaslarn belirleyen halk temsilciliklerinden
oluan bir meclistir.
stanbul ile telefon ve telgraf grmelerinin ke-
silecektir. Gler Birlii: Tm glerin ayn at altnda toplanma-
sdr. 1921 Anayasasnda ilk TBMM Gler Birlii
stanbula para ve mal gidii durdurulacak, Ana- ilkesine yer verilmitir. 1924 Anayasasndan itibaren,
doludaki banka ve defterdarlklara el konula- Gler Ayrl ilkesine yumuak bir gei balamtr.
caktr.
Anadoluda bulunan itilaf devletleri subaylar
tutuklanarak, silahlar alnacaktr.
Anadoluda Temsil Kurulu dnda herhangi bir TEKLAT-I ESASYE (LK ANAYASA)
makamn szn dinleyen olursa cezalandrla- (20 Ocak1921)
caktr.
Alan yeni Mecliste Mustafa Kemal ve arkadalarnn
Uyar: stanbulun igali ve Meclis-i Mebusann datl- almalar ile ilk anayasa hazrlanmtr.
mas iki olumlu gelimeye ortam hazrlamtr. Maddeleri:
Bunlar: Egemenlik kaytsz artsz milletindir.
TBMMnin almas iin uygun bir ortam olutu ve Halkn geleceine yine kendi ynetimi karar ve-
yeni bir meclis gerekli hale geldi. recektir.
Mustafa Kemal, Milli Mcadeleyi padiah adna da Yasama-yrtme-yarg gc TBMMnindir.
yrttn syleme olana buldu. Bu durum halk TBMM halkn setii yelerden meydana gelir.
desteinin artmasna neden olmutur. Devleti ynetir. Seimler iki ylda bir yaplr.
Tekilat- Esasiyenin zellikleri:

TBMMNN AILMASI (23 Nisan 1920) Yeni bir devletin kuruluunu hukuki ve siyasi
ynden belgelemitir.
Mustafa Kemal ve yakn arkadalar, stanbulda Milli egemenlii esas klarak ynetimi hanedan-
Mebusan Meclisinin kapatlmas zerine Ankara da dan halka vermitir.
TBMMyi ama kararn verdiler. TBMMnin almas ile Amasya Tamiminden balayan harekete resmi bir
de Erzurum Kongresinde kurulmu olan Temsil Heyeti kimlik kazandrmtr.
grevini tamamlam oldu.
Demokratik ve ihtilalci bir yapya sahiptir.
lk TBMMnin zellikleri:
Gei dnemi ve uyum anayasasdr.
Kurucu bir meclistir ve yeni Trk Devletinin ku-
rulmasn salamtr. Gler birlii sistemini belirler.
Milli egemenlik ilkesini benimsemi bir ihtilal Devletin resmi dinini belirtmitir.
meclisidir.
Yasama-yrtme-yarg erkini elinde bulunduran, Bu srada stanbul Hkmeti de baz kar hareketlerin
olaanst yetkilere sahip bir meclistir. iine girmitir.
Milli birliin temini iin padiahlk ve halifelik m- Bunlar:
esseselerine dokunmamtr. Mustafa Kemal ve arkadalarn gyabnda yarg-
Deiik dnceli insanlardan meydana gelen layarak lm cezasna arptrlmas,
kozmopolit bir yapya sahiptir. Ortak ama vata- TBMMye kar ayaklanmalar balatmas,
nn kurtarlmasdr.
galci devletlerle ibirlii yapmas
Balangta Kurucu Meclis ad verilmesine ra-
men tepkilerden ekindii iin yeni kurulan bu olarak sralanabilir.
meclise Olaanst Meclis ad verildi.
Hakimiyet-i Milliye gazetesi bu dnemde
TBMMnin yar resmi gazetesidir.
66

TBMMNE KARI AYAKLANMALAR
TBMM ald gnden itibaren bir taraftan yurt iinde gal glerinin de desteini alan aznlklarn,
otorite ve gvenlii salamaya, bir taraftan da cepheleri bamsz devletler kurma yolunda mcadeleye
oluturmak iin dzenli ordu oluturmaya alyordu. girimeleri.
Ayaklanmalarn Nedenleri: Ayaklanmalar, 1919da ulusal direni belirince ortaya
I. Dnya Sava sonunda imzalanan Mondros kmaya balam, TBMMnin almasyla younlam-
Antlamas ile ortularn datlm olmas lkenin tr.
her tarafndan dzen ve gvenlii bozmutur. Bu
durum ayaklanmalara ortam hazrlamtr. TBMMye kar ortaya kan ayaklanmalar, drt ana
gal glerinin stanbul Hkmetini ynlendir- balk altnda toplanabilir:
meleri ve stanbul Hkmetinin merkezi otorite- 1. stanbul Hkmetinin kard ayaklanmalar
sini kurma abalar bu isyanlarn ncelikli neden-
lerindendir. 2. Kuvay- Milliye Yanls olup sonradan ayaklanan-
lar
Baz Kuvay- Milliye eflerinin, kurulan yeni d-
zenli orduya kar kmas, farkl yn olan isyan- 3. stanbul Hkmeti ve igalci devletlerin ortak-
lara neden olmutur. laa kard ayaklanmalar
Mustafa Kemal ve arkadalarnn vatan haini ol- 4. Aznlklarn kard ayaklanmalar

duklarn, padiaha bakaldrdklarn ve bu hare- 5.
ketin dinsizlik olduunu ileri sren stanbul H-
kmetinin, Anadolu milli hareketini ortadan kal- TBMMye Kar
drmaya ynelik almalar Anadolu halknn Ayaklanmalar
ayaklanmasna ortam hazrlamtr.
TBMMnin askerlii zorunlu hale getirmesi sonu- stanbul Hkmetinin kard
cu, asker kaaklarnn oalmas ve bunlarn da Ayaklanmalar
ekiyalarla ibirlii yapmalar.
Baz Kuvay- Milliye eflerinin bulunduklar yerler- Kuvay- Milliye Yanls Olup
Sonradan Ayaklananlar
deki halka kt muamele yapmalar ve ulusal
mcadele bilincini tam olarak kavrayamamalar
baz yurttalarn hareketten kopmalarna neden stanbul Hkmeti ve galcilerin
olmutur. Birlikte kard Ayaklanmalar
Aznlklarn kard
Ayaklanmalar
67

TBMMye Kar kan Ayaklanmalar

ngilizler boazlarn gvenlii iin bu ayaklanmada rol oynamtr.
Anzavur Aznavur isimli ahs Paala getirilerek 2 Kasm 1919 da ayaklanmay
Ayaklanmas balatt. Ayaklanma 16 Nisan 1920 de erkez Ethem kuvvetleri
stanbul Hkmetinin
tarafndan bastrld.
kard Ayaklanmalar
ngilizlerin destei ile Geyve dolaylarnda balamtr. Ali Fuat Paa
Halifelik Ordusu
tarafndan bastrlmtr. Baz Kuvay- nzibatiye askerleri ulusal
(Kvay- nzibatiye)
kuvvetler tarafna gemitir.
Dzenli orduya kar kp, kendi emrinde bulunan Kuva-i Seyyare
(Gezici Kuvvetler) ile bamsz hareket etmek istemitir. 1920de
erkez Ethem Ktahya civarnda isyan eden erkez Ethem, 1921de smet Bey
Kuvay- Milliye Yanls Ayaklanmas komutasndaki birliklerle youn arpmaya girmi, I. nn Sava
Olup Sonradan srerken bu ayaklanma bastrlm, erkez Ethem Yunanllara
Ayaklananlar snmtr.
1920 Aralk aynda dzenli ordunun gereksiz olduu dncesiyle
Demirci Mehmet
ayaklanan Demirci Mehmet Efe, ayn ay ierisinde Refet Bey
Efe Ayaklanmas
tarafndan bastrlmtr.
Boazlar elinde tutmak isteyen ngilizler, Adapazarndan balayan ve
Bolu-Dzce-
douda Boluya kadar olan blgede karklk karmak istemi,
Hendek-
Osmanl Hkmetinin ajanlar halk ayaklandrmay baarmlardr. Ali
Adapazar
Fuat Paa ve Refet Bey komutasndaki ulusal gler tarafndan
Ayaklanmalar
ayaklanma bastrlmtr.
Blgede uzun sredir yar bamsz hayat srmeye alm olan
Yozgat apanolu ailesi, TBMM karsnda yerel stnln yitirme
Ayaklanmas kaygsyla halk kkrtmtr. erkez Ethem emrindeki Kuvay- Seyyare
stanbul Hkmeti ve gal tarafndan bastrlmtr.
Devletlerinin Birlikte stanbul Hkmeti ve igalci glerin, halk din elden gidiyor
Afyon
kard Ayaklanmalar kkrtmasna bal olarak kard bir isyandr. syana nderlik eden
Ayaklanmas
opur Musa, Kuvay- Milliyeye yenilerek Yunanllara snmtr.
Konya-Bozkr- Deliba Mehmet adnda birisi tarafndan balatlan bu ayaklanma, dini
umra kkrtmalarla kmtr. Yeni kurulan dzenli ordu tarafndan
Ayaklanmas bastrlmtr.
Milli Aireti, Franszlarn Urfay igali srasnda yararl iler yapm
Urfa Milli Aireti olmasna karn, bir sre sonra Fransz ajanlarn kkrtmalar sonucu
Ayaklanmas TBMMye kar ayaklanmtr. Ulusal kuvvetlere kar yapt sava
kaybetmi ve geri ekilmitir.
Franszlarn desteiyle bata Adana olmak zere gney illerinde
balayan ayaklanmalardr. Bunun yan sra, douda Trkiye snrnda
Ermeni
bulunan Ermenilerde Dou Anadoluda karklklar kartmlardr.
Ayaklanmas
Douda dzenli ordu, gneyde Kuvay- Milliyeciler bu ayaklanmalar
Aznlklarn kard
bastrmtr.
Ayaklanmalar
Dou Karadeniz Rumlarnn Pontus Devletini kurmak iin igal
Pontus devletlerinin desteiyle 1920de Samsun, Bafra, Amasya, Merzifon,
Ayaklanmas Tokat ve Trabzonda balattklar bu ayaklanma ancak 1923te
bastrlabilmitir.
68

TBMMnin Ayaklanmalara Kar Ald nlemler: Suriye, Fransaya braklacak, Sivasa kadar olan
29 Nisan 1920de Hyanet-i Vataniye Kanunu - blge Fransz nfuzu altnda kalacakt.
karlm, isyanclar vatan haini ilan edilmitir, bu Antalya ve Konya yresi talyaya veriliyordu.
kanununun rahat ileyebilmesi iin stiklal Mah- Anadoludaki yeralt zenginlik kaynaklarnn bu-
kemeleri kurulmutur. lunduu yerler ve Musul ngiltereye brakla-
Anadolu ile stanbulun tm haberlemesi kesil- cakt.
mitir. Boazlar, sava zamanlarnda bile btn devlet-
stanbul Hkmetiyle resmi haberlemenin ke- lerin gemilerine ak olacakt. Ynetimi Boazlar
silmesi kararlatrlmtr. Komisyonunun elinde bulunacakt.
stanbul Hkmetinin tm ilemleri geersiz sa- Dou Anadolu topraklarnda bamsz bir Krdis-
ylmtr. tan ve bamsz bir Ermenistan kurulacakt.
stanbulda eyh-l slamn fetvalarna karlk Osmanl ordusu 50.000 kiiyle snrlanacak ve ar
Ankara Mfts kar fetva vermeye balamtr. silahlar bulunmayacakt.
Mustafa Kemalin emriyle Anadolu Ajans kurul- Arap lkeleri ngiliz ve Fransz mandasna brakla-
mu, bu yolla milli mcadele aleyhine kan i ve cakt.
d yaynlara kar halk uyarlmtr. Kapitlasyonlar, btn devletlere verilecekti.
Ayaklanmalar sona erdiren TBMMnin gc ve Osmanl Devletine stanbul ve dolaylar ile Ana-
otoritesi artmtr. dolunun kk bir blm braklacakt.
Ayaklanmalar bastrmak iin kullanlan para, silah
ve asker gc Milli Mcadelede baarnn gecik-
mesine neden olmutur. Sevr Antlamasna Gsterilen Tepkiler:
Osmanl Devleti fiilen paralanarak Anadoluda
kk bir toprak parasnda yaamay kabul et-
miti.
SEVR ANTLAMASI (10 Austos 1920) Birok isteklerini gerekletiren aznlklar Sevr
Antlamasn memnuniyetle karladlar.
Hazrlk: Osmanl Devletinin imzalad halde uygulamaya
Sevr Antlamasnn hazrlklar Paris Konferansnda konulamayan iki antlamadan biridir (dieri Ayas-
yaplmtr. Buna gre Anadolu topraklar tilaf Devletleri tefanos). Antlamay Meclis-i Mebusann onay-
arasnda paylatrlm ve aznlklarn istekleri dikkate lamas gerekiyordu. Ama meclis Misak- Milliyi
alnmtr. ilan ettii iin datlmt. Meclis onaylamad
iin Sevr Antlamas hukuken geersiz bir antla-
Sadrazam Damat Ferit Paann anlama artlarn yu- ma olarak kalmtr.
muatma teebbs baarszlkla sonulanmtr. Sonu
olarak barn esaslar San Remoda belirlenerek Osmanl TBMM, 19 Austos 1920de ki toplantda Sevri
delegelerine verilmitir. Antlama, Parisin Sevr kasaba- imzalayan ve onaylayanlar vatan haini ilan etmi-
snda 10 Austos 1920de imzalanmtr. tir.
TBMM ise, anlamann imzalanmasndan nce, Misak- TBMM, Sevre karlk Misak Milliyi uygulamaya
Milliye dayanarak Trk topraklarnn paylalmasna m- koymaya karar vermitir.
saade etmeyeceini ilan etmitir (18 Haziran 1920). Bu olaydan sonra dzenli ordunun kurulmas a-
lmalarna hz verildi.
Sevr Antlamasnn nemli Maddeleri:

stanbul, Osmanl Devletinin bakenti olarak ka-
lacakt. Ancak Osmanl Devleti, antlama artla-
rna uymazsa stanbul da ele geirilecekti.
Dou Trakyann byk bir ksm, Yunanistana
braklacakt. mroz, Bozcaada ve zmir, Trklerde
kalmakla beraber ynetme hakk Yunanistana ve-
rilecekti.
69

KURTULU SAVAINDA CEPHELER
Gmr Antlamas (3 Aralk 1920):
DOU CEPHES (Ermenistan Sorunu) TBMM Hkmeti ile Ermenistan arasnda imzalanan
Gmr Antlamasna gre Ermeniler igal ettikleri yer-
leri boaltmlardr. Ayrca Dou Anadolu snr, Arda-
I. Dnya Savana kadar eitli olaylarla sre ge- hann bir blmyle Artvin dnda bugnk eklini
len Ermeni sorunu, Ruslarn Sarkam Muharebe- almtr. Daha sonra Grclerden Artvin ve Ardahan
sinin ardndan Ermenileri ayaklandrmasyla yeni- alnm (ubat 1921), Batum Trkiyeye katlmtr (Mart
den alevlenmitir. Osmanl Devleti bu durum kar- 1921). Trkiye ile Grcistan arasndaki sorunlar 13 Ekim
snda 1915 ylnda kard Tehcir (Zorunlu g) 1921deki Kars Antlamasyla zme ulatrlmtr.
Yasasyla bl-gedeki Ermenileri Suriye ve Adana
blgelerine zorunlu ge tabii tutmutur. Sonular;
Ermeniler iddialarn Wilson Prensipleri, Paris TBMMnin uluslararas alandaki ilk siyasi baar-
Konferans, Mondros Atekes Antlamas, Sevr sdr.
Antlamasndaki ilgili maddelere dayandryordu. TBMMyi ve Misak- Milliyi tanyan ilk devlet Er-
1917 Bolevik ihtilalinden sonra Ermenistan ba- menistandr.
msz devlet olarak kurulmutur. Ermenistan, Sevr Antlamasn reddetmitir.
Ermenilerin Doudaki igal ve Trk halkna yne- Ermeniler Dou Anadoludaki isteklerinden vaz-
lik ldrme eylemleri karsnda TBMM, 9 Haziran gemilerdir.
1920de Douda geici seferberlik ilan etmi, Ka- Ermeni snr gvence altna alnnca buradaki bir-
zm Karabekir komutasndaki Trk ordusu 30 likler batya kaydrlmtr.
Ekim 1920de Karsa girmi, Arpaaya kadar olan
blgeyi ve Gmry ele geirmitir. Trk ordu- tilaf Devletleri TBMMnin gc hakknda fikir sa-
sunun bu baars karsnda Ermeniler bar iste- hibi olmutur.
mitir.
3 Aralk 1920de TBMM ile Gmr Antlamasn GNEY CEPHES
imzalayarak Misak- Milliyi tanmtr.
Gney Cephesinde asl mcadele Franszlarla
Lozan Antlamas ile Ermeni sorunu Misak- Milli olmutur. Mondros Mtarekesinden sonra Ada-
esas alnarak zme kavuturulmutur. na, Antep, Mara, Urfa yrelerine nce ngilizler
girmi, sonra buralar Franszlara brakmlardr.
70

