FUNKCIONALNA HRANA S

ANTIOKSIDANSIMA
 Hrana
Faktori okoliša Antioksidansi

Glukoza

Kontrola
Sunčevo potrošnje
zračenje energije

Mitohondrij
Popravak
i zaštita
Mikrobi

Energija
Slobodni radikal:
 Svaka molekula koja sadrži jedan ili više
nesparenih elektrona

Tipovi slobodnih radikala:

 Reaktivni oksigenovi spojevi (ROS)
 Reaktivni nitrogenovi spojevi (RNS) - NO
 Reaktivni metaboliti ili intermedijeri –
metabolička aktivacija lijekova, otrova,
polutanata ...
Reaktivni oksigenovi spojevi (ROS)
 Superoksid (O2.-)
 Hidrogen peroksid (H2O2)
.
 Hidroksil radikal (OH ) – produkt
Fentonove reakcije katalizirane slobodnim Fe i
Cu
 Singlet oksigen (1DgO2) – oksigen u
pobuĎenom stanju
 Izvori slobodnih radikala
 Mitohondrije:
- stvaranje energije - ATP
- glukoza, masne kiseline, aminokiseline
- O2 2H2O
4e-
- ROS: O2-. (superoksid)
H2O2 (hidrogen peroksid)
 Glatki endoplazmatski retikulum (mikrosomi)
- detoksikacija (CYP450)
- toksini, lijekovi, ksenobiotici
- O2 + RH R-OH + H2O
- ROS: O2-. (superoksid)
metabolička aktivacija - X. (slobodni
radikal)
 Peroksisomi
- sadrže oksidaze za degradaciju različitih
supstrata (β-oksidacija masnih kiselina)
- glukoza, aminokiseline, ksantin...
- zahtijeva O2
- sporedni produkt: H2O2
 Citoplazma

- produkcija nitrogen oksida (NO.) iz arginina

- funkcioniše kao biološki glasnik

- u mozgu (neurotransmiter), vaskularnim endotelnim stanicama

(regulacija krvnog pritiska) i makrofagima (citotoksični agens)

.
- NO + O2- . .
ONOO (peroksinitrit)
 Produkcija singlet oksigena
– zahtijeva svjetlost, O2, fotosenzibilizatore
– fotosenzibilizatori u biološkom sistemu
(bilirubin, riboflavin, retinal, porfirin)
– fotodinamička terapija
 ANTIOKSIDANSI

ENZIMSKI NE-ENZIMSKI
Kofaktori Vitamini
Primarni enzimi Sekundarni enzimi Koenzim Q10 Vitamin A
Vitamin C
SOD GSH reduktaza Minerali Vitamin E
Vitamin K
Katalaza G-6P- dehidrogenaza Zn, Se
GSH peroksidaza Karotenoidi
Organosumporni β-karoten
Likopen
spojevi Lutein
Flavonoidi Zeaksantin
Alil sulfid
Flavonoli Flavanoli Antocijanini Indoli Neproteinski
Kvercetin Katehin Cijanidin
Glutation nitrogenovi spojevi
Kemferol Pelagonidin Pelargonidin Mokraćna kis.
Fenolna kiselina
Izoflavonoidi Flavanoni Flavoni
Genistein Hesperidin Hrizin
Hidroksicinamična kiselina Hidroksibenzojeva kiselina
Ferulična kiselina Galna kiselina
p-kumarinska kiselina Elaginska kiselina
 Sistem zaštite od slobodnih
radikala

 SOD
 Katalaza opada sa starenjem
 GSH Px
 “Hvatači” slobodnih radikala
 Antioksidansi (hrana, suplementi)
 Antioksidativni enzimi
Cistein

GSH GSH
CuZnSOD peroksidaza

O2•¯ H2O2 H2O + O2

Fe2+
Mn SOD Katalaza

OH•
 Funkcije GSH-ovisnih enzima
L-OH
H 2O GSSG NADPH

GSH Px GSH--Rx
L-OOH NADP+
GSH
H 2O 2 X.
GSH-TR

GSX

X-Merkapturna kiselina
 “Hvatači” slobodnih radikala
 Stanični proteini koji heliraju pro-
oksidativne minerale (Fe, Cu i dr.)
 Transferin – transportni protein za Fe
 Feritin – vezujući protein za rezervno Fe
 Metalotionein – Zn/Cu/Cd/Hg
 Ceruloplazmin – Cu
 Antioksidansi
Primarni mehanizam djelovanja: doniranje
vodika

