Noli Me Tangere
 isang nobelang naglalahad ng mga paghihirap ng mga kababayan sa ilalim ng mga Kastila
 nagmulat sa mga Pilipino upang labanan ang mga mapang-abusong Kastila
 historical fiction
Simbolismo
 naglalahad ng mga bagay, damdamin, at kaisipan sa
pamamagitan ng mga sagisag
Pamagat
 “Noli me Tangere” = “Huwag mo akong salingin”
 Isang babala sa maaring mangyari sa buhay ng
mambabasa noong panahon ng Kastila
Pabalat
 Kaliwang Bahagi – Sunflower, Sulo, Ulo ng Babae,
Krus, Supang ng Suha/ Pomelo/Kalamansi, Dahon
ng Laurel
 Kanang Bahagi – Paa ng Prayle, Salakot ng
Guardia Sibil, Latigo ng Alperes, Kadena, Suplina,
Punong Kawayan
Kanang Bahagi
1. Paa ng Prayle
 Ipinapahiwatig nito kung sino ang pinakabase at
tunay na nagpapalakad sa bayan
 Ang sapatos naman ang nagpapahiwatig ng
pagiging maluho ng mga prayle at ang
pagtalikod nila sa aral ni Kristo
 Ang nakalabas na binti sa ibaba ng abito at ang
mga balahibo ay nagpapahiwatig naman ng
kalaswaan ng pamumuhay ng mga prayle
2. Salakot ng Guardia SIbil
 Simbolo ng kapangyarihan ng kolonyan na
hukbong sandatahan na nang-aabuso sa
karapatang pantao ng mga Pilipino
3. Latigo ng Alperes
 Simbolo ng kalupitan ng opisyal ng kolonyal na
hukbong sandatahan
 Maging si Rizal ay nakaranas ng hagupit ng latigo
mula sa isang alperes
 Ang paglagay ni Rizal ng latigo ay
nagpapahiwatig na hindi niya malimutan ang
ginawang pananakit sa kanya ng alperes ng
Calamba noong kaniyang kabataan
4. Kadena
 Simbolo ng kawalan ng kalayaan ng mga Pilipino
sa pamumuno sa ilalim ng pamumuno ng mga
Kastila
5. Suplina (Pamalo sa Penitensiya)
 Ang suplina ay ginagamit ng mga mapanata sa
kolonyal na simbahan upang saktan ang
kanilang mga sarili dahilan sa kanilang
paniniwala na ito ay makapaglilinis sa kanilang
mga nagawang kasalanan
 Sa paningin ni Rizal, ang pananakit at
pagpapahirap ng mga guardia sibil sa mga
Pilipino ay hindi pa sapat para sa kanila,
kailangan pang sila na mismo ang magpahirap at
manakit sa kanilang mga sarili
6. Punong Kawayan
 Ang punong kawayan ay isang mataas ngunit
malambot na puno na kadalasang sumasabay
lamang sa ihip ng hangin
 Inilagay ni Rizal ang larawang ito upang ipakita
ang pamamaraan ng mga Pilipino sa
pakikibagay sa mga nagaganap na kalupitan at
pagsasamantala ng mga Kastila sa kanilang
lipunan
Kaliwang Bahagi
1. Sunflower
 Ang sunflower ay isang natatanging bulaklak na
may kakayahan na sumunod sa sikat ng araw
 Sinisimbolo nito ang mga Pilipinong
naliliwanagan sa pamamagitam ng pagbabasa
ng Noli me Tangere ukol sa mga ginawang
pagsasamantala ng mga kastila
2. Sulo
 Nagsisimbolo ng Noli me Tangere na
nagbbigay liwanag o kamalayan sa mga tao
  Pinapahiwatig nito ang pagtapos ng
kamangmangan at simula ng panibagong uri
ng pamumuhay na hindi magpapaapi sa mga
Kastila
3. Ulo ng Babae
 Sinisimbolo nito ang inang bayan
 Kung mapapansin, ito ay malapit sa pinag-
uukulan niya ng paghahandog sa nobela
 Ang “A Mi Patria” na malapit sa ulo ng babae ay
nangangahulugang inang bayan kung isasalin ito
4. Krus
 Siyang simbolo ng pagiging relihiyoso ng mga
Pilipino
 Mapapansin na inilagay ni Rizal ang krus sa halos
pinakamataas na lugar ng pabalat
o Para ipakita na Diyos ang nasa itaas ng lahat
ng bagay
 Simbolo rin ito ng paggamit ng mga Kastila ng
religiyon sa pananakop
5. Supang ng Suha/Pomelo/ Kalamansi
 Sinisimbolo ng suha ang kalinisan
KABANATA i
ANG PAGTITIPON
 Sa mga huling araw ng oktubre, naghanda ng
hapunan sa tahanan ni Don Santiago (mas kilala sa
tawag na Kapitan Tiago/Tiyago )
 Si Kapitan Tiyago ay magilas na ginoo dahil sa
kanyang mapagbigay at pagkakabukas-palad
 Ang bahay ni Kapitan Tiyago ay nasa daang
Anloague at natatayo sa isang sanga ng Pasig na
kung tawagi’y Ilog ng Binundok.
 Ang ilog ng Binundok ay paliguan, alkantarilya
(sewage), labahan, pangisdaan, pamangkaan, at
tulayan
 Masaya ang tahanan ni Kapitan Tiyago ng gabing
yaon gawa ng maliliwanag na ilaw, kalansing ng
kubyertos (utensils) at pinggan at ng magagandang
tugtugin ng orchestra.
 May mga kuwadrong nakasabit sa mga pader ng
bulwagan (receiving area; sala) at mga namumukod
ay ang Nuestra Señora de la Paz y Buenaviaje,
pintakasi sa Antipulo – nag-anyong pulubi at
dumadalaw sa maysakit at ang banal at kilalang
kapitang Ines
 Magkahiwaly ang mga lalaki sa mga babae
 Ang masakit na katotohanan, ang paglagay ni
Rizal ng supang supang ng suha sa tabi ng krus
ay isang mataas na anyo ng insult para sa
kolonyal na Katolisismo na umiiral sa kaniyang
kapananuhan
 Itinabi niya ito sa krus para ipahiwatig ang
kawalan ng kalinisan sa paggamit ng
Katolisismo ng mga kastila
6. Dahon ng Laurel
 Napakahalaga sa matandang sibilisasyong
kanluranin
o Ginagawang korona para sa kanilang mga
mapagwagi, matatapang, matatalino, at
mapanlikhaing mga mamamayan
 Isang panlalarawan ni Rizal ng kaniyang pag-asa
na ang mga kabataang Pilipino ay pipitasin ang
mga laurel na ito upang gawing korona ng inang
bayan
 Nagpapahiwatig ng korona na sumisimbolo ng
kapurihan at karangalan ng ating Inang Bayan
 Ang mga babae mahinhin kung kumilos at hindi
masyadong nakikipagkwentuhan sa kapwa
 Ang tumatanggap sa mga bisita ay ang matandang
pinsan ni kapitan Tiyago na lumisan nang marinig
niyang may nabasag na pinggan sa kusina.
 Lahat ng pansin at kasiglahan ay nagmumula sa
isang umpukan na binubuo ng: 2 praile, 2 paisano,
1 militar.
 Ang militar ay tenyente ng guardia civil
 Pare Sibyla- isa sa mga praile
o Dominikano
o bata pa lamang, magandang lalaki, makisig, at
pormal.
o Kura sa Binundok at nagging propesor sa
kolehiyo ng San Juan de Letran
 Padre Damaso
o Pransiskano
o masalita at madalas magkumpas ng kamay
o katawan ay malusog pa at ang maayos na
mukha ay paninging nakababakla
 G. Laruja- Isa sa mga paisanong lalaki
 o maliit, maitim ang balbas, at matangos na
ilong
 Isa pang paisano ay may mapulang buhok at waring
kararating lamang sa Pilipinas
 Isinalaysay ni Padre Damaso ang kanyang
pamamalagi sa San Diego ng 20 taon ngunit
masama ang kanyang loob sapagkat noong siya’y
papaalis na, tanging isang matandang babae at mga
hermano tercero lamang ang naghatid sa kaniya.
 Ayon kay Padre Damaso, hindi tumpak ang mga
pagbabagong ginagawa ng ministro at ang mga
indiyo ay mapagwalang-bahala
 “Tunay nga bang ang mga katutubo ang
mapagwalang-bahala o… dahil lamang sa sabi ng
isang banyagang manlalakbay upang mapagtakpan
KABANATA ii
SI CRISOSTOMO IBARRA
 Kararating pa lamang ni Juan Crisostomo Ibarra y
Magsalin mula sa Europa nang siya ay ipakilala ni
Kapitan Tiyago. Si Padre Sibyla ay nagtanggal ng
salamin upang mas makita habang si Padre
Damaso naman ay namutla at nanlaki ang mga
mata
 Bakas sa masayang muka ni Ibarra ang
pagkadugong-kastila na nagbibigay sa kanya ng
pagka-kayumanggi kulay na bahagyang
nagpapamula sa pisngi gawa ng pamamalagi sa
lupaing malamig.
 Si Crisostomo ay anak ni Don Rafael Ibarra na
isang mabuting mamamayan
KABANATA iiI
ANG HAPUNAN
 Habang papunta sa hapag:
o Padre Sibyla: nasisiyahan
o Padre Damaso: bugnot na bugnot
o Tenyente: walang kibo
 Nairita si Gng. Victorina nang matapakan ng
matandang tenyente ang buntot ng bestida ni
Gng. Victorina.
 Pinag-aagawan ni Padre Damaso at Padre Sibyla
ang upuan sa kabisera
 Hindi nila parehong binibitawan ang upuan kahit
na inaalok na nila ito sa isa’t isa. Kalaunan ay Si
ang ating sariling pagkawalang-bahala” - ayon sa
paisanong may pulang buhok,
 Ayon kay G. Laruja wala nang mas hihigit pa sa mga
indiyo sa pagkakawalang-bahala, pagkamasamang-
hilig, pagkawalang-turing, at pagkwalang-pinag-
aralan.
 Ayon kay pare Damaso, kapag ang isang kura ay
nagpahukay ng isang libingan para sa erehe ay
walang pwedeng makialam kahit ito pa ang hari
 Namagitan si Padre Sibyla bago pa man mag-away
ng tuluyan ang matandang tenyente at si Padre
Damaso; ayon sa tenyente, ang coadjutor ang
humukay ng bangkay ng isang kilalang lalaki sa San
Diego upang itapon kung saan man.
 Dumating si Dr. Espadaña at Doktora Donya
Victorina.
 Pinakamahalagang hiyas sa lipunan- mga babae
 Ipinakilala ni Crisostomo sa mga kalalakihan ang
ugali sa Alemanya na sariling nagpapakiala kapag
walang ibang magpapakilala sa’yo.
 Lumapit kay Ibarra si Kapitan Tinong at
nagpakilala naman. Si Kapitan Tinong ay nakatira
sa Tundo/tondo. Inalok niya si Ibarra
mananghalian sa kanila kinabukasan ngunit ito’y
tinanggihan ni Ibarra
 Isang utusan ng Café “La Campana” ang nagsabing
nakahanda na ang hapunan. Ang mga madla ay
sunod-sunod ng pumunta sa hapag ngunit ang
mga kababaihan ay kailangan pang pilitin.
Padre Sibyla ang umupo sa kabisera ngunit bago
siyang makaupo nang tuluyan kanya itong inialok
sa matandang tenyente na kanya naman agad na
tinanggihan.
 Tinanong ni Ibarra kung hindi ba raw makikisalo si
Don Santiago sa pagkain ngunit ayon sa kaniya ang
“luculo ay hindi kumakain sa bahay ni luculo”
 Ang hapunang yaon ay pasasalamat sa Mahal na
Birhen para sa pagkakarating ni Ibarra
 Pagkatapos magdasal ni Padre Sibyla ng
Benedicite ay siyang nagsimula mamahagi ng
tinola.
 Ang napabigay kay padre Damaso ay isang
pinggang puno ng upo at sabaw at talop ng liig at
maganit na pakpak, samantalang ang kay Ibarra
ay panay lamang-loob.
