Međunarodno-Poslovno-Pravo KNJIGA 505-535 PDF

Prof. dr.
Miloš Trifković
Prof. dr. Milić Simić
Prof. dr. Veljko Trivun
Mr. Vedad Silajdžić
Mr. Fatima Mahmutćehajić
MEĐUNARODNO
POSLOVNO PRAVO
Sarajevo, 2009.
Naslov djela: MEĐUNARODNO POSLOVNO PRAVO
Redaktor: Prof. dr. Miloš Trifković

dopisni član ANU BiH
Autori: Prof. dr. Miloš Trifković

Prof. dr. Milić Simić
Mr. Vedad Silajdžić
Mr. Fatima Mahmutćehajić
Izdavač: Ekonomski fakultet u Sarajevu
Glavni i odgovorni urednik: Dekan

Urednik: Doc. dr. Emina Resić
Lektor: Prof. Aiša Softić

Prof. Milica Babić
Recenzenti: Akademik, prof. dr. Slavica Krneta

Prof. dr. Mirko Vasiljević
Tiraž: 500
Štampa: ”VMG- Grafika”, d.o.o. Mostar
Odgovorno lice štamparije: Vencel Pralas
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
339.542:341.241.8](075.8)
ME\UNARODNO poslovno pravo / Miloš Trifkovic

... [et al.]. - Sarajevo : Ekonomski fakultet,
2009. - 754 str. ; 25 cm
O autorima: str. 753-754
ISBN 978-9958-25-024-8
1. Trifkovic, Miloš
COBISS.BH-ID 17395974
MEĐUNARODNO POSLOVNO PRAVO
SADRŽAJ
Table of Contents (summary) ......................................................................................................... 23
Skraćenice ................................................................................................................................................ 29
Predgovor ................................................................................................................................................ 33
DIO PRVI
POJAM I IZVORI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
GLAVA PRVA
POJAM MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
I POJAM I ISTORIJAT .............................................................................................................................. 37

1. Terminologija .................................................................................................................................... 37
2. Odnosi međunarodnog poslovnog prava sa drugim granama .................................. 38
3. Istorijat ............................................................................................................................................. 40
3.1. Opšti razvoj prava ................................................................................................................. 40
3.2. Sopstveni istorijski razvoj ................................................................................................... 40
3.2.1. Stari vijek – Ius gentium ............................................................................................. 40
3.2.2. Srednji vijek – Lex mercatoria ................................................................................... 41
3.2.3. Novi vijek – nacionalizacija i denacionalizacija regulative ............................... 43
II PREDMET, METOD I DEFINICIJA

1. Predmet ........................................................................................................................................... 45
1.1.Određivanje i karakteristike predmeta ............................................................................ 45
1.2. Sadržaj predmeta ................................................................................................................. 46
2. Metod ............................................................................................................................................... 47
2.1. Opšta obilježja metoda ...................................................................................................... 47
2.2. Posebna obilježja metoda u Bosni i Hercegovini ........................................................ 49
3. Definicija .......................................................................................................................................... 50
3
III NOVO LEX MERCATORIA ................................................................................................................ 51

1. Nastanak novog lex mercatoria .............................................................................................. 51
2. Pojam i karakteristike novog lex mercatoria ...................................................................... 53
GLAVA DRUGA
IZVORI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
I IZVORI PREUZETI IZ SRODNIH GRANA PRAVA .......................................................................... 55

1. Preuzeti i sopstveni izvori ......................................................................................................... 55
2. Izvori preuzeti iz međunarodnog javnog prava .................................................................. 56
2.1. Vrste izvora ............................................................................................................................. 56
2.2. Karakteristike izvora ............................................................................................................ 57
3. Izvori preuzeti iz međunarodnog privatnog prava ............................................................ 59
3.1. Pojam međunarodnog privatnog prava ........................................................................ 59
3.2. Nacionalni izvori u Bosni i Hercegovini .......................................................................... 61
3.3. Međunarodni izvori MPP .................................................................................................... 64
4. Izvori državnog poslovnog prava .......................................................................................... 65
II SOPSTVENI IZVORI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA .............................................. 66

1. Pojam sopstvenih izvora međunarodnog poslovnog prava .......................................... 66
2. Međunarodne konvencije ......................................................................................................... 67
3. Jedinstveni reglmani ................................................................................................................... 67
4. Tipski ugovori i opšti uslovi poslovanja .............................................................................. 68
5. Međunarodni poslovni običaji ............................................................................................... 70
6. Sudska i arbitražna praksa ....................................................................................................... 72
7. Državni prinudni propisi ............................................................................................................ 73
DIO DRUGI
SUBJEKTI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
GLAVA PRVA
DRŽAVE I MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE
I DRŽAVA .................................................................................................................................................... 79
1. Pojam subjekata međunarodnog prava .............................................................................. 79
2. Elementi i funkcije države ........................................................................................................ 80
3. Imunitet države ............................................................................................................................. 82
4. Doktrina o aktu strane države ................................................................................................. 84
4
II MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE ................................................................................................... 85

1. Pojam ................................................................................................................................................ 85
2. Elementi međunarodnih organizacija .................................................................................. 86
3. Funkcije i imunitet .......................................................................................................................... 87
4. Podjele međunarodnih organizacija ..................................................................................... 88
GLAVA DRUGA
PREDUZEĆE KAO SUBJEKT MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
I IZVORI PRAVA I ODREĐIVANJE „PREDUZEĆA“ .......................................................................... 91

1. Izvori prava ........................................................................................................................................ 91
2. Pojmovi „spoljnotrgovinskog poslovanja“ i „preduzeća” .................................................. 93
II SUBJEKTI VANJSKOTRGOVINSKOG PROMETA .......................................................................... 95

1. Domaći subjekti ............................................................................................................................ 95
2. Inostrani subjekti .......................................................................................................................... 97
3. Multinacionalna preduzeća ..................................................................................................... 99
III BOSANSKOHERCEGOVAČKI SUBJEKTI OBAVLJANJA PRIVREDNIH

DJELATNOSTI U INOSTRANSTVU ............................................................................................ 101
1. Načini djelovanja domaćih subjekata u inostranstvu ................................................... 101
2. Osnivanje i djelovanje predstavništava
i poslovnih jedinica u inostranstvu ..................................................................................... 102
3. Osnivanje i djelovanje sopstvenih i zajedničkih
privrednih subjekata u inostranstvu ................................................................................ 104
GLAVA TREĆA
SPECIFIČNI SUBJEKTI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA U BiH
I IZVOZNO-KREDITNA AGENCIJA BOSNE I HERCEGOVINE ..................................................... 107

1. Istorijat ............................................................................................................................................ 107
2. Uspostavljanje, organizacija i djelatnost Agencije ......................................................... 108
3. Upravljanje i rukovođenje Agencijom i finansijsko poslovanje ................................. 110
5
II SPOLJNOTRGOVINSKA/VANJSKOTRGOVINSKA KOMORA BiH ........................................... 112

1. Istorijat ............................................................................................................................................ 112
2. Status i članovi Spoljnotrgovinske/Vanjskotrgovinske komore BiH ........................ 113
3. Nadležnosti Komore .................................................................................................................. 114
4. Organi i organizacija Komore ................................................................................................. 116
5. Arbitraža i Sud časti .................................................................................................................... 117
DIO TREĆI
DIREKTNA STRANA ULAGANJA I SLOBODNE ZONE
GLAVA PRVA
DIREKTNA STRANA ULAGANJA
I OPŠTE ODREĐENJE, ISTORIJAT I ZNAČAJ DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA ................ 121

1. Opšte određenje ......................................................................................................................... 121
2. Istorijat pravne regulative direktnih stranih ulaganja .................................................. 122
3. Ekonomski značaj i pravno-politički koncepti direktnih stranih ulaganja ............. 123
II POJAM DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA .................................................................................. 125

1. Teorijski koncepti ........................................................................................................................ 125
2. Zakonsko određenje .................................................................................................................. 127
III IZVORI PRAVA ......................................................................................................................................... 128

1. Uopšte o izvorima prava .............................................................................................................. 128
2. Izvori međunarodnog prava .................................................................................................. 130
2.1. Multilateralni akti ............................................................................................................... 130
2.2. Bilateralne konvencije ....................................................................................................... 132
3. Izvori domaćeg prava ................................................................................................................ 133
3.1. Ustavi i međunarodni sporazumi ................................................................................... 133
3.2. Zakoni i podzakonski akti ................................................................................................. 134
IV PRINCIPI ............................................................................................................................................... 137

1. Opšti principi ................................................................................................................................ 137
2. Specifični principi ....................................................................................................................... 139
6
V SUBJEKTI ............................................................................................................................................... 140

1. Privatnopravni subjekti ............................................................................................................. 140
2. Javnopravni subjekti .................................................................................................................. 141
VI POSTUPAK ULAGANJA .................................................................................................................... 142

1. Uopšte o postupku ulaganja .................................................................................................. 142
2. Postupak ulaganja u Bosnu i Hercegovinu ........................................................................ 144
VII OBAVEZE, PRAVA I POVLASTICE STRANOG ULAGAČA ....................................................... 145

1. Obaveze stranih ulagača prema Zakonu o politici direktnih stranih ulaganja ....... 145
2. Prava stranih ulagača prema Zakonu o politici direktnih stranih ulaganja ........... 146
3. Povlastice stranim ulagačima ................................................................................................. 147
VIII ZAŠTITA STRANIH ULAGANJA ................................................................................................... 151

1. Pojmovi zaštite i naknade ........................................................................................................ 151
2. Pojedini slučajevi od kojih se pruža zaštita ....................................................................... 152
3. Kompenzacija ............................................................................................................................... 155
IX RJEŠAVANJA SPOROVA ................................................................................................................. 157

1. Sporovi između država ............................................................................................................. 157
2. Sporovi između stranog investitora i države domaćina .............................................. 157
3. Sporovi između stranog i domaćeg investitora ............................................................... 160
GLAVA DRUGA
SLOBODNE ZONE
I POJAM SLOBODNE ZONE ................................................................................................................. 161

1. Istorijat, ekonomske funkcije i određenje slobodne zone ........................................... 161
2. Odnosi prema slobodnoj zoni ................................................................................................ 164
II IZVORI PRAVA ...................................................................................................................................... 166

1. Izvori prava države Bosne i Hercegovine .......................................................................... 166
2. Izvori prava entiteta i njihov odnos sa državnim izvorima .......................................... 167
7
III OSNIVANJE, STATUS I PRESTANAK SLOBODNE ZONE .......................................................... 168

1. Osnivanje slobodne zone ........................................................................................................ 168
2. Status slobodne zone ................................................................................................................ 169
3. Prestanak slobodne zone ......................................................................................................... 170
IV POLOŽAJ KORISNIKA ZONE .......................................................................................................... 171

1. Opći položaj korisnika slobodne zone ................................................................................ 171
2. Korisnik zone kao strani ulagač ................................................................................................. 172
DIO ČETVRTI
UGOVORI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
GLAVA PRVA
UGOVOR O MEĐUNARODNOJ PRODAJI ROBE
I . POJAM UGOVORA O PRODAJI ......................................................................................................... 177

1. Pojam i definicija ugovora o prodaji ...................................................................................... 177
2. Vrste prodaje ................................................................................................................................ 178
3. Pojam prodaje međunarodnog poslovnog prava .......................................................... 180
II IZVORI PRAVA ..................................................................................................................................... 182

1. Izvori međunarodnog privatnog prava .............................................................................. 182
2. Izvori državnog poslovnog prava ........................................................................................ 185
3. Sopstveni izvori međunarodnog poslovnog prava ........................................................ 186
3.1. Međunarodne konvencije i opšta načela međunarodnog prava .......................... 186
3.2. Jedinstveni reglmani .......................................................................................................... 191
3.3. Međunarodno autonomno poslovno pravo ................................................................ 191
3.4. Sudska i arbitražna praksa ............................................................................................... 193
3.5. Državni prinudni propisi .................................................................................................... 193
III KLASIČNI NAČINI ZAKLJUČIVANJA UGOVORA O MEĐUNARODNOJ PRODAJI ........ 194

1. Nove tendencije i faze zaključivanja ugovora .................................................................. 194
2. Posebne tehnike zaključivanja ugovora ............................................................................. 197
3. Zaključivanje ugovora prema Bečkoj konvenciji ............................................................. 200
3.1. Ciljevi Bečke konvencije ..................................................................................................... 200
3.2. Ponuda ................................................................................................................................... 201
3.3. Prihvat i perfekcija ugovora ............................................................................................. 203
8
4. Uloga države u zaključivanju ugovora o međunarodnoj prodaji ........................... 206

4.1. Dozvola i/ili odobrenje ...................................................................................................... 206
4.2. Pravo BiH ............................................................................................................................... 208
IV ZAKLJUČIVANJE UGOVORA O PRODAJI ELEKTRONSKIM PUTEM ................................... 211

1. Ponuda ............................................................................................................................................ 211
1.1. Posebna rješenja u zaključivanju ugovora elektronskim putem ............................ 211
1.2. Distinkcija između ponude i poziva na davanje ponuda ......................................... 212
1.3. Klauzula o opštim uslovima poslovanja ....................................................................... 212
1.4. Klauzula o ograničenju ili isključenju odgovornosti za određene slučajeve ....... 213
1.5. Mjerodavno pravo ............................................................................................................... 215
1.6. Način zaključenja ugovora ............................................................................................... 215
1.7. Isporuka ili način izvršenja ugovorne obveze .............................................................. 216
1.8. Geografske limitacije ........................................................................................................ 216
2. Prihvat i perfekcija ugovora .................................................................................................... 216
3. Mjesto i vrijeme slanja i primanja elektronskih prouka ................................................... 217
4. Tehnologija zaključenje ugovora putem elektronskih poruka i primjenom IKT . 218
4.1. Procedura zaključenja ugovora razmjenom elektronskih poruka ........................ 218
4.2. Elektronski potpis i problemi njegove primjene .......................................................... 220
4.3. Elektronski potpis i enkripcija ......................................................................................... 220
4.4. Digitalni potpis i drugi načini obezbjeđenja e-biznisa ............................................. 222
4.5. EDI ugovori ............................................................................................................................ 225
V . ELEMENTI UGOVORA ..................................................................................................................... 227

1. Bitni elementi ugovora ............................................................................................................. 227
1.1. Predmet .................................................................................................................................. 227
1.2. Cijena ...................................................................................................................................... 228
2. Nebitni elementi ......................................................................................................................... 231
2.1. Količina ................................................................................................................................... 231
2.2. Kvalitet .................................................................................................................................... 232
2.3. Transportne klauzule i ambalaža ................................................................................... 234
VI OBAVEZE PRODAVCA ..................................................................................................................... 235

1. Isporuka robe ............................................................................................................................... 235
1.1. Pojam isporuke ..................................................................................................................... 235
1.2. Mjesto isporuke .................................................................................................................... 236
1.3. Način isporuke ...................................................................................................................... 237
1.4. Vrijeme isporuke .................................................................................................................. 238
9
2. Predaja dokumenata ................................................................................................................. 240

3. Prenos svojine .............................................................................................................................. 242
4. Garancije saobraznosti isporučene robe sa ugovorom ................................................ 242
4.1. Uporednopravni pregled ................................................................................................... 242
4.2. Pojam saobraznosti u Bečkoj konvenciji ...................................................................... 243
4.3. Garancija saobraznosti robe ............................................................................................ 245
4.4. Garancija za pravne nedostatke (zaštita od evikcije) ................................................ 247
4.5. Čuvanje robe ......................................................................................................................... 249
4.6. Ostale obaveze ..................................................................................................................... 250
VII OBAVEZE KUPCA ............................................................................................................................. 251

1. Davanje specifikacije ................................................................................................................. 251
2. Provjera saobraznosti ................................................................................................................ 252
2.1. Pojam i značaj provjere ...................................................................................................... 252
2.2. Vrijeme provjere ................................................................................................................... 253
2.3. Mjesto provjere ..................................................................................................................... 254
2.4. Način provjere ...................................................................................................................... 255
3. Prijem isporuke ............................................................................................................................ 256
4. Čuvanje robe ................................................................................................................................ 257
5. Plaćanje cijene ............................................................................................................................. 257
5.1. Pojam plaćanja i izvori prava ........................................................................................... 257
5.2. Način plaćanja ..................................................................................................................... 259
5.3. Mjesto plaćanja .................................................................................................................... 260
5.4. Vrijeme plaćanja .................................................................................................................. 261
VIII PRIGOVORI ZBOG NESAOBRAZNOSTI I PRAVNIH NEDOSTATAKA ............................... 262

1. Obavještenja i prigovori ........................................................................................................... 262
2. Reklamacija/obavještenje o nesaobraznosti robe .......................................................... 263
2.1. Sadržaj reklamacije ............................................................................................................ 263
2.2. Vrijeme reklamacije ............................................................................................................ 264
2.3. Mjesto, način i dejstvo reklamacije ................................................................................. 265
3. Prigovor/obavještenje o pravnim nedostacima .............................................................. 266
IX SISTEM ODGOVORNOSTI U BEČKOJ KONVENCIJI ................................................................ 268

1. Povreda ugovora ......................................................................................................................... 268
2. Pojam i principi odgovornosti ................................................................................................ 269
10
X. ODGOVORNOST PRODAVCA ........................................................................................................ 272

1. Odgovornost za docnju sa isporukom ................................................................................ 272
1.1. Sistem odgovornosti za docnju sa isporukom ............................................................ 272
1.2. Odgovornost za docnju sa jednokratnom isporukom .............................................. 273
1.3. Odgovornost za docnju sa sukcesivnom isporukom ................................................. 277
1.4. Čišćenje od zadocnjenja .................................................................................................... 278
2. Odgovornost za nesaobraznost stvari i prava ili potraživanja trećih lica ............... 279
2.1. Sistem odgovornosti za nesaobraznost i pravne nedostatke ................................. 279
2.2. Prava kupca kada ostaje pri ugovoru ............................................................................ 280
2.3. Prava kupca kada raskida ugovor .................................................................................. 282
XI ODGOVORNOST KUPCA ............................................................................................................... 284

1. Odgovornost za docnju sa prijemom isporuke ............................................................... 284
1.1. Sistem odgovornosti za docnju sa prijemom isporuke ............................................. 284
1.2. Pojedina prava prodavca .................................................................................................. 285
2. Odgovornost za docnju sa plaćanjem ................................................................................ 286
2.1. Sistem odgovornosti za docnju sa plaćanjem ............................................................. 286
2.2. Pojedina prava prodavca .................................................................................................. 287
XII PRELAZAK RIZIKA ............................................................................................................................ 288

1. Pojam rizika i uporednopravni pregled .............................................................................. 288
2. Opšta pravila o prelasku rizika po Konvenciji ...................................................................... 289
3. Pravila za distancionu prodaju ............................................................................................... 290
GLAVA DRUGA
UGOVOR O ISKLJUČIVOJ DISTRIBUCIJI
I UGOVORI O DISTRIBUCIJI ................................................................................................................. 293

1. Pojam i vrste ugovora o distribuciji ...................................................................................... 293
2. Ekonomska obilježja ugovora o isključivoj distribuciji ................................................. 295
3. Razvoj pravne regulative .......................................................................................................... 297
II DEFINICIJA I PRAVNA PRIRODA UGOVORA O ISKLJUČIVOJ DISTRIBUCIJI ..................... 299

1. Definicija ugovora ....................................................................................................................... 299
2. Pravna priroda ............................................................................................................................. 300
11
III BITNI ELEMENTI POSLA ................................................................................................................... 301

1. Stranke ............................................................................................................................................ 301
2. Predmet .......................................................................................................................................... 302
3. Trajanje ugovora .......................................................................................................................... 303
4. Teritorija .......................................................................................................................................... 303
5. Cijena ............................................................................................................................................... 304
IV OBAVEZE STRANAKA ....................................................................................................................... 305

1. Obaveze dobavljača ................................................................................................................... 305
2. Obaveze distributera ................................................................................................................. 307
V ODGOVORNOST STRANAKA I PRESTANAK UGOVORA ........................................................ 309

1. Odgovornosti stranaka ............................................................................................................. 309
2. Prestanak ugovora ...................................................................................................................... 310
GLAVA TREĆA
UGOVOR O LEASINGU/LIZINGU
I POJAM POSLA I UGOVORA O LIZINGU ........................................................................................ 311

1. Pojam i vrste posla lizinga ...................................................................................................... 311
1.1. Pojam lizinga ........................................................................................................................ 311
1.2. Vrste posla lizinga ............................................................................................................... 313
2. Izvori prava za posao lizinga ................................................................................................... 316
3. Pojam, zaključivanje ugovora o lizingu i povlastice koje se time
dobijaju u spoljnotrgovinskom poslovanju ...................................................................... 319
II BITNI ELEMENTI UGOVORA ............................................................................................................ 320

1. Predmet .......................................................................................................................................... 320
2. Cijena ............................................................................................................................................... 321
3. Rok .................................................................................................................................................... 322
4. Ostali elementi ............................................................................................................................. 323
III OBAVEZE STRANAKA ....................................................................................................................... 323

1. Obaveze davaoca lizinga .......................................................................................................... 323
2. Obaveze primaoca lizinga ....................................................................................................... 326
12
IV ODGOVORNOST STRANAKA ........................................................................................................ 329

1. Primjena izvora prava ................................................................................................................ 329
2. Odgovornost davaoca lizinga ................................................................................................ 329
2.1. Odgovornost za pravne nedostatke (zaštita od evikcije) ......................................... 329
2.2. Odgovornost za materijalne nedostatke ...................................................................... 331
2.3. Odgovornost za docnju ..................................................................................................... 333
3. Odgovornost primaoca lizinga .............................................................................................. 334
V PRESTANAK UGOVORA O LIZINGU .............................................................................................. 335

1. Protek vremena i propast predmeta lizinga ...................................................................... 335
2. Otkaz ............................................................................................................................................... 336
GLAVA ČETVRTA
UGOVOR O DUGOROČNOJ PROIZVODNOJ SARADNJI
I POJAM UGOVORA I IZVORI PRAVA ............................................................................................... 339

1. Pojam ugovora ............................................................................................................................. 339
2. Izvori prava .................................................................................................................................... 340
II ZAKLJUČIVANJE I REGISTRACIJA UGOVORA .......................................................................... 342

1. Zaključivanje i forma ugovora ................................................................................................ 342
2. Registracija ugovora i povlastice ........................................................................................... 342
III ELEMENTI UGOVORA ....................................................................................................................... 344

2. Nebitni elementi ugovora ........................................................................................................ 345
IV OBAVEZE I ODGOVORNOST STRANAKA .................................................................................. 346

1. Administrativno-pravne obaveze ......................................................................................... 346
2. Ugovorne obaveze ..................................................................................................................... 347
V PRESTANAK UGOVORA .................................................................................................................... 349

1. Prestanak ugovora iz administrativnih razloga ................................................................ 349
2. Prestanak ugovora voljom stranaka ..................................................................................... 349
13
GLAVA PETA
UGOVOR O AGENCIJI („AGENCY”)/
MEÐUNARODNO TRGOVINSKO ZASTUPNIŠTVO
I POJAM ZASTUPANJA ........................................................................................................................ 351

1. Zastupništvo u kontinentalnim sistemima ........................................................................ 351
2. Zastupništvo u common law sistemima ............................................................................ 353
2.1. Pojam „agency” .................................................................................................................... 353
2.2. Vrste ovlaštenja agenta ..................................................................................................... 354
2.3. Vrste „agency” ..................................................................................................................... 355
II VANJSKOTRGOVINSKO ZASTUPANJE U PRAVU BiH ............................................................... 357

1. Izvori prava .................................................................................................................................... 357
2. Pojam i režim obavljanja spoljnotrgovinskog zastupanja ........................................... 357
III IZVORI PRAVA ZA MEÐUNARODNO TRGOVINSKO ZASTUPANJE .................................... 360

1. Izvori međunarodnog poslovnog prava ............................................................................. 360
2. Izvori međunarodnog privatnog prava .............................................................................. 362
IV UGOVOR O MEÐUNARODNOM TRGOVINSKOM ZASTUPANJU ....................................... 363

1. Pojam ugovora ............................................................................................................................. 363
2. Stranke i učesnici u poslu ......................................................................................................... 364
3. Zaključivanje ugovora ............................................................................................................... 365
4. Predmet ugovora ........................................................................................................................ 366
5. Cijena/provizija ............................................................................................................................ 368
6. Obaveze trgovinskog zastupnika .......................................................................................... 370
7. Obaveze principala ..................................................................................................................... 372
V ODGOVORNOST UČESNIKA U POSLU ........................................................................................ 376

1. Međusobna odgovornost principala i agenta .................................................................. 376
2. Odgovornost u odnosu sa trećim licem ............................................................................. 376
VI PRESTANAK TRGOVINSKOG ZASTUPANJA .............................................................................. 377

1. Načini prestanka trgovinskog zastupanja .......................................................................... 377
2. Jednostrani raskid ugovora ..................................................................................................... 378
14
DIO PETI
UGOVORI O PREVOZU ROBE
GLAVA PRVA
UGOVOR O MEĐUNARODNOM PREVOZU STVARI MOREM
I ZAJEDNIČKI ELEMENTI MEĐUNARODNOG POMORSKOG SAOBRAĆAJA ....................... 383

1. Značaj pomorskog saobraćaja ............................................................................................. 383
2. Izvori prava ................................................................................................................................... 384
3. Pravni režim mora ....................................................................................................................... 386
4. Brod .................................................................................................................................................. 386
5. Pomorske luke .............................................................................................................................. 387
6. Posrednici kod pomorskog prevoza .................................................................................... 388
7. Vrste pomorskog prevoza ........................................................................................................ 389
8. Vrste ugovora u pomorskom pravu ..................................................................................... 389
II UGOVOR O PREVOZU STVARI MOREM ...................................................................................... 390

1. Pojam i vrste ugovora ............................................................................................................ 390
2. Tipovi brodarskog ugovora ..................................................................................................... 391
III ZAKLJUČIVANJE, PREVOZNE ISPRAVE I BITNI ELEMENTI UGOVORA ............................. 392

1. Forma ugovora ........................................................................................................................... 392
2. Teretnica (konosman) ................................................................................................................ 392
3. Ostale prevozne isprave .......................................................................................................... 394
IV OBAVEZE I PRAVA STRANAKA .................................................................................................... 397

1. Obaveze brodara ......................................................................................................................... 397
1.1. Postavljanje broda u luci ukrcaja ................................................................................... 397
1.2. Prevoz ugovorenim brodom ........................................................................................... 398
1.3. Ukrcaj i iskrcaj tereta (stvari) .......................................................................................... 399
1.4. Izdavanje isprava ................................................................................................................. 399
1.5. Prevoz stvari (tereta) .......................................................................................................... 400
1.6. Čuvanje stvari (tereta) ...................................................................................................... 401
1.7. Iskrcavanje i predaja stvari (tereta) ................................................................................ 402
15
2. Obaveze korisnika prevoza ...................................................................................................... 403

2.1. Krcanje i iskrcavanje stvari (tereta) ................................................................................ 403
2.2. Predaja dokumenata .......................................................................................................... 405
2.3. Plaćanje vozarine i troškova ............................................................................................. 405
V ODGOVORNOST STRANAKA ......................................................................................................... 406

1. Odgovornost brodara ................................................................................................................ 406
2. Odgovornost naručioca i krcatelja ....................................................................................... 408
VI POMORSKE HAVARIJE .................................................................................................................... 408

1. Uopšte o havarijama .................................................................................................................. 408
2. Generalna (zajednička, opšta) havarija ............................................................................... 408
3. Partikularna (djelimična) havarija ......................................................................................... 409
GLAVA DRUGA
UGOVOR O MEĐUNARODNOM PREVOZU STVARI
U VAZDUŠNOJ (ZRAČNOJ) PLOVIDBI
I ZAJEDNIČKI ELEMENTI MEĐUNARODNOG VAZDUŠNOG TRANSPORTA ....................... 411

1. Značaj i izvori prava vazdušnog saobraćaja ..................................................................... 411
2. Avion (zrakoplov) i zračna luka (aerodrom) ..................................................................... 413
II POJAM, VRSTE I ZAKLJUČIVANJE UGOVORA .......................................................................... 414

1. Pojam i bitni elementi ugovora ............................................................................................. 414
2. Zaključivanje ugovora i prevozne isprave .............................................................................415
2.1. Forma i zaključivanje ugovora ....................................................................................... 415
2.2. Avionski tovarni list i ostale prevozne isprave ........................................................... 416
III OBAVEZE I PRAVA STRANAKA ..................................................................................................... 417

1. Obaveze zračnog prevoznika ................................................................................................. 417
1.1. Prijem stvari (tereta) na prevoz ....................................................................................... 417
1.2. Utovar i istovar stvari ......................................................................................................... 418
1.3. Prevoz stvari ......................................................................................................................... 419
1.4. Postupanje po uputstvima li naknadnim nalozima ............................................... 419
1.5. Predaja stvari ....................................................................................................................... 420
16
2. Obaveze pošiljaoca ................................................................................................................... 421

2.1. Plaćanje vozarine (cijene prevoza) ................................................................................ 421
2.2. Ostale obaveze pošiljaoca ................................................................................................ 421
IV ODGOVORNOST U ZRAČNOM PREVOZU ............................................................................... 422

1. Odgovornost prevoznika ......................................................................................................... 422
2. Odgovornost ostalih subjekata ............................................................................................. 423
DIO ŠESTI
INSTRUMENTI PLAĆANJA I OBEZBJEĐENJE PLAĆANJA
GLAVA PRVA
UGOVOR O FAKTORINGU
I POJAM, RAZVOJ I VRSTE FAKTORINGA ....................................................................................... 427

1. Pojam posla i ugovora o faktoringu ..................................................................................... 427
2. Istorijski razvoj faktoringa ........................................................................................................ 428
3. Vrste faktoringa ............................................................................................................................ 430
II IZVORI, KARAKTERISTIKE I PRAVNA PRIRODA UGOVORA ................................................... 433