R. + AH → RH + A.
 Struktura i antioksidativna aktivnost

1) lako doniranje H bez oštećenja primarne

molekule
 Struktura i antioksidativna aktivnost

2) dvostruka veza u bočnom lancu

 Antioksidans je...
 “svaka supstanca koja, prisutna u niskoj koncentraciji u
odnosu na oksidabilni supstrat, značajno odlaže ili
zaustavlja oksidaciju tog supstrata” (Halliwell and Gutteridge,
1995)

 “svaka supstanca koja odlaže, sprečava ili uklanja

oksidativno oštećenje ciljne molekule” (Halliwell, 2007)
 “svaka supstanca koja direktno hvata ROS ili indirektno
djeluje na povećanje antioksidativne odbrane ili inhibira
produkciju ROS” (Khlebnikov i sur., 2007)
 Ekvilibrij
(AOX=ROS)

Oksidativni stres
(ROS u višku)

Oksidativni stres
(AOX u deficitu)

Antioksidansi Oksidansi
OKSIDATIVNI STRES

oštećenje tkiva Oksidativno oštećenje upala

Lipidi Proteini Nukleinske kiseline

Oštećenje DNA Δ signalni put
• ↑ smrti stanica (apoptoza) • aktivacija faktora transkripcije
• ↓ proliferacije • ↓ NO signalnog puta→↓angiogeneze
• neurotoksičnost

ROS
Oksidacija proteina Lipidna peroksidacija
• ↓ funkcije enzima • prostanoidi → upala
• inhibicija faktora rasta • lančane reakcije → formiranje radikala
 Renalni graft
Glomerulonefritis Žarenje
Degenerativno oštećenje retine
Dermatitis
Katarakta Bubreg
Oko Koža Psorijaza
Angioplastične
Srce promjene
GIT Keshanova bolest
Ishemija
(deficit Se)
Endotoksini OKSIDATIVNI STRES
Oštećenje jetre
Zglobovi
Krvni sudovi
Reumatoidni
Vazospazam
Mnogi organi Pluća artritis
Ateroskleroza
Mozak
Starenje Astma
Trauma Hiperoksija
Karcinom
Moždani udar
Upalna/autoimuna
Neurotoksičnost
promjena
Parkinsonova bolest
Ishemija
Alzheimerova bolest
Dijabetes
 Markeri oksidacijskog stresa
 Detekcija slobodnih radikala
 DPPH; 2,2-difenil-1-pikrilhidrazil hidrat (stabilan radikal)

 Detekcija produkata oksidacijskog stresa

Markeri lipidne peroksidacije:

malondialdehid (MDA), konjugirani dieni, 4-hidroksinonenal
(HNE), izoprostani

Markeri oksidativnog oštećenja proteina:

proteinski hidroperoksidi, proteinski karbonili

Markeri oksidativnog oštećenja DNA:

modificirani nukleozidi
Gu et al. FASEB J. 2005, 20:598; Wu et al J Ag Food Chem. 2004,52:4026-37
 Osnovni problemi u evaluaciji
antioksidanasa

 Efekat izrazito ovisan o dozi!

 UtvrĎivanje stepena apsorpcije
antioksidanasa iz hrane
 Ekstrapolacija in vitro podataka na uslove
in vivo?
 Antioksidansi iz hrane
Vitamin E i vitamin C
 Vitamin E – zaštita lipida od oksidacije
 Vitamin C – antioksidativna zaštita u tjelesnim
tečnostima
 Vitamin C – posebno aktivan u zaustavljanju slobodnih
radikala iz zraka i cigaretnog dima
 Vitamin C može regenerisati oksidirani vitamin E
 Cijepanjem daje 2 molekule
vitamina A
β-karoten

Vitamin A

• Nisu esencijalni nutrijenti (nemaju RDA)

• Karoteni (likopen, β-karoten) i ksantofili (zeaksantin, lutein)
• 6-10 mg/dan (u hrani) može smanjiti rizik od karcinoma i CVD (oprez u pušača
– kancerogeno djelovanje β-karotena!)
• Termička obrada hrane povećava probavljivost i apsorpciju
• Slabiji antioksidansi in vitro (hvatač 1O2)
• Potpuno ih uništavaju peroksil radikali
• Antioksidativno djelovanje vitamina A: reakcija s peroksil radikalima i
sprečavanje peroksidacije lipida.
 Minerali

Selen
• sastavni dio većine antioksidativnih enzima (metaloenzimi,
GSH peroksidaza, tioredoksin reduktaza)
• Moguće predoziranje suplementima (osip, GIT tegobe,
ciroza jetre)