 Humigop lang ng konting sabaw si Padre Damaso,
at hiniwa ang upo at ibinagsak na ang kanyang
kutsara at inilayo na ang pinggan sa may gawing
harap niya.
 Marahil ay nakalimutan na ng kanyang lipunan si
Ibarra ngunit hindi niya ito nakakalimutan. 1 taon
na siyang hindi nakakatanggap ng sulat mula sa
KABANATA iV
Erehe at pilibustero
 Erehe- sumusuway sa mga pinag-uutos ng
simbahang katoliko romano
 Pilibustero- taong kalaban ng pamahalaan.
Nanghihikayat na sumali sa rebolusyon.
 Di matiyak ni Ibarra kung saan siya pupunta. Siya
ay naglakad sa gawing liwasan ng Binundok.
 Siya ay tumuloy sa daang Sacristia
 Sumisigaw ng “sorbetes” ang mga sorbetero at
ang huwepe pa rin ang siyang tumatanglaw sa mga
tindahan ng insik at sa mga babaing nagtitinda ng
pagkain at bungangkahoy.
 Nakasalubong niya ang matandang tenyente at
binalaan si Ibarra na mag-ingat upang huwag
magaya sa kanyang ama.
 Tinanong ni Ibarra kung ano nangyari sa kanyang
ama at isinalaysay naman ang bahagi nito ni
Tenyente Guevara habang sila ay papunta sa
patutunguhan ng matandang tenyente (kuwartel).
 Nagtataka ang tenyente kung bakit hindi
naisalaysay kay Ibarra ang pagkabilanggo ng
kanyang ama.
 Ang huling sulat na natanggap ni Ibarra mula sa
Pilipinas ay isang taon nang makalipas at ang sabi
rito ay huwag raw mag-alala si Ibarra kung di siya
makatanggap ng sulat sapagkat maraming
pagkakaabalahan sa kanyang bayan at ipagpatuloy
niya na lamang ang kanyang pag-aaral.
kanyang bansa at hindi niya rin alam kung paano
namatay ang kaniyang ama.
 Naiibigan ni Crisostomo ang anumang bansang
Malaya sa Europa
 Bago pumunta sa isang bansa si Ibarra, pinag-
aaralan niya muna ang bansang ito ngunit siya ay
sinalungat ni Padre Damaso at sabi nito ay
nagsasayang lang ng pera si Ibarra
 Si Ibarra naman ay agad na nagpaalam umalis
ngunit sinubukan ni Kapitan Tiyago na siya’y
maghintay pa ng sandal sapagkat dadating si
Maria Clara at ang bagong kuro
 Nang makaalis si Crisostomo ay biglang bumanat
si Padre Damaso na masamang bunga daw ng
pagpapadala ng kabataang indiyo sa Europa ang
hindi mapagsalitaan ang kura at dapat ito ay
pagbawalan ng pamahalaan.
 Salaysay ng matandang tenyente: Si Don Rafael
Ibarra ay ginagalang ng marami ngunit may ibang
naiinggit din sa kanya. Ang nagging sanhi ng lahat
ay ang pagpapabago-bago ang pagkawalang-
disciplina ng likmuan ng Pamahalaan (basta smth
about prices). Dumarating sa bansa ang mga
taong wala nang kabuluhan sa Espanya at
nagkaroonn ng di mabilang na kaaway sa kura at
mga kastila si Don Rafael. Makalipas ang ilang
buwan ng paglisan ni Crisostomo, pinaratangan ni
Padre Damaso si Don Rafael ng di pangungumpisal
ngunit si Don Rafael ay mas banal pa sa ibang
nangungumpisal. Nang mga panahong iyon, may
naglilibot na artilyero na sadyang itiniwalag sa
hukbo dahil sa malabis ng kasamaang-asal at
kamangmangan sapagkat ito’y hindi nakapag-aral
ng anuman. Sapagkat siya ay tinutukso ang
kanyang ganti ay paglibak sa bawat buwis na
masingil. Isang araw habang naniningil ang
artilyero may mga batang nanunukso sa kanya na
kanya namang tinangkang sugurin ngunit sa hindi
niya mahabol ay pinukol sila ng tungkod at
nagkataon na tumama sa isang batang nag-aaral at
nasugatan ang ulo at noo’y nabuwal. Ang artilyero
ay sumugod sa bata at pinagsisipa. Nagkataon
naman na napadaan doon si Don Rafael at
ipinagtanggol ang bata na napasuray niya ang
kastila na nabuwal at tumama sa isang bato ang
 ulo nito. Ang bata ay sinugod ni Don Rafael sa
tribunal habang ang artilyero ay nagsuka ng dugo
at kalauna’y namatay. Pinagbintangan si Don
Rafael Ibarra na isang erehe at pilibustero,
pinaratangan rin siyang bumabasa ng El Correo de
Ultramar, nagtatago ng liham at larawan ng isang
binitay na pare, at iba. Ayon sa manggagamot ang
KABANATA V
ISANG TALA SA GABING MADILIM
 Dumating si Crisostomo sa Fonda de lala
(pinaksikat na hotel nang panahong iyon) at
pumasok sa sild na nakaharap sa ilog. Ang bahay
sa kabilang pampang ng ilog ay lubhang
nagliliwanag at Masaya. Maririnig nang husto ang
musika na nanggagaling doon.
 Isa sa mga guniguni na lumitaw sa isip ni
Crisostomo ay si Maria Clara bilang diwata at
sanihi ng lahat ng kasiyahan sa kabilang bahay.
KABANATA Vi
SI KAPITAN TIYAGO
 Si Kapitan Tiyago ay pandak, kayumangging
kaligatan, bilugan ang pagmumukha at mataba.
Ang ulo’y mabilog at maliit at may buhok na
kasing-itim ng kamagong (mahaba sa harap,
maiksi sa likod), May mga matang maliit ngunit
hindi naman singkit ang ilong naman ay may
magandang hubog,
 Si Kapitan tiyago ay isa sa mga pinakamayayaman
sa Binundok siya ay may maraming pagmamay-ari
na lupain, bahay at iba pa.
 Limpak limpak na salapi ang kaniyang napapalago
kasama ng isang insik.
 Si Kapitan Tiyago ay isang taong maligaya-
kasundo ng diyos, di lumalabag sa pamahalaan, at
walang nakakagalit
 Ang kaniyang salapi ang nakakapagpanalangin sa
kanya at siya rin ay laging handing sumunod sa
pinakamababang pinuno ng lahat ng mga
tanggapan.
 Pinapalagay niya ang sarili niya bilang hindi
Pilipino. Siya ay agad na pumupufi kapag
nagtataas ng buwis lalo na kapag nakakaamoy siya
ng kasunduan.
ikinamatay raw ng artilyero ay congestion o pag-
akyat at pamumuo ng dugo sa ulo. Si G. A ay
manananggol sana ni Don Rafael ngunit ito’y
tumanggi kaya naman si G. M- ang nagging
tagapagtanggol ng ama ni Crisostomo. Kung kalian
malapit na mapawalang-sala si Don Rafael, saka
naman siya nalagutan ng hininga.
 Ngunit lumitaw rin sa isip niya ang isang madilim
na pader at sa marumi at kasuklam-suklam na
sahig nito ay may nakalatag na banig kung saan
nakahiga ang isang matanda na naghihirap at
naghihingalo at tumatawag ng isang pangalan
habang sa dakong malayo ay may binatang
nagpapakasaya sa kanyang buhay: sumisigawa,
humahalkhak, sumasayaw at iba pa.
 Siya ay nagging gobernadorsilyo sa gremio ng mga
mistiso
 Sa dalawang 2 sa position, siya ay nakasira ng 10
prak, 10 sumbrero-de-kopa at 6 na basting may
borlas.
 Sa palagay ng makapangyarihan, si Tiyago ay
mabuting tao, mababang-loob, tahimik,
masunurin at iba pa.
 Kahit siya ay n\pinanganak ng hindi masyadong
kayamanan ang pamilya kaya’t hindi sila nakapag-
aral, Siya ay nakipag-asawa kay Pia Alba, isang
magandang dalaga sa Sta. Cruz. Siya ang tumulong
sa kanyang paghahanapbuhay hanggang sila ay
yumaman at nagbigay pangalan sa kanya sa
lipunan.
 Ang mag-asawa ay nakabili ng malawak na lupain
sa San Diego kung saan nila nakilala si Padre
Damaso at Don Rafael.
 Dahil sa hindi pagkakaanak sa loob ng 6 na taon, si
donya Pia ay nagdaos ng pagsisiyam. Siya ay
namanata sa Birhen ng Kaysasay sa Taal.
Pinayuhan siya ni Padre Damaso na sa Ubandu
tumungo at sumayaw sa kapistahan ni San Pascual
 Bailon upang humingi ng isang anak. Si Donya Pia
ay nagdalang-tao ngunit ang kanyang paglilihi ay
maselan sapagkat siya ay nagging malungkot at
unti-unting naubusan ang kasiglahan. Isang
matinding lagnat puerperal ang nagbigay
hangganan sa kanyang kalungkutan.
 Ipinanganak niya si Maria Clara (Birhen de
Salambaw + Santa Clara) na bininyagan ni Padre
Damaso.
 Si Maria Clara ay lumaki sa pangangalaga ni Tiya
Isabel. Si Maria Clara ay may malalaking maiitim na
mata, malalagong pilik.
 Ang kulot niyang buhok ay mapula-pula, ang
tangos ng ilong ay ayos na ayos, ang bibig ay
kuhang kuha sa bibig ng ina, ang kanyang balat
KABANATA Vii
PAG-UULAYAW SA ISANG SUTEA
 Nang umagang yao’y nagsimba si Tiya Isabel at
Maria Clara at nang matapos ang misa ay nagyakag
ng umuwi si Maria Clara.
 Para malipasan ang pagkainip, siya ay nagtahi ng
isang lukbutang sutla habang si Tiya Isabel ay
nagwawalis, at si Kapitan Tiyago ay nagsisiyasat ng
ilang sulat na kanyang awak.
 Dapat magtungo muna sa probinsya si Maria Clara
(Malabon o San Diego) ayon kay Kapitan Tiyago.
Binilinan niya na tutungo si Maria Clara at Tiya
Isabel sa beateryo upang kunin ang kagamitan ni
Maria Clara at magpaalam sa mgakaibigann niya
roon.
 Nakaramadam ng pagkalungkot si Maria Clara.
Pagkaraan daw ng 4- 5 araw matapos mamili ng
bagong damit ay tutungo sila sa Malabon.
 Ang kura ng Malabon ay ang pare na nakilala ni
Maria Clara noong isang gabi
 Ngunit sinabi ni Tiya Isabel na mas mahihiyang si
Maria Clara sa San Diego at may kasiyahan
namang nabuo sa loob ni Maria Clara. At sa oras
na iyon ay may sasakyang tumigil sa harap ng
bahay nila.
 Hindi makakibo si Maria Clara hanggang siya ay
tumakbo sa silid-dalanginan upang magtago at
napatawa naman si Kapitan Tiygo at Tiya Isabel. At
narinig naman ni Ibarra ang pagsarado ng pinto.
naman ay simputi at singkinis ng sa sibuyas at
kaagaw halos ng bulak ang kaputian.
 Ang kaniyang pagkamestisa ay epekto ng
malungkot na pagliliha ng kaniyang ina sa harap ng
larawan ni San Antonio
 Dahil sa masayang pagkakalaki ni Maria Clara,
madalas na nagpapapuri si Don Santiago sa mga
pintakasi sa Ubando
 Ipinasok siya si beateryo ng Sta. Catalina ng siya ay
13-14 taong gulang. Umiiyak siyang nagpaalam
kay Padre Damaso at sa kababaang si Crisostomo
Ibarra. Siya ay namalagi sa beateryo ng 7 taon.
 Napagasunduan ni Santiago at Rafael na ipag-
iisang dibdib nila ang kanilang mga anak pagdating
ng panahon.
 Mula sa silid, ay nakinig si Maria Clara at ang tinig
na kanyang inaasam sa matagal na panahon ay
kanyang muli narinig, tinig na sa pangarap at
panaginip niya lang madalas naririnig. Nang
marinig niyang nagtanong ang binata tungkol sa
kanya ay baliw na nagalak at hinagkan ang santong
kanyang kalapit –San Antonio Abad.
