PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET

ODSJEK-EKSPERIMENTALNA FIZIKA

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA FIZIKA METALA I

OSNOVE KRISTALNE STRUKTURE

PROFESOR: STUDENT:

van.prof.dr. Suada Sulejmanovi Ivana uturi

0
 SADRAJ

1. Uvod.............................................................................................2
2. Elektronska struktura i periodni sistem elemenata.......................3
3. Osnove kristalne strukture............................................................7
4. Poloaji i orjentacija ravni u kristalima......................................11
5. Eksperimentalne metode za ispitivanje metala zasnovane na
difrakciji X-zraka.......................................................................13
6. Zakljuak....................................................................................18
7. Literatura....................................................................................19

Uvod
U ovom seminarskom radu za poetak poet u od Rutherfordovg modela atoma. Zatim
pokazati kako i na koji nain se mogu razumjeti elektronske orbite prikazane pomou
energetskih nivoa. Ukratko predoiti nain redanja elemenata u periodnom sistemu elemenata

1
i njihove osnovne osobine, one koje su nama zanimljive. Nakon toga pokazati princip
popunjavanja elektrona u podnivoima pravilom dijagonale i Hundovim pravilom, uzimajui u
obzir i Paulijev princip iskljuivosti. Unutar svake periode postoji neki element (ili vie njih)
nama interesantan, izdvojiti neku od glavnih osobina.

Zatim, osnova kristalne strukture, to i predstavlja temu samog seminarskog rada. Prije svega,
potrebno je izvriti podjelu materijala prema agregatnom stanju na vrste,tekue i plinove.
Unutar vrstih tijela vri se podjela na kristale i amorfne materijale. Kristali se dalje dijele na
monikristale i polikristale. Unutar kristalne strukture potrebno je navesti element koji se
ponavlja, osnovne osobine i dimenzije jedinine elije. Definisati Bravaisovu reetku, zatim
nabrojati 7 kristalografskih sistema koje je definisao Bravais.

Potrebno je definisati i faktor atomskog pakovanja i navesti primjer jedne od kubnih reetki.

Odreivanje poloaja i ravni u kristalima takoer su bitni zbog kristalne strukture.

Unutar podnaslova eksperimentalnih metoda metala zasnovanih na difrakciji X-zraka bit e

obraene tri metode Laueov metod, metod rotirajueg kristala i metod kristalnog praha.
Takoer spomenut u i kameru s fokusiranim snopom X-zraka i elektronske sonde.

ELEKTRONSKA STRUKTURA I PERIODNI SISTEM

ELEMENATA

2
Rutherfordov model atoma tzv. planetarni model nastao je na bazi rezultata niza
eksperimenata koje su na kraju prve decenije 20.stoljea sa izuzetnom posveenou radili
mladi Rutherford-ovi saradnici Geiger i Mardsen.

Prema Rutherfordovom modelu, atom se sastoji od pozitivno naelektrisanog jezgra i oblaka

negativno naelektrisanih estica, elektrona.Unutar jezgra nalaze se protoni i neutroni. Moe se
desiti da dva jezgra imaju isti broj protona, a razliit broj neutrona. Dakle, izotopi su elementi
koji imaju jednak broj elektona i protona, a razliit broj neutrona. Oni imaju isti naboj i isti
broj orbitalnih elektrona, a razliite mase. Kemijska priroda atoma jednoznano je odreena
nabojem jezgra, a on je cjelobrojni umnoak osnovnog naelektrisanja elektrona. Ovaj cijeli
broj naziva se atomski broj, raste s porastom atomske teine elemenata.

Zbog zakona periodinosti, elementi koji su poredani po atomskom broju imaju fizike i
kemijske osobine koje se mijenjaju periodino. Ovo je bila osnova za izgradnju periodnog
sistema elemenata. Periodni sistem elemenata prikazan je pomou grupa ,vertikalnih kolona,
kojih ima 18 i u njima elementi imaju sline osobine, i perioda, horizontalnih nizova kojih
ima 7 i svojstva elemenata u njima se postepeno mijenjaju. Perioda je broj nivoa koji su
popunjeni odnosno koji su krenuli da se popunjavaju. Grupa je broj valentnih elektrona na
posljednjem energetskom nivou. Elementi se pojavljuju u nizu s rastuim atomskim brojem s
lijeva na desno.