Cink
• inhibitor NADPH oksidaze (katalizira produkciju singlet
oksigena, uz NADPH kao donora elektrona)
• Sastavni dio SOD
• Inducira sintezu metalotioneina (hvatač hidroksil radikala)
 Antioksidansi iz hrane
 Vitamini
i minerali skupa smanjuju oštećenja
uzrokovana slobodnim radikalima putem:
–ograničavanja formiranja slobodnih radikala
–uništavanja slobodnih radikala ili njihovih
prekursora
–stimulacije aktivnosti antioksidativnih enzima
–reparacije oksidativnih oštećenja
–stimulacije aktivnosti reparativnih enzima
 Antioksidansi iz hrane
 Nenutritivni – fitohemikalije (polifenoli)
Ostala djelovanja:
– anti-estrogeno
– anti-inflamatorno
– anti-alergijsko
– anti-holesterolemijsko
– anti-hemoragijsko
– anti-mutageno
– anti-neoplastično
Flavonoidi
 Male razlike u strukturi
 velike razlike u biološkoj aktivnosti
Broj i položaj OH grupa / priroda supstituenta određuje
funkciju:

antioksidativni, antiinflamatorni, citotoksični

ili antimutageni agensi in vitro ili in vivo.
 Antioksidativno / prooksidativno djelovanje
 Indukcija / inhibicija enzima
 Proliferacija / inhibicija rasta stanica
 Lipofilnost / polarnost – pristup stanici
 Protektivno djelovanje protiv oksidativnog
stresa je ovisno o strukturi

 “Hvatači” ROS
Sposobnost doniranja vodika
 Helatno vezivanje prelaznih metala –
potreban katehol?
 “Hvatači” RNS
nitriranje ili oksidacija?
 Ne-antioksidativni mehanizam - modulacija
signalnih puteva, ekspresije gena
Protektivno djelovanje flavonoida in vivo
(eksperimentalne životinje)

 Smanjeno nakupljanje produkata oksidacijskih reakcija

(lipid peroksida)
 Inhibicija porasta koncentracije produkata oksidacije
inducirane eksternim stresom (administracijom
karcinogena ili hronično inducirane upale)
 Veća otpornost ka patološkim promjenama u animalnih
modela humanih bolesti vjerovatno uzrokovanih
oksidativnim stresom (npr. efekat na broj tumora ili otok
kod upale)
Protektivno djelovanje flavonoida in vivo
(eksperimentalne životinje)

 Porast koncentracije endogenih antioksidanasa ili

prevencija smanjenja njihovog nivoa u eksterno
induciranom stresu
 Porast antioksidativnog kapaciteta plazme ili seruma
odreĎen ex vivo
 Redukcija detektabilnih radikala tokom oksidativnog
stresa (mali broj studija)
 Inhibicija oksidativnim stresom inducirane
hemiluminiscencije odreĎene in situ
Rezultati studija u ljudi
 Epidemiološke studije: Inverzna korelacija konzumacije
flavonoida i incidence oboljenja za koja se vjeruje da
uključuju oksidativni stres
 Smanjenje koncentracije produkata oksidacije
 Porast koncentracije endogenih antioksidanasa ili
spječavanje njihovog smanjenja u oksidativnom stresu
 Povećan antioksidativni kapacitet seruma/pazme mjeren
ex vivo
 Inhibicija treningom induciranog oštećenja mišićnog
tkiva i upale
 Smanjenje stepena oksidacije lipoproteina utvrĎeno ex
vivo
Strukturni preduslov za H-donirajuću
antioksidativnu aktivnost:

o-dihidroksi supstitucija na B prstenu

2,3-nezasićena veza u C prstenu OH
4-karbonil grupa OH
B
HO O
A C
OH
OH O

KVERCETIN
SCREENING FLAVONOIDA NA ANTIOKSIDATIVNU AKTIVNOST:
UTICAJ STRUKTURE B PRSTENA

Redukcioni Antioksidativna
potencijal aktivnost
E7 (V) TEAC
KATEHOLI
Kvercetin 0.33 4.7
Epikatehin 0.57 2.4

MONOHIDROKSI B PRSTEN
Kemferol 0.75 1.3
Hesperetin 0.72 0.9

ALKILPEROKSIL RADIKAL 1.06

VITAMIN C 0.25
 Promjene flavonoida in vivo
 Metabolizam u crijevu
 Metabolizam u jetri (O-metilacija, konjugacija sa
sulfatom i glukuronidom)
 Cijepanje C prstena
 Faktori koji utiču na intracelularnu antioksidativnu
aktivnost:
– Redukcioni potencijal nastalih konjugata
– Pristup stanici i podioni koeficijent
– Intracelularni/ekstracelularni metabolizam i strukturne promjene
IN VIVO METABOLITI vs. CELULARNI OKSIDATIVNI STRES

acetil-Asp-Glu-Val-Asp
Kaspaza-3 p-nitroanilid
Apoptotični
stimulus
Pro-kaspaza-3
p-nitroaniline
0.25