Franszlar yredeki Ermenilerden ntikam Alayla- Bylece:

r oluturarak Trk halkna kar kullanmlardr. Dzenli ordu ilk zaferini kazanm, TBMM Hk-
Blge halk ve Kuva-i Milliye birliklerinin ibirliiy- metinin otoritesi ve gc artmtr.
le igalcilere kar byk bir mcadele balatlm-
tr. Milli mcadelenin kazanlacana olan inan art-
m, orduya katlm hzlanmtr.
Franszlar ubat 1920de Maratan, Nisan 1920-
de de Urfadan karlm, Antep bir yl direnme- tilaf Devletlerinin Milli mcadeleye bak as
sine ramen 9 ubat 192lde teslim olmak zorun- deimi, TBMMyi siyasi bir oluum olarak kabul
da kalmtr. Bu nedenle Gazi nvann alacak- etme dncesi ar basmaya balamtr.
tr. Gney Cephesinde ki arpmalar Franszlarla smet nn generallie terfi ettirilmitir.
imzalanan Ankara Antlamas ile son bulmutur
(20 Ekim 1921).
LONDRA KONFERANSI (23 ubat 1921)
Gney cephesinde daha ziyade Kuva-i Milliye bir-
likleri mcadele etmitir. I. nn Zaferi ile Milli Mcadelenin basit bir olay ol-
madn gren tilaf Devletleri, durumu yeniden gzden
Mcadele ehir savunmas eklinde gemitir. geirmek iin Trklerle Londrada bir konferans topla-
192lde imzalanan Ankara Antlamas ile gney maya karar vermilerdir.
snrlarnda sava hali sona erdirilmitir. Sevr Antlamasnn koullarn yumuatma bahanesiy-
Antalya cephesinde ise talyanlarla bir silahl a- le stanbul Hkmetini Londra Konferansna arrken
tmaya girilmemitir. nk talyanlar, Anado- TBMMden de bir temsilcinin bulunabileceini belirtmi,
luda kendilerine braklan topraklarn byk b- TBMM Hkmetini muhatap almak istememilerdir.
lmn Paris Konferansnda Yunanllara kaptr- Bunun zerine TBMM Hkmeti, konferansa dorudan
mlard. Bu yzden de igal ettikleri yerlerde hal- arlmad takdirde katlmayacan, alnan kararlar da
ka iyi davranmlar ve Yunan ordusuna kar Ku- tanmayacan bildirmitir.
va-i Milliyeyi desteklemi, II. nn Savandan tilaf Devletleri, talya araclyla TBMM Hkmetini de
sonra da Anadoludan ayrlmlardr. konferansa davet etmek zorunda kalm-lardr.
Konferansta tilaf Devletleriyle bir anlama salanama-
d. Bunun zerine Yunanistana bir ans daha tannarak
BATI CEPHES Yunan ordusunun ileri harekatna devam etmesi kararla-
trlmtr.
15 Mays 1919da zmiri igal eden Yunanllar Bat

Anadoluya yaylarak katliamlara balamlardr. Yunan- Yorum:
llara kar milli kuvvetlerin direnii iddetlenirken Ay- Londra Konferansna katlan TBMM, Misak- Mil-
valk, Salihli, Bergama, Soma, Aydn ve Nazilli cepheleri liyi dnya kamuoyuna anlatma imkanna sahip
kurulmutur. olmutur.
Bu direnite erkez Ethem kuvvetlerinin byk kat- TBMM Hkmetini Londra Konferansna aran
klar olmutur. Ancak bir mddet sonra blgede bana tilaf Devletleri, hukuken Anadolu hareketini ta-
buyruk hareket eden bu kuvvetler problem olmaya nm oluyordu.
balamtr. Dzenli orduyu kuran TBMM Hkmeti, er-
kez Etheme kar harekete gemitir. erkez Ethemin 5 Trk Milleti savamaktan baka zm retemi-
Ocak 1921de Yunan tarafna snmasyla problem zl- yor eklindeki ngiliz tezi rtlm olmutur.
mtr. TBMM temsilcisi Bekir Sami Bey, tilaf Devletle-
riyle esir deiimi konularnda antlamalar imza-
lam, ama eitlik ilkesi gzetilmedii iin TBMM
I. NN SAVAI (610 Ocak 1921) tarafndan bu antlamalar geersiz saylmtr.
erkez Ethem olayn frsat bilen Yunanllar 6 Ocak Londra Konferansnda tilaf Devletleri Sevr Ant-
192lde Bursa blgesinden saldrya geerek Eskiehiri lamasn biraz deitirerek TBMM heyetine ka-
almak istemilerdir. Amalar Anadolu demiryollarnn bul ettirmek istedii iin anlama salanamam
nemli bir merkezini ele geirmek ve Ankara zerine ve konferans dalmtr.
yrmekti. erkez Ethem kuvvetleri de Ktahyada dire-
niyordu. Btn bunlara ramen dzenli ordu Yunanllar
pskrtmtr. Yunan ordusu geri ekilmek zorunda kal-
mtr.
71

MOSKOVA ANTLAMASI (16 Mart 1921) II. NN SAVAI (2331 Mart 1921)
Rusya, Bolevik htilalinden sonra I. Dnya Savandan Londra Konferansndaki bar artlar TBMM H-
ekilmiti. Bu lkede kurulan komnist rejimin kendi kmeti tarafndan reddedilince ngilizler, Yunanl-
lkelerine de sramasndan ekinen Batl devletler lar yeni bir saldr iin kkrtp desteklemilerdir.
Rusya ile ilikilerini kesmilerdi ve Komnist Rusya ile Yunanllar 23 Marttan itibaren Eskiehir ve Afyon
tilaf Devletlerinin aras akt. savata tilaf Devletleri zerine saldrmlardr. Gneyde Afyonu alan
eski rejim yanllarn desteklemilerdi. Bu nedenle Rusya, Yunan kuvvetleri, kuzeyde nnde durdurulunca
tilaf Devletleri ile savamakta olan TBMM Hkmeti ne igal ettikleri yerlerde tutunamamlardr.
yaknlk duymutur. nk Boazlarn tilaf Devletlerinin
eline gemesi, Rusya iin byk bir tehlikeydi. Bu yzden Yorum:
Rusyann TBMM Hkmeti ile dost olmas karlarna da Trk ordusu henz saldr gcne kavuama-
uygundu. Fakat yeni hkmetin gcne gvenmediin- mtr. kinci savunma savadr.
den ekingen davranmaktayd.
Douda Ermenilere, batda da I. nn Savayla Yu- Sonu:
nanllara kar kazanlan zaferler Rusyann tutumunu II. nn zaferi milletin TBMMye ve yeni kurulan
deitirmi ve Rusya ile TBMM Hkmeti arasnda Mos- dzenli orduya gvenini artrmtr. Mustafa Ke-
kova Antlamas imzalanmtr. mal Paa, smet Beye ektii telgrafta Siz orada
Buna gre: yalnz dman deil, milletin makus (ters) talihini
Sovyet Birlii Misak- Milliyi tanyacaktr. de yendiniz demitir.
ki taraftan birinin tanmad devletleraras bir nemi: Yunanllar giderek Batnn desteini yitirmeye
belgeyi dieri de tanmayacakt. (Bylece Rusya balam, talya Antalyadan, Fransa Zonguldaktan ekil-
Sevr Antlamasn tanmadn ilan etmitir.) mitir.
Osmanl Devleti ile arlk Rusya arasnda imzalan-

m olan anlamalar geersiz saylacaktr. KTAHYA-ESKEHR SAVALARI (1024 Temmuz 1921)
Sovyet Rusya, kapitlasyonlarn kaldrlmasn kann Savalaryla Anadoluyu igal etmenin kolay ol-
bul edecektir. mayacan anlayan Yunanllar, buna ramen tilaf Dev-
letlerinin azalan desteini tamamen kaybetmemek iin
Her iki lke diplomatik alanda birbirini destekle- Yunanistandan yeni kuvvetler getirerek saldrya gemi-
yecekti. Ayrca Sovyet Rusya, TBMM Hkmeti ne lerdir. Yunan Kral zmire gelip ordusuna cesaret ver-
ekonomik yardmda bulunacaktr. mitir.
Batum, Grcistana geri verilecekti. (Misak- Mil- 10 Temmuz 1921 de Yunan taarruzu balam ve hzla
liden ilk kez taviz verilmitir). gelimitir. Ktahya ve Eskiehir Yunanllarn eline ge-
Moskova Antlamasnn nemi: mitir. Trk birlikleri henz tam anlamyla toparlana-
Bu anlama ile ilk kez byk bir devlet TBMMyi mamt. Yunanllarn ilerleyii karsnda Trk ordusuna
ve onun kurduu dzeni tanmtr. Sakaryann dousuna kadar ekilme emri verilmitir.
Dou snrmz belirlenmi ve Ruslar Misak- Mil- Bylece;

liyi kabul etmitir. Kayplar az olacak ve toparlanmak iin zaman ka-
Her iki devlet birbirinin ynetimlerine sayg duya- zanlacakt.
caklardr. Yunan ordusu mevzilerinden uzaklaacakt.
TBMM Hkmetiyle Sovyetler Birlii siyasal alan- Sakarya rma iki ordu arasnda doal engel ola-
da birlikte hareket etme karar vermitir. cakt.
Ayrca Milli Mcadele iin gerekli silah ve ara Bu yenilgi btn yurtta ve TBMMde geni yank-
salanmtr. lara sebep oldu. Hkmet merkezinin ve Mec-
I. nn Savandan sonraki baz gelimeler: lisin Kayseriye tanmas tartl-mtr.
20 Ocak 1921de ilk Anayasa (Tekilat- Esasiye) Savunma iin Alnan nlemler:
kabul edilmitir. Meclisten 15 kiilik bir heyetin cepheye gnde-
1 Mart 1921de Afganistanla dostluk antlamas rilerek ordunun durumu yakndan grlmtr.
yaplmtr. Mustafa Kemal Paaya Bakomutanlk Kanunu ile
12 Mart 1921de stiklal Mar kabul edilmitir. Meclisin tm yetkileri verilmitir. (5 Austos
1921). Bylece kararlar sratle alnacak ve uygu-
TBMMyi tanyan ilk Mslman lke Afganistandr. lanacakt.
72

M. Kemal Paa tarafndan 7-8 Austos 1921de Kars Antlamas (13 Ekim 1921)
Tekalif-i Milliye (Milli Ykmllkler) kanunlar Sakarya Zaferi, Rusyaya bal olan Ermenistan, Grcis-
karlmtr. Bu emirlerin uygulanmas iin eitli tan ve Azerbaycan TBMM ile temas kurmaya itmitir.
yerlere stiklal Mahkemeleri gnderilmitir. By- Daha nce Sovyet Rusya ile imzalanan Moskova Antla-
lece; ordunun ara gere, yiyecek-giyecek gibi ih- mas dorultusunda ad geen Sovyet cumhuriyeti ile
tiyalar halkn elindeki imkanlarn yzde krkna 13 Ekim 1921de Kars Antlamas imzalanmtr. Bylece
el konarak karlanmtr. dou snrmz kesin biimini almtr.
Tekalif-i Milliye Emirleri halkn topyekn savaa
katlmasn salayan genel seferberlik niteliinde-
dir. Ankara Antlamas (20 Ekim 1921)
Sakarya Zaferi, Trk Devletinin haklln ve gcn
gstermiti. Bu durum Fransay TBMM ile Ankara Ant-
SAKARYA MEYDAN SAVAI (23 Austos12 Eyll 1921) lamasn imzalamaya mecbur braktr-mt.
Ktahya-Eskiehir Savalarn kazanan Yunanllarn Buna gre:
amac Ankaraya ulaabilmekti. Bu nedenle yeniden
saldrya gemilerdir. Taraflar arasndaki sava hali sona ermitir.
100 kmlik bir cephe boyunca yaplan Sakarya Meydan Hatay dndaki Trkiye-Suriye snr izilmitir.
Muharebesi, Trkler iin bir lm-kalm sava olmutur. ki ay iinde Trk kuvvetleri snrn kuzeyine,
Savan slogan Ya istiklal, ya lmd. Cephenin yarl- Franszlar gneyine ekilecekti.
mas zerine Mustafa Kemal Paa orduya Hatt mda- Taraflarn ekildii topraklarda genel af ilan edile-
faa yok, sath md-afaa vardr. O sath btn vatandr. cekti.
taktiini verdi. Bylece cepheye bal sava kuram bir
yana braklmtr. skenderun ve Hatayda zerk bir ynetim kuru-
lacaktr.
Sakarya Zaferinin nemi ve Sonular:
nemi:
tilaf devletleri arasndaki ayrlklar belirginle-
mitir. Fransa, TBMM ile olan savan bitirme ka- Antlama Devletlerinin Trkiyeye kar kurduk-
rar almtr. lar cephe paralanm, Fransa, TBMM Hkme-
tini resmen tanyan ilk tilaf Devleti olmutur.
Sava kaybeden Yunanistan tilaf Devletlerinin
desteini de kaybetmitir. Gney cephesinin kapanmasyla buradaki kuvvet-
ler Batya kaydrlmtr.
TBMM, kazand zaferle dmann taarruz gc-
n krm ve saldr gc Trk ordusuna gemitir. Hatayn Suriyeye braklmas Misak- Milli Karar-
lar ile elimitir.
TBMM, Mustafa Kemal Paaya gazilik nvan ver-
mitir. Rtbesi mareallie terfi ettirilmitir.
Trk-ngiliz esir deiimi anlamas imzalanmtr. BYK TAARRUZ (26 AUSTOS 1922)
Maltaya srlen Trklerin yurda dnmesi sa- Yunanllar Sakaryann dousunda savunma hatt olu-
lanmtr. tururken Trk ordusu da taarruz hazrlklarna balamt.
Trk milletinin 1683ten beri srekli geri ekil- Dou ve gney cephesindeki kuvvetler Bat cephesine
mesi son bulmutur. gnderilmitir. Ordu ara-gere ve eitim bakmndan
glendirilmitir.
Yunanllar bu savatan sonra savunma mevzileri
kurmaya balamlardr. Artk amalar Anado- 6 Austos 1922de ordu komutanlarna taarruz hazr-
luyu ele geirmek deil, Anadoluda ele geirdik- lklarn tamamlamalar emri verilmitir. 20 Austosta
leri yerleri ellerinde tutmakt. Akehirde komutanlarla yaplan toplantda 26 Austos
tarihi, taarruz gn olarak kararlatrlmtr. Taarruzun
Mustafa Kemal ilk kez bakomutan sfat ile sava plan, dman geri ekilmeye mecbur etmek olmayp ani
ynetmitir. bir basknla yok etmektir.
Sakarya Savandan sonra tilaf Devletleri bar ne- 26 Austos taarruzuyla Yunan savunma hatlar yarld.
risinde bulundu ama neride yer alan Her iki tarafn 29 Austosa gelindiinde dman kuvvetleri sarlm ve
ordular tilaf Devletlerinin denetimine braklacaktr. zmire ka yollar kapatlmt (Aslhanlar ve Dumlup-
maddesi TBMM asndan bamszla ve egemenlie nar savalar). Mustafa Kemal Paann ynettii Baku-
aykr olduu iin kabul edilmemitir. mandan Meydan Muharebesi ile (30 Austos) dman
ordusunun byk bir ksm yok edilmitir.
73

31 Austosta al kynde ordu komutanlaryla yaplan Bat cephesi kapanmtr.

toplantda dmann hzla takibine karar verildi. Mustafa Mudanya Atekes Anlamas, ngiltere ve Yuna-
Kemal Paa; Ordular ilk hedefimiz Akdenizdir, ileri! nistanda iktidar deiikliine neden olmutur.
emrini vermitir. Trk ordusu 2 Eyllde Uak kurtarm,
9 Eyllde zmire girmitir. Yunan bakomutan Trikopis Refet Bele Bakomutan Temsilcisi sfatyla s-
kurmay heyetiyle birlikte teslim olmutur. 18 Eylle ka- tanbul ynetimini devralmtr.
dar Bat Anadoludaki btn Yunan kuvvetleri temizlen- Edirne ve Dou Trakya sava yapmakszn igal-
mitir. den kurtarlm oluyordu.
Boazlar ve stanbulun TBMM Hkmeti yneti-
mine braklmasyla ermi oluyordu.
KURTULU SAVAININ SYAS DNEM Ayrca siyasi otorite ile dini otorite birbirinden ay-
rld iin laiklie adm atlmtr.
MUDANYA ATEKES ANTLAMASI (11 Ekim 1922)

SALTANATIN KALDIRILMASI-1 Kasm 1922
Bat Anadolunun dmandan temizlenmesinden sonra

sra Boazlara, stanbula ve Trakyaya gelmiti. Bu yre- 27 Ekim 1922de Lozan Bar Konferansna TBMM ile
ler geri alnmadan yurdumuz tam anlamyla kurtulmu stanbul hkmeti de arlr. Ama, Trk tarafn bl-
saylmazd. mektir. TBMMnin karar ile 1 Kasm 1922de saltanat
kaldrlr. 17 Kasmda Vahdettin ngilizlere snr ve
Bu nedenle ordularmzn Boazlar ve stanbul zerine Malaya zrhls ile Trkiyeden kaar. 18 Kasm
yrmesi tilaf Devletlerini akna evirmitir. ngiltere 1922de TBMM veliaht Abdlmecidi halife seti.
ile atma durumu ortaya kmt. ngiltere bu yerleri TBMMnin Abdlmecidi halife semesinin amac: ngi-
savunmay dnyordu; ancak ngiliz halk ve smr- lizlere snan Vahdetinin Halifeliinin ngilizler tarafn-
geleri savatan bkmt. stelik Fransa ve talya ayn g- dan kullanlmasn nlemektir.
rte deillerdi. M. Kemal byle bir savata Rusyann da
Trkiyeyi destekleyeceini sylemitir. Sonunda tilaf 1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmasyla Osmanl
devletleri; stanbul, Boazlar ve Trakya zerindeki Trk saltanat sona ermi, Cumhuriyete gei hzlanmtr.
hakla-rn grmeyi kabul etmilerdir. Halifelik makam, sembol durumuna dmtr. Refet
Paa, TBMM adna stanbuldaki idareye el koyduunu
Grmeler 3 Ekim 1922de Mudanyada balad. itilaf devletlerine bildirmitir. 4 Kasm 1922de stanbul
Heyetimizin bakanln smet Paa yapmtr. Konfe- hkmetinde Teyfik Paann istifas ile Ankara Hkmeti
ransta kar taraf Fransz, ngiliz ve talyan generalleri stanbula tamamen hakim olmutur.
temsil etmi, Yunanllar ise grmelere katlmayp, Mu- 16 Mart 1920de stanbulun resmen igal edil-
danya aklarndaki bir gemide sonucu beklemilerdir. 11 mesiyle saltanat ilerliini tamamen kaybetmiti.
Ekimde antlama imzalanmtr. 23 Nisan 1920de ilk TBMM alm, yasama, y-
Buna gre: rtme yetkilerini zerine almt. 1921 Anayasa-
Atekes yrrle girdii andan itibaren Trk ve sndaki Hkimiyet kaytsz artsz milletindir.
Yunan kuvvetleri arasndaki silahl atma dura- ifadesi de saltanat yok sayyordu.
cakt. Mudanya Atekes Antlamasyla stanbul H-
Yunanllar 15 gn iinde Edirne dahil olmak zere kmeti hukuken yok saylm olmasna ramen
Dou Trakyay boaltacaklard. tilaf Devletleri (zellikle ngilizler) Lozanda yap-
lacak olan bar grmelerine TBMM Hkme-
Mtarekenin imzalanmasndan sonra stanbul ve tinin yannda stanbul Hkmetini de arm-
Boazlar TBMM Hkmetinin idaresine brakla- lard. Bylece iki hkmet arasnda ihtilaf karp
cakt. Ancak, tilaf Devletleri barn imzalanma- daha ok taviz koparmay dnmlerdi.
sna kadar stanbulda kalacakt.
Devlette ve ynetimde grlen bu ikilii sona er-
Bar imzalanncaya kadar, Trkler Dou Trakya- direbilmek iin TBMM, 1 Kasm 1922de kard
da 8000 jandarma bulunduracakt. bir kanunla saltanat kaldrmtr.
Boazlar ve patrikhane ile ilgili karar ulusal ege- 17 Kasm 1922de Sultan Vahdettin ngiltereye
menlik ve bamszlmz zedeleyici niteliktedir. snmtr. TBMM Abdlmecit Efendiyi halife
Mudanya Atekesinin nemi: semitir (20 Kasm 1922). Bylece ngilterenin,
Kurtulu Savann askeri safhas sona ermi, dip- Vahdettinin ahsnda Halifelik kurumunu istis-
lomatik safhas balamtr. mar etmesi nlenmitir.
74

LOZAN BARI ANTLAMASI (24 Temmuz 1923) kiyeye, dier Ege adalar ise silahszlandrlmak
artyla Yunanistana braklacakt.
Davet Edenler: ngiltere, Fransa, talya, Japonya ve Kbrsn ngiliz topra olduu kabul edilmitir.
gzlemci sfatyla ABD. Aznlklar; Trk vatanda olduklar ve hibir ayr-
Davet Edilenler: TBMM, Yunanistan, Romanya, Yugos- calklarnn bulunmad kabul edilmitir. Tanzi-
lavya, Boazlarla ilgili olarak da Sovyet Rusya ve Bulga- mat ve Islahat Fermanlaryla ayrcalkl bir konum
ristan katlmtr. Baz konularla ilgili olarak da Belika ve elde eden aznlklar tekrar normal bir halk stat-
Portekiz katlmtr. sne dndler. Trkiyedeki Rumlarla Yunanistan-
tilaf Devletleri, Lozanda yaplacak konferansa TBMM daki Trkler mbadele edileceklerdi. Bu mbade-
Hkmetini resmen davet etmilerdir (28 Ekim 1922). leden Bat Trakya Trkleriyle, stanbul Rumlar
Konferans 20 Kasm 1922de toplanmtr. TBMMnin hari tutulmulardr.
temsilciliini smet Paa yapmtr. Rauf Bey, Mondros Boazlar; Bir Boazlar Komisyonu kurulacak, ba-
Atekesini imzalad iin Lozana gnderilmemitir. Trk kan Trk olan bu uluslararas komisyon Boaz-
heyeti; kapitlasyonlar, Ermeni sorunu ve Misak- lardaki geli-gidii kontrol edecekti. Ayrca Boaz-
Milliden taviz vermemeye kararl idiler. larn iki yakas da askerden arndrlacakt.
Konferansn ilk aamasnda borlar meselesi, kapit- Osmanl d borlar, Osmanldan ayrlan dier
lasyonlar, aznlklar, Irak ile snrlarmzn tespiti ve Bo- devletlere bltrlyor, hissemize den mik-
azlar konusunda tilaf Devletleriyle anlama temin tarn, kat para esasna gre taksitle denmesi
edilemedi. Bunun zerine grmeler 4 ubat 1923de kararlatrlmtr.
kesilmitir. Trkiyenin grlerine en ok ngiltere, Kapitlasyonlar btnyle kaldrlmtr.
Fransa, talya kar kmtr.
Yabanc okullar, Trk Milli Eitiminin belirleyece-
Trk ordusunun Boazlar ve Musula yrmeye hazr- i esaslara gre alacakt. Tevhid-i Tedrisat Ka-
lanmas zerine 23 Nisan 1923de grmeler yeniden nunu ile tm yabanc okullar, Milli Eitim Bakan-
balamtr. Bu kez taraflar daha yapc bir tutum sergi- lna balanarak bu sorun zlmtr.
lemiler ve 24 Temmuz 1923de Lozan Antlamas imza-
lanmtr. Rum Patrikhanesi, stanbulda kalacakt ancak,
siyasi etkinlii ve yarglama yetkisi olmayacakt.
Buna gre:
Sava tazminat olarak Yunanistan, Karaaa ve
Suriye Snr; Ankara Antlamasnda izildii gibi evresini Trkiyeye brakmtr.
kalmtr. 20 Ekim 1921 tarihli Sakarya Sava-
ndan sonra Franszlarla yaplan Ankara Antla-
masnda belirtilen snrlar kabul edilmi; Lozanda Lozanda zmlenemeyen Sorunlar:
Sleyman ahn Caber Kalesindeki mezarnn 1. Musul Sorunu: 1926 Ankara Antlamasyla
Trk topra olduu kabul edilmitir. zmlenmitir.
2. Hatay Sorunu: Trkiye-
Not: Suriye snr Ankara Ant-
lamasndaki haliyle be-
Misak- Millide yer almasna ramen Hatay ili, snrlar- nimsenmi, Hatay snr-
mz dnda kalmtr. Hatay, 23 Haziran 1939 tarihinde larmz dnda kalmtr.
anavatana katlmtr. Ksa bir sre Hatay Cumhuriyeti olarak devam
etmi, yaplan halkoylamasyla 1939da Trkiye
Irak Snr; Musul meselesinin zm daha son- Cumhuriyeti snrlarna katlmtr.
raya braklmtr. Trkiye-Irak snrnn, Trkiye 3. Boazlar Sorunu: Lozanda Boazlarla ilgili olarak
ve ngiltere arasnda yaplacak ikili grmeler alnan kararlar, Trkiyenin egemenliine aykry-
yoluyla 5 ay ierisinde zmlenmeye allmas; d. 1936da imzalanan Montr Boazlar Szle-
eer zlemezse Milletler Cemiyetine gtrl- mesiyle Trkiyenin Boazlar zerindeki egemen-
mesi kararlatrlm; 5 Haziran 1926 tarihinde lii salanmtr.
yaplan An-kara Antlamas ile Musul, Iraka bra- 4. Ege Adalar Sorunu: Lozan Antlamas ile Bozca-
klmtr. ada, mroz ve Tavan Adas dndaki dier Ege
Bat Snr; Dou Trakya ve Edirne Trkiyede Adalar Yunanistana verilmitir. Sorun smet Paa
kalacak; Karaaa ise, sava tazminat olarak Tr- tarafndan 1947deki Paris Antlamasyla bir kez
kiyeye braklacakt. Bozcaada ve Gkeada Tr- daha gndeme getirildiyse de, bu durum dei-
memitir.
75

(KPSS - 2007
Amasya Grmelerinde stanbul Hkmeti ile Temsilciler Kurulu aadaki konularn hangisinde anlamaya vara-
mamtr?
A) Ali Rza Paann sadrazamla getirilmesi
B) Mebuslar Meclisinin toplanaca yerin belirlenmesi
C) Barn en ksa zamanda salanmas
D) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin hukuki bir kurulu olarak kabul edilmesi
E) Seimlerin en ksa srede yaplmas Yant: B
(KPSS - 2008)
Erzurum Kongresi kararlarnn aadakilerin hangisinde etkili olduu savunulamaz?
A) Sivil ve asker yneticilerin igallere kar mitingler dzenlemeleri iin genelgeler yaymlanmas
B) Lozan Antlamasnn bamszl savunan ruhu
C) TBMMnin toplan ve al gerekesi
D) Sivas Kongresi kararlar
E) Amasya Protokolleri Yant: A
(KPSS - 2008)
Sivas Kongresinden sonra, Temsilciler Kurulunun giriimleriyle Damat Ferit Paa Kabinesi drlm ve Kabineyi Ali
Rza Paa kurmutur.
Bu duruma gre aadakilerden hangisi sylenemez?
A) stanbul Hkmeti ile Anadolu arasnda ilikilerin yeniden kurulduu
B) Padiahn Anlama Devletlerinin etkisinden kurtulduu
C) stanbul Hkmetinin Anadolunun gcn tand
D) Damat Ferit Paa Kabinesinin Temsilciler Kurulu almalarna kar olduu
E) Ali Rza Paa Kabinesinin Sivas Kongresinde seilen Temsilciler Kurulunun isteklerine uymak zorunda
kalabilecei
Yant: B
(KPSS - 2007)
Kurtulu Savanda Grcistan, Ermenistan Hkmetleriyle Kars Antlamas yaplmtr.
Bu antlamann yaplmasnda aadakilerin hangisinin etkili olduu savunulabilir?
A) Anlama Devletlerinin 22 Mart 1922de bar iin yeni koullar nermesi
B) Rodos ve On ki Adann talyaya braklmas
C) Mudanya Anlamasnn imzalanmas
D) Musulun Iraka braklmas
E) Sakarya Savann kazanlmas Yant: E
(KPSS - 2009)
Kurtulu Savanda, TBMM Hkmetinin yar resm yayn organ hline gelen gazete aadakilerden hangisidir?
A) Hakimiyet-i Milliye B) Peyam- Sabah C) rade-i Milliye
D) Yenign E) kdam
Yant: A
(KPSS - 2009)
Kurtulu Savann btn iddetiyle devam ettii bir ortamda ara seimlere gidilerek TBMMnin almalarn srdr-
mesi salanmtr.
Bu bilgiyle aadakilerden hangisine ulalabilir?
A) Halk egemenliinin srekliliine nem verildiine
B) TBMM Hkmetiyle stanbul Hkmeti arasnda gr ayrl olduuna
C) TBMMye Mebuslar Meclisinden katlm olduuna
D) Ulusal glerin birletirilmek istendiine
E) Mecliste gr ayrlklarnn olduuna
Yant: A
76

(KPSS - 2009)
Kurtulu Savanda,
Birinci nn Zaferinden sonra Anlama Devletlerinin Londrada konferans dzenlemesi ve TBMMyi davet
etmesi
Sakarya Zaferinden sonra Fransann TBMMyle Ankara Antlamasn yapmas
gelimeleriyle aadakilerden hangisine ulald savunulabilir?
A) Anlama Devletlerinin TBMMyi Sakarya Savandan sonra tandna
B) ngilterenin savan sonuna kadar Yunanllar desteklediine
C) Halklarn d politikada etkili olduuna
D) Uluslararas antlamalar uygulamak zorunluluu olduuna
E) Asker baarlarn Anlama Devletlerini TBMMyle antlama yapmaya zorladna
Yant: E
(KPSS - 2009)
Lozan Antlamasyla,
I. Boazlar Komisyonunun kurulmas,
II. stanbuldaki Rumlarla Bat Trakyadaki Trklerin mbadele dnda braklmas,
III. Yunanistann sava tazminat karl Karaaa, Trkiyeye vermesi
konularndan hangileri Trk-Yunan ilikilerinde uygulamalardan kaynaklanan sorunlara neden olmutur?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III
Yant: B
(KPSS - 2010)
Mustafa Kemal, Hatt mdafaa yoktur; sath mdafaa vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra,
vatandan kanyla slanmadka terk olunmaz. emriyle aadaki savalardan hangisinin kaderini belirlemitir?
A) I. nn B) Sakarya C) II. nn
D) Eskiehir ve Ktahya E) Bakomutanlk
Yant: B
(KPSS - 2010)
Aadakilerden hangisi, Erzurum ve Sivas Kongresinin ortak kararlarndan biri deildir?
A) Mustafa Kemalin kongre bakanlna getirilmesi
B) Mill kuvvetlerin etken, mill iradenin hkim klnmas
C) Vatann paralanmaz bir btn olduunun dile getirilmesi
D) Temsilciler Kurulunun dou illerinin tamamn temsil ettiinin kabul edilmesi
E) Aznlklara, siyasi egemenlii ve sosyal dengeyi bozacak imtiyazlar verilmesine kar klmas
Yant: D
(KPSS - 2011)
stanbulun Anlama Devletleri tarafndan igal edilmesi ve Mebuslar Meclisinin dalmasna aadakilerden han-
gisinin neden olduu savunulabilir?
A) stanbul Hkmetiyle Temsilciler Kurulunun grme yapmas
B) Ali Fuat Paann Kuvay Milliye Komutanlna atanmas
C) Hkmet yelerinin Meclis dndan seilmesi
D) Misak- Millinin ilan edilmesi
E) Erzurumda kongre toplanmas
Yant: D
(KPSS - 2011)
Atatrk; Bu anlama, Trk ulusuna kar yzyllardan beri hazrlanm ve Sevr Antlamas ile tamamland sanlm,
byk bir suikastn ykln bildirir bir belgedir. Osmanl tarihinde benzeri grlmemi bir yasal zafer yaptdr. szn
aadakilerden hangisi iin kullanmtr?
A) Mudanya Atekes Anlamas B) Moskova Antlamas
C) Ankara Antlamas D) Lozan Antlamas
E) Montr Boazlar antlamas
Yant: D
77

7. Blm. ATATRK LKE VE NKILAPLARI
ATATRK LKELER
CUMHURYETLK MLLYETLK
HALKILIK LAKLK
DEVLETLK NKILAPILIK
1. CUMHURYETLK Milliyetilik ilkesi ise; milletin varln srdrmek ve

Cumhuriyet bir ynetim biimidir. Mustafa Kemal, yceltmek iin dier fertlerle birlikte almak ve bu
cumhuriyeti demokrasi iinde ileyen en ideal rejim bilinci dier kuaklara da yanstmaktr.
olarak grmtr. Demokrasi halkn kendi kendini y- Milliyetilik; ulusal snrlar iinde yaayan Trk mil-
netmesidir. Cumhuriyetlerde halk, yneticileri belli letinin, Trk lkesinin btnl iin kader birlii yapan
sreler iin seer ve bylece ynetimde sz sahibi olur. herkesi Trk sayar.
Ayrca cumhuriyet ynetiminde halk ile devlet arasnda Milliyetilik; din, mezhep ayrm yapmaz. Bu tr bln-
kaynama salanr. melere yol aacak her davrann karsnda yer alr.
Bu ilke milli egemenlik ve halklkla dorudan ilgilidir. Milliyetilik ilkesinin toplumsal, siyasal, kltrel ierii
Atatrkn kesinlikle dn vermedii ve her trl yannda ekonomik ierii de vardr. lkenin, devletin,
tartmann dnda tuttuu iki temel ilke cumhuriyetilik yeralt, yer st zenginliklerinin iletilmesinde, sanayinin
ve laikliktir. kurulup gelitirilmesinde, i ve d ticaretin yaplmasnda
Cumhuriyetilik lkesi le lgili nklaplar: milli karlar korunmaldr.
Trkiye Byk Millet Meclisinin almas Atatrk, milliyetilii aklc ve insancldr. Irk ve din esa-
s zerine oturtulmamtr.
Cumhuriyetin ilan
Milliyetilik lkesi le lgili nklaplar:
Saltanatn kaldrlmas
Misak- Millinin ilan edilmesi
1921 ve 1924 Anayasalarnn hazrlanmas
Erzurum Kongresinde Ulusal snrlar ierisinde
ok partili hayata geilmesi
vatan bir btndr, blnemez. karar alnmas
2. MLLYETLK Yeni Trk alfabesinin kabul edilmesi
Bu ilkeyi anlamak iin nce milletin tanmn yapmak Tevhid-i Tedrisat Kabul edilmesi
gerekir:
Trk Dil Kurumunun ve Trk Tarih Kurumunun
Millet: Gemite bir arada yaam, imdi bir arada kurulmas
yaayan, gelecekte de birlikte yaama istek ve kararnda
olan, vatan, tarih, kltr ve duygu birlii olan insanlar Kabotaj Kanununun kabul edilmesi
topluluudur. Kapitlasyonlarn kaldrlmas
Yabanclarn kurmu olduu baz iletmelerin mil-
liletirilmesi
78

3. HALKILIK Devletilik lkesi le lgili nklaplar:

Halklk ilkesi Cumhuriyetilik ve Milliyetilik ilkesinin Smerbank, Etibank ve Denizbankn kurulmas
zorunlu sonucudur. 1933te planl kalknmaya geilmesi
Halklk, devletin millet iindeki btn gruplarn ka- Birinci ve kinci Be Yllk Kalknma Planlarnn ha-
rna ve faydasna ynelik bir siyaset izlenmesi, snf ve zrlanmas
zmre fark gzetilmemesidir. Bylece hibir ahs,
zmre ve snf topluma egemen olamaz. Milli Koruma Kanununun karlmas
Halklk; sosyal adaleti ve frsat eitliini ngrr. zel giriimcilere ait kurumlarn milliletirilmesi
Halklk lkesi le lgili nklaplar:
Aar vergisinin kaldrlmas 6. NKILAPILIK
Medeni Kanunun kabul edilmesi nklap, bir toplumun nemli kurumlar kkten dei-
tirip, kendini yenilemesi atlmdr. nklap ihtilalden daha
apka Kanunu ve Klk Kyafet Kanununun kabul geni kapsamldr.
edilmesi
nklap: Modemlemek ve ada uygarlk dzeyinin
Soyad Kanununun kabul edilmesi zerine kmak iin yaplmaldr.
Kadnlara siyasal haklarn verilmesi Ayrca inklaplarn korunmas, gelitirilmesi ve ilerletil-
lkretimin zorunlu hale getirilmesi mesi arttr. Bu ilke srekli dinamizm ve yenileme ve
Sosyal devlet anlaynn benimsenmesi atlmclk demektir.
lkelerin Ortak zellikleri

4. LAKLK
Trk toplumunun ihtiyalarndan domutur.
Trk ve yabanc bilim adamlar Atatrkn ilkelerinin en Gcn kkl Trk tarihi ve Trk tresinden alr.
temel esi olarak laiklii kabul ederler.
Akl mantk ve bilimsel dorulara aykr deildir.
lkelerin iki temel esi, Laiklik ve Milliyetiliktir. lkeler bir btndr. Ayr ayr deerlendirilemez.
Laiklik, din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmasdr. Trk milletini ada medeniyet seviyesine ula-
Bu ilke ile din ve devlet ileri birbirinden ayrlr, vatan- trmay amalar.
daa da inan hrriyeti tannr.
Devlet, din konusunda tarafsz kalr ve insanlar arasnda
ayrm yapmaz. Laiklik, devlet ynetiminde dinin yerine
akl ve bilim kurallarn esas almaktr. BTNLEYC LKELER
Laiklik, din ve ibadet zgrln gvence altna alr.
Laiklik lkesi le lgili nklaplar: Btnleyici lkeler
Halifeliin kaldrlmas Egemenliin, devleti kuran, yneten
gcn kii veya zmrelere deil,
Saltanatn kaldrlmas Milli
dorudan doruya millete ait oluudur.
Egemenlik
Tevhid-i Tedrisat Kanununun kabul edilmesi Bu yardmc ilke Cumhuriyetilik
eriye ve Evkaf Vekaletinin kaldrlmas ilkesini btnler.
Milli Birlik, Milliyetilik ilkesinin zorunlu
Tekke ve zaviyelerin kapatlmas Beraberlik ve btnleyici ilkesidir.
Medreselerin kapatlmas lke Millet, lkesiyle blnmez bir
Maarif Tekilat Hakknda Kanunun kabul edil- Btnl btndr.
mesi Atatrk ilkeleri hr ve bamsz bir
Klk Kyafet kanununun kabul edilmesi Hrriyet ve devlette anlam kazanr.Vatandalarn
Bamszlk rahat ve hr yaamas da cumhuriyet
Pee ve araf giymenin yasaklanmas ve demokrasi ynetimiyle salanabilir.
Trk Medeni Kanununun kabul edilmesi Yurtta sulh, milli birlik ve beraberliin
Anayasada yer alan Devletin dini slamdr iba- bir sonucudur. Kalknma ve demokra-
resinin 1928de yaplan deiiklikle Anayasadan Yurtta Sulh, sinin en nemli artdr. Cihanda bar,
karlmas Cihanda Sulh devletlerin aralarndaki anlamazlktar
grerek, anlaarak zmlemesidir.
Laiklik ilkesinin 1937de Anayasaya girmesi nsanlk ideali bununla gerekleir.
Akl ve bilim her trl gelimenin
5. DEVLETLK Aklclk ve
kaynadr. Trk milleti akl ve bilim
Bilimsellik
Devletilik, temel anlamyla devletin ekonomik hayatn yolu ile ilerleyip geliecektir.
iine girmesidir. Bu yaplrken Sosyalist model benim- Trk milletinin, modemleip gelimesi
senmez. iin yaanlan ada en gelimi
adalk
Devletilik, zel teebbsn yapamad ve toplumu kurumlar ekinmeden benimsemesi
ve
ilgilendiren sahalarda devletin rol almasdr. gerekmekteydi. ada kurumlar ise
Batllamak
batdayd. yleyse Batya ynelmeliydi.
Devlet mteebbislere engel olmad gibi tedbirler Ancak bu taklitilii gerektirmemelidir.
alarak mteebbisin ilerini kolaylatrr. Kiileri retim nsan ve Btn insanlar tek bir vcut kabul et-
ve ticaret ilerine zendirir. nsanlk mek, onlar birbirlerine yaknlatrmak,
Atatrkn devletilik anlay karma ekonomi olarak Sevgisi kardee ve bar iinde yaamaktr.
tanmlanabilir,
79

(KPSS - 2006)
I. Devletilik ilkesinin uygulanmas
II. zmirde ktisat Kongresinin toplanmas
III. Milletler Cemiyetine ye olunmas
Trkiye Cumhuriyetinde zel giriimde sermaye birikiminin ve gerekli kadronun yeterli olmamasnn
yukardakilerden hangilerini gerekli hale getirdii savunulabilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III Yant: A
(KPSS - 2007)
Menemen Olaynn bastrlmas,
Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kapatlmas
gelimeleri aadaki ilkelerden hangisiyle dorudan ilgilidir?
A) Halklk B) Cumhuriyetilik C) Laiklik
D) Milliyetilik E) Devletilik Yant: C
(KPSS - 2008)
Atatrk milliyetilik anlay laiktir.
Bu yargy aadakilerden hangisi destekler?
A) Milleti oluturan unsurlar arasnda rk ve kken birliinin temel alnmas
B) Vatandalarn istedikleri dini ve mezhebi semesi
C) Toplumun rk, din ve mezhep izgileriyle blnmesi
D) Devletin resm bir dininin olmas
E) mmeti dnce yaps Yant: B
(KPSS - 2009)
Kapitlasyonlarn kaldrlmas
Kabotaj Kanununun karlmas
Yukardaki gelimelerde aadaki ilkelerden hangisinin temel alnd savunulabilir?
A) Bamszlk B) Laiklik C) Halklk
D) Devletilik E) nklaplk Yant: A
(KPSS - 2010)
Trk Devriminin Cumhuriyetilik ilkesi saltanat ve hilafete kardr. yargsnn,
I. egemenliin millete ait olmas,
II. ynetimin din kurallarna dayandrlmamas,
III. aznlk okullarnn retime devam etmesine izin verilmesi
durumlarndan hangileriyle ilgili olduu savunulabilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III Yant: A
(KPSS - 2010)
1961 Anayasasnda Trk milletini, btn fertleriyle kaderde, kvanta ve tasada ortak klmak, blnmez bir btn
hlinde mill bilin ve lk etrafnda toplamak biiminde ifade edilen ilke, aadakilerden hangisidir?
A) Milliyetilik B) Halklk C) Laiklik
D) Devletilik E) Cumhuriyetilik Yant: B
(KPSS - 2011)
Soyad Kanununun kabul edilmesi
Medreselerin kapatlmas
Medeni Kanunun kabul edilmesi
Yukardaki gelimeler aada verilen Atatrk ilkelerinden hangisiyle ilikilendirilemez?
A) Laiklik B) Devletilik C) Milliyetilik
D) Halklk E) nklaplk Yant: B
80

NKILAPLAR HUKUK ALANINDA YAPILAN NKILAPLAR
Atatrk nklaplarnn Anlam: nklap szck olarak Osmanl devleti kurulduu gnden itibaren eri ve rfi
yenileme, deime anlamna gelir. hukuku kullanyordu. Devlet byyp gelitike yeni
Atatrkn inklap anlaynda radikal ve kkl deiik- kanunlar yrrle girmitir. Devletin gerileme ve k
likler yapmak vardr. zellikle Trk Milletini son yzyl- yllarnda adil uygulanamayan hukuk da tam manas ile
larda geri brakan kurumlar kaldrmak, yerine ada bir k yayordu. Tanzimat, Islahat Ferman ve
kurumlar getirmek istiyordu. Zaten ulusal egemenlik Merutiyet ile getirilen yenilikler durumu kartrmaktan
anlayna uygun kurulan bir devletin de yeni kurumlara baka bir ie yaramyordu. Son dnemlerde hukukun
ihtiyac vard. Bu nedenle deiik alanlarda birbirini takip temelini Mecelle oluturuyordu ancak;
eden eitli inklaplar yaplmtr. Osmanl devletinde hukuk birliinin olmamas.
Atatrk inklaplarnn hedefi; ada hayatn ihtiyalarna cevap verememesi.
Trkiyeyi ada bat uygarlklar dzeyinin ze- Bat medeniyetini lkeye getirmek iin bat hu-
rine kartmak. kukuna ynelme.
Avrupa ile btnlemek.
Devlete laik bir kimlik kazandrma istei.
Osmanl dneminden kalma, yeni ihtiyalara ce-
vap veremeyen kurumlarn yerine aa uygun ku- Ceza ve yarglama usullerinin yetersizlii vb. ko-
rumlar ve sistemler getirmek. nular hukuk alannda yenilikler yapma ihtiya-cn
nsanca yaamak iin gerekli olan koullar olu- dourmutur.
turmak. Hukuki Alanda Laikleme abalar
Demokrasinin Trkiyede yerlemesini salamak. Osmanl Hukuk sistemi hem eriata hem de rfe daya-
nyordu. Tanzimat dneminde Bat rnek alnarak baz
Alan Yaplan nklaplar hukuksal dzenlemeler yaplmt. Bir hukuk karmaas
sz konusuydu. Trkiye Cumhuriyetinde ada hukuk
Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922)
Siyasi Alandaki
dzenine gemek iin baz yasa deiiklikleri yapld.

Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923)
Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924)
nklaplar
1924 ANAYASASI
1924 Anayasas 1921 Anayasas olaanst artlarda hazrland
ok Partili hayata gei denemeleri (1925 iin ihtilalci zellii ar basm ve hukuk alannda
1930) yeni dzenlemelerin yaplmas zorunluluu ortaya
Medeni Kanunun kabul kmtr.
Alanndaki
nklaplar
Avrupadan deiik alanlarda kanunlar Egemenlik kaytsz artsz milletindir.

Hukuk
alnmas Semen ya on sekiz, seilme ya erkekler iin

Trk kadnlarna siyasal haklarn verilmesi otuzdur.
Tekke ve zaviyelerin kapatlmas. Seimler drt ylda bir yaplr.
Toplumsal Alandaki nklaplar
apka kanunu Meclis, hkmeti yolla denetleyebilir. Soru,

Miladi takvimin kabul. gensoru ve meclis soruturmas
l ve tart sisteminin deimesi Cumhurbakan, meclis yeleri arasndan drt yl-
Soyad kanunu da bir seilir. Bir kii isterse st ste cumhurba-
4 Mart 1925 tarihinde kartlan Takrir-i kan seilebilir.
Skun Yasas ile;
Babakan ve meclis bakan meclis yeleri tara-
Hkmetin eletirilmesi yasakland.
fndan cumhurbakannca seilir.
Basna sansr kondu.
Terakkiperver Cumhuriyet Partisi ka- Deiiklikler:
patld. 10 Nisan 1928de Trkiye Devletinin dini slam-
Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) dr cmlesi anayasadan kartlmtr.
Latin Harflerinin kabul (1 Kasm 1928) 5 Aralk 1934te semen ya 18den 22 ye kar-
Alanndaki
Trk Tarih Kurumunun Kurulmas (15 tlmtr.

nklaplar
Nisan 1931)
Eitim
5 ubat 1937de Atatrk ilkeleri anayasann 2.

Trk Dil Kurumunun Kurulmas (12
maddesine eklenmi bylece laiklik anayasaya
Temmuz 1932)
girmitir.
zmir ktisat Kongresi (17 ubat 1923)
Aar Vergisinin kaldrlmas (17 ubat 1924 Anayasas, 1961 Anayasas yrrl girin-
ceye kadar geerli olmutur.
Gelimeler
1925)
Ekonomik
Alandaki
Tevik-i Sanayi Kanunu (1926)

Kabotaj Kanunu
Tarm Kredi Kooperatiflerinin Kurulmas
81

MEDEN KANUNUN KABUL (17 ubat 1926) SOSYAL ALANDA YAPILAN NKILAPLAR
Hukuk dzenini laikletirmek amacyla, Avrupann en
son dzenlenmi kanunu olan ve Trk milletinin yapsna KILIK-KIYAFETN DETRLMES (25 KASIM 1925)
uygun bulunan svire Medeni Kanununun alnmas uy-
gun grlmtr. TBMMnin 17 ubat 1926 tarihli oturu- Nedenleri:
munda bu kanun Trk Medeni Kanunu olarak kabul Osmanllarda her aznlk grubunun, her din ve meslek
edilmitir. topluluunun kendine zg ayr bir kyafeti vard; lkede
Medeni Kanunun getirdii yenilikler: kyafet birlii yoktu. II. Mahmut, asker ve memurlara fes
giydirerek kyafet birlii getirmiti. Halk ise bu konuda
Kadnla erkek arasnda sosyal ve ekonomik eitlik serbest braklmt. Mustafa Kemal Paa, uygar millet-
salanmtr. lerin giydii apkann giyilmesi gerektiini dnmt.
Kadnlarn her meslekte alabilecei kabul edil-
mitir. Kanun:
Ailede eler arasnda eitlik getirilmitir. Bu nedenle Austos 1925de Kastamonuya yap-
t geziye bandaki apkasyla karak bunu hal-
Tek kadnla evlilik esas alnmtr. ka tantmtr. Ardndan 25 Kasm 1925de apka
Evlenmede kadnn da rzas art koulmutur. Kanunu karlmtr.
Boanma hakk kadna da tannmtr. Aralk 1934de karlan kanunla da din adamlar
dnda herkesin ayn kyafeti giymesi salanm-
Ana ve babaya ailevi ykmllkler getirilmitir. tr. Din adamlar kyafetlerini ancak ibadet yerle-
Resmi nikh sistemi esas alnrken dini nikh iste- rinde giyebileceklerdi.
e balanmtr.
Mirasta ve ahitlikte eitlik getirilmitir. TEKKE VE ZAVYELERN KAPANMASI (30 KASIM 1925)
Nedenleri:
Vatandalar din, mezhep, hak ve ykmllk ba-
kmndan eit duruma getirilmitir. Tekke ve zaviyeler, Osmanl dneminde tarikatlarn
faaliyet yaptklar yerlerdi. Baz tekke ve zaviyeler hurafe
Patrikhane ve eliliklerin aznlk haklaryla ilgilen- ve kar oca haline gelmiti.
me ve mahkeme kurma yetkisi kaldrlmtr.
Kanun:
Trk Medeni Kanunu 1926da yrrle girmitir. Bu Laik anlayla badamayan bu kurulular 30 Kasm
yasalar uygulayacak yarg ve savclar yetitirmek ama- 1925te karlan bir kanunla kapatlmtr. Bunlarla ilgili
cyla Ankara Hukuk Fakltesi almtr. giysi, tren ve unvanlar (eyh, dervi, mrid) yasak-
lanmtr.
Ayrca svire, Fransa ve talyadan Ceza Kanunu,
Borlar Kanunu ve Ticaret Kanunu alnmtr. TAKVM-SAAT VE LLERDE DEKLK
Nedenleri:
KADINLARA SYASAL HAKLAR VERLMES Osmanllar dneminde dier uluslardan farkl bir tak-
vim, saat, rakam ve l birimi kullanlmtr. Hafta tatili
Medeni Kanunla bir takm sosyal ve ekonomik haklara Cuma gn idi. Bu durum bat dnyasyla olan ticari ve
sahip olan kadnlara; resmi ilikilerde karkla yol ayor ve baz glkler
1 Nisan 1930 ylnda kabul edilen kanunla Belediye douruyordu.
Meclisine ye seme ve seilme, Kanunlar:
l933te muhtarlklara seilme hakk, Uluslararas ilikileri kolaylatrmak iin 26 Aralk
5 Aralk 1934de milletvekili seme ve seilme 1925te Miladi Takvimin kullanlmas kararlatrl-
hakk tannmtr. mtr. Uygulama 1 Ocak 1926 da balamtr.
Ayn gn yerel saat terk edilerek, uluslararas saat
Dier deiiklikler unlardr: sistemine geilmitir.
talyadan Ceza Kanununun alnmas.1926
24 Mays l928de Latin rakamlar kabul edilmitir.
svireden Borlar Kanununun alnmas. l926
1 Nisan 1931de de arlk, uzunluk lleri dei-
svireden, Hukuk Mahkemeleri Usul Kanunu- tirilerek tm dnyann kulland l birimleri
nun alnmas. 1927 kabul edilmitir. Eskiden uzunluk ls olarak
Almanyadan Ceza Kanununun alnmas. 1929 kullanlan arn ve endaze yerine metre getiril-
svireden cra ve flas Kanununun alnmas. 1932 mitir. Arlk ls olarak kullanlan okka, bat-
man yerine de kilo esas benimsendi. Bylece ti-
Kadn ve erkek arasndaki siyasi eitsizlik iki cari ilikilerde nemli kolaylklar salanmtr.
aamada giderildi. Belediye seimlerine katlma
1930da, 5 Aralk 1934te de milletvekili seme ve Ayrca resmi tatil, cuma gnnden pazar gnne
seilme hakk tannmtr. alnmtr (1935).
82

SOYADI KANUNUNUN KABUL (21 Haziran 1934) Mustafa Kemal Paa, Trkenin dier yabanc dillerin
Nedeni: etkisinden kurtulmas ve dilimizin zenginletirilmesi ama-
Osmanl toplumunda soyad yoktu. Bu durum, resmi cyla 12 Temmuz 1932de Trk Dil Kurumunu kurmutur.
ilemlerin salkl biimde yrtlmesini engelliyordu. Bu almalarla Trk dili; akc, sade ve ilek bir
nk kiileri birbirinden ayrmak zorlayordu. dil haline gelmitir.
Kanun:
LATN HARFLERNN KABUL (1 Kasm 1928)
Karklklar nlemek amacyla 21 Haziran 1934'de Nedeni:
Soyad Yasas karlmtr. Bu yasayla eskiden beri kulla-
nlan ve snfsal ayrcalk yaratan baz nvanlarn kulla- Arap alfabesi ses uyumu bakmndan Trkeye uygun
nlmas da yasaklanmtr. (Molla, Hafz, Hac, Bey, Paa, dmyordu. Okuma ve yazma gl douruyordu.
Hanm vs) Ayrca Arap kltrnn etkisi altnda kalnyordu.
Kanun:
Mustafa Kemal Paa Trk dilinin okunup yazlmasnn
ETM ALANINDA YAPILAN NKILAPLAR kolaylamas eitim ve retimin yaygnlatrlmas ve
ada uygarln kayna olan Bat lkeleriyle ilikilerin
TEVHD- TEDRSAT KANUNU (3 Mart 1924) gelitirilmesi iin harf deiikliini gerekli gryordu.
Nedeni: Latin Alfabesi 1 Kasm 1928de baz deiiklikler yaplarak
Yeni Trk Harfleri olarak kabul edilmitir.
Osmanl Devletinde temel eitim kurumu merdeseler-
di. 19. yyda ve Tanzimat dneminde Bat tarz okullar Yeni harfler sayesinde okuma yazma kolaylam, okur-
almt. Ayrca aznlk okullar vard. Eitimde ok yazar oran artm, eitim ve retimde nemli geli-
ballk ve karmaa hakimdi. Bu durum kltr atmasna meler olmutur.
yol ayordu.
Kanunlar: EKONOMK ALANDAK GELMELER
3 Mart 1924de kabul edilen Tevhid-i Tedrisat

(retimin Birletirilmesi) Kanunuyla tm eitim I. ZMR KTSAT KONGRES (17 ubat 1923)
ve retim kurumlar Milli Eitim Bakanlna ba- Cumhuriyetin ilanndan nce toplanan bu kong-
land. Medreseler kapatld. re, yeni devletin ekonomik kalknmaya verdii
1926da Maarif Tekilat Hakknda Kanun kar- nemi gsterir. Kongreye ifti, tccar, sanayici
larak eitim ada, ulusal, demokratik ve laik ve ii kesiminden pek ok kii katlmtr.
esaslara gre yeniden dzenlenmitir. lkreti- Kongrede Misak- ktisadi (Ekonomi And) kabul
me nem verildi; ortaokul, lise ve meslek okullar edilmitir (4 Mart1923).
oaltld. Trkiye Cumhuriyetinin ilk yksek oku- Buna gre, ulusal bamszln ancak ekonomik
lu olan Hukuk Mektebi Ankarada ald. Onu yine bamszlkla salanabilecei belirtilmitir.
Ankarada kurulan Dil ve Tarih Corafya Fa-kltesi
ve Yksek Ziraat Enstits izledi. stan-bulda ise, zmir ktisat Kongresi Kararlar:
Gzel Sanatlar Akademisi ile Devlet Konservatuar Hammaddesi lkemizde bulunan sanayi dallar
almtr. kurulmaldr.
niversiteler Kanunu karlarak Darlfnn ka- Kk iletmelerden hzla byk iletmelere ve
patlm ve yerine stanbul niversitesi almtr. fabrikalara geilmelidir.
Nazi Almanyasndan kaan bilim adamlar bu ni-
versitelerde grev almlar. zel teebbse kredi salayacak bir devlet ban-
kas kurulmaldr.
TRK TARH KURUMUNUN KURULUU (15 Nisan 1931) Yabanc tekellerden kanlmaldr.
Nedeni: Sanayi zendirilmeli ve ulusal bankalar kurul-
Osmanl Devletinde Trk Tarihi, yalnzca slamdan son- maldr.
raki Trk Tarihi olarak retiliyordu. Oysa yeni nesillere D rekabete dayanabilmek iin sanayi her
mmeti tarih anlaynn yerine ulusu tarih retilmesi alanda gelitirilmelidir.
gerekiyordu.
Devlet, ekonomik grevleri olan bir organ ha-
Kurulu: line gelmelidir.
Mustafa Kemal Paa, yaptrd almalarla Trk tarihi-
nin, Osmanl ncesinin aydnlatlmasn salad. Trklerin Not: Bu kararlar ekonomik politikann temellerini
eski ve kkl bir uygarla dayandn ortaya koymak oluturmu, ekonomide Devletilik ilkesi benimsen-
amacyla 15 Nisan 1931de Trk Tarih Kurumunu olu- mitir
turmutur.
TRK DL KURUMUNUN KURULUU (12 Temmuz 1932) TCARET ALANINDAK GELMELER

Nedeni: Lozanda kapitlasyonlar kaldrlarak ekonomik
Osmanl Devletinde dil birlii yoktu. Trk dili, Arapa alandaki en nemli engel yok edilmitir.
ve Farsann etkisi altnda kalmt. Trk mteebbislerine kredi salamak amacyla
Kurulu: ilk zel Trk Bankas olan Bankas kurulmutur
(1924).
83

1925 ylnda Ticaret ve Sanayi Odalar kurulmu-

tur. ATATIRK LKELER LE NKILAPLAR
irketilik ve sigortaclk yeni esaslara balanm ARASINDAK LK
ve borsalar almtr.
Lozanda kapitlasyonlarn kaldrlmasnn bir so-
nucu olarak 1 Temmuz 1926da Kabotaj Kanunu
Btnleyici
Temel lke
yrrle girmitir. Denizlerimizde gemi iletme
hakknn yalnzca Trkiyeye ait olduu belirlen- nklaplar
Alan
mitir. Bylece milli denizciliimizin gelimesi sa-
lke
lanmtr.
TARIM ALANINDAK GELMELER Saltanatn kaldrlmas

Cumhuriyetin ilan
Aar vergisi kaldrlarak kylye ekonomik rahat-
Ulusal Egemenlik
Halifeliin kaldrlmas
Cumhuriyetilik
lk salanmtr (17 ubat 1925). Kadnlara siyasal haklarn verilmesi
Kylye ucuz kredi verebilmek iin Ziraat Banka- TBMMnin almas
snn imknlar arttrlmtr. 1921 Anayasas
Siyasal
Siyasi Partilerin kurulmas
Tarm Kredi Kooperatifleri kurularak kylnn
Ordunun siyasetten ayrlmas
kooperatiflemesi salanmtr (1928). Ankarada
Yksek Ziraat ve Baytar (veteriner) Enstitleri
almtr. Burada yetien uzmanlar vastasyla e- Yeni Trk Devletinin kurulmas
Ulusal birlik ve beraberlik

kerpancar, turungil ve ay tarm balatlmtr. zmir ktisat Kongresi (Toplan amac
1929da Toprak Reformu Kanunu karlmtr. olarak)
Ekonomide milliletirme
Ancak uygulanamamtr.
Tevhid-i Tedrisat Kanunu
Devlet retme iftlikleri ve Tohum Islah stasyon- Medreselerin Kaldrlmas
Kltr-Eitim
Milliyetilik
lar almtr. Maarif Kanunu
Yeni Trk harflerinin kabul
Millet Mekteplerinin almas
SANAY ALANINDAK GELMELER Trk Tarih ve Dil Kurumlarnn kurulmas
1926da Tevik-i Sanayi Kanunu karlmtr. An-
Trk Medeni Kanunu
cak halkta yeterli sermaye olmadndan istenilen
Soyad Kanunu
nsan ve insanlk
sonuca ulalamamtr.
Klk Kyafet Kanunu
1929da sanayiyi korumak iin gmrk vergileri apka Kanunu
ykseltilmitir. Kadnlara seme ve seilme hakknn
Halklk
sevgisi
Sosyal
1933 ylnda devlet eliyle sanayilemeyi ngren verilmesi
Birinci Be yllk Kalknma Plan kabul edilmitir. lkretimin kz ocuklarna da zorunlu
Bu plan baaryla uygulanarak Smerbank, Paa- olmas
bahe Cam, Beykoz Deri, zmit Kat Sanayi, Kara- Tevik-i Sanayi Kanunu
bk Demir-elik iletmeleri gibi temel sanayi ku- zmir ktisat Kongresi (Alnan kararlar
rulular almtr. olarak) lke btnl ve
Kapitlasyonlarn kaldrlmas
Maden Tetkik ve Arama Enstits kuruldu (1935). Kabotaj Kanunu
Maden Mhendislik mektepleri almtr. Ma- Aar vergisinin kaldrlmas
Devletilik
denciliimizi desteklemek iin Etibank kurul-

kalknma
Kabotaj Kanunu
Ekonomi
mutur. Bankalarn almas

Be yllk kalknma plan
SALIK ALANINDA YAPILAN ALIMALAR Devletletirme ve milliletirme
Saltanatn kaldrlmas
Hilafetin kaldrlmas
eriyye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas
Aklclk, bilimsellik ve
I. Dnya Sava srasnda salgn hastalklar milleti kasp

kavurmutu. Devlet bu gibi salk sorunlarn kknden Tevhid-i Tedrisat Kanunu
zebilmek iin u tedbirleri almtr; Tekke ve Zaviyelerin kaldrlmas
Trbelerin kapatlmas
Salk ve Sosyal Yardm Bakanl kurulmutur.
adalama
Medeni Kanunun kabul