1. Izvori međunarodnog poslovnog prava ............................................................................. 433
2. Izvori međunarodnog privatnog i nacionalnog poslovnog prava ........................... 435
3. Karakteristike i pravna priroda ugovora ............................................................................. 435
4. Odnos poslova faktoringa i forfetinga ................................................................................ 437
III LICA U FAKTORINGU, ZAKLJUČIVANJE I BITNI ELEMENTI UGOVORA ............................. 439

1. Lica u faktoringu .......................................................................................................................... 439
2. Zaključivanje ugovora ............................................................................................................... 440
IV OBAVEZE KLIJENTA .......................................................................................................................... 442

1. Prenos potraživanja .................................................................................................................... 442
2. Ostale obaveze klijenta ............................................................................................................. 446
V OBAVEZE FAKTORA ........................................................................................................................... 448

1. Preuzimanje i isplata potraživanja ........................................................................................ 448
2. Ostale obaveze faktora ............................................................................................................. 449
17
VI ODGOVORNOST U POSLU FAKTORINGA I PRESTANAK UGOVORA ................................ 450

1. Opšta pravila o odgovornosti stranaka ............................................................................... 450
2. Odgovornost klijenta ................................................................................................................. 451
3. Prestanak ugovora ...................................................................................................................... 452
GLAVA DRUGA
DOKUMENTARNI AKREDITIV
I POJAM AKREDITIVA ........................................................................................................................... 455

1. Pojam akreditiva .......................................................................................................................... 455
2. Teorijsko određenje akreditiva ............................................................................................... 457
II IZVORI PRAVA ZA DOKUMENTARNI AKREDITIV ...................................................................... 460

1. Karakteristike i hijerarhija izvora prava ............................................................................... 460
2. Jedinstveni običaji i praksa za dokumentarne akreditive MTK (JOP 600) .............. 461
3. Jednoobrazna pravila i običaji za dokumentarne akreditive
za elektronsku prezentaciju (”eUCP”) .................................................................................. 463
4. UN Konvencija o nezavisnim garancijama i stand-by akreditivima ......................... 465
5. Zakon o obligacionim odnosima .......................................................................................... 466
III NAČELA I SUBJEKTI ........................................................................................................................... 467

1. Načela .............................................................................................................................................. 467
2. Subjekti ........................................................................................................................................... 470
IV PRAVNI ODNOSI U AKREDITIVNOJ KONSTRUKCIJI ............................................................... 473

1. Odnos prodavca i kupca ........................................................................................................... 473
2. Odnos nalogodavca i akreditivne banke ........................................................................... 475
3. Odnos akreditivne banke i korisnika ................................................................................... 478
4. Odnos između akreditivne i drugih banaka ...................................................................... 484
4.1. Odnos akreditivne i avizirajuće banke .......................................................................... 484
4.2. Odnos akreditivne i prezentacione banke .................................................................... 487
4.3. Odnos akreditivne i konfirmirajuće banke ................................................................... 489
4.4. Odnos akreditivne sa isplatnom i rambursnom bankom ........................................ 492
V VRSTE AKREDITIVA ............................................................................................................................ 494

1. Kriteriji podjele akreditiva ........................................................................................................ 494
2. Podjele dokumentarnih akreditiva prema pravnim osobinama ............................... 495
2.1. Opozivi i neopozivi akreditivi .......................................................................................... 495
18
2.2. Isplatni, akceptni i negocijacioni akreditivi ................................................................. 495

2.3. Nedjeljivi i djeljivi akreditivi .............................................................................................. 497
2.4. Neprenosivi i prenosivi akreditivi .................................................................................... 498
2.5. Akreditivi domicilirani u zemlji i u inostranstvu .......................................................... 500
3. Podjela dokumentarnih akreditiva prema različitim poslovnim osobinama ........ 501
3.1. Podakreditiv .......................................................................................................................... 501
3.2. Ostale vrste akreditiva ........................................................................................................ 502
GLAVA TREĆA
BANKARSKE GARANCIJE
I POJAM I OSNOVNA PODJELA BANKARSKIH GARANCIJA ..................................................... 505

1. Opšti pojam garancije ............................................................................................................... 505
2. Razvoj, pojam i vrste bankarskih garancija ...................................................................... 506
3. Osnovne vrste bankarskih garancija .................................................................................... 508
II IZVORI PRAVA I ODNOSI KOD BANKARASKIH GARANCIJA ................................................. 510

1. Izvori prava .................................................................................................................................... 510
2. Odnosi kod bankarskih garancija ......................................................................................... 512
III BANKARSKA GARANCIJA .............................................................................................................. 515

1. Nastanak posla ............................................................................................................................. 515
2. Bitni elementi posla ................................................................................................................... 516
3. Obaveza plaćanja garancije .................................................................................................... 518
4. Prigovori i odbijanje plaćanja ................................................................................................. 521
5. Prenos prava iz garancije ......................................................................................................... 523
IV PODJELA BANKARSKIH GARANCIJA PREMA PRIVREDNOJ FUNKCIJI ............................. 524

1. Avansne garancije ...................................................................................................................... 524
2. Licitacione garancije .................................................................................................................. 526
3. Garancije za dobro izvršenje posla ....................................................................................... 527
4. Ostale vrste garancija ................................................................................................................ 528
V PODJELA BANKARSKIH GARANCIJA

BROJU BANAKA U POSLU GARANCIJE ...................................................................................... 529
1. Direktne i indirektne .................................................................................................................. 529
2. Kontragarancija, potvrđena garancija i supergarancija ................................................ 530
19
DIO SEDMI
RJEŠAVANJE SPOROVA
IZ MEĐUNARODNIH POSLOVNIH OPERACIJA
GLAVA PRVA
NAČINI RJEŠAVANJA SPOROVA
I METODI RJEŠAVANJA SPOROVA SA ELEMENTOM INOSTRANOSTI ................................... 535

1. Rješavanje sporova sa elementom inostranosti .............................................................. 535
2. Modaliteti rješavanja sporova sa elementom inostranosti .......................................... 537
3. Pravila međunarodnog privatnog prava o
nadležnosti sudskih i drugih institucija ............................................................................. 538
II IZVORI PRAVA ...................................................................................................................................... 540

1. Međunarodne konvencije ........................................................................................................ 540
2. Nacionalni izvori prava ............................................................................................................. 542
GLAVA DRUGA
MEĐUNARODNE TRGOVAČKE ARBITRAŽE
I RAZVOJ ARBITRAŽA I NJIHOV ODNOS SA SLIČNIM POSTUPCIMA .................................... 543

1. Razvoj arbitražnog rješavanja sporova ............................................................................... 543
2. Postupci slični arbitražnom ..................................................................................................... 544
II OBILJEŽJA ARBITRAŽE I POJAM ARBITRAŽNOG SUDOVANJA ........................................... 545

1. Karakteristike arbitražnog sudovanja .................................................................................. 545
2. Pojam i pravna priroda arbitraže ........................................................................................... 546
III VRSTE ARBITRAŽA ............................................................................................................................. 549

1. Kriteriji za podjelu i vrste arbitraža ....................................................................................... 549
2. Međunarodna trgovačka arbitraža ....................................................................................... 551
IV UGOVARANJE ARBITRAŽE I DEJSTVO ARBITRAŽNOG SPORAZUMA ............................. 552

1. Modaliteti ugovaranja arbitražnog sudovanja ................................................................. 552
2. Pravno dejstvo arbitražnog ugovora ................................................................................... 555
20
V ARBITRAŽNI POSTUPAK ................................................................................................................... 557

1. Zajedničke osobine arbitražnih postupaka ....................................................................... 557
2. Dejstvo i pobijanje arbitražnih odluka ................................................................................ 559
VI MEĐUNARODNI CENTAR ZA RJEŠAVANJE INVESTICIONIH SPOROVA- ICSID ............. 560

1. Osnivanje i nadležnost Centra ............................................................................................... 560
2. Pravila postupka Centra za rješavanje sporova ............................................................... 562
VII ARBITRAŽNO SUDOVANJE U BOSNI I HERCEGOVINI .......................................................... 566

1. Izvori prava i sastav arbitraže ................................................................................................. 566
2. Postupak i dejstvo arbitražne odluke .................................................................................. 567
3. Arbitraža pri Spoljnotrgovinskoj/Vanjskotrgovinskoj komori
Bosne i Hercegovine ............................................................................................................... 569
Bilješke ..................................................................................................................................................... 571
Bibliografija ........................................................................................................................................... 693
Korišteni propisi .................................................................................................................................. 711
Kazalo pojmova ................................................................................................................................... 721
Summary ................................................................................................................................................. 747
O autorima ............................................................................................................................................. 753
21
TABLE OF CONTENTS (SUMMARY)
PART ONE
THE CONCEPT AND SOURCES OF INTERNATIONAL BUSINESS LAW
CHAPTER ONE
THE CONCEPT OF INTERNATIONAL BUSINESS LAW
I CONCEPT AND HISTORY .................................................................................................................... 37
II SUBJECT MATTER, METHOD AND DEFINITION ......................................................................... 45
III NEW LAW MERCHANT ...................................................................................................................... 51
CHAPTER TWO
SOURCES OF INTERNATIONAL BUSINESS LAW
I SOURCES TAKEN OVER FROM NEIGHBOURING BRANCHES OF LAW ................................... 55
II OWN SOURCES OF INTERNATIONAL BUSINESS LAW ............................................................. 66
PART TWO
SUBJECTS OF INTERNATIONAL BUSINESS LAW
CHAPTER ONE
STATE AND INTERNATIONAL ORGANISATIONS
I STATE ......................................................................................................................................................... 79
II INTERNATIONAL ORGANISATIONS ................................................................................................ 85
CHAPTER TWO
ENTERPRISE AS A SUBJECT OF INTERNATIONAL BUSINESS LAW
I SOURCES OF LAW AND CONCEPT OF ENTERPRISE .................................................................... 91
II FOREIGN TRADE SUBJECTS .............................................................................................................. 95
III DOMESTIC SUBJECTS ACTING ABROAD ................................................................................... 101
23
CHAPTER THREE
SPECIFIC SUBJECT OF INTERNATIONAL
BUSINESS LAW IN BOSNIA AND HERZEGOVINA
I EXPORT CREDIT AGENCY ............................................................................................................... 107
II INTERNATIONAL CHAMBER OF COMMERCE ............................................................................ 112
PART THREE
FOREIGN DIRECT INVESTMENTS AND FREE ZONES
CHAPTER ONE
FOREIGN DIRECT INVESTMENTS
I GENERAL CONCEPT, HISTORY AND IMPORTANCE
OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS (FDI) ................................................................................... 121
II CONCEPT OF FDI ................................................................................................................................ 125
III SOURCES OF LAW ............................................................................................................................. 128
IV PRINCIPLES ......................................................................................................................................... 137
V SUBJECTS ............................................................................................................................................. 140
VI INVESTMENT PROCEDURES .......................................................................................................... 142
VII DUTIES AND RIGHTS OF AND INCENTIVES TO FOREIGN INVESTOR .............................. 145
VIII PROTECTION OF FDI ...................................................................................................................... 151
IX DISPUTE SETTLEMENT .................................................................................................................... 157
CHAPTER TWO
FREE ZONES
I CONCEPT OF FREE ZONES ............................................................................................................... 161
II SOURCES OF LAW .............................................................................................................................. 166
III ESTABLISHMENT, STATUS AND TERMINATION OF FREE ZONES ....................................... 168
IV POSITION OF FREE ZONE USER ................................................................................................... 171
24
PART FOUR
CONTRACTS IN INTERNATIONAL BUSINESS LAW
CHAPTER ONE
CONTRACT FOR INTERNATIONAL SALE OF GOODS
I CONCEPT OF SALE OF GOODS CONTRACT ............................................................................... 177
II SOURCES OF LAW .............................................................................................................................. 182
III CLASSIC FORMATION OF THE CONTRACT FOR INTERNATIONAL SALE OF GOODS .. 194
IV FORMATION OF THE CONTRACT FOR INTERNATIONAL
SALE OF GOODS IN E-COMMERCE ........................................................................................... 211
V ELEMENTS OF THE CONTRACT ..................................................................................................... 227
VI DUTIES OF THE SELLER ................................................................................................................... 235
VII DUTIES OF THE BUYER ................................................................................................................... 251
VIIII NON-COMPLIANCE NOTIFICATION ......................................................................................... 262
IX SYSTEM OF LIABILITY IN THE VIENNA CONVENTION ........................................................... 268
X LIABILITIES OF THE SELLER ............................................................................................................. 272
XI LIABILITIES OF THE BUYER ............................................................................................................. 284
XII PASSING OF RISK ............................................................................................................................. 288
CHAPTER TWO
EXCLUSIVE DISTRIBUTION CONTRACT
I DISTRIBUTION CONTRACTS ............................................................................................................. 293
II DEFINITON AND LEGAL NATURE OF THE EXCLUSIVE DISTRIBUTION CONTRACT ...... 299
III ESSENTIAL ELEMENTS ..................................................................................................................... 301
IV DUTIES OF THE PARTIES ................................................................................................................. 305
V LIABILITIES OF THE PARTIES ........................................................................................................... 309
CHAPTER THREE
LEASING CONTRACT
I CONCEPTS OF TRANSACTION AND OF CONTRACT ................................................................ 311
II ESSENTIAL ELEMENTS ...................................................................................................................... 320
III DUTIES OF THE PARTIES .................................................................................................................. 323
IV LIABILITIES OF THE PARTIES .......................................................................................................... 329
V TERMINATION OF THE LEASING CONTRACT ............................................................................ 335
25
CHAPTER FOUR
CONTRACT ON LONG-TERM PRODUCION COOPERATION
I CONCEPT OF CONTRACT AND SOURCES OF LAW .................................................................. 339
II FORMATION AND REGISTRATION OF THE CONTRACT ......................................................... 342
III ELEMENTS OF THE CONTRACT ..................................................................................................... 344
IV DUTIES AND LIABILITIES OF THE PARTIES ................................................................................ 346
V TERMINATION OF THE CONTRACT .............................................................................................. 349
CHAPTER FIVE
AGENCY CONTRACT/INTERNATIONAL COMMERCIAL REPRESENTATION
I CONCEPT OF REPRESENTATION .................................................................................................... 351
II FOREIGN TRADE REPRESENTATION IN B-H LAW .................................................................... 357
III SOURCES OF LAW ............................................................................................................................. 360
IV AGENCY CONTRACT ........................................................................................................................ 363
V LIABILITIES OF THE PARTIES ........................................................................................................... 376
VI TERMINATION OF AGENCY ............................................................................................................ 377
PART FIVE
CONTRACTS ON CARRIAGE OF GOODS
CHAPTER ONE
CONTRACT ON INTERNATIONAL CARRIAGE OF GOODS BY SEA
I COMMON ELEMENTS IN INTERNATIONAL CARRIAGE OF GOODS BY SEA ...................... 383
II CONTRACT ON CARRIAGE OF GOODS BY SEA ...................................................................... 390
III FORMATION OF THE CONTRACT, DOCUMENTS
AND ESSENTIAL ELEMENTS OF THE CONTRACT .................................................................. 392
IV RIGHTS AND DUTIES OF PARTIES ............................................................................................... 397
V LIABILITIES OF PARTIES .................................................................................................................... 406
VI AVERAGES ........................................................................................................................................... 408
CHAPTER TWO
CONTRACT ON INTERNATIONAL CARRIAGE OF GOODS BY AIR
I COMMON ELEMENTS IN INTERNATIONAL CARRIAGE BY AIR .............................................. 411
II CONCEPT OF CONTRACT, ITS TYPES AND FORMATION ....................................................... 414
III RIGHTS AND DUTIES OF PARTIES ............................................................................................... 417
IV LIABILITY IN AIR CARRIAGE OF GOODS ................................................................................... 422
26
PART SIX
PAYMENT INSTRUMENTS AND SECURITIES
CHAPTER ONE
FACTORING CONTRACT
I CONCEPT, DEVELOPMENT AND TYPES OF FACTORING ......................................................... 427
II SOURCES, CHARACTERISTICS AND LEGAL NATURE .............................................................. 433
III PARTIES, FORMATION OF THE CONTRACT AND ESSENTIAL ELEMENTS ........................ 439
IV DUTIES OF THE CLIENT ................................................................................................................... 442
V DUTIES OF THE FACTOR .................................................................................................................. 448
VI LIABILITY IN FACTORING AND TERMINATION OF CONTRACT .......................................... 450
CHAPTER TWO
DOCUMENTARY LETTER OF CREDIT
I CONCEPT OF LETTER OF CREDIT .................................................................................................. 455
II SOURCES OF LAW FOR DOCUMENTARY LETTER OF CREDIT .............................................. 460
III PRINCIPLES AND SUBJECTS .......................................................................................................... 467
IV LEGAL RELATIONS IN LETTER OF CREDIT CONSTRUCTION ............................................... 473
V TYPES OF LETTER OF CREDIT ........................................................................................................ 494
CHAPTER THREE
BANK GUARANTEES
I CONCEPT AND BASIC TYPES OF BANK GUARANTEES ............................................................ 505
II SOURCES OF LAW AND LEGAL RELATIONS IN BANK GUARANTEES ................................ 510
III BANK GUARANTEE ............................................................................................................................ 515
IV FUNCTIONAL DIVISION OF BANK GUARANTEES ................................................................... 524
V DIVISION OF BANK GUARANTEES BY NUMBER OF BANKS INVOLVED ........................... 529
27
PART SEVEN
SETTLEMENT OF DISPUTES FROM INTERNATIONAL
BUSINESS TRANSACTIONS
CHAPTER ONE
METHODS OF DISPUTE SETTLEMENT
I METHODS OF DISPUTE SETTLEMENT .......................................................................................... 535
II SOURCES OF LAW .............................................................................................................................. 540
CHAPTER TWO
INTERNATIONAL COMMERCIAL ARBITRATION
I DEVELOPMENT OF INTERNATIONAL COMMERCIAL ARBITRATION
AND ITS RELATION TO SIMILAR DISPUTE SETTLEMENT PROCEDURES .......................... 543
II CONCEPT AND FEATURES OF ARBITRATION ............................................................................ 545
III TYPES OF ARBITRATION .................................................................................................................. 549
IV ARBITRATION AGREEMENT AND ITS EFFECTS ...................................................................... 552
V ARBITRAL PROCEDURE .................................................................................................................... 557
VI INTERNATIONAL CENTRE FOR SETTLEMENTS
OF INVESTMENT DISPUTES –ICSID ........................................................................................... 560
VII ARBITRATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA ..................................................................... 566
28
SKRAĆENICE
BIT Bilateralni sporazum o promociji i zaštiti stranih investicija

BITs Bilateral Investment Treaties
BK Bečka konvencija o međunarodnoj prodaji robe
BOOT Built, Own, Operate, Transfer
BOT Built, Operate, Transfer
CA Certifikacioni autoritet
CBD Cash before Delivery
CENTAR Međunarodni centar za rješavanje investicionih sporova
CFIUS Commitee on Foreign Investment in the USA
CIF Cost, Insurance and Freight
CISG Bečka konvencija o međunarodnoj prodaji robe
CMI Međunarodni pomorski komitet
CTNK Centar za transnacionalne korporacije
DA Dokumentarni akreditiv
DPS Dugoročna proizvodna saradnja
DSU Direkno strano ulaganje
EAN European Article Numbering
ECT Energy Charter Treaty
EDI Electronic Data Interchange
EEIG Evropska ekonomska interesna grupacija
EEK Evropska eknomska komisija
EEZ Evropska ekonomska zajednica
EKDI Evropska konvencija o državnom imunitetu
e-UCP Jednoobrazna pravila i običaji za dokumentarne akreditive
za elektronsku prezentaciju
EZ Evropska zajednica
FAO Food and Agriculture Organization
FAS Free Along Side Ship
FBiH Federacija Bosne i Hercegovine
FCN Friendship, Commerce, Navigation
29
FDI Foreign Direct Investment

FIAS Agencija za usluge stranom investiranju
FIPA Agencija za unapređenje inostranih investicija u Bosni i Hercegovini
FOB Free on Board
FZVTP Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju Federacije Bosne i Hercegovine
GATS Opšti sporazum o trgovini uslugama
GATT General Agreement on Trade and Tariffs
HK ‘85 Haška konvencija o pravu koja se primjenjuje na ugovor
o međunarodnoj prodaji robe iz 1985. godine
IATA Asocijacija za međunarodni vazdušni saobraćaj
IATSA International Air Transport Association
IBRD Svjetska banka za obnovu i razvoj
ICAO Organizacija za međunarodnu civilnu avijaciju
ICC Međunarodna trgovinska komora
ICSID Međunarodni centar za rješavanje investicionih sporova
ICSID Konvencija o rješavanju investicionih sporova između država
i državljana drugih država
ICSID International Centre for Setlements of Investment Disputes
IFC Code of International Factoring Customs
IGA Agencija za izdavanje garancija Bosne i Hercegovine
IKT Informaciono komunikacione tehnologije
IMF Međunarodni monetarni fond
ISBP Međunarodni standardi bankarske prakse za ispitivanje
dokumenata po dokumentarnim akreditivima
ISP Internet servis provajder
JOP Jedinstveni običaji i praksa za dokumentarne akreditive
JPUG Jednoobrazna pravila za ugovorne garancije
KoZ Konvencija o zastarjelosti u oblasti međunarodne prodaje
MAI Multilateral Agreement on Investment
MFK UNIDROIT Konvencija o međunarodnom faktoringu
MFN Most Favoured Nation
MIA Multilateralni sporazum o investicijama
MIGA Agencija za multilateralne investicione garancije
MIGA Konvencija o multilateralnoj agenciji za garantovanje investicija
MJP Međunarodno javno pravo
MNE Multinacionalno preduzeće
MNPP Međunarodno poslovno pravo
30
MO Međunarodne organizacije
MPP Međunarodno privatno pravo
MTK Međunarodna trgovinska komora
MVTEO Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine
OECD Organisation for Economic Co-operation and Development
OPEC Organisation of Petroleum Exporting Countries
PSNE Pravilnik o standardima za nadoknadu u slučaju eksproprijacije
RS Republika Srpska
SET Secure Electronic Transactions
SFRJ Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija
SWIFT Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications
TNK Transnacionalne korporacije
TPA Trade Partner Agreements
TPA Trgovački partnerski sporazum
TRIM Sporazum o uslovima za strana ulaganja koja utiču na trgovinu
TRIPS Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine
UCC Uniform Commercial Code
UCP Jedinstveni običaji i praksa za dokumentarne akreditive
UCP 600 Jednoobrazni običaji i praksa za dokumentarne akreditive, 2007
UETA Uniformni akt o elektronskim transakcijama
ULFIS Konvencija o jednoobraznom zakonu za zaključivanje ugovora
o međunarodnoj prodaji tjelesnih pokretnih stvari Hag 1964
ULIS Konvencija o jednoobraznom zakonu u međunarodnoj prodaji tjelesnih
pokretnih stvari, Hag 1964.
UNCTAD UN Conference on Trade and Development
UNCITRAL The United Nations Commission on International Trade Law
UNIDO UN Industrial Development Organization
UNIDROIT Principi međunarodnih trgovačkih ugovora (International Institute
for the Unification of Private Law)
URCG Jednoobrazna pravila za ugovorne garancije
URDG Jednoobrazna pravila o garancijama na zahtjev
VPN Virtual Private Network
WB Svjetska banka
WTO Svjetska trgovinska organizacija
ZCP Zakon o carinskoj politici Bosne i Hercegovine
ZDP Zakon o deviznom poslovanju
ZLFBH Zakon o leasingu Federacije Bosne i Hercegovine
31
ZLRS Zakon o lizingu Republike Srpske

ZOO Zakon o obligacionim/obveznim odnosima
ZOOMPVP Zakon o obligacionim i osnovnim materijalno-pravnim
odnosima u vazdušnoj plovidbi
ZOZBiH Zakon o zrakoplovstvu Bosne i Hercegovine
ZPDSU Zakon o politici direktnih stranih ulaganja
ZPP Zakon o parničnom postupku
ZPUP Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi
ZRSZ Zakon o rješavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja
u određenim odnosima
ZSZBiH Zakon o slobodnim zonama Bosne i Hercegovine
ZSZFBiH Zakon o slobodnim zonama Federacije Bosne i Hercegovine
ZSZRS Zakon o slobodnim zonama Republike Srpske
ZUPP Zakon o unutrašnjoj i pomorskoj plovidbi
ZVTP Zakon o vanjskotrgovinskoj politici BIH
ZVTPFBiH Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju FBiH
ZVTPBiH Zakon o vanjskotrgovinskoj politici Bosne i Hercegovine
32
PREDGOVOR
Od pojave drugog izdanja knjige „Međunarodno poslovno pravo“ prošlo je više od

sedam godina. U tom periodu su se i na internacionalnom i na domaćem nivou desile
značajne promjene regulative međunarodnih poslovnih odnosa. Pored toga, Bosna i
Hercegovina je potpisala Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom
i postala članica CEFTA 2006 Sporazuma. Novi momenti zahtijevaju da se u Bosni i
Hercegovini evropsko poslovno pravo i međunarodno pravo konkurencije tretiraju kao
samostalne pravne discipline. Zbog toga je materija dvije navedene oblasti ispuštena
iz trećeg izdanja ove knjige.
Buran razvoj međunarodnog poslovnog prava u proteklom periodu je, pored ažuri-
ranja cjelokupnog teksta, nametnuo i potrebu da ova knjiga obradi neke nove pojave.
U njih spadaju, prije svega, rješenja posvećena: elektronskom poslovanju, novim bosan-
skohercegovačkim subjektima koji djeluju u oblasti međunarodne razmjene i doku-
mentarnom akreditivu. Autori su željeli da knjigu još bolje prilagode predmetu
međunarodnog poslovnog prava i potrebama prakse. Zbog toga su u ovo izdanje
uključeni ugovori o prevozu robe brodom i vazduhoplovom, te različiti načini rješa-
vanja međunarodnih poslovnih sporova.
Treće izdanje ove knjiga je rezultat dugogodišnje saradnje članova Katedre za
poslovno pravo Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu. Profesor Simić dr. Milić
je obradio dva ugovora o prevozu robe. Profesor Trivun dr. Veljko je autor dijela
posvećenog različitim načinima rješavanja međunarodnih poslovnih sporova. Asistent
Silajdžić mr. Vedad je napisao sve dijelove teksta koji se odnose na elektronsko poslo-
vanje, dok je asistentica Mahmutćehajić mr. Fatima ažurirala ranija izlaganja o slobod-
nim zonama i obradila nove subjekte prava koji djeluju u spoljnotrogivnskoj razmjeni
Bosne i Hercegovine. Ostali dio teksta napisao je profesor Trifković dr. Miloš. Redakciju
knjige izvršio je profesor Trifković dr. Miloš.
33
Knjiga je namijenjena prvenstveno onim studentima Ekonomskog fakulteta Uni-

verziteta u Sarajevu, koji slušaju predmet Međunarodno poslovno pravo. Autori se
nadaju da će ovu knjigu smatrati korisnom i privrednici koji se svakodnevno sreću sa
složenim problemima režima vanjskotrgovinske razmjene u izvršavanju pojedinih
spoljnotrgovinskih transakcija. A ti problemi su toliki da zahtijevaju ubrzanu naučnu
obradu oblasti međunarodnog poslovnog prava. Ukoliko ova knjiga bude poslužila kao
polazna tačka za dalja istraživanja, autori će smatrati da su ispunili svoju misiju.
Autori izražavaju zahvalnost svima koji su doprinijeli izradi i publikovanju ovoga
djela.
Sarajevo, 1. februar 2009.
Autori:
Profesor dr. Miloš Trifković
Profesor dr. Milić Simić
Profesor dr. Veljko Trivun
Asistent mr. Vedad Silajdžić
Asistentica mr. Fatima Mahmutćehajić
34
DIO PRVI
POJAM I IZVORI
MEĐUNARODNOG
POSLOVNOG PRAVA
GLAVA PRVA
POJAM MEĐUNARODNOG
POSLOVNOG PRAVA
I POJAM I ISTORIJAT
1. Terminologija
1. Složenost i važnost međunarodnih ekonomskih odnosa zahtijevaju uspostavljanje