405 nm
u odnosu na kontrolne stanice
Porast apsorbance (405 nm)

0.20 Svi 30mM

 METILIRANI METABOLIT
0.15
Niži H-donirajući potencijal –
*** *** modifikacija katehol grupe
0.10
Sličan protektivni efekat
0.05
 GLUKURONID METABOLIT
0.00
Neznatno niži H-donirajući potencijal
Nema protektivnog efekta -
Kontrola

EC Gluc
MeEC
EC
H2O2 (50 mM)

nedostupnost ili supstitucija A

prstena?
H2O2 (50mM)
 Bioraspoloživost i metabolizam
flavonoida

 Manja bioraspoloživost u odnosu na askorbinsku kiselinu

i tokoferole
 Promjenjiva pod uticajem metabolizma pri apsorpciji (u
crijevu)
 Manja apsorpcija i značajno niža koncentracija u
krvotoku (in vivo)
 Plazmatski nivo konjugata flavonoida

Flavan-3-ol METIL + SULFAT

(katehini vina) +GLUKURONID
100 nM
Procijanidin 4 μM; 0.26 μM; 0.7 μM EPIKATEHIN
(čokolada/kakao) SULFAT +
GLUKURONID
Flavanon NARINGENIN
(grejp/narandža) /HESPERETIN
< 4 μM GLUKURONID
Antocijanin 100 nM; 147 nM ANTOCIJANIN
GLIKOZID
(sok bobičastog voća)
Askorbinska kiselina 30-150 μM
EPIKATEHIN U ZAŠTITI NEURONA OD OKSIDATIVNIM
STRESOM INDUCIRANE SMRTI STANICA

I II

III IV

I Kontrolni neuroni
II Neuroni izloženi oksidativnom stresu
III Kontolni neuroni tretirani epikatehinom
IV Neuroni tretirani epikatehinom prije oksidativnog stresa
 FLAVONOIDI - ZAKLJUČAK:

※ Biološka aktivnost flavonoida in vivo ne ovisi o

njihovoj aktivnosti kao direktnih “hvatača” ROS ili RNS,
već prije o djelovanju njihovih metabolita na
moduliranje enzimske aktivnosti / funkcije proteina,
intracelularne signalne puteve i aktivnost receptora
Lotito SB, Frei B. Free Radical Biology & Medicine. 41 (2006) 1727–1746
Fardet A, Rock E, Remesy C. Journal of Cereal Science. 48 (2008) 258-276
Hrana ili suplement?
 Hrana

 Sve preporuke se odnose na hranu.

 Hrana sadrži mnoštvo korisnih sastojaka,
uljučujući i antioksidanse.
 Studije ne definišu koja tačno komponenta ili
koja tačno kombinacija komponenata ima
pozitivan efekat na zdravlje.
 Studena DEFENSE
STUDENA DEFENSE OSNAŽI SE
Nizak glikemijski indeks
Biljni ekstrakti zelenog čaja, echinaceae i ginsenga
Prirodni šećer iz soka jabuke
Prirodne arome crvene naranče i guave
Antioksidansi zelenog čaja (EGCG)
Vitamin C
Cink i selen

→Niskoenergetsko negazirano osvježavajuće bezalkoholno piće od biljnih

ekstrakata s dodatkom vitamina, minerala i antioksidansa zelenog čaja.
→Studena defense se preporuča u sklopu uravnotežene i raznovrsne
prehrane kao sastavni dio zdravog načina života
→Odobrilo Ministarstvo zdravstva i socijalne skrbi RH

Odobrene tvrdnje:
→Antioksidansi cink, selen i vitamin C doprinose očuvanju zdravlja.
→Hrana s niskim glikemijskim indeksom pomaže pri očuvanju normalne
razine šećera u krvi.
 Suplement
 Suplementi sadrže izoliranu supstancu (jednu ili nekoliko).
 Ne postoje preporuke za konzumiranje ne-nutritivnih
antioksidanasa (koji?, koliko?)
 Doze (efektivna/sigurna)? U fiziološkim koncentracijama
(tipičnim za zdravu prehranu) antioksidativni, ali u
farmakološkim dozama (tipičnim za suplemente) mogu
djelovati pro-oksidativno (primjer studije suplementacije β-
karotenom – povećana incidenca karcinoma pluća u pušača!)
 Rezultati studija kontradiktorni – nutrigenomika?