 Humanap siya ng butas sa sulsihan ng susi upang
Makita ang nagaganap ngungit nang siya ay
abalahin ng kanyang tiya ay pinupog ito ng halik
nang di matutuhan ang ginagawa.
 Nanglumabas si Tiya Isabel, ay halos kaladkarin
niya na si Maria Clara na tingin ng tingin naman sa
paligid ngunit hindi sa ni isang tao. Lumabas sila sa
sutea upang malayang makapag-ulaw sa ilalim ng
maliit na balag.
 Tinanong ni Maria Clara si Ibarra kung lagi siyang
naaalala ni Ibarra
 Sumagot naman si Ibarra na hindi niya nakalimtan
si Maria Clara sapagkat siya ay sumumpa na iibigin
niya ng buong puso si Maria Clara, ang mga alaala
niya kay Maria Clara ang siyang nagligtas sa kanya
sa mga panganib, ang tunog ng piyano ay
nagpapaalala kay Ibarra ng tinig ni Maria Clara.
Nilalandi niya si Maria Clara using flowery words
na napakahahaba at deeeep.
 Naaalala ni Ibarra si Maria Clara saan man siyang
lupalop ng Europa.
 Inutusan si Maria Clara ng kompesor na limutin si
Ibarra ngunit hindi niya ito ginawa kaya siya’y
naparusahan nang husto. Naaalala ni Maria Clara
ang mga nilalaro nila dati: siklot, sintak , sungka---
madaya si Ibarra. Naalala rin niya nang maligo sila
sa isang batisang nalililiman ng mga kawayan. Nag-
aaral na sa Ateneo si Ibarra nang mga panahong
iyon.
 Nung bata sila: Nanghuhuli ng tutubi at paruparo
si Maria Clara habang gumagawa ng corona mula
sa dahon at bulaklak si Ibarra na kanyang
ipinapatong sa ulo ni Maria Clara at tinatawag
siyang Cloé. Ngunit kinuha ng Ina ni Crisostomo
ang corona at isinama sa gugo sa kanilang ulo,
nagdamdam si Crisostomo at buong araw ay
walang kibo habang napatawa si Maria Clara. Nang
sila pauwi na ay nagalok si Maria Clara ng mga
dahon ng sambong kay Ibarra upang ipatong sa
ulo para hindi sumakit at sila ay naghawak kamay
at nagging maayos na ulit.
 Sa kasalukuyan ay na kay Ibarra pa rin ang mga
dahong iyon at na kay Maria Clara pa rin ang sulat
na ibinigay ni Ibarra nang siya ay papaalis. Binasa
KABANATA ViII
MGA GUNITA
 Tumatakbo ang sasakyan ni Ibarra at nakikita niya
ang mga europeo, insik, Pilipino na may mga
kanya-kanyang kasuotang tinataglay.
 Ang mga lansangan kapag 2 araw nasisikatan ng
araw ay panay alikabok pag maghapon naman ang
ulan, nagiging labak ng puno ng tubig na
pumipilansik sa mga naglalakad na tao.
 Ang mga puno ng talisay sa liwasan ng San Gabriel
ay nanatiling bansot. Ang escolta ay di na gaanong
kaganda ngayon. Mga karwaheng lulan ng mga
inaantok na mga kawani na patungo sa tanggapan,
mga military, mga insik, mga praile at iba pa.
KABANATA IX
MGA BAGAY-BAGAY UKOL SA BAYAN
ni Maria Clara ang laman ng sulat ngunit lumaktaw
laktaw ng ilang talata
 Laman ng talata: Pinag-aaral si Ibarra ng kanyang
ama sa espanya at nagdamdam si Ibarra,
ipinagtapat niyang mahal niya si Maria Clara.
Tapos nagdrama silang mag-ama hanggang sa
napaluha si Don Rafael at naluod si Crisostomo at
hinagkan ang ama at sinabing handa na siyang
maglakbay.
 Napatigil magbasa si Maria Clara sapagkat paroo’t
parito si Ibarra. Naalala naman ni Ibarra na marami
pa syang kailangan gawin: pumunta sa probinsiya
sapagkat ang kinabukasan ay araw ng mga patay.
 Pumitas Si Maria Clara ng ilang bulaklak at sinabing
ialay ito ni Ibarra sa libingan ng kanyang mga
magulang at sinabing maglakbay na siya at sa ilang
araw ay magkikita silang muli.
 Pumunta sa silid-dalanginan si Maria Clara at
pinapasabi ni Kapitan Tiyago kay Andeng na ayusin
ang bahay (sa San Diego) sapagkat dadating si
Maria at Tiya Isabel.
 Umiiyak si Maria Clara sa silid at siya’y inutusan ni
Kapitan Tiyago na magtirik ng kandila, isa para sa
Poong San Roque at isa naman kay San Rafael na
pintakasi ng mga manlalakbay.
 Nakita ni Ibarra si Padre Damaso sa isang karwahe
at si Kapitan Tinong naman habang naglalakad
kasama ang kanyang 2 anak na babae at maybahay
 Sa gawing kaliwa ng Sabana ay pagawaan ng
tabako sa Arroceros
 Ang kanyang pagdaan sa Jardin Botanico ito ay
inihalintulad niya sa mga hardin botaniko sa
europa.
 Sa gawing kanan naman niya namataan ang
Matandang Maynila.
 Ang Europa at ang kanyang magagandang mga
bansa na walang hinto sumusulong sa pagtuklas ng
kaligayahan, na nag-papangarap tuwing umaga at
nabibigo paglubog ng araw.
 Si Padre Damaso ay nakasakay sa tinurang Victoria
na papunta sa bahay ni Kapitan Tiyago.
 Nadatnan ni Padre Damaso na pasakay sa karwahe
sila Maria Clara at Tiya Isabel at tinanong sila kung
saan sila paroroon.
 Nang malaman ni Padre Damaso na sila ay
papuntang beateryo ay may binubulong siya sa
sarili niya na inakala na lang nila Tiya Isabel ay
sermon na kinakabisado ng prayle.
 Pagpasok sa bahay ni Kapitan Tiyago ay di man
lang iniabot ang kanyang kamay kay Kapitan
Tiyago at agad sinabing sila ay may pag-uusapan.
Nabalisa si Kapitan Tiyago ngunit sumunod naman
sa Prayle patungo sa tanggapan.
 Matapos makapagmisa ay nagtungo sa kumbento
ng kanilang korporasyon na nasa Maynila si Padre
Sibyla
 Isang matandang pare ang dinalaw ni Padre Sibyla
at ibinalita na waring mabait na tao si Ibarra, at
KABANATA X
ANG BAYAN NG SAN DIEGO
 Halos nasa baybayin ng lawa
 Napapagitna sa malalawak na lupang bukirin at
palayan
 Ang mga asukal, palay, kape, at bungang kahoy ay
ipinapadala sa ibang bayan
 Mula sa taas ng simbahan ay matatanaw ang
buong bayan na sa gitna ay ang mga kabahayan.
 Ang ilog ay matatanaw rin na wari bang isang ahas
na bubog sa banig ng luntian.
 Ang laging napapansin ay ang gubat na malapuno.
 Alamat sa gubat na yao’y: Dumating sa lupain ang
isang matandang kastila at binili ang gubat gamit
ang alahas, damit, hiyas, at salapi. Di naglao’y
natagpuan na lamang nakabitay sa isang ubo ng
baliti ang matanda at nabubulok na ang katawan.
Lalong kinatakutan siya ng mga tao at tinapon sa
KABANATA XI
ANG MGA MAKAPANGYARIHAN
 Sino sino nga ba ang cacique sa San Diego
 Si Don Rafael ay hindi kabilang sa
makapangyarihan habang siya ay nabubuhay
sapagkat sa kanyang mahinhing-asal at di
karampatang magawa.
isinalaysay ang pagkakaalitan ni Padre Damaso at
Ibarra nong hapunan. Idinagdag din ni Padre Sibyla
na ikakasal si Ibarra kay Maria Clara.
 Iniinip nila na si Ibarra ay mapapasama sa kanilang
panig at hindi tattangkain na makipag-away.
 Ang korporasyon ay tila nananatili lamang
sapagkat sila ay nagiging hadlang sa paglaya ng
bansa
 “kailangan tayong kalabanin at gisingin upang
madama natin ang ating mga kahinaan.” –
matandang pari
 Nagwakas ang pag-uusap nila Padre Damaso at
Kapitan Tiyago sa pagsasabihan ni Padre Damaso
na huwag magsinungaling sa kanya si Kapitan
Tiyago sapagkat siya ay inaama ni Maria Clara.
 Pinatay ni Tiyago ang kandilang sinindi ni Maria
Clara para sa paglalakbay ni Ibarra.
ilog ang mga alahas at sinunog ang mga damit na
pinambayad niya.
 Makaraan ang ilang buwan may binatang
mistisong kastila, Don Saturnino ang dumating at
diumano’y anak ng pumanaw na kastila. Nagpasya
siyang mamalagi doon at hinarap niiyang
hanapbuhay ang pagsasaka at pagtatanim ng tina.
Halos matanda na siya ng makapag-asawa ng isang
dalagang taga-manila na nagkaroon ng anak na si
Don Rafael na siyang ama ni Crisostomo.
 Mula kabataan ay kinagiliwan na si Don Rafael ng
mga magsasaka. Napaunlad niya ang
pagsasaka.Dahil ditto ay dumating ang mga
dayuhan, insik at isang kurang indiyo. Di naglaon
ay ang malaking nayon ay nagging bayan, namatay
ang kura at dumating si Padre Damaso.
 Si kapitan Tiyago naman ay kahit na ulanin sa mga
alay mula sa mga tao ay pinagtatawanan pa rin
siya at tinatawag na Sakristang Tiyago
 Ang mga gobernadorcillo / kapitan naman ay
imbes na magutos ay siyang sumusunod sa mga
utos na ibinibigay sa kanya.
 Matatagpuan sa San Diego ang mga bantayog na
sawali at sabungang may atip na pawid.
 Kura = papa ng BatiKano
 Alperes ng guardia civil = hari sa Italya
 Nangyayari ang walang tigil na samaan ng loob ang
Dalawa.
 Pare Bernardo Salvi (pransiskano) ay payat,
masasakitin, tuwina’y nag-iisip, masigasig sa
pagtupad ng mga tungkuling pansimabahan, at
mabait. Hindi rin siya nagpaparusa sa mga tao.
 Ang alperes ay may asawa na si Donya
Consolacion (matandang pilipina na mahilig
KABANATA XII
ARAW NG MGA PATAY
 Kanluran at gitna ng palayan= libingan
 Makipot na maalikabok – tag-araw ;
pamamangkaan – tag-ulan; boundary: pintong
kahoy at bakod ( ½ bakal ½ kawayan)
 Gitna ng libingan ay may krus sa itaas ng batong
patungan
 May dalawang lalaki ang naghuhukay sa may
pader na pahulog na. Nagrereklamo ang
nagsisigarilyo na lalaki ang baho ng kanilang
hinuhukay na bangkay.
 Isinalaysay naman noong isang lalaki ang kanyang
paghukay ng bangkay ng isang lalaki na
KABANATA XIII
MGA BABALA NG SIGWA
 Dumating si Ibarra sa libingan buhat ng isang
karwahe. Siya ay may kasamang matandang
utusan
 Hindi pa muli nakabalik ang matanda sa libingan
ngunit tinamnan niya ito ng mga bulaklak (adelpa,
samapaga, pensamyento) at nilagyan ng kurus. SI
kapitan Tiyago raw ang magpapagwa ng nitso.
 Hindi nila mahanap ang kurus kaya sila ay
nagtanong sa tagapaglibing. Sinabi ng
tagapaglibing na kanya ng sinunog ang krus sa
ilalim ng pag-uutos ng kurang malaki na si Padre
magmake-up) . Ang alperes ay naglalasing dahilan
ng kanyang pagkasawi sa pangangasawa. Pag-
uutusan niya ang mga sibil na magsanay sa init ng
araw at binubugbog niya rin ang kanyang asawa
 Sikulate e = malapot ;sikulate a = malabnaw
 Pare Salvi: pinapasara ang pintuan ng simbahan
pag nakitang pumasok ang alperes at
nagsesermon ng napakatagal para gantihan ang
alperes
 Alperes: paghahampasin ang sacristan at
kakaladkarin sa kuwartel o sa mismong bahay
kapag siya’y pinigilang lumabas.