Salk uras oluturulmutur. Hukukun laikletirilmesi

Hukuk
Laiklik
Hfzshha Enstits kurulmutur. Devletin dini slamdr maddesinin

kaldrlmas
Salgn hastalklara (stma, verem, trahom, frengi Laiklik ilkesinin Anayasaya girmesi
vs.) kar mcadele balatlmtr.
adalama
adalama
Hastahane ve dispanserler almtr.

nklaplk
ve deiim
Salk uzman yetitiren okullar almtr. Tm nklaplar

Kzlay, ocuk Esirgeme, Yeilay ve Verem Sava
Dernei gibi sosyal kurulular oluturulmutur.
84

(KPSS - 2006)
I. Yabanc irketler tarafndan altrlan baz demiryollarnn devletletirilmesi
II. Trk karasularnda gemi iletme hakknn yalnz Trkiyeye ait olmas
III. Kooperatiflemenin yurt apnda yaygnlatrlmas
Yukardaki gelimelerin hangilerinde ulusallatrma amac vardr?
D) I ve II E) II ve III Yant: D
(KPSS - 2006)
apka nklab,
I. toplumda kadn-erkek eitliini salamak,
II. topluma ada grnm kazandrmak,
III. resmi ilemlerin takibini kolaylatrmak
amalarndan hangilerine yneliktir?
D) I ve II E) II ve III Yant: B
(KPSS - 2006)
I. Kadnlara oy hakknn verilmesi
II. Toplumsal ayrcalk ifade eden unvanlarn kaldrlmas
III. Tek kadnla evlilik esasnn getirilmesi
Yukardakilerden hangileri, 1926 ylnda karlan Medeni Kanunun kapsamndadr?
D) I ve II E) I, II ve III Yant: C
(KPSS - 2006)
Batl devletlerle ticaretin kolaylamasnda,
I. arn ve endaze yerine metrenin kullanlmas,
II. hafta tatilinin cumadan pazar gnne alnmas,
III. herkesin resmi bir soyadnn olmas
konularndan hangileriyle ilgili kanunlarn karlmasnn etkili olduu savunulabilir?
D) I ve II E) I, II ve III Yant: D
(KPSS - 2007)
I. Aznlk okullar
II. Millet mektepleri
III. Yabanc okullar
Yukardakilerden hangileri, Osmanl Dneminde olmayp Atatrk Dneminde ilk kez almtr?
D) I ve II E) I, II ve III Yant: B
(KPSS - 2007)
I. Hicri ve Rumi takvim yerine miladi takvimin kabul edilmesi
II. Arn, endaze ve kula gibi uzunluk llerinin yerine metre sisteminin kabul edilmesi
III. ki dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilmesi
Yukardakilerin hangilerinde, Trkiye Cumhuriyetindeki uygulamalarda birlik salama amac olduu savunulabilir?
D) I ve II E) II ve III Yant: D
(KPSS - 2009)
Aadakilerden hangisi, cumhuriyetin ilannn dourduu sonulardan biri deildir?
A) Hkmet kurmann yeni ynteme balanmas
B) Devletin rejiminin adnn konmas
C) stiklal Marnn kabul edilmesi
D) Devletin bakannn belirlenmesi
E) Halifeliin kaldrlmas Yant: C
85

(KPSS 2008)
Soyad Kanunuyla tm vatandalara, aile ismi olarak z adlar yannda soyad kullanma zorunluluu getirilmitir. Bu
zorunluluun,
I. snf farkllklarnn isim olarak kullanlmas,
II. isim benzerliklerinin baz karklklara neden olmas,
III. toplumda aznlk olan Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn bulunmas
durumlarnn hangilerinden kaynakland savunulabilir?
D) I ve III E) II ve III Yant: C
(KPSS - 2008)
1923-1928 yllar arasnda nemli atlmlar yapld hlde, harf inklab ancak 1928 ylnda gerekletirilebilmitir. Bu
gecikmede,
I. harf inklabna ok nem verilmesi ve baarsnn rastlantya braklmak istenmemesi,
II. daha nce bu konuda yaplm olan almalarn sonusuz kalmas,
III. Arap alfabesinin harf saysnn sayca fazla olmas
durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir?
D) I ve III E) I, II ve III Yant: C
(KPSS - 2009)
I. Hilafet
II. eriye ve Evkf Bakanl
III. Erkn Harbiye Bakanl
1924 ylnda, yukardakilerden hangilerinin ynetim birliini glendirmek amacyla kaldrld savunulabilir?
D) I ve II E) I, II ve III Yant: D
(KPSS - 2009)
I. Atatrk ilkelerinin Trkiye Devletinin temel nitelikleri olarak kabul edilmesi
II. Milletvekili yeminlerinin Vallahi. yerine Namusum zerine sz veriyorum. eklinde deitirilmesi
III. Anayasa Mahkemesinin kurulmas
Yukardakilerden hangileri Atatrk Dnemi gelimeleri arasndadr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Yant: C
(KPSS - 2010)
1929-1930 yllar arasnda dnyada ekonomik bunalm ba gstermi, bu durum Trk Devletinin ekonomisine yeni
bir yn vermesini gerektirmitir.
Bu gereksinim,
I. devletilik ilkesinin uygulanmas,
II. ilk be yllk sanayi plannn hazrlanmas,
III. Tevik-i Sanayi Kanununun karlmas
gelimelerinden hangilerini salamtr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III Yant: D
(KPSS - 2011)
Aadakilerden hangisi, Atatrk dneminde tarm gelitirmek amacyla yaplan almalardan biri deildir?
A) Aar vergisinin kaldrlmas B) Ziraat Bankasnn kurulmas
C) Numune iftliklerinin kurulmas D) Yksek Ziraat Enstitsnn kurulmas
E) Tarm sat kooperatiflerinin kurulmas Yant: B
(KPSS - 2011)
Aadakilerden hangisinin sosyal hayattaki ayrcalklar nlemek amal olduu savunulamaz?
A) Tekke ve zaviyelerin kapatlmas
B) Hac, aa, hafz, molla gibi nvanlarn kaldrlmas
C) Medeni Kanunun kabul edilmesi
D) Devlet statistik Enstitsnn kurulmas
E) Dini giysilerin mabetler dnda giyilmesinin yasaklanmas Yant: D
86

8. Blm. ATATRK DNEM VE DI POLTKA
TATRK DNEM VE DI POLTKA demokratik esaslara gre almaktayd. Ancak,

Kurtulu Sava srasnda milli birlii bozmamak iin
rejim tartmalarna girilmemiti. Artk kesin zafer
II. TBMMnin almas kazanlm, saltanat kaldrlm, Lozan Antlamas
Cumhuriyetin ilan imzalanmt.
Halifeliin Kaldrlmas Saltanat yanllar da eski dzenin devam etmesi
ok Partili Hayata Gei Denemeleri iin youn propagandalar yapyorlard. Artan mu-
Cumhuriyet Halk Frkas halefet Meclise dayal hkmet sistemini ilemez
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas hale getirmiti. Yrtme grevi aksyordu.
eyh Sait Ayaklanmas
Serbest Cumhuriyet Frkas Cumhuriyetin lannn Nedenleri:
Menemen Olay Ulus iradesini tam olarak gerekletirmek
Yabanc Okullar Sorunu Hkmet bunalmlarn sona erdirmek
Musul Sorunu Trk ve dnya basnndaki rejim tartmala-
Nfus Mbadelesi rna son vermek
Milletler Cemiyetine Giri nklaplara zemin hazrlamak
Balkan Pakt (Antant) Devlet bakanl sorununu zmlemek
Montr Szlemesi amacyla,
Sadabat Pakt Mustafa Kemal Paa Asl savamz imdi
Hatay Sorunu balyor diyerek cumhuriyetin ilan iin ge-
II. Dnya Sava rekli hazrlklar balatt:
Birlemi Milletler ve Natoya Giri lk olarak seimlerin yenilenmesine karar ve-
rilmitir (1 Nisan 1923).
9 Austos 1923te Trkiyenin ilk siyasal par-
II. TBMMNN AILMASI tisi olan Halk Frkas kurulmutur.
II. TBMM almtr (11 Austos 1923).
Birinci Mecliste muhalefetin artmas, yeni rejim Meclis 1 Ekim 1927ye kadar alm ve ink-
ve inklaplar gsleyecek yeni bir meclis ihtiyac lap meclisi olarak anlmtr.
zerine 1 Nisan 1923de, seimlerin yenilenmesine 13 Ekim 1923de Ankara resmen bakent ilan
karar vermitir. 11 Austos 1923 de alan kinci edilmitir.
Meclis Yeni Trk Devletinin karakterini belirleyen in- Hkmet bunalm knca 27 Ekim 1923 de
klaplar yapm ve 1 Ekim 1927ye kadar alm- Fethi (Okyar) Bey Hkmeti istifa etmitir.
tr. Bu Meclise nklap Meclisi de denilir. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa, cumhu-
kinci Meclis dneminin balangcnda; riyetin ilan iin zamann geldiine karar ver-
Lozan Antlamas onayland mitir.
stanbul, tilaf Devletlerinden teslim alnd Uzun tartmalardan sonra cumhuriyet ilan
Ankara bakent yapld edilmitir (29 Ekim 1923).
Cumhuriyet ilan edildi Anayasa deitirilerek Trkiye Devletinin
hkmet ekli Cumhuriyettir denilmitir.
CUMHURYETN LANI (29 Ekim 1923) lk Cumhurbakan seilen Mustafa Kemal
Paa cumhuriyetin ilk kabinesini kurma gre-
Kongreler dneminde eitli vesilelerle Cumhu- vini smet Paaya vermitir. Fethi Bey de
riyete vurgu yaplmt. Meclis de bandan beri TBMM bakanlna seilmiti.
87

Cumhuriyetin lannn nemi ve Sonular: 3 Mart 1924te kabul edilen dier kanunlar
Devletin rejiminin ad konulmu oldu. unlardr:
Rejim tartmalar sona erdirilerek, 1921 Ana- Eitim kurumlarnn bir at altnda toplan-
yasasna da devletin rejiminin cumhuriyet olmas ve eitimde laiklie geilmesi amacyla
duu hkm konuldu. Tevhid-i Tedrisat Kanunu karlmtr. Tm
Devlet bakanl sorunu zmlendi. okullar Maarif Vekletine balanmtr.
Meclis Hkmeti sisteminden Kabine siste- eriye ve Evkaf Vekleti kaldrlarak yerine
mine geildi. Diyanet ileri Bakanl, Erkan- Harbiye Ve-
TBMM, Cumhurbakann kleti kaldrlarak yerine Genel Kurmay Ba-
Cumhurbakan, babakan kanl kurulmutur.
Babakan ise bakanlar belirleyecektir.
Trkiye Cumhuriyetinin ilk babakan smet Halifeliin Kaldrlmasnn nemi:
Paadr. Laiklik ilkesinin en nemli aamas gerekle-
Mustafa Kemal Cumhurbakan seilerek mitir.
devlet bakanl sorunu zmlendi. nklaplarn nndeki en nemli engel orta-
Yeni devletin ad, Trkiye Cumhuriyeti Dev- dan kaldrlmtr.
leti oldu.
Cumhuriyetin ilan, Atatrk ilkelerinden Cum-
huriyetilik yolunda yaplan nemli bir inklap OK PARTL HAYATA GE DENEMELER
hareketidir. Yaplacak yeni inklaplar iin or-
tam hazrlamtr. CUMHURYET HALK FIRKASI
Mustafa Kemalin Cumhurbakan seilme- (9 Austos 1923)
siyle boalan Meclis bakanlna Fethi Bey I. Mecliste siyasal gruplar yoktu; o gnk ortam
getirilmitir. Cumhuriyetin ilk Meclis Bakan buna elverili deildi. Tm yelerin tek amac yur-
Fethi Beydir. dun kurtarlmasyd. Savan sonlarna doru yeler
arasndaki gr ayrl artm ve Mustafa Kemal
Paaya ve inklaplara muhalif bir grup olumutur.
HALFELN KALDIRILMASI (3 Mart 1924) Bunun zerine TBMM, 1 Nisan 1923te seimlerin
yaplmasna karar vermitir. Bu arada Halk Frkas
Sebepler: kurulmutur (9 Austos 1923). Yaplan seimler so-
Halifelik slam dnyasndaki etkinliini yitir- nunda II. TBMM 11 Austos 1923 te almtr.
miti.
Yeni rejime kar olanlar, Halife meclisin, TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASI
meclis halifenindir grn yaymaya bala- (17 Kasm 1924)
mlard. Kurtulu Savann kahramanlarndan Kazm Ka-
Halife Abdlmecit TBMMnin koyduu kural- rabekir, Ali Fuat Cebesoy, Rauf Orbay, Adnan Ad-
lara uymuyor, sultan gibi hareket ediyordu. var, Refet Bele gibi ahsiyetler Terakkiperver Cum-
Bu da ynetimde ikilie yol ayordu. huriyet Frkasn kurmulardr. Baz ttihatlarla
Eski rejime dn yollarn kapatmak ve yeni Halk frkasndan ayrlanlar da bu partide yer alm-
inklaplara ortam hazrlamak isteniyordu. lardr.
Parti tznde Dini inanlara sayglyz cmlesi
Kanunlar: yer almt.
Halifelik 3 Mart 1924te karlan bir yasayla Bir sre sonra kan eyh Said Ayaklanmasnda
kaldrlmtr. rol olduu iddia edilen Terakkiperver Cumhuriyet
5 Mart 1924te de Osmanl ailesinin yurt d- Frkas, Takrir-i Skn Yasasna dayanlarak 5 Ha-
na karlmasna karar verilmitir. ziran 1925 te kapatlmtr.
Ancak Devletin dini slamdr cmlesi Anaya-
saya konulmutur
88

EYH SAT AYAKLANMASI (13 ubat 1925) ve yaplan ihbar zerine suikastlar yakalanmlar-
dr. Sulu grlenler stiklal Mahkemelerinde yarg-
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasn- lanarak cezalandrlmlardr. Bylece ittihatlar ta-
dan cesaret alan rejim muhalifleri derhal harekete mamen tasfiye edilmitir. Terakkiperver Parti yneti-
gemilerdir. cileri ise delil yetersizliinden serbest braklm-
eyh Saitin nclnde Erganinin Piran kyn- lardr.
de balayan ayaklanma ksa srede Diyarbakr do-
laylarna yaylmtr. Musulu almaya alan ngiliz- SERBEST CUMHURYET FIRKASI
ler de bu isyan kkrtmlardr. (12 Austos 1930)
1929 yllarnda dnyada grlen ekonomik buna-
eyh Sait isyanna kar alnan nlemler ve lm Trkiyeyi de etkilemiti. ktidarda olan Cumhuri-
sonular: yet Halk Frkasnn ekonomik politikas baz millet-
eyh Sait Ayaklanmasnn kmasnda ve vekillerince beenilmiyor ve eletiriliyordu. Liberal
bastrlmasnda ihmali grlen Fethi Bey H- sistemle memleketin ekonomik ynden kalknaca
kmeti istifaya davet edilerek smet Paa H- dncesinde olan bu milletvekilleri Mustafa Kemal
kmeti i bana getirilmitir. Paann ynlendirmesiyle Serbest Cumhuriyet Fr-
Ksmi seferberlik ilan edilerek isyann bastrl- kasn kurdular (12 Austos 1930). Partinin bakan
mas orduya braklmtr. ise Atatrkn yakn arkada olan Fethi Okyar Bey-
Hyanet-i Vataniye Kanununa bir madde ek- di. Programnda Laiklie ballk belirtilmesine ra-
lenmek suretiyle dinsel nedenlerle halk ayak- men rejime kar olanlar partiyi ele geirmilerdi. Gi-
landrmaya tevik eden kiilerin vatan haini dii tehlikeli gren Fethi Bey, 18 Aralk 1930da par-
saylacaklar bildirilmitir. tiyi kapatmtr.
4 Mart 1925te Takrir-i Skn (Huzuru Sala-
ma) kanunu karld ve 4 yl yrrlkte kal- Not:
mtr. Serbest Cumhuriyet Frkas ile Cumhuriyet Halk Fr-
Ayaklanma blgesinde stiklal Mahkemeleri kas arasndaki temel ayrlk ekonomi politikasdr.
kurulmutur.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ayaklan-
mada rol oynad gerekesiyle kapatlmtr. MENEMEN OLAYI (23 Aralk 1930)
(5 Haziran 1925)
eyh Said ve arkadalar Diyarbakr stiklal Serbest Frkann kurulmasndan cesaret alan re-
Mahkemesinde yarglandktan sonra idam jim kartlar harekete gemilerdir. Nakibend ta-
edilmilerdir. rikatndan Dervi Mehmet ve mritleri kendilerine
Ayaklanmada rol olan ngilizler Musul mese- katlan bir ksm halkla Menemende ayaklanmlar-
lesini gndeme getirmilerdir. Devlet, ayak- dr (23 Aralk 1930). Olay bastrmaya gelen Aste-
lanmann bastrlmasyla uratndan ko- men Kubilay ldrlmtr. syan glkle bastrl-
nuyla yeterince ilgilenememitir. Sonuta mtr. syanclarn ou lme mahkm edilmitir.
1926da Musul elden kmtr.
Not:
MUSTAFA KEMALE SUKAST TEEBBS eyh Said ve Menemen olaylarndan sonra
(16 Haziran 1926) ok partili siyasal yaama gei denemeleri
bir sre ertelenmitir. nk Trk halk, he-
Cumhuriyet ynetimine kar olanlar ve Terakki- nz ok partili sisteme geecek siyasi olgun-
perver Parti iindeki eski ttihatlar Mustafa Kemal lua erimemiti.
Paaya kar bir suikast hazrlamlardr. Ancak, ok partili yaama, ancak 1946da Demokrat
Mustafa Kemalin zmire geliinin bir gn gecikmesi Partinin kurulmas ile geilebilmiti.
89

YABANCI OKULLAR SORUNU (1926) cak bar politika ile sorun zlmtr. Daha son-
raki 4 yl iinde mbadele gerekleti. (10 Haziran
Trkiyedeki yabanc okullarn bal olacaklar re- 1930)
jim Lozanda bir esasa balanmt. Buna gre bu
okullar Trkiyenin kanun, tzk ve ynetmelik h-
kmlerine uyacaklard. Trkiye bu okullarn reti- MLLETLER CEMYETNE GR
mini dzenleyecekti. (18 Temmuz 1932)
Trk hkmeti bu okullarda Trke, Tarih ve Co-
rafya derslerinin Trk retmenlerince okutulmas Trkiye Cumhuriyeti bir dizi antlamalarla snrla-
ve okullarn Trk mfettilerince denetlenmesi esa- rn belirlemiti. Bamsz ve gvenlik ierisinde var-
sn belirlemitir. Bu esaslara uymak istemeyen ya- ln devam ettirmek istemiti. Trkiye Yurtta Sulh
banc okullar kapatld. Baz batl devletlerin konuyu Cihanda Sulh ilkesi ile i ve d politikasn belirle-
grme istekleri, i sorun olduu gerekesiyle red- mi ve sorunlarn bu ilke dorultusunda zmt.
dedilmitir. Bu nedenle Trkiyenin Milletler Cemiyetinde ye-
rini almas gerekmekteydi. Nitekim 1932 ylnda Tr-
kiye resmen, Milletler Cemiyetine arlmtr.
MUSUL SORUNU (5 Haziran 1926) 18 Temmuz 1932de Milletler Cemiyetine girmi-
tir.
ngilizler Mondros Atekes Antlamasna dayana-
rak Musul evresini igal etmilerdi. Milli Mcadele
yllarnda TBMM Musul evresiyle ilgilenememitir. BALKAN ANTANTI (9 ubat 1934)
Lozanda, ngiltereye burasnn Misak- Milli snr-
larmz iinde bulunduu belirtilmitir. ngiltere Musul Trkiye Kurtulu sava sonrasnda Yunanistanla
meselesini Lozandan sonraya erteletti. bar antlamas imzalam, pek ok devletle dost-
Lozandan sonra Musulu istediimizde, Musul luk antlamalar yapmt. 1933te Avrupa da Al-
Irak topraklar iindedir. Irak da ngiliz mandasn- manya ve talya tehlikesi ba gsterdi. talyann
dadr. gerekesiyle vermek istememitir. eyh Sait Balkanlarda, Almanyann da Dou Avrupada gz
isyan yznden Trkiye konuyla ilgilenememitir. vard.
Daha sonra Musul meselesi Milletler Cemiyetine te bu durum Balkan lkelerinin aralarndaki ufak
gtrlmtr. Burada da zm bulunamamtr. tefek anlamazlklar bir yana brakp Trkiye ve Yu-
1926 ylnda ngilizlerle Ankarada yaplan grme- nanistan yannda yer almalarna vesile olmutur. 9
ler sonunda Ankara Antlamas yaplmtr (5 Ha- ubat 1934te Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve
ziran 1926). Bu antlamayla bugnk Trkiye snr Romanya delegeleri Atinada bir araya gelerek Bal-
belirlenmitir. Buna gre, Musul rak snrlar iinde kan Antantna imza koydular. Trkiye bat snrla-
kalacak, Hakkri, Trkiyede braklacakt. Ancak rn gvenceye almtr.
Musul petrollerinin krndan 25 yl sreyle % 10
hisse Trkiyeye verilecekti.
MONTR BOAZLAR SZLEMES
(20 Temmuz 1936)
NFUS MBADELES (10 Haziran 1930)
Boazlar ve evresi Lozanda kurulan Boazlar
Lozan Bar Antlamasna gre stanbul Rumlar Komisyonunca idare edilmekteydi. Bu durum Trki-
ile Bat Trakya Trkleri dnda, Trkiyede yaayan yenin milli btnln snrlayc bir hkm ta-
Rumlar, Yunanistandaki Trklerle karlkl olarak yordu.
deitirileceklerdi. Ancak, 1926ya kadar bu mesele talya ve Almanyann saldrgan tutumu (talyann
tam halledilememitir. Habeistan, Almanyann da Ren blgesini igal et-
Yunanistan stanbulda daha ok Rum brakmak mesi) karsnda Trkiye Boazlar zerinde Trk
isteyince Trk-Yunan ilikileri gerginlemitir. An- hakimiyetinin geerli olmas iin ilgili devletlere
90

bavurmu ve 20 Temmuz 1936da Montr Szle- Il. DNYA SAVAI VE TRKYE

mesi imzalanmtr.
Byk devletler arasndaki kar atmalarnn
Bu szlemeyle; yaratt gerginlik, Almanya ve talyann yaylmac
Boazlar Komisyonu kaldrlm, komisyonun ve saldrgan politikas sonucunda bir dnya sava-
grevi Trkiyeye devredilmitir. na dnmtr.
Boazlarn iki yakasna Trkiye asker yerle- 1 Eyll 1939da Almanyann Polonyaya saldr-
tirebilecek ve tahkimat yapabilecekti. mas ile balayan Il. Dnya Sava, Mays 1945e
Yabanc ticaret gemileri serbeste boazlar- kadar devam etmitir.
dan geebilecek, ancak sava gemilerinin ge- Sava Almanya, talya ve Japonyann oluturdu-
ileri snrlanacakt. Trkiye bir savaa girer- u Mihver devletler ile ngiltere Fransa ve sonradan
se ya da bir sava tehlikesiyle karlarsa ABDnin katld Mttefik devletler arasnda olmu-
boazlar istedii gibi kapatabilecekti. tur. Mttefikler nl Normandiya kartmas ile Al-
manlar Fransadan attktan sonra Japonyay bom-
Bu anlama ile ulusal egemenliimizi snrlayc balayarak Mihver grubunu malup etmilerdir.
engeller kaldrlm ve boazlar zerinde Trkiye Trkiye, savaa girmemekte kararl olduu halde
yetki sahibi olmutur. sava boyunca drt milyon askerini silah altnda
tutmutur. Btn ekonomik gcn askeri amalara
ayrmak zorunda kalmtr. Bunun sonucunda Trki-
yenin kalknma ve sanayileme abalar olduka
SADABAT PAKTI (19 Temmuz 1937) yavalamtr. retim dm ve temel gda madde-
leri bile g temin edilir hale gelmitir.
talyann Ortadouya ynelik tehditleri karsnda Trkiyenin stratejik nemi nedeniyle gerek Mt-
blgede bar ve gvenlii salamak amacyla Tr- tefikler, gerekse Mihver Devletleri Trkiyenin kendi
kiye-ran-Irak ve Afganistan arasnda Sadabat Pakt yanlarnda savamas iin aba harcamlardr.
kurulmutur. Bu antlamayla Trkiye dou snrlarn ngiliz Babakan Churchill, 1943te Adanada
gvenlik altna almtr. Cumhurbakan nn ile grerek Trkiyenin en
ge 1943 sonunda savaa katlmasn istemitir.
1943 Tahran Konferansnda Sovyetler, Trkiyenin
HATAY SORUNU (30 Haziran 1939) savaa girmesinde srar etmitir. Bu nedenle
Churchill 1943te Kahirede smet nn ile yeniden
TBMM Hkmeti ile Fransa arasnda imzalanan grmtr. nn, prensib olarak savaa girmeyi
1921 Ankara Antlamasyla Hatay, Fransa manda- kabul etmekle birlikte Trkiyenin ihtiyac olan sava
sndaki Suriyeye braklmt. Ancak, 1936 ylnda ara ve gereleri temin edilmedike savaa girile-
Fransa, Suriye ve Lbnan zerindeki manda yne- meyeceini belirtmitir.
timini kaldrmt.
Bu durumda Hatay evresi Suriyede kalyordu. Mttefiklerin basklarnn giderek artmas ve
Trkiye durumun dzelmesi iin Milletler Cemiye- Almanyann yenilgisinin kesinlemesi zerine
tine bavurmutur. Halkn kendi geleceini kendi- Trkiye diplomatik bir jest olmak zere 23 ubat
sinin belirlemesini istemitir. Bu durum Milletler Ce- 1945te Almanya ve Japonyaya sava amtr.
miyetinin tzne de uymaktayd. Trkiyenin bu sava ilannn bir nedeni de sa-
Milletler Cemiyeti temsilcileri gzetiminde yaplan va sonras oluturulacak uluslararas kurulu-
halk oyu ile Hatay Bamsz Devleti kurulmutur (2 lara kolayca girebilmekti.
Eyll 1938). 10 ay sonra Hatay Meclisi oy oun-
luu ile Trkiyeye iltihak etmitir. (30 Haziran 1939).
91

BRLEM MLLETLER VE NATOYA GR ANKARA HUKUK FAKLTES (5 Aralk 1925)
Il. Dnya Sava sreci iinde balayan uluslara- Gazi Mustafa Kemal'de 1922 ylnda meclisi a
ras bir rgt kurma almalar 24 Ocak 1945de konumasnda Ankara'da bir hukuk mektebinin al-
Birlemi Milletler Bildirisinin yaymlanmas ve mas gereini belirtmitir. Bu abalar sonucunda, 5
Birlemi Milletler Tekilatnn kurulmas ile so- Aralk 1925 tarihinde, "Ankara Adliye Hukuk Mekte-
nulanmtr. Tekilatn kurulu amac dnya bar- bi" adyla kurulmutur.
n ve gvenliini korumak, lkeler arasnda ekono- Ankara Adliye Hukuk Mektebi, Cumhuriyet D-
mik, sosyal ve kltrel ilikileri gelitirmekti. nemi'nin ilk yksekrenim kurumudur. Okula
uygun bir bina bulunamad iin al, Byk
Trkiye, 15 Austos 1945te Birlemi Milletler Millet Meclisi'nin toplant salonunda yaplmtr.
anayasasn kabul ederek rgtn tam yesi Fakltenin al konumasn Gazi Mustafa Ke-
olmutur. mal yapm ve ilk dersi de Ahmet Bey (Aaolu)
vermitir. Hukuk Mektebi 1927 ylnda Bakanlar K-
Sovyetler Birliinin Dou Avrupadaki etkinlikleri urulu Karar ile "Ankara Hukuk Fakltesi" smini al-
zerine gvenliklerinin tehlikeye dtn belirten mtr.
Fransa, ngiltere, Belika, Hollanda ve Lksemburg
17 Mart 1945te Brksel Antlamas ile ortak bir ANKARA ORMAN FTL (5 Mays 1925)
savunma rgt oluturmay kabul etmilerdir. ABD- Atatrk bozkr ortasna kurulmu olan Ankara'da
nin de bu rgte katlmasyla 4 Nisan 1949da yaayan halknn, rahatlkla gezebilecei, nefes ala-
Kuzey Atlantik Antlamas imzaland ve NATO ca, yaz ve k yeil kalabilecek bir yer, bir doa
kuruldu. gzellii oluturmak istemitir.
Bu kararn gerekletirmek iin 1925 ylnn ilkba-
Trkiye de bu rgte 18 ubat 1952de res- harnda, lkenin tannm tarmclarn kke ar-
men ye olmutur. tarak, Ankara civarnda modern bir iftlik kurmak
istediini syler ve bu amaca uygun bir arazi bul-
malar emrini verir.
Bu uzmanlar iftlik yeri iin fazla aratrma yap-
ATATRKN KURDUU KURUMLAR maz ve hemen bulduklar yeri Atatrk'e bildirirler.
nk topraklar ok kra olan, aacn ve suyun
ANADOLU AJANSI (6 Nisan 1920) olmad bu ehirde uygun koullar tayan bir yer
Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kurulu hazrlklar bulmak olduka zordur. Atatrk karar kendisine
iin Ankara'da bulunan Mustafa Kemal Atatrk, Ulu- bildirildiinde bu gnk iftlik yerinin bulunduu yeri
sal Kurtulu Hareketinin haklln tm dnyaya du- iaret etmi ve oray gezip gezmediklerini sormu-
yurmak iin haber ajans kurulmas dncesini tur. Oysa gsterdii yer iftlik kurmak iin uygun
nce dnemin aydnlarndan, Halide Edip Hanm'a hibir zellii hemen hemen barndrmamaktadr.
(Advar) amtr. Buna ramen Atatrk iftliin buraya kurulmas
Ajansa "Anadolu" adnn verilmesi fikrininde ilk kez emrini vermi, bu batak ve orak topran slah
Halide Hanm tarafndan nerildii sylenmektedir. edilmesini istemitir.
Anadolu Ajans, alnan bu kararla 6 Nisan 1920'de
domutur. BURSA MERNOS HALI FABRKASI
Osmanl Bankas'ndan temin edilen bir daktilo ve (2 ubat 1938)
sapiograf ad verilen ilkel bir teksir makinas ile ilk Smerbank Merinos Ynl Sanayii Messesesi-
haberini o gn, "Hey'et-i Temsiliye Reisi Mustafa nin (Bursa) temeli 28 Kasm 1935 tarihinde atld. -
Kemal" imzas ile yaymlamtr. letme, 2 ubat 1938 tarihinde Atatrk tarafndan i-
letmeye ald.
92

IDFHERRN
.SVV'|NPDQ$ULYL
.SVV.D\QDN$ULYL
OCUK ESRGEME KURUMU DEVLET STATSTK ENSTTS (1926)

ocuk Esirgeme Kurumu, eski adyla Himaye-i Toplumlarn geleceini grebilmesi, planlayabil-
Eftal Cemiyeti Atatrk'n nclnde kuruldu. n- mesi ve gelimesi iin istatistiki bilgiler byk nem
celeri Kurtulu Savana katlanlarn ocuklarn tar. Cumhuriyetimizin ilk ylllarnda, ok nemli
esirgeme ve eitmeyi ama edindi. Sonralar muh- sorunlar olmasna ramen, istatistiki bilginin bu denli
ta ocuklara yiyecek, giyecek ve okul malzemesi nem tamas nedeniyle, bu ilevi yerine getire-
yardm yapmak, kimsesiz ocuklarn ynetimini bilmek iin bir istatistik rgtnn kurulmasna karar
zerine almak, doumevleri ve ocuk yuvalar, o- verilmitir.
cuklar iin hastane, prevantoryum, sanatoryum, din- Savatan km bir toplumda, bilgi yoksulluuyla,
lenme kamplar kurmak, doum ve ocuk sal zm gereken eitli sorunlar olmasna ramen,
konularnda annelere t vermek gibi grevler yk- btn bu sorunlar iinde, her eyi zamana ve meka-
lendi. na gre deerlendirmenin bilincinde olan byk dev-
let adam Mustafa Kemal, istatistii de dnmtr.
DEMRYOLLARI VE LMANLAR GENEL
MDRL (1927) ETBANK (14 Haziran 1935)
Demiryollarnn yapm ve iletmesi iin kurulan Kurtulu Sava'nn sonrasnda yaplan zmir kti-
ve Nafa Vekaleti'ne bal olarak alan mdrlk- sat Kongresi'nde alnan kararla madencilik nce
ler 1927'de birletirilerek Devlet Demiryollar ve Li- zel irketlere braklmtr.
manlar dare-i Umumiyesi olarak kuruldu. Bu kuru- Bu ilk dnemde yabanc sermayenin elindeki
luun ad, 1929'da Devlet Demiryollar ve Limanlar madencilikte herhangi bir ilerleme kaydedilemeyince
Umum Mdrldr. Bugnk adn ald 1953'e bu alanda da ulusalc politikalarn uygulanmas gn-
dein katma bteli devlet kuruluu iken, o yl kti- deme alnmtr.
sadi Devlet Teekklne dntrld. 1984'te ise Bundan sonra, Cumhuriyetin ilk yllarnda ulusal
Kamu ktisadi Kuruluu konumuna getirildi. devlet politikalar ile madencilik sektrnde nemli
gelimeler salanmtr.
1933'te Petrol Arama ve letme daresi, Altn
DEVLET HAVA YOLLARI (1933)
Arama daresi kuruldu.
lk ulusal hava yolu irketimiz olan Devlet Hava
14 Haziran 1935'te MTA ve Etibank ve 24 Haziran
Yollar Milli Mdafaa Vekaleti (Milli Savunma Bakan-
1935'te EE (Elektrik leri Ett daresi) kuruldu.
l) bnyesinde 20 Mays 1933 ylnda kurulmu ve
Bu kurumlama, enerji ve madencilik alanlarnda
1935 ylnda Nafia Vekaletine (Bayndrlk Bakanl)
nasl bir btnlkl ulusal politikann balatldnn
balanmtr. Air France'tan devralnan Yeilky te-
gstergesi oldu.
sisleri yan sra Ankara'da da bir terminal ve hava
alan yaplmtr. MADEN TETKK ARAMA ENSTTS (MTA)
(22 Haziran 1935)
HALKEVLER (19 ubat 1932) Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, kalknma
Halkn eitimine ve kltrel gelimesine yardmc abalar ierisinde madencilik konusu da ele aln-
olmak zere 19 ubat 1932'de kuruldu. m, yeralt kaynaklarmzn devlet eliyle karlmas
Ankara'da yaplan al treninde Atatrk teeb- ve deerlendirilmesi amacyla, 1933 ylnda Ekono-
bsn amacn yle aklad: mi Bakanl'na bal "Petrol Arama ve letme" ile
"Genlik, gelien ve yetitiren bir almann iin- "Altn Arama ve letme daresi" adyla iki bamsz
de yaatlmaldr. Millet, uurlu, birbirini anlayan, bir- kurum kurulmutur. Daha sonra madenlerimizin ge-
birini seven, ideale bal bir halk kitlesi halinde te- rekli jeoloji ve madencilik yntemleriyle sistemli ola-
kilatlandrlmaldr. En kuvvetli ders vastalarna ye- rak aratrlmas, kartlmas, daha iyi duruma geti-
tikin muallim olduklarna malik olmak kafi deildir. rilmesi, iletilmesi ve faaliyet konusuyla ilgili eleman-
Halk yetitirmek, halk bir kitle haline getirmek iin lar yetitirmek amacyla 22 Haziran 1935 tarihinde
ayrca bir milli halk mesaisinin tanzimini ihmal et- Maden Tetkik ve Arama Enstits kurulmutur.
memeliyiz."
93

MERKEZ BANKASI (1931) TRK DL KURUMU (12 Temmuz 1932)

Cumhuriyet'in ilk yllarnda siyasal ynetimin ana Trk Dil Kurumu, Trk Dili Tetkik Cemiyeti adyla
dncesi, bir merkez bankas oluturmaktan ok, Trke'nin incelenmesi, zletirilmesi, gelitirilmesi
ulusal ticaret bankalar yaratmakt. Bunun iin 1924- amacyla ve Atatrk'n teviki ve himayesiyle, hepsi
de milletvekili ve dnemin tannm edebiyatlar
te, nce Trkiye Bankas oluturuldu.
olan; Semih Rfat, Ruen Eref (naydn), Celal
Merkez Bankasnn yolunu amak iin Trk para-
Sahir (Erozan), Yakup Kadri (Karaosmanolu) tara-
snn kymetini koruma hakknda kanun karld.
fndan kurulmutur.
Haziran 1930'da kabul edilen bir yasayla Trkiye
Birinci Trk Dil Kurultay, kurumun alma prog-
Cumhuriyeti Merkez Bankas Ekim 1931'de 15 Mil-
ram olarak u maddeler belirlenmitir:
yon sermaye ile karma bir anonim irket olarak ku-
Trke bir szlk hazrlanmas,
ruldu. Ocak 1932'de almaya balad.
Kurumun organ olarak bir derginin yaym-
lanmas,
MERKEZ HIFSIZSIHHA ENSTTS (1928)
Trk dili stne yazlm yerli ve yabanc
Trkiye'de koruyucu hekimliin gerektirdii tahlil,
eserlerin toplanmas ve gerekenlerin evril-
kontrol, retim ve aratrma grevlerini yrtmek
mesi,
zere, Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna bal
Terimlerin Trkeletirilmesi.
olarak 27 Haziran 1928 ylnda kuruldu. 1267 sayl
Trk dilinin baka dil aileleriyle karlatrl-
kanuna gre "Trkiye Cumhuriyeti Merkez Hfzsh-
mas,
ha Messesesi" adyla almaya balad.
Trk dilinin tarihi ve karlatrmal gramer-
lerinin yazlmas,
SALIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLII
(1920) Anadolu ve Rumeli azlarndan kelimelerin
Koruyucu ve tedavi edici hekimlik hizmetlerini derlenmesi, Osmanlca kelimelere Trke
dzenlemek, sosyal yardm almalarn yrtmek, karlklar bulunmas,
serbest hekimlik ve eczaclk faaliyetini denetlemek
amacyla kurulan Shhat ve timai Muavenet Vek- TRK TARH KURUMU (15 Nisan 1931)
aleti ad altnda 1920'de kuruldu. 1945'te Anayasa Atatrk'n direktifleriyle, Trk Tarihini bilimin en
terimlerinin Trkeletirme srasnda, ad Salk ve yeni verilerine dayanarak yeniden incelemek ve Tr-
Sosyal Yardm Bakanl olarak deitirildi. kiye'nin dnya medeniyetine olan katksn meydana
karmak amacyla 15 Nisan 1931'de "Trk Tarihi
SMERBANK (1933) Tetkik Cemiyeti" ad altnda Trk Ocaklar Merkez
Smerbank, Sanayi Bakanlna bal, ktisadi Heyetine bal olarak kurulan Kurum, 3 Ekim
Devlet Teekkl olarak 1933 ylnda kuruldu. O d- 1935'te Trk Tarih Kurumu adn almtr. Atatrk'n
nem verimlilik ve karllk ilkelerini gz nnde tuta- kurucusu ve koruyucusu olduu Trk Tarih Kuru-
rak, imalat sanayii kurdu, iletmecilik, sna mamul- mu'nun amac; Trk Tarihi ile Trkiye Tarihini ve
lerini pazarlama, bankaclk ileriyle megul oldu. bunlarla ilgili konular incelemek ve elde edilen so-
nular her trl yollarla yaymaktr.
SANAY VE MAADN BANKASI (1925)
lkede bol miktarda bulunan ve mamul hale TRKYE EKER FABRKALARI (19.4.1923)
getirilemeyerek ihra edilen hammaddelerin, daha
sonra ilenmi ekliyle ithal edildii anlalmtr.
Byk sermaye ve teknik bilgi ile tehiz edilmi
fabrikalar kurma ve devam ettirme zarureti, nce
sanayi bankalarnn kurulmasn gndeme getirmi,
bu amala ilk olarak 19.04.1925 tarihinde, "Trkiye
Sanayi ve Maadin Bankas" kurulmutur.
94

lk ciddi giriim Uak'l Molla merolu Nuri (e-

ker) adnda bir ifti tarafndan balatlmtr.
Uak'ta mahalli birok mteebbisin itiraki ile
kurulan "Uak Terakki Ziraat TA." 6.11.1925 tari-
hinde ilk eker Fabrikasnn temelini atm ve fab-
rika 17.12.1926 tarihinde iletmeye almtr.
BANKASI (26 Austos 1924)

Cumhuriyet dneminin ilk ulusal bankas, Ata-
trk'n direktifleriyle zmir Birinci ktisat Kongresi'nde
alnan kararlar dorultusunda 26 Austos 1924
tarihinde kuruldu. Bankas ilk Genel Mdr Celal
Bayar'n liderliinde 2 ube ve 37 personel ile hiz-
mete balad.
ZRAAT BANKASI
Midhat Paa'nn Rusuk kasabasnn Pirot kyn-
de kurduu bir tr tarm kredi kooperatifi olan Mem-
leket Sand uygulamas 1867'den sonra resmi
nitelik kazand ve yaygnlat. 1883'ten sonra aar
vergisine yaplan %10 oranndaki "Menafi Hissesi"
zamm sandklara gelir olarak baland. Bylece
Menafi Sandklar adn alan kurum 1888'de merkezi
stanbul'da bulunan, 10 milyon Osmanl liras ser-
mayeli Ziraat Bankas'na dntrld. 1914'te ban-
kann yapsnda ve alma ilkelerinde yaplan yeni
dzenlemeler, 1916'da yasallat.
1937'de karlan Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Ban-
kas kanunuyla kendi yasas dnda zel hukuk IDFHERRN
hkmlerine bal, tzel kiilii olan bir devlet kuru- .SVV'|NPDQ$ULYL
luuna dnt. .SVV.D\QDN$ULYL
ZRAAT OKULLARI VE YKSEK ZRAAT OKUL-

LARI
zmir ktisat Kongresinde alnan kararlarn n-
da tarmda bilgili ve bilinli teknisyenler yetitirmek,
eitli blgelerin zirai yaplarn ve zellikleri hak-
knda incelemeler yapmak amacyla ziraat okullar
ald ve bir de Ankara' da "Yksek Ziraat Enstits"
kuruldu.
95

(KPSS - 2008)
I. Boazlarn Trk egemenliine gemesi
II. talyann Rodos ve On ki Aday Yunanistana brakmas
III. Ege adalarnn silahszlandrlmas
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III
Yant: D
(KPSS - 2008)
Aadakilerden hangisi Sadabad Paktnn kurulmasna neden olan gelimelerden biridir?
A) talyann Asya ve Afrikaya doru yaylma siyaseti izlemesi
B) Boazlardan gemek isteyen yabanc sava gemilerinin Trkiyeden izin almak durumunda olmas
C) 1929 ylnda Amerikann ekonomik kriz yaamas
D) Birlemi Milletler Tekilatnn kurulmas
E) ngilterenin Kbrs igal etmesi
Yant: A
(KPSS - 2009)
I. Atatrk ilkelerinin Trkiye Devletinin temel nitelikleri olarak kabul edilmesi
II. Milletvekili yeminlerinin Vallahi. yerine Namusum zerine sz veriyorum. eklinde deitirilmesi
III. Anayasa Mahkemesinin kurulmas
D) I ve III E) I, II ve III
Yant: C
(KPSS - 2010)
Trkiyede demokrasinin yerlemesi amacyla,
I. Atatrk ilkelerinin Anayasaya girmesi,
II. Demokrat Partinin kurulmas,
III. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmas
gelimelerinden hangileri Atatrk dneminde salanmtr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III
Yant: C
(KPSS - 2010)
Aadakilerden hangisi Atatrk dneminde yaanan d olaylardan biri deildir?
A) Trk-Amerikan ilikilerinin gelimesi
B) Msrn ngiliz ynetimine gemi olduunun kabul edilmesi
C) Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas
D) Boazlarn Trk egemenliine girmesi
E) Trkiyenin Kore Savana asker gndermesi
Yant: E
(KPSS - 2011)
I. Mudanya Atekes Anlamasyla ilgili grmelerdeki baars
II. Eskiehir-Ktahya Savalar
III. Genelkurmay Bakan olduu srada yapt baarl hizmetleri
smet nnnn Lozan Konferansna gnderilen heyete bakan olarak seilmesinde
yukardakilerden hangilerinin etkili olduu savunulabilir?
Yant: D
IDFHERRN
.SVV'|NPDQ$ULYL
.SVV.D\QDN$ULYL
96

Tarih PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarih PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dier kitaplar ve testler iin aadaki linki tklaynz.

ETM BLMLER MERKEZ

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Ahmet Nafiz DEMR

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

1. Blm. SLAMYET NCES TRK KLTR VE MEDENYET

Kltr Merkezi Bulunduu l

LK ADA ANADOLUDAK BAZI

ANADOLUDAK KLTR MERKEZLER

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

TRK ADININ ANLAMI VE KKEN ORTA ASYADA BULUNAN TRK KLTR

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Teoman'dan sonra yerine olu METE HAN

Roma mparatorluu ikiye blnm (395),

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

5. UYGUR DEVLET DER TRK DEVLETLER VE TOPLULUKLARI

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

2. KARLUKLAR 1207 ylnda Cengiz Han tarafndan yklm-

zellikleri: Tarihte stanbulu ilk defa kuatan Trk

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

10. UZLAR (OUZLAR) (kabile/boy) LK TRK DEVLETLERNDE KLTR

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Hkmdarlk Alametleri (Sembolleri): mtr. nk bu sayede en gl ve en yetenekli

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

TOPLUM YAPISI Trk Topluluklarnn Gebe Yaamalarnn

Trk Toplumsal Kavramlar ORDU

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

HUKUK heykeller dikerlerdi. nana gre, yeniden di-

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Balca Trk Destanlar: gelecekteki Trk Milleti iinde arpc tler

Trkler 1 yl 365 gn 5 saat olarak hesapla-

Trklerin en eski kitabeleri VI. yzyla ait YEN-

Orhun Yaztlarnn nemi:

Trk Tarihinin ve Trk Edebiyatnn ilk yazl

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

Gemi yllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS sorular

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

2. Blm. LK MSLMAN TRK DEVLETLERNDE

TRKLERN SLAMYET KABUL

TALAS SAVAI (751)

inlilerle Mslman Araplar arasnda yaplmtr.

Talas Savann Sonular:

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

zellikler: 3. HTLER (AKTLER)

Memlk Sultanl, Memlk Devleti, Bir ulus devle-

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

8. BYK SELUKLU DEVLET 9. ANADOLU SELUKLULARI

Kutalmolu Sleyman ah tarafndan 1077 y-

Malazgirt Savandan sonra, Anadolunun Trk-

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

LK MSLMAN TRK DEVLETLERNDE Anadolu seluklular dneminde:

Divan Tekilat Trk-slam devletlerinde hukuk, erli ve rfi hukuk

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

ORDU medreseler devlet himayesi altna alnd. Nizam-l

BLM VE SANAT Hazine zerindeki maa ykn kaldr-

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

EKONOMK HAYAT ANADOLUDA KURULAN LK

lk Mslman Trk Devletlerindeki Kltr le

Hkmdar Sultan, han,hakan, melik, padiah,

EBM KPSS Kurslarnn retmen adaylara armaandr.

ANADOLU SELUKLU DEVLETNN Anadolu Seluklularnda ordu, sultann ahsna ait