što je moguće čvršćih pravila ponašanja u ovom domenu. Postojanje suverenih subje-
kata između kojih se odvija razmjena i elementa inostranosti u imovinskim transakci-
jama čine od prava najvažniji, iako ne jedini relevantan normativni sistem. Pravna
regulativa sa izvjesnim zakašnjenjem prati istorijske oscilacije u međunarodnoj trgo-
vini. Ovaj fenomen može se uočiti i u savremenom dobu. Iako je proces globalizacije
svjetske privrede započeo još prije Prvog svjetskog rata, formiranje posebne pravne
discipline koja ga prati je staro tek tri do četiri decenije.1 Uprkos tome, nova grana prava
doživljava eksplozivan razvoj.
Povezanost ekonomskih odnosa sa inostranstvom sa različitim nacionalnim pravima,
nesporazumi oko predmeta ove discipline, neizgrađenost njenoga metoda, složenost
izvora prava i relativna uslovljenost nacionalnim pravnim porecima ogledaju se i u
nazivima koji se za ovu disciplinu upotrebljavaju. Dajemo samo inventar onih imena
koja se najčešće pojavljuju u literaturi.
2. „Internationales Wirtschaftsrecht“ se upotrebljava u njemačkom pravu.2 Kao
pandan domaćem „Wirtschaftsrecht“, ovaj termin označava granu koja, objedinjavajući
prinudnopravne propise međunarodnog i domaćeg karaktera, uspostavlja obavezne
okvire u kojima se moraju kretati ekonomski odnosi i poslovne transakcije sa elemen-
tom inostranosti. Doslovan prevod ovog termina na naš jezik glasi: međunarodno
privredno pravo, ali sa njim smisaono nije izjednačen.
37
„Droit international economique“, „International Economic Law“ (međunarodno

ekonomsko pravo) se u najširem značenju upotrebljava za pravila međunarodnog
javnog prava „koja se direktno odnose na ekonomsku razmjenu između subjekata
međunarodnog prava“.3 Ova pravila su „po kriteriju ekonomske materije“ izdvojena u
„zasebnu granu prava“.4 Subjekti ove grane su države nosioci suverenosti i međunaro-
dne organizacije. Predmet međunarodnog ekonomskog prava su „međunarodni
ekonomski odnosi“,5 a njegov metod karakteriše neposredna ili posredna prinudnost
regulative. Pojedini autori međunarodnim ekonomskim pravom označavaju opšti dio
međunarodnog poslovnog prava.6
„Droit du commerce international“ i „Law of International Trade“ (pravo međunarodne
trgovine), „Droit international commercial“, „International Commercial Law“ i „Interna-
tionales Handelsrecht“ i međunarodno trgovačko/trgovinsko pravo ili pravo međuna-
rodne trgovine se upotrebljavaju da bi se označile pretežno dispozitivne norme kojima
se uređuju privatnopravni imovinski odnosi sa elementom inostranosti. U doktirini se
ovaj termin koristi da bi se označio posebni dio međunarodnog poslovnog prava.7
Ranija jugoslavenska teorija je za ovu kategoriju upotrebljavala izraz „međunarodno
privredno pravo“.
Isti smisao kao i „International Commercial Law” ima termin „International Business
Law”. Njegovim prevodom: međunarodno poslovno pravo koristićemo se i mi. Za to
postoje dva razloga. Prvo, pojam „poslovanja” je širi od „trgovine”, budući da u sebe
uključuje i djelatnosti koje se ne mogu odrediti kao trgovina u užem smislu, tj. od raz-
mjene robe za novac. I drugo, ova disciplina je orijentisana prvenstveno na potrebe
preduzeća, a ne na ukupnost odnosa u međunarodnoj razmjeni.
2. Odnosi međunarodnog poslovnog prava

sa drugim granama
3. Složenost međunarodnih ekonomskih odnosa, brojnost poslovnih transakcija kroz

koje se oni ostvaruju i suprotstavljenost interesa različitih kako javnopravnih, tako i pri-
vatnopravnih subjekata uslovili su višestruku i to, kumulativnu regulativu istog odnosa
sa elementom inostranosti. Zbog toga se pojam međunarodnog poslovnog prava ne
može utvrditi dok se ne ispitaju njegove relacije sa srodnim granama: međunarodnim
javnim pravom (dalje: MJP), međunarodnim privatnim pravom (dalje: MPP) i nacional-
nim poslovnim pravom.
38
4. Subjekti MJP su države i međunarodne organizacije kojima je u međunarodnom

pravu priznata pravna osobnost. Predmet su različiti odnosi tih subjekata, uključujući i
ekonomske. Upravo zbog toga MJP postavlja osnove i okvire za ekonomske odnose sa
elementom inostranosti u koje, na privatnopravnoj osnovi i metodom autonomije,
stupaju subjekti privređivanja. Odnos međunarodnog poslovnog prava prema MJP
karakterišu: uslovljenost, djelimična podređenost i upotpunjavanje u funkcionalnom
smislu.
Predmet MPP su pravila kojima se određuje mjerodavno pravo u slučaju da su za
uređivanje istog odnosa sa elementom inostranosti zainteresovane barem dvije države
(sukob zakona). Metod kojim se to čini je lokalizacija pravnih odnosa. Za imovinskop-
ravne i za druge vrste odnosa MPP ima različita pravila za rješavanje sukoba zakona
koja se nazivaju kolizione norme. Pravila međunarodnog poslovnog prava se primjenjuju
prije rješenja MPP. No, zbog praznina u izvorima i načina rada poslovnih subjekata,
između dvije grane postoji odnos funkcionalnog dopunjavanja.
Odnos međunarodnog i državnog poslovnog prava je najsloženiji. Za njegovo utvrđi-
vanje prethodno pitanje glasi: Da li je međunarodno poslovno pravo „nacionalno“ ili
„nadnacionalno“? Preovladalo je prvo gledište: svaka država ima svoje međunarodno
poslovno pravo kao zasebnu granu.8 Tri razloga govore u prilog ovakvog rješenja.
Prvo, svaka država u većoj ili manjoj mjeri svojim prinudnim propisima uređuje režim
vanjskotrgovinskih odnosa. Pored toga, države suvereno odlučuju o preuzimanju ili
neprihvatanju pojedinih izvora međunarodnog poslovnog prava. Drugo, primjena
pravila iz posebnih izvora međunarodnog poslovnog prava vrši se „snagom autoriteta
suverena koji ima vlast nad dotičnom teritorijom“,9 a ne proprio vigore (sopstvenom
snagom). I treće, sankcionisanje povreda pravila međunarodnog poslovnog prava na
osnovu bilo sudske, bilo arbitražne odluke vrši se, u krajnjem slučaju, od strane nadle-
žne države, ukoliko je ta odluka u skladu sa ordre public international (međunarodnim
javnim poretkom) dotične države.10
Zavisnost međunarodnog poslovnog prava od konkretne države ne znači i njegovu
zavisnost od konkretnog nacionalnog poslovnog prava. Osobenosti međunarodnog
poslovnog prava u odnosu na državno su višestruke: predmet je karakterističan po
elementu inostranosti, postoje samostalni specifični izvori, a metod koji se primjenjuje
je također samosvojan.11 Odnosi ove dvije grane se odlikuju najprije dopunjavanjem
na osnovu prinudnih propisa koji uspostavljaju režim međunarodne razmjene i „meru
učešća“ domaće države i ostalih privrednih subjekata koji se nalaze pod suverentitetom
domaće države, u međunarodnim ekonomskim odnosima.12 Druga dva osnova
kombinovanja normi domaćeg i međunarodnog poslovnog prava su autonomije volje
39
subjekata kolizione norme. Stoga postoji snažan međusobni uticaj ove dvije grane koji
vodi postepenoj unifikaciji poslovne regulative - bez i sa elementom inostranosti.
3. Istorijat
3.1. Opšti razvoj prava
5. Nastanak i razvoj međunarodnog poslovnog prava predstavlja veoma dugačak i

složen proces. On se može posmatrati u svjetlu opšte dinamike prava i iz ugla sop-
stvene evolucije. Prvi aspekt ima pretežno teorijski, drugi - faktografski karakter.
Regulativa ekonomskih odnosa može biti javnopravna ili privatnopravna. U drugom
slučaju se govori o imovinskom pravu. Ono se razvija stvaranjem novih grana pod
dejstvom tri grupe faktora. Prvu grupu čine specifičnosti predmeta i metoda. Tako
nastaju: stvarno, obligaciono, mjenično i čekovno, autorsko, pronalazačko i ostale grane
prava. Drugi pravac evolucije obilježen je uvođenjem subjekta kao činioca razlikovanja
grana imovinskog prava. Na osnovu njega se formiraju građansko, trgovinsko ili
poslovno pravo i međunarodno trgovinsko ili poslovno pravo. Treću skupinu faktora
sačinjavaju subjekti i elemenat inostranosti. Njihovim dejstvom se, i u hronološkom i u
suštinskom smislu, pojavljuju slijedeće grane prava: međunarodno javno, međuna-
rodno privatno i međunarodno poslovno pravo.
6. Očito je da međunarodno poslovno pravo, kao samostalna grana, predstavlja
trenutno posljednji izdanak evolucije u imovinskopravnoj oblasti. Afirmacija međuna-
rodnog poslovnog prava oživljava dileme o opravdanosti formalnog razdvajanja prava
na državno i međunarodno, o cjelishodnosti diobe međunarodnog prava na javno i
privatno, te o logičnosti svrstavanja regulisanja ekonomskih odnosa sa elementom
inostranosti u samo jednu od dvije velike podgrupe međunarodnog prava. Ove dileme
potvrđuje i sopstvena faktografska istorija međunarodnog poslovnog prava.
3.2. Sopstveni istorijski razvoj
3.2.1. Stari vijek – Ius gentium

7. U teoriji su mišljenja podijeljena, o pojavi i razvoju međunarodnog poslovnog
prava kao posebne grane. Prema prvome, koje je ujedno i dominantno,13 istorijat ove
grane počinje sa srednjevjekovnim lex mercatoria (pravo trgovaca). Druga grupa autora
40
nastoji da u opštoj istoriji trgovačkog prava izdvoji one momente koji ukazuju na
stvarno postojanje posebne regulative imovinskih odnosa sa elementom inostranosti
još u antičkim civilizacijama. Ovaj pristup smatramo interesantnijim.
Pregled istorije trgovačkog prava uopšte, pa i međunarodnog poslovnog prava u
starom vijeku, obično počinje vavilonskim i asirskim pravom. Hamurabijev zakonik,
donesen između 1729. i 1686. godine p.n.e.14, donekle je paradoksalna pojava. S jedne
strane, on još ne razlikuje građansko i krivično pravo.15 S druge strane, ovaj akt uređuje
niz tipičnih trgovačkih poslova,16 uključujući i one koji su po prirodi stvari morali imati
i međunarodnu dimenziju.17 U sedmom vijeku p.n.e. Grci od Feničana preuzimaju tr-
govačku dominaciju u Sredozemlju. Organizacija društva u polisima – državama i po-
morski karakter trgovine između polisa i sa trećim licima u Sredozemnom bazenu
dovode do stvaranja instituta međunarodnog trgovačkog prava, od kojih neki i danas
funkcionišu u razvijenoj formi. To su prije svega Phoenus nauticum, pomorski zajam sa
elementima podjele rizika i dobiti kroz odredbe o plaćanju i visini kamate, Lex Rhodia
de iactu – pravila o podjeli štete prilikom pomorskih havarija, te apstraktne pisane izjave
o priznanju novčanog duga - preteče današnjih mjenica.
8. Rimsko pravo predstavlja najznačajnije poglavlje pravne istorije uopšte,18 pa i u
ovome domenu. Do 242. godine p.n.e. ono se razvija isključivo kao pravo građana
grada Rima (ius civile). Te godine se u pravosudni sistem uvodi peregrinski pretor (prae-
tor peregrinus). On odlučuje o pravu koje će se primijeniti u sporovima između građana
Rima i ostalih podanika Imperije – stranaca, kao i sporovima stranaca između sebe.19
Tri stvari su u ovoj situaciji poznate i jasne. Najprije, radi se o sporovima s elementom
inostranosti. Drugo, samo su trgovci u to doba bili toliko prisutni u Rimu i toliko važni
za ekonomiju Imperije da su mogli nametnuti potrebu za posebnim sistemom normi.
I treće, praetor peregrinus se u stvaranju osnova za rješavanje međusobnih sporova
trgovaca morao služiti komparativnom metodom. Zahvaljući svojoj racionalnoj
privrednoj osnovi, ovako formiran sistem pravila mogao se primijeniti u svakom
narodu. Stvoreno je pravo naroda (ius gentium) kao poseban segment rimskog prava,
odvojen od ius civile. Kada je u doba Dioklecijana status rimskog građanina dodijeljen
svim slobodnim podanicima Rimske imperije, ius gentium postaje dominantan na
cijeloj teritoriji Rima.20
3.2.2. Srednji vijek – Lex mercatoria

9. Za praćenje pojava koje u srednjem vijeku vode stvaranju međunarodnog trgovač-
kog, odnosno poslovnog prava posebno je interesantno područje bivšeg Zapadnog
41
rimskog carstva. Kada je u X vijeku feudalizam izašao iz faze stagnacije, u Italiji se

formira niz gradova – država (Pisa, Venecija, Amalfi itd). Njihova moć počiva na snažnom
trgovačkom staležu organizovanom u gilde i zaštićenom putem cehovskih i gradskih
statuta.21 Na autohtonim osnovama i sa različitim intenzitetom, jačanje trgovačkog
staleža odvija se i u drugim dijelovima Evrope. U njenim zapadnim dijelovima proces
emancipacije trgovaca i gradova od apsolutističke vlasti feudalaca je ojačan premje-
štanjem trgovine iz Sredozemlja ka Atlantiku. U sjevernim regijama Evrope trgovački
stalež duguje svoje jačanje naročito posredovanju hanzeatskih gradova u razmjeni iz-
među njemačkih država sa jedne i Rusije i skandinavskih zemalja sa druge strane. Zbog
postojanja jedinstvene i velike ostrvske države i jake kraljevske vlasti, razvoj ovog pro-
cesa u Engleskoj je specifičan, ali u biti daje iste rezultate.22 „U strukturi srednjevjekovnog
društva trgovci su sačinjavali kozmopolitsku klasu koja je bila aktivna na sajmovima,
tržištima i lukama svih evropskih zemalja“.23 Ova klasa je stvorila i svoje kozmopolitsko
pravo.
Međunarodnoj trgovini nije odgovaralo kruto kanonsko pravo.24 U XI vijeku, po
otkrivanju rukopisa Digesta - jednog dijela Justinijanove kodifikacije Corpus iuris civilis,
dolazi do renesanse rimskog prava. Ipak, sva njegova rješenja ne pogoduju zahtjevima
(međunarodne) trgovine,25 pa ih trgovci i ne prihvataju. U biti, trgovci od rimskog prava
preuzimaju njegovu razvijenu i racionalnu ugovornu tehniku.
10. Na osnovu izloženog može se postaviti pitanje: od čega se sastojalo srednjevje-
kovno trgovačko pravo (Lex mercatoria, ius mercatorum, law merchant)? Najkraći odgo-
vor glasi: od trgovačkih običaja. Suštinsko objašnjenje zahtijeva da se razmotre faktori
koji su nametnuli legalizaciju, unifikaciju i opštu prihvaćenost običaja. Razumije se da
se u periodu od skoro jednog milenija ovi faktori nisu pojavljivali u istom obliku ili u
čistom vidu.26 Ipak, ta konstatacija ne utiče na potrebu da se najvažniji činioci nastnaka
lex mercatoria razmotre barem na nivou modela.
Prvi faktor jeste običajni karakter cjelokupnog srednjevjekovnog privatnog prava,
pa i onog koje je važilo za trgovce.27 U literaturi se čak navodi da su riječi „običaj“ i „sta-
tut“ upotrebljavane kao sinonimi.28 Izuzeci, npr. engleski Zakon o trgovini iz 1353. prije
potvrđuju nego negiraju ovu tvrdnju. Uz to, većina cehovskih i gradskih statuta u stvari
su bili kompilacije postojećih trgovačkih običaja.
Drugi činilac je ekonomske prirode. Trgovina uopšte, a međunarodna posebno,
zahtijeva prilagođenost normi potrebama ekonomskog prometa, jednoobraznost
postupaka i pravnu sigurnost. Pod uticajem ovog imperativa izabrana rješenja dobijaju
osobine „neplanirane uniformnosti“,29 one koja je zasnovana na interesima trgovaca i
42
gildi prije nego na definisanoj pravnoj politici. Samim tim se bitno umanjuje problem
neravnopravnosti stranaca u lokalnom pravu i pred lokalnim sudovima.
Treće, veliki uticaj na jednoobraznost srednjevjekovnog trgovačkog prava imala je
opšta saglasnost o običajima pomorske trgovine.30 Pored tehnoloških i komercijalnih
činilaca, bitan uticaj na njeno nastajanje u Sredozemlju imao je neprekinut razvoj ove
regulative još od feničanskih gradova.
Kao četvrti činilac može se navesti velika podudarnost organizacije trgovačke struke
u različitim gradovima i državama.31 Administracija ceha svugdje vodi zvanične spiskove
trgovaca, preteče današnjih sudskih registara. Cehovi uređuju sporove prvenstveno iz-
među svojih članova i time afirmišu ideju modernih arbitraža. Gradski javni bilježnici
velikih sajamskih središta svojom praksom obezbjeđuju ne samo uredno prikupljanje
poreza nego i ujednačavanje pravne tehnike, naročito one u oblasti ugovora. Napokon,
značajniji trgovački gradovi postavljaju posebne činovnike (emendatori) čiji je zadatak
praćenje i istraživanje uporednog prava, te inkorporiranje njegovih rješenja u lokalno
zakonodavstvo.32
Za peti faktor bi se moglo reći da ima institucionalnu prirodu. On se ogleda najprije
u faktičkom uticaju prakse, običaja i prava razvijenih italijanskih gradova,33 potom u
unifikatorskom djelovanju statuta velikih trgovinskih vašarišta, naročito onih u Francu-
skoj, i napokon u sve intenzivnijem uključivanju država u uređivanje pojedinih pitanja
međunarodne trgovine.34 Ovim se uspostavlja veza između međunarodnog privatno-
pravnog i javnopravnog uređivanja trgovine.
Šesti faktor su posebni trgovački sudovi. U srednjem vijeku oni postoje u svim zem-
ljama, pa i u Engleskoj. Ovi sudovi su locirani duž najvažnijih trgovačkih puteva i njima
upravljaju sami trgovci, uglavnom bez miješanja javne vlasti. Trgovci su imali pravo da
se po svom izboru obrate bilo državnom bilo trgovačkom sudu. Trgovački sudovi
rješavaju sporove primjenjujući na veoma stručan, brz i efikasan način lex mercatoria
kao pravo trgovaca svih civiliziranih naroda.35 Na osnovu svega je opravdano smatrati
ove trgovačke sudove pretečama modernih trgovačkih sudova i arbitraža.
3.2.3. Novi vijek – nacionalizacija i denacionalizacija regulative

11. Proces preuzimanja lex mercatoria u nacionalna prava počinje u XVI vijeku.36 On
je, djelovanjem Lorda Mansfielda, u Engleskoj završen krajem XVIII vijeka tako što je
law merchant inkorporirano u common law, značajno modernizujući njegova rješenja.37
U državama kontinentalne Evrope proces se završava stvaranjem velikih kodifikacija
43
trgovinskog prava kao što su francuski Code commerce iz 1807. i njemački Handelge-
setzbuch iz 1897. Postojanje velikih kolonijalnih carstava ovoj pojavi daje i globalnu
dimenziju.
„Nacionalizacija je donijela ne samo fragmentaciju nego i sterilizaciju law merc-
hant“.38 Jačanje uloge države u regulisanju međunarodnih poslovnih odnosa se ogleda
u tri pravca. Prvo, države teže da posredstvom kolizionih pravila MPP privuku u na-
dležnost svoga prava što je moguće veći broj ekonomskih odnosa sa elementom ino-
stranosti. Ova tendencija uočljiva je i danas. Drugo, države intenzivno regulišu režim
spoljne trgovine i time postavljaju prinudnopravni okvir za međunarodne transakcije.
On se štiti principom zabrane povrede javnog poretka države (ordre public), koji je i sada
aktuelan. I treće, država se kroz sistem bilateralnih i multilateralnih konvencija, nepo-
sredno ili preko međunarodnih organizacija, intenzivno uključuje u regulativu među-
narodnih operacija privatnopravnog karaktera.
12. Eksplozivan razvoj proizvodnje i globalizacija svjetske trgovine, naročito nakon
II svjetskog rata, čine izloženu ulogu države neadekvatnom promijenjenim uslovima.
Denacionalizacija regulative odvija se na dva kolosijeka. Prvi se sastoji u jačanju uloge
starih i stvaranju novih vladinih i nevladinih međunarodnih organizacija koje imaju za
cilj pravno uređenje međunarodnih poslovnih odnosa.39 Ovaj proces se simultano
odvija na regionalnom i univerzalnom nivou.40
Na univerzalnoj razini od sredine šezdesetih godina Ujedinjene nacije imaju poseban
značaj. Osnovni pravnopolitički okvir za njihovo djelovanje sadržan je u dokumentima
o uspostavljanju novog međunarodnog ekonomskog poretka: Deklaraciji o uspostav-
ljanju novog međunarodnog ekonomskog poretka (Rezolucija 3201 S-VI) i Programu
akcije za njegovu realizaciju (Rezolucija 3202 S-VI) iz 1974, te Povelji o ekonomskim pra-
vima i dužnostima država (Rezolucija 3281 XXXIX) takođe iz 1974.41 Za navedene i druge
dokumente novog međunarodnog poretka je konstatovano da sadrže „mekano pravo“
(soft law),42 ono koje stoji između takozvanog „tvrdog prava“ (npr. konvencije, običaji) i
čistih političkih sporazuma.43 Ipak, njegovi pravni efekti i politički značaj nisu sporni.
Najvažnije tijelo UN za operacionalizaciju novog međunarodnog ekonomskog poretka
na nivou poslovnopravne regulative je Komisija za međunarodno trgovačko pravo
(UNCITRAL).
Drugi metod denacionalizacije poslovnog prava se može označiti kao stvaranje
novog transnacionalnog prava međunarodne trgovine od strane samih trgovaca. Ovom
autonomnom regulativom formira se specifičan sistem pravila nazvan i novo lex
mercatoria. Ne treba ni isticati da su u teoriji sporni ne samo predmet, metod i pravna
priroda ove pojave nego i samo njeno postojanje.44
44
Cjelokupan izloženi istorijat rezimiraćemo citirajući prof. Goldštajna: „Historijski

gledano, razvoj međunarodnog trgovačkog prava može se sumirati kao: integracija do
koje je došlo u srednjem vijeku stvaranjem lex mercatoria, skupa međunarodnih trgo-
vačkih običaja, dezintegracija inkorporiranjem tadašnjeg kozmopolitskog i univerzal-
nog trgovačkog prava u nacionalne zakone sedamnaestog do devetnaestog stoljeća, i
reintegracija, ovaj put na regionalnoj i univerzalnoj osnovi“.45
II PREDMET, METOD I DEFINICIJA
1. Predmet
1.1. Određivanje i karakteristike predmeta
13. Predmet jedne grane prava je krug društvenih odnosa koje ona normativno
uređuje. Različitost termina koji se koriste za označavanje međunarodnog poslovnog
prava, „ukrštanje“ brojnih grana u domenu međunarodnih ekonomskih odnosa46 i isto-
rijat pravne regulative pokazuju da je razgraničenje predmeta ove i drugih srodnih
grana prava veoma složen poduhvat. Pored objektivnih faktora, određivanje kruga od-
nosa koji ulaze u međunarodno poslovno pravo je uslovljeno i ciljem definisanja. Zbog
toga stav o predmetu međunarodnog poslovnog prava uvijek u većoj ili manjoj mjeri
predstavlja i stvar shvatanja ili konvencije. Pored toga, predmet je moguće odrediti u
širem i u užem smislu, generalno i prema institutima.
14. Analiza izvora prava i stavova teorije pokazuje da se može utvrditi pet ključnih
karakteristika predmeta ove grane prava. Prva je ekonomski, privredni karakter odnosa.
Druga osobina je dominantno privatnopravna priroda transakcija. Subjekti u njima
djeluju kao vlasnici i na bazi autonomije volje, čak i onda kada su nosioci suvereniteta,
tj. javne vlasti. Ovo ne isključuje, nego podrazumijeva poštovanje prinudnopravnog
okvira u kome se odvija razmjena sa svijetom. Treća karakteristika je elemenat inostra-
nosti. To je onaj sadržaj konkretnog odnosa zbog koga su za njega zainteresovane i ve-
zane barem dvije države, i to svaka na osnovu svoga suvereniteta.47 Zbog toga su na
ovakav odnos primjenjiva najmanje dva unutrašnja, državna prava (sukob zakona). Ovaj
sukob zakona se rješava ili pravilima međunarodnog privatnog prava ili posebnim pra-
vilima transnacionalnog karaktera. Četvrta osobina je pojava privrednih subjekata koji
u različitim pravnim oblicima istovremeno djeluju na više nacionalnih tržišta ili na
45
globalnom nivou, kao jedinstven ekonomski entitet. To su transnacionalne ili multina-

cionalne korporacije (TNK ili MNK).48 Peto obilježje predmeta je funkcionalna i suštin-
ska veza ekonomske transakcije privatnopravnog karaktera sa kogentnim režimom
ekonomskih odnosa sa inostranstvom. Bez obzira na vrstu posla, ta veza uvijek postoji
sa deviznim režimom. Dalji koneksitet sa vanjskotrgovinskim i carinskim režimom zavisi
od toga da li se radi o prometu usluga ili robe.
1.2. Sadržaj predmeta
15. U najširem smislu, predmet međunarodnog poslovnog prava su svi odnosi u

međunarodnoj razmjeni roba i usluga koji ispunjavaju pet prethodno spomenutih
kriterija. U užem smislu predmet su „neposredni i konkretni privredni odnosi sa ele-
mentom inostranosti“,49 odnosno ugovorni odnosi sa „elementom inostranosti između
privatnopravnih subjekata“.50 Doktrinarni izraz ovakvog stanja je podjela međunarod-
nog privrednog prava na opšti i posebni dio, koja je dominirala u teoriji bivše Jugosla-
vije.51 Međunarodne poslovne transakcije su, po ovim shvatanjima, predmet posebnog
dijela međunarodnog privrednog prava. Pod uticajem trihotomne podjele domaćeg
privrednog prava, čiji je tvorac profesor Bartoš,52 postojao je i stav da se pravo spoljne
trgovine dijeli na statusno, reglementarno i materijalno.53 Ova koncepcija i danas ima
svoje pristalice.54
Suštinski posmatrano, ugovor poslovnog prava sa elementom inostranosti pred-
stavlja primaran dio predmeta ove discipline. Ipak, u pravno-tehničkom smislu, kao
najuočljiviji predmet međunarodnog poslovnog prava može se odrediti međunarodna
poslovna operacija. Funkcionalno posmatrano, ona jeste „pandan privrednom poslu
domaćeg privrednog prava“.55 Sa stanovišta obima regulative, međunarodna poslovna
operacija je mnogo šira od privrednog posla kao (ne)imenovanog pravnog instituta.
Ona predstavlja poslovnopravnu konstrukciju koja obuhvata i međusobno uslovljava
ugovore o prodaji robe ili usluga, transport sa transportnim osiguranjem i plaćanje.
Svaki od navedenih pravnih poslova složeniji je nego u domaćem pravu. Poseban ka-
rakter cijeloj operaciji i svakom poslu koji ona obuhvata daju uticaj javnopravnih re-
žima unutar kojih se međunarodna poslovna operacija odvija, te mogućnost
povjeravanja rješavanja sporova trgovačkim arbitražama.
16. Isprepletenost međunarodnog poslovnog prava sa drugim granama prava, činje-
nica da se međunarodno poslovno pravo nesumnjivo nalazi in statu nascendi (u fazi
rađanja) i potrebe prakse diktiraju različito određenje predmeta odabirom pravnih
46
instituta koje ova grana obuhvata. Matični akt naše discipline u modernom dobu,
„Postupan razvoj međunarodnog trgovačkog prava“, kao najaktuelnije institute navodi:
međunarodne prodaje zajedno sa zastupničkim ugovorima, vrijednosne papire i do-
kumentarne akreditive, propise o poslovanju u međunarodnoj trgovini, osiguranje, sva
četiri osnovna tipa ugovora o prevozu, industrijsko vlasništvo i trgovačku arbitražu.56
Iako u literaturi nije moguće naći dva djela istog sadržaja, ipak se može zapaziti da
je minimalni opseg predmeta teorijski nesumnjiv. Pored više ili manje razvijenih ugo-
vora koji ulaze u međunarodnu poslovnu operaciju, ova grana redovno obuhvata spe-
cifične aspekte statusnog prava, prava intelektualnog vlasništva i prava konkurencije,
te trgovačku arbitražu. Od kraja sedamdesetih godina XX vijeka može se zapaziti po-
stepeni razvoj još jednog značajnog segmenta međunarodnog poslovnog prava. To je
opšti dio ugovornog obligacionog prava.57
Mi ćemo iz praktičnih razloga u ovoj knjizi predmet međunarodnog poslovnog prava
organizovati oko međunarodne poslovne operacije. Pitanjima međunarodnog eko-
nomskog prava i reglementarnim aspektima međunarodnog poslovnog prava ba-
vićemo se samo onda i onoliko koliko to traže potrebe izlaganja privatnopravnih
transakcija sa elementom inostranosti i zahtijevi prakse.
2. Metod
2.1. Opšta obilježja metoda
17. Način pravnog uređivanja odnosa koji ulaze u predmet jedne grane prava naziva
se metod. On mora biti specifičan u odnosu na metode drugih grana, konzistentan i
primjenjiv na cjelokupni predmet svoje discipline. Predmet i metod predstavljaju bitne
odrednice svake grane, pa i međunarodnog poslovnog prava.
Problemima metoda ove grane teorija se bavi uglavnom implicitno. Međunarodno
poslovno pravo određuje odnose sa elementom inostranosti, ali istovremeno predstavlja
i granu svakog pojedinog nacionalnog poretka. Zbog toga je potrebno, pored opštih
obilježja, utvrditi i specifične karakteristike ove grane u pravu Bosne i Hercegovine.
18. Opštim obilježjima metoda smatraju se ona koja se pojavljuju u većini nacional-
nih grana i u sopstvenoj, međunarodnoj regulativi poslovnih transakcija sa elementom
inostranosti. Navešćemo one metodološke odrednice međunarodnog poslovnog prava
koje smatramo najvažnijim.
47
Prva karakteristika je elastično kombinovanje sopstvenih izvora i rješenja sa vrelima