 Silang Dalawa ay waring hindi nag-aaway sapagkat
kapag sila’y nagkita ay nagkakamayan at
nagbabatian. Sila ang makapangyarihan sa San
Diego.
dadalawampung araw pa lamang na nakalibing
habang umuulan ng gabi at namatayan pa nga
ilaw. Naalis pa ang pagkakapako ng kabaong kaya
lumabas ang kalahati ng katawan ng bangkay at
napakaalingasaw ng amoy
 Iniutos lamang sa lalaki ang paghuhukay ng
bangkay ng kurang malaki. Ang utos sa kanya ay
ilibing niya sa libingan ng mga insik ngunit dahil
napakabigat ng bangkay at malayo ang libingan ng
insik ay itinapon niya sa lawa.
 Dumarami na ang lalaki sa libingan
Garrote. Isinilaysay ng tagapaglibing ang kanyang
ginawa sa bangkay habang sa kalagitnaan ay
hinawakan ni Ibarra ang kanyang bisig nang
mahigpit.
 Umalis si Ibarra matapos ang pagsasalaysay
(drama effect tapak the puntods) at umiiyak
namang sumunod ang utusan.
 Nakatingin lamang si Ibarra kay Padre Salvi na
kanyang makakasalubong. Sinugod ni Ibarra ang
pare at diniinan ang kamay sa balikat at tinanong
kung ano ang ginawa sa kanyang ama. Itinanggi
 naman ng pare ang bintang sa kanya at sinabing si
Padre Damaso ang nagpautos noon. (napaluhod Si
Padre Salvi)
KABANATA XIV
SI TASYO, ANG BALIW O ANG PILOSOPO
 Ang matanda ay naglalakad sa lansangan na wari’y
walang tinutungo ni pinapansin.
 Siya’y dating nag-aaral ng pilosopiya ngunit
huminto sa pag-aaral dahilan sa pagsunod sa ina.
Natatakot ang kaniyang ina na baka maging
marunong at makalimot sa Diyos ang binata.
Pinipili ang binata magpare o iwan ang Colegio de
San José . Siya’s nagpasyang iwan ang colegio at
magpakasal.
 Makalipas lamang ng isang taon ay siya ay nabalo
(namatayan ng asawa) at naulila dahil doon
humanap siya ng aliw sa pagbabasa ng aklat.
Ngunit napabayaan niya ang kaniyang yaman at
ari-arian sa pagbili ng mga aklat kaya unti-unti
siyang naghirap
 Tinatawag siyang Don Anastasio o ang pilosopo
Tasyo ng mga may pinag-aralan.
 Tinatawag siyang si Tasyo, ang baliw ng may
masamang turo (nakararami) sapagkat sa
kaniyang kakaibang isipan at pakikipag-kapwatao
 Binati si Tasyo ng isang maginoo (kapitan) na
kanyang nakatagpo sapagkat ito’y Masaya kasi
siya’y may isang pag-asa: ang sigwa.
 Nagbiro si Tasyo ng tungkol sa pagligo ngunit nang
sabihin niyang naghihintay siya ng isang lintik na
KABANATA XV
ANG MGA SAKRISTAN
 Ang dalawang bata sa may kampanarya: mas bata:
malalaki + maiitim na mata at kiming mukha ay
nagdidiit ng katawan sa kanyang kapatid
 Ang kanilang suot ay maralita (mahirap) na
maraming sulsi at tagpi. Sila’y nakaupo sa isang
putol ng kahoy at kapwa may tangang lubid na ang
dulo ay nasa 3rd floor
 Naglambitin si crispin (mas bata) sa lubid at narinig
ang mahinang tunog. Kanyang hiniling na sana’y
nasa bahay na lamang sila at hindi siya natatakot
at hindi napagbibintangan na magnanakaw. Ibig
 Binitawan ni Ibarra ang pari at dumeretso sa
kanyang lumang bahay. Dumating ang utusan at
tinulungan tumayo ang pari.
papatay sa mga tao at susunog ng mga bahay ay
hindi na pabiro ang kanyang boses.
 Matapos may kidlat na gumuhit sa papawirin ay
umalaklak si Tasyo at tumalikod sa kapitan at
tumungo na sa simbahan.
 Natagpuan niya ang 2 batang lalaki (10 y/o & 7 y/o)
at tinanong niya kung hindi sila sasama sapagkat
may hapunan ngunit hindi pwede umalis ang mga
bata hanggang 8pm (sabi sa kanila ng sacristan
mayor) Papunta ang mga bata sa kampanaryo
upang dupikalin (ring) ang mga batingaw (bell)
 Tumungo sa labas sa simbahan si tasyo sa
dakong labas ng kabayanan
 May bumati kay Tasyo sa wikang kastila at
tinanong ni Tasyo kung ano ang binabasa ng
bumati sa kanya. “Ang mga Hirap na Tinitiis ng mga
Banal na Kaluluwa sa Purgatoryo!”
 Pumasok si Tasyo sa bahay nila Don Filipo Lino
(tininti mayor sa bayan)at Donya Teodora Viña
(aling Doray).
 Pinag-usapan nila ang pagpunta ni Ibarra sa
libingan upang anapin ang puntod ni Don Rafael
 Napunta sa purgatory angpaksa ng kanilang pag-
uusap at sinabi ni Don Filipo na hindi naninwala sa
purgatoryo si Tasyo at itinanggi naman ito ni tasyo.
 Lalo namang lumalakas ang sigwa.
niya ring magkasakit nang matagal upang
maalagaan ng ina at huwag na pabalikin sa
kumbento.
 2 piso ang suswelduhin ni Basilio, 2 onsa ang
“ninakaw” ni crispin = 32 piso
 1 piso = 160 kuwalta
 Kinuha ng kura ang perang aginaldo ni crispin
dahilan nga sa kanyang ‘pagnakaw’ at ang
magkapatid ay nag-uusap kung paano nila ito
sasabihin sa kanilang ina. Nang sinabi ni Basilio na
hindi maniniwala ang kanilang ina sinabi ni crispin
 na hindi na lamang siya uuwi sa kanila at ito’y
umiyak
 Nang sinabi ni Basilio na may hapunang
naghihintay sa kanila sa bahay, naalala ni crispin
na siya ay hindi pa kumakain/ pinapakain hangga’t
hindi lumilitaw ang 2 onsa at sinabi niya kay basilio
na sabihin sa kanilang ina na ang sacristan mayor
at kura ay mga sinungaling at sinasabi lamang na
sila ay magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay
bisyoso.
 Lumitaw ang sacristan mayor at munultahan si
Basilio na kahati sa di pagtugtog nang tama at
pinapaiwan si Crispin hangga’t hindi lumilitaw ang
kanyang ninakaw.
 Hindi makakauwi ng 8pm si Basilio sapagkat sa
10pm siya maaring umuwi ngunit bawal na
maglakd ng 9pm at ang bahay ay malayo pa
 1 week na hindi nakikita ang kanilang ina
 Hinawakan ng sacristan mayor ang bisig ni Crispin
at akmang kakaladkarin.
KABANATA XVI
Si Sisa
 Nakatira ang nanay nila Basilio sa labas ng bayan
na may 1 oras na lakarin
 Ang kanyang asawa ay mahilig magsabong habang
siya’y bumubuhay sa kanilang mga anak
 Para matustusan ang hilig ng asawa ay binibenta
ni Sisa ang kanyang mga alahas/hiyas kapag wala
na siyang maibigay sa asawa ay pagbubuhatan na
siya ng kamay
 Ang tanging magawa ni sisa ay umibig at umiyak.
 Ang lalaking iyon ay kanyang bathala ang kaniyang
mga anak naman ay mga anghel
 Sa pagitan ng 10:30-11:00pm nagsasaing si Sisa at
nag-iihaw ng 3 tinuyong tawilis (for 2 kuwalta).
 Bata pa si Sisa at makikita na may bakas sa
kanyang mukha na siya’y nagging maganda at
kabigha-bighani.
 Marikit na mata, pilik na mahaba, tinging
mapungay, ilong na wasto ang hubog at tangos,
KABANATA XVII
Si Basilio
 Dumurugo ang noo ni Basilio nang napalugmok sa
bisig ng ina.
 Si Crispin ay naiwan sa kumbento
 Dahil lumalalim na ang gabi, si Basilio’y nagtanan
ngunit pagdaan sa mga sibil ay sinigawan siya ng
 Humagulgol si Crispin at sinasabi kay Basilio na
huwag siyang iwan sapagkat siya’y papatayin nila
 Kinaladkad ng sacristan mayor si Crispin pababa
hanggang mawala sila sa dilim
 Naiwang di makapagsalita si Basilio at tanging
sigaw at kalabog ng katawan ni Crispin ang
kanyang naririnig. Di siya humihinga na
nanginginig tumayo at nanlalaki ang mga mata
habang nakapasuntok ang kamay.
Pumunta sa ikatlong palapag ng kampanaryo si
Basilio at hinila ang lubid na nakabit sa pamaltok
ng batingaw at noon di’y nanaog na nandidilat at
walang-bahid luha ang mga mata.
 Tumitila na ang ulan at nagliliwanag na ang langit.
Itinali ni Basilio ang lubid sa pinakahaligi ng
barandilya at utay-utay na nagpadausdos sa gitna
ng kadiliman.
 Maghapong inaasam ang kasayahang magaganap
nang gabing yaon sapagkat uuwi ang kanyang mga
anak.
 Crispin: tawilis at kamatis
 Basilio: tapang baboy-ramo, hita ng patong
bundok
 Ngunit dumating ang kanyang asawa at kinain ang
lahat ng pagkain nang siya’y mabusog ay saka
lamang nagawang magtanong ukol sa mga anak.
 Dahil sa paganong na ama ay ‘nabusog’na si sisa at
hindi na siya kakain sapagkat hindi na kakasya sa 3
katao ang pagkaing nalalabi
 Kinuha nga lalaki ang tinaling manok at agad
umalis
 Si crispin ay nakakabasa na at si basilio ay
maaaring mag-uwi ng suweldo (ipagbubukod ng
piso ang ama)
 Nagsaing muli at inihaw ang 3 tawilis na nalabi
 Kumatok na may kasamang sigaw si Basilio mula sa
labas
quién vive tumakbo si Basilio. Nagpaputok ang
mga sabil at dumaplis sa noo niya
 Ikinwento ni Basilio ang 2 onsang ibinibintang kay
Crispin
 Inalok ni Sisa na kumain muna si Basilio ngunit
walang gana ang bata at tubig lang ang gusto.
Isinalaysay rin ni Sisa na dumating ang kanilang
tatay at sinabing kapag magpapakabuti ang mga
bata ay mamalagi na ito sa kanila
 Si Basilio ay nahihiga sa tabi ng kanyang ina,
pinipilit niyang matulog ngunit tuwing kanyang
ipipikit ang mga mata ay nakikita niya ang kapatid
niyang naiwan sa kumbento
 Nagising siya sa isang bangungot na kinakausap ng
sacristan mayor ang kura at si Crispin nama’y
nangingig sa tako at tumitingin sa iba’t ibang dako.
 Ang kura ay pinagpapalo si Crispin na sinubukang
umilag ngunit sinunggaban ng sacristan mayor. Sa
kabila ng tindi ng sakit ang bata’y nanlaban kinagat
ang kamay ng kura pinalo naman ng sacristan
mayor ang ulo ni crispin gamit ang tungkod.
Pinagsisisipa ng kura si crispin hanggang sa walang
malay itong gumugulong gulong
KABANATA XVIII
Ang Kaluluwang Nagdurusa
 7 am natapos ni PAreng SAlvi ang huling misang
karaniwang iniaalay para sa mga kaluluwa
 Matamlay ang kilos ng pare nang siya’y patungo sa
kumbento ay nadaanan niya ang mga manong at
manang na sumadya para sa kanya ngunit hindi
siya nag-abot ng kamay para magpamano
 3 pareng magsesermon sa kapistahan: Padre
Damaso, Pare Martin o ang coadjutor
 Ang nagging paksa ng mga manang ay ang
indulgencia plenaria – para pumunta sa langit ang
mga kaluluwang nasa purgatory
 Patapos na ang kanilang pinaguusap nang
dumating si Sisa na may sunong na isang bakol
 Nang umagang yaon ay namili si Sisa ng mga gulay,
nangalap ng usbong ng pako pagkat ito’y ibig na
gawing ensalada ng kura
 Sa kumbento, wala siyang nakita o narinig na
sinuman kaya’t siya’y tumuloy sa kusina.
KABANATA XIX
Mga Karanasan ng isang Guro
 Si Ibarra at isang guro ay nag-uusap sa may lawa
na pinagtapunan ng bangkay ni Don Rafael.
 Ang guro ay may malaking utang na loob kay Don
Rafael sapagkat si Don Rafael ang naghanap ng
bahay, pinagkalooban ng lahat ng kailangan para
sa [agtuturo para sa guro ngunit angkanyang
nagawa lamang ay pumunta sa libing.
 Ginising si Basilio ng kanyang ina a tinanong kung
ano ang napanaginipan nito ngunit hindi
isinalaysay ni Basilio ang kanyang napanaginipan
ukol kay Crispin.
 Balak ni Basilio: hindi na niya balak magsakristan;
kinabukasa’y sunduin ni Sisa si Crispin sa
kumbento, singiling ang suweldo ni Basilio, sabihin
sakura na hindi na magsasakristan si Basilio.
 Si Basilio’y makikipagkita kay Crisostomo upang
ipakiusap na siya’y gawing pastol ng mga kalabaw..
 Si Crispin ay mag-aaral sa tulong ni Pilosopo Tasyo,
mapapamahal si Basilio sa may ari ng hayop upang
makahingi ng gatas
 PAgsiya’y lumaki na ay sana’y pagkatiwalaan siya
ng maliit nalupa na kanyang palalaguin tatamnan
niya ng mais at tubo
 Napansin ng ina na sa balak ng anak ay hindi
kasama ang kanilang ama kaya ito’y dinamdam at
matahimik na iniluha
 Dito’y binate niya ang mga alila na hindi
nagsipagkibo
 Tinanong ni Sisa kung saan niya mailalagay ang
dala niyang gulay ang sabi naman ng tagapagluto’y
kahit saan
 Sisa: Maaari po bang makausap ang pare
 Tagapagluto: may sakit
 Sisa: Si Crispin po, wala po bas a sakristiya?
 Tagapagluto: Wala ba sa inyong bahay? Nagtanan
matapos makakuha ng malaking halaga. Marahil
ay papunta na sa inyo ang guwardya sibil.
 Tinakpan ni Sisa ang kanyang tainga. Sinabi ng
tagapagluto na walang mapapala si SIsa sa ganung
mga anak na nagmana sa kanilang ama.
 Napahagulgol si Sisa; pinaalis siya sa kumbento;
naglakad nang matulin na para bang may
naipasyang gawin
 Si Don Rafael ay namamahagi ng kakaunting
halaga sa mga mahihirap na nagsisipag-aral.
Nagbibigay rin ng mga aklat at papel sa mga bata
 Ayon kay Ibarra na mas akma kung ipagpapatuloy
niya ang mga balak ng kaniyang ama kaysa siya’y
mangulila’t maghiganti.
 Ang kalaban ng ama ay pamahalaan at pare.
Pinapatawad ni Ibarra ang pamahalaan dahil sa
 kamangmangan nito at iginagalang naman niiya
ang pare dahil sa karakter at nirerespoeto ang
relihiyon na humubog at umakaya sa lipunan
 Mga balakid sa pagtuturo: Ang mga bata ay hindi
nagtatamo ng anumang panggagayak sa
pagkatuto; kung magkakaroon man ay mawawala
rin kalauna’y gawa ng kakapusan ng magugugol
atbp mga pangangailangan.
 Bumabasa, nagsusulat, nagsasaulo ngunit hindi
naiintindihan ng mga bata
 Kailangan ng bahay-paaralan sapagkat sa
kasalukuyan ay nasa silong ng kumbento lamang
sila at minsan nagagambala ang kura na siyang
nagagalit sa mga bata at pinagmumumura ang
guro
 Ang guro ay hindi na igagalang ng mga bata pag
siya’y nakitang inalipusta at hindi magawang
ipagtanggol ang sarili
 Sinubukang magpasok ng guro ng mga pagbabago
ngunit siya’y pinagtawanan lamang.
 Nagtangka magturo ng wikang Kastila sa mga
bata—iwinaksi ang mahihirap na tuntunin----
makaraan ang ilang lingo ay may iba ng
nakakaintindi sa guro at nakakabuo ng ilang
parirala
 Makaraan lamang ng ilang lingo ay pinatawg ng
kura (Padre Damaso) ang guro na siya naming
bumati sa wikang kastila ngunit hinamak ng kura
sa harap ng sakristan mayor
 Nilibak siya ng kura sa paggamit niya ng wikang
Kastila at sinabi ng kura na huwag niyang gamitin
ang wikang Kastila sapagkat dinudumihan niya
lamang ito.
 Maestro Ciruela – nagtuturong hindi marunong
bumasa
 Dahil doon ay nakayamutan ng guro ang pagtuturo
at nais lumipat ng propesyon ngunit kailangan
niyang patunayan sa kaniyang ina na ang
pagtuturo ay isang kapitapitagang propesyon;
namalagi ang guro sa pagtuturo at ibig
makipagtunggali
 gabi’t araw ay nag aaral ng kastila at mga libro ukol
sa pagtuturo
 ang kamalian dati’y ang siyang katotohan at vice
versa
KABANATA XX
ANG PULONG SA TRIBUNAL
 Nangausap ang dalawang lapian sa bayan sa isang
hapag. (pulang kurtina, larawan ng hari ng
Espanya, lumang silyon)
 naniniwala ang guro na hindi nakakapag-isip nang
maayos ang mga bata pagnakikita ang pamalo
kundi nabibihag ng takot
 naniniwala rin siyang kailangan ihasik sa puso ng
kabataan ang pagtitiwala, kapanatagan at
pagpapahalaga sa sarili
 inalis ng guro ang pamamalo at ipinakilala ang
sistema ng pagpapaligsahan. Pinapaniwala ng
guro na aang mga bata ay may higit pang
kakayanan kaysa sa kanilang magagawa na ito
naming nagpupumilit sa mga batang makapag-aral
 kumalat sa bayan na hindi namamalo ang guro at
muli siyang pinatawag ng kura at sinabing ang
amang hindi namamalo sa anak ay kulang sa
pagmamahal sa bata at sinitang hindi sumusunod
sa tungkulin niya ang guro
 binilin na ibalik ang dating paraan ng pagtuturo
kungdi ipapasuplong siya sa ALcalde
 makaraan ang ilang araw ay nagsipagsadya ang
mga magulang ng mga bata at pinagsabihan din
siya na ibalik ang pamamalo sapagkat dun sila
natuto kung gayon dapat ay dun rin matuto ang
kanilang mga anak
 kinabukasan ay dinala niya na ulit ang pamalo at
binalik na ang sistema ng pagpapalo. Kalungkutan
ang mababakas sa mga mukha ng mga batang
natuto nang magmahal sa guro
 nasasaktan ang guro sa tuwing nasasaktan niya
ang mga bata at siya’y nagkasakit dahil dito
 nang siya ay bumalik sa paaralan, 1/5 na lamang
ng klase ang naroon; nawala ang magagaling, ang
batang palaging dumadalawa sa kanyang bahay
nang siya’y may sakit ay
 nagsakritan na, ang mga batang pinilit ng
magulang pumasok ay naglilibot lamang kung saan
 bumababa ang uri ng pagkatao kaya’t hindi
pinapapasok sa paaralan ang mga sacristan
 pagbalik niya ay may bagong kura. Nagturo siya ng
tungkol sa heograpiya ng pilipinas ngunit
pinatawag siya ng bagong kura at sinabing
kinakailangan unahin sa pagtuturo ang relihiyon.
Isaulo ng mga bata ang mga misteryo, trisagio, at
Doctrina Cristiana
 karamihan ng tinuturuan niya ng catecismo ay
hindi alam ang sagot sa tanoong at mga katuturan
nito
 2 lapian: conservador – matatanda ; liberal-
kabataan
 Dahilan sa di pagkakasundo ay nagkakabukod sila
ng usapan
 Don Filipo- tininti mayor; pinunuo ng lapiang
liberal: nanghihinala sa inuugali ng kapitan
 Ang mabuti ay magharap ng mungkahing hindi ibig
ipagtupad. Ito’y matatalo sapagkat aakalain ng
kalaban ay gusting gusto niyo ito. Kapag natalo na,
saka lamang niyo ilabas ang tunay na gusto niyong
mungkahi” –Tasyo
 Pinagplanuhan ng lapiang liberal kung sino ang
magtataas ng mungkahi matapos matalo ang
Unang imumungkahi
 Dumating si Ibarra, guro, at kapitan. Nagsimula na
ang pulong
 Layunin: pag-usapan ang mga bagay-bagay na
magpapasaya sa darating na pista at ang gugulin
sa mga bagay na nasabi
 Kapitan Basilio- mayaman na nagging kalaban ni
Don Rafael; agad tumindig para magsalita.
Masyadong mahaba magsalita at nauwi na lamang
sa kawikaan ni Salomon na ang panahon ay ginto
(time is gold)
 Matapos ang mahabang talumpati ni Kapitan
Basilio ay nagbukas na ang kapitan para kung
sinumang gusting magsalita
 Tumindig si don Filipo at ipinrisenta ang
“mungkahi” niya. Ngunit wala pa siyang nasasabi
ay tumatanggi na ang mga miyembro ng
conservador
KABANATA XXI
KASAYSAYAN NG ISANG INA
 Tumakbo si Sisa pauwi sa kanilang bahay na gulo
ang pag-iisip na tipong nagdidilim ang paligid and
tumutungo sa kahit kakaunting ilaw na Makita.
 Ibig ng ina na iligtas ang kanyang mga anak
 Tumatakbo siyang lipos kalungkutan, pinaguusig
na takot, atngmapanglawa na guni guni: hinuli na
kaya si Basilio? ; saan tumanan si Crispin?
 Nang malapit na siya sa kanyang bahay, nakita niya
ang dalawang kapasete ng sibil. Nalimoto niya ang
lahat
 Hindi kinukusa ni Sisa napatingala siya sa langit,
sandaling huminto upang pigilin ang pangigninig
ng buong katawan.
 Nang paalis na ang mga sibil ng walang kasama ay
huminga siya at pinagsaulan ng diwa
 Sana’y pupurihin niya ang mga kawal sapagkat
hindi sinunog ang kanilang bahay at hinayaang
makalaya ang kanyang mga anak
 P3500 ang kailangan para magdaos ng pistang
hihigit sa lahat ng pista ngunit sabi ng mga ayaw
maniwala ay gumugol ng P5000 ang Bayan A at
P4000 ang Bayan B
 1 malaking dulaan sa liwasan = P150- P200
 Komedya sa Tundo = P200/night = P1400
 200 bomba at 200 kuwitis = P2/each = P1000
 Hindi na nakapagtiis ang conservador tumutol sa
mungkahi ni don Filipo, walang nagawa kundi
mag-urong ng mungkahi
 May tumindig na kabisa at nagmungkahi
(makabagong panoorin at huwag ilabas sa bayan
ang mga guguguling pera) rin na siyang sinang-
ayunan naman ng kabataan
 Sinang-ayunan din ng mga matatanda.
 2 komedya: Paghahalal ng Kapitan (5 yugto),
Mariang Makiling (9 yugto at 2 nights to show)
 Magpapatayo ng dulaan si Kapitan Basilio
 Matapos ang ilang pang pagplaplano. Sumasang-
ayon rin ang kapitan ngunit iba ang gusto ng kura.
At ang kura ang nasunod
 6 na prusisyon, 3 sermon, 3 misa-mayor, komedya
sa tundo at kantahin sa pagitan ng mga yugto
 Nakatango na ang kapitan sa kura na siya’y
masusunod. Sasabihin dapat ng kapitan ang pakay
ng kura nung simula pa lamang ngunit naunahan
siyang magsalita ni Kapitan Basilio
 Bumalik na ang puso at pagtitiwala ni sisa kaya
tumuloy siya sa paglakad patungo sa bahay na
waring walang napapansin
 Tinawag siya ng mga sibil, at sa pangalawang beses
siya lumingon at sinabihang magsabi ng totoo
kung di itatali sa kahoy at babarilin
 Tinanong siya kung siya ang ina ng mga
magnanakaw, naroroon ang mga sibil upang
hulihin ang mga bata—ang malik ay nakatanan
ngunit ang maliit ay tinago raw ni Sisa.
