Kromozomet janë komponenta të përhershme dhe të domosdoshme të bërthamave morfologjikisht të

diferencuara. Të dukshme janë vetëm në gjendje të veçanta të qelizës (kur ajo gjindet në faz të ndarjes),
përkatësisht ato vërehen vetëm në të ashtuquajturën bërthamë ndarëse, për dallim nga bërthama në
interfaz (kur qeliza nuk ndahet), në të cilën dukshmëria e tyre është e zvogëluar ose e çkyçur. Gjatë
ndarjes së bërthamës ato posedojn aft ësi për vetkrijim, dhe me këtë mundësohet kontinuitet të
aktivitetit ndarës dhe përcjellje të veçorive trashëguese prej qelize në qeliz, prej gjenerate në gjenerat.
Në gjendje qetsie kromozomet humbin veçorit morfologjike dhe struktura e till e kromozomeve quhet
kromatin. Në këtë faz kromozomet janë të despiralizuara, për dallim të periudhës kur qeliza është në
fazën ndarëse, në të cilën kromozomet janë të shkurtuara dhe spiralizuara në mënyrë maksimale.

Në përgjithësi janë të gjata 20 mikrometra, ndërsa për nga forma janë të fi jëzuara, shkopthore, por
mund të jenë topthore ose dobët të përdredhura. Në çdo kromozom gjindet nga një ngushtic primare të
ashtuquajtur centromer, i cili mund të ndryshoj lokacionin e kromozomit dhe të ndajë krozomomin në
dy krahë. Sipas pozitës së centromerit kromozomet mund të jenë: metacentrik (M), submetacentrik
(sm), akrocentrik (ac) dhe telocentrik (T). Te kromozomet metacentrik centromeri është në mes dhe të
dy krahët janë të barabart për nga gjatësia. Në kromozomet submetacentrik centromeri ka lëvizur prej
pjesës së mesme, pa arritur deri në skaj. Kromozomet e këtilla kanë dy krahë mirë të dukshëm, mirëpo
për nga gjatësia jo të barabart. Kromozomet akrocentrike kanë centromer gati se në fund të krahut
tjetër, kështu që krahu tjetër gati se nuk vërehet. Te kromozomet telocentrik nuk formohen dy krahë,
përshkak se centromeri është plotësisht në fund. Përveç ngushticës primare të kromozomit ekziston
edhe ngushticë sekondare, vendi i së cilës ndryshon në kromozomet vetiake. Përcjellës i domosdoshëm i
kësaj ngushtice është sateliti, i cili është i lidhur për kromozomin me një varg në formë të fi jes ose me
ngushticën sekondare.

Në interfaz të dukshme janë dy lloje kromatini (gjendje e despiralizuar e kromozomit): heterokromatin

dhe eukromatin. Pjesët heterokromatine gjatë kohës së interfazës gjenden në gjendje të spiralizuar.
Pjesët eukromatine gjatë kohës së interfazës gjenden në gjendje të despiralizuar, ndërsa me fi llimin e
ndarjes së bërthamës te ato fi llon spiralizimi. Këto pjesë të kromozomit e përmbajn kompleksin
themelor të gjeneve, nën të cilat qëndron kontrolla e veçorive trashëguese të organizmit. Pjesët
përfundimtare të kromozomeve quhen telomer. Ato luajnë rol të posaçëm në fazën e ndarjes së qelizës,
kur mundësojn lëvizje të orientuar të kromozomeve dhe të ashtuquajturën unipolaritet (kromzomet në
fazën e ndarjes lëvizin drejt skajeve të kundërta të përdredhjes ndarëse). Për nga përbërja kimike
krozomet janë të përbëra kryesisht prej ADN-së (44,5%) dhe proteinave - histone (55,5%). Ndërtimi i
brendshëm i kromozomit është shumë i ndërlikuar. Ai përbëhet prej fi jeve nukleoproteide, të quajtura
kromonema (nukleohistone). Në bazë të hulumtimeve, është vërtetuar se çdo kromozom përmban së
paku nga dy kromonema. Në disa bërthama është vërejtur ekzistim i kromozomeve të cilat përmbajn
numër të madh kromonemash dhe quhen kromozome politene. Kromonema, sipas hulumtimeve, nuk
paraqitet si njësi strukturale e kromozomeve, përshkak se nga ana e saj është e ndërtuar prej fi jeve-
mikrofi brile submikroskopike të spiralizuara. Diametri i tyre sillet prej 30 deri 40nm. Në këtë mënyrë, në
nivel molekular, kromozomi paraqitet si topth mikrofi brilesh, numri i të cilëve është gjithnjë çift (4, 8
ose 16). Kromonemat për nga gjatësia e tyre janë të diferencuara në elemente strukturale të veçanta -
kromomere. Ato janë zgjerime të cilët në mikroskop me dritë kanë formë të granulave me renditje
specifi ke të çift ëzuar përgjat kromozomit. Kromomeret dallohen mes tyre për nga madhësia e tyre,
forma, përmbajtja e ADN-së dhe pozita. Kromonemat kanë aft ësi për spiralizim dhe despiralizim. Në
interfaz secili kromozom përmban nga dy kromatide të cilët janë të ndërtuar nga dy gjysëmkromatide
(ose kromonema) prej së cilës njëra paraqitet si primare (e mbetur nga ndarja e mëparshme e
bërthamës), ndërsa tjetra është formuar me reduplikim në fazën e qetësisë mes dy ndarjeve.

NUMRI I KROMOZOMEVE Për secilin lloj ekziston numër i caktuar kromozomesh, nga i cili nuk duhet të
ketë lëshime, vetëm në qoft ë se nuk bëhet fj alë për ndonjë mutacion kromozomesh. Numri i
kromozomeve metafazë në një bërthamë quhet kariotip. Për identifi kim më të lehtë të kromozomeve
homologe (të njëjtë) në kariotip bëhet kariogram, që paraqet grupim të kromozomeve në grupe
homologe (në çift e, siç është treguar në fotografi ). Te njeriu përmbahen 46 kromozome (23 çift e),
edhe atë 22 çift e kromozome autozome dhe 1 çift kromozome seksuale, që e përcaktojnë gjininë sipas
asaj në qoft ë se çift i do të jetë XX (gjini femrore) ose XY (gjini mashkullore).