Jedan od naina za razumjevanje elektronskih orbita je pomou dijagrama energetskih nivoa,

u kome su energije dozvoljenih stanja kretanja ili orbita prikazane horizontalnim linijama na
vertikalnoj energetskoj skali. Dakle, svakom nivou pridrue se dva pozitivna cijela broja, n i l,
koja su povezana s energijom elektrona i njegovim orbitalnim momentom u odnosu na
nukleus, n-glavni kvantni broj (1,2,3...) i l-orbitalni kvantni broj (0,1,2,...,n-1). Dakle ,
oznakom (n,l) oznaavamo par brojeva koji karakteriu dati nivo. Openito govorei, orbite za
koje su n i l najmanji,lee najblie jezgri i imaju najniu energiju.

Postoji i drugi nain obiljeavanja. U poreenju s nainom objanjenim do sada, n se

oznaava slovima K,L,M,N,O,P,Q i to su glavni energetski nivoi. Ovi nivoi su sastavljeni od
podnivoa s,p,d,f. Ovi podnivoi imaju svoje orbitale tj. prostor u kome postoji najvea
vjerovatnoa da e se pronai elektron. S podnivo ima 1 orbitalu, p podnivo sadri 3 orbitale,
d ima 5 orbitala i f ima 7 orbitala. Svaka orbitala moe primiti po 2 elektrona, tako da s
podnivo ima 2 elektrona, p podnivo 6 elektrona, d podnivo 10 elektrona, f podnivo 14
elektrona. Popunjavanje orbitala vri se pomou Hundovog pravila. Svako elektronsko stanje
je pridrueno odreenoj energiji. Sve elektrone ne moemo nagomilati u najnia energetska
stanja,jer prema Paulijevom principu iskljuivosti ne mogu se dva broja nalaziti u istom stanju
definisana sa 4 kvantna broja n,l,ml i ms. Elektroni su zbog toga rasporeeni u raspoloiva
stanja na nain da minimiziraju ukupnu energiju atoma. Ovakva raspodjela elektrona je razlog
to elementi ispoljavaju periodinu promjenu u valenciji i osobinama s porastom atomskog
broja.

3
 Slika 1. Elektronska konfiguracija uz pomo energetskog dijagrama

Prva perioda periodnog sistema elemenata ima samo dva elementa, vodik i helij, koji imaju
svoje orbitalne elektrone u 1s stanju.

Slika 2. Prikaz
periodnog sistema
elemenata

Druga perioda

zapoinje Li (litijem), a zavrava Ne (neonom). Jedan od elemenata u drugoj periodi je i Be

(berilij) i on ima 2 elektrona u 2s nivou. Taj element nije plemeniti gas,zbog blizine 2p nivoa.
Tek je neon, kod koga su 2s i 2p nivo popunjeni, plemeniti plin.

Periodni sistem elemenata je podjeljen u blokove.

4
 Slika 3.periodni sistem elemenata prikazan preko blokova

Elementi koji imaju 1-2 vanjska elektrona u s orbitali, klasificirani su u grupe IA i IIA ,dok su
oni koji imaju 1-6 elektrona u p orbitali smjeteni u odgovarajuim podgrupama sa lijeve
strane od IIIB do 0.

Redosljed popunjavanja elektrona u podnivoima moe se raditi i pravilom dijagonale. Princip

popunjavanja-prvo se popunjavaju atomske orbite najnie tj.nie energije. Koristi se Hundovo
pravilo koje kae da je najstabilniji aranman elektrona u podljusci onaj s najveim brojem
uparenih spinova.