 Sinabi ni Sisa na nasa kumbento si Crispin at
hiningi naman sa kanya ng mga sibil ang kuwalta.
 “Kami pong mga maralita ay di magnanakaw na
lahat”
 Hiningi ng mga sibil ang kuwalta ngunit walang
maibigay si Sisa aya siya ay pinapasama sa sibil
 Nagmakaawa si Sisa na hayaang mauuna sa
paglakad ngunit hindi maaari habang sila’y nasa
labas ng bayan.
 20 hakbang ang binigay na pauna kay Sisa nang
sila’y makapasok sa bayan
 Halos mamatay si Sisa sa kahihiyan
 Nang makapasok sila sa bayan, katatapos lamang
ng misa mayor tinulinan ni Sisa ang paglakad
upang hindi makasalubong ang mga
magsisilabasan ngunit ang tao ay nagkalata na sa
paligid at napapatigil at sinusundan siya ng tingin.
 Ikinulong si Sisa sa kuwartel ng 2 oras nang
malaman ng alperes ay pinakawalan siya sapagkat
gawa gawa lamang dawn g praile ang bintang sa
knayang anak
KABANATA xxii
MGA LIWANAG AT DILIM
 3 araw at 3 gabi ang iniukol ng San Diego sa
paghahanda sa nalalapit na pista ng bayan
 Nagging paksa ng salitaan ang pagdating ni Maria
Clara na kinagigiliwan ng lahat dahil sa kanyang
kagandahan na kasama si TIya Isabel
 Pinagtatakahan rin ang bagong pag-uugali ng
Padre Salvi na biglaang tumitigil sa pagsermon,
lalong namamayat at nalungkot at dumadalaw sa
bahay ni Maria Clara tuwing gabi
 Ang usapan ay lalong naging maalisngangas nang
ikatlong araw : dumating si Juan Crisostomo Ibarra
lulan ng karwaheng huminto sa bahay ng kaniyang
katipan matapos madaanan si pare salvi na siya’y
patungo rin sa parehong bahay
 May pinaplanong kasiyahan si Maria Clara at
Ibarra para sa kinabukasan bago sumikat ang araw
ngunit ayaw ni Maria Clara na maimbitahan ang
kura sapagkat may hinala siyang binabantayan siya
nito at hinahatukan siya sa tuwing tititig sa kanya
KABANATA XXIII
ANG PANGINGISDA
 Kasama ni Maria Clara ang kanyang mga kaibigan,
masayang Sinang, walang-kibong Victoria,
magandang Iday, at palaisip at mahinhing Neneng.
 Sila’y nagkekwentuhan, nagtatawanan abang
sinisita naman sila ni Tiya Isabel sa ingay nila
 Nang magkita ang 2 langkay ay biglang tumahimik
ang kababaihan at nagsipagbati ang mga lalaki
 Albino-binatang payat mataas at patpatin;
marunong lumangoy; seminarista; nag-aaral
maging pari
 Pagdating nila sa lawa ay may 2 bangka na
naghihintay para sa kanila. Ang isa ay may gitara,
kurdiyon, tambuli. Ang isa nama’y may tsaa, kape,
at salabat. Tig-isang Bangka ang kalalakihan at
kababaihan
 Bumalik siya sa kanilang bahay at sumisigaw ng
“crispin, basilio!!”
 Ngunit walang umiimik. Nakita niya ang pilas ng
baro ni basilio na may dugo.
 Nagpatuloy siyang lumakad at sumisigaw
hinahanap ang kanyang mga anak
 Paglimot---binigay sa kanya dahil sa kaawaawa
niyang sitwasyon
 Kinabukasan ay kinakausap niya ang lahat ng
nilalang sa kalikasan habang kumakanta kanta
ang malalalim at malulungkot na mga mata ng
kura
 Ngunit ayon kay Ibarra ay hindi maaaring hindi
imbitahan ang kura sapagkat kaugalian iyon sa
kanila
 Dumating ang pare na nanginginig ang boses at
hindi tumitingin sa kausap
 Nag-usap sila hanggang sa napunta angpaksa sa
pista: nagdahilan si Maria Clara at lumisan na
 Inimbitahan ni Ibarra ang kura sa munting salusalo
kinabukasan na gaganapin sa batisang nasa gubat
na kalapit ng matandang baliti
 Tinanggap ng pare ang alok sa kaniya. Di gaanong
katagal ay nagpaalam na si Ibarra
 Sa daan ay may nakasalubong si Ibarra na lalaki na
humihingi ng tulong para sa kanyang asawa at mga
anak.
 Ang nasakyan ng mga lalaking Bangka ay
maraming butas at lumipat ang mga lalaki sa
Bangka ng mga babae
 Tinabihan ng kalalakihan ang mga babaeng
kanilang nililigawan. Kapitang Tika, ina ni Sinang,
na pinainom si Albino ng salabat..
 Isang tao lamang ang nagpapalakad ng Bangka—
isang binatang may matipunong pangangatawan
at nakaaakit na pagmumukha
 Matapos mag-agahan ay namangka ulit hanggang
sa dumating sa 2 baklad. Naghanda ng sinigang si
Andeng para saktong pagkahuli ng mga isda ay
ibubuhos sa kumukulong sabaw ng sinigang.
 Para hindi mainip, tumugtog ng Alpa si Iday at
pinapakanta si Victoria ng ‘Kundiman ng pag-iisang
 dibdib’, nagdahilan ang dalaga na namamalat kaya
si Maria Clara ang humawak ng alpa at kumanta
(tumugtog ng pasakalye)”
 Lahat ay npaspeechless ni Maria Clara, lumuluha
ang mga kababaiha. Si Albino ay biglang humihip
ng napaka lakas ng tambuli
 Pagkatapos ay ipinahayag ni Andeng na handa na
ang sinigang at ang isda na lang ang hinihintay
 Nang tinaas nila ang lambat ay walang ni isang
isdang nakakapit. Ayon sa kanila ay hindi binisita
ang pabahay pang puntahan ng mga isda (5 araw)
ngunit walang ni isang isda ang kumapit sa lambat
kahit paulit ulit nila itong ginawa
 Si Leong (katipan ni IDay) ang humawak ng lambat
nang ilubog niya ito, tumingin tingin siya sa
bundok at waring nasabi niya ito nang hindi
tinataas ang panalok “BUWAYAA”
 Galasgas—matigas na balat ng buwaya. Hindi pa
nakakaita ng buwayang buhay si Maria Clara
 Sa lalawigan ay may isang taong kayang humuli ng
buwaya at siya ang binata, ang piloto.
 Ang tubig ay gumagalaw na parang hinahalo at sa
ilalim nito ay may naglalaban
 Maya maya ay napansin nilang tila tapos na ang
laban ngunit biglang lumitaw ulit ang buwaya at
sinusubukang kainin ang piloto. Itinaas ng piloto
ang buwaya sa tungtungan at tinali ngunit
nagppasikot sikot aang buwaya at tumalon ulit sa
lawa habang natangay naman ang piloto
 Tumalon si Ibarra sa lawa. Nakitang pumula at
napuno ng dugo ang tubig.. nagsipagtalon ang mga
mangingisda at ang ama ng piloto ngunit bago pa
sila makalubog ay lumitaw na si Ibarra at ang
KABANATA XXIV
SA GUBAT
 Nagmisa si Padre SIbyla nung umaga
 Nagbabasa ng mga sulat - nawalan ng gana dahil
dito
 Ipinahanda niya ang karwahe para siya ay ihatid
sa gubat – nagpaiwan siya rito
 Napahinto siya sa kaniyang paglalakad nang
makarinig siya ng halakhakan mula sa batis
 Nagtago siya sa likod ng punungkahoy at nakinig
sa usapan nina Maria Clara, Victoria at Sinang
 Gusto ni Maria Clara na makakita ng pugad sa
ganda sapagkat gusto niya matitigan ang isang
tao nang hindi siya nakikita
 Ang tatlong kababaihan ay basa hanggang sa
knilang mga tuhod at ang maluluwang na
pilegesng kanilang mga saying pampaligo – kita
ang hubog ng kanilang mga binti
piloto dala dala ang katawan ng buwayang patay +
laslas na putting tiyan at may tarak ng punyal ang
lalamunan
 Libong bisig ang tumulong sa 2 binata upang
makaahon
 Halos masiraan ng bait ang mga matatanda na
nagdadasal at nagsisitawa
 Nakalimutan ni Andeng ang kanyang sinigang kaya
natapon ang sabaw nito nang ito’y kumulo
 Hindi nakaimik si Maria Clara
 Utang ng piloto ang buhay niya kay Ibarra.
Pinagsabihan ni Maria Clara si Ibarra ukol sa kung
di na niya paglitaw, sinabi naman ni Ibarra at least
kasama niya mga magulang niya
 Hindi nalilimutan ni Ibarra na doon nalagak ang
kalansay ng kanyang ama
 Ibig na ng mga matatnda na umuwi sapagkat
masama ang simula ng araw na yaon at maaaring
madagdagan pa ang masamang mangyari.
 Muling naghanda ng sinigang si Andeng, si Iday ay
tumugtog ng ALpa habang ang mga binata ay
tumugtog ng gitara at kurdiyun
 Binababa muli ang lambat na may halong
pangamba na baka naroon ang babaeng buwaya
ngunit nang itinaas ito ay napuno ng isda ang
lambat
 Eskabetse at biya ang para sa sinigang
 Dalag at buwambuwam ay ilagay sa salok
 Ulang sa kawali
 Bana ay iiihaw
 Gumayak na sila pumunta sa sa baybaying malapit
sa batisan
 Nang lumayo sila Maria Clara ay lumabas na ang
natutubigan at pawisan na pari sa kaniyang
tinataguan
 Tinangka niyang sundan ang mga dalaga ngunit
agad na bumalik at sinubukang hanapin ang
ibang kasama ng pangkat
 Inakala ng alperes na nahulog ang pari dahil sa
mga galos sa kniyang mukha – dinahilan ng pari
na siya ay naligaw
 Nang dumating si Maria Clara ay nginitian niya si
Ibarra, pinagkunutan niya si Pare Salvi
 Binugbog daw si pare Damaso noong
kamakalawa ng hapon
 May dumating na babaeng namumutla, payat at
may marusing na pananamit
o Sinabi ni don Filipo na siya raw ay si Sisa
 o Apat na araw na raw siyang nasisiraan ng
isip
o Iniutos ni Ibarra na si Sisa ay pakainin,
ngunit hindi nangyari sapagkat nang Makita
niya ang alperes ay tumakbo ito palabas
o Nawawala ang dalawang anak (nawawalang
sacristan ni pare Salvi – sakto ring nawalan
siya ng Reverencia)
o Ipinahanap ni Ibarra ang babae, ipapagamot
niya, at ipinangakong hahanapin ang mga
nawawalang bata
o Di nahanap ng mga alila si Sisa
 Nagtalo sila pare Salvi at ang alperes
 Nang matapos ang kainan
o naglalaro ng baraha
o nag-ahedres – chess
o ang mga dalaga na ibig malaman ang
kanilang hinaharap ay naglaro ng Gulong ng
Kapalaran
 inaya ni kapitan Basilio si Ibarra mag-ahedres
o habang naglalaro, nakatanggap si Ibarra ng
isang pahatid-kawad - itinago at hindi
binasa
 Habang naglalaro ng Gulong ng Kapalaran
o Iday – may hawak ng karting kinalilimbagan
ng apat-na-pu’t walong tanong
o Albino – may hawak ng aklat ng mga sagot
o Sinang – sumigaw na kasinungalingan daw
ang ibinigay na sagot
KABANATA XXV
SA BAHAY NG PILOSOPO
 Noong dinadalaw ni Ibarra ang kaniyang mga
lupain, ay dumaan siya sa bahay ni Pilosopo Tasyo
 Seryosong nagsusulat ang matanda sa isang aklat
nang pumasok ang binate, kaya di niya napansin
ang pagdating nito
 Nagsusulat siya ng jeroglifico sa wikang Tagalog
upang hindi ito maintindihan ngayon sapagkat
isinusulat niya ito para sa susunod na salin ng lahi
 Nalaman ni Pilosopo Tasyo ang balita na nadakip
na si Elias mula sa Paraluman ng Guardia Sibil o
ang asawa ng alperes
 Paraluman – matunog sa paninirang puri ay nag-
akalang ang piloto’y di iba kundi ang tampalasang
naghulog sa labak sa kaniyang asawa at nanakit
kay pare Damaso
o Inutusan niya ang sarhento na pumunta sa
gubat upang guluhin ang kanilang
pagtitipon at magpaghigantihan
 “Kailan ako magkakaisip?”
 “Pag nagkabalahibo ang palaka”
 May pinakamasamang sagot
o Maria Clara – may pinakamabuting sagot
 “Tapat ba at di nagbago ang kaniyang
pag ibig?”
 Pinigilan ni Maria Clara na matapos ni
Sinan gang kaniyang sasabihin
o Sinubukan din ni Ibarra
 “Magtatagumpay kaya ako sa aking
kasalukuyang binabalak?”
 “Ang panaginip ay panaginip lamang”
 Mai raw ito sapagkat ang sabi sa
pahatid-kawad ay ‘Balak paaralan
pinagtibay, usapin ninyo pinasiyahang
panalo’
o Lumapit si pare Salvi at sinabing kasalanan
daw ang maniwala sa mga bagay-bagay na
nasusulat sa aklat na ito
 Pagalit niyang pininut ang mga dahoon
ng aklat
 “Lalo pong mabigat na kasalanan ang mangahas
ng di kanya at laban sa kalooban ng may-ari” –
Albino
 Mga ilang minuto matapos umalis ni pare Salvi ay
dumating ang apat na sibil na barilan at
pinamumunuan ng isang sarhento
o Hinahanap si Elias, ang piloto, na di
umano’y pinagbuhatan ng kamay ang pari
 Sinabi niya ang kaniyang planong pagpapatayo ng
eskwelahan at binigyan siya ng apat na payo ng
Pilosopo
1. Huwag daw siyang hingan ng payo kailanman
 Dahil pag humingi raw ang isang
matinong tao ng payo sa isang baliw, ay
iisipin ni Tasyo na ito’y baliw din
2. Sumangguni sa kura, sa kapitan, at sa lahat ng
maykaya, sa tungkulin at sa kayamanan
 Ang pagsangguni ay di
nangangahulugang pagsunod
 Kahit na sila’y magbibigay ng di
mabubuti, di tumpak, o walang saysay
na mga payo, maganda na makuha ang
kanilang tiwala upang maisagawa ang
pinaplano
3. Magyukod ng ulo o mapanganyana
  Dahil ang lupang pagpapatayuan ng
eskwelahan ay nasa kamay ng kaaway,
at mahirap kung kakalabanin sila
4. Kalimutan ang mga alaala ukol sa kaniyang
ama
 Para hindi manguna ang kaniyang galit
kaysa sa kaniyang pagkagusto na
maisagawa ang plano
 Sa mga mata ng mga tao:
o Pilosopo Tasyo – baliw (sapagkat iba ang
kaniyang isipan)
o Nagmana ng kayamanan, pag-aalang-alang
ng kapwa, nag-aral, at ngayo’y mahirap na –
hindi pinagkatiwalaan ng kahit isang hamak
na tungkulin dahil ang iniisip lang ng mga
tao ay ang kaniyang `pagkabaliw’ at
sinasabing ‘di raw siya marunong mabuhay
o Tinawag na pilosopo ng kura bilang
pagligbak kay Tasyo
 Ibig iparating: matabil na
mapagparangalan ng natutuhan ko sa
loob ng pamantasan
o Kapitan – matalino (kahit na wala itong
pinag-aralan)
o Tinitiis ang kabugnutan ni pare Damaso, at
siya’y mayaman na ngayon
 Sinabi ni Ibarra na maganda ang mga payo, ngunit
mahirap gawin
o Hindi raw maipagpapatuloy ang balak nang
walang ibang sukat pagsandigan
o Hindi siya naniniwalang mapanganib ang
buhay sa Pilipinas
o umaasang maipapatupad ang kaniyang mga
hangarin at di magkaroon ng malaking
problema
 Sinabi ni Pilosopo Tasyo na kapag pinagkaitan
niya ng lakas ng mga makapangyarihan ay mabilis
 Pilipinas
o Mapanampalataya at umiibig sa Espanya
o Espanya – nagsusumikap upang
makapagpasok ng mga pagbabagong
magwawasto sa gayon
 Ang mga pagbabagong nagbubuhat sa matataas
na lukmuan ng Pamahalaan ay pinawawalang
halaga pagdating sa mabababang pamahalaang
pambayan
o Dahil sa masasamang hilig ng lahat
KABANATA XXVI
ANG DISPIRAS NG PISTA
na guguho at mawawalan ng halaga ang mga
pinaplano ni Ibarra
o Hahanap at hahanap ng dahilan ang Alkalde
upang ang bahay na itinulot niya ngayon ay
ipagkakait kinabukasan
 Di naniniwala si Ibarra sa sinasabing lakas o
kapangyarihan dahil papanig daw sa kaniya ang
kaniyang bayan na maibigin sa katwiran at ang
pamahalaang may mabuting hangarin sa
ikakagaling ng Pilipinas
 Pamahalaan
o Walang nakikita, walang naririnig o
hinahatulan maliban sa maibigang ipakita,
iparinig at ipahatolsa kanya ng kura o ng
punong kura sa lalawigan
o Hindi nakikipag-unawaan sa bayan ay di
makaliligtas ito sa pagkaalipin
o Di nangangarap na magkaroon ng isang
metatag na hinaharap
o Ito’y bisig, at ang ulo ay ang kumbento
 Bayan
o Di dumaraing
o Piping tagasunod
o Hindi kumikilos pagka’t nahihimlay
o Hindi nagtitiis
o Puso ay nagdurugo
o Balang araw ay maririnig ang mga hinaing
o Sa aba ng mga nawiwiling manlinlang at
nagsisipaglamay sa gabi sa paniniwalang
lahat ay nakakatulog
o Kapag naliwanagan ng sikat ng araw ang
sungayang anak ng dilim ay kakila-kilabot
nag anti ang mamamalas
**Hindi raw papayag ang Diyos, pamahalaan, at
relihiyon na mangyari iyon
 “Ang kapangyarihan ay di nahirang kundi sa likod
pa ng di-gaanong paghihirap, gayong tatlong taon
lamang siya manunungkulan.”
 Hindi kilala ng Pamahalaan ang bayan, nguni’t
mas lalong hindi kilala ng bayan ang pamahalaan
o May mga nanunungkulang walang
kabuluhan at masasama
 Kailangan rin isagawa ni Ibarra ang handog kay
Maria Clara
 Nobyembre 10 – dispiras ng pista sa San Diego
 Ang bayan ay gumigising sa karaniwang
pagkakahimlay - punong puno ng kasiglahan
 Durungawan – nababatbat ng bandila at mga
makulay na palamuting kayo
 Tunog ng mga kuwitis at tugtog ng musika
 Tahanan ng mayamam – may isang dalagang nag
aayos
 Mga alila – nagmamanhik-manaog na may
dalaang dinuradong bahilya at kubyertos na pilak
 Mga panauhin: taga-ibang bayan, ang banyaga,
ang kaibigan, ang kaaway, ang Pilipino, ang mga
Kastila, ang mga mahihirap
 Mga handa
o May-bahay: serebesa, tsampan,
sarisaring alak at mga pagkaing galling sa
Europa na binili sa Maynila
o dalandan, lanzones, ates, tsiko at mga
manga
o hamon na yaring Europa at Tsina , at
bungangkahoy
o relyenong pabo at mga atsarang gawa sa
mga bulaklak ng bunga, mga gulay
 Sa mga bintana ay may nakasabit na mga parol na
Kristal o mga parol na paperl na kulay rosas,
bughaw, luntian, o pula
 Nagtatayo ng mga sinkaban (arkong kawayan) at
naliligiran ng kaluskos
 Limang banda, tatlong orkesta
o Nagsisidatingan ang mga pangunahing
sakay ng mga karumata, kalesa, o
karwahe – mga kamag-anak, mga
kaibigan, mga di-kilalang tao, Batikang
tahur, at mga tanyag na magsasabong
KABANATA XXVII
SA PAGTATAKIPSILIM
 Naghahanda sa bahay ni Kapitan Tiyagao
o Maiibigan sa pakitan-tao
o Ipagmamalaki ang pa gang pagiging taga-
Maynila
o Ibig niyang malaluan sa karangyaan ang
mga taga lalawigan
o Dahilang pumipilit na mapaibabawan ang
mga tagalalawigan ay sina Maria Clara at
Crisostomo Ibarra
 Pinuri si Ibarra sa mga pahayagan sa Maynila
 May dumating na maraming
o kahon ng pagkain, alak, at iba pang
inuminng gawa sa Europa
o malaking salamin, mga kuwadro, piano
 Mga dumating:
o Kapitan Tiyago – magbabangka
o Kapitan Joaquin – may dalang P18 000
o Carlos – Chinese, may dalang liam-po,
may puhunang sampung libo naman
 Pare Damaso – nahirang na magsermon
kinabukasan
 Sa isang dako (ilang hakbang mula sa bahay ni
Ibarra) ay nagkakagulo ang mga manggagawa sa
paghahanda ng kagamitan para sa bahay-
paaralan
o May dalawang panig
o Una: batang lalaki
o Ikalawa: batang babae
o Magiging huwaran sa kaniyang mga kauri
o Katulad ng mga paaralan sa Alemanya
o Arkitekto: Ginoong R.
o Sa gitna: tatlong daloy-puslitan ng tubig
na parang tulo ng ulan
o Tagiliran: tatamnan ng mga kahoy at
paglalaanan ng mga gulayang maliliit
o Looban: pagtakbo at paglukso sa gitna ng
malayng hangin
 May kurang kusang humiling na siya ang maging
padrino ng bagong paaralan
o At gaganap ng pagbasbas sa paglalagay
ng unang bato ng gusali sa huling araw ng
pista
 Ang mga mag-aaral na namista na galling
Maynila ay nagsisihanga kay Ibarra at ginagawa
siyang uliran
 Noong dumating si Kapitan Tiyago nang dispiras
ng pista ay binigyan niya Maria Clara ng isang
relikaryong ginto na may mga brilyante at
esmeralds
 Ang pagkikita ni Tiyago: Paaralan ng San Francisco
 San Francisco – mabuting pintaksi
 Huwag daw tawaging mababang
paaralan dahil wala raw mapapala
 Pinayagan ni Kapitan Tiyago si Maria Clara na
umalis kasama ang kaniyang mga kaibigan ngunit
umuwi raw agad sapagkad si pare Damaso ay dun
maghahapunan sa kanila
 Inaya ng kapitan si Ibarra na sumabay sa pagkain,
ngunit tumanggi si Ibarra dahil baka raw may
panauhing dumating
 Nasa gitna ni Victoria at Iday si Maria Clara
o Marami ang bumati kay Maria Clara
habang sila ay naglalakad
 Pagdating nila sa harap ng bahay ni Kapitan Basilio
ay namataan nila si Sinang
 Pagkapasok nila, lahat ay nabighani sa kagandahan
ni Maria Clara
 Si pare Damaso raw ay maglalagay ng maliit na
Bangka sa monte
 Nakita nila si pare Salvi, at naalala ni Sinan gang
pagsira nito sa Gulong ng Kapalaran
o Sinabi niyang di na siya magpapakumpisal
ditto
 May nakita silang isang taong may sakit na ketong
na umaawit ng buhay ng mga isda sa saliw ng isang
gitara
o Apat na taon na may sakit
o Naka salakot na malapad
o damit - gula-gulanit
o mukha ay nakakanlungan na ng salakot
o may dala siyang bakol na maliit na
nilalapag niya sa lupa at lalayo sabay
bubulong-bulong
o di kumikilos sa pagkakatayo – nangingilag
sa karmaihan ng taong dumadaan
o naglalagay ang mga babae ng
bungangkahoy, isda, bigas, atbp
o pag wala nang naglalagay, ililipat niya ito
sa mas mataong lugar
KABANATA XXVIII
ILANG SULAT
 cada uno habla de la feria como le va en ella
o bawat dumalo sa pisata ay nagbabalita
nang ayon sa kanyang kapakanan
 tala ng kabalitaan ng isang tanyag
o buod: ang pista ng San Diego ay idinaos sa
pamamahala ng mga pareng PRansiskano.
Maraming tao ang nagsipagdalo kasama
na ang 3 pareng agustino sa Batangan at 2
pareng Dominiko (Reverendo Padre
Hernando de la Sibyla at isa pa), mga
kastilang naninirahan sa lalawigan at mga
mayayaman sa Maynila.
o Magpapalabas ng dulang Masaya at
katawa-tawa sa malaking entablado sa
liwasan ng bayan.
o Nang ika-9 ng gabi ng kadisperasan, ang
mga praile at kastilang natitipon sa
kumbento ay dinulutan ng Hermnong
Mayor ng isang masarap at masaganang
hapunan
o sanhi: pag-aalaga ng ina o pagkakaipit niya
sa bilangguan
o iniiwasan siya dahil natatakot sila nab aka
sila ay mahawaan
o minsan ay pinalo siya ng kapitan nang
sagipin niya ang isang batang muntik nang
mahulog sa kanal
 kinuha ni Maria Clara ang relikaryong kabibigay
lamang sa kaniya ng ama dahil wala raw siyang
ibang maibigay
 tinakpan ni Maria Clara ang kaniyang mukha gamit
ang kaniyang pamaypay at pinahid ang kaniyang
mga luha gamit ang panyo
 may lumapit na babaing may mahaba, lugay, at
gusot na buhok na nasa anyong nananalangin
o araw daw ng mga patay
o ilaw sa kampanaryo – Basiliong anak na
bumababa sa lubid
o ilaw sa kumbento – Crispin
o di madalaw ang anak dahil sa may sakit na
kura, may maraming onsang ginto ang
maaring mawala
o binitawan niya ang ketongin at kumanta
 may pangako ang kura kay Ibarra na tutulungan
niya ito, ngunit dapat sila’y mag-ingat dahil
kasama sa usapan ang Guardia Sibil
 hinuli ng isang sibil si Sisa dahil ito raw ay
nangugulo
o Matapos nito ay naghanapan ang mga
panauhin na-naanyayahan sa bahay ni
Don Santiago de los Santos na sila
Reverendo Padre Bernardo Salvi,
Reverendo Padre Damaso Verdolagas
(magaling naa), Reverendo Padre
Hernando de la Sibyla, kura sa Tanawan .
nakita nila ang napakagandang
tagapagmana ng Kresong Pilipino na si
Maria Clara
o Dumalo sila sa palabas na dula.
Nahangaan nila ang mga artistang sina
Ratia, Carvahal, at Fernandez ngunit ang
mga marurunong lamang magKAstila ang
nakakaintindi
o Karamihan ay hindi nakaintindi at
pinagkatuwaan ng mga Pilipino ang isang
komedyang Tagalog lalu na ang kapitan
o Nag-alay ng sari-saring painom si Kapitan
Tiyago (sorbetes, limunada, alak)
 o Pinagtaka ang hindi pagdalo ni Ibarra na
mamamatnugot sa pagbabasbas at
pagpapatayo ng unang bata sa malaking
bahay-paaralan
o 11 am prusisyon ng Birhen de la Paz na
ipinagdiriwang sa araw na iyon
o 3 batang pare at 3 munisilyo at lumabas sa
sakristiya at lumuhod sa damabana
habang binibigkas ni Padre Sibyla ang
Surge Domine, na siyang kailangan sa
pagsisimula ng prusisyon sa paligid ng
simbahan
o Karong pilak ni Santo Domingo, San Diego,
at ng Birhen de la Paz
o Pagkatapos ng prusisyon ay ang misa
kantada
o Mga artista ng dula ang naging choir
+orchestra
o Renverendo Padre Manuel
Martin(agustinong mahusay magsalita na
hinangaan ng lahat) ang nagsermon.
o Bast may sayawan sa bahay ng mga
milyonaryong Pilipino tapos andun si
Maria Clara na nakasuot mistisa at
nababatbat ng mga hiyas na brilyante
o Nang hapon, dumating ang alkalde ng
lalawigan na inanyayahang maging
panauhing pandangal sa pagdiriwang ng
paglalagay ng bato sa bahay-paaralan
o Ibinalita ng alkalde na may sakit si Ibarra
ngunit ito’y magaling na noon at
makakapagpprusisyon na ulit mamaya
 Nobyembre 11, San Diego
 Iniimbitahan ni Kapitan Martin Aristorenas si Luis
Chiquito (ang kanyang kaibigan) na dumalo sa San
Diego upang makipagsaya sa pista at makipaglaro
ng monte sa mga batikang tahur (kap. Tiyago, Kap.
Joaquin, Kab. Manuel, pare Damaso at ang konsul
 Makakalaro sana nila si Ibarra ngunit hindi
sumipot kagaya ng amang ayaw magsugal kaya
sayang
 May liham na natanggap si Ibarra na dinala ni
Andeng
o Hindi nakita ni Maria Clara si Ibarra buong
hapon at nalaman niyang may
karamdaman ito kaya ipinagdasal at
ipinagtirik ng 2 kandila kahit sinabi ni kap.
Tiyago na hindi malala ang sakit ni Ibarra
o Pinipilit si Maria Clara na tumugtog sa
piyano at magsayaw
o Kung hindi lang dahil kay Damaso, ay
nagpanggap na siyang may sakit at
natulog na sa silid
o Sabihin kay Maria Clara ang dinaramdam
ni Ibarra
o Dagdag: pag di dumalaw si Ibarra kay
Maria Clara kinabukasan ay hindi dadalo
ang dalaga sa pagdiriwang ng paglalagay
ng Unang bato sa paaralan

KABANATA XXIX
ANG UMAGA
 dawn pa lamang ay naglilibot na ang banda ng musika upang sa kanilang magandang tugtugin. Muling dinupikal
ang mga kampana at sinusuhan ang mga paputok
 huling araw ng pagdiriwang at ang araw ng mismong pista at inaasahang lalong magiging Masaya
 nagsipagbihis ang mga mamamayan ng mga magagarang damit at nagsipagsuot ng mga hiyas (alahas)
 manunugal at mananabong – barong tagalog (butones na may malalaking butyl ng brilyante)
 nagsilabas din ang mga mabibigat na kairel na ginto at nagpuputiang sumbrerong hipihapa
 Si Pilosopo Tasyo lamang ang hindi nagbago ng pananamit (barong sinamay na nakabutones hanggang liig, sapatos
na maluwag, sumbrerong piyeltrong abuhin na may malapad na pardiyas
 Tinanong ng tininti mayor si Pilosopo Tasyo kung bakit lalong lumungkot siya ngayon.
 Ang magsaya ay hindi nangangahulugan ng paggawa ng mga kabaliwan: paghahanda at pagsasayang idinaraos
taun-taon. Ginagastos ang salaping kahit na maraming karukaan at pangangailangan
 Naniniwala si Don Filipo kay Tasyo ngunit ano ang laban niya sa kapitan at sa kura
 Sinabihan ni Tasyo na magbitiw na sa tungkulin si Don Filipo
 Magbibitiw si Don Filipo kung ang tungkulin ay isang pasanin at hindi karangalan
 Ang patyo (patio) ng simbahan ay punong-puno hindi magkamaliw ang mga taong nagsisipasok at lumalabas sa
pinto ng simbahan.
 Mga banda:

 1 tumutugtog sa harap ng kumbento  Ang iba’y naglilibot sa lansangang may mga
 1 naghahatid sa mga punung bayan watawat at bandila
 Ang Hermanong Mayor nagpahanap sa mga
utusan ng mga taong iinom ng sikulate, tsaa, kape
o manghimagas ng iba’t ibang matamis
 Ang Misa mayor ay idaraos na, magmimisa ngayon
ay si Padre Salvi. Alkalde, maraming kastila , at mga
tanyag na tao angkasama sa mga magsisimba
 May sipon si Damaso at pinahiwatig niyang hindi
siya makakapagsermon kinabukasan ngunit pinilit
siya ng maraming pari na tumuloy sapagkat wala
silang mapipiling iba at si Damaso lang ang
nakapag-aral ng buhay at mga himala ni San Diego
 Ang namamahalang babae sa kumbento ang
gumamot kay Padre Damaso
 Pinahiran ng langis na may gamut ang dibdib at
liig, binalot ng pranela tapos ay hinilot
 Hindi nagalmusal si Damaso maliban sa itlog na
binate sa alak. Hindi naubos ang basong gatas,
isang tasang sikulate na inulaman ng biskotso
 Ibig niya ang pinritong manok at kesong Laguna
ngunit ito’y tinanggihan
KABANATA XXX
SA SIMBAHAN
 Punung-puno ng tao ang simbahan; nagtutulakan,
naggigiitan ang mga taong maraming pumapasok
at onting lumalabas
 Malayo pa lamang ay iniaabot na nila ang bisig
upang masawsaw ang mga daliri sa binasbasang
tubig o mas kilala na agua bendita
 Halos hindi makahinga sa loob ng simbahan
sapagkat napakainit at ang amoy ay kalat kalat
 Ngunit kailangang magsimba at making sa sermon
sapagkat P250 ang binayad ng bayan
 P250 is 1/3 ng ibinayad sa komedyang
magtatanghal ng 3 araw ngunit ang paniniwala ng
isang guro ay ang mga kalUluwa ng mga taong
nanonood lamang ng komedya ay pupunta sa
impiyerno at ang makikinig sa sermon ay tutuloy
sa langit
 Habang hinihintay ang alkalde ang mga tao’y
pinagpapawisan at naghihikab (yawn)
 Si Ibarra ay nasa isang sulok.
 Malapit sa altar mayor si Maria Clara naroon
(reserved)
 Kasi sabi ng babaeng namamahala ng kumbento
ay may asin at mantika na nakapagpapaubo
 8:30 nu nagsimula ang prusisyon
 Inilawan ang Kaptiran ni San Francisco na binubu
ng mga matatandang dalagang nangakasuot ng
abitong ginggon
 Ang mahihirap- magaspang na kayong abito
 Ang mayayaman- sutla o ginggong pransiskano
 Namumukod tangin ang karo ni San Diego de
Alcala na nagkakalupkupan ng pilak, karo ni San
Francisco at ang sa Birhen de la Paz
 Si Padre Salvi ang pinapalyuhan
 Mahinay at dahan-dahan ang paggalaw ng
prusisyon na sinasaliwan ng matutunog na kuwitis,
mga kanta at tugtog pansimbahan
 Nang matapat, sa isang bayan, huminto ang
karong sinusundan ng palyo ay tumigil
 Nakadungaw sa bintana si Kapitan Tiyago, alkalde,
Maria Clara, Ibarra, at ibang Kastila
 Hindi nagpahalata si Salvi sa anumang pagbati sa
mga kakilala at tumayo lamang nang maayos.
 Kapitan Tiyago ay nakasuot ng prak ay nakaupo sa
bangko ng mga maykapangyarihan
 Ang alkalde ay nakasuot ng damit na pandegala at
nagagayakan ng banda ni Carlos III, at 4 or 5 na
medalyang pangkarangalan
 Hindi namukhaan ng madla ang alkalde; inakalang
isang tagaganap sa komedya
 Nagsimula ang misa nang marinig ang tunog ng
kampanilya at koro (choir)
 Pinakahinihintay ng lahat: sermon ng pari; handa
nang making ang lahat
 May kasunod na prayle na may hawak na malaking
kuwaderno si Damaso nang siya ay naglakad.
 Nang pumanhik sa pulpito at napakindat kay
Ibarra para bagang ipinapahayag na hindi niya ito
mmakaklimutan sa pararangal. Nasisiyahing tingin
kay Sibyla ngunit palibak naman kay Pare Manuel
Martin (nagsermon kahapon)
 “Hala na, kapatid” – binuksan ng prayle ang
kwaderno