‫سایر موارداصل آزادی قراردادی و محدودیتهای آن‬

‫حفاظت قانوني از قنوات و منابع آبهاي زير زميني (‪)1‬‬

‫نوشته شده در سایر موارد‬

‫حفاظت قانوني از قنوات و منابع آبهاي زیر زمیني (‪)1‬‬

‫بي تردید قنات یكي از شاهكارها و ابتكارات ایرانیان است كه تقریبا ً از سه هزار سال قبل به ما به ارث رسیده است ‪ .‬هم اكنون‬
‫در كشور ایران حدود ‪ 20‬هزار رشته قنات دایر و تقریبا ً ‪ 15‬هزار قنات بایر وجود دارد كه طول تونل بعضي از آنها به طور‬
‫متوسط به ‪75‬كیلومتر میرسد و مجموع آبي كه از آنها استخراج مي شود برابر با ‪ 500‬متر مكعب در ثانیه یا پانزده میلیارد متر‬
‫مكعب مي باشد‬
‫ً‬
‫طول قناتهاي ایران از طول خط كمربندي دور زمین بزرگتر است و عمق برخي از چاههاي قنوات شرق ایران خصوصا در‬
‫منطقه خراسان از چهارصدمتر متجاوز مي باشد بطوریكه هانري گـبو ‪H .Goblot‬مهندس فرانسـوي مي گوید ‪ « :‬برج ایفل را‬
‫مي توان در آن پنهان كرد ‪)1(» .‬‬

‫شاردن كه در قرن ‪ 17‬میالدي از ایران بازدید نموده درباره قنات هاي ایران مي گوید ‪ « :‬در فن اكتشاف و هدایت آب هیچ ملتي‬
‫به پاي ایرانیان نمیرسد و در جهان ملتي پیدا نمي شود كه به مانند ایرانیان در حفر و احداث چشمه هاي زیر زمیني و ایجاد‬
‫مسیرهاي مناسب تحت االرضي مهارت داشته باشد ‪) 2( ».‬‬
‫مهندسي قنات در ایران پیشینه باستاني دارد و ریشه این امر در نیاز ایرانیان به آب و نگرش آنان به عنوان یكي از سمبل هاي‬
‫پاكي و صداقت باعث شده تا پدران ما از قرنها پیش با ابداع یك روش آبیاري خاص ‪ ،‬تعجب ملل مختلف جهان را برانگیزند‬
‫‪.‬خشكي عمومي سرزمین ایران (بجز منطقه سبز شمالي) و درك مسئله كم آبي در اغلب مناطق باعث شده تا ایرانیان همیشه به‬
‫اهمیت آب و تأثیر آن در روند حیات اجتماعي خود توجهي ویژه معطوف دارند ‪.‬تأثیر بسزاي قنات در زندگي مردم ایران باعث‬
‫گردیده تا بدلیل سادگي و نیز هنر خاصي كه در این رشته مهم آبیاري مالحظه مي شود ‪ ،‬گستره استفاده از این فن به تمامي‬
‫سرزمین پهناور ایران باستان كه شامل پاكستان ‪ ،‬تركستان ‪ ،‬جنوب روسیه ‪،‬عراق ‪ ،‬سوریه ‪ ،‬عربستان و یمن امروزي بوده‬
‫توسعه یابد و با استیالي اسالم بر پارت هاي ساساني در قرن دوم هجري این سیستم آب رساني تحت همین عنوان در سراسر‬
‫عالم مورد استفاده و بهره برداري قرار گیرد و به تدریج در اسپانیا ‪ ،‬اروپا و آمریكا و حتي آفریقا از قنات ‪ ،‬بهره هاي فراواني‬
‫برده شود ‪.‬‬
‫از بُعد متون قانوني و قواعد حاكم بر احداث ‪ ،‬استفاده و بهره برداري از منابع آبي در ایران باستان و نیز شرایط چگونگي كیفیت‬
‫‪ ،‬نظارت و یا حاكمیت دولتها بر این منابع بجز سنگ نوشته هایي كه از قانون حمورابي بدست آمده اثر مكتوب دیگري نمیتوان‬
‫یافت ‪ .‬این قانون توسط حمورابي كه حدود ‪ 2100‬سال قبل از میالد مسیح(ع) زندگي مي كرده تدوین شده و مشتمل بر ‪ 282‬ماده‬
‫مي باشد ‪ ،‬كه در حدود ‪ 3600‬خط است و در بخشي از آن به مقررات زراعت ‪ ،‬آبیاري ‪ ،‬كشتیراني وسایر قوانین اجتماعي‬
‫اشاره نموده ‪،‬وجود این قانون نشانگر آشنایي باالي مردم بابل به اصول و قواعد حقوقي مي باشد ‪) 3(.‬‬
‫در این قانون به مقررات آبیاري توجه خاصي شده كه براي مثال یكي از مواد آن بشرح زیر آورده مي شود ‪:‬‬
‫«اگر كسي موظف باشد كه آبگیر یا سد خود را تعمیر كند و این وظیفه را انجام ندهد ‪ ،‬اگر روزنه اي در این آبگیر پیدا شود و‬
‫سبب شود كه آب ‪ ،‬مزارع اطراف را ویران كند ‪ ،‬صاحب آب باید خسارت وارده بر صاحبان مزارع را بپردازد »‪.‬‬
‫همانگونه كه سایر ملل آب را به دیده احترام نگریسته اند‪ ،‬ایرانیان قدیم نیز آب را مقدس شمرده اند ‪ .‬در متون نوشته شده بر‬
‫سنگ نوشته هاي باستان به دقت میتوان به این مهم دست یافت ‪ .‬داریوش كبیر بنیانگذار ایران آباد در ستونهاي تخت جمشید به‬
‫این مهم اشاره مي كند و از پروردگار یكتاي جهان مسئلت مي دارد كه ‪ « :‬پروردگارا كشور مرا از خشكسالي ‪ ،‬دروغ و دشمن‬
‫محفوظ دار »‪.‬‬
‫به ل حاظ آنكه قنات قبل از ظهور اسالم در ایران معمول و متداول بوده در مقررات اسالمي قواعد زیادي پیرامون قنات دیده مي‬
‫شود و نیزتأكید صریح قرآن به تأثیر با اهمیت آب در حیات باعث شده‪ ،‬تا قوانین عام مربوط به مباحث بهره مندي از آب در‬
 ‫اسالم به صورت دقیق به ثمره استفاد ه از قنات یعني آب عمومیت یافته و یكسري از قوانین و مقررات مدرن در متون فقهي‬
‫فقیهان پیشین و جدید به این مهم اختصاص یابد ‪.‬طبق روایت گردیزي در زین االخسار ‪ ،‬در زمان حكومت عبداله بن طاهر والي‬
‫خراسان در زمان حكومت طاهریان از مجموع نظرات فقها كتابي بنام كتاب القاني واالنهار تنظیم شده ‪،‬كه گویاي توجه به منابع‬
‫آبي در بین مسلمین مي باشد‪) 4(.‬‬
‫و لذا چون بخش عمده اي از احادیث و آیات قرآن به مقوله آب اختصاص دارد دین مبین اسالم را میتوان یكي از غني ترین‬
‫وسرشارترین ادیان الهي براي وضع قوانین مرتبط با مقوله آب دانست ‪ .‬در شرع اسالم علي االصول آب خرید و فروش نمي‬
‫شود(‪ )5‬وآب بعنوان یك عطیه الهي براي استفاده عموم و جزء اموال عمومي و انفال محسوب است (‪ )6‬ولي هرگاه رسیدن به‬
‫آب مستلزم عملیات خاصي باشد‪ ،‬آب حاصله قابل فروش است و لذا توجه ایرانیان به امر معطوف شده كه تمامي فعالیتهاي‬
‫مرب وط به دست یابي به آب كه از سوي افراد ‪ ،‬با طي مرارتها و سختي صورت مي گیرد عملي محترم و قابل احترام است ‪ .‬بر‬
‫همین اساس در اسالم بر خالف اصل عدم خرید و فروش آب احترام به مالكیت مجاري آبي دقیقا ً از متون دیني و فقهي استنباط‬
‫مي شود ‪.‬‬
‫مقاله حاضر كه تحت عنوان « حفاظت قانوني از قنوات و منابع آبهاي زیر زمیني» براي ارائه به سمینار بین المللي قنات تهیه‬
‫شده سعي دارد تا با بررسي جنبه هاي مختلف مرتبط با قنوات و آبهاي زیر زمیني از جنبه هاي قانوني و حقوقي به تشریح این‬
‫امر بپردازد كه در نظام حقوقي ایران به این قبیل تأسیسات و منابع آبي به دیده خاصي نگریسته شده و قانونگذار با وضع قواعد‬
‫آمره و الزام آور سعي داشته تا با هدایت صحیح روند بهره برداري ‪ ،‬به حفاظت از این منابع بپردازد‪ .‬در این مقاله به جنبه هاي‬
‫مختلف بحث از قبیل وضعیت نظام مالكیت حاكم بر قنوات و همچنین مقررات و قوانین گوناگوني كه تا كنون در بخشهاي‬
‫حقوقي‪ ،‬كیفري‪ ،‬ثبتي تصویب گردیده پرداخته مي شود ‪.‬‬
‫امید است كه این تالش اندك و ناچیز مورد استفاده صاحبان اندیشه و مجریان و قانونگذاران بصیر قرار گرفته و خطاهاي آن را‬
‫به دیده عفو بنگرند ‪.‬‬

‫بخش اول ‪ :‬کلیات‬

‫فصل اول‪ :‬تعاریف قنات در متون مختلف‬

‫قبل از هر گونه بحثي باید توجه داشت كه منظور از قنات چیست و چه تعاریفي از آن در فرهنگ هاي ادبي ‪،‬حقوقي وفني به‬
‫عمل آمده است لذابا بررسي ابعاد مختلف مي توان تعاریف گوناگوني كه پیرامون قنات از سوي دانشمندان علوم مختلف فني و‬
‫مهندسي و علوم انساني ارائه شده بشرح زیر بر شمرد ‪.‬‬

‫‪1-‬قنات از نظر ادبي‬

‫یك‪ :‬قنات یا ‪ Flume‬به معناي كاریز آب است (‪) 7‬‬
‫دوم ‪ :‬قنات ‪ Qanat‬یا كاریز ‪ ،‬مجرایي است كه به كمك چاههاي متعدد در زیر زمین حفر مي شود تا آب زیر زمین كوهپایه ها‬
‫را به داخل دشت ها روان ساخته و به مصرف كشاورزي و غیره برساند (‪) 8‬‬
‫ً‬
‫سوم ‪ :‬قنات یا كاریز یا مجراي آب زیر زمیني ‪ ،‬یك واحد آبیاري است كه مصنوعا بوجود آمده و مانند یك چشمه طبیعي آب آن‬
‫در اثر قوه ثقل به طرف مزارع پائین دست جاري مي شود (‪) 9‬‬
‫چهارم ‪ :‬قنات یا ‪ ، tunnel Infiltration yallery , Intfiltration‬كوره یا تونل مصنوعي است كه داراي همان ویژگي هاي‬
‫نهر آبكش مي باشد )‪) 10‬‬
‫پنجم ‪ :‬مجرایي كه در زیر زمین براي جاري شدن آب حفر مي كنند ‪ ،‬كاریز ‪ ،‬قناء و قنوات « قـ َ نَ » نامیده میشود‪ .‬در ایران‬
‫حدود پنجاه هزار قنات وجود داشته كه طول بعضي از آنها تا ‪75‬كیلومتر مي رسد عمیق ترین چاه قنات را كه قنات از آنجا‬
‫شروع مي شود « مادر چاه» و هر یك از چاههاي دیگر را « میله چاه» مي گویند ‪ .‬تونلي را كه در زیر زمین است و آب در‬
‫آن جاري است «مجراي قنات» و جایي را كه آب ظاهر مي شود «مظهر قنات» مي نامند ‪) 11(.‬‬

‫‪2-‬قنات از نظر دكترین حقوقي‬

‫قنات عبارت است از حلقه هاي چاههاي آبده و خشك كه مطابق نظر كارشناسان براي آبیاري مزارع احداث مي گردد ‪ .‬به این‬
 ‫نظر كه به آبهاي چاههاي آبده تمركز دهند تا براي امور كشاورزي كفایت كند و جهت سركشي و تعمیر مجاري آب همان‬
‫چاههاي آب ده ‪ ،‬چاههاي خشك دیگري نیز حفر مي شود كه در موقع لزوم از آن راه داخل شده و اگر خرابي در مجراي آب پیدا‬
‫شده باشد آنرا تنقیه و تعمیر نماید ‪) 12(.‬‬

‫‪3-‬قنات از نظر فني‬

‫الف ) قنات عبارت است از مجاري زیر زمیني است كه با بكار بردن شیبي كمتر از سطح شیب زمین آب را به سطح زمین مي‬
‫رساند ‪ ،‬منبع قنات ‪ ،‬طبقه اي از زمین است كه آب در آنجا جمع شده و عمق آن از ‪ 50‬تا ‪ 80‬فوت « تقریبا ً ‪ 16‬تا ‪ 26‬متر»‬
‫است و وسعت آن به ‪ 300‬فوت یا قریب ‪ 100‬متر مي رسد ‪ .‬در قسمت علیاي قنات آب از یك یا چند داالن زیر زمیني جاري و‬
‫در یك جا جمع مي شود و در قسمت سفالي قنات ‪ ،‬آب از طبقات خشك زمین مي گذرد و به نقطه اي كه در سطح زمین قرار‬
‫دارد رسیده و از این جا به بعد در نهري روباز جاري مي شود ‪ ،‬مقطع قنات قریب به ‪ 4‬فوت یا حدود یك متر خواهد بود كه‬
‫ارتفاع آن از ‪ 2/5‬تا ‪ 3‬فوت یعني حدود ‪ 77‬سانتي متر تا یك متر عرض دارد ‪.‬‬
‫خاك زیر زمین را كه كنده اند از میان چاههاي عمودي و به وسیله دلوهاي چرمیني كه آنها را با طناب یا چرخ چوبین باال مي‬
‫كشند به سطح زمین مي رسانند ‪ .‬همچنین این چاهها براي مقني یا كسي كه قنات را احداث مي كند هواي تازه فراهم مي كند ‪ .‬هر‬
‫گاه در طبقه اي از زمین كه محتوي آب است شیب دهات كم باشد ‪ ،‬مسیر قنات طوالني تر مي گردد ‪.‬‬
‫آبي كه از قنات بدست مي آید از نظر میزان تفاوت دارد و از قریب ‪ 1‬لیتر تا ‪ 95/403‬لیتر در ثانیه متغیر است ‪ .‬دورترین نقطه‬
‫از مظهر قنات « مادر چاه ›› نام دارد ‪) 13( .‬‬
‫ب) حفر قنات معموالً از مظهر آن كه همان سطح زمین و خشك مي باشد شروع و به منابع آبده مادر چاه ختم مي شود بنابراین‬
‫اول ‪ ،‬دهانه قنات یا هرنج كه خشك است و بعد اولین چاهها ‪ ،‬میله ها كه آنها هم خشك هستند و به اصطالح قسمت خشك قنات‬
‫مي شود حفر مي گردد ‪ ،‬بعد كار به طرف قسمتهاي باال دست كه همان قسمتهاي آبده است ادامه پیدا مي كند ‪) 14( .‬‬
‫ج ) قنات تكنیكي است داراي ویژگیهاي استخراج معادن و عبارت است از بهره برداري از سفره هاي آبهاي زیر زمیني به كمك‬
‫دهلیزهاي زهكشي آب (‪) 15‬‬

‫فصل دوم ‪ :‬تقسیم بندي قنات‬

‫قنات متناسب با شرایط و اهدافي كه پیرامون آن گفتگو مي كنیم به تقسیم بندیهاي مختلفي قابل ذكر است ‪.‬‬
‫‪1-‬انواع قنات از جهت نحوه بهره برداري‬
‫الف ‪:‬قنات دایر ‪ :‬عبارت است از قنات هایي كه آباد بوده و داراي آب كافي هستند این مفهوم در مقابل قنات بایر بكار برده مي‬
‫شود ‪.‬‬
‫ب‪ :‬قنات بایر ‪ :‬عبارت است از قنات هایي كه مسلوب المنفعه « فاقد آب مناسب›› بوده و قابلیت بهره برداري ندارند ‪.‬‬
‫ج‪:‬قنات متروك‪ :‬عبارت از قناتي است كه چهار سال بایر بوده و به علت نقصان ناشي از آب عمالً مسلوب المنفعه تشخیص داده‬
‫شود و چنانچه مالك یا مالكین آن با اعالم كتبي وزارت نیرودر مدتي كه از یكسال تجاوز نكند نسبت به دایر كردن قنات اقدام‬
‫نكنند متروك تشخیص و مجانا ً جزء منابع ملي یا انفال محسوب مي شود ‪.‬‬
‫وزارت نیرو مي تواند قنات متروك را رأسا ً مورد استفاده قرار دهد و یا اجازه بهره برداري از آن را به دیگري واگذار نماید و‬
‫یا عنداالقتضاء اجازه تعمیر قنات متروك را صادر نماید ‪ .‬تعریف مذكور در ماده ‪ 37‬قانون آب و نحوه ملي شدن آن مصوب‬
‫‪1347‬مذكور است ‪) 17( .‬‬

‫‪2 :‬انواع قنات از جهت مالكیت‬

‫الف ‪:‬قنات مستقل ‪ :‬قناتي است كه تابع امالك بوده و در مالكیت صاحب زمین قرار دارد و بصورت تابعي از مالكیت زمین مورد‬
‫معامله قرار مي گیرد ‪ .‬این قبیل قناتها بموجب ماده ‪ 136‬آئین نامه قانون ثبت مورد تعریف قانونگذار قرار گرفته است ‪.‬‬
‫ب‪:‬قنات مشاع و مشترك ‪ :‬عبارت است از قناتي كه مشترك بین دو یا چند نفر مي باشد ‪ .‬قانونگذار در ماده ‪ 26‬قانون آب و نحوه‬
‫ملي شدن آن به این قبیل موارد اشاره نموده است ‪ .‬همچنین قانون مدني به تعریفي از این نوع قنات پرداخته است كه اشاره دارد‬
‫قناتي كه چند نفر در كندن آن شریك شوند نسبت به عمل و مخارجي كه موجب تفاوت عمل باشد مالك آب آن مي شوند و به همان‬
‫نسبت بین آنها تقسیم مي شود ‪) 18(.‬‬
 ‫بخش دوم ‪ :‬پیشینه تاریخي وبررسي سیر تحول قوانین مرتبط با قنات‬

‫فصل اول‪ :‬پیشینه قوانین مربوط به قنات در دوران گذشته‬

‫) ‪1‬نبرد سرگون‪:‬یكي از قدیمي ترین اسناد مكتوب شناخته شده كه در آن به مسائل وچگونگي قواعد قنات اشاره شده شرح‬
‫هشتمین نبرد سرگون دوم پادشاه آشور به سال ‪ 722-705‬قبل از میالد علیه امپراطور « اورارتو » در سال ‪ 714‬قبل از میالد‬
‫است كه تحت رهبري روساي اول ‪ Urasa Rusa‬بوده است ‪ .‬این اثر اكنون در موزه لوور است و به شرح توصیفاتي دقیق از‬
‫ایران غربي ‪ ،‬ارمنستان و كردستان مي پردازد (‪) 19‬‬
‫این نبرد اطراف شهر اهلو ‪ Uhlu‬یا مرند كنوني در حدود ‪ 60‬كیلومتري شمال شرقي تبریز به وقوع پیوسته است كتیبه سارگون‬
‫عالوه بر توضیح وضعیت عمومي نبرد پیرامون وضعیت قناتها توضیحات مناسبي بدست مي هد (‪) 20‬‬
‫) ‪2‬مریگان هزار دادستان ‪:‬در سال ‪ 1895‬در سفرنامه اي كه به تشریح شهرهاي دوران ساسانیان اختصاص یافته با تكیه بر دو‬
‫متن كه یقینا ً منبع واحدي دارند یعني فصل بیست و دوم مریگان هزار دادستان ‪ ،‬رساله اي قضایي به زبان پهلوي تدوین شده است‬
‫و نیز مجموعه اي سوري یعني اسكوبوكت ‪ Iskkobkt‬بر اهمیت قنات در توسعه شهرهاي ساساني تأكید كرده است (‪)21‬و این‬
‫همان دیدگاهي است كه در مي یابیم در حقوق موضوع این عصر از سلسله ساسانیان به قناتها توجه شده و به اهمیت آنها عنایت‬
‫ویژه اي مبذول شده است (‪) 22‬‬
‫) ‪3‬دوران اسالمي ‪:‬دوره اسالمي كه با ورود اسالم به ایران و فروپاشي سلسله پادشاهي ساسانیان قرین گشت سرآغاز تحول‬
‫جدیدي در مبحث قناتها بوده ‪ ،‬هر چند اعراب از وضعیت قناتها اطالعاتي نداشته ولي ورود آنها به ایران باعث شد تا آنها‬
‫ضمن ِآشنا شدن به این فن نسبت به گسترش آن در شبه جزیره عربستان كه سرزمین خشك و بي آب و علفي است همت گمارند ‪.‬‬
‫از طرفي توجه اسالم به جایگاه رفیع آب در كتاب آسماني قرآن آنها را بر آن داشت تا با اهمیت دادن به جنبه هاي تكنیكي و‬
‫اقتصادي آب و قنات نسبت به گسترش و استفاده بیشتر از آن روي آورند ‪ .‬بر همین اساس است كه بر پایه تعالیم دین مبین اسالم‬
‫احیاي اراضي موات و مشروب ساختن این اراضي باعث ایجاد مالكیت و حق قانوني بر این اراضي شده و همین مقررات به‬
‫ترغیب مسلمین به آباداني بیشتر سرزمینهاي خشك مي پردازد ‪.‬‬
‫بر پایه این عقیده است كه برخي محققین به این امر اشاره كرده اند از جمله فقهاي اوایل عصر عباسي نظیر ابویوسف یعقوب‬
‫متوفي به سال ‪ 798‬پس از میالد یا ‪ 182‬هجري قمري توصیه كرده اند كساني كه زمینهاي موات را آباد كنند از پرداخت خراج‬
‫حكومتي یا مالیات معاف شوند و حق مالكیت آنها به رسمیت شناخته شود (‪) 23‬‬
‫در این دوره ما به چند كتاب ارزشمند در بخش هاي حقوقي و فني كه حاوي اطالعات با ارزشي از اهمیت و كیفیت حقوقي وفني‬
‫قناتها مي باشند برخورد مي نماییم ‪ .‬نخستین آن كتابي است كه از سوي یك وقایع نگار اسالمي بنامگردیزي در شرح وقایع‬
‫مربوط به خراسان به آن اشاره شده و آمده ‪«:‬در عهد طاهریان به سال ‪ 821‬تا ‪ 873‬میالدي كه در شمال خراسان فرمانروایي‬
‫كرده اند پس از زلزله سال ‪ 224‬هجري قمري ( حدود ‪ 830‬میالدي) بدلیل خرابي بسیاري از خانه ها و كاریزها مردم مراجعات‬
‫زیادي به فرمانرواي وقت عبداله بن طاهر صورت مي دادند و بدلیل آنكه متون اسالمي پیرامون اصول وشرایط قنات ساكت ولي‬
‫پیرامون مسایل آب ‪ ،‬خسارت ‪ ،‬تصرف و مالكیت داراي عمومات مفید و قابل استفاده اي بوده یاد شده فقهاي عصر منطقه‬
‫خراسان و عراق را دعوت كرد تا پیرامون مسایل مربوط به قنات كتابي تدوین سازند» و بر همین مبنا ثمره این تالشها كتابي‬
‫است به عنوان القاني واالنهاركه یك رساله حقوقي است و به مباحث مختلف حقوقي این منبع آبي اشاره مي نماید ‪ .‬این كتاب‬
‫مجموعه اي از قواعد مربوط به مسایل مالكیت ‪ ،‬بهره برداري حریم و خسارات است كه بعنوان یك گنجینه حقوقي قابل توجه مي‬
‫باشد ‪) 24( .‬‬
‫ً‬
‫كتاب دیگر رساله اي است بنام آب هاي زیر زمیني كرجي كه در حدود سال ‪ 1010‬هجري قمري نوشته شده و اصوال به مسایل‬
‫تكنیكي قنات اشاره كرده و توجه زیادي به مئل حقوقي نداشته است ‪ .‬این كتاب كه مشتمل بر سي فصل بوده ‪ ،‬پیرامون توصیف‬
‫زمین ‪ ،‬كوهها ‪ ،‬زمینهاي كم آب و انواع آبها از نظر نوع سبك سنگیني و مسایل مربوط به حریم قنوات از جهت فني و چگونگي‬
 ‫مسایل فني مهندسي آبها و قنوات بحث مي نماید كه به نوبه خود كتاب باارزشي مي باشد ‪.‬‬
‫كتابهاي دیگري همچون « اموال ابي عبید ‪،‬االحكام السلطانیه ماوردي‪،‬الخراج ابي یوسف‪ ،‬الخراج یحیي ابن آدم » بر وجود و‬
‫اهمیت قنات هاي دوره اسالمي در گستره فرهنگي ایران شهادت مي دهند و همچنین گزارش جمع كثیري از سفرنامه هاي‬
‫جهانگردان و محققین غربي گویاي گسترش قنوات در فرهنگ اسالمي تا قرن حاضر مي باشد ‪.‬در عین اینكه در این دوره‬
‫گسترش قنات بحدي افزون شده كه از مرزهاي ایران باستان گذشته وبه سراسر عالم تسري پیدا كرد لكن مجموعة قواعد منسجم‬
‫حقوقي كه گویاي دقیق این تكنیك فوق العاده از منظر حقوقي باشد بدست نیامد و در مقررات اسالمي به مسایل عمومي منابع آبي‬
‫شامل انفال «چشمه سارها ‪ ،‬رودخانه ها‪ ،‬چاهها» و حق مالكیت خصوصي منابع آبي اشاره شده است ‪.‬‬
‫از نظر اسالم آب هاي زیر زمیني كه با كار وعمل افراد استخراج میشودمثل قنات وچاهاي عمیق و غیر عمیق ملك استخراج‬
‫كننده است ‪ .‬بنا براین اگر چاه یاقنات درملك شخصي حفر شودمالك آن همان صاحب ملك‪،‬واگر درملك امام حفر شود مالك آن‬
‫امام است ومالك مي تواند آب آن را بفروشدویا از استفاده دیگران جلوگیري نماید ‪.‬‬
‫روایتي از عبدهللا كاهلي نقل شده كه « در خدمت امام صادق(ع) بودم كه مردي ازامام درباره قناتي سؤال كرد كه میان گروهي‬
‫مشترك است ویكي از شركا قصد فروش سهم آب خود را دارد آیا مجاز به فروش هست ‪ .‬امام فرمود ‪:‬بلي این آب از آبهایي‬
‫نیست كه فروش آن ممنوع است ‪) 25(.‬‬
‫ما در فصول آینده پیرامون مسائل مختلف آبي از منظرفقه وحقوق اسالمي مطالبي را به صورت مفصل بیان مي كنیم ‪.‬‬

‫فصل دوم ‪ :‬پیشینه قوانین مربوط به قنات در دوران حاضر‬

‫‪1:‬طرح بحث‬
‫دوران جدید مورد نظر در شعاع بررسي و تحقیق حاضر از نظر ما شروع دوران قانونگذاري در ایران است كه با جریان‬
‫مشروطیت در ایران آغاز شده است هر چند این امر از نظر زماني كمتر از یك قرن مي باشد لكن از جهت كثرت متون قانوني‬
‫بلحاظ استقرار نظام حكومتي واجد پارلمان‪ ،‬سرشار از قواعد مدون حقوقي است كه از ناحیه مجالس قانونگذاري مورد تصویب‬
‫قرار گرفته است ‪.‬‬
‫پس از دوران مشروطیت ایران صاحب یك قانون اساسي ‪ ،‬یك نظام حكومتي سلطنتي مشروطه همراه با سه ركن آن یعني قواي‬
‫مقننه ‪ ،‬قضائیه ‪ ،‬و اجرائیه گردید كه از جهت تئوریك هر یك از این قوا به تأسي از نظریه تفكیك قوا داراي اختیارات و وظایفي‬
‫مشخص گردیدند ‪ .‬بر همین مبنا به تدریج بنا بر ضرورتهاي یك جامعه مترقي و مدرن تهیه و تدوین متون قانوني به شكل مرسوم‬
‫در حقوق اساسي و با مكانیزم تعبیه شده در قانون اساسي مشروطه و متمم آن از سوي دو ركن حاكمیت یعني قوه مقننه و قوه‬
‫مجریه در دستور كار قرار گرفت و با اهمیت دادن به مسایل مبتال به جامعه به تدریج لوایح و طرحهاي قانوني به قوه مقننه‬
‫ارسال گردید ‪ .‬پارلمان ایران با ادارك این امر كه استقرار یك نظام عادالنه حقوقي در كشور مستلزم تدوین قانون مدني است با‬
‫استفاده از متون فقه اسالم و نیز مطالعه تطبیقي حقوق كشورهاي مترقي آن زمان شامل فرانسه ‪ ،‬بلژیك ‪ ،‬آلمان ‪ ،‬و غیره و با در‬
‫نظر گرفتن شرایط حاكم بر عرف ‪ ،‬سنن و عقاید جامعه اسالمي به تدوین و تصویب این قانون در مورخ ‪ 1307/2/18‬پرداخت ‪.‬‬
‫این قانون مهمترین اركان یك ساختار حقوقي را تدوین نموده و به حقوق اموال و مالكیت ‪ ،‬حقوق قراردادها ‪ ،‬اشخاص و تابعیت‬
‫‪،‬حقوق خانواده ‪ ،‬ادله اثبات دعوي در سه جلد و چندین فصل مختلف پرداخته است در بخشهایي از این قانون بصورت پراكنده‬
‫لكن هماهنگ به مسایل آبیاري و نظام حاكم بر آن اشاره شده است ‪.‬‬

‫‪2 :‬قانون مدني‬

‫قانون مدني ایران مصوب ‪ 1307/2/18‬در خصوص مسایل مربوط به نظام آبیاري ایران داراي مسایل مختلف و گوناگوني است‬
‫‪ .‬این قانون را میتوان از ابعاد مختلف مورد بررسي قرار داد ‪.‬‬

‫‪1-2 :‬مسایل مربوط به تفكیك آبها و تقسیم بندي آنها‬

‫‪2-2 :‬مسایل مربوط به مالكیت منابع آبي‬
‫‪3-2 :‬مسایل مربوط به بهره برداري از منابع آبي‬
‫‪4-2:‬مسایل مربوط به حریم منابع آبي‬
‫‪1-2:‬مسایل مربوط به تفكیك آبها و تقسیم بندي آنها ‪ :‬از نظر قانون مدني منابع آبي به دو بخش منابع آبي سطح االرضي همانند‬
 ‫دریا ‪ ،‬رودخانه ‪ ،‬چشم ه ‪ ،‬نهرهاي یا مجاري آبیاري ‪ ،‬و تحت االرضي همانند چاه ‪ ،‬قنات ‪ ،‬تقسیم نموده است ‪) 26(.‬‬
‫‪2-2 :‬مسایل مربوط به مالكیت منابع آبي ‪ :‬درقانون مدني مالكیت بطور مطلق به سه بخش تقسیم مي شود بخش نخست مالكیت‬
‫خصوصي بخش دوم ‪ :‬مالكیت عمومي یا مشتركات (‪ )27‬بخش سوم ‪ :‬مالكیت ملي یا بیت المال‬
‫در این قانون علیرغم آنكه تعریفي از مال ارائه نشده ولي به منابع آبي به دیده یك مال نگریسته و آن را شامل سه بخش فوق‬
‫دانسته است (‪ )28‬و مالكیت بر منابع آبي را به ساحت آن كه چه كسي مالك آن است تقسیم بندي نمود ‪.‬‬
‫اگر این منابع متعلق به افراد خصوصي باشد و یا اشخاص حقوقي حقوق خصوصي (‪ )29‬برابر مقررات حق تملك آن را حائز‬
‫شده اند آنرا خصوصي تلقي نموده لیكن اگر مال یا منبع متعلق به دولت یا عموم افراد باشد همانند اموال شهرداري آن را جزء‬
‫اموال عمومي یا مشتركات محسوب نموده است چنانچه دولت مالي را ملي اعالم دارد شرایط ملي شدن بر آن مترتب مي گردد ‪.‬‬
‫لكن به اشخاص خصوصي و یا اشخاص حقوقي حقوق خصوصي این اختیار داده شده تا بر اساس چند قاعده حقوقي به مالكیت‬
‫خصوصي بر منابع آبي دست یابند ‪.‬‬
‫اول ‪ :‬عقود و تعهدات‬
‫به موجب قواعد قانون مدني میتوان با داشتن اختیار ‪ ،‬عقل ‪ ،‬بلوغ ‪ ،‬اراده نسبت به خرید یك مال یا منبع آبي پرداخت (‪ )30‬و از‬
‫آن بهره مند شد به فرض مثال میتوان چاه احداث شده توسط یك فرد را در چارچوب یك قرارداد حقوقي مورد معامله قرار داد و‬
‫از این منبع آبي در چهارچوب مقررات حقوق خصوصي بهره مند شد ‪.‬‬
‫دوم ‪ :‬حیازت مباحات‬
‫بر اساس ماده ‪ 27‬قانون مدني اموالي كه ملك اشخاص نمي باشد و عموم افراد مردم میتوانند آنها را مطابق مقررات مندرجه در‬
‫قانون و سایر قوانین مخصوصه تملك كرده یا از آنها استفاده كنند مباحات نامیده میشوند در این فرض تمام افراد جامعه میتوانند‬
‫به طور مساوي از منابع آبي بهره مند شوند و حدود و میزان استفاده آنها تا جایي است كه به عموم تضرر وارد نشده و موجب‬
‫بروز انحصار نگردد ‪ ،‬این فرض بر اساس قاعده حقوقي(( ال ضرر و الضرر في االسالم)) استوار است ‪) 31 (.‬‬
‫كندن چاه یا قنات برطبق ماده‪ 160‬قانون مدني یكي از طرق حیازت مباحات آبهاي مباح محسوب شده است ‪.‬ماده مذكوراشاره‬
‫میدارد ‪« :‬هر كس در زمین خود یا دراراضي مباحه به قصد تملك ‪،‬قنات یاچاهي بكند مالك آن آب میشود‪.‬بنابراین مطابق ماده‬
‫فوق احداث منابع آبي در اراضي وقتي حیازت محسوب است كه به آب منتهي شود وبا این كیفیت سبب تملك آب میگردد‪ .‬لكن‬
‫اگر كسي در ملك خویش احداث منبع آبي بنماید مالكیت او بر آب بدلیل حیازت مباحات نیست بلكه بدلیل حق مالكیت زمین و‬
‫توابع آن است ‪،‬زیرا بموجب ماده ‪ 38‬قانون مد ني مالكیت فضاي تحتاني وفوقاني زمین تا هركجا كه پایین و باال رود جزء‬
‫مالكیت مالك زمین میباشد‪) 32( ››.‬‬

‫سوم ‪ :‬اخذ به ُ‬
‫شفعه ‪:‬‬
‫بر اساس این قاعده حقوقي اگر دو نفر شریك یك مال غیر منقول باشند و شریك اول قصد فروش سهام خویش را داشته باشد‬
‫طرف مقابل الویت در خرید سهام شریك خود را دارد و اگر شریك بدون جلب رضایت سهامدار دیگر سهام متعلقه به خود را به‬
‫فروش برساند این معامله از سوي شریك متضرر دیگر قابل ابطال است و این امر در خصوص چاهها و قنوات نیز قابلیت اعمال‬
‫دارد زیرا بخشي از شراكت متعلق به شرایط شركاء مي باشد و فروش مال مشترك به غیر میتواند باعث بروز مشكالت گردد‬
‫‪) 33(.‬‬

‫چهارم ‪ :‬ارث ‪:‬‬

‫بر اساس مقررات مواد ‪ 861‬تا ‪ 950‬قانون مدني موجبات و طبقات ارث و موانع و حقوق ورثه بصورت مفصل بیان شده و‬
‫میتوان بر اساس این ضوابط اموال باقیمانده از ناحیه مورث را با شروط قانوني بین افراد باقیمانده از میت تقسیم نمود ‪ .‬در‬
‫خصوص منابع آبي حقوق مالكانه و نیز سهام متعلق به مالك یك قنات به ورثه وي منتقل مي گردد‪) 36( .‬‬

‫قانون مذكور پس از آنكه آب را بعنوان یك منبع همگاني و عمومي قابل استفاده همگاني و جمعي دانسته ‪ ،‬تملك آنرا براي شخص‬
‫منتفع داراي آثار و مالكیت تلقي و هر گونه بهره برداري و تسلط بر آن را مجاز مي شمارد‪ .‬این روند تا بدانجا پیش مي رود كه‬
‫هر گاه یك منبع آبي در ملك كسي بوجود آید خواه بر اثر فعل یا بر اثر عوارض طبیعي باشد قانون مدني آنرا محكوم به مالكیت‬
‫صاحب زمین دانسته و اشاره میدارد ‪ « :‬چشمه واقع در زمین كسي محكوم به مالكیت صاحب زمین است ›› (‪ )37‬در این مورد‬
‫كه وجود منبع آبي را در ملك خصوصي محكوم به مالكیت صاحب آن میداند فرض را بر آن گرفته كه این شخص با دارا بودن‬
‫حق مالكیت تام میتواند هر گونه استفاده و انتفاعي از آن ببرد و دیگران نمي توانند به استناد آنكه منابع آبي جزء مشتركات‬
‫عمومي محسوب هستند از آن بهره مند باشند مگر آنكه مالك رأسا ً براي دیگران عینا ً یا انتفاعا ً حقي قرار داده باشد ‪.‬‬
 ‫لذا با این دیدگاه هر گونه نظارت یا دخالت دولت در منابع آبي از سوي قانونگذار به سكوت برگزار شده و فقط دولت نیز مي‬
‫تواند همانند اشخاص خصوصي داراي مالكیت باشد ولي حق ویژه حاكمیتي نخواهد داشت و حفر چاه ‪ ،‬قنات ‪ ،‬و هر گونه منبع‬
‫آبي دیگري مانند انهار یا مجاري آبي بدون نیاز به اخذ مجوز با وجود قوانین مدني مجاز شمرده شده و عموما ً در این قوانین‬
‫اصل بر خصوصي بودن مالكیت منابع آبي و قنوات است و هر كس میتواند بر طبق این ضوابط رأسا ً به منابع آبي دست یابدو‬
‫خواست و اراده خصوصي مالكیت مطلق دارد ‪) 38( .‬‬

‫‪3-2‬مسایل مربوط به بهره برداري از منابع آبي در قانون مدني‬

‫نظام قانون مدني بهره برداري از قنوات یا سایر منابع آبي به سه بخش قابل تقسیم است ‪:‬‬
‫اول‪ :‬بهره برداري فردي ‪:‬‬
‫هر فردي كه به قصد مالكیت اقدام به تملك یا بهره برداري از منابع آبي نماید مجاز خواهد بود‪ ،‬زیرا ماده ‪ 148‬قانون مدني در‬
‫این خصوص اشاره مي نماید كه « هر كس در زمین مباح نهري بكند و متصل به رودخانه كند آن نهر را احیاء كرده و مالك آن‬
‫مي شود » همچنین بر اساس ماده ‪ 149‬قانون مدني « هر گاه كسي به قصد حیازت مباحه (آبهاي مجاز) نهر یا مجرایي احداث‬
‫كند آب مباحي كه در نهر یا مجراي مزبور وارد شود ملك صاحب مجري است »بنابراین قاعده هر یك از اشخاص حقیقي حقوق‬
‫خصوصي مستقالً حق بهره برداري و استفاده مالكانه از قنوات یا منابع آبي را دارا بوده و عمل آنها بدون نیاز به صدور پروانه‬
‫بهره برداري مورد قبول قانونگذار مدني بوده است ‪.‬‬
‫دوم ‪ :‬بهره برداري شراكتي ‪:‬‬
‫نوع دیگري از بهره برداري مندرج در قانون مدني اشتراك و شراكت داشتن در استفاده از منابع آبي خصوصا ً قنوات است بر‬
‫این اساس افراد مي توانند در قالب یك شراكت مدني یا شراكت مندرج در قانون تجارت از انواع شركتهاي تجاري مبادرت به‬
‫بهره برداري از این منابع بنمایند با این وصف عالوه بر آنكه مالكیت این منبع آبي « قنات»متعلق به عموم سهامداران و شركاء‬
‫مي باشد حق بهره برداري از آب استحصالي نیز براي عموم سهامداران و شركاء مي باشد و هیچكدام نسبت به دیگري رجحان و‬
‫برتري نخواهد داشت مگر به میزان قدر السهم و قدرالحصه خود ‪ ،‬مقررات حاكم بر این موضوع در مواد قانون مدني در دو‬
‫بخش قواعد عام شركت یا قواعد مزبور در ماده ‪ 132‬قابل مالحظه مي باشد ‪) 39( .‬‬
‫همچنین ماده ‪ 134‬اشاره میدارد ‪ « :‬هیچیك از اشخاصي كه در یك نهر یا مجرا شریكند نمي توانند شركاء دیگر را مانع از عبور‬
‫یا بردن آب شوند ‪ ».‬بدیهي است كه تقسیم نهر یا قنات مشاع همانند تقسیم اموال مشترك خواهد بود ‪) 40( .‬‬
‫مضافا ًبا عنایت به اصول حاكم بر قانون مدني دولت یا شهرداریها نیز مي توانستند همانند سایر اشخاص خصوصي از ضوابط‬
‫حاكم بر این بخش به نفع خویش بهره برده و بدیهي است كه هیچگونه رجحان یا برتري نسبت به سایر اشخاص نخواهند داشت و‬
‫میزان حقوق آنها با سایر افراد برابري داشته است ‪ ،‬مؤید این نظر عدم تصریح به مقررات خاص دولت و نیز سكوت قانونگذار‬
‫در بیان امتیاز ویژه مي باشد ‪ .‬صحت این تفسیر از طریق قواعد حاكم بر وحدت مالك و تنقیح مناط استنباط مي شود ‪.‬‬
‫سوم ‪ :‬قاعده عدم تضرر در بهره برداري ‪:‬‬
‫بر اساس قواعد حاكم بر قانون مدني كه متأثر از فقه اسالمي است بهره برداري از حقوق ثابته اشخاص طبق حدیث شریف نبوي‬
‫« ال ضرر و ال ضرار في االسالم »كه گویاي نفي هر گونه ورود خسارت به اشخاص و لزوم دفع ضرر مي باشد در حدي‬
‫عملي است كه باعث ورود و زیان به دیگران نگردد ‪ .‬روح حاكم بر قانون مدني كالً در راستاي اعمال حق بر اساس عدم ورود‬
‫خسارت استوار است ‪ .‬ضرر كه معادل كلمه التین ‪ Loos :Detriment :Demage‬مي باشد‪ ،‬عبارتست از ورود زیان ‪ ،‬گزند ‪،‬‬
‫نقصان كه كالً توسط قانونگذار منع گردیده است ‪ .‬و قانونگذار در مقابل ورود هر گونه خسارت ‪ ،‬جبران آنرا بعهده مقصر قرار‬
‫داده است ‪ .‬مواد ‪ 134 ، 132 ،114 ، 107 ، 106 ، 101 ، 100 ، 99‬قانون مدني هر كدام به گونه اي اشاره به عدم اجازه‬
‫قانونگذار به ورود خسارت به صاحبان حق مي باشد ‪.‬‬

‫‪4-2‬مسایل مربوط به حریم منابع آبي در قانون مدني ‪:‬‬

‫قانونگذار براي تنظیم روابط اجتماعي وتعیین حدود و حقوق اشخاص اعم از حقیقي وحقوقي خواه خصوصي ویا دولتي وبراي‬
‫جلوگیري ازتجاوز افراد به حقوق یكدیگر ورعایت مصالح ومنافع عامه (منافع ومضار عمومي)‪،‬مسایل فني وبهداشت عمومي به‬
‫معناي گسترده آن وپیشگیري از اضرار ناشي از تصرفات غیر قانوني وعدواني افراد‪ ،‬قواعدي وضع مي نماید ‪ )41(.‬زیرا‬
‫انسان تنها ودور از اجتماع زندگي نمي كند ‪،‬اجتماع انسانها بر اساس زندگي مشترك است و هر جامعه قوانیني خاص خود دارد ‪.‬‬
‫در بحث حریم ‪،‬مقنن با مطالعه همه جانبه موضوعات آن ؛پیرامون وگرداگرد منازل جاده ها وشوارع ‪،‬كوچه ها وقنوات‬
‫و…حریمي تعیین نموده ومعناي حریم یعني قبول یك منطقه ممنوعه كه این مقدار جزء ملك محسوب شده و درحكم ملك مالك مي‬
‫باشد‪) 42(.‬‬
‫رعایت این منطقه یا حریم به معناي «عدم تجاوز وتعدي وتصرف عدواني از سوي اشخاص »میباشد‪ .‬تدوین ووضع قواعد‬
 ‫ومقررات حریم با توجه به اهمیت فني ‪،‬اجتماعي ‪،‬اقتصادي‪،‬مصالح ومفاسد ومنافع ومضار ونیز سایر ضرورتها ماهیتا ً آمره مي‬
‫باشد‪.‬مفهوم آمره بودن قوانین حریم الزامي بودن آن است ‪) 43(.‬‬
‫چنان كه یكي از دانشمندان حقوقي مي نویسد ‪ «:‬قوانین الزامي ؛قوانیني هستند كه ‪،‬ارادة افراد درصورتي كه مخالف آن باشد بي‬
‫اثر است ‪) 44(.‬‬
‫محتواي این قوانین یانظم عمومي واجتماع است ویااخالق حسنه ‪،‬ویا حفاظت از اشخاصي كه به جهت كمي سن یا كمي عقل ویابه‬
‫علت جنس ویا ضعف وناتواني ؛ یا ضعف منافع ‪ ،‬دفع زیان را از خود نمي توانند انجام دهند »‪..‬‬
‫ً‬
‫یكي از نویسندگان حقوقي حریم را چنیین تعریف نموده است‪«:‬مقدار زمیني كه مالكین یا نمایندگان آنان قانونا مجازند براي‬
‫استفاده ازحقوق خود ‪،‬عبورومرور نمایند و ضرري هم به كسي نرسانند‪) 45(».‬‬
‫نویسندگان قانون مدني نیز حریم راچنین تعریف كرده اند ‪«:‬حریم مقداري از اراضي اطراف ملك قنات و نهر وامثال آن است كه‬
‫براي كمال انتفاع از آن ضرورت دارد » (‪) 46‬‬
‫بنابراین از مفهوم و منطوق ماده قانوني مذكور در مي یابیم كه این قاعده براي كمال انتفاع از امالك پیش بیني شده تا منطقه‬
‫ممنوعه و حرام در اطراف اراضي امالكِ و وقنوات آنها به عنوان یك پوشش امن تحت چارچوب حریم باعث استحكام مالكیت‬
‫مالكان گردد ‪.‬‬
‫بي شك هر شخصي كه در جهت جلب انتفاع از امالك و قنوات وانهار و امثال آن به ارضي اطراف آن تعرض نماید ‪،‬في لواقع‬
‫به حریم آنها تجاوز كرده ‪ ،‬وتجاوز به اراضي حریم ‪،‬آغاز ورود ضرر و زیان به صاحب حریم است‪) 47(.‬‬
‫چنانكه در بررسي تدوین تاریخي قوانین آب ‪،‬مالحظه مي شود با پیداش كشاورزي در جوامع متمدن باستاني ‪،‬بحث حریم چاه و‬
‫قنوات ‪،‬رودخانه ها وانهار مطرح مي شود‪،‬حتي در مجمع القوانین حمورابي كه نخستین مجموعة حقوقي مدون بشري است‬
‫قوانین خاصه مربوط به اموال غیر منقول و حریم دیده مي شود ‪.‬‬
‫اهمیت كشاورزي درایران و وجودقنوات و چاه ها از ازمنه قدیم مقنن قوانین مدني را وا داشته است كه براي حریم چاهها‪،‬‬
‫قواعدي وضع نماید ‪.‬ازجملة این قواعد به شرح زیر است ‪:‬‬
‫‪1-‬ماده ‪ 137‬ق‪.‬م‪.‬مي گوید « حریم چاه براي آب خوردن ‪20‬گز وبراي ذراعت ‪30‬گز است »‬
‫‪2-‬ماده‪138‬ق‪.‬م نیز اشعار میدارد ‪«:‬حریم چشمه وقنات از هر طرف در زمین رخوه ‪500‬گز ودر زمین سخت ‪250‬گز مي‬
‫باشد‪ ».‬ونیز اجازه داده در مواردي كه مقادیر مذكوره در مواد ‪137‬و ‪ 138‬قانون مدني براي دفع ضرر كافي نباشد‪،‬براي دفع‬
‫ضرربه اندازه اي كه كافي باشدبه مقادیرمذكوره افزایش ودعاوي مردم بنحوعادالنه حل وفصل گردد ‪.‬‬
‫‪3-‬اختیاراتي كه قانونگذار ‪،‬در مبحث حریم امالك داده است تا آنجاست كه حریم را در حكم ملك صاحب حریم قلمداد نموده‬
‫وتملك وتصرف در آن ‪،‬كه منافي باآنچه منظور از حریم باشد بدون اذن از طرف مالك صحیح ندانسته وبنابراین كسي نمي تواند‬
‫در حریم ‪،‬چشمه یا قنات دیگري چاه یا قنات بكند ‪،‬اما تصرفاتي كه موجب تضرر اشخاص صاحب حریم نشود را جایز دانسته‬
‫است‪ .‬علیهذا ازمفاهیم فوق چنیین مستفاد مي گردد كه حریم براي تكمیل انتفاع وجلب نفع ودفع ضرر است‪،‬خواه ضرر بالفعل‬
‫باشد‪،‬خواه بالقوه وفرضي‪) 48(.‬‬

‫‪3-‬قانون راجع به قنوات‬

‫پس از وضع مقررات قانون مدني و اجراي ضوابط آن‪ ،‬در سال ‪ 1309‬قانونگذار با احساس صحیح كمبودهاي موجود در نظام‬
‫قانون مدني پیرامون وضعیت حقوقي آبیاري كشور با همان اصول اولیه و دیدگاه حاكمیت اراده اشخاص ضمن قبول تداوم‬
‫مالكیت خصوصي و مطلق اشخاص بر منابع آبي‪ ،‬مبادرت به وضع مقررات تكمیلي پیرامون منابع آبهاي زیر زمیني نمود ‪ .‬بر‬
‫همین اساس « قانون راجع به قنوات» را به تصویب رسانده و مواردي را بشرح زیر موردتوجه قرار داد ‪) 49( .‬‬

‫‪1 -3‬تعیین حدود مالكیت صاحبان منابع آبي و صاحبان اراضي‬

‫بر اساس ماده اول قانون راجع به قنوات اگر صاحبان قنوات یا منابع آبهاي زیر زمیني در اراضي مباحه یا امالك اشخاص ثالث‬
‫منبع آبي داشته باشند میزان تصرفات هر یك از طرفین طبق این قانون معین مي گردید و صاحبان اراضي میتوانستند با حفظ‬
‫حریم مندرج در قانون مدني ( ‪ 20‬یا ‪ 30‬گز ‪ 250 /‬یا ‪ 500‬گز) در امالك خود تصرف نمایند و بایستي رعایت حقوق مالكیت‬
‫صاحبان قنوات بعمل آید و آنان بتوانند در قنوات خود تصرف آزادانه داشته باشند‪ .‬این تدبیر براي رفع اختالفات مالكین اراضي‬
‫و قنوات بسیار حائز اهمیت مي باشد ‪) 50(.‬‬

‫‪2- 3‬رسیدگي به وضعیت الیروبي منابع آبي‬

‫بر اساس ماده دوم این قانون چگونگي رفع اختالف صاحبان منابع آبي با مالكین اراضي پیرامون الیروبي و پاكسازي این منابع‬
‫معین شده و مالكین اراضي را از اقدامات ممانعت كننده پیرامون بهینه سازي امور بهره برداري منابع آبي برحذر مي دارد ‪ ،‬بر‬
 ‫همین مبنا به صاحبان اراضي نیز حق میدهد تا در برخي نقاط و با شرایطي صاحبان قنوات را به انجام الیروبي الزام نمایند ‪.‬‬
‫‪3-3‬نظام احداث قنوات جدید‬
‫در ماده سوم قانون مذكور به بحث احداث قنوات جدید پرداخته شده و اعالم میدارد كه احداث قنات جدید در اراضي خارج‬
‫شهرها و اراضي زراعي و دهات بایستي در مقابل پرداخت بهاي عادالنه اراضي به مالكین صورت گیرد و احداث قنوات مي‬
‫باید با رعایت جهات ایمني و سرپوش گذاشتن بر روي دهانه چاهها انجام شود ‪.‬‬
‫این امر دخالت قانونگذار را براي حفظ حقوق مالكین اراضي در جاهایي كه قنواتي وجود ندارد روشن مي سازد و گویاي‬
‫رویكرد جدیدي در مباحث قنوات بشمار مي آید ‪ ،‬زیرا تا هنگام تصویب این قانون هیچگونه الزامي براي صاحبان قنوات‬
‫‪.‬به پرداخت قیمت اراضي مورد نظر وجود نداشته و با وجود تشكیل محاكم در نظام حقوقي ایران راه را براي صدور احكام رفع‬
‫اختالف وفق موازین حقوق مدون و جدید هموار ساخته است ‪.‬‬
‫‪4- 3‬تعیین تكلیف محاكم در رفع اختالف مالكین اراضي با صاحبان قنوات‬
‫بموجب تكلیفي كه این قانون بر عهده محاكم قرار داد چنانچه رد كردن جوي قنات از زیر یا در سطح وسیعي از اراضي مالكین‬
‫باشد و صاحبان قنوات نتوانند با مالكین اراضي توافق نماید و مالك مستنكف و ممتنع از همكاري باشد ‪ ،‬محاكم براي حل مشكل‬
‫صاحبان قنوات در موضوع دخالت نموده و مالك را ملزم به فروش ملك به قیمت یا اجاره بها عادله مي نمایند و حتي براي امالك‬
‫غیر قابل انتقال همانند اراضي وقفي تعیین تكلیف نموده و در نهایت چنانچه دولت همانند صاحبان قنوات واجد چنین مشكلي باشد‬
‫رفع اختالف را از بعد حاكمیتي به قوانین مخصوصه ارجاع داده هر چند از ذكر نام قاعده مخصوصه نیز خودداري كرده و نحوه‬
‫عمل محاكم را در ارجاع موضوع به كارشناس و آئین دادرسي مورد عمل بیان كرده ‪ ،‬كه این اقدام قانونگذار در جاي خود قابل‬
‫ستایش مي باشد ‪.‬‬
‫مضافا ً این قانون نكاتي را بعنوان ضوابط مورد عمل محاكم در خصوص امتناع شركاي یك قنات در الیروبي و تعمیرات بیان‬
‫میدارد و مالكهاي مناسبي وضع مي نماید تا محاكم بتوانند با توسل جستن به این ضوابط نسبت به رفع خصومت و فصل نزاع‬
‫بین طرفین مبادرت نمایند ‪.‬‬
‫‪5 -3‬نظام بهره برداري از قنوات مشترك‬
‫بموجب ماده واحده اضافه شده به قانون راجع به قنوات در مورخ ‪ 1313/6/13‬نظام آبیاري قنوات مشترك بیان مي گردد تا‬
‫چنانچه افراد متعدد در یك قنات حق آبه ( حق استفاده سابق) داشته باشند و هر یك از آنان بخواهد براي مشروب ساختن زمین‬
‫دیگري یا تغییر مجراي اختصاصي اقدام نماید شركاي دیگر حق ممانعت ندارند مشروط بر آنكه ضرري متوجه شركاء ذیحق‬
‫نشود و تشخیص این امر بعهده كارشناسان و اهل خبره قرار گرفته است با این تدبیر استفاده اختصاصي از قنوات براي شركاي‬
‫قنات ممكن گردیده و با قبول نظر اهل فن رفع اختالف نیز سریعتر صورت مي گرفت ‪) 51(.‬‬
‫بطور كلي با تصویب این قانون بخشي از مشكالت مورد ابتالء طرفین موضوع یعني مالكین اراضي ‪ ،‬صاحبان قنوات و محاكم‬
‫مورد توجه قرار گرفته و راهگشا و تعیین كننده حقوق و وظایف هر یك از طرفین گردید ‪.‬‬
‫‪4‬قانون اجازه تأسیس بنگاه آبیاري‬
‫بر اساس این قانون كه در مورخ ‪ 1322/2/29‬به تصویب رسید به منظور توسعه و اصالح امور آبیاري كشور دولت مكلف شد‬
‫تا یك سازمان اداري بنام بنگاه مستقل آبیاري زیر نظر وزرات كشاورزي تأسیس نماید‪ .‬این مصوبه گویاي اولین دخالت قوه‬
‫مجریه و نظام حكومتي در منابع آبي است كه آغاز روند دخالت ‪ ،‬نظارت و اقدام در خصوص منابع آبي كشور مي باشد ‪.‬با‬
‫تصویب این قانون به تدریج شاهد گسترش دخالت حاكمیت عمومي در نظام آبیاري كشور هستیم كه تا این تاریخ بدون هر گونه‬
‫اقدام حاكمیتي مناسب ‪ ،‬اشخاص حقوق خصوصي مبادرت به احداث بهره برداري ‪ ،‬بهسازي منابع آبي از جمله آبهاي زیر زمیني‬
‫قنوات مي نمودند‪ ،‬این مصوبه قانوني بالطبع الزاماتي را براي دولت بشرح زیر معین ساخته است ‪) 52( .‬‬

‫‪1-4‬تعیین نظام اداري‬

‫وفق موازین این قانون سازمان مخصوصي براي بررسي امور آبیاري در سراسر كشور تشكیل گردید تا براي استفاده از آبهاي‬
‫زیر زمیني و احداث چاه آرتزین‪ ،‬متخصصین واجد شرایطي را استخدام نموده كه به مطالعات علمي پرداخته و نقشه هاي الزم‬
‫را تهیه نمایند‪ ،‬و نیز مالكین منابع آبي ( چاهها ‪ ،‬قنوات ‪ ،‬نهرهاي آبیاري و سدها و بندهاي خاكي) ‪ ،‬میتوانستند از این بنگاه‬
‫تقاضاي كمك فني بنمایند‪ ،‬یا آنكه كلیه عملیات را بنگاه رأسا ً به انجام رسانیده و سپس به متقاضي واگذار نماید‪ ،‬و به همین جهت‬
‫براي بنگاه در بودجه كل كشور ردیف مخصوصي تحت بودجه وزارت كشاورزي معین گردید ‪ .‬مضافا ً امكان مشاركت بنگاه یا‬
‫اشخاص حقیقي در سرمایه گذاري ‪ ،‬انجام عملیات آبیاري فراهم گردید وبنگاه اجازه یافت با مشاركت بخش خصوصي براي‬
‫پروژه ها و عملیات ساختماني و نیز آبیاري و فروش آب شركتهاي ثانوي دیگري تأسیس گردد ‪.‬‬
‫‪2-4‬فروش آب توسط دولت‬
‫اولین مجوز اقدام دولت در فروش آب بموجب این قانون به تصویب رسید ‪ ،‬دولت یا بنگاه مستقل آبیاري مجاز شد تا چنانچه رأسا ً‬
 ‫مبادرت به احداث منابع جدید آبي ( سد ‪ ،‬قنات ‪ ،‬چشمه ‪ ،‬انهار و شبكه هاي آبرساني و زهكشي نماید بتواند آب استحصالي را به‬
‫بهاي عادله و با رعایت حال استفاده كنندگان بفروش برساند ‪ .‬مضافا ً قانونگذار امكان فروش آب را به شركتهاي ثانوي مشترك با‬
‫اشخاص خصوصي و بنگاه اجازه داد ‪.‬‬
‫‪3-4‬تأسیس صندوق ذخیره و تعمیرات منابع آبي‬
‫بموجب ماده ‪ 11‬این قانون و براي حسن جریان و نظارت كامل دولت بر تقسیم آبها و تنظیم روابط صاحبان منابع آبي كه‬
‫بصورت مشترك از یك منبع بهره برداري مي نمایند مقرر گردید تا صاحبان قنوات و حقابه داران سالیانه مبلغي تحت نظر یك‬
‫هیئت رئیسه انتخابي شركاء در صندوق مشترك سهامداران ذخیره نمایند تا از این طریق مخارج مرمت و بهسازي ساختمان‬
‫قنوات و چاههاي مربوطه تإمین گردد و تأكید قانونگذار بر آن قرار گرفت تا اعتبارات و وجوه این صندوق صرفا ً به مصرف‬
‫امور عمراني منابع آبي تخصیص یابد و پرداخت هر مبلغ بجز این منظور ممنوع گردید و همچنین طبق این ماده مكانیزمي براي‬
‫استنكاف شركاء ممتنع پیش بیني گردید ‪.‬‬
‫‪4-4‬ضابطه مند كردن نظام تعمیرات قنوات بایر‬
‫بموجب ماده سیزدهم قانون جهت قنواتي كه مدتي است به صورت بایر درآمده یا قنواتي كه نیاز به افزایش ظرفیت دارند‬
‫مكانیزمي از سوي قانونگذار وضع گردیده تا حسب درخواست یك دوزادهم صاحبان و شركاء قنات بایر بنگاه بایستي ضمن‬
‫بررسي ضرورت این اقدام به سایر شركاء اخطار دهد كه ظرف مدت معیني نسبت به مشاركت در عمران قنات مبادرت نمایند و‬
‫در صورت استنكاف و امتناع آنها طبق دستور قانون ‪ ،‬بنگاه هزینه ها را رأسا ً تأمین و متعاقبا ً از مستنكفین به حیطه ایصال‬
‫درآورد و حتي تا بدان مرحله پیش رفته كه امكان توقیف محصوالت زراعي سایر شركا را پیش بیني نموده است‪ ،‬به هر حال‬
‫تصویب این قانون آثار مثبت اجرایي زیادي داشته و به تدریج شرایط ورود دولت و بنگاه مستقل آبیاري را در امور قنوات‬
‫هموار نموده و گام هاي بلندي براي بحث نظارت و سپس دخالت در عملیات اجرایي و عمراني قنوات برداشته شد ‪.‬‬
‫‪5-‬قانون اصالح قانون تأسیس بنگاه مستقل آبیاري در امور مربوط به آبیاري كشور‬
‫قانون تأسیس بنگاه آبیاري پس از گذشت یك دوره دوازده ساله از اجراي قانون به یكسري تغییرات جدید نیاز داشته و بر این‬
‫اساس قانونگذار در مورخ ‪ 1334/5/11‬قانون قبلي را اصالح و جهت تمركز امور مربوط به آبیاري كشور به وضع مقررات‬
‫اصالحي و جدید مبادرت نمود‪.‬این قانون با این فلسفه كه بنگاه نیازمند تقویت و افزایش اعتبارات دولتي است فرض خود را بر‬
‫بهینه سازي و به روز رساني شرایط موجود قرار داده اصولي بشرح زیر تدوین گردید ‪:‬‬
‫‪1-5‬تعیین متولي براي منابع آبي فاقد مالك معین و ثبت نام حقابه داران‬
‫این قانون براي اولین بار عالوه از آنكه نظارت بر امور آبیاري منابع آبي كه فاقد مالك خاص هستند را بر عهده بنگاه قرار داد‬
‫مقرر داشت تا بنگاه ضمن به عهده بنگاه قرار داد ‪،‬نیز دخالت در آبهایي كه مورد استفاده قرار نگرفته منابعي را به منظور تثبیت‬
‫سهمیه آب و حق شرب كساني كه از منابع آب استفاده مي كنند تا مآخذ تصرفات و سوابق موجود عرف محل در دفاتر مخصوص‬
‫ثبت و ضبط نمایند ‪ .‬این امر یكي دیگر از ابعاد نظارت دولت بر منابع آبي تلقي مي گردد ‪.‬و بهمین دلیل تثبیت میزان حقابه ‪،‬‬
‫استفاده كنندگان از منابع آبي ‪ ،‬بعدا ً واجد آثار مالي مثبتي به نفع مالكین منابع آبي گردید ‪) 53(.‬‬
‫‪2-5‬ارائه كمك مالي به احداث كنندگان تأسیسات و منابع آبیاري‬
‫بموجب ابن قانون چنانچه اشخاص خصوصي قصد انجام عملي براي جلوگیري از اتالف آب و یا حسن استفاده از این منابع را‬
‫داشته و پیشنهاد احداث تأسیسات آبیاري را ارائه دهد بنگاه مشروط بر آنكه ‪ %50‬از هزینه ها از سوي متقاضي پرداخت گردد‬
‫نسبت به پرداخت نصف دیگر مخارج اجراي طرح مبادرت مي نماید ‪.‬‬
‫‪3-5‬مسئولیت جبران خسارت براي صاحبان قنوات‬
‫طبق مقررات ماده چهارم این مصوبه قانوني چنانچه در اثر عملیات بنگاه مستقل آبیاري یا شركتهاي تابعه آن به مجاري قنوات یا‬
‫منابع آبي دیگر خسارت وارد آید ‪ ،‬یا آنها از بین رفته یا مسلوب المنفعه شوند جبران خسارت وارده از طریق ترمیم یا اعاده‬
‫وضع به سابق و یا پرداخت خسارت به نرخ عادله از سوي بنگاه صورت مي پذیرد ‪.‬‬
‫‪4-5‬منع بنگاه از فروش آب منابع آبي اختصاصي‬
‫بموجب تبصره ‪ 2‬ماده ‪ 16‬قانون اصالحي مذكور در فوق بنگاه مستقل آبیاري بطور كلي در انهار خصوصي و منابع آبي بدون‬
‫موافقت و اجازه كتبي مالك یا مالكین حق فروش آب نداردو این موضوع به حاكمیت خصوصي منابع مربوط است ‪.‬‬
‫‪6-‬قانون تأسیس وزارت آب و برق‬
‫النهایه باتوجه به تجربه حاصله دولت پیرامون نظارت برمنابع آبي كشور و نیز افزایش تدریجي دخالتها از بدو اولین دوره‬
‫قانونگذاري تا سال‪ 42‬و همچنین با توجه به رویكرد حاكمیت درانجام دگرگوني اجتماعي به موجب الیحه قانوني راجع به تأسیس‬
‫وزارت آب و برق مصوب ‪ 1347/12/26‬مقرر گردید بنگاه مستقل آبیاري كه تا این تاریخ از ادارات تابعه وزارت كشاورزي‬
‫محسوب مي شد به همراه سایر ارگانهاي متولي آب و فاضالب و برق به تدریج به وزارت آب و برق واگذار شده و تغییرات‬
‫الزم در اساسنامه آنها صورت گیرد بدون آنكه در ماهیت فعالیت آ نها تغییراتي بعمل آید ولي عمالً از مورخ ‪ 1344/1/1‬بنگاه‬
 ‫بموجب قانون بودجه سال ‪ 44‬منحل و وظایف آن از هر جهت به وزارت آب و برق تفویض گردید ‪) 54( .‬‬
‫‪7-‬قانون حفظ و حراست از منابع آبهاي زیر زمیني كشور‬
‫با انحالل بنگاه مستقل آبیاري و شروع فعالیت وزارت آب و برق اولین قانوني كه از سوي وزارت جدید التأسیس به قانونگذار‬
‫پیشنهاد و تصویب گردید قانون حفظ و حراست از آبهاي زیر زمیني كشور در مورخ ‪ 45/3/1‬مي باشد ‪،‬كه نشان دهنده دوره‬
‫جدید دخالت ‪ ،‬نظارت و فعالیت دولت تلقي مي گردد كه این فعالیت ها داراي شفافیت و حساسیت بیشتري بوده و همین امر نشان‬
‫از اراده جدي قانونگذار بر انجام یك تحول بنیادین در امر بهره برداري و مالكیت منابع آبي است و طلیعه آن میتوان را در‬
‫تشكیل یك وزارتخانه براي مباحث آب و برق مشاهده كرد ‪.‬اهم مطالبي را كه در این قانون مورد توجه و بررسي قرار گرفته‬
‫عبارتند از ‪:‬‬
‫‪1-7‬جمع آوري آمارو مشخصات منابع آبي‬
‫بر اساس این قانون وزارت آب و برق موظف گشت تا با تأمین نیروي انساني مورد نیاز نسبت به جمع آوري آمار و مشخصات‬
‫منابع آبي اعم از قنوات ‪ ،‬چاهها ‪ ،‬رودخانه‪ ،‬نسبت به انجام مطالعات آبشناسي جهت تشخیص آبهاي استفاده شده و استفاده نشده‬
‫تمام مناطق كشور مبادرت نماید‬
‫‪2-7‬انضباط و ممنوع سازي بهره برداري از قنوات و سفره هاي آب زیر زمیني‬
‫این قانون براي اولین بار به دولت اجازه داد تا با دخالت مطلق ‪ ،‬حق حاكمیت خود را اعمال و حدود اختیارات بخش خصوصي‬
‫را نسبت به بهره برداریاز منابع آبهاي زیر زمیني محدود ساخته و به دلیل ازدیاد موارد یا علل دیگر حفر هرگونه چاه و قنات را‬
‫ممنوع سازد‪ ،‬و نسبت به چاره جویي تقویت منابع آبهاي زیر زمیني اقداماتي معمول دارد ‪ .‬و همچنین حفر چاه وقنات را موكول‬
‫به تحصیل اجازه از وزارت آب و برق نماید ‪ .‬از این پس وزارت مذكور با اعزام كارشناس فني امكان حفر چاه یا قنات را مورد‬
‫بررسي قرار داده و حتي شركتهاي حفاري و افراد حقیقي موظف به تحصیل پروانه كار پیرامون حفاري گشتند‪ .‬در این قانون‬
‫شرایط انضباطي خاصي براي حفاري در نظر گرفته شد و صاحبان چاههاي آرتزین موظف به نصب شیر و دریچه تخلیه براي‬
‫جلوگیري از اتالف آب گردیدند و نیز موظف به تهیه پوشش جداري الزم براي چاهها شدند ‪.‬‬
‫‪3-7‬وضع قواعد بازدارنده از آلودگي آبهاي زیر زمیني‬
‫یكي دیگر از تأسیس هاي این قانون ممنوع ساختن آلودگي آبهاي زیر زمیني است ‪ .‬به موجب ماده ‪ 10‬این قانون دولت موظف‬
‫شد تا آئین نامه جلوگیري از آلودگي آبها را تنظیم نماید ولي تا مورخ ‪ 1350/8/30‬كه بموجب ماده ‪ 56‬قانون آب و نحوه ملي‬
‫شدن آئین نامه آن تهیه گردید این مهم به تأخیر افتاد ‪.‬‬
‫‪4-7‬اجازه استهالك براي توسعه منابع آبهاي زیر زمیني‬
‫این قانون همانند سایر قوانین ماقبل خود به وزارت آب و برق اجازه داد تا عالوه بر اجازه تملك اراضي اشخاص ثالث براي‬
‫توسعه طرحهاي آبهاي زیر زمیني چنانچه بر اثر اقدامات این وزارت به صاحبان قنوات و سایر منابع آبهاي زیر زمیني خسارتي‬
‫ناشي از نقصان یا مسلوب المنعه شدن وارد آید جبران خسارت صورت دهد ‪) 55(0.‬‬
‫‪8 -‬قانون آب و نحوه ملي شدن آن‬
‫با عنایت به تحوالتي كه به تدریج در قانون مدني از سوي قانونگذار پدید آمد این اندیشه كه منابع آبهاي سطحي و غیر سطحي در‬
‫مالكیت مطلق بخش خصوصي باشند به این سمت و سو متمایل شد كه باید مالكیت بخش خصوصي با نظارت دولت محدود گردد‬
‫ولي تكامل این امر را قانونگذار با تدبیر جدیدي تغییر داد ‪.‬‬
‫اساس این اندیشه بر این اصل استوار است كه اهمیت آب بحدي است كه باید امكان سوء استفاده هاي گوناگون از جمله اتالف آن‬
‫را مسدود كرد و اصوالً آب به عنوان یك ثروت ملي متعلق به همه مردم است و نباید در مالكیت افراد باشد بلكه باید آب را ملي‬
‫اعالم و مسئولیت حفاظت‪ ،‬بهره برداري‪ ،‬اداره تأسیسات و منابع آب را به دولت بعنوان نماینده جامعه تفویض كرد ‪.‬‬
‫منظورقانونگذار مالكیت عمومي را جایگزین مالكیت خصوصي نموده و وزارت آب و برق وظیفه یافت تا در چهارچوب‬ ‫ً‬ ‫بدین‬
‫قانون جدید مقررات آن را تمام كشور به مورد اجرا بگذارد ‪ .‬این قانون یك انقالب بزرگ در سیستم حقوقي آبهاي ایران محسوب‬
‫است و با توجه به حساسیت امر كارشناسان و دانشمندان مختلفي پیش نویس طرح را مورد مطالعه قرار داده و آنرا ستایش كرده‬
‫اند ‪) 56(.‬‬
‫روح حاكم بر این الیحه قانوني عبارت است از تغییر در كلیه قوانین جاري تا آن زمان‪ ،‬بر مبناي ملي شدن آب ‪ ،‬وقانونگذار‬
‫روش سنتي و قدیمي مالكیت خصوصي را به مالكیت عمومي تغییر داد‪،‬وقواعد جدیدي در خصوص قنوات و آبهاي زیر زمیني‬
‫بشرح آتي بیان داشته است ‪:‬‬
‫‪1-8‬ارائه تعریف حقوقي و دقیق از حقابه و اجازه مصرف‬
‫قبالً اشاره شد كه قانونگذار از كلمه حقابه استفاده نموده ولي در این قانون است كه حقابه توسط قانونگذار تعریف گردیده و‬
‫عبارت است« از حق مصرف آبي كه در دفاتر جزء جمع قدیم یا اسناد مالكیت یا احكام دادگاه یا مدارك قانوني دیگر ( بطور‬
‫عموم) قبل از تصویب این قانون به نفع مالك آن تعیین شده است ‪» .‬همچنین اجازه مصرف نیز كه به منظور استفاده مفید و‬
‫معقول از آب پیش بیني شده از طریق صدور پروانه بهره برداري به اشخاص داده مي شود كه در این امرتأسیس حقوقي دیگري‬
‫است كه سابقه قبلي در قوانین نداشته است ‪ .‬از این تاریخ صدور اسناد رسمي حقابه نیز ممنوع شده و مقرر گردید تا حقابه ها به‬
‫تدریج توسط یك هیئت سه نفره به پروانه مصرف مفید تبدیل شوند ‪) 57( .‬‬
‫‪2-8‬عدم امكان فروش آب‬
‫با وضع مقررات جدید دارندگان پروانه مصرف آب حق ندارند آب متعلق به پروانه خود را به جز آنچه در پروانه قید شده به‬
‫مصرف برسانند و با این وصف فروش آب توسط اشخاص و مصرف كنندگان ممنوع گردید و عالوه بر این موضوع بموجب‬
‫مقررات آمره قانون مذكور در فوق و بلحاط ملي شدن آب و ممنوعیت دخالت مصرف كنندگان در ضوابط منابع آبي ‪ ،‬حق انتقال‬
‫منافع ناشي از پروانه مصرف بدون جلب رضایت وزارت آ ب و برق ممنوع گردید ‪ .‬به همین دلیل مقوله آب فروشي كه قبالً‬
‫تابع اراده اشخاص خصوصي بود بعنوان یك عمل ممنوع مورد تأكید قانونگذار قرار گرفت ‪.‬‬
‫‪3-8‬تعیین ضوابط براي آبهاي زیر زمیني‬
‫مقررات فصل سوم قانون آب و نحوه ملي شدن آن مصوب ‪1347/12/27‬از ماده ‪ 23‬تا ‪ 40‬مشتمل بر ‪ 17‬ماده به آبهاي زیر‬
‫زمیني اختصاص یافته و تعدد این ضوابط بدلیل اهمیتي است كه قانونگذار براي این منابع قائل بوده زیرا بیشترین سرانه منابع‬
‫آبي مناطق مختلف مربوط به آبهاي غیر سطحي است و آب هاي زیر زمیني در چرخه حیات جزء آبهاي تجدید شونده محسوب‬
‫هستند و لذا قانونگذار با این تلقي به مجموعه اي از ضوابط در این قانون براي تغییر ساختار سابق مبادرت ورزیده كه از جمله‬
‫در این قانون اشاره میدارد باید اقدامات زیر انجام گردد ‪:‬‬
‫‪1-3-8-‬لزوم اخذ اجازه براي حفر چاههاي عمیق و نیمه عمیق و عدم لزوم اخذ پروانه حفر براي چاههاي خانگي‬
‫‪2-3-8-‬اخذ پروانه بهره برداري براي چاههایي كه تا تصویب قانون حفر شده اند ‪.‬‬
‫‪3-3-8-‬انسداد یا تملك چاههایي كه طبق مقررات پروانه حفر اخذ ننموده اند ‪.‬‬
‫‪4-3-8-‬امكان ممنوعیت حفر قنات بدلیل كاهش میزان آب منطقه با بررسي علمي‬
‫‪5-3-8-‬رسیدگي وزارت آب و برق به شكایت صاحبان چاهها و قنوات مبني بر بروز نقصان آب بدلیل حفر چاه جدید‬
‫‪6-3-8-‬قبول حقوق مكتسبه (‪ )58‬صاحبان قنوات و چاهها بعد از ملي شدن آب در هر منطقه‬
‫‪7-3-8-‬امكان افزایش بهره برداري از چاههاي موجود با صدور پروانه مصرف مفید براي مصرف كنندگان جدید و قبول‬
‫پرداخت آب بهاء به صاحبان این چاهها از سوي مشتركین جدید ( با هماهنگي وزارت آب و برق )‬
‫‪8-3-8-‬امكان انسداد یا انهدام یا ممنوع سازي بهره برداري از چاههاي آب شور یا مخلوط بوسیله وزارت آب و برق‬
‫‪9-3-8-‬تعیین ضوابط براي چاههاي آرتزین و لزوم داشتن پوشش جداري‬
‫‪10-3-8-‬لزوم نصب وسایل اندازه گیري بر روي قنوات به هزینه دولت و لزوم حراستاز آنها توسط صاحبان قنوات‬
‫‪11-3-8-‬تكلیف حفاران به رعایت ضوابط اخذ پروانه و عملي شدن توقیف و ضبط اموال در صورت تخلف‬
‫‪12-3-8-‬تعیین ضابطه براي حفر قنوات جدید و پرداخت خسارت به قنوات مجاور و سابق‬
‫‪13-3-8-‬ارائه تعریف و تشخیص قنوات متروك و تعیین ضابطه براي بهینه سازي و استفاده از آنها‬
‫‪14-3-8-‬تعیین ضابطه استفاده از قنوات در اراضي غیر و رعایت حریم و تعیین وزارت آب و برق بعنوان متولي تعیین حریم و‬
‫نسخ مقررات قانون مدني درباره تشخیص میزان حریم‬
‫‪4-8-‬الزامات مربوط به بهره برداري از قنوات و منابع آبهاي زیر زمیني‬
‫در قانون آب و نحوه ملي شدن آن‪ ،‬تكلیف جدیدي براي شركاي یك قنات قائل شده و آن وظیفه حفاظت و نگهداري از قنوات به‬
‫اندازه سهم هر یك از آنها است‪ .‬همانگونه كه بیان شد تغییر مالكیت منابع آبي باعث گردید تا قانونگذار بجاي اختیارات مطلق‬
‫مالكانه وظیفه محوله قانوني استفاده كنندگان را محدود به حفاظت نماید و حق هر گونه احداث و تغییر مقطع و انشعاب و مجراي‬
‫جدید را از مالكان سلب نموده و به شركاي قنوات و چاهها تأكید مي كند تا در صورت بروز خسارت به افراد پائین دست وظیفه‬
‫پاسخگویي به خسارت را بر عهده داشته و نباید بهره برداري آنها باعث بروز مزاحمت براي غیرگردد و همچنین باید بهره‬
‫برداري بارعایت كلیه اصول حفاظتي مربوط به چاهها و قنوات و با هماهنگي وزارت آب وبرق بعمل آید واالطبق ضوابط معینه‬
‫با آنها برخورد قانوني مي گردد ‪ .‬رعایت ضوابط حریم راهها نیز در احداث تأسیسات آبي جدید الزام آور گردید ‪.‬‬
‫‪5-8-‬تعیین ضوابط براي تملك قنوات بر اثر ضوابط ملي شدن آبها‬
‫ماده ‪ 51‬قانون آب و نحوه ملي شدن آن صراحتا ً پرداخت خسارت به صاحبان قنواتي را كه با شرایط اجراي طرحهاي مربوط به‬
‫ملي شدن آبها دچار نقصان یا مسلوب المنفعه شده اند پذیرفته و در صورت عدم تأمین آب جایگزین خسارت قنوات و استخراج‬
‫آنها طبق قیمت عادله پرداخت مي گردد ‪.‬‬
‫‪6-8‬تعیین ضوابط براي فروش آب‬
‫با عنایت به اینكه وزارت آب و برق به عنوان نماینده اجتماع متولي اداره‪ ،‬نظارت و دخالت در منابع آبي گردید بموجب فصل‬
‫ششم قانون آب مكلف شد تا براي سراسر كشور تدریجا نرخ آب مصارف كشاورزي را براي محصول واحد تعیین و وصول كند‬
 ‫و اختیارات وسیع قانوني براي وصول آب بهاء از طریق صدور اجراییه ثبتي نسبت به منابع آبي به وزارت آب و برق اعطاء‬
‫گردید ‪.‬‬
‫النهایه با عنایت به مقررات ماده ‪ 65‬قانون آب و نحوه ملي شدن آن‪ ،‬كلیه قوانین و مقرراتي كه مغایر با قانون فوق الذكر باشند و‬
‫نیز قانون حفظ و حراست منابع آبهاي زیر زمیني كشور در قسمت مغایر با قانون فوق نسخ صریح گردید و هیئت وزیران‬
‫مسئول تهیه آئین نامه هاي اجرایي فصول مختلف قانون گشت تا نحوه اجراي قانون و راهكارهاي مختلف اجراي آن را بیان‬
‫دارند ‪) 59( .‬‬
‫‪9-‬قانون تأسیس وزارت نیرو‬
‫بر اساس شرایط زماني در سال ‪ 1353‬قانونگذار ضمن تصویب قانون تأسیس وزارت نیرو اجراي قانون آب و نحوه ملي شدن‬
‫آن را با جانشین سازي وزارت نیرو بجاي وزارت آب وبرق به عهده وزارت جدید التأسیس قرار داد و در شرح وظایف این‬
‫وزارت جدید وظیفه انجام مطالعه براي شناخت مشخصات منابع آب كشور اعم ازسطحي و زیرزمیني و نیز تهیه دستگاههاي‬
‫چگونگي بهره برداري و توسعه بهره برداري از منابع آبهاي زیر زمیني و همچنین انجام تحقیقات الزم درباره مسایل آب و بكار‬
‫بردن روشهاي جدید علمي و فني براي بهره برداري بیشتر و بهتراز منابع آب را بعمل آورد ‪) 60(.‬‬

‫‪10-‬قانون اساسي جمهوري اسالمي ایران‬

‫تحوالت اجتماعي جامعه ایراني با حركت شكوهمند مردم ایران در بهمن ماه ‪ 1357‬به ثمر نشست ونهایتا ً با تغییر نظام حاكمیتي‬
‫سابق بر اساس تمایل مردم‪ ،‬حكومت شاهنشاهي به جمهوري اسالمي تبدیل گشت ‪ .‬نگرش طراحان قانون اساسي جمهوري‬
‫اسالمي در بخش اقتصادي و منابع ملي با تصویب دو اصول ‪ 44‬و ‪ 45‬قانون اساسي تبلور یافت ‪ .‬حسب این دو اصل ‪،‬نظام‬
‫اقتصادي ایران بر پایه سه بخش دولتي ‪ ،‬تعاوني و خصوصي با برنامه ریزي منظم و صحیح استوار است ‪ .‬بخش دولتي كه‬
‫بصورت مالكیت عمومي در اختیار دولت است شامل تأمین نیرو ‪ ،‬سدها و شبكه هاي آبرساني با محوریت دولت و مالكیت عموم‬
‫مردم اداره میشود ‪ .‬همچنین در اصل چهل و پنجم مقوله جدیدي كه بر گرفته از نظام فقهي اسالم مي باشد تحت عنوان انفال‬
‫مطرح شد‪ .‬انفال شامل تمام ثروتهاي عمومي است كه مالك بخصوصي ندارد وشامل زمینهاي موات ‪ ،‬معادن ‪ ،‬دریاچه ها ‪،‬‬
‫رودخانه ها ‪ ،‬آبهاي عمومي ‪ ،‬مراتع ‪ ،‬جنگلها ‪ ،‬بیشه زارها و اموال مجهول المالك و فاقد وارث و اموال عمومي كه از غاصبین‬
‫مسترد مي گردد همگي در اختیار حكومت اسالمي یا دولت قرار دارند تا بر اساس مصالح عموم مردم از آنها بهره برداري‬
‫نمایند ‪ .‬بدیهي است مشروح و تفصیل استفاده از هر یك را قانون عادي معین مي سازد ‪) 61( .‬‬
‫لذا با این دیدگاه آبهاي عمومي و منابع آبهاي زیر زمیني در اختیار دولت محسوب و مجددا ً حاكمیت و مالكیت دولت در این‬
‫اصول مورد تأكید قرار گرفت و روند دخالت بخش دولتي بر این قبیل ثروتهاي عمومي تثبیت شد ‪.‬‬
‫– ‪11‬قانون توزیع عادالنه آب‬
‫یكي از مهمترین قوانین پس از پیروزي انقالب اسالمي طرح قانوني توزیع عادالنه آب است كه پس از یكسري فراز و نشیب و‬
‫جرح و تعدیل ‪،‬نهایتا ً در مورخ ‪ 1361/12/16‬به تصویب نهایي مجلس شوراي اسالمي ایران رسید ‪ )62( .‬این قانون در راستاي‬
‫اصل ‪ 45‬قانون اساسي و به منظور بازنگري در اصول قانون آب و نحوه ملي شدن آن و با انگیزه برقراري نظام عادالنه توزیع‬
‫آب از سوي قانونگذار به مورد اجرا گذارده شد‪ ،‬قانون مذكور شامل ‪ 5‬فصل و ‪ 52‬ماده است و وزارتین نیرو و كشاورزي‬
‫مسئول اجراي آن حسب مورد هستند ‪ .‬اصول حاكم بر این قانون به همان سبك و سیاق قانون آب و نحوه ملي شدن آن مي باشد‬
‫لكن تفاوتهایي بین آنها وجود دارد كه ما قصد تطابق این دو قانون را نداریم لیكن اصول حاكم بر مسایل قنوات و آبهاي زیر‬
‫زمیني را بشرح آتي بررسي مي كنیم ‪:‬‬
‫‪1-11‬تصدي گري آبها با محوریت وزارت نیرو‬
‫بر اساس ماده اول قانون مذكور منابع آبهاي جاري اعم از سطحي و زیر سطحي‪ ،‬منابع آبهاي زیر زمیني از مشتركات عمومي‬
‫بوده و در اختیار وزارت نیرو مي باشند كه باید طبق مصلحت عموم جامعه از آنها بهره برداري گردد ‪ .‬با این وصف استفاده از‬
‫منابع آبهاي زیر زمیني صرفا ً با اخذ پروانه حفر و بهره برداري بصورت جداگانه از وزارت نیرو موكول شد و استفاده صاحبان‬
‫چاهها ‪ ،‬قنوات و توسعه چشمه سارها وسایر منابع آبي با توجه به خصوصیات هیدرولوئولوژي ( شناسائي طبقات زمین و آبهاي‬
‫زیر زمیني) مشروط به مجوز وزارت نیرو گردید و چنانچه تشخیص كارشناسان وزارت نیرو‪ ،‬مضر بودن استفاده اعالم شود‪،‬‬
‫چاه یا قنات مذكور بدون هیچگونه خسارتي مسدود و بهره برداري از آن ممنوع و در صورت استفاده غیر قانوني مرتكب‬
‫مجازات مي گردد و فقط معترض میتواند نسبت به این اقدام وزارت نیرو ‪،‬به دادگاه صالحه مراجعه نماید ‪.‬‬

‫‪2-11‬اعالم ممنوعیت بهره برداري موقت‬

‫بر اساس ماده ‪ 4‬این قانون چنانچه در مناطقي از كشور مقدار بهره برداري آبهاي زیر زمیني بیش از حد مجاز باشد یا در‬
 ‫مناطقي كه طرحهاي دولتي ایجاب نماید وزارت نیرو مجاز است با حدود جغرافیایي مشخص‪ ،‬حفر چاه عمیق ‪ ،‬نیمه عمیق یا‬
‫قنات یا هر گونه افزایش بهره برداري را براي مدت معین ممنوع سازد و نیز تمدید یا رفع ممنوعیت نیز بعهده وزارت نیرو‬
‫قرار گرفت ‪ .‬فقط یك استثناء براي مصارف خانگي در این ماده پیش بیني شده كه با اخذ موافقت كتبي وزارت نیرو تا میزان‬
‫آبدهي ‪ 25‬متر مكعب در شبانه روز مي توان بدون لزوم اخذ پروانه نسبت به حفر چاه اقدام نمود ‪.‬‬
‫‪3-11‬تعیین ضابطه براي حفر و بهره برداري از چاه و قنوات در اراضي عمران نشده‬
‫چنانچه بر اثر حفر و بهره برداري از چاه یا قنات جدیداالحداث در اراضي غیر محیاه ( عمران نشده) آب منابع مجاور كاسته‬
‫شود یا نقصان پذیرد‪ ،‬طرق جبران خسارت از طریق كاهش بهره برداري ‪ ،‬پرداخت غرامت ‪ ،‬یا مشاركت در بهره برداري از‬
‫قنات جدید توسط قانونگذار پیش بیني شده و رسیدگي اولیه به موضوع در صالحیت وزارت نیرو و تجدید نظر در آن تصمیم با‬
‫محاكم عمومي مي باشد ‪) 63( .‬‬

‫‪4-11‬تعیین ضابطه براي بهسازي قنوات و چاههاي متروكه و بهره برداري از چاههاي آرتزین‬
‫بموجب این قانون همانند قانون آب و نحوه ملي شدن آن ‪،‬براي بهینه سازي مصرف آب از منابع آبهاي زیرزمیني صاحبان‬
‫چاههاي آرتزین و نیمه آرتزین مكلف به نصب شیر‪ ،‬كنتور‪ ،‬جدار مناسب ‪،‬وسایل اندازه گیري و حفاظت از آنها شدند ‪ ،‬همچنین‬
‫نحوه احیاء چاهها و قنوات متروك ‪ ،‬بایر و وظیفه‪ ،‬مجاورین ونیز وزارت نیرو مشخص گردیده است ‪.‬‬
‫‪5-11‬تشخیص حریم منابع آبهاي زیر زمیني‬
‫بموجب تبصره ماده ‪ 17‬قانون مذكور در فوق اصوالً تشخیص حریم چاه ‪ ،‬قنوات و مجاري آبي با كارشناسان وزارت نیرو است‬
‫ودرموارد نزاع محاكم صالحه عمومي پس از كسب نظر كارشناسان به موضوع اختالف رسیدگي مي نمایند‪) 64( .‬‬
‫‪6-11‬حقابه و پروانه مصرف معقول‬
‫همانگونه كه در قانون آب پیش بیني شده بود حقوق مربوطه به حقابه داران از سوي قانونگذار مورد قبول گرفت ‪،‬در این قانون‬
‫نیز كه اصل برتوزیع عادالنه آب قرار گرفته‪ ،‬ضمن رعایت حقوق این قبیل استفاده كنندگان با تشكیل دو هیئت سه نفره و پنج‬
‫نفره شامل نمایندگان وزارتین نیرو و كشاورزي و شوراي محل نسبت به تعیین میزان آب مورد نیاز مشتركین مصارف مختلف‬
‫مبادرت مي نماید و از طریق وزارتین مذكور پروانه مصرف معقول صادر مي شود ‪ .‬كیفیت كار هیئت هاي سه نفره و پنج نفره‬
‫و نیز نحوه اعتراض به تصمیمات آنها طبق آئین نامه تصویب هیأت وزیران مي باشد ‪) 65( .‬‬

‫‪7-11‬حفاظت و نگهداري از تأسیسات آبیاري مشترك‬

‫بموجب مواد ‪ 35‬و ‪ 36‬قانون فوق الذكر كلیه شركاء تأسیسات آبي از قبیل چاه ‪ ،‬قنات ‪ ،‬نهر ‪ ،‬مجرا ‪ ،‬به نسبت خود مسئول‬
‫نگهداري تاسیسات مشترك هستند و هیچكس بدون اجازه وزارت نیرو حق تغییر مجرا و مقطع را ندارد و نباید هیچ نهر‪،‬جوي‪،‬‬
‫قنات و چاهي در اماكن ‪ ،‬جاده هاي عمومي ‪ ،‬آثار باستاني و حریم آنها براي ساكنین ‪ ،‬عابرین ‪ ،‬اماكن و وسایط نقلیه ایجاد خطر‬
‫و مزاحمت نماید و مشتركین موظف هستند تا اقدامات الزم را براي دفع خطر فراهم آورند و اال وفق موازین این فصل از قانون‬
‫نسبت به رفع خطر یا انسداد این منابع اقدام مي گردد و چنانچه برخي استفاده كنندگان حاضر به پرداخت هزینه نباشند سایرین‬
‫اقدام و هزینه ها را با خسارت از فرد ممتنع وصول مي نماید‬
‫‪8-11‬جبران خسارت به مالكین قنوات‬

‫چنانچه برنامه هاي دولت براي اجراي طرحهاي توسعه اي یا در نتیجه استفاده از منابع آبهاي سطحي و زیرزمیني به قنوات ‪،‬‬
‫چاهها یا هر نوع تأسیسات بهره برداري از منابع آبهاي افراد و حقابه داران خساراتي وارد نماید یا موجب نقصان یا كاستي گردد‬
‫دولت موظف به پرداخت خسارت یا جبران كسري آب مورد نیاز یا پرداخت بخشي از خسارت و جبران آب بطور توأم مي باشد‬
‫و چنانچه اختالفي بین دولت و افراد پیرامون نحوه جبران خسارات بروز نماید محاكم عمومي و دادگستري به موضوع رسیدگي‬
‫و حكم مقتضي صادر مي نمایند ‪ .‬فقط استثناء بر این موضوع آنست كه بایستي این قبیل منابع داراي مجوز باشند و اال به چاهها‬
‫و قنواتي كه طبق دستورات غیر مجاز شناخته شده اند خسارتي پرداخت نمي شود ‪.‬‬
‫النهایه قانون مذكور با مكلف كردن محاكم در رسیدگي فوري دعاوي مرتبط با این موضوع حساسیت خود را نسبت به جایگاه آب‬
‫و مسایل آبي نشان داده و مقرراتي را پیرامون جلوگیري از آلودگي آبها و جرائم مربوط به آبها به تصویب رسانیده كه در فصول‬
‫آتي مورد بحث قرار مي گیرد ‪.‬‬

‫‪12-‬قانون معادن‬
‫بموجب ماده ‪ 36‬قانون معادن مصوب ‪ 1362‬مجلس شوراي اسالمي به هنگام اكتشاف‪ ،‬بهره برداري و هر نوع برداشت و‬
‫انباشت مواد معدني یا باطله یا دفع مواد زائد در حریم قانوني شبكه هاي آبرساني و قنوات اخذ موافقت وزارت نیرو و شركتهاي‬
 ‫وابسته الزم است ‪.‬‬
‫‪13-‬قانون تأسیس جهاد سازندگي‬
‫بر اساس بند ‪ ، 5‬تبصره ‪ ، 2‬ماده ‪ 5‬قانون تأسیس وزارت جهاد سازندگي كمك به الیروبي و مرمت قنوات ‪ ،‬انهار و استخرهاي‬
‫آبیاري روستاها و همكاري در اجراي طرحهاي آبیاري و برنامه ریزي تأمین آب كشاورزي روستاها و مناطق عشایري كشور‬
‫بنا به درخواست وزارت نیرو بعهده وزارت اخیر الذكر قرار گرفت و تأكید قانونگذار به حفظ وظایف مندرج در قانون توزیع‬
‫عادالنه آب براي وزارتخانه هاي نیرو و كشاورزي مجددا ً لحاظ گردید ‪.‬‬
‫‪14-‬قانون برنامه سوم توسعه اقتصادي اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسالمي ایران‬
‫این قانون كه سومین برنامه توسعه كشور است (‪ )66‬در ماده ‪ 106‬خود به بحث احیاء قنوات پرداخته و اشعار میدارد دولت‬
‫مكلف است همه ساله كه به منظور جلب منابع مالي بیشتر جهت سرمایه گذاري و توزیع و اجراي طرحهاي تأمین آب و خاك‬
‫كشاورزي ‪ ،‬شبكه هاي اصلي و فرعي و زهكشي و طرحهاي كوچك آبي و احیاء قنوات ‪ ،‬چشمه سارها و ‪ ...‬اعتبارات الزم را‬
‫در بودجه هاي ساالنه منظور دارد و وزارت جهاد كشاورزي این اعتبارات را در اختیار بانك كشاورزي قرار دهد‬

‫‪15-‬اسامي آئین نامه هاي اجرایي و تصویب نامه هاي قوانین مرتبط با منابع آبي‬
‫النهایه نظربه اینكه در اغلب قوانین فوق الذكر به موجب دستور قانونگذار ‪ ،‬هیئت وزیران یا وزیر نیرو مكلف شده اند كه نسبت‬
‫به تهیه آئین نامه هاي اجرایي قوانین مذكور مبادرت نماید ‪ ،‬بسیاري از جزئیات اجراي قوانین در این آئین نامه ها به تفصیل بیان‬
‫گردیده و به لحاظ اهمیت آنها و از طرفي براي اختصار مطلب صرفا ً به ذكر نام و تاریخ تصویب این قواعد آمره و آئین نامه ها‬
‫و تصویب نامه ها و بخشنامه هاي مصوب پرداخته مي شود و از بیان جزئیات خودداري مي گردد و برخي از این آئین نامه ها‬
‫بصورت مستقل و منضم به تح حاضر جهت امكان مالحظه ارائه مي گرددمراجعه فرمائید (‪) 67‬‬
‫‪1-‬آئین نامه قانون ثبت امالك مصوب ‪1317 /2/17‬‬
‫‪2-‬آئین نامه فني راجع به معادن ‪1318/8/24‬‬
‫‪3-‬آئین نامه اجرایي ماده ‪ 50‬قانون آب و نحوه ملي شدن آن مصوب ‪1348/4/21‬‬
‫‪4-‬آئین نامه فصل سوم قانون آب و نحوه ملي شدن آن مصوب ‪1348/6/15‬‬
‫‪5-‬آئین نامه اصالحي فصل سوم قانون آب و نحوه ملي شدن آن مصوب ‪1352/3/27‬‬
‫‪6-‬آئین نامه صدور پروانه مصرف آب مصوب ‪1349/10/12‬‬
‫‪7-‬آئین نامه هیأتهاي سه نفره و پنج نفري و وظایف آنها مصوب ‪1349/11/3‬‬
‫‪8-‬آئین نامه تشكیل پلیس مسلح آب و وظایف آن مصوب ‪1350/4/19‬‬
‫‪9-‬آئین نامه جلوگیري از آلودگي آب مصوب ‪1350/8/30‬‬
‫‪10-‬آئین نامه اجرایي نحوه صدور پروانه مصرف معقول ‪1363/4/27‬‬
‫‪11-‬آئین نامه تشكیل كمیته هاي سه نفره و پنج نفري مواد ‪ 19‬و ‪ 20‬ق‪.‬ت‪.‬ع‪.‬آ مصوب ‪1363/4/27‬‬
‫‪12-‬آئین نامه تبصره ‪ 60‬قانون بودجه اصالحي سال ‪ 52‬در زمینه آب و خاك ‪1363/5/7‬‬
‫‪13-‬آئین نامه اجرایي فصل دوم قانون توزیع عادالنه آب مصوب ‪1363/7/18‬‬
‫‪14-‬آئین نامه جلوگیري از آلودگي آب ‪1363/9/24‬‬
‫‪15-‬آئین نامه نحوه اجراي قانون تثبیت آب بهاي ذراعي مصوب ‪1369/11/30‬‬
‫‪16-‬آئین نامه بهداشت محیط زیست مصوب ‪1371/4/24‬‬
‫‪17-‬آئین نامه مقررات حفاظتي حفر چاههاي دستي مصوب ‪1364/6/21‬‬
‫‪18-‬آئین نامه مربوط به وصول حق النظاره مصوب ‪1371/2/7‬‬
‫‪19-‬تصویبنامه در مورد حفظ و حراست منابع آب زیر زمیني كشور مصوب ‪1342/7/1‬‬
‫‪20-‬تصویبنامه هیئت وزیران دائر بر انتقال بنگاه مستقل آبیاري به وزارت آب و برق مصوب ‪1343/1/26‬‬
‫‪21-‬تصویبنامه تعیین حریم خطوط هوایي انتقال و توزیع نیروي برق مصوب ‪1347/10/7‬‬
‫‪22-‬آئین نامه جلوگیري از آلودگي آب مصوب ‪1373/2/18‬‬
‫‪23-‬آئین نامه نحوه فصول اراضي آلودگي آبهاي سطحي زیر زمیني مصوب ‪1373/10/28‬‬
‫‪24-‬آئین نامه اجرایي بهینه سازي مصرف آب كشاورزي مصوب ‪1375/6/11‬‬
‫‪25-‬دستور اجرایي صدور پروانه نصب تلمبه مصوب ‪1333/1/23‬‬
‫‪26-‬تصویبنامه در خصوص كاهش الگوي مصرف آب مصوب ‪1380/3/30‬‬
‫‪27-‬آئین نامه اجرایي قانون جبران خسارات و پیشگیري عوارض ناشي از خشكسالي مصوب ‪1379/3/18‬‬
 ‫‪28-‬آئین نامه بند ه تبصره ‪ 27‬قانون بودجه سال ‪ 79‬كل كشور‬
‫‪29-‬آئین نامه راهكارهاي اجرایي حوزه هاي بخش قانون برنامه سوم ‪1379/10/21‬‬
‫‪30-‬سیاستهاي كلي نظام درباره سیاستهاي كلي انرژي ‪1379/12/17‬‬

‫حقوقي‬ ‫آرشیو مقاله‬ ‫داخلی‬

‫کد مطلب ‪179 :‬‬

‫‪۹‬‬

‫توصيه مطلب‬

‫بحث حقوقي حق شريک در فروش ملک مشترک‬

‫گاهی اوقات افراد به دالیل مختلف مانند ناتوانی از پرداخت قیمت مالی‪ ،‬تصمیم می گیرند ملکی را به طور مشترک خریداری‬
‫نمایند ‪...‬‬

‫تاریخ انتشار‪ :‬پنجشنبه ‪ ۱۹‬فروردین ‪ ۱۳۸۹‬ساعت ‪۱۳:۳۹‬‬

‫‪۴‬‬

‫گاهی اوقات افراد به دالیل مختلف مانند ناتوانی از پرداخت قیمت مالی‪ ،‬تصمیم می گیرند ملکی را به طور مشترک خریداری‬
‫نمایند و گاهی نیز مالی به صورت قهری به دو نفر منتقل می شود مانند خانه ای که به واسطه ارث به دو برادر منتقل می شود‬
‫که به آن انتقال قهری گفته می شود‪.‬‬
‫هرگاه یکی از شرکا سهم خود را به شخص دیگری بفروشد‪ ،‬شریک دیگر می تواند با پرداخت دقیق به میزان مبلغ فروخته شده‬
‫به خریدار خود‪ ،‬مالک تمام مال شود‪.‬‬
‫در اینجا این سؤال مطرح میشود که آیا شریک دیگر می تواند مانع فروش سهم شریک به دیگری شود یا اینکه آیا می تواند خود‬
‫سهم شریک را خریداری نماید‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬آیا شریک بر خریدار دیگر اولویت دارد و چنانچه شریک تمایل به فروش سهم‬
‫خود به شریک خویش را نداشته باشد آیا اجبار او ممکن است؟ در نوشته حاضر در ارتباط با فروش ملک مشترک بین دو نفر‬
‫تحت عنوان حق شفعه توضیحاتی ارائه می گردد‪.‬‬

‫اخذ به شُفعه چيست؟‬

‫شفعه امتیاز و حق تقدیم برای شریک ملک مشترک ایجاد می کند که مورد حمایت قانونی است بدین معنی که هرگاه مال‬
‫غیرمنقول قابل تقسیمی بین دو نفر مشترک باشد و یکی از دو شریک سهم خود را به شخص دیگری بفروشد‪ ،‬شریک دیگر حق‬
‫دارد قیمتی را که مشتری داده است به او بدهد و مالک سهم فروخته شده گردد‪ .‬یکی از مواردی که باعث ایجاد مالکیت می شود‬
‫اخذ به شفعه است (که برای استفاده از این حق باید از شرایط آن آگاهی داشته باشیم)‪.‬‬
‫ابتدا برای تفهیم موضوع‪ ،‬حق شفعه را با مثالی شرح میدهیم‪:‬‬
‫شخص الف و ب در مالکیت زمینی شریک هستند‪ .‬شخص الف قصد فروش سهم خود را از زمین مشترک دارد و با تعیین قیمتی‬
‫آن را به شخص ج می فروشد‪ .‬شخص ب (شریک دوم) در صورت دارا بودن شرایطی که توضیح خواهیم داد به محض اطالع‪،‬‬
 ‫حق دارد سهم شریک اول را بخرد یعنی سهم او را به ملکیت خود درآورد و از چنگ مشتری (شخص ج) به همان مبلغی که به‬
‫فروشنده (شخص الف) داده بیرون بیاورد‪ .‬این حق را شفعه و صاحب آن را شفیع می نامیم‪.‬‬
‫تعريف قانونی حق شفعه‬
‫این موضوع را حقوقدانان براساس ماده ‪ ۸٠۸‬قانون مدنی بیان نموده اند‪:‬‬
‫«هرگاه مال غیرمنقول قابل تقسیمی بین دو نفر مشترک باشد و یکی از دو شریک حصه خود را به قصد بیع به شخص ثالثی‬
‫منتق ل کند شریک دیگر حق دارد قیمتی را که مشتری داده است به او بدهد و حصه مبیعه را تملک کند‪ .‬این حق را حق شفعه و‬
‫صاحب آن را شفیع می گویند‪».‬‬
‫شرايط ايجاد حق شفعه‬
‫‪ .۱‬مال باید غیرمنقول باشد و شامل اموال منقول نخواهد بود‪ .‬بنابراین حق شفعه ویژه امالک است و مواردی مانند سهام شرکتها‪،‬‬
‫طال و جواهرات و خودرو را شامل نمی شود‪.‬‬
‫‪ -‬مال غیرمنقول‪ :‬مالی است که از محلی به محل دیگر نتوان انتقال داد و اگر آن را منتقل کنیم باعث خرابی یا نقص خود مال یا‬
‫محل آن می شود‪.‬‬
‫‪ -‬مال منقول‪ :‬مالی است که انتقال آن از محلی به محل دیگر امکان دارد بدون اینکه به خود مال یا محل آن خرابی وارد شود‪.‬‬
‫‪ . ۲‬شرکت به حالت مشاع باشد؛ یعنی نباید دو شریک سهم انفرادی خود را به طور مفروز در تصرف داشته باشند زیرا در آن‬
‫صورت طبق قانون حق شفعه وجود ندارد‪.‬‬
‫‪ .۳‬مال بایدقابل تقسیم باشد؛ لذا شامل اموال غیرقابل تقسیم نمی شود‪.‬‬
‫‪ .۴‬شراکت مشاعی باید بین ‪ ۲‬نفر باشد؛ یعنی اگر مال غیرمنقول مشاعی مشترک بین بیش از ‪ ۲‬نفر باشد حق شفعه تحقق نمی‬
‫یابد زیرا اگر تعداد مالکان بیش از ‪ ۲‬نفر باشد‪ ،‬در مورد ایجاد حق شفعه معلوم نیست که از شرکای باقیمانده کدام یک حق اخذ به‬
‫شفعه را پیدا می کند‪.‬‬
‫‪ . ۵‬معامله باید بیع باشد (خرید و فروش)؛ پس شامل صلح و هبه و سایر معامالت نمی شود‪ .‬یعنی اگر شریکی سهم خود را صلح‬
‫کند‪ ،‬شریک دوم حق شفعه ندارد‪ ،‬ولی اگر در مراجع ذیصالح قضایی ثابت کند که هدف معامله بیع بوده ولی با عنوان صلح‬
‫منتقل شده است‪ ،‬این حق برای شفیع قابل اعمال خواهد بود‪.‬‬
‫‪ .۶‬شریک باید مبلغ قیمتی را که مشتری داده به او بدهد نه کمتر و نه بیشتر‪.‬‬
‫باید توجه داشت که قیمت ملک در حالت اشاعه کمتر از قیمت همان ملک در حالت افراز (تقسیم) است؛ به طور مثال‪ ،‬اگر ‪۳‬‬
‫دانگ مشاع ملکی در حالت اشاعه به ‪ 10‬میلیون لایر فروش رفته باشد چنانچه همان ملک شش دانگ به یک نفر تعلق داشته‬
‫باشد بیش از ‪ 20‬میلیون لایر قیمت خواهد داشت‪.‬‬
‫‪ .۷‬حق شفعه فوری است؛ (ماده ‪ ۸۲۱‬قانون مدنی) آگاهی‪ ،‬علم و اطالع شریک دوم (شفیع) از انجام معامله و آگاهی از وجود‬
‫حق شفعه و آگاهی از شرایط آن از جمله موارد فوریت می باشد‪.‬‬
‫بنابراین درنگ و تأخیر در اخذ به شفعه باعث سقوط حق می شود‪ .‬مهلت عرفی اجرای حق از تاریخ آگاهی از وقوع معامله‬
‫رعایت می شود‪.‬‬
‫‪ .۸‬هرگاه بیع راجع به اعیان و بدون زمین باشد حق شفعه نخواهد بود‪( .‬ماده ‪ ۸٠۹‬قانون مدنی)‬
‫آیا اخذ به شفعه در بیع (خرید و فروش) آپارتمانها قابلاعمال است یا خیر؟‬
‫به نظر می رسد به دلیل این که مالکین آپارتمانها فقط مالک مطلق سهم اختصاصی‪ ،‬یعنی بنای بدون زمین بوده و در زمین‪،‬‬
‫مالکیت مشاعی به صورت حق استفاده از مشاعات دارند‪ ،‬اخذ به شفعه جاری نخواهد بود‪.‬‬
‫اگر ساختمان يا درخت خانه مشترک‪ ،‬بدون زمين آن فروخته شود آيا می توان با حق شفعه عمارت يا درخت را تملک نمود؟‬
‫خیر؛ در این صورت حق شفعه جاری نیست‪.‬‬
‫اگر حصه يکی از دو شريک وقف باشد‪ ،‬آيا متولی وقف يا کسانی که به نفع او وقف شده می توانند از حق شفعه برخوردار‬
‫گرديده و حصه فروخته شده شريک را تملک نمايند؟‬
‫متولی وقف و کسانی که به نفع آنها وقف شده حق استفاده از حق شفعه را ندارند؛ زیرا حق شفعه امتیازی استثنایی میباشد که‬
‫محدود به زمان است و فقط در صورتی که صاحب ملک بخواهد ملک را به فروش برساند شریک دیگر حق شفعه پیدا می کند‪.‬‬
‫اگر ثابت شود بيع غيرقانونی و غيرشرعی بوده است آيا حق شفعه در آن جاری می باشد؟‬
‫خیر؛ در بیع فاسد حق شفعه نیست‪.‬‬
‫اگر مشتری بعد از خريد سهم مشاعی و قبل از اين که شفيع از حق شفعه استفاده کند آن را به ديگری بفروشد‪ ،‬آيا حق شفعه‬
‫از بين می رود؟‬
‫خیر؛ اگر مشتری بعد از خرید و قبل از اینکه شریک از حق شفعه استفاده کند مورد خریداری را به دیگری بفروشد‪ ،‬حق شفعه‬
‫کماکان برقرار است و اگر شریک از حق شفعه استفاده نمود‪ ،‬کلیه معامالت مشتری که بعداز عقد فروش و قبل از استفاده‬
‫شریک از حق شفعه صورت گرفته باطل می شود‪.‬‬
 ‫اگر مشتری بعد از خريد و فروش در مورد معامله‪ ،‬درختی کاشت يا ساختمانی احداث کرد و بعد شريک از حق شفعه استفاده‬
‫نمود‪ ،‬تکليف ساختمان‪ ،‬درخت و ميوه های آن چه می شود؟‬
‫چون ساختمان و درخت جزء نمائات متصله است بعد از اعمال حق شفعه‪ ،‬مال شفیع می شود‪ .‬البته مشتری می تواند ساختمان یا‬
‫درختهای کاشته شده را قلع کند ولی میوه درختها چون جزء نمائات منفصله هست مال مشتری خواهد بود‪.‬‬
‫اگر شريک از جريان خريد و فروش اطالع پيدا کرد و پس از گذشت مدتی خواست تا از حق شفعه استفاده کند آيا اين حق را‬
‫دارد؟‬
‫ً‬
‫خیر؛ استفاده از حق شفعه فوری است و اگر شریک بعد از اطالع از جریان بیع فورا اقدام به حق شفعه ننماید‪ ،‬دیگر نمیتواند از‬
‫حق شفعه استفاده کند‪.‬‬
‫اگر بعد از فروش و قبل از اطالع از جريان فروش‪ ،‬شفيع فوت شود تکليف حق شفعه چه خواهد بود؟‬
‫بعد از فوت شفیع حق شفعه به وراث وی منتقل می شود‪ ،‬اما ورثه یا باید از حق شفعه صرف نظر نمایند یا نسبت به کل سهم‬
‫مشترک فروخته شده اعمال حق شفعه کنند‪.‬‬
‫اگر ملک دو نفر در راه عبور و مجری (راه آب) مشترک باشد و يکی از آنها ملک خود را با حق عبور و مجرا بفروشد‪،‬‬
‫ديگری حق شفعه دارد؟‬
‫بله دارد‪ ،‬اگر چه در خود ملک شریک نباشد؛ ولی اگر ملک را بدون راه عبور یا مجرا بفروشد‪ ،‬دیگری حق شفعه ندارد‪.‬‬