Slika 4. Redosljed popunjavanja orbitala pravilom dijagonale

etvrta perioda zapoinje kalijem (K) , zatim kalcij (Ca). Elektronske konfiguracije npr.kalija
odreena pravilom dijagonale:

K
19 1s22s22p63s23p64s1

Zadnji lan 4s1 , 1 oznaava valentni elektron tako da je to element s bloka, posljednji
elektron se nalazi u 3 podnivou.

I bakar ( Cu) priprada 4 periodi elemenata periodnog sistema i bilo je za oekivati da je

njegova elektronska konfiguracija :

5
 Cu
29 1s22s22p63s23p64s23d9

ali u prirodi nalazimo da je : 1s22s22p63s23p64s13d10 .

U ovom primjeru imamo da je jedan d podnivo popunjen i s podnivo je polupopunjen, dakle

imamo dosta stabilniju strukturu.

Peta perioda polazi od rubidija (Rb) i sve do ksenona (Xe) i u njoj se 5s, 5p i 4d popunjavaju.

esta perioda pokazuje diskontinuitet u popunjavanju energetskih stanja s porastom atomskog

broja. To je zbog toga jer su energije 6s,5d i 4f orbitala vrlo blizu. 4f orbitala lei u posebnom
podperiodu duboko unutar jezgra atoma, vanjske elektronske strukture ovih elemenata su vrlo
sline, pa su tako sline i njihove kemijske osobine.

Sedma perioda sadri elemente s energijama 5f,6d i 7s orbitala koje su skoro jednake.

Elektronske strukture elemenata su strukture izvedene za izolovani slobodni atom elemenata

za koje razliiti tipovi orbitala imaju diskretne vrijednosti energija. Kada se dva atoma dovedu
u vrlo tijesan kontakt, vanjske orbitale vie nemaju diskretne energije nego postaju rairene po
podruju energija koje nazivamo vrpca.

Posmatranjem periodonog sistema elemenata elemente s metalnim osobinama nai e se idui

s lijeva na desno sve do Ga,In,Sn.

Razliiti atomi ispoljavaju razliite sile na svoje valentne elektrone. Rezultat toga je
razlikovanje atoma prema spremnosti da daju ili uzimaju svoje valentne elektrone u kemijskoj
reakciji. Litij, kalij, natrij, barij,kalcij su samo neki od metalnih elemenata s tendencijom da
gube elektrone.

OSNOVA KRISTALNE STRUKTURE

Prema strukturnom ureenju materijale dijelimo na dvije velike osnovne grupe, na kristalne i
amorfne materijale, s time da se u praksi pojavljuju jo tzv. kvazikristali i tekui kristali.
Osnovno svojstvo kristala je pravilnost rasporeda strukturnih elemenata u simetrinu
trodimenzionalnu formu koja se periodino ponavlja u prostoru. Svi metali i njihove legure

6
nalaze se u kristalnom stanju. Amorfni materijali su vrsta tijela koja nemaju pravilan
dugodoseni raspored estica, njih odlikuje kratkodosena ureenost- s porastom rastojanja od
neke estice ureenost rasporeda ostalih estica prestaje.

Najznaajnije svojstvo translacione simetrije je ponavljanje 3D modela izabranog za jedinicu

ponavljanja. Jedinica ponavljanja je elementarna elija ili jedinina elija. Najmanja jedinina
elija je primitivna (ona ima najmanji volumen). Svaka primitivna elija moe biti
elementarna, obrnuto ne vrijedi. Elementarnu eliju biramo tako da ondje gdje zavrava jedna
poinje druga, nema praznog prostora izmeu elementarnih elija. Jedinina ili elementarna
elija je najmanji dio prostorne reetke koji, ponavljan u tri dimenzije, daje cijelu kristalnu
reetku. Parametar reetke je najmanja udaljenost izmeu dva atoma du ivice jedinine
elije. Jedinina elija kristalne strukture sadri najmanji mogui broj strukturnih jedinica.
Svako vorite definisano je sa tri cijela broja. Susjedna vorita meusobno su povezana
primitivnim translacijskim vektorima. Primitivni translacijski vektori ine bridove
elementarne elije. Smjerovi zadani primitivnim translacijskim vektorima nazivaju se
kristalografske ose. Broj prvih susjedna na jednakoj udaljenosti od nekog elementa naziva se
koordinacioni broj tj. on prestavlja zapreminu koju okupiraju atomi. Vei koordinacioni broj
atomi su gue pakovani. Kristalna reetka se esto zove i direktna reetka, a prostor u kome take
interpretiramo kao pozicije atoma u kristalu i opisujemo koordinatama s obzirom na kristalografsku
bazu direktni prostor. Kristalnu strukturu je nemogue direktno opaziti, ve o njoj zakljuujemo putem
difrakcije. Za to se pokazala korisnom konstrukcije jedne nove reetke tzv. reciprone reetke. vorovi
i cijela reciprona reetka pridrueni su kristalnoj reetci i strukturi kristala preko Fourierovog
preslikavanja. Reciprona reetka se konstruie u 3D fizikalnom prostoru valnih vektora k (k=2/).

Slika 5. Proizvoljnost u odabiru elementarne elije

Wigner Seitzova elija to je elementarna elija u ijem sreditu se nalazi vorite. Spojnice
centralnog vorita sa susjednim voritima se prepolove s okomitim ravnima, a dobiveni
poliedar ini elementarnu eliju koju zovemo Wigner Seitzova elija.

7
 Slika 6. Wigner Seitzova elija

Jedinina elija je najmanja jedinica u kristalu koja se ponavlja i koja tako pravi cijeli kristal.
Dimenzije jedinine elije kristala su definisane sa 6 parametara, duinama tri ose, a, b, c i sa
tri kuta meu osama, , i . Okolina svakog vora je potpuno identina. U 3D definiramo
Bravaisovu reetku na dva naina:

1. Bravaisova reetka je beskonani raspored vorova sa takvim meusobnim rasporedom i

orijentacijom da okolina bilo koje take izgleda potpuno jednako bez obzira iz kojeg vora se
posmatra.

2. Bravaisova reetka je sastavljena od vorova iji se poloaj u prostoru moe opisati

pomou vektora translacije R.

Auguste Bravais ( 1811.-1863.) je opisao sve mogue 3D prostorne reetke i prvi doao do
zakljuka da postoji 14 moguih kombinacija reetki koje su svrstane u 7 kristalografskih
sistema.

8
 Slika 7. Kristalografski sistemi

Oznake- P- primitivna, I- prostorno/volumno centrirana, F- plono (povrinski) centrirana,C

bazno centrirana, R- trigonska, esto se koriste skraene oznake iz engl. npr. FCC za plono
centriranu kubinu reetku (face centered cubic) ili BCC (base center cubic)- volumno
centrirana kubina reetka.

Veina metala i metalnih legura imaju simetrinu strukturu sa gusto pakovanim atomima. Kod
metala, najei tipovi kristalnih reetki su :

Prosta kubna reetka

Zapreminski centrirana kubna reetka
Povrinski centrirana kubna reetka
Heksagonalna gusto pakovana kristalna reetka

Slika 8. Prikaz proste kubne reetke,zapreminski centrirane kubne reetke,povrinski

centrirane kubne reetke

Monoklinskih i triklinskih metala nema, a mali broj je ortorombskih i tetragonskih.

Najjednostavnija je prosta kubna reetka, kod nje su atomi smjeteni u rogljeve kocke.

9
Kod zapreminski centrirane kubne reetke atomi se nalaze u rogljevima kocke, a jedan atom
je u njenom centru. Ovakva reetka sadri dva atoma. Ovakav tip reetke imaju
Li,Na,K,Ba,V,Nb i drugi.

Povrinski centrirana kubna reetka ima atome u rogljevima kocke i po jedan atom u centru
svake plohe. Ovakva reetka sadri 4 atoma. Ovakav tip reetke imaju Cu,Hg,Au,Al,Pb,Rh.

Strukturu heksagonalno gusto pakovane reetke imaju metali kao to su Be,Mg,Zn,Cd.

Dimenzije reetke odreene su konstantom ili parametrom reetke koji predstavljaju

rastojanje izmeu paralelnih ravnina atoma, koje sainjavaju jedininu eliju. Konstanta
reetke a za metale koje kristaliu u kubnom sistemu kree se od 0,825nm do 0,607 nm. U
heksagonalnom sistemu vrijednost parametra a se kree od 0,228nm do 0,393 nm i parametar
c od 0,357nm do 0,652nm.

FAKTOR ATOMSKOG PAKOVANJA APF je zapremina popunjena atomima u jedininoj

eliji podjeljena sa zapreminom jedinine elije.

Slika 9.Prikaz proste kubne reetke

10
 Slika 10. Atomski faktor pakovanja kod proste kubne reetke

Veina metala koja kristalie u heksagonalnom sistemu malo odstupa od gusto pakovane
strukture-zbog aksijalnog odnosa c/a od 1.57 do 1.64. Ukoliko se odnos c/a razlikuje od 1.633
(kao Zn i Cd) koordinacioni broj heksagonalne reetke e biti 6. Povrinski centrirana kubna i
heksagonalna reetka su najkompaktniji tipovi.

POLOAJ I ORJENTACIJA RAVNI U KRISTALIMA

Bitan koncept u reeci su ravni i familije ravni. Svaka ravan se konstruira tako da se spoje
najmanje 3 razliite take reetke.

Zgodan nain da se opie orjentacija bilo koje od ovih familija su Milerovi indeksi u obliku tri
broja (hkl). Milerovi indeksi su reciprone vrijednosti ovih duina presjeka. Milerovi indexi
daju informaciju o kristalnim ravnima, a ne kau nita o vrsti i rasporedu atoma.

11
Pravila za odreivanje Milerovih indeksa:

Odrediti duinu koju ravni odsjecaju na tri kristalne ose tj. odsjeci na osama
izraavaju se preko broja atoma od poetka koordinatnog sistema
Uzeti reciprone vrijednosti tih brojeva
Reducirati reciprone vrijednosti na najmanji sadratelj.

Zamislimo ravan kojoj su odresci na prvoj, drugoj i treoj kristalografskoj osi redom s1a1,
s2a2 i s3a3. Definiimo tri najmanja cijela broja h, k i l kojima je omjer jednak omjeru
recipronih vrijednosti brojeva s1, s2 i s3. (hkl) su Millerovi indeksi koji oznaavaju
orijentaciju kristalografskih ravnina.

Slika 11. Millerovi indexi za neke ravnine u kubnim kristalima

Rastojanje d je najmanje tj. normalno rastojanje izmeu ravni istih indexa. Ovo rastojanje d
izraunava se kod kubnog sistema pomou konstante reetke a i Milerovih indexa.

a
d= 2 2 2
h +k +l

Zbog pravilnog rasporeda atoma, u kristalnom stanju, neke fizikalne osobine kao npr. toplotna
i elektrina provodljivost zavise od smjera u kojem se vri mjerenje. Ako se npr. neka osobina
mjeri u smjeru koji je paralelan sa slojevima atoma u kristalu , moe se desiti da se razliiti
rezultati dobiju ako se mjerenje vri pod nekim kutom u kristalu. Osobine, koje su osjetljive
na strukturu su mehanika vrstoa na kidanje,otpornost prema naruavanju izolatorskih
sposobnosti kristala u elektrinom polju, gubitci usljed histereze, feromagnetni fenomeni.

12
Postoje i osobine koje su neosjetljive na strukturu npr. gustoa. Ove osobine jednake su i za
monokristale i za polikristale

REALNA STRUKTURA METALNIH KRISTALA

Tehniki metal pri povrinskom razmatranju je ravan i homogen. Ukoliko uzmemo i
pripremimo metalografski uzorak i postavimo ga pod metalografski mikroskop,moe se
zakljuiti da je metal izgraen od velikog broja malih zrna. Ovakva, mikroskopom vidljiva
graa se naziva struktura. Detaljna ispitivanja pokazuju da se svako zrno sastoji od kristala,
ovi kristali nisu vidljivi golim okom zbog dimenzija koje su reda veliine nanometra.
Kristaliti su nepravilno oivieni poliedri.

Najei oblik kristalne strukture je polikristalna forma koja se dobiva uobiajnim postupkom
izmrzavanja iz rastopa. Ukoliko nisu izlagani mehanikim postupcima, ovakvi kristali su
nasumino orjentisani, to su zrna. Imamo i kristale koji se dobiju vrlo sporim odvoenjem
toplote pri kristalizaciji, iz rastopa izrastaju komadi metala- monokristali. Iako im je struktura
homogenija za razliku od polikristala oni nisu striktno homogeni.

EKSPERIMENTALNE METODE ZA ISPITIVANJE METALA ZASNOVANE

NA DIFRAKCIJI X-ZRAKA
Da bismo odredili to su kristali, a to amorfni materijali, trebamo poznavati strukturu
materijala to je bilo omogueno otkriem X-zraka i primjenom difrakcije X-zraka na kristale.
X-zrake su elektromagnetni valovi velike frekvencije tj. male talasne duine. Udaljesnost
izmeu atoma u kristalu je reda 1 angstrema, to odgovara talasnoj duini X-zraka.
Kontinuirani dio X-zraenja nastaje naglim koenjem elektrona,koji padaju na metu (svaki
usporeni naboj emituje energiju). Koriste se rendgenske cijevi koje imaju izvor elektrona i
dvije metalne elektrode. Visoki napon izmeu elektroda od nekoliko tisua volti naglo vodi
elektrone na metu. X-zrake se stvaraju u toki udara i radijalno se ire na sve strane. Pri
poveanju napona dolazi do pomjeranja kratkotalasnih granica prema niim vrijednostima
talasnih duina, a takoer se i maximum intenziteta za sve talasne duine pomjera.

Bijela ili kontinuirana radijacija je radijacija sainjena od zraka razliitih talasnih duina,esto
se zove i zakono zraenje jer je nastala usporavanjem elektrona. Bitno je i da se svaki
elektron ne usporava na isti nain. Neki bivaju zaustavljeni ve kod prvog udara i prredaju
svoju energiju odmah,oni daju fotone s maxsimalnom energijom, odnosno X-zrake, dok drugi
svoju energiju gube sukcesivno na atomima mete sve dok je potpuno ne potroe.

Kada se napon u cijevi podigne iznad neke kritine vrijednosti koja je karakteristina za dati
materijal mete,javljaju se vrlo otri intenziteti na odreenim talasnim duinama, koji su
superponirani na kontinuirani spektar. Kako su ovi intenziteti uski a karakteristini su za dati
materijal, nazivaju se karakteristine linije. One spadaju u vie setova nazanih K,L,M itd u

13
poretku rastue talasne duine.Intenzitet svake kritine linije zavisi od struje u cijevi i iznosa
za koji primjenjeni napona nadilazi kritini napon za tu liniju. Postojanje otre K linije
omoguava difrakciju X-zraka jer difrakciona mjerenja zahtjevaju koritenje monokromatske
ili skoro monokromatske radijacije.

Difrakcija je rezultat rasprenja rentgenskih zraka na elektronima u atomu . Kada snop X

zraka pogodi atom materijala koji ispitujemo, onda el. spektar EM polja X-zraka pobuuje sve
elektrone u tom atomu na prinudne oscilacije .Svaki elektron postaje izvor kuglastog EM vala
sa istom frekvencijom kao i oscilovanje el. vektora X zraka. Stoga je valna duina ovih
sferinih talasa jednaka valnoj duini upadnog X zraka . U kristalu imamo setove paralelnih
ravnina na kojima dolazi do difrakcije X- zraka. Do pojaanja tj. konstruktivne interferencije
difraktovanih talasa dolazi kad je putna razlika jednaka cijelom broju valnih duina. Do
gaenja tj. destruktivne interferecnije dolazi kada gornji uslov nije zadovoljen .

Slika 12. Geometrijski prikaz Braggovog zakona

d- udaljenost izmeu paralelnih ravnina,- ugao izmeu upadne zrake i ravnine Putna razlika
je ABC=2AB. Sa slike se vidi da je AB=dsin, pa imamo da je ABC=2dsin- Da bi dolo do
konstruktivne interferencije putna razlika mora biti jednaka cijelom broju valnih duina tj.
slijedi n= 2 d sin.

Eksperimentalno se Braggov zakon moe primjeniti na dva naina:

Strukturna analiza koritenjem X-zraka poznate talasne duine i mjerenjem moe

se odrediti razmak izmeu ravni u kristalu
Spektroskopija X-zracima moe koristiti kristal sa poznatim rastojanjem d, mjeriti
ugao i odrediti talasnu duinu radijacije-

14
Imamo tri difrakcione metode:

Laueov metod
metod rotirajueg kristala
metod kristalnog praha

1.Laueov metod

Laueov metod se sastoji u tome da kut, pod kojim obasjamo monokristal, ne mijenjamo, tj kut
drimo fiksiranim, ali snop X-zraka koji koristimo mora biti snop kontinualnog spektra
talasnih duina. Zraci bijele radijacije iz rendgenske cijevi padaju na monokristal.Braggov kut
je fiskan za svaki niz kristalografskih ravni. Svaki niz tih kristalografskih ravni uzima i
difraktuje onu talasnu duinu zraenja koja zadovoljava Braggov zakon za dato d i . Zavisno
od poloaja izvora, kristala i filma postoje dvije varijante Laueovog metoda:

Transmisioni Laueov metod

Laueov metod pomou refleksije unazad

Kod transmisionog metoda snop prolazi kroz uzorak i na filmu se dobiva difrakciona slika. Na
filmu se dobiju toke difrakcije , koje mogu meusobno da se spoje krivuljama, dok u drugom
sluaju se dobiju hiperbole.

Kod drugog tipa snop prolazi kroz procjep na filmu,pada na uzorak i snop koji se difraktuje
unazad stvara difrakcionu sliku.

2. Metod rotirajueg kristala

Monokristal se obre oko nepomine ose, u snopu monoenergetskih X-zraka. Pri promjeni
kuta dovode se razne ravni atoma u poloaj za refleksiju. Dakle, kako se kristal okree niz
ravni e initi korektan Braggov kut za refleksiju monohromatskog upadnog snopa, pa e se
formirati reflektovani snop.

15
 Slika 13. Prikaz metoda rotirajueg kristala

Veina kristala su polikristali. Ova metoda koristi uzorak u vidu polikristala (kristalnog
praha), je konstantan, mijenja se jer imamo veliki broj kristalita razliitih orijentacija.

3. Metod kristalnog praha

Kristal koji se ispituje je u obliku finog kristalnog praha i smjeten je u snop monohromatskih
X-zraka. Svaka estica praha je mali kristali koji je nasumino orjentisan u odnosu na upadni
snop. Jedan ili vie malih kristala e biti orjentisani tako da njihove (hkl) ravni ine korektan
Braggov kut za refleksiju.Ukoliko ravan zarotiramo oko upadnog snopa tada e kut ostati
konstantan . Prisustvo velikog broja estica dovodi do toga da e meu svim tim esticama
biti frakcije ije e (hkl) ravni initi pravi Braggov kut sa upadnim snopom. Ovaj metod
(Debay-Scherrerov metod) ini uska traka filma smjetena u kratki cilindar sa uzorkom
smjetenim u njegovu osu i sa upadnim snopom koji je okomit na tu osu. Konusi koji se
dobiju difraktovanih zraka sijeku cilindrunu traku filma. Svaka difrakciona linija sainjena je
od velikog broja malih toaka, od kojih je svaka sa posebnog kristalia. Toke lee vrlo blizu
jedna druge, tako da stvaraju utisak kontinuirane linije. Te linije su veinom zakrivljene osim
u sluaju kada je 2=900, tada postaju prave. Iz izmjerenog poloaja difrakcionih linija moe
se odrediti kut , a poznavajui talasnu duinu moe se odrediti rastojanje d ravni reetke
koja je proizvela ovu liniju. Metoda je veoma pogodna za odreivanje ravni reetke sa
velikom tonou, zatim za identifikaciju materijala, odreivanje dimenzija elementarne
elije, odreivanje veliine zrna, istraivanje strukturnih defekata. Greka mjerenja je manja
ukoliko je difrakcioni kut vei.

16
Za jo preciznija mjerenja koriste se kamere s fokusiranim snopom X-zraka.Kamere kod kojih
se difrakcioni zraci sa ireg podruja konvergiraju ka jednoj toki na filmu, nazivaju se
fokusirajuim kamerama. Najpoznatija je Seemann-Bohlinova kamera. Princip rada jeste da
X-zrake prodiru na uzorak koji je u vidu praha. Tada se zraci difraktuju sa istih (hkl) ravni i
bivaju otklonjeni za isti kut 2. Ogranienje ovakvih kamera jeste to linije koje se registruju
na filmu pokrivaju samo malokutnu oblast. Preciznija mjerenja nam daju simetrine
fokusirajue kamere sa refleksijom unazad. Kod njih film prelazi preko pukotina a uzorak je
nasuprot nje. Najea vrsta radijacije koja se koristi u ureajima je ona koja je jo bila
difraktovana.

iroka primjena spektrometara ukljuuje i njihovo koritenje za analizu sastava malih

volumena. Mirkoanalizator se sastoji od elektronsko-optikog sistemakoji daje vrlo uzak
snopelektrona-sondu, koji prelazei preko uzorka pobuuje karakteristino zraenje u
mikrovolumenu ispitivanog uzorka. Karakteristino zraenje koje je pobueno u toj maloj
zapremini razlae se pomou savijenog kristala u spektar , a intenzitet spektralnih linija
registruje se brojaem kvanata rentgentskog zraenja. Kristal i broja su postavljeni tako da
registruju odreenu spektralnu liniju elemenata koji se analizira. Greka metode je vrlo mala
1-10%. Koristi se za odreivanje legiranih elemenata na granicama zrna, identifikaciju faza,
izuavanje procesa difuzije.

17
Zakljuak

U ovom seminarskom radu obraena je tema elektronska konfiguracija i periodni sistem

elemenata. Predoilo se kako i na koji nain se mogu razumjeti elektronske orbite prikazane
pomou energetskih nivoa. Zatim osnovne osobine periodnog sistema elemenata. Predstavljen
je i princip popunjavanja elektrona u podnivoima pravilom dijagonale i Hundovim pravilom,
uzimajui u obzir i Paulijev princip iskljuivosti.

U podnaslovu osnova kristalne strukture, napisane su osnovne informacije o samoj strukturi,

definisanju osnovnih elementarih elija, Bravaisove reetke.

Definisan je i faktor atomskog pakovanja i naveden primjer proste kubne reetke.

Odreivanje poloaja i ravni u kristalima takoer su bitni zbog kristalne strukture.

Unutar podnaslova eksperimentalnih metoda metala zasnovanih na difrakciji X-zraka

obraene su tri metode Laueov metod, metod rotirajueg kristala i metod kristalnog praha.
Takoer spomenuta je i kamera s fokusiranim snopom X-zraka i elektronska sonda.

18
Literatura

o Tatjana Miha, Fizika metala , Sarajevo,2003.g.

o Vladimir ips, Uvod u fiziku vrstog stanja, Zagreb,1991.g.
o Mirsada Piri, Osnove kvantne mehanike, statistike fizike i fizike vrstog
stanja,Sarajevo,2007.g.
o https://www.slideshare.net/bibutor/kristalne-reetke-32158664
o https://eucbeniki.sio.si/kemija1/483/index5.html
o http://www.phy.pmf.unizg.hr/~atonejc/2%20Osnove%20kristalne
%20struktureNANO.pdf

19