i rješenjima drugih grana prava. Ova karakteristika je vidljiva već iz izlaganja o odnosima
ove sa srodnim granama prava. To dozvoljava da ovdje istaknemo samo jednu
posljedicu navedenog pristupa: izuzetno širok dijapazon po karakteru i dejstvu različi-
tih izvora prava. Zbog toga je vještina njihovog utvrđivanja, za konkretan ugovor ili
cijelu poslovnu operaciju, daleko važnija u međunarodnom nego u domaćem prometu.
Drugo, regulisanje odnosa vrši se unaprijed (a priori) i unazad (a posteriori). Prva teh-
nika je karakteristična za „međunarodno zakonodavstvo“,58 tj. za konvencije, model-za-
kone i ostale opšte akte koji se donose na međudržavnom nivou. Drugi metod
primjenjuje se kod formulisanja poslovnih običaja, prvenstveno od strane nevladinih
međunarodnih agencija (formulating agencies). U praksi se rezultati dobijeni primje-
nom oba postupka dopunjavaju.
Treće obilježje je unifikatorski koncept djelovanja. Njega primjenjuju države, vladine
i nevladine međunarodne organizacije i sami privrednici.59 Cilj je jedinstven: prevazila-
ženje razlika regulative koje potiču od nejednakih istorijskih i društveno-ekonomskih
uslova, različitog institucionalnog okvira, koegzistencije različitih pravnih sistema- kon-
tinentalnih i anglosaksonskih posebno, te od pravno-tehničkih neujednačenosti koje
postoje čak i unutar srodnih poredaka. Unifikacija je horizontalna kada se uporednim
metodom međusobno ujednačavaju državna prava, a vertikalna u slučaju ujednačavanja
nacionalnog ili nacionalnih prava sa rješenjima međunarodnog poretka. Ova dva tipa
unifikacije moguće je samo uslovno razlikovati. U praksi oni funkcionišu paralelno.
O tome naš Zakon o obligacionim odnosima pruža brojne dokaze.60 Unifikacija je uni-
verzalna kada obuhvata cijelu međunarodnu zajednicu, ženevske konvencije o mjenici
i čeku i INCOTERMS, naprimjer. Regionalna unifikacija vrši se unutar pojedinih grupa-
cija država. Za nas je svakako najinteresantnije pravo Evropske unije. U njemu se pri-
mjenjuju metodi unifikacije koji se kreću od stvaranja supranacionalnog prava preko
donošenja obaveznih smjernica za ujednačavanje nacionalnih zakonodavstava do ujed-
načavanja sudske prakse ne samo u Sudu Zajednice nego preko njega i u sudovima
država članica.61
Četvrta značajka je izrada specifičnih kategorija i pravnih tehnika za prevazilaženje
razlika među pojedinim nacionalnim pravima. Eklatantan primjer za prvi slučaj pred-
stavlja kategorija „saobraznosti“ isporučene robe sa ugovorom iz haškog Jednoobraz-
nog zakona o međunarodnoj prodaji i Bečke konvencije o istoj materiji, koja može
funkcionisati u svim nacionalnim sistemima.62 Ilustraciju specifičnih tehnika daju
odredbe INCOTERMS-a o prelasku rizika i odricanje common law prava od zahtjeva
48
za consideration, tj. razloga za obavezivanje uslova za nastanak ugovora, kada su u

pitanju dokumentarni akreditivi i bankarske garancije.63
Peta i vjerovatno najvažnija karakteristika metoda ove grane je dominacija široko
shvaćene autonomije volje stranaka. Uz klasične manifestacije, koje se tiču slobode
ugovaranja, odlučivanja o izvršavanju ugovora i utuživanja, autonomija u domenu ove
grane obuhvata kako slobodu izbora mjerodavnog unutrašnjeg prava, tako i nadležnog
suda. Autonomija volje, dalje, u “svojem revolucionarnijem obliku”64 sadrži i mogućnost
da se isključi primjena bilo kojeg državnog prava, a da se rješavanje sporova prepusti
ad hoc ili institucionalizovanoj trgovačkoj arbitraži. Ova pojava naziva se i tendencijom
stvaranja “samoregulativnih ugovora”.65 Ukupno javnopravno i poslovno okruženje
nameću autonomiji volje, bez obzira na to kako široko ona bila postavljena, i određena
ograničenja. Dva su najvažnija. Prvo se sastoji u zabrani ugovaranja mjerodavnog
prava protivno javnom poretku zemlje nadležnog suda, dakle suprotno međuna-
rodnom javnom poretku (ordre public international).66 I drugo, ne važe sporazumi
o izboru koji su sklopljeni samo radi izbjegavanja primjene prava domaće države
(in fraudem legis).67
2.2. Posebna obilježja metoda u Bosni i Hercegovini
19. Pošto je međunarodno poslovno pravo grana našeg pravnog sistema, ona mora
posjedovati i neke metodološke specifičnosti. Njihovo utvrđivanje otežano je terito-
rijalno-političkom organizacijom države u dejtonskom Ustavu i činjenicom da se naš
pravni poredak nalazi u fazi intenzivne izgradnje. Navešćemo samo specifičnosti koje u
ovom periodu smatramo najvažnijim.68 One su koncentrisane u oblasti spoljnotrgo-
vinskog režima i izražavaju tranzicijisku - reprivatizacijsku - realnost bh. ekonomije u
procesima globalizacije.69
20. Prva karakteristika metoda jeste preplitanje i povezanost regulativne nadležno-
sti države i entiteta u ovoj oblasti. Prema članu III, 1. Ustava BiH u nadležnosti institucija
države su tri „politike“: spoljnotrgovinska, carinska i monetarna. Zakoni koje je država
donijela i nose takve nazive, ali odnos države i entiteta nije u njima uvijek postavljen na
istim principima. Naprimjer, kontrola organa države nad provođenjem vanjskotrgovin-
ske politike je jača nego nad provođenjem politike stranih ulaganja. U oblasti stranih
ulaganja su i ovlaštenja entiteta veća.70 Nadležnost za donošenje podzakonskih akata
pokazuje istu situaciju.71 Napokon, za povrede odredaba Zakona o vanjskotrgovinskoj
politici (ZVTPBiH) sankcije će propisati Vijeće ministara, dok u domenu politike stranih
49
ulaganja država uopšte nema legalnih mogućnosti da propiše sankcije.72 Očito je da

postoji međuzavisnost međunarodnog poslovnog prava BiH i prava entiteta.
Drugo, obuhvaćeno je cijelo vanjskotrgovinsko poslovanje. Normirana je kako dje-
latnost stranih lica u BiH, tako i domaćih subjekata u inostranstvu. U regulativu su
uključeni promet robe, usluga i prava intelektualne svojine. Time je trasiran put za pri-
lagođavanje sistema budućem članstvu u Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (WTO).
Treće, status domaćih fizičkih lica kao subjekata spoljnotrgovinskog poslovanja nije
jasno riješen. Iz čl. 2. Zakona o politici direktnih stranih ulaganja (dalje: ZPDSU) moglo
bi se zaključiti da su bh. građani podvrgnuti pravilima ove grane bez ikakvih posebnih
preduslova. ZVTP BiH, međutim, nigdje izričito ne spominje domaće fizičko lice kao
subjekt međunarodnog poslovanja. Nasuprot tome, u nizu članova se govori samo o
„preduzeću“,73 odnosno o „pravnom licu“.74 Za uključivanje pravnih lica u krug subje-
kata ove grane važi normativni sistem. Očito je koncept „korporacije“, kao osnovnog
subjekta međunarodnog poslovnog prava još uvijek aktuelan.75
Četvrto, regulativa je koncipirana polazeći od zahtjeva i potreba male otvorene tržišne
ekonomije.76 Karakterišu je jednakost svih svojinskih oblika, elastičnost i težnja ka
deregulaciji. Ove osobine su prisutne i u zakonima i kod podzakonskih akata.
Peta karakteristika metoda je liberalizam. Odvijanje međunarodnih poslovnih
operacija, uključujući i plaćanje, u načelu je slobodno. „U svrhe međunarodne trgovine,
protok roba i usluga je slobodan“.77 Ovakva polazna pozicija ne isključuje uvođenje
restrikcija, zabrana ili režima odobrenja za pojedine poslove.78
3. Definicija
21. Međunarodno poslovno pravo određeno je svojim predmetom i metodom.

Njihova složenost i terminološke razlike ukazuju na povećane opasnosti kojima je
izložen pokušaj davanja teorijske definicije ove grane.
U „Postupnom razvoju…” izraz „međunarodno trgovačko pravo” se definiše „kao
skup pravila kojima se uređuju trgovački odnosi privatnopravne prirode, a koji uključuju
različite zemlje”.79 Profesor Draškić smatra da je međunarodno privredno ugovorno
pravo “deo međunarodnog privrednog prava koji reguliše dogovorne odnose sa ele-
mentom inostranosti između privatnopravnih subjekata”.80 Za profesora Đurovića je
„međunarodno privredno pravo specijalna, posebna grana pravnog sistema usmerena
na proučavanje normi – pravila ponašanja u međunarodnom prometu robe i usluga, u
50
regulisanju međunarodnih ekonomskih odnosa u celini”.81 Na istoj liniji razmišljanja je

i definicija profesora dr. Radovana Vukadinovića: „Međunarodno poslovno pravo je
grana prava u kojoj se izučavaju pravila za regulisanje međunarodnih poslovnih odnosa
kojima se ostvaruje promet imovinskih vrednosti između subjekata koji pripadaju
različitim suverenitetima”.82
22. Na kraju, uprkos teškoćama, dužni smo ponuditi svoju definiciju razmatrane
grane. Međunarodno poslovno pravo je grana svakog državnog poretka koja pretežno
dispozitivnim normama različitog porijekla uređuje režimom spoljnotrgovinske razm-
jene uslovljene privatnopravne poslovne operacije sa elementom inostranosti.
III NOVO LEX MERCATORIA
1. Nastanak novog lex mercatoria
23. Razmatranje izvora MNPP pokazuje da su u njih uključeni akti koje država
donosi na osnovu svoje suverene vlasti, akti u čijem stvaranju država djeluje kao stru-
čno-politički i tehnički subjekt, te pravna vrela koja nastaju potpuno van sfere uticaja
države. U posljednje dvije grupe izvora veoma česta su pravila koja protivrječe pojedi-
nim nacionalnim pravima, koja prevazilaze rješenja državnih poredaka ili stvaraju pot-
puno nove situacije, nepoznate u unutrašnjem pravu (praeter legem). Ovakvo stanje
otvara pitanje sistematizacije i pravnog karaktera regulative koja se više ili manje
autonomno stvara u međunarodnoj ekonomskoj razmjeni i transakcijama kojima se
ona ostvaruje. U teoriji su data dva odgovora.
Prema prvoj grupi autora, koji se nazivaju i „antimerkatoristi“,83 novo lex mercatoria
ne postoji. Kritike koncepta novog lex mercatoria su ideološke, teorijske i praktične
prirode.84 Najvažniji argumenti protiv ovoga „mita“ su: nepostojanje razvijenog pravnog
i čvrstog sistema normi,85 proizvoljnost, povlađivanje ideologiji laissez-faire, neposto-
janje veze između sistema normi i određenog društva, izostavljanje državne prinude,
insistiranje na ugovoru bez pravnog poretka na koji bi se on oslanjao, malobrojnost
univerzalno prihvaćenih poslovnih postupaka i običaja, nejasnost generalnih principa
i zavisnost ostvarivanja arbitražnih odluka od odluke jednog suverenog državnog
subjekta.86
51
Pripadnici drugog pravca, u doktrini nazvani i „merkatoristi“ smatraju da se u modernoj

globalnoj ekonomiji razvio poseban sistem pravila koji je suštinski, a dijelom institu-
cionalno i proceduralno relativno nezavisan od pojedinih unutrašnjih prava. On pred-
stavlja pandan srednjevjekovnom lex mercatoria i zato ga nazivaju novim lex mercatoria
ili New Law Merchant. Pristalice ovog shvatnja su brojnije.87 Smatramo da se njihovi
argumenti mogu prihvatiti. Na doktrinarnoj razini, rad na razvoju novog lex mercatoria
je neophodan radi sistematizacije, teorijskog osmišljavanja i daljeg razvitka novog
fenomena. U praktičnom pogledu je bez novog lex mercatoria veoma teško obezbijediti
pravnu sigurnost u zasnivanju i izvršavanju međunarodnih poslovnih operacija.
24. Faktori koji uslovljavaju nastanak i razvoj novog lex mercatoria donekle su slični
onima koji su djelovali u srednjem vijeku. No, promijenjene društvene i ekonomske
okolnosti stvaraju poseban kvalitet u već poznatim činiocima i dovode do stvaranja
novih faktora. Ukratko ćemo razmotriti svaku od ovih grupa.
Proširenje trgovine u srednjem vijeku danas je dovelo do globalizacije svjetske
ekonomije. Ovaj proces je samo parcijalno praćen razvojem nacionalnih regulativa
odnosa sa elementom inostranosti. Nedovoljno povećanje uloge domaćih izvora
kompenzirano je brzim promjenama postojećih i velikim obimom novih aktivnosti.
Statična državna legislativa je taj prostor morala prepustiti običajima i drugim vrelima
autonomnog međunarodnog regulisanja od strane privrednika. U takvim uslovima
jednoobraznost regulative nije više samo spontani izraz interesa trgovaca. Ona postaje
rezultat svjesne i organizovane pravno-političke akcije najprije međunarodne poslovne
zajednice,88 a potom i država. Fenomen jednoobraznosti autonomnih pravila, karakte-
rističan za pomorsku trgovinu, proširio se najprije na ostale vidove transporta, a potom
i na druge oblasti. Sve ovo ne bi bilo moguće bez daljeg ujednačavanja institucija na pri-
vatnom i javnom planu.
Savremeno društvo stvara i dodatne faktore koji zahtijevaju uspostavljanje novog
lex mercatoria. Na prvom mjestu je postojanje nacionalnih trgovačkih prava prilagođe-
nih prvenstveno sopstvenoj unutrašnjoj trgovini89 i državnih prinudnopravnih režima
ekonomskih odnosa sa inostranstvom. S jedne strane ovo dovodi do interesnih konfli-
kata, a sa druge do pravne nesigurnosti. Zbog toga „razočarani“90 trgovci pribjegavaju
jedoobraznom autonomno stvorenom međunarodnom pravu i arbitraži.91 Nacionalna
prava i sudovi se koriste tek ako se rješenje ne može naći u internacionalnom domenu.92
Na drugom mjestu se nalazi nerazvijenost konvencijskog prava. Konvencije koje
uređuju opšte okvire međunarodne razmjene i spadaju u međunarodno ekonomsko
pravo daleko su brojnije od konvencija koje regulišu pojedine materijalnopravne insti-
tute. Pored toga, proces konvencijskog regulisanja opterećen je brojnim slabostima,
52
od kojih su neke inherentne i nacionalnoj legislativi: stvaraoci su države, proces

donošenja je spor i težak postupak revizije, često veliki vremenski razmak između
potpisa, ratifikacije i stupanja na snagu akta, izbjegavanje najrelevantnijih država u
datoj oblasti da ratifikuju pojedine konvencije, te zavisnost primjene konvencija od
volje njenih potpisnica.93
2. Pojam i karakteristike novog lex mercatoria
25. Za novi lex mercatoria koristi se veliki broj različitih naziva. Najčešći su: (suvre-
meno) međunarodno trgovinsko pravo, transnacionalno pravo, supranacionalno pravo,
međunarodni običaji i uzanse, pa čak i “opšti principi međunarodnog trgovačkog
prava”,94 ili, jednostavno, lex mercatoria. ”Transnacionalno pravo” i lex mercatoria su u
najširoj primjeni. Svaki od ovih izraza sadrži dio istine i utiče na sadržaj discipline. Neki
od elmenata sadržine navedenih kategorija će biti dotaknuti kasnije. Za sada možemo
dati našu radnu definiciju modernog lex mercatoria. To je skup pravila stvorenih sopst-
venim izvorima međunarodnog poslovnog prava koji bilo po suštini, bilo prema formi
nemaju državni karakter.
Kriteriji za određivanje savremenog lex mercatoria veoma su složeni. U teoriji su se
iskristalisala tri: predmet, porijeklo normi i metod. Bez obzira na pojedine slučajeve do-
minacije nekog od mjerila, jasno je da kriteriji moraju biti primijenjeni i zadovoljeni ku-
mulativno. Predmetom lex mercatoria smatramo one specifične odnose međunarodnih
poslovnih operacija koji nisu uopšte uređeni, ili nisu uređeni na zadovoljavajući način
u nacionalnim pravnim porecima.95 Sadržaj normi koje spadaju u lex mercatoria nastaje
u međunarodnoj poslovnoj praksi na različite načine. Karakteriše ih običajno porijeklo
i spontani karakter.96 Spontanost ne znači neorganizovanost, nego nezavisnost od
državne suverenosti. Tako u izvore ove discipline ulaze i a posteriori stvoreni poslovni
običaji i a priori nastali akti državnih ili nedržavnih organizacija koje djeluju u ovoj
oblasti.97 Najvažnija obilježja metoda legis mercatoriae su kombinovanje različitih iz-
vora prava koji po karakteru nisu čisto državni98 i inventivno99 rješavanje sporova putem
trgovačkih arbitraža.100 Ove dvije metodološke odrednice traže poseban osvrt.
26. U doktrini je jedinstveno prihvaćen stav da su izvori legis mercatoriae „međuna-
rodno zakonodavstvo” u najširem značenju tog pojma i trgovački običaji kao njegovo
„tvrdo jezgro”.101 Na osnovu toga se cijela disciplina posmatra u širem i u užem smislu.
Između trgovačkih arbitraža i lex mercatoria postoji odnos uzajmne egzistencijalne i
funkcionalne zavisnosti. Zahvaljujući slobodi ugovaranja stranaka i postojanju relativno
53
nezavisnog sistema normi za međunarodne poslovne operacije, arbitrima nije potrebno

ni imenovanje od strane države, niti saglasnost države da bi bili ovlašteni za rješavanje
spora. Arbitražne odluke, s druge strane, formulišu pravila lex mercatoria i stvaraju pravni
osnov za njegovo dobrovoljno ili, po potrebi, prinudno ostvarivanje. Zbog toga su
odluke arbitraža konstitutivni elemenat razmatranog sistema normi.
Lex mercatoria, kao zaseban sistem normi, ima niz karakteristika. Oko najvažnijih
među „merkatoristima” postoji puna saglasnost. Prva se tiče osnova primjene. To je uvi-
jek autonomija volje stranaka, odnosno sloboda ugovaranja kao njen pojavni oblik. Ma-
nifestuje se izričitim izjavama volje ili pretpostavkom o prećutnom pristanku partnera
na lex mercatoria,102 što je nesporno naročito pred međunarodnim trgovačkim arbitra-
žama. Drugo, lex mercatoria je samostalan, ali nije cjelovit sistem.103 Iz istorijskih i prak-
tičnih razloga ono uređuje samo odnose koji nisu na zadovoljavajući način opšte-
prihvaćeni u uporednom zakonodavstvu. Zato je lex mercatoria funkcionalno povezan
sa državnim porecima. Ta veza se sastoji bilo u preuzimanju normi, bilo u supletornom,
tj. dopunskom korištenju opštim pravnim načelima nacionalnih sistema.104 Treće, iako
postoji dualitet sa nacionalnim pravima i premda se stvara na međunarodnom nivou,
lex mercatoria nije supranacionalno pravo.105 Četvrta karakteristika ima nomotehničku
prirodu. Lex mercatoria je dinamičan i elastičan sistem koji u većoj mjeri od nacionalnih
prava vodi računa o prirodi poslovnih transakcija i stavovima učesnika koji su sa njom
povezani. I peto, sistem sankcija je veoma složen. Lex mercatoria u krajnjoj liniji može biti
ostvareno i državnom prinudom. No, to nije karakteristična situacija. Osobine poslova,
autonomno podvrgavanje arbitraži i neformalistički način njenog rada dovode do
pretežno dobrovoljnog izvršavanja odluka ove institucije. Ukoliko to ne bude slučaj,
primjenjuju se neorganizovane društvene sankcije i sankcije društvenih organizacija -
udruženja trgovaca na prvom mjestu. Zahtjev nadležnoj državi da prizna i prinudno
izvrši arbitražnu odluku predstavlja tek krajnju mogućnost za stranu koja je dobila spor.
Da zaključimo! Lex mercatoria je skup dominantno dispozitivnih pravila neposredno
ili posredno stvorenih od samih trgovaca (privrednika), koja regulišu međunarodnu
poslovnu operaciju najvećim dijelom nezavisno od nacionalnih poredaka i za čije je
tumačenje i primjenu u slučaju spora po pravilu nadležna međunarodna trgovačka
arbitraža.
54
GLAVA DRUGA
IZVORI MEĐUNARODNOG
POSLOVNOG PRAVA
I IZVORI PREUZETI IZ SRODNIH GRANA PRAVA
1. Preuzeti i sopstveni izvori
27. Pojam, istorijat i analiza predmeta međunarodnog poslovnog prava (dalje i:

MNPP) pokazuju da se radi o novoj pojavi pravnog sistema čije razgraničenje sa srodnim
granama nije moguće do kraja jasno provesti. Ovaj problem se manifestuje i u oblasti
izvora prava. Način njegovog prevazilaženja predstavlja i posebnu karakteristiku
metoda MNPP. Ta osobenost se sastoji u kreativnom kombinovanju pravnih vrela srod-
nih grana i sopstvenih izvora međunarodnog poslovnog prava. Teškoće koje se pri tome
pojavljuju su teorijske i praktične prirode.
Teoretičari s područja bivše Jugoslavije daju različite sistematizacije izvora ove grane.
Polazeći od opšte teorije izvora prava, prof. dr. Radovan Vukadinović sva formalna vrela
ove grane dijeli na nacionalne, međunarodne i izvore prava Evropske unije.106 Dalju kla-
sifikaciju nacionalnih izvora isti autor zasniva na predmetu i porijeklu, dok vrsta pra-
vnih akata služi kao kriterij za sistematizaciju izvora prava međunarodnog karaktera.107
Prof. dr. Deša Mlikotin-Tomić kao pravna vrela navodi: međunarodne ugovore (multila-
teralne, regionalne i bilateralne), odluke međunarodnih organizacija i međudržavnih
tijela nadležnih za privrednu saradnju, običajno pravo, sudsku praksu (odluke arbitraž-
nih i nacionalnih sudova) i nacionalno pravo.108 Ovome se dodaju uredbe Evropske
unije, formularno pravo, soft law i pravna znanost.109 Profesori dr. Jelena Vilus, dr. Slavko
Carić i dr. Stevan Šogorov daju slijedeću klasifikaciju izvora: međunarodne konvencije,
izvori autonomnog međunarodnog trgovinskog prava (formularni ugovori, običaji i
55
uzanse) i domaći propisi.110 Najrazvijeniju hijerarhijsku ljestvicu izvora ove grane dao je
profesor Goldštajn: ugovor, praksa ustanovljena između ugovornih strana, opći uvjeti po-
slovanja zajedno sa tipskim ugovorima i standardnim klauzulama i terminima, trgova-
čki običaji, međunarodne konvencije, ukoliko ugovorom nisu isključene, opća načela na
kojima počiva prihvaćena međunarodna konvencija, mjerodavno nacionalno pravo,
arbitražna i sudska praksa i doktrina međunarodnog trgovačkog prava posredno.111
Profesor dr. Radomir Đurović vrela razmatrane grane dijeli na ona koja potiču iz među-
narodnog javnog prava, iz međunarodnog privatnog prava i iz domaćeg zakonodavstva,
te na sopstvene izvore ove grane (tipski ugovori, opšti uslovi poslovanja, kodifikovana
pravila, običaji i uzanse, prometni običaji, poslovni običaji, poslovni i proizvodni
standardi, arbitražna praksa).112
Među izloženim sistematizacijama ne postoje bitne suštinske razlike. Ipak, podjela
izvora koju daje prof. Đurović najviše odgovara našim potrebama. Zato ćemo je uzeti
kao osnov daljnjih izlaganja.
28. Svi navedeni izvori teoretski se mogu podijeliti na različite načine. Kao uvod u
kasnija razmatranja navodimo: materijalni i formalni, preuzeti i sopstveni; državni
izvori, izvori međunarodnih organizacija i nedržavna ili autonomna vrela; izvori stvo-
reni organizovanom akcijom ili spontano; kodifikovani ili nekodifikovani; „tvrdi” i „meki”
itd. Navedene vrste izvora i njihovi konkretni akti u praksi čine funkcionalno jedinstvo.
Zbog toga se hijerarhija izvora za svaki individualni slučaj mora posebno konstruisati.
Taj poduhvat je po pravilu znatno teži u međunarodnom nego u nacionalnom pravu.
2. Izvori preuzeti iz međunarodnog javnog prava
2.1. Vrste izvora
29. O pojmu međunarodnog javnog prava (MJP) u teoriji ne postoji potpuna

saglasnost.113 Dominira stav da se radi o sistemu pravnih pravila kojima se uređuju
prvenstveno114 odnosi između:
a) država kao suverenih subjekata,
b) država i međunarodnih organizacija,
c) međunarodnih organizacija i
d) članova, te organa u međunarodnim organizacijama (unutrašnji odnosi).
56
Zahvaljujući Statutu Međunarodnog suda, glavnog sudskog organa UN,115 hijerarhija

izvora ove grane je manje sporna od njenog predmeta. Član 38 Statuta navodi slije-
deće izvore: opšte ili posebne međunarodne konvencije, „međunarodni običaj kao
dokaz opšte prakse prihvaćene kao pravo”, opšta pravna načela priznata od civilizovanih
naroda, sudske odluke, pravna doktrina kao pomoćno sredstvo i princip pravičnosti, tj.
suđenje ex aequo et bono, ako države učesnice u sporu na to pristanu.116 Uz navedene,
u literaturi se kao izvori još spominju rezolucije međunarodnih organizacija117 i jedno-
strani akti država.
Za međunarodno poslovno pravo najvažniji izvori iz ove grupe su međunarodne
konvencije i akti međunarodnih organizacija koji imaju za predmet političke i
ekonomske odnose između država i njihovih subjekata. Upravo zbog toga se većina
ovih akata može svrstati u međunarodno ekonomsko pravo.
30. Međunarodne konvencije se prema broju država članica dijele na multilateralne
(GATT, Marakeški sporazum o WTO, IMF itd) i bilateralne,118 a po teritoriji na univerzalne
i regionalne (Rimski ugovor o osnivanju EEZ). Smatra se da su konvencije izvor među-
narodnog javnog prava, pa time i ekonomskog, samo ako sadrže opšte i trajne obaveze
i prava.119 Konvencije stupaju na snagu čim su stranke pristale da njom budu vezane, ili
kada su ispunjeni uslovi koje su one postavile u samoj konvenciji. Pristanak se daje
ratifikacijom ili na drugi način predviđen u međunarodnom javnom pravu: prihvatom,
odobrenjem ili pristupanjem. Postupak ratifikacije i izvršavanja konvencija je u BiH
uređen posebnim zakonom.120 Ratifikovani međunarodni ugovor BiH stupa na snagu u
skladu sa njegovim sadržajem, odredbama Zakona i odlukom o ratifikaciji.121
Stupanjem na snagu konvencije otvara se i pitanje odnosa međunarodnog sa
unutrašnjim (municipalnim) pravom. U BiH je prihvaćen monistički koncept po kome
konvencije koje stupe na snagu imaju jaču pravnu snagu od domaćih zakona.122
Zavisno od sadržaja međunarodnih konvencija, one se mogu primjenjivati neposredno
pred sudovima domaće države (self – executing treaty; „direktan efekt”), ili posredstvom
donošenja propisa države, koji su predviđeni u samoj konvenciji.123
2.2. Karakteristike izvora
31. Najčešći ciljevi međunarodnih sporazuma iz ove oblasti su liberalizacija trgovine,

ostvarivanje ekonomskih integracija i unifikacija prava.124 Konvencije kojima je Bosna
i Hercegovina pristupila notifikacijom nakon sticanja nezavisnosti i koje je neposredno
zaključila potvrđuju navedeni stav. Prema kriteriju materije (ratione materiae),
57
sporazumi koje je Bosna i Hercegovina sklopila nakon 1992. godine mogu se okvirno
podijeliti na one koji uređuju: ekonomsku, naučnu i tehničku saradnju (Kuvajt i SR Nje-
mačka npr.), trgovinsku saradnju (Hrvatska, Iran, Kuvajt, npr.), sve vidove saobraćaja
(Hrvatska i Austrija, npr.), podsticanje i zaštita investicija (Malezija, Hrvatska, USA, npr.)
i izbjegavanje dvostrukog oporezivanja (npr. Iran).125
Osnovni cilj ove regulative je dovođenje razmatranih „odnosa u okvir opšteprihva-
ćenih normi,“126 dakle stvaranje novog međunarodnog ekonomskog poretka i globalne
svjetske ekonomije. Najčešći metod jeste stvaranje obaveznih normi, ublaženo pravom
država da stavljaju rezerve na pojedine odredbe multilateralnih konvencija. Ovakvim
postupkom članice izbjegavaju primjenu onih rješenja koja su suprotna njihovom
nacionalnom pravnom poretku ili vitalnim interesima.127
32. Rezolucije i drugi akti država i međunarodnih organizacija također mogu imati
obaveznu prirodu. No, veoma često one obuhvataju „odredbe izražene normativnim
jezikom”, ali bez jasnog pravno obavezujućeg dejstva.128 Ovakvi dokumenti nazivaju se
i soft law. Njihova pravna priroda je sporna. Smatra se da se oni nalaze između izvora
prava koji sadrže prinudne norme i pukih političkih deklaracija ili džentlmenskih
sporazuma.129 Istina je, ipak, negdje u sredini. Soft law akti međunarodnog javnog prava
„vrše politički uticaj na ponašanje država jer izražavaju vladajući politički stav među-
narodne zajednice ili jednog njenog dela”.130 Shodno tome, soft law ima ograničeno
pravno dejstvo.131 Obaveza za njegovo poštovanje postoji, ali širina upotrijebljenih
formulacija, nepostojanje sankcija i nedostatak nezavisnog aparata za primjenu relati-
viziraju ovu dužnost. Kao tipičan primjer može se navesti Rezolucija GS UN od 5.12.1980.
godine kojom je usvojen set multilateralno dogovorenih pravičnih principa i pravila za
kontrolu restriktivne poslovne prakse.
Bilo da se radi o „tvrdom” ili o „mekom” međunarodnom javnom pravu, mogućnost
prinude za njegovo ostvarenje uvijek postoji. U okruženju suverenih subjekata nedo-
statak jedinstvenog državnog monopola prisile doveo je do čitavog sistema sankcija
koje međunarodna zajednica kao cjelina, ili njena pojedina članica, može legalno
primijeniti. Te sankcije mogu uticati na međunarodne ekonomske odnose (blokada,
prekid ekonomskih odnosa, embargo, bojkot finansijske mjere itd) i na bilo državna,
bilo privatna dobra državljana sankcionisane države (sekvestar, konfiskacija, nacionali-
zacija itd).132
33. Izvori MJP relevantni su za međunarodno poslovno pravo i zbog toga što
utvrđuju niz političko-ekonomskih i ekonomskih principa relevantnih za odvijanje
međunarodne razmjene. Prva grupa je dobila svoj možda najpregnantniji izraz u
58
Glavi I UN Povelje o ekonomskim pravima i dužnostima država iz 1974. Druga skupina

dominantno ekonomskih načela je sadržana također u Povelji UN o ekonomskim
pravima država. Navodimo samo najvažnija:
a) suverenitet država nad prirodnim bogatstvima i ekonomskim aktivnostima (čl. 2),
b) pravo na kontrolu stranih investicija (čl.2),
c) regulisanje i kontrola djelovanja transnacionalnih korporacija (čl.2),
d) pravo na učešće u međunarodnoj trgovini i međunarodnoj ekonomskoj saradnji (čl. 4),
e) unapređivanje naučne i tehnološke saradnje i transfera tehnologije (čl. 13),
f ) djelovanje u pravcu liberalizacije svjetske trgovine (čl. 14) itd.133
Pored istaknutih, neophodno je barem spomenuti naročito još neka, kao što su:
sloboda saobraćaja i sloboda transfera novca.134 Neka od načela međunarodnog
ekonomskog prava relevantna za poslovne transakcije nazivaju se i „standardima”.135
Među najvažnijima su: jednak odnos prema svim državama i njihovim subjektima, osim
u slučaju kada se dozvoljava preferencijalni tretman, klauzula najpovlaštenije nacije,136
te reciprocitet.
3. Izvori preuzeti iz međunarodnog privatnog prava
3.1. Pojam međunarodnog privatnog prava
34. Nacionalizacija srednjovjekovnog Lex mercatoria izvršena velikim buržoaskim

kodifikacijama radikalno je povećala ulogu međunarodnog privatnog prava (MPP) u
ovoj oblasti. Ono postaje sastavnim dijelom svih velikih građanskih zakonika devet-
naestog vijeka.137 Nerazvijenost sopstvene specifične regulative poslovnih transakcija
sa elementom inostranosti čini u tom periodu od izvora MPP najvažniji faktor za
određivanje mjerodavnog prava i za utvrđivanje nadležnog suda. Postepeni razvoj
međunarodnog poslovnog prava mijenja samo karakter, ali ne i značaj MPP. Danas je
nemoguće zamisliti poslovni odnos sa elementom inostranosti koji bi bio u cjelini
nezavisan od izvora MPP.138
Međunarodno privatno pravo je grana pravnog sistema svake države. Njegov pred-
met su odnosi koji nastaju u određivanju mjerodavnog nacionalnog materijalnog
prava i nadležnog suda u odnosima sa elementom inostranosti (sukob zakona). Upravo
59
zbog toga je ono izuzetno važno i za međunarodne poslovne odnose. Element

inostranosti može postojati u trenutku nastanka odnosa, a može se pojaviti i kasnije.
35. Metod MPP je vezivanje, „lokalizacija” pravnih odnosa. Suština „lokalizacije” je u
određivanju tačaka i elemenata pravnog odnosa sa stranim elementom koji u kon-
kretnom slučaju upućuju na podvrgavanje regulative jednom nacionalnom pravu. Kako
ovakvih tačaka u svakom odnosu ima više i budući da su interesi država različiti, veoma
je teško usvojiti jedinstven stav o ovom pitanju. Zato MPP teži da utvrdi jasno vidljiv
kriterij preferencije koji je ujedno i „internacionalno prihvatljiv”.139 Ideja vodilja je
da „takav izbor treba da bude u korist onog prava s kojim je konkretan odnos najuže,
najbliže, najznačajnije, najrealnije i sl. povezan.”140
Kriteriji vezivanja se u suštini mogu grupisati prema subjektu, predmetu i izvoru prav-
nog odnosa.141 Unutar svake od ovih grupa kristalisale su se tipične tačke vezivanja, npr.
domicil i državljanstvo za subjekte. Za međunarodne poslovne i ugovorne odnose,
pored autonomije volje stranaka,142 posebno važne poveznice predstavljaju i prava i
obaveze stranaka i sjedište institucije nadležne za rješavanje sporova (sud ili međuna-
rodna trgovačka arbitraža).
36. Instrument putem koga se vrši lokalizacija pravnih odnosa, a time i rješavanje
sukoba zakona, su kolizione norme. „Kolizijska pravila određuju koje će se od više
različitih materijalnih prava primijeniti na pravnu situaciju koja ima vezu s pravima više
država”.143 Ona, dakle, ne sadrže materijalno pravno rješenje, nego upućuju na juridički
sistem u kome ga treba tražiti. Zavisno od toga da li upućuju isključivo na domaće
pravo, ili i na pravo druge države, dijele se na jednostrana i dvostrana koliziona
pravila.144 Dva su osnovna elementa svake kolizione norme: pravna kategorija na koju
se norma odnosi (npr. državljanstvo ili pripadnost „preduzeća”, mjesto zaključenja ugo-
vora, mjesto izvršenja građanskog delikta) i tačka vezivanja, ili poveznica, preko koje se
pravna kategorija podvrgava određenom državnopravnom poretku.145
37. Povezivanje konkretnog pravnog odnosa sa jednom državom na koje upućuje
koliziona norma nije bezuslovno. Iako su ograničenja malobrojna, ona nisu nevažna.
Izložićemo ih ukratko.
Na prvom mjestu se nalazi zabrana primjene nadležnog nacionalnog prava,146 uko-
liko bi ona bila suprotna sa osnovnim principima društvenog i državnopravnog sistema
domaće države. Kod nas je sadržan u članu 4 ZRSZ. Iako su kriteriji za određivanje s
uštine ograničenja nacionalnog karaktera, ovaj institut se naziva „međunarodni javni
poredak”.147 Njegova primjena u međunarodnim transakcijama je veoma restriktivna,
budući da označava poremećaj dobrih ekonomskih odnosa između tangiranih država.
60
U pravu EZ postoji tendencija da se prinudni propisi o četiri osnovne slobode, kao

instrumenti stvaranja i očuvanja jedinstvenog unutrašnjeg tržišta Zajednice, tretiraju
kao pravila „međunarodnog javnog poretka”.148
Drugo, postoje tačke vezivanja na koje stranke mogu uticati svojom voljom.149
U poslovnim odnosima najočitiji primjeri su promjena sjedišta ili korištenje autonomije
volje u ugovornim odnosima. Ako je ova mogućnost iskorištena samo zato da se nesa-
vjesno izbjegne važenje domaćeg poretka (fraus legis), navedeni postupak je zabranjen.
Kod nas je ova odredba sadržana u čl. 5 ZRSZ.150
Treći vid ograničavanja predstavlja ustanova upućivanja (renvoi). Prema članu 6 ZRSZ
„ako je po odredbama ovog zakona trebalo primijeniti pravo strane države, uzimaju se
u obzir njegova pravila o određivanju mjerodavnog prava”. Domaći subjekt, dakle, prije
određivanja mjerodavnog prava, mora da „ispita kolizione norme stranog prava na koje
je usmjeren, i da slijedi njihovu uputu bez obzira na to kuda ona vodi”.151 Izuzetak, ipak,
postoji. Ako strani poredak ponovo upućuje na naše pravo, ono se mora primijeniti na
konkretan slučaj. Ovakva stajališta našeg poretka152 zahtijevaju veliki oprez prilikom ko-
rištenja autonomije volje za određivanje mjerodavnog prava za poslovne transakcije
sa elementom inostranosti.
Četvrto ograničenje predstavlja zahtjev da se strano pravo „primjenjuje prema svom
smislu i pojmovima koje sadrži”.153 Ovakvo rješenje zahtijeva poznavanje cjelokupnog
poretka nadležne države, a ne samo pravne kategorije ili instituta koji je predmet koli-
zione norme.154
3.2. Nacionalni izvori u Bosni i Hercegovini
38. Među nacionalnim izvorima MPP najznačajniju grupu čine posebni zakoni.155
U Bosni i Hercegovini to je preuzeti Zakon o rješavanju sukoba zakona sa propisima
drugih zemalja u određenim odnosima (dalje: ZRSZ).156 Pojedine odredbe o rješavanju
sukoba zakona nalaze se i u propisima o mjenici i čeku, pomorskoj i riječnoj plovidbi, te
o osnovnim materijalno-pravnim odnosima u zračnoj plovidbi.
Za međunarodno poslovno pravo najvažniji domaći izvor je ZRSZ. Uređeni su:
primjena zakona, određivanje mjerodavnog prava, nadležnost suda i drugih državnih
organa, te priznavanje i izvršavanje stranih sudskih i arbitražnih odluka. Ovaj zakon se,
između ostalog, primjenjuje na „imovinske, odnosno druge materijalno-pravne odnose
s međunarodnim elementom”.157 Od njegovih rješenja navodimo ona koja su najvaž-
nija za međunarodne poslovne operacije.
61
39. „Za pravnu i poslovnu sposobnost fizičkih lica mjerodavno je pravo države čiji je
ono državljanin”.158 Državljanstvo će, dakle, biti osnovna i najvažnija tačka vezivanja za
određivanje da li se fizičko lice može pojaviti kao subjekt poslovnih ugovora sa
elementom inostranosti, tj. da li može biti „trgovac”. Radi pravne sigurnosti prometa
uvedeno je i korektivno rješenje. Fizičko lice koje bi bilo poslovno nesposobno po pravu
države čiji je državljanin, „poslovno je sposobno ako ima poslovnu sposobnost po pravu
mjesta gdje je nastala obaveza”.159
Određivanje državne pripadnosti pravnih lica je složenije. U uporednom pravu i teoriji
poznato je barem sedam tačaka vezivanja za ovu kategoriju: mjesto osnivanja, mjesto
stvarnog sjedišta bilo prema lokaciji glavne uprave, bilo prema statutu, državljanstvo
članova društva, državljanstvo članova uprave, mjesto centra eksploatacije shvaćene u
tehničkom smislu i pravni sistem po kome je subjekt osnovan.160 Naše pravo u čl. 17 ZRSZ
prihvata posljednju navedenu kolizionu normu: „pripadnost pravnog lica određuje se
po pravu države po kome je ono osnovano”. Dakle, inkorporacija je primarni kriterij za
određivanje pripadnosti pravnog lica kod nas.161 Iz istih razloga kao i kod fizičkih lica,
ovo je rješenje prošireno. Ako pravno lice ima sjedište u državi različitoj od one u kojoj
je osnovano, te ako i po pravu te druge države ima njenu pripadnost, „smatraće se
pravnim licem te države”. Ova rješenja se odnose samo na pravna lica privatnog, ali ne
i javnog prava.162
40. Koliziona norma čl. 18 ZRSZ kao mjerodavno pravo za svojinsko-pravne odnose
određuje „pravo mjesta gdje se stvar nalazi” (lex rei sitae). Za međunarodno poslovno
pravo, koje je podešeno distancionom poslovanju i u kome je transport sastavni dio
cijelog posla, značajno je da se osnovno rješenje našeg prava modificira. Ako se stvar
nalazi u međunarodnom prevozu (res in transitu), za svojinskopravne odnose povodom
nje „mjerodavno je pravo mjesta odredišta (opredjeljenja)”.163 Za svojinske odnose
povodom samih prevoznih sredstava usvojen je treći kriterij. Na njih se primjenjuje
pravo zemlje „čiju državnu pripadnost imaju”.164
41. Za međunarodno poslovno pravo najvažnija grupa kolizionih pravila tiče se ugo-
vora. Postoje dva osnovna rješenja za određivanje mjerodavnog prava u ovoj oblasti: au-
tonomija volje kao „subjektivna” tačka vezivanja i kolizione norme.165 Odnos između
ova dva instrumenta može biti različit. U prvu grupu sistema ulaze oni u kojima su ko-
lizione norme primarne i isključive. Stranke ne mogu autonomno da odrede mjeroda-
vno pravo za svoj ugovorni odnos (latinoameričke zemlje, uz Brazil kao djelomičan
izuzetak). U drugoj grupi sistema kolizione norme su supsidijarne. One se primjenjuju
ako stranke nisu svojim sporazumom odredile mjerodavno pravo. Na osnovu čl. 20 ZRSZ
u ovu skupinu spada i naš poredak.
62
Prema članu 19 ZRSZ, „za ugovor mjerodavno je pravo koje su izabrale ugovorne
strane, ako ovim zakonom ili međunarodnim ugovorom nije drukčije određeno”. Pod-
sjetimo, ZRSZ kao ograničenja u domenu dispozitivnih normi navodi: javni poredak i
ugovaranje in fraudem legis. Uz uvažavanje ovih ograničenja, ipak se može tvrditi da je
naše pravo usvojilo autonomiju volje kao osnov primarnog vezivanja ugovora za neki
pravni poredak (lex contractus). Izabran može biti pravni poredak neke države ili izvor
međunarodnog poslovnog prava – Bečka konvencija o međunarodnoj prodaji stvari iz
1980.godine, neka jednoobrazna pravila ili model zakon, naprimjer.166 Izbor prava
mjerodavnog za ugovor može biti izričit i prešutan,167 razlozi pravne sigurnosti plediraju
izričito navođenje izabranog prava u ugovoru.
Ukoliko ranije navedena ograničenja slobodi ugovaranja168 u konkretnom slučaju ne
postoje, uporedno pravo dijeli državne sisteme na one koji prihvataju ograničenu i one
koji dozvoljavaju neograničenu autonomiju stranaka u izboru mjerodavnog prava.
Ograničenja su dvostruke prirode. Od stranaka se traži da izaberu bilo koji pravni
sistem ili da izaberu pravni sistem koji sa ugovorom ima stvarnu, odnosno najtješnju
vezu. Sistemi neograničene autonomije ovakve zahtjeve ne poznaju; stranke su
potpuno slobodne u izboru mjerodavnog prava. Naš sistem spada u ovu grupu
pravnih poredaka.169
Kolizione norme prema čl. 20 ZRSZ imaju supsidijarnu primjenu („supsidijarno
povezivanje”). One važe tek onda ako stranke nisu iskoristile svoje pravo da odrede
mjerodavan pravni poredak, te ako „posebne okolnosti slučaja ne upućuju na drugo
pravo”. Kolizione norme člana 20 se za potrebe međunarodnog poslovnog prava mogu
sistematizovati na različite načine.
Najvažnija podjela se zasniva na tome da li se uređuju pojedini imenovani ugovori
ili se daje generalna norma za sve ostale ugovore. U prvoj skupini kao tačka vezivanja
dominira prebivalište, odnosno sjedište vršioca karakteristične, nenovčane činidbe u
vrijeme prijema ponude. Ovakvom kombinacijom principa najbliže veze i karakteristi-
čne prestacije170 je veliki broj ugovora međunarodnog poslovnog prava bh. subjekata
vezan za naš sistem. Izuzetak predstavljaju ugovori o prenosu tehnologije, za koje je
kao tačka vezivanja prihvaćeno „sjedište primaoca tehnologije”.171 Interesni karakter
kolizionih normi ovdje je jasno vidljiv. Za sve druge ugovore mjerodavno je pravo
zemlje u kojoj se u „vrijeme prijema ponude nalazilo prebivalište, odnosno sjedište
ponudioca”.172
Drugo, pored izloženih pravila, postoje i neka specifična koliziona rješenja od inte-
resa za međunarodno poslovno pravo. Tako rizik za propast stvari prelazi na sticaoca,
63
odnosno preuzimaoca prema istim pravilima koja važe za ugovor na osnovu koga
se prenos vrši.173 Ova koliziona norma vrijedi i za akcesorni pravni posao. Suprotno do
sada navedenom, pravo mjesta isporuke je mjerodavno „za način predaje stvari i
za mjere koje treba preduzeti ako se odbije preuzimanje stvari”.174 Napokon, „za
jednostrani pravni posao mjerodavno je pravo države dužnikovog prebivališta,
odnosno sjedišta”.175
3.3. Međunarodni izvori MPP
42. Sistematizacija međunarodnih izvora MPP daleko je složenija iako u njoj postoje
samo multilateralne i bilateralne konvencije.176 Multilateralne konvencije imaju opšti i
regionalni karakter. U domenu interesantnom za međunarodno poslovno pravo domi-
niraju regionalne konvencije. Prema dejstvu, dijele se na one koje važe bez obzira na dr-
žavljanstvo ili pripadnost subjekta, one u čijoj osnovi primjene se nalazi reciprocitet, te
konvencije koje unificiraju koliziona pravila.177 Sa stanovišta sadržaja mogu se klasifici-
rati prema predmetu regulisanja, tj. vrsti odnosa za koje stvaraju pravila za razrješavanje
sukoba zakona. Za nas su važne naročito one konvencije koje se neposredno tiču po-
slovnih transakcija sa elementom inostranosti (Haška konvencija o pravu koje se pri-
mjenjuje na prenos vlasništva u slučaju međunarodne kupoprodaje tjelesnih pokretnih
stvari iz 1958. godine, naprimjer). Za njih se čak smatra da predstavljaju opšte,178
zajedničke izvore za obje razmatrane grane. Navodimo neke koje su istorijski i praktično
najinteresantnije za našu oblast.
43. Na prvom mjestu je Kodeks zakona o međunarodnom privatnom pravu iz 1928.
godine izrađen prema prijedlogu kubanskog pravnika Bustamantea (Codigo Busta-
mante). U četiri dijela „knjige”, obuhvata kolizione norme građanskog, trgovačkog,
krivičnog i procesnog prava. Kodeks je ratifikovalo 15 latinoameričkih država.
Stvaranje EEZ iniciralo je unifikaciju MPP u njenim okvirima. Za međunarodne
poslovne operacije naših subjekata najvažnija je Rimska konvencija o mjerodavnom
pravu za ugovorne obaveze iz 1968. godine. Ona se primjenjuje kada se spor rješava
u jednoj od država ugovornica – članica EZ, bez obzira na to gdje se nalazi sjedište
stranaka. Mjerodavno pravo se određuje najprije po principu autonomije volje stranaka
(čl. 3). Interesantno je da se stranke ne mogu opredijeliti za (novi) lex mercatoria.179 Ako
stranke nisu iskoristile svoje pravo izbora, „ugovor je podvrgnut pod pravo države
s kojom je najuže povezan” (čl.4). U slučaju ugovora poslovnog prava najuža veza se
određuje prema sjedištu.
64
4. Izvori državnog poslovnog prava
44. Izvori državnog poslovnog prava zavise prvenstveno od sistema u koji konkretni
nacionalni poredak spada. Postoje različite klasifikacije pravnih sistema. Jedna od
razvijenijih globalnih podjela uključuje u sebe čak 8 grupa.180 Prof. Draškić proširuje
Rabelovu podjelu i navodi pet sistema.181 Polazeći od izvora prava kao mjerila,
smatramo da se podjela može reducirati na common law, kontinentalne i sisteme
vjerskih, odnosno tradicionalnih prava.182 Za common law ili anglosaksonske sisteme je
karakteristično da se osnovnim izvorom smatraju običaj utvrđen sudskom odlukom sa
svojstvom obavezujućeg precedenta.183 Ovako utvrđen običaj primjenjuje se i u tumače-
nju zakona. Zbog toga se ovi sistemi nazivaju i precedentnim. U kontinentalnim siste-
mima je zakon primaran izvor prava. Običaj ima interpretativnu ulogu. Kao samostalan
izvor, običaj djeluje kada zakon ne postoji. U praksi postoji konvergencija ova dva
velika sistema. Sve je više zakona u common law sistemima, sve je veća uloga običaja i
sudske prakse u aktuelizaciji velikih starih kodifikacija trgovačkog prava.184 Značajno je
istaći da obje pravne tehnike u principu daju isto rješenje konkretnog slučaja.
Pored običaja, odnosno zakona, postoje i drugi izvori. Po načelima ustavnosti i
zakonitosti oni se hijerarhijski organizuju u neprotivrječnu cjelinu. Njen je izgled u kon-
tinentalnim porecima približno jednak. U našem pravu se može uspostaviti sljedeći si-
stem: ustavi (državni, entitetski, kantonalni za FBiH), ratifikovane međunarodne
konvencije, zakoni (državni, entitetski, kantonalni u FBiH), podzakonski akti, opšti akti
subjekata poslovnog prava, ugovori, običaji, uzanse, građansko pravo kao supsidijaran
izvor, te odluke sudskih i upravnih organa.185
45. Postoje tri osnova po kojima se državni izvori uključuju u vrela MNPP. To su: im-
perativni propis domaćeg prava,186 autonomija volje stranaka u mjeri i na način koji su
domaćim pravom dozvoljeni, te pravila MPP – kolizione norme. Prvi osnov primjenjuje
se naročito za one izvore u kojima je koncentrisan značajan javni interes. Druga dva
metoda služe uključivanju domaćih dispozitivnih propisa u regulativu ekonomskih
odnosa sa ino-elementom. Za naše subjekte je važno da na jedan od dva spomenuta
načina mogu u vanjskotrgovinskim odnosima obezbijediti primjenu poznatih rješenja
Zakona o obligacionim/obveznim odnosima (dalje ZOO). Ukoliko u konkretnom
slučaju nije moguće ZOO pretvoriti u „zakon ugovora“ (lex contractus,) njegove odredbe
ipak mogu korisno poslužiti kao opšti vodič za traženje i ugovaranje rješenja u među-
narodnim ugovorima.187 Na ovakav postupak upućuju: komercijalizacija regulative ZOO,
unifikatorski koncept koji je primijenjen u ZOO i činjenica da su sve države slijednice
bivše SFR Jugoslavije preuzele ovaj zakon uz manje izmjene.188
65
II SOPSTVENI IZVORI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
1. Pojam sopstvenih izvora međunarodnog poslovnog prava
46. Pod sopstvenim izvorima MNPP podrazumijevamo pravne akte koji su po svome
nastanku i metodu usmjereni prvenstveno na uređivanje poslovnih transakcija sa ele-
mentom inostranosti. Ovu grupu pravnih vrela karakterišu naročito: relativna mladost,
različit kvalitet subjekata normiranja, brojnost, neravnomjerna razvijenost u pojedinim
privrednim djelatnostima, nedostatak sistematičnosti i često prisutna zloupotreba
moći.189 Stoga je razumljivo da je moguća različita klasifikacija sopstvenih izvora MNPP
i da se sistem izvora mora posebno utvrđivati za svaku oblast, pa i za svaki konkretan
slučaj .
Prema vrsti donosioca, izvori se najprije mogu podijeliti na domaće i međunarodne.
Domaći izvori najčešće sadrže prinudne norme kojima se uređuje režim ekonomskih
odnosa sa inostranstvom. No, postoje i slučajevi dispozitivnog materijalno-pravnog
regulisanja međunarodnih transakcija. Klasičan primjer za to predstavljao je Zakonik
međunarodne trgovine ČSSR iz 1963. godine.
Međunarodni izvori se mogu podijeliti na državne i autonomne. U prvu grupu
spadaju oni koje države uspostavljaju multilateralnim konvencijama neposredno ili
preko vladinih organizacija (UNCITRAL), nazvanih i agencije za formulisanje (formulating
agencies). U drugoj skupini su vrela koja nastaju djelovanjem nevladinih međunarod-
nih organizacija, kao i ona koja uspostavljaju trgovci svojom organizovanom ili spon-
tanom aktivnošću. Način stvaranja može biti kriterij za dvostruku podjelu izvora ove
grane: na one koji se stvaraju unaprijed i unazad, te na pisane i nepisane. O ovome je
već raspravljano u okviru izlaganja o metodu MNPP.
47. U odnosu na nacionalna prava, međunarodno poslovno pravo znatno jače ispo-
ljava tendenciju priznavanja normativne snage faktičkih okolnosti. Navodimo samo
nekoliko primjera. Čl. 8(3) Konvencije UN o međunarodnoj prodaji robe koja je usvo-
jena na konferenciji u Beču 1980. godine (dalje: CISG ili BK) izričito navodi da u tuma-
čenju namjere stranaka i standarda „razumna osoba” mora voditi računa o svim važnim
okolnostima slučaja, pregovorima, praksi koju su stranke međusobno uspostavile, obi-
čajima i svakom kasnijem ponašanju stranaka. UNIDROIT Konvencija o agenciji u me-
đunarodnoj prodaji robe, usvojena u Ženevi 1983. godine, ističe da su principal i agent
s jedne strane i treće lice, s druge strane, vezani i „bilo kakvom praksom koju su uspo-
stavili između sebe” (čl.7.1). Očito je, dakle, da u velikom broju slučajeva i poslovna
praksa između stranaka, kao faktička a ne normativna činjenica, ima za njih funkciju i
66
snagu izvora prava. O ovoj vrsti vrela treba voditi računa naročito u trajnim poslovnim
odnosima sa istim partnerom.
2. Međunarodne konvencije
48. Međunarodne konvencije su multilateralni ili bilateralni sporazumi sklopljeni i

stupili na snagu u skladu sa međunarodnim javnim pravom.190 Kao izvor različito su
zastupljene u pojedinim dijelovima MNPP.191 Može se reći da transport i prodaja pred-
njače u tom pogledu. Prema dejstvu, konvencije mogu biti opšte i regionalne. Od
regionalnih za BiH su posebno važne one koje se stvaraju u okviru Evropske zajednice.
Bez obzira na vrstu, konvencije koje su stupile na snagu i bile prihvaćene od pojedine
države postaju sastavni dio nacionalnog prava te države.
49. Konvencije sadrže norme koje neposredno uređuju konkretnu oblast (direktan
efekt) ili „model-zakone” koji će stupiti na snagu tek kada budu uneseni u nacionalno
zakonodavstvo. U oba slučaja njihova primjena zavisi od suverene odluke pojedine
države. Zbog svega toga za ovu grupu izvora se koristi i izraz „međunarodno zakono-
davstvo”.192 Metod koji se ovdje primjenjuje je regulisanje unaprijed (a priori).
3. Jedinstveni reglmani
50. Jedinstveni reglmani su pravila i uputstva koja formulišu, sistematizuju i donose

nevladine organizacije koje služe unapređenju svjetske trgovine.193 Nastaju kodifikaci-
jom poslovnih običaja, uopštavanjem praktičnih poslovnih iskustava ili kristalizacijom
rezultata dobijenih znanstvenim istraživanjem pojedinih oblasti. Autoritet jedinstvenih
reglmana zasnovan je na njihovom faktičkom stručnom kvalitetu, a ne na suverenim
ovlaštenjima donosioca. Pravni osnov njihove primjene najčešće je opšta prihvaćenost
u poslovnoj praksi. Zbog navedenih osobina teorija ove akte veoma često svrstava u
novo lex mercatoria.194 Ponekada države usvajaju jedinstvene reglmane u svoje pravne
poretke. Tada ovi akti mijenjaju pravnu prirodu, ali ne i sadržaj.
51. Izuzetno značajnu ulogu u stvaranju jedinstvenih reglmana ima Međunarodna
trgovačka komora u Parizu (MTK).195 Klasifikacija njenih reglmana moguća je samo uz
značajan rizik netačnosti. Na prvom mjestu se nalaze kodifikacije poslovnih običaja:
INCOTERMS, zadnja revizija iz 2000. godine i Jedinstveni običaji i pravila za dokumen-
tarne akreditive (UCP 600) iz 2007. godine. Iako formalno-pravno ne obavezuju, ova
67
dva akta imaju univerzalnu primjenu. Drugu grupu sačinjavaju „pravila”. Ovdje su
najvažnija Jednoobrazna pravila za ugovorne garancije, prvi put publikovana 1978. go-
dine, MTK Pravila za mirenje i arbitražu iz 1988. godine, Jedinstvena pravila za naplatu
(inkaso) iz 1967, revidirana 1979. godine i Jednoobrazna pravila za dokumente kombi-
novanog transporta iz 1975. godine. Urađeni su načinom koji se primjenjuje kod
donošenja propisa. U trećoj skupini se nalaze „vodiči”. Iako svi nisu uređeni istom pravnom
tehnikom, zajednička im je osobina davanje praktičnih pravno-poslovnih uputstava za
rješavanje pojedinih situacija. To su: „Trgovinsko zastupanje – Vodič za izradu ugovora
između stranaka koje imaju sjedišta u različitim zemljama” iz 1983, „Čista teretnica” iz
1974, „Viša sila i teškoće” donesen 1985. godine i drugi. U četvrtu skupinu mogu se
svrstati ostali akti koji izmiču klasifikaciji. Kao dobar primjer može se navesti brošura
upućena prvenstveno vladama: „Iznuđivanje i podmićivanje u poslovnim transakci-
jama”, objavljena 1977, a revidirana 1996. godine. Ona u prvom dijelu sadrži preporuke
vladama i međunarodnim organizacijama, a u drugom dijelu „Pravila ponašanja”
namijenjena preduzećima.
Pandan MTK u domenu pomorskog saobraćaja je Međunarodni pomorski komitet
(CMI) osnovan 1896. godine. On je izradio veliki broj nacrta konvencija u ovoj oblasti.
Bitno je doprinio izradi Briselske konvencije za unifikaciju nekih pravila o teretnici iz
1924. i Visby pravila. Druge nevladine organizacije svoj doprinos su dale izradom niza
materijala koji su bitno uticali na razvoj MNPP.
4. Tipski ugovori i opšti uslovi poslovanja
52. Po svojoj pravnoj prirodi i funkciji ugovor je i u međunarodnom prometu poje-

dinačan pravni akt koji uređuje konkretan odnos između tačno određenih subjekata.
Zbog toga mu je u teoriji poricano i svojstvo izvora prava.196 Masovnost i brzina
prometa donose promjene u ovom domenu. „U suvremenoj privredi napušta se indi-
vidualiziranje i ne uzimaju u obzir posebnosti konkretnog slučaja”.197 Iako je citirana
tvrdnja preoštra, ona ipak ukazuje na veoma prisutnu tendenciju unošenja opštih normi
u ugovorne tekstove i objektivizaciju njihovog tumačenja. Ovakvi trendovi rezultiraju
nastajanjem novih pojava: tipskih ugovora i opštih uslova poslovanja.
Tipski ugovori su oni koji se zaključuju na unaprijed formulisanim obrascima čiji
sadržaj obuhvata jednoobrazne elemente poslovne transakcije. Zbog toga se nazivaju
i standardnim ugovorima. U tipskim ugovorima su po pravilu ostavljeni prostori za kon-
kretizaciju bitnih elemenata (količina, cijena) i nekih nebitnih sastojaka čija učestalost
68
varira. Povećanje broja varijabilnih elemenata dovodi do novog kvaliteta. Različiti

modaliteti istog sastojka ugovora se unaprijed definišu u više poslovnih varijanti i nude
kao opcije poslovnim partnerima. Tipizirane varijante se ispisuju na poleđini tipskog
formulara ugovora i nakon pregovora posebno se unose u tekst ugovora. Takav spisak
potencijalnih ugovornih uglavaka predstavlja opšte uslove poslovanja definisane kao
pojedinačne klauzule. Kvantitativno povećanje ovakvih klauzula i dalja tipizacija
poslovanja dovode do sređivanja opštih uslova u samostalan sistem urađen po ugledu
na tehniku izrade opštih pravnih akata. Ujedno se širi i predmet regulisanja. Obuhvaćeni
su ne samo sadržaj ugovora nego i način njegovog zaključivanja, tumačenje i rješavanje
sporova.198
Teoretski je razlika između tipskog formulara, spiska pojedinačnih klauzula i klau-
zula sređenih u jedinstven sistem jasna. Ukoliko se tipski ugovori pozivaju na opšte
uslove poslovanja, između njih postoji funkcionalna simbioza. Relativno kratak formu-
lar tipskog ugovora pogoduje brzini zaključivanja posla, a detaljni opšti uslovi unose
pravnu sigurnost u odnose stranaka. No, u praksi to nije uvijek slučaj. Tipski ugovori su
često formulisani tako da u sebi sadrže sistematski sređene sve uslove poslovanja. Zbog
toga oni i čine jedinstvenu kategoriju, često nazvanu i formularni ugovori.199 Bez
obzira na primijenjenu ugovornu tehniku, zajednička osobina ovih instrumenata u
međunarodnom prometu je da teže što obuhvatnijem uređivanju poslovne operacije.
Zbog toga se nazivaju i „samoregulirajućim”. Ta osobina je i izvor njihovih najvećih
slabosti.200
Formularno pravo se primjenjuje na osnovu autonomije volje stranaka. Ekonomska
snaga i način poslovanja subjekata koji koriste formularne ugovore su takvi da oni teže
nametanju ovih ugovora drugoj strani. Zbog ugrađene tendencije ograničenja auto-
nomije volje poslovnih partnera formularni ugovori se smatraju ugovorima po pristu-
panju ili athezionim ugovorima,201 mada to ne mora uvijek biti slučaj. Athezioni karakter
formularnih ugovora može biti i rezultat monopolskog ili dominantnog položaja
njihovog tvorca, odnosno lica koje ih nameće kao obavezan poslovni instrument. Zbog
toga je antitrustovsko pravo uvijek osjetljivo prema ovim ugovorima.
53. Stvaraoci formularnog prava mogu biti različiti. Na prvom mjestu nalaze se
međuvladine organizacije. Među njima posebnu ulogu igraju agencije UN. Evropska
ekonomska komisija je, tako, izradila 17 opštih uslova za trgovinu pojedinim vrstama
robe i za poslove koji su sa njima povezani.202 Od finansijskih organizacija IBRD zauzima
posebno mjesto svojim opštim uslovima za dodjeljivanje pojedinih vrsta kredita i za
nabavku opreme na osnovu toga.
69
Nevladine međunarodne organizacije kao stvaraoci formularnog prava zadovolja-

vaju pretežno interese određene branše. Kao ilustraciju navodimo opšte uslove za
izvođenje pojedinih vrsta investicionih radova koje je donijela Međunarodna federacija
inženjera konsultanata , tzv. FIDIC uslove.203 I formularno pravo čisto nacionalnih
asocijacija može imati izuzetno važnu regulatornu funkciju.204 Napokon, velike transna-
cionalne korporacije svojim tipskim ugovorima i opštim uslovima vrše snažan uticaj na
stvaranje prava u odgovarajućoj oblasti (IBM npr.).
5. Međunarodni poslovni običaji
54. Običaj je društvena norma koja kristališe praksu u određenom domenu ljudske
djelatnosti. Nas zanimaju samo običaji koji se pojavljuju u međunarodnim poslovnim
odnosima, i to prvenstveno u pojedinim djelatnostima. Oni nastaju kombinacijom
neorganizovanog i organizovanog djelovanja privrednika koje rezultira sviješću poslo-
vnih subjekata da se i u narednim situacijama iste vrste treba ponašati na dotadašnji
racionalan način (opinio necessitatis). Poslovni subjekti sankcionišu nepoštovanje ove
grupe običaja neposredno, preko njihovih asocijacija, te donošenjem i izvršavanjem
arbitražnih i sudskih odluka. Upravo zbog mogućnosti prinudnog ostvarivanja po-
sredstvom države, običaji imaju svojstvo izvora prava i u međunarodnom prometu.205
Složenost međunarodnih poslovnih običaja kao posebne kategorije izvora ogleda se
u korištenoj terminologiji i značenjima koja se vežu za svaki pojedini izraz. Profesor
Goldštajn smatra da su izvori ove grane i „međunarodni trgovački običaji (u širem smi-
slu)”.206 Za potrebe studije „Međunarodno trgovačko pravo” profesor Schmitthoff izraz
„međunarodni trgovački običaji” koristi „isključivo da se označe običaji koje su formu-
lirale međunarodne agencije; trgovački običaji koji nisu tako formulirani nazivaju se
trgovinskim uzancama ili praksom (usances)”.207 Profesor Đurović razlikuje kategorije
„prometni običaji” i „poslovni običaji”. Prva grupa nastaje stihijski u svakodnevnoj trgo-
vinskoj praksi, te može biti ograničena i na jednu firmu, „dok su poslovni običaji po pra-
vilu objektivizirani na jednu vrstu robe ili na određenu granu privredne delatnosti”.208
Koristićemo izraz „međunarodni poslovni običaji”, odnosno „poslovni običaji”, iz
nekoliko razloga. Na prvom mjestu, ovaj termin je semantički širi od izraza „trgovački”,
„trgovinski” ili „prometni”. Drugo, „poslovni običaj” nije pojmovno vezan samo za trgo-
vinu. Treće, on odgovara terminologiji koja dominira u našem domaćem pravu. Napo-
kon, „međunarodni poslovni običaj” najbolje korespondira sa usvojenim nazivom ove
grane prava.
70
55. Međunarodni poslovni običaji se, prema kriteriju teritorije na kojoj se primje-
njuju, mogu podijeliti na državne, regionalne i globalne. Prema strukama u kojima važe,
dijele se na opšte (horizontalne) – relevantne za sve djelatnosti i posebne (vertikalne)
– one koji važe samo u jednoj branši. Navedene sistematizacije međunarodnih poslovnih
običaja samo formalno odgovaraju istovrsnim klasifikacijama običaja u nacionalnim
pravima. Suštinski posmatrano, među njima postoje značajne razlike.
Najprije, obim, različiti predmeti poslovanja i njihova složenost ne dozvoljavaju
formiranje poslovnih običaja, koji bi uz garantovanje minimuma racionalnosti i pravne
sigurnosti bili, primjenjivi u svim segmentima odnosa sa ino-elementom. Zbog toga
MNPP akcent stavlja na poslovne običaje koji nastaju unutar pojedinih struka. Drugo,
u domaćem pravu veću pravnu snagu imaju strukovni (vertikalni) običaji koji dolaze sa
užeg teritorijalnog područja. U MNPP, naprotiv, postoji jasno izražena tendencija da se
prednost da poslovnim običajima koji unutar jedne branše važe na svjetskom tržištu.209
Izložena rješenja su bremenita brojnim teorijskim i praktičnim problemima. Najvažniji
i ujedno najteži može se svesti na pitanje: Kako utvrditi šta je u danoj djelatnosti, ako
ne apsolutno važeći, onda barem prevalentan običaj? Odgovor zahtijeva stalno praćenje
poslovne prakse na što širem području. Pomoć u tome mogu da pruže komore i druge
nevladine asocijacije privrednika.
56. Da bi se jedan međunarodni poslovni običaj smatrao izvorom prava, on mora da
zadovolji određene uslove, poznate i u nacionalnim pravima. Zahtijeva se da bude
izvjestan, notoran, prihvaćen od većine privrednika u danoj branši i razuman.210 Dakle,
u međunarodnom poslovnom običaju je koncentrisan zahtjev privredne racionalnosti,
prije nego imperativ moralnosti. Zbog toga između međunarodnih poslovnih običaja
i međunarodnog poslovnog morala ne postoji znak jednakosti.211 Po tome se među-
narodni poslovni običaj razlikuje od „dobrog poslovnog običaja” našeg, ali i drugih
državnih poredaka.212 Ovakva situacija ne znači da međunarodni poslovni običaji igno-
rišu moralne standarde. U prvom redu, ne može biti „razuman” i od većine privrednika
prihvaćen poslovni običaj koji bi se grubo kosio sa moralnim normama kao mjerilom
„dobrog” u međunarodnom ekonomskom saobraćaju. U suprotnom bi bile ugrožene
same osnove globalnog tržišta. I drugo, nacionalni sudovi i arbitraže, kao krajnji garanti
efikasnosti MNPP, uvijek će i iz ugla svoga shvatanja morati procjenjivati konkretni
međunarodni poslovni običaj. Ako rezultat ovog postupka bude negativan, odbiće da
primijene taj poslovni običaj kao izvor prava. Sudovi će međunarodni poslovni običaj
koji ne smatraju dobrim odbaciti bilo u sopstvenoj odluci o sporu, bilo u odluci o
priznavanju i izvršavanju odluke međunarodne trgovačke arbitraže.
71
Osnov primjene međunarodnog poslovnog običaja uvijek je autonomija volje stra-

naka.213 Tehnike kojima se ovo rješenje ostvaruje u praksi su različite. Na prvom mjestu
se nalazi izričiti sporazum stranaka.214 Drugi i češći način uključivanja običaja kao
izvora prava je postojanje pretpostavke o pristanku stranaka na poslovni običaj, ukoliko
ga nisu izričito ili prešutno isključile (objektivna teorija o važenju običaja). Pretpostavka
o pristanku na običaje ima prvenstveno konvencijski karakter,215 ali se nalazi i u drugim
autonomnim izvorima međunarodnog poslovnog prava.
6. Sudska i arbitražna praksa
57. Pod sudskom praksom podrazumijevaju se ustaljeni stavovi sadržani u sudskim

odlukama.216 Sistemski posmatrano, uloga sudske prakse je veća u common law drža-
vama nego u onima sa kontinentalnim pravom. Kada je u pitanju odlučivanje o sporo-
vima iz međunarodnih poslovnih transakcija, ova razlika ne postoji. Stanje izvora prava
MNPP, zahtjev za pravnu sigurnost i potreba da pravo odgovara društvenim odnosima
uopšte, a ekonomskim posebno, u obje grupe poredaka dovode do sličnog shvatanja
sudskih odluka kao izvora prava u domenu međunarodnog poslovnog prava.
58. Arbitražna praksa pojmovno je ista kao i sudska. Iako arbitraža počiva na
premisama potpuno različitim od suda, u teoriji se smatra da je moguće govoriti o
„arbitražnoj praksi međunarodnih trgovačkih arbitraža”.217 Njeno svojstvo izvora prava
zasniva se na ovlaštenju stranaka da autonomno izaberu nedržavnu sudbenu instituciju
i odrede pravni ili faktički poredak mjerodavan za rješavanje spora. Ujednačavanje ar-
bitražne prakse motivisano je istim razlozima koji inspirišu i sudove. U principu nema
razlike u ulozi i značaju institucionalnih218 i ad hoc, nedržavnih i državnih trgovačkih ar-
bitraža. Odluke arbitraža se objavljuju samo uz saglasnost stranaka, što otežava
cjelokupno sagledavanje arbitražne prakse. Ipak, od 1976. godine postoji publikacija
posvećena isključivo ovome zadatku.219 Arbitražna praksa je dala naročito veliki dopri-
nos u afirmisanju (novog) lex mercatoria.220
Efikasnost odlukama arbitraže daje način njihovog izvršavanja. U najvećem broju
slučajeva strana koja izgubi spor dobrovoljno ispunjava odluku arbitraže. Ako se to ne
desi, sankcije primjenjuju privrednici neposredno (bojkot i slično), ili preko svojih aso-
cijacija. U slučaju neizvršavanja odluke institucionalne arbitraže, u primjeni sankcija je
naročito značajna uloga udruženja pri kome stalni arbitražni sud postoji. Napokon,
arbitražnu odluku je moguće izvršiti i posredstvom države u kojoj strana koja je izgu-
bila spor ima sjedište.221
72
7. Državni prinudni propisi
59. Osim sudske prakse, svi do sada izloženi sopstveni izvori MNPP imaju međuna-
rodni karakter. Pošto su države posebno zainteresovane za svoje bilanse ekonomskih
odnosa sa inostranstvom, one uvijek, u većoj ili manjoj mjeri, prinudnim propisima
uređuju režim vanjskotrgovinske razmjene. Njegov sistemski aspekt sadržan je u zako-
nima. Tehnike od vitalnog značaja za međunarodne poslovne operacije po pravilu se
nalaze u podzakonskim aktima. Iako su manifestacija suverenosti, obje vrste akata
nalaze se pod snažnim uticajem globalnih (WTO) i regionalnih (EZ npr.) međunarodnih
organizacija čiji je krajnji cilj liberalizacija trgovine shvaćene u najširem smislu.
Prema članu III.1 Ustava Bosne i Hercegovine,222 u nadležnosti institucija BiH se
nalaze, između ostalog, spoljnotrgovinska, carinska i monetarna politika. Pošto je čla-
nom I.1 istog Ustava Republika Bosna i Hercegovina nastavila „svoje pravno postojanje
po međunarodnom pravu kao država”, jasno je da je na političko-pravnom nivou došlo
do različitih stavova o značenju izraza „politika” u međunarodnim ekonomskim odno-
sima. Neujednačenost gledišta o sadržajau pojma „politika” se odrazilio kako na
podjelu zakonodavne funkcije, tako i na konkretna legislativna rješenja. Ista tendencija
je došla do izražaja i u podzakonskim aktima.
Državni zakoni BiH se uslovno mogu podijeliti na one koji uređuju spoljno-trgovinski
režim i one koji su primarno usmjereni na uspostavljanje institucija neophodnih
za puno učestvovanje BiH i njenih subjekata u međunarodnoj razmjeni. U prvu grupu
spadaju, naročito:
a) Zakon o vanjskotrgovinskoj politici (Sl. gl. BiH 7/98 i 35/04),
b) Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini (Sl. gl. BiH 4/98 i
13/03),
c) Zakon o nadzoru kvaliteta određenih proizvoda pri uvozu i izvozu (Sl. gl. BiH /03),
d) Zakon o carinskoj politici Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 57/04),
e) Zakon o carinskoj tarifi Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 1/98 sa kasnijim izmjenama
i dopunama),
f ) Zakon o uvozu i izvozu naoružanja i vojne opreme (Sl. gl. BiH 5/03) i
g) Zakon o međunarodnom i međuentitetskom prevozu (Sl. gl. BiH 1/02 i 14/03).
73
U drugoj grupi su najvažniji:

a) Zakon o slobodnim zonama u Bosni i Hercegovini (Sl. gl. BH 3/02),
b) Zakon o Vanjskotrgovinskoj/ Spoljnotrgovinskoj komori Bosne i Hercegovine (Sl. gl.
BiH 30/01),
c) Zakon o osnivanju Izvozno-kreditne agencije Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 62/04),
d) Zakon o Agenciji za osiguranje u Bosni i Hercegovini (Sl. gl. BiH 12/04) i
e) Zakon o Agenciji za unapređenje inozemnih investicija u Bosni i Hercegovini (Sl. gl.
BiH 56/04).
Citirani zakoni praćeni su odgovarajućim podzakonskim aktima i statutima. Od

podzakonskih akata značajnih za stanje spoljno-trgovinske razmjene mora se spome-
nuti Odluka Vijeća Ministara BiH o mjerama zaštite domaće proizvodnje od preko-
mjernog uvoza.223
60. Suštinski, najvažniji i najinteresantniji je odnos entitetskih Zakona o vanjskotrgo-
vinskom/spoljnotrgovinskom poslovanju prema državnom Zakonu o vanjskotrgovinskoj
politici. Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju bivše SFRJ Republika Bosna i Herce-
govina je uz izvjesne amandmane donijela kao svoj zakon u junu 1995. godine,224
odmah nakon uspostavljanja entiteta. Oni Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju
prihvataju kao svoj legislativni akt.225 Zakon o vanjskotrgovinskoj politici BiH iz 1998.
godine radikalno mijenja dotadašnju situaciju.
Novi državni ZVTP, najprije, počiva na potpuno različitoj filozofiji od ranijeg repu-
bličkog i važećih entitetskih zakona koji su do tada bili na snazi. ZVTP BiH polazi od
principa otvorene tržišne ekonomije, liberalizacije međunarodne razmjene i ograniče-
nja administrativne intervencije u ovoj oblasti. U pravno-tehničkom smislu ovaj akt je
orijentisan na uspostavljanje načela i sistema, a ne uređivanja tehnike spoljnotrgovin-
skog poslovanja. Po svim navedenim obilježjima novi ZVTP BiH je suprotan cjelokup-
noj dotadašnjoj regulativi ove oblasti. Zbog toga državni Zakon u čl. 45. st. 1. sadrži
odredbu da će „svi prethodni propisi koji se tiču vanjske trgovine prestati da važe naj-
kasnije šest mjeseci od dana stupanja ovog zakona na snagu“. U istom roku nadležni or-
gani BiH i entiteta moraju donijeti nove ili usaglasiti postojeće propise za ovim zakonom
(čl. 45, st. 2).
Entiteti su različito reagovali na obavezu koju im je postavio ZVTP BiH. Republika
Srpska je ukinula svoj ZVTP tek 2006. godine,226 a FBiH to još nije učinila. U takvim
uslovima postavlja se pitanje važenja i primjene FZVTP. Polazeći od ustavne podjele
74
nadležnosti u oblasti ekonomskih odnosa sa inostranstvom, strukture BiH, pravne teo-

rije i potreba prakse iskristalisala su se sljedeća rješenja:
a) zakon višeg nivoa državne organizacije ne može sam ukinuti važenje zakona nižih
političko-teritorijalnih jedinica,
b) odredbe FZVTP koje su formulacijama ili suštinski suprotne ZVTP BiH se ne primje-
njuju jer bi bile suprotne Ustavu,
c) odredbe FZVTP koje nisu suprotne Ustavu i ZVTP BiH ostaju na snazi dok se ne do-
nesu novi propisi,
d) primjenjivaće se odredbe FZVTP koje su neophodne za poslovno i pravno-tehničko
praćenje spoljnotrgovinskog poslovanja.
Na osnovu utvrđenih kriterija, Ministarstvo trgovine FBiH kao nadležni organ pri-
mjenjuje pravila FZVTP o:
a) upisu subjekata u jedinstvenu evidenciju subjekata spoljnotrgovinskog poslovanja
(čl. 7),
b) izvođenju investicionih radova u inostranstvu i o ustupanju investicionih radova stra-
nom licu u Federaciji koji nisu suprotni Zakonu o javnim nabavkama (čl. 28 – 34),
c) zastupanju stranih lica (čl. 35 – 36).
61. Već i letimičan pogled na vanjskotrgovinske propise u BiH pokazuje da se njihovo

stvaranje na osnovama dejtonskog Ustava još uvijek nalazi na samom početku i da se
odvija u protivrječnom političko-pravnom okruženju. Utvrđivanje načela vanjskotrgo-
vinske regulative u ovakvim uslovima veoma je teško, ako ne i nemoguće. Zbog toga
ćemo navesti samo one principe koji se već sada mogu više ili manje jasno nazrijeti.227
To su: podjela zakonodavne nadležnosti između države i entiteta, međuzavisnost
regulative države i entiteta, ravnopravnost svih svojinskih oblika, tendencija uključivanja
fizičkih lica u subjekte MNPP, liberalizam zasnovan na konceptu male otvorene
tržišne ekonomije, priprema za uključivanje BiH u međunarodne organizacije i grupacije,
elastičnost regulative i izbjegavanje didaktičkog pristupa.
75
DIO DRUGI
SUBJEKTI
MEĐUNARODNOG
POSLOVNOG PRAVA
GLAVA PRVA
DRŽAVE I MEĐUNARODNE
ORGANIZACIJE
I DRŽAVA
1. Pojam subjekata međunarodnog prava
62. Izlaganja o izvorima međunarodnog poslovnog prava uopšte pokazuju da

između međunarodnog javnog prava i međunarodnog poslovnog prava postoji
tijesna veza. Ona će kasnije biti posebno demonstrirana u nizu oblasti: slobodne zone
i direktna strana ulaganja, naprimjer. Primarni zadatak MJP jeste da odredi prinudni
pravni okivir u kome se odvijaju poslovne transakcije. Upravo zbog toga subjekti ove
grane najčešće vrše regulatornu funkciju. Od XIX vijeka, međutim, subjekti MJP se sve
češće pojavljuju i kao neposredni nosioci ekonomskih aktivnosti. Pri tome oni mijenjaju
način svoga rada. Umjesto naređivanja fundiranog na javnoj vlasti (imperium), primje-
njuje se metod koordinacije zasnovan na svojini (dominium) i na autonomiji volje.1
Ova novina ne utiče na karakter subjekata MJP, koji uslovno određujemo kao suvere-
nost, ali ih stavlja u potpuno novu poziciju –- onu karakterističnu za „trgovce“. Izvršena
transformacija otvara niz novih problema. Ispitaćemo ih u domenu statusa najvažnijih
subjekata ove grane: država i međunarodnih organizacija.
63. U teoriji2 se smatra da postoje tri osnovna testa za određivanje subjekata me-
đunarodnog prava. To su: sposobnost postavljanja zahtjeva zbog kršenja pravila MJP,
mogućnost zaključivanja konvencija i sporazuma valjanih na međunarodnom planu i
uživanje privilegija i imuniteta pred sudovima drugih država. Za međunarodno poslovno
pravo posebno su važna dva posljednja kriterija. Oni se u jačem i složenijem vidu ispo-
ljavaju kod država nego kod međunarodnih organizacija.
79
2. Elementi i funkcije države
64. Država je primarni i najstariji subjekt MJP. O njenoj definiciji ne postoji puna
saglasnost u pravnoj teoriji. Doktrinarni stavovi o elementima koje mora sadržavati
svaka društvena zajednica da bi bila smatrana državom također nisu potpuno identični.3
Prihvatićemo klasifikaciju iz Konvencije o pravima i dužnostima država, potpisane u
Montevideu 1933. Pri tome ćemo pojedine elemente analizirati iz ugla značajnog za
međunarodno ekonomsko i poslovno pravo.
Prvi element države je „stalno stanovništvo“ ili „stabilna zajednica“.4 Ona se sastoji
najprije od državljana. Državljanin je obavezan pravom svoje države i kada se ne nalazi
na njenoj teritoriji. Ova personalna nadležnost države je jedan od osnova za eksterito-
rijalno važenje nacionalnog pravnog poretka. U stanovništvo, dalje, ulaze strani
državljani i apatridi.5 Razvoj međunarodnog poslovnog prava (MNPP) relativizira
značaj podjele na državljane i nedržavljane. Umjesto nje sve više se uzima u obzir „stalno
prebivalište“ („permanent residence“),6 tj. mjesto u kome fizičko lice, bez obzira na
državljanstvo, ima trajan centar svojih poslovnih aktivnosti i interesa. U EZ je ova
tendencija dobila novi kvalitet. Da bi se obezbijedila fundamentalna sloboda kretanja
lica iz člana 48 Rimskog ugovora,7 kreirano je pravo nastanjivanja. Ono obuhvata pravo
lica da uđu u državu članicu i da se tamo „nastane“ sa ciljem da u toj državi vrše određene
ekonomske aktivnosti.8 Članom 8a Ugovora iz Amsterdama ekonomskoj slobodi
nastanjivanja dodata je javnopravna dimenzija. Građanin Evrope, bez obzira na držav-
ljanstvo, ima u mjestu prebivanja, pored ostalog, i puno aktivno i pasivno biračko pravo.
Definisani teritorij, kao drugi element, označava oblast na kojoj se vrši državna vlast.
U političkom smislu teritorij je opredijeljen granicama, koje ne moraju biti određene
do kraja i potpuno.9 Ekonomski teritorij može, ali ne mora da se podudari sa političkim.
Najčešći slučaj njegovog proširivanja predstavljaju ekonomske zone koje pribrežne
države protežu izvan teritorijalnog mora.10 Carinski teritorij se određuje carinskom
linijom, utvđenom zakonom. U BiH je on podudaran sa političkim teritorijem i obuhvata
„teritorijalne vode, unutrašnje vodene tokove i zračni prostor BiH.“11 Smanjivanje
carinskog u odnosu na politički teritorij se najčešće dešava formiranjem posebnih
privrednih, industrijskih ili trgovinskih zona („slobodnih zona“) izričito izuzetih iz carin-
skog područja konkretne države.
Vlada je treći element države. Ona označava politički stabilnu zajednicu. Vlada pred-
stavlja najprije pravom uređen sistem državnih organa koji na datoj teritoriji vrše vlast.
U ovom značenju „vlada“ i „državna organizacija“ su sinonimi.12 Organizacija „vlade“,
tj. oblici države imaju veliki uticaj na pojedina rješenja relevantna za međunarodno
80
ekonomsko i poslovno pravo. Sistem podjele vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu je

u ovom pogledu najvažniji, naročito kada je u pitanju imunitet države. Smatramo da
se pod „vladu“ moraju svrstati i samoupravne političko-teritorijalne jedinice (opština,
grad), s obzirom na njihov odnos sa državom i na poslove koje realno obavljaju.
Nezavisne državne agencije, javne korporacije, karakteristične za BiH,13 i javna predu-
zeća također se podvode pod kategoriju „vlada“. Nakon Drugog svjetskog rata koncept
„vlade“ se širi. Pored formalno-pravne pripadnosti jednog tijela državnoj organizaciji,
akcenat se počinje stavljati i na efektivni uticaj države kao nosioca vlasti na različita
tijela i subjekte kada oni obavljaju pojedine funkcije koje se mogu pripisati državi
(kontrolisani subjekti).14 Upravo zbog toga pripadnost jednog entiteta „vladi“ se često
mora određivati prema okolnostima konkretnog slučaja.
Napokon, četvrto, država mora biti sposobna da ulazi u odnose sa drugim državama
i dodali bismo – međunarodnim organizacijama. Ova sposobnost se naziva „nezavi-
snošću“15 ili „suverenošću“.16 Formalno-pravno, suverenost se može definisati kao pra-
vna nezavisnost državne vlasti. Prema međunarodnom okruženju ona se ispoljava kroz
donošenje sopstvenih prinudnih propisa, preduzimanje jednostranih pravnih i materi-
jalnih akata, te zaključivanje međunarodnih sporazuma. U praksi, suverenost je uvijek
bila i jeste više ili manje ograničena. Prema mjeri ove ograničenosti i države se svrstavaju
u nezavisne i zavisne. Proces globalizacije je i kod ovog elementa države doveo do zna-
čajnih promjena, naročito u domenu ekonomskog suvereniteta. Ujedinjene nacije,
Evropska unija i obaveze koje države preuzimaju članstvom u WTO su najizrazitiji
primjeri novog trenda.17
65. Država, kao najšira društvena organizacija, obavlja političke i druge poslove. U
prvoj grupi, kod političkih funkcija, država djeluje suverenitetom (iure imperii). Kod
obavljanja ostalih poslova, država može, ali ne mora djelovati kao suvereni subjekt,
nego kao vlasnik i koordinirano sa drugim licima, kao „trgovac“. U obavljanju tih
poslova država funkcioniše na osnovu autonomije volje (iure gestionis). Razumije se da
je ova podjela uslovna. U teoriji su razvijena tri osnovna kriterija po kojima se procjenjuje
da li je država djelovala iure gestionis. To su priroda pravnog posla, cilj radi kojeg država
stupa u poslovne transakcije i, kao najpouzdaniji, unošenje arbitražne klauzule u
ugovor.18 U praksi se kumulativno koriste sva tri kriterija da bi se u konkretnom slučaju
utvrdilo u kojem svojstvu je država preduzela određenu pravnu radnju.19 Neke situacije
djelovanja „iure gestionis“ su se ipak tipizirale i one su od izuzetnog značaja za određi-
vanje obima državnog imuniteta u međunarodnim poslovnim transakcijama.
81
3. Imunitet države
66. U osnovnom značenju imunitet suverena ili države označava obavezu suda jedne
države da ne prihvati ili ne procesuira tužbu protiv druge države. U savremenom značenju
imunitet predstavlja pravo države da odbije primjenu stranog prava, inostranu sudsku
nadležnost (jurisdikcioni imunitet), vođenje postupka i prinudno izvršavanje sudskih
odluka (izvršni imunitet) od strane organa druge države. Imunitet predstavlja nepo-
sredan izraz suverenosti.20 Zbog toga su njegovi osnovi načelo jednakosti država (par
in parem non habet iurisdictionem - jednak nad jednakim nema jurisdikciju) i princip
nemiješanja u unutrašnje stvari druge države.21. Pravilo imuniteta je dugo vremena
apsolutno vladalo u pogledu svih akata koji su preduzeti na osnovu suvereniteta (iure
imperii). Budući da je u pitanju suvereno pravo, jedini mogući način ukidanja imuniteta
bio je izričito ili prešutno odricanje države od njegove primjene (waiver).
Raniji pokušaji da se imunitet ograniči međunarodnim običajnim pravom zavisili su
od stava pojednih država22 i imali su različit uspjeh. Do značajnijih promjena dolazi
nakon Drugog svjetskog rata. One su prouzrokovane novim globalnim konceptom
međunarodnog javnog poretka i afirmacijom uloge države kao „trgovca“, odnosno
subjekta koji djeluje iure gestionis. Sadašnje stanje se može odrediti kao „trend u praksi
država prema restriktivno shvaćenoj doktrini imuniteta“.23 Predmet našeg interesovanja
je samo djelovanje iure gestionis kao razlog ograničavanja apsolutnosti imuniteta strane
države.
67. Izloženo stanje dovelo je do promjene u oblasti izvora prava za određivanje
imuniteta države. Pored međunarodnog običajnog prava, sada se pojavljuju zakoni
pojedinih država i međunarodne konvencije. Zakonodavno uređivanje ove materije
motivisano je prvenstveno potrebom da se riješe praktični problemi poslovnih
transakcija u kojima se kao partner pojavljuje strana država. Ono je karakteristično za
common law sisteme. Ovakve zakone donijele su USA,24 Velika Britanija25 i Australija.26
Bosna i Hercegovina nema poseban zakon o ovom pitanju. Posredan osnov za ogra-
ničenje imuniteta strane države može se naći u pojedinim članovima Zakona o rješa-
vanju sukoba zakona sa propisma drugih zemalja u određenim odnosima.27 Utoliko je
veća šteta što BiH nije članica Evropske konvencije o državnom imunitetu iz 1972.28
Evropska konvencija o državnom imunitetu (dalje: EKDI ili Bazelska konvencija)
zajedno sa Dodatnim protokolom generalno uređuje pitanja odricanja i ograničavanja
imuniteta. Za nas su interesantni slučajevi ograničavanja imuniteta u privatnopravnim
stvarima. Oni se mogu podijeliti na one koji se direktno ne tiču međunarodnog
82
poslovnog prava i one koji su od neposredne važnosti za njega. U prvu grupu spadaju
odredbe o sporovima iz oblasti:
a) prava intelektualne svojine – čl. 8;
b) stvarnih prava na nekretninama – čl. 9;
c) nasljeđa i poklona nepokretnih i pokretnih stvari – čl. 10; te
d) naknade štete – čl. 11.
U drugoj grupi su slučajevi ograničenja imuniteta u kojima strana država pod uslovima
iz Bazelske konvencije:
a) sklapa ugovore o osnivanju preduzeća, udruženja ili drugog pravnog lica sa privatnim
osobama koje imaju sjedište u državi suda – čl. 6;
b) sklapa ugovore ili preduzima druge pravne radnje poslovne, trgovačke ili finansijske
naravi sa privatnopravnim subjektima, kada strana država u datoj zemlji ima neki
biro, agenciju ili podružnicu – čl. 7 i
c) učestvuje u sporu pvodom tumačenja arbitražne klauzule, postupka arbitraže ili uki-
danja arbitražne odluke – čl. 12.
68. Prvi i najstariji osnov ukidanja ili ograničavanja imuniteta je odricanje države od
toga prava („waiver“). Izričito odricanje mora biti namjerno29 i učinjeno u pisanoj formi.
Može biti izvršeno u međunarodnom sporazumu, pisanom ugovoru – uključujući i onaj
koji je predmet MNPP ili na drugi izričit način.30 Predmet ove klauzule može biti sudski
ili arbitražni postupak.31 Klauzulu o odricanju od imuniteta u međunarodnom ugovoru
poslovnog karaktera potrebno je veoma pažljivo sastaviti i precizno tumačiti. Najvažniji
problemi na koje u ovom domenu treba obratiti pažnju su: obim odricanja od imuniteta,
vrste sudskih ili arbitražnih postupaka za koje odricanje važi, mogućnost povlačenja
izjave o imunitetu, te uslovljavanje važnosti odricanja od imuniteta. Prećutno odricanje
države od imuniteta postavlja i dodatne probleme. Najvažniji su: da li pristanak na
sudsku nadležnost strane države znači i prihvatanje mjera prinudnog izvršenja odluke
koju država suda treba da provede, te da li preduzimanje nekih procesnih radnji, kao
protivtužba naprimjer, znači i odricanje od imuniteta.
69. Drugi osnov ukidanja ili ograničenja imuniteta države rezultat je objektivnog
prava, nacionalnih zakona i Bazelske konvencije. On je posebno važan za međunarodne
poslovne transakcije u kojima je država jedna od ugovornih strana. Ukoliko suprotno
ništa nije izričito i pismeno ugovoreno, država se u ovakvim poslovima ne može
83
pozvati na svoj imunitet.32 Dakle, važi pretpostavka nepostojanja imuniteta. Ona,

međutim, nije bezuslovna.
Prvi uslov zahtijeva postojanje već navedenih statusnih oblika u zemlji sudske
nadležnosti (biro, agencija, podružnica).
Drugi uslov jeste da se radi o državi, tj. o skupini subjekata koje smo prethodno
definisali kao „vladu“. Dokazivanje ove činjenice može biti veoma otežano kada se kao
zavisni, kontrolisani subjekt pojavljuje trgovačko društvo. Tada tužilac podizanjem
„korporativnog vela“ (piercing the corporate veil),33 tj. ukazivanjem na realno stanje pune
zavisnosti, mora da dokaže da se država može smatrati odgovornom i podvrgnutom
sudskom ili arbitražnom procesu.
Treće, zahtijeva se da se radi o poslu koji je podvrgnut privatnom pravu i koji ima
trgovački karakter.34 Poslovni karakter transakcije može se određivati prema njenoj
pravnoj prirodi ili prema cilju radi kojeg se vrši. Dok će za prvi uslov biti mjerodavan
stav nadležnog prava, drugi je znatno komplikovaniji i u praksi postavlja više problema.
Odgovor na pitanje šta je cilj mora se dati povezano sa prirodom posla, ali i analizom
konkretnog slučaja. U literaturi se kao klasičan primjer navodi kupovina helikoptera od
strane države izvršena preko trgovačkog društva. Predmet poslovne transakcije može
biti različit. Značajno je da u njega spadaju i finansijski i bankarski poslovi.
Četvrti uslov je da se država angažuje u transakciji iure gestionis. Ovaj „test“ ima
metodološki karakter i po pravilu će se primijeniti zajedno sa prva tri.
4. Doktrina o aktu strane države
70. Doktrina o aktu države označava princip, a ne pravno pravilo MJP,35 po kome sud
jedne države „ne može da procjenjuje radnje druge države vršene na teritoriji na kojoj
ta država ima suverenu vlast“.36 Ova doktrina se najčešće primjenjuje u sudskoj praksi
SAD, gdje je neposredno zasnovana na postojećem sistemu podjele vlasti. Zbog toga
je razumljivo da se ona nalazi u zoni preplitanja politike i prava. Izvorište doktrine o
aktu strane države isto je kao i kod instituta imuniteta - poštovanje suverenog statusa
države. Za razliku od imuniteta države koji se tiče personalne nadležnosti stranog suda,
tretman akata strane države na njenoj teritoriji odnosi se na stvarnu nadležnost
inostranog suda.
84
Najčešći predmeti u kojima se postavlja pitanje upotrebe doktrine o aktu strane

države su: eksproprijacija37 i monopolistički akti.38 Eksproprijacija će biti razmotrena kod
izlaganja o direktnim stranim ulaganjima..
71. Ograničenja doktrine o aktu strane države slična su onima kod instituta imuni-
teta. Treba, ipak, imati na umu da je broj iznimki manji, a intenzitet njihovog dejstva
slabiji.
Prvi slučaj predstavlja odustajanje od primjene ove doktrine. Na izjavu o odustajanju
mogu se shodno primijeniti rješenja koja su već izložena kod odustanka strane države
od svog suverenog imuniteta. Prema stanovištu američke sudske prakse, procesne ra-
dnje (protivtužba npr.), kao implicitno odricanje od ove doktrine imaju slabije dejstvo
nego kod imuniteta.39
Drugi slučaj predstavljaju trgovački poslovi. Iako su uloga karaktera posla i njegovog
cilja u primjeni ove doktirine isti kao kod imuniteta, sudska praksa USA zahtijeva
njihovu restriktivnu primjenu.40
II MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE
1. Pojam
72. Moderne međunarodne organizacije (dalje: MO) nastale su u XIX, a punu

afirmaciju doživjele u XX vijeku. Danas sačinjavaju veoma složen sistem kroz koji
države u velikoj mjeri kanališu funkcionisanje i razvoj međunarodnih odnosa, uključujući
i one ekonomske prirode.41 Zahvaljujući svome broju, značaju, funkcijama i angažovanim
sredstvima, MO su postale i subjekt relevantan ne samo za međunarodno javno nego
i za međunarodno poslovno pravo.
73. Međunarodne organizacije su trajne tvorevine država. MO nastaju višestranim
međunarodnim sporazumima42 u postupku koji se ne može izjednačiti sa administra-
tivnim procedurama karakterističnim za unutrašnje pravo.43 Ipak, treba zapaziti da se
može utvrditi sličnost u osnivanju nekih međunarodnih organizacija u ekonomskoj i
poslovnoj oblasti i trgovačkih kapital-društava nacionalnih prava. Kao dobar primjer za
ovo navodimo Bank for International Settlement u Bazelu. Pošto i prema članicama i
u međunarodnim odnosima djeluju trajno, međunarodne organizacije moraju biti
institucionalizovane. To je i glavni razlog za njihov subjektivitet.
85
Subjektivitet mora postojati prema pravu zemlje u kojoj je sjedište organizacije,

po pravu država članica i po međunarodnom pravu. Test subjektiviteta je isti kao i kod
država, ali rezultati ne moraju uvijek biti identični. Razlozi za to leže u činjenici da
međunarodne organizacije nemaju izvorni suverenitet, te da se njihovi zadaci, položaj
i organizacija značajno razlikuju. Probleme koji nastaju usljed individualnosti i poseb-
nosti međunarodnih organizacija ispitaćemo kroz utvrđivanje njihovih elemenata i
funkcija.
2. Elementi međunarodnih organizacija
74. Organizaciono jedinstvo međunarodnih organizacija uspostavlja se sporazu-

mom o njenom osnivanju. Njime se određuju ciljevi koji moraju biti u skladu sa među-
narodnim pravom,44 domen djelatnosti, međusobni odnosi članica, sistem organa i
njihova nadležnost, akti koje organizacija donosi i druga relevantna pitanja. Budući da
nema opštih pravila međunarodnog javnog prava o subjektivitetu međunarodnih or-
ganizacija, navedeni elementi determinišu pravnu i poslovnu sposobnost svake kon-
kretne MO; „van tih granica organizacije gube pravni kapacitet“.45 U poslovnim
transakcijama sa MO treba imati na umu da „granice“ njihove pravne i poslovne spo-
sobnosti mogu ciljnim tumačenjem biti protegnute i na poslove koji nisu izričito nave-
deni u osnivačkim i drugim statusnim aktima, ali se na osnovu njih podrazumijevaju
(the doctrine of implied powers).46 Stav međunarodnog javnog prava o subjektivitetu
MO nije konačan. Država na čijem području MO ima sjedište ili preduzima pravne radnje
ovlaštena je da po svom municipalnom pravu prizna ili ne prizna subjektivitet među-
narodne organizacije47 i valjanost njenih pravnih akata.
Dobru ilustraciju rješenja do sada razmatranih problema pruža Rimski sporazum
o osnivanju EZ. Prema članu 211: „U svakoj državi članici Zajednica ima punu poslovnu
i pravnu sposobnost u opsegu koji se priznaje pravnim osobama prema nacionalnom
pravu; ona može naročito stjecati i raspolagati pokretnom i nepokretnom imovinom, i
može biti stranka u sudskom postupku. Zajednicu zastupa Komisija“. I dalje, „ugovorne
odgovornosti Zajednice uređuju se pravom koje se primjenjuje na odnosni ugovor“
(čl. 215, 1), dakle nacionalnim poretkom na koji upute pravila međunarodnog privatnog
prava.
86
75. Države članice uvijek su uključene u upravljanje, a time i u najviše segmente

organizacione strukture međunarodne organizacije. Ovaj angažman ima politički
karakter. Operativni poslovi i menadžment povjereni su profesionalnim organima i
službenicima. Na taj način su stvoreni uslovi za definisanje zajedničke volje država
članica i njeno oživotvorenje pravnim i faktičkim radnjama organa MO. Ova ovlaštenja
moraju biti ostvariva u skladu sa međunarodnim pravom, a ne samo unutar jednog ili
više nacionalnih sistema.48 Izložena rješenja omogućavaju članicama da sačuvaju obi-
lježje suverenosti, a međunarodnoj organizaciji da se ispolji kao samostalan subjekt
prava. Ostvareni kompromis ima teorijsku vrijednost. Ovlaštenje UN da stvaraju norme
MJP i prenos dijela suverenosti sa članica na EZ, naprimjer, pokazuju da postoje „sive
zone“ u razgraničenju subjektiviteta lica u međunarodnom pravu.
76. Međunarodne organizacije nemaju personalnu i teritorijalnu, nego funkcionalnu
nadležnost.49 Za izvršavanje svojih zadataka i održavanje organizacione strukture
moraju imati sopstvena finansijska sredstva, različita od onih kojima raspolažu članice.
Izvori sredstava se određuju sporazumom o osnivanju. Mogu se sastojati od: udjela,
članarina, uplata obaveznih po odlukama organa upravljanja, posebnih doprinosa i
slično. Za međunarodno poslovno pravo je značajno da se kod mnogih organizacija
sredstva formiraju i iz njihovog tržišnog poslovanja.
Polazeći od odvojenosti pravnog subjektiviteta članica i MO, jasno je da države u
principu ne odgovaraju za finansijske i druge materijalne obaveze organizacije. Ovo
gledište je došlo podržano i odlukom engleskog suda u slučaju International Tin Council.50
U teoriji se ipak smatra da se primjenom principa podizanja korporativnog vela (piercing
the corporate veil) izuzetno može tražiti i odgovornost država za postupke međunarodne
organizacije čije su članice. Kao primjeri se navode situacije u kojima države: ne uplate
organizaciji sredstva na koja su se obavezale, propuste da ulože potrebnu pažnju u
kontroli poslovanja organizacije ili se u zloj namjeri pozovu na pravni subjektivitet
njihove međunarodne organizacije.51
3. Funkcije i imunitet
77. Pod funkcijom međunarodne organizacije podrazumijevamo jedinstvo ciljeva

koje ona treba da ostvari, skup pravnih i faktičkih radnji koje u toj namjeri preduzima i
ukupan rezultat koji MO ostvari kako prema međunarodnoj zajednici, tako i prema
državama članicama. U teoriji postoji više načina određivanja funkcija međunarodnih
organizacija.52 Najvažnije su:
87
a) stvaranje normi međunarodnog prava,

b) koordinacija aktivnosti članica, kao i usaglašeno djelovanje sa drugim subjektima MJP,
c) konsultacije i
d) pomoć.
Pored izloženih, međunarodne organizacije imaju i veliki broj drugih funkcija. One
zavise od ciljeva, pa ih je zato teško klasifikovati. Za naše potrebe ističemo samo jednu
- efektivno djelovanje na tržište.
78. Međunarodne organizacije su izvedene iz državnog suvereniteta članica. Zbog
toga svoje funkcije ne mogu obavljati radnjama naredbodavnog karaktera. Izuzetno,
onda kada je to i onako kako je to predviđeno sporazumom o njihovom osnivanju,
međunarodne organizacije mogu imati i naredbodavnu funkciju. U tom smislu,
djelovanje iure imperii je moguće kod univerzalnih organizacija, kod UN posebno.
Od regionalnih organizacija, EZ je, na osnovu mogućnosti da donosi uredbe/pravila i
smjernice/direktive koje obavezuju članice, najkarakterističniji primjer regionalne
organizacije koja prema članicama može preduzimati radnje prinudnog karaktera.
Ovakvo stanje otvorilo je pitanje da li međunarodna organizacija može istaći prigovor
suverenog imuniteta kao država. Odgovor je negativan.53
Preduzimanje radnji iure gestionis je pravilo kod MO. U ovom domenu treba razliko-
vati situacije u kojima organizacija djeluje prema svojim članicama od onih u kojima
djeluje prema trećim licima. Za međunarodno poslovno pravo je važnija podjela radnji
MO koje se vrše van tržišta i na tržištu, odnosno u „kvazitržišnim“ odnosima. U posljednjoj
grupi odnosa međunarodna organizacija nastupa kao i svaki drugi trgovac. Nedostatak
suverenosti, te trgovački karakter i cilj poslovne transakcije isključuju u ovakvim
situacijama isticanje prigovora suverenog imuniteta.
4. Podjele međunarodnih organizacija
79. Dvadeseti vijek se naziva stoljećem međunarodnih organizacija. Smatra se da

samo onih koje su formirane sporazumima država ima preko 170.54 Otuda se namet-
nuo i problem njihove klasifikacije. Ona se vrši prema različitim kriterijima. Zbog toga
jedna MO može biti svrstana u različite, najčešće dihotomne grupe. Dajemo podjelu
koja je najinteresantnija sa stanovišta međunarodnog poslovnog prava:
88
a) Prema teritoriji: univerzalne (UN, WTO, npr), regionalne (EZ, Arapska liga, NAFTA) i
subregionalne,
b) Prema zadacima: opšte (UN, EZ) i specijalizovane (WTO, WB, ILO, razne carisnke unije),
c) Prema vrsti specijalizacije: neekonomske ili „političke“ i ekonomske, bilo u sklopu UN
(UNIDO, FAO, WB, IMF itd), bilo van njih (OPEC, međunarodna udruženja zemalja
proizvođača primarnih proizvoda kao što su boksit (IBA), živa (AMPK) itd),55
d) Po ovlaštenjima u odnosu na članice: koordinativne i nadnacionalne (EZ),
e) Po odnosu sa nečlanicama: otvorene –- u čije se članstvo pristupa bez posebnih
uslova (UN) i zatvorene –- one za čije se članstvo moraju ispuniti posebni uslovi (EZ), te
f ) Prema vrsti članova: međudržavne (UN, EZ) i nevladine (Međunarodna trgovinska
komora u Parizu, npr).56
80. Nevladine međunarodne organizacije nastaju međunarodnim sporazumom

nacionalnih udruženja ili organizacija. Zbog toga je uticaj nacionalnog prava veći kod
ovih nego kod međuvladinih organizacija. Pojačana uloga državnih prava se manife-
stuje prvenstveno u tome što su članice vezane jurisdikcijom svoje zemlje i što ovaj tip
organizacije mora imati priznat subjektivitet od države na čijem se području nalazi
njeno sjedište.57 Prema starijim shvatanjima, ove organizacije nisu imale status subjekata
MJP.58 Moderna teorija svrstava nevladine MO u „kontroverzne kandidate“ za status
subjekta MJP. Odgovor na problem subjektiviteta nevladinih organizacija u MJP se mora
dati za svaku od njih posebno. Pri tome se polazi od stepena samostalnosti u odnosu
na državu koji pojedina organizacija ove vrste uživa,59 stavova nacionalnih prava
članica, te rješenja koja sadrži akt o osnivanju ove vrste subjekata.
Za međunarodno poslovno pravo je značajna podjela međunarodnih nevladinih
organizacija na neprofitne (IATA, Crveni krst/polumjesec) i profitne. Za neprofitne važe
do sada iznesena pravila. Profitne se nazivaju i „multinacionalnim preduzećima“60 i
tretiraju kao i drugi subjekti ove vrste.
89
GLAVA DRUGA
PREDUZEĆE KAO SUBJEKT
MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
I IZVORI PRAVA I ODREĐIVANJE „PREDUZEĆA“
1. Izvori prava
81. Izvori za određivanje subjekata poslovnog prava u načelu odgovaraju opštoj slici
pravnih vrela ove grane. Na prvom mjestu se nalaze međunarodne konvencije multila-
teralnog i bilateralnog karaktera kojima se uređuju okviri vanjskotrgovinskog poslovanja
i zaštita investicija. S obzirom na to da ovi akti međunarodnog javnog prava najčešće
daju veoma široke i funkcionalne definicije, a ne rješavaju materijalnopravna statusna
pitanja, na drugom mjestu hijerarhije se nalaze vrela međunarodnog privatnog prava.
No, kako je u statusnoj materiji koncentrisan veliki javni interes svake države koji se iz-
ražava prinudnim normama, mogućnost isključivanja nadležnog nacionalnog prava je
veoma ograničena.61 Ona će se kretati samo u okviru dispozitivnih rješenja. Zbog toga
će se za određivanje subjekata međunarodnog poslovnog prava primjenjivati odredbe
državnog prava na koje uputi koliziona norma. Unutar tog poretka primijeniće se
njegova sopstvena hijerarhija pravnih vrela za statusnu oblast.
82. Složenost državne strukture Bosne i Hercegovine je i u ovoj oblasti dovela do
specifičnih rješenja. Kao nadležna za vanjskotrgovinsku politiku država BiH određuje
ko se može pojaviti kao subjekt vanjskotrgovinskog poslovanja. Pošto su entiteti
ovlašteni na provođenje državne politike62, i njihovi propisi su u ovoj oblasti mjerodavni.
To daje sljedeću sliku.
91
Na prvom mjestu se nalaze zakoni i drugi propisi koje donosi država BiH. Najvažniji su:
a) Zakon o vanjskotrgovinskoj politici (Sl. gl. BiH 7/98 i 35/04 – dalje: ZVTPBiH),
b) Zakon o politici direktnih stranih ulaganja (Sl. gl. BiH 17/98 i 13/03 – dalje: ZPDSU),
c) Zakon o carinskoj politici Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 57/04 – dalje: ZCP),
d) Zakon o registraciji pravnih osoba koje osnivaju institucije Bosne i Hercegovine (Sl. gl.
BiH 37/03),
e) Okvirni Zakon o registraciji poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini (Sl. gl. BiH
42/04).
Na nivou BiH značajnu ulogu u rješavanju statusno-pravnih pitanja imaju i podza-

konski akti. Razmotrićemo ih na odgovarajućim mjestima.
Formalno posmatrano, na drugom mjestu su zakoni entiteta. U oblastima u kojima
država utvrđuje politike, oni donose svoje zakone. Ti zakoni bi morali biti usaglašeni za
zakonima države. No, kao implementirajući propisi, oni mogu biti i jesu znatno širi od
prava koje stvara država. Pored toga, entiteti su po ZVTPBiH ovlašteni na preduzimanje
„odgovarajućih mjera” za ostvarivanje politike.63 Sve to znatno pojačava njihov uticaj.
Za određivanje domaćih subjekata međunarodnog poslovnog prava važno je napo-
menuti da ne postoje protivrječnosti između državnih i entitetskih propisa, tako da je
sistem objedinjen na zadovoljavajući način.64
Najvažniji zakoni FBiH u ovome domenu su:

a) Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju (Sl. n. FBiH 2/95 – dalje: FZVTP) u dijelu koji
se tiče jedinstvene evidencije subjekata spoljnotrgovinskog poslovanja,
b) Zakon o stranim ulaganjima (Sl. n. FBiH 61/01 i 50/03),
c) Zakon o deviznom poslovanju (Sl. n. FBiH 35/98 – dalje: ZDP),
d) Zakon o privrednim društvima (Sl. n. FBiH 23/99, 45/00 i 29/03 – dalje: ZPD),
e) Zakon o javnim preduzećima FBiH (Sl. n.FBiH 8/05),
f ) Zakon o ustanovama (Sl. n. RBiH 6/92 i 13/94) i
g) Zakon o registraciji poslovnih subjekata u FBiH (Sl. n. FBiH 27/05).
Uz napomenu da je 2006. godine ukinut Zakon o spoljnotrgovinskom poslovanju,65

može se reći da i entitet Republika Srpska ima sličnu strukturu zakona relevantnih za
92
ovu oblast. Među njima su bitni: Zakon o preduzećima (Sl. gl. RS 24/98, 62/02 i 38/03),
Zakon o javnim preduzećima (Sl. gl. RS 75/04) i Zakon o registraciji preduzeća RS (Sl. gl.
RS 24/98, 37/01 i 39/03).
2. Pojmovi „spoljnotrgovinskog poslovanja“ i „preduzeća”
83. Za određivanje subjekata međunarodnog poslovnog prava svake države, pa

i Bosne i Hercegovine, mjerodavan je njen vanjskotrgovinski režim. Zbog toga je
definisanje vanjske trgovine prvi korak koji se u tom pravcu mora učiniti. Razumije se
da se pri tome ne smiju gubiti iz vida ni šira kretanja u ovome domenu.66
Prema čl. 3 ZVTPBiH pod „vanjskotrgovinskom politikom“ podrazumijevaju se „jed-
noobrazni državni principi za primjenu svih unilateralnih mjera koje se tiču međuna-
rodnog protoka robe i usluga, te za pregovore i zaključivanje svih sporazuma sa trećim
zemljama, regionalnim ili međunarodnim organizacijama povezanim sa međunarodnom
trgovinom”. Ovi principi se odnose na:
a) uvoz i izvoz robe i usluga,
b) uslove za vršenje ekonomskih djelatnosti u inostranstvu od strane domaćih pravnih
lica i
c) uslove za vršenje ekonomskih djelatnosti „stranih fizičkih i pravnih lica u BiH.“
Struktura Zakona o vanjskotrgovinskoj politici pokazuje da spoljnotrgovinsko

poslovanje, kao šira kategorija i viši pravni institut ima dva segmenta. Prvi obuhvata
zaključivanje ugovora i stupanje u pravne odnose domaćih sa inostranim subjektima
u Bosni i Hercegovini. Drugi segment čini obavljanje privrednih djelatnosti od strane
domaćih subjekata u inostranstvu.67 U oba segmenta sistema su mjerodavni pravni
režimi zemlje domaćina, one u kojoj se poslovanje odvija i domaće zemlje kojoj subjekt
pripada. Očito je, dakle, da se spoljnotrgovinsko poslovanje određuje simultanom
primjenom subjektivnog i objektivnog kriterija. U ovom kontekstu je potrebno istaći
da domaća fizička lica nisu subjekti spoljnotrgovinskog poslovanja. Strana fizička lica to
mogu biti ako su ispunjeni uslovi koje postavlja poredak čije državljanstvo imaju.
84. Izvori pokazuju da definisanje subjekata međunarodnog poslovnog prava zavisi
od domaćeg, inostranog i međunarodnog poslovnog prava. U tom krugu, razlike
postoje između statusnog položaja pravnih i fizičkih lica. Zbog toga određivanje
subjekta međunarodnog poslovnog prava mora biti izvršeno veoma široko. Taj zahtjev
93
je zadovoljen uvođenjem kategorije „preduzeće”. Pod „preduzećem” se podrazumiju

sva fizička i pravna lica koja prema mjerodavnom pravu imaju status „trgovca” i koja su
zbog toga podvrgnuta režimu poslovnog prava. Najnovije tendencije u međunarod-
nim ekonomskim odnosima i poslovnom pravu zahtijevaju da se subjektom, tj. „pre-
duzećem” smatraju i neinkorporirani entiteti, oni koji nemaju status „lica”, tj. pravnog
subjekta u užem juridičkom smislu. Kao primjeri se mogu navesti ugovorni joint ventu-
res u pravu EZ68 i u našem pravu stranih ulaganja, te kontrolisane grupacije privrednih
jedinki u Kodeksu UN za kontrolu restriktivne poslovne prakse.69
Iz ukupne pravne regulative može se izvući više principa koji leže u osnovi određivanja
subjekta međunarodnog poslovnog prava. Neki od njih su u manjoj, a drugi u većoj
mjeri karakteristični za statusno pravo.70 Navodimo najvažnije:
a) poimanje „preduzeća” najprije u funkcionalnom, a tek potom u organizacionom i
statusno-pravnom smislu;
b) korištenje metoda koordinacije djelovanja kao izuzetno značajnog kriterija za defi-
nisanje statusnih kategorija;
c) shvatanje „preduzeća” kao tehničke kategorije, nezavisne od vlasničkog odnosa na
kome se osniva;
d) sloboda odlučivanja subjekta o sticanju statusa učesnika u međunarodnom eko-
nomskom prometu;
e) jača statusno-pravna intervencija države kod obavljanja privrednih djelatnosti u ino-
stranstvu, nego unutar države;
f ) sistem asimilacije stranaca, tj. izjednačavanje položaja stranih i domaćih subjekata;
g) povećane nadležnosti i jača ingerencija državnih organa u osnivanju i djelovanju
subjekata međunarodnog poslovnog prava.
94
II SUBJEKTI VANJSKOTRGOVINSKOG PROMETA
1. Domaći subjekti
85. Za razliku od uporednog prava, naše zakonodavstvo različito tretira strana i

domaća fizička lica. Tumačenjem članova 1 i 28 ZVTPBiH nesumnjivo se dolazi do
zaključka da se domaćim subjektima međunarodnog poslovnog prava u režimskom
smislu smatraju samo domaća pravna lica. To su prvenstveno ona koja su inkorporirana
kao privredno društvo, ako ispunjavaju propisane uvjete. Dva se zaključka nameću.
Prvo, subjekat našeg međunarodnog poslovnog prava ne može biti fizičko lice koje
obavlja privrednu djelatnost na osnovu prijave u opštini. Isto važi i za radnje bez statusa
pravnog lica. I drugo, ustanove se smatraju kvalifikovanim za ovu vrstu poslovanja ako
ispunjavaju iste posebne uslove koji se zahtijevaju za privredna društva.
Pravna lica koja ulaze u sastav „države”, koja, dakle, djeluju pod režimom admini-
strativnog prava (političko-teritorijalne jedinice, državni organi, samostalne upravne
organizacije71 itd), također se mogu baviti vanjskotrgovinskim poslovima. No, specijalni
karakter njihove pravne i poslovne sposobnosti ovdje djeluju kao ograničavajući faktor.
Zbog toga se subjektivitet pravnih lica koja se podvode pod pojam „države“ uređuje
aktima o njihovom osnivanju i posebnim zakonima. A to znači da se pravna i poslovna
sposobnost ovih subjekata u spoljnotrgovinskom poslovanju mora utvrđivati za svaki
konkretan slučaj posebno.
86. Posebni uslovi za sticanje statusa subjekta vanjsko--trgovinskog prometa nisu
određeni propisima države, nego entiteta. Pri tome dominiraju propisi o registraciji, a
ne o vanjskotrgovinskom poslovanju. Posebni uslovi se mogu podijeliti na interne i
eksterne.
Interni uslovi se ispunjavaju aktom o osnivanju, pravilima ili posebnim odlukama
preduzeća. Postoje dva ovakva uslova:
a) određivanje da privredno društvo obavlja vanjskotrgovinski promet kao jedinu
djelatnost ili kao jednu od svojih privrednih djelatnosti. Druga situacija apsolutno
dominira u našoj praksi i
b) imenovanje osobe ovlaštene za zastupanje u unutarnjem i vanjskotrgovinskom
prometu.
95
Vanjski uslovi vezani za registraciju.72 Registracija za spoljnotrgivnsko poslovanje ima

specijalni karakter i može se obaviti odvojeno od upisa osnivanja privrednog društva u
registar. Ta činjenica ne mijenja normativni sistem u sticanju svojstva subjekta među-
narodnog poslovnog prava.73 Karakteristični elementi su sljedeći:
a) za upis je nadležan sud;74 prijavi se prilažu navedeni opšti akti preduzeća i ovjereni
potpisi lica ovlaštenih za zastupanje; ukoliko se registracija za spoljnotrgovinsko
poslovanje vrši naknadno, prijavi se mora priložiti „odluka o promjeni djelatnosti“.75
Dodatni uslovi nisu postavljeni;76
b) upis se vrši u posebne registarske listove – prilog uz rješenje o registraciji br. 5 za
djelatnost i broj 7 za potpise lica ovlaštenih za zastupanje;
c) rješenje o upisu se objavljuje u službenom glasilu, konkretno u Službenim novinama
Federacije BiH;
d) rješenje o registraciji, odnosno promjeni elemenata registracije, registarski sud po
službenoj dužnosti mora dostaviti sljedećim tijelima u čiju nadleženost spada i
praćenje vanjskotrgovinske razmjene: statističkom uredu, privrednoj komori i carin-
skom tijelu mjerodavnom prema sjedištu subjekta vanjskotrgovinskog prometa.
Ovakva regulativa čl. 76 Zakona o registraciji poslovnih subjekata FBiH zaslužuje dva
komentara. Prvo, registarski sud više ne mora o registraciji obavijestiti entitetsko
ministarstvo nadležno za poslove vanjske trgovine. Time je obaveza Ministarstva
trgovine FBiH, konstituisana u važećem čl. 8. FZVTP, da vodi „jedinstvenu evidenciju
o preduzećima upisanim u sudski registar za vršenje vanjskotrgovinskog prometa“
znatno otežana. Zbog toga smatramo da bi registarski sudovi u listu subjekata koje
obavezno obavještavaju o upisu morali unijeti i nadležno ministarstvo entiteta. Činje-
nica da ova administrativna evidencija služi u statističke i kontrolne svrhe ne utiče na
racionalnost datog prijedloga. I drugo, na listi subjekata kojima se moraju dostavljati
rješenja o registraciji vezana za spoljnotrgovinsko poslovanje se ne nalazi Spolojno-
trgovinska komora Bosne i Hercegovine.77 Obizirom na njenu ulogu i značaj, sma-
tramo da bi trebalo primijeniti isto rješenje kao i za federalno Ministarstvo trgovine.
Od principa posebne registracije postojalo je nekoliko izuzetaka taksativno nave-

denih u članu 8 FZVTP:
a) preduzeće može i bez posebnog upisa u registar pružati stranim licima usluge u
okviru djelatnosti koje na osnovu registracije vrši u zemlji; budući da se u ovom
slučaju radi o prometu unutar države, ove usluge može obaviti i fizičko lice sa
svojstvom preduzetnika;
96
b) izvoznik opreme može i bez posebne registracije vršiti montažu svojih postrojenja
u inostranstvu;
c) izvođaču investicionih radova ne treba posebna registracija za: izvoz i kupovinu
inostrane robe potrebne za izgradnju i za ličnu potrošnju radnika, uvoz robe u okviru
kompenzacionih poslova i za posredovanje – ukoliko se njime povećava izvoz i ako
ga odobri nadležno ministarstvo, te uvoz „kapitalnih roba” nakon završetka investi-
cionih projekata u inostranstvu.78
Zbog poslovne logike koja stoji iza citiranih rješenja, smatramo da se ona mogu
zadržati i danas. Ukoliko je primjena člana 8 FZVTP sporna, kao pravni osnov može da
posluži član 8, st. 2 Zakona o privrednim društvima koji reguliše obavljanje sporednih
djelatnosti.
2. Inostrani subjekti
87. Status inostranog lica kao subjekta međunarodnog poslovnog prava određen
je njegovim nacionalnim pravom, odnosno pravom na koje upute kolizione norme.
Čl. 17. Zakona o regulisanju sukoba zakona…79 predviđa da se pripadnost pravnog lica
„određuje po pravu države po kome je osnovano”. Da bi se izbjeglo isključivo jurističko
procjenjivanje ovog važnog pitanja, ZRSZ u stavu 2. istog člana sadrži i dopunsko
rješenje: „Ako pravno lice ima stvarno sjedište u drugoj državi, a ne u onoj u kojoj je
osnovano i po pravu te druge države ima njenu pripadnost, smatraće se pravnim licem
te države”. Tek svojim supsidijarnim pravilom naš ZRSZ se približava sjedištu kao tački
vezivanja koja je u uporednom pravu široko rasprostranjena.80
Strani subjekti se mogu pojaviti kao nosioci prava i obaveza u vanjsko-trgovinskom
prometu direktno i indirektno. U prvom slučaju djeluju institucionalno sami, a u drugom
su predstavljeni subjektima koje su za sebe vezali ugovorom ili na drugi pravno
dopušten način.
88. Tri su slučaja neposrednog ostvarivanja spoljnotrgovinskog subjektiviteta.
Navodimo ih posebno.
Prvi se odnosi na „putujuće predstavnike”. Strano „preduzeće” zaključuje ugovore ili
preduzima druge pravne poslove u odnosima sa domaćim subjektima vanjskotrgoi-
vinskog prometa djelujući preko svojih ovlaštenih radnika koji se privremeno nalaze u
zemlji (čl. 24, st. 1 ZVTP BiH). BiH spada u države u kojima za ovakav vid aktivnosti nije
97
potrebno posebno odobrenje njenih organa. Ukoliko „putujući predstavnik” nosi sa

sobom uzorke, podvrgnut je carinskim pravilima o privremenom uvozu i izvozu.81
Drugo, strano „pravno lice” je ovlašteno da usluge u BiH pruža pod istim uslovima kao
i domaći subjekti.82 Nacionalni tretman stranaca izuzetno može za određene usluge u
BiH biti ograničen. One se tada pružaju pod uslovima koje propiše Vijeće ministara BiH
i vlade entiteta. Ti uslovi tiču se kriterija kojima se obezbjeđuju: reciprocitet, posebno
institucionalno ili ugovorno prisustvo u BiH ako se žele pružati usluge za koje je to
propisano83 i zapošljavanje određenog omjera stranih i domaćih radnika.84
Treći vid djelovanja je otvaranje predstavništva stranog lica bilo samostalno, bilo
zajedno sa drugim licem iz inostranstva. Predstavništvo je sastavni organizacioni dio
stranog subjekta, radi po nalozima i pod nazivom osnivača i nema svojstvo pravnog
lica. Predstavništvo ne može zaključivati ugovore u ime osnivača predstavništva.85
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (MVTEO) vodi registar
predstavništava u skladu sa odredbama Odluke o osnivanju i radu predstavništava
stranih lica u Bosni i Hercegovini.86 Upis predstavništva u ovaj registar može biti
iskorišten kao tačka vezivanja za privlačenje stranog subjekta koji je otvorio predstav-
ništvo pod jurisdikcijom BiH. Rješenja našeg prava odgovaraju onome što je u uporednom
pravu poznato.87
89. Polazeći od svojih interesa i poslovne strategije, strani subjekt se može odlučiti i
za posredno djelovanje na bh. tržištu.88 Slučajevi u kojima je subjektivitet stranog
„preduzeća” posredovan drugim subjektom domaćeg prava mogu se podijeliti na
statusne i ugovorne. Navodimo ih u skraćenom obliku, budući da će obje situacije biti
detaljno razmotrene kasnije.
Prvi slučaj je osnivanje sopstvenog ili zajedničkog privrednog društva u BiH u skladu
sa Zakonom o politici direktnih stranih ulaganja i ostalim relevantnim propisima države
BiH i entiteta. Druga situacija se odnosi na zaključivanje ugovora o trgovinskom zastu-
panju sa domaćim subjektom vanjskotrgovinskog prometa registrovanim za ove po-
slove.89 Iako je ZVTPFBiH jasno odvojio trgovinsko zastupanje, konsignaciju i vršenje
servisnih usluga, treba imati u vidu da svi ovi poslovi ulaze u širu kategoriju zastupništva.
Detaljni prinudni propisi o ovom poslu sadržani su u podzakonskim aktima.90
98
3. Multinacionalna preduzeća
90. Izlaganja o međunarodnim organizacijama profitnog karaktera, te o djelovanju

domaćih i stranih subjekata u međunarodnim poslovnim operacijama pokazuju da
njihovo ograničavanje na striktno nacionalne okvire nije moguće. Pojava ekonomskih
entiteta u vlasništvu subjekata koji ne pripadaju istim državama i njihovo djelovanje
na području različitih suvereniteta dovode do pojave koja se, relativno tačno, naziva
multinacionalno preduzeće (MNE) ili transnacionalna korporacija (TNK).
Multinacionalno preduzeće je relativno stara pojava.91 Eksplozivan razvoj doživljava
nakon II svjetskog rata, širenjem kompanija USA na strana tržišta. Proces globalizacije,
praćen konkurencijom na svjetskom tržištu još više ubrzava postojeći trend. Jedna od
njegovih najvažnijih manifestacija jeste porast obima direktnih stranih ulaganja,
stvaranje strateških alijansi i pretvaranje najvećih MNE u stvarno globalne korporacije.92
Zbog toga ćemo ekonomske i političke kontroverze vezane za MNE izložiti uz materiju
ino-investiranja. Umjesto zaključka se može reći da će XXI vijek gotovo sigurno biti
nazvan stoljećem multinacionalnih preduzeća.
91. Stanje izvora prava za oblast multinacionalnih preduzeća odražava istorijat ove
kategorije. Pravna vrela se i u ovoj oblasti mogu podijeliti na domaća i međunarodna.
U prvoj grupi se nalaze nacionalni propisi svih država tangiranih djelovanjem MNE.
Slobodno se može tvrditi da privredna efikasnost MNE u velikoj mjeri zavisi i od uspje-
šnog kombinovanja i iskorištavanja pravnih režima onih država na kojima MNE posluje.
Ti izvori su u cjelini relevantni za određivanje položaja i djelovanja MNE. Kao najvažniji
se ipak mogu navesti: obligacioni, statusni, konkurencijski, radnopravni, poreski i spoljno-
trgovinski. Domaći propisi se primjenjuju onda kada je MNE statusno, najčešće sjedištem,
ili nekom drugom činjenicom vezana za pojedinu državu. Pored toga, države nastoje da
na različite načine protegnu važenje svoga zakonodavstvo na MNE i onda kada one
djeluju na području druge države. Ovakva eksteritorijalna primjena nacionalnog prava
zasniva se na različitim osnovama: nacionalno porijeklo vlasnika MNE, manifestovanje
štetnih efekata radnji MNE na nacionalnoj teritoriji, te vezanost nerezidentnih sa
rezidentnim jedinicama iz sastava MNE.93
U drugoj grupi se nalaze izvori međunarodnog ekonomskog prava. Regulativa EZ
relevantna za MNE je prinudnopravnog karaktera. Zbog ekonomsko-političkih sukoba
vezanih za MNE ostali međunarodni izvori u velikoj mjeri imaju karakter soft law.
Najvažniji su:
99
a) OECD Vodič za multinacionalna preduzeća, posljednja verzija iz 2000. godine,94

b) Nacrt UN kodeksa za ponašanje TNC, o kome su pregovori vođeni unutar Komisije i
Centra UN za TNC; prekinuti su 1992. godine,95
c) Vodič Svjetske banke o tretmanu direktnih stranih ulaganja iz 1992,96 i
d) UNCTAD – ov Nacrt kodeksa ponašanja u transferu tehnologije.97
92. Vidjeli smo da međunarodno poslovno pravo, uključujući tu i pravo EZ, pojam
preduzeća shvata najprije funkcionalno – kao ekonomski i poslovni entitet, a tek potom
kao subjekt prava u tehničkom smislu. Ovakav pristup pokazao se korisnim naročito
kod MNE budući da njihov tretman ni u kojem slučaju ne može biti juridički jednoo-
brazan. Analiza pokazuje da postoje dva osnovna98 tipa multinacionalnih ekonomskih
entiteta koji u različitim pravnim formama jedinstveno djeluju na globalnom tržištu.
Prvi imaju čisto ugovorni karakter i nisu uobličeni u poseban pravni subjekt. U njih
spada veliki broj neimenovanih ugovora koji su svoju afirmaciju doživjeli prvenstveno
u autonomnom nacionalnom i međunarodnom poslovnom pravu: distribucija, proiz-
vodna kooperacija, agencija, istraživanje i razvoj, upravljanje preduzećem i slični. U drugoj
grupi se nalaze inkorporirani multinacionalni entiteti. Njihova osnovna karakteristika
je da imaju status pravnog lica. Zajednička ključna osobina oba tipa MNE jeste da po-
stoji mogućnost efikasne kontrole entiteta iz jedne nad entitetom u drugoj državi.
Njenom utvrđivanju služi tehnika podizanja „ugovornog“,99 odnosno korporativnog
vela. U daljim izlaganjima pod pojmom MNE podrazumijevaćemo samo drugu skupinu.
Shodno vodiču OECD, inkorporirano MNE se može definisati kao „kompanije... u pri-
vatnom, državnom ili mješovitom vlasništvu, uspostavljane u različitim zemljama i tako
povezane da jedna ili više njih može da vrši značajan uticaj na aktivnosti drugih i, naročito,
da dijeli znanje i resurse sa njima.”100 Načini na koje su uspostavljene veze između sub-
jekata mogu biti različiti. Njih određuju svojinski odnosi,101 ekonomske nauke i pravno
umijeće u iznalaženju pogodnih legalnih instrumenata za ostvarivanje koncipiranog
modela. Jedan od takvih instrumenata je i „pismo utjehe”, „pismo ugodnosti” („Comfort
letter”), kojim matična kompanija uvjerava banku kreditora filijale da filijala djeluje u
sistemu MNE i da je spremna i sposobna odgovoriti svojim obavezama. „Pismo utjehe”
sadrži prvenstveno moralne obaveze, ali formulacija može biti takva da ukazuje na oba-
vezivanje matičnog MNE. Zbog toga njegovo sastavljanje zahtijeva veliki oprez.102 Pojedini
tipovi organizacije MNE već su teoretski utvrđeni.103 Ukoliko su u pitanju međunaro-
dne poslovne operacije između subjekata uključenih u MNE, one se u pravilu smatraju
podvrgnutim opštem režimu za pojedine poslove između odvojenih pravnih lica.
100
III BOSANSKOHERCEGOVAČKI SUBJEKTI OBAVLJANJA PRIVREDNIH

DJELATNOSTI U INOSTRANSTVU
1. Načini djelovanja domaćih subjekata u inostranstvu
93. Pravo BiH isključuje fizička lica kao subjekte obavljanja privrednih djelatnosti u
inostranstvu.104 Pravna lica ovlaštena na obavljanje spoljnotrgovinskog prometa mogu
u inostranstvu djelovati na iste načine kao i strana „preduzeća” kod nas, a to znači
neposredno i posredno. Druga grupa slučajeva je pravno složenija.
Postoje dva osnovna metoda neposrednog djelovanja. Prvi je zaključivanje ugovora
ili vršenje drugih pravnih radnji ovlaštenog radnika domaćeg pravnog lica u inostranstvu.
Ovlaštenim licem se smatra ono koje prema pravilima subjekta i registraciji u sudu ima
ovlaštenje da zastupa pravno lice.
Drugi slučaj je otvaranje predstavništva, poslovne jedinice i poslovnice (prodavnica,
servis, konsignacija, gradilište itd) u inostranstvu;105 prema čl. 29 ZVTPBiH na ove
jedinice se primjenjuje isti pravni režim kao i na indirektno obavljanje djelatnosti u
inostranstvu, ono koje se vrši preko sopstvenog subjekta sa sjedištem u stranoj zemlji.
Ova odredba praktično znači da nadležno ministarstvo entiteta, Ministarstvo trgovine
u FBiH, treba da izda dozvolu za korištenje sredstava pravnog lica u svrhe neposrednog
djelovanja preko predstavništava i poslovnih jedinica. Položaj ovih organizacionih
jedinica je analogan položaju stranih predstavništava u BiH, s tim da se poslovanje
odvija u skladu za poretkom zemlje domaćina. Postupci dobijanja dozvole za iznošenje
sredstava, evidentiranja, obavještavanja nadležnog ministarstva da je predstavništvo
registrovano u domicilnoj zemlji i brisanja iz evidencije su detaljno uređeni Odlukom o
uslovima za dobivanje dozvole za iznošenje sredstava izvan Bosne i Hercegovine u
svrhu osnivanja predstavništva i poslovne jedinice u inostranstvu (Sl. gl. BiH 22/1998).
Njome je de facto za ovaj vid djelovanja domaćih subjekata u inostranstvu posredno
uveden koncesioni sistem.
94. Posredno djelovanje se odvija preko sopstvenih i zajedničkih preduzeća u
inostranstvu, te preko zastupnika. ZVTPBiH je više pažnje posvetio prvom, a FZVTP
drugom obliku. Zato ih treba posebno razmotriti.
„Domaća pravna lica mogu osnovati preduzeće u stranoj zemlji ili otkupiti ili povećati
dioničarski kapital u preduzeću u stranoj zemlji i uložiti u strano preduzeće koristeći
vlastita sredstva ili sredstva dobijena zajmom”.106 Bez obzira na izvor sredstava, domaći
ulagač mora imati dozvolu ministarstva trgovine odgovarajućeg entiteta za ovakav
101
plasman.107 Prilikom osnivanja ili sticanja preduzeća u stranoj zemlji, domaći subjekt
treba voditi računa ne samo o statusnom nego i pravu konkurencije države u kojoj
djeluje. Drugi način neposrednog djelovanja je angažovanje zastupnika, odnosno
agenta. Prema čl. 77 FZVTP to mogu biti i vršioci konsignacione prodaje, serviseri i
slična lica. Izričito se zahtijeva da ovakvi ugovori budu zaključeni u pisanoj formi.
Pravni režim osnivanja, sticanja kontrole i djelovanja sopstvenih i zajedničkih pre-
duzeća u inostranstvu posebno je složen. Prema sistemu asimilacije, ovakva preduzeća
smatraju se pripadnikom države u kojoj imaju sjedište. Ona su stoga podvrgnuta
njenim domicilnim propisima. No, koristeći vlasništvo kapitala kao tačku vezivanja, naše
pravo ove subjekte djelimično podvrgava i domaćem pravnom poretku, vanjskotrgo-
vinskim i deviznim propisima naročito. Tehnika kojom se to postiže je posredna. Njenu
suštinu predstavlja kreiranje obaveza za subjekte bh. poretka povodom preduzeća u
inostranstvu. Na tom režimu ćemo se posebno zadržati.
2. Osnivanje i djelovanje predstavništava i

poslovnih jedinica u inostranstvu
95. Kao i strani subjekti u BiH, tako i domaći subjekti poslovnog prava u inostranstvu
mogu da djeluju i neposredno. To se postiže osnivanjem predstavništava i poslovnih
jedinica. Predstavništva i poslovne jedinice nemaju status subjekta prava ni prema
našem, ni prema pravu domicilne zemlje. Uprkos tome mogu otvoriti više poslovnica
u skladu sa propisima domicilne države.108 Pojedine zemlje domaćini zahtijevaju regi-
straciju strane firme koja otvara svoja predstavništva. U Velikoj Britaniji se tako vodi
poseban registar „prekomorskih kompanija” (oversea companies), čime je omogućeno
da one budu neposredno tužene pred sudovima te države za akte svojih predstavni-
štava.109 Uporedno posmatrano, postoje i druga pravna rješenja kojima se postiže isti
rezultat. 110
Pravni režim djelatnosti predstavništva ili poslovne jedince u inostranstvu sličan je
onom koji postoji za predstavništva stranih lica u BiH. Neka proširenja u regulativi ipak
postoje. „Predstavništvo u inozemstvu može da obavlja sve poslove, po nalogu domaćeg
pravnog lica, odnosno osnivača, koji su saglasni propisima zemlje u kojoj se osniva.”111
Poslovna jedinica ima širu poslovnu autonomiju. Ona je ovlaštena da obavlja određene
poslove u prometu robe i usluga kojima se u inostranstvu „ostvaruje prihod (vođenje
gradilišta, skladišta, prodavaonica, konsignacija, organiziranje servisnih službi itd).”112
U ovu kategoriju poslova uključene su i finansijske usluge. Jasno je da poslovna
102
jedinica po propisima prava BiH mora biti ovlaštena da obavezuje domaće preduzeće
koje je osniva. Sve radnje predstavništva i poslovne jedinice, uključujući pregovore i
ugovore, moraju biti izvršene u skladu sa propisima zemlje domaćina i drugim rele-
vantnim izvorima prava.
96. Postupak osnivanja predstavništva je sličan kako postupku osnivanja predsta-
vništva stranog lica u BiH, tako i proceduri ustanovljavanja sopstvenog ili zajedničkog
preduzeća u inostranstvu.113 Navodimo ga u osnovnim crtama, prema Odluci o pred-
stavništvima u inostranstvu:
a) nakon donošenja odluke o osnivanju predstavništva, odnosno poslovne jedinice,
osnivač je dužan da zatraži dozvolu ministarstva trgovine entiteta za iznošenje sred-
stava iz zemlje u ovu svrhu. Zahtjev sadrži iste statusne, ekonomske i personalne ele-
mente kao i zahtjev da se odobre sredstva za osnivanje preduzeća u inostranstvu;
b) ministarstvo preispituje zahtjev i u roku od 15 dana po njegovom prijemu donosi
rješenje. Ukoliko se traži dopuna ili popravljanje zahtjeva, rješenje se mora izdati u
roku od 15 dana od prijema kompletiranog zahtjeva;
c) osnivač, u roku od 30 dana od upisa predstavništva ili poslovne jedinice u zemlji dje-
latnosti, na jednom od službenih jezika u BiH obavještava o tome nadležno mini-
starstvo entiteta;
d) Ministarstvo entiteta vodi evidenciju o izdatim odobrenjima sa podacima koji su
utvrđeni u podzakonskom aktu; ono također vrši evidentiranje ovih oblika, a o
izvršenoj registraciji mjesečno obavještava državno MVTEO,
e) predstavništvo ili poslovna jedinica brišu se iz registra kada prestanu bilo po naredbi
propisa domicilne zemlje, bilo po odluci osnivača. Zahtjev podnosi osnivač, ali se
brisanje može izvršiti i na osnovu obavještenja našeg diplomatsko-konzularnog
predstavništva u inostranstvu.
O svim upisima u evidenciju u proteklom mjesecu, ministarstvo entiteta mora do 10.

dana narednog mjeseca obavijestiti državno Ministarstvo vanjske trgovine. Na osnovu
toga se uspostavlja jedinstvena evidencija ovih oblika na nivou BiH.
103
3. Osnivanje i djelovanje sopstvenih i zajedničkih privrednih

subjekata u inostranstvu
97. O osnivanju sopstvenog ili zajedničkog subjekta – preduzeća u inostranstvu,

odnosno o sticanju udjela u glavnici već postojeće firme, osnivač odlučuje samostalno.
Neka ograničenja ipak postoje. Najprije, odluka se mora nalaziti u okviru registrovane
djelatnosti osnivača. Zbog jednostavne registracione tehnike, ovo ograničenje ima prin-
cipijelni i sistemski, a ne praktični značaj. Drugo ograničenje je daleko značajnije. Sastoji
se u de facto uvođenju koncesionog sistema. Sredstva obezbijeđena za osnivanje
preduzeća u inostranstvu „koriste se na osnovu dozvole date od strane ministarstva
trgovine entiteta prema uvjetima koje propisuje Vijeće ministara BiH.“114 Oni su utvrđeni
Odlukom o uvjetima za dobivanje dozvole za iznošenje sredstava izvan Bosne i Herce-
govine u svrhu osnivanja preduzeća u inozemstvu.115
Za osnivanje preduzeća u inostranstvu osnivač može koristiti:

a) dobit ostvarenu u postojećem preduzeću u inostranstvu, ako je ta dobit već evi-
dentirana u nadležnom ministarstvu trgovine entiteta,
b) imovinu preduzeća osnivača,
c) kreditna sredstva pribavljena u Bosni i Hercegovini i
d) kreditna sredstva pribavljena u inostranstvu.
Iako nije iziričito istaknuto, nema prepreka da se potrebni kapital formira kombino-
vanjem prethodno navedenih izvora finansiranja.
Tehnika dobijanja dozvole je složena116. Osnivač, odnosno domaća firma kao investitor,
mora nadležnom ministarstvu trgovine podnijeti zahtjev određene sadržine: statusni po-
daci o osnivaču i preduzeću koje se osniva, odnosno u koje se ulaže, iznos i izvor sredstava
osnivačkog uloga, podatke o licu odgovornom za osnivanje, te njegova ovlaštenja.
Nadležni organ mora da donese pozitivno ili negativno rješenje u roku od 15 dana po
prijemu kompletiranog zahtjeva. Na negativno rješenje može se izjaviti žalba vladi
entiteta u roku od 15 dana po prijemu rješenja. Rješenje vlade je konačno i o njemu se
ne može voditi upravni spor. Doneseno rješenje ministarstva trgovine entiteta upisuje
se u Registar dozvola za iznošenje sredstava za osnivanje preduzeća u inozemstvu.
O izdatim dozvolama u prethodnom mjesecu entitetska ministarstva trgovine moraju
do 10. dana narednog mjeseca obavijestiti Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih
odnosa BiH. Na osnovu toga državno ministarstvo vodi evidenciju na nivou BiH.117
104
98. Osnivač ima godinu dana od dobijanja dozvole za iznos sredstava za obavljanje
poslova osnivanja, upisa u registar i konstituisanja preduzeća u inostranstvu. O tome
osnivač mora obavijestiti organ koji je dao odobrenje, te priložiti izvod iz registra i sta-
tut ili ugovor o osnivanju. Organ uprave ima pravo i dužnost da provjeri da li je predu-
zeće osnovano u skladu sa datim odobrenjem. Ukoliko je sve u redu, ministarstvo
trgovine entiteta u zaseban dio registra upisuje podatke o preduzeću koje je domaći
subjekt osnovao u inostranstvu.
Osnivač je dužan da nadležnom ministarstvu trgovine prijavljuje podatke koji su
relevantni za rad preduzeća u inostranstvu.118 Tu spadaju:
a) povećanje osnovnog kapitala,
b) povlačenje dijela ili svih sredstava iz kapitala preduzeća,
c) statusne promjene (spajanje, pripajanje, podjela),
d) okončanje postupka redovne likvidacije.
U navedenim slučajevima ministarstvo donosi odgovarajuće rješenje i evidentira ga

u registru. Ako preduzeće u inostranstvu prestaje da postoji, ministarstvo će donijeti
rješenje o brisanju preduzeća iz registra. Rok za donošenje ovih rješenja je 60 dana od
dobijanja informacije.119
Ako preduzeće ne bude osnovano u roku od godine dana od dobijanja dozvole,
odnosno ako podaci pokažu da preduzeće nije osnovano u skladu sa dozvolom, mini-
starstvo trgovine će donijeti rješenje o ukidanju dozvole i o brisanju iz registra. U tom
slučaju, osnivač je dužan u daljem roku od 30 dana vratiti sredstva u zemlju.120 Dozvola
za iznošenje kapitala radi investiranja je uvedena radi zaštite platno-bilanse pozicije
zemlje. Iz istog razloga se zahtijeva da, u roku od 60 dana po usvajanju godišnjeg
obračuna, unese u zemlju dobit koju je ostvarilo preduzeće u inostranstvu i da o tome
obavjesti ministarstvo koje je dalo dozvolu za iznošenje kapitala. Osnivač je oslobođen
obaveze dobiti ako ju je iskoristio za pokrivanje gubitaka ili za dalje investiranje
obaveza. Obaveza obavještavanja nadležnog ministarstva postoji i u ovim slučajevima.
Ukoliko propisi domicilne zemlje ne dopuštaju transfer dobiti u novcu, ona se u zemlju
može unijeti i u vidu robe. Pri tome se moraju poštovati propisi u BiH koji regulišu uvoz
takvih proizvoda.
Ukoliko preduzeće privremeno ne može da obavlja djelatnosti u inostranstvu, osnivač
je ovlašten donijeti odluku o mirovanju preduzeća. A to znači da preduzeće ne vrši pri-
vrednu djelatnost, dok preko žiro-računa obavlja samo onaj promet koji je neophodan
105
za održavanje preduzeća u mirovanju. Bliže propise o tome donosi domicilna država.

Odluka ne sadrži odredbe o mirovanju, ali smatramo da osnivač mora i o tome da
obavijesti ministarstvo koje je izdalo dozvolu za iznos sredstava.121 Iako to zakon izričito
ne traži, tumačenjem „prema suprotnom” (a contrario) može se zaključiti da je isti organ
potrebno obavijestiti i o otpočinjanju rada preduzeća koje je bilo u mirovanju.
99. Preduzeće u inostranstvu može prestati da radi na više načina. To su:

a) odluka osnivača da ga ukine,
b) statusna promjena, o čemu moraju biti obaviješteni i nadležni organi (čl. XIII Odluke) i
c) razlozi koje propiše domicilna zemlja.
U prethodno navedenim slučajevima nadležni organ entiteta u roku od 60 dana

donosi rješenje o ukidanju dozvole i brisanju preduzeća u inostranstvu iz registra u
kome se ono vodi. Nastavi li preduzeće u inostranstvu da radi i nakon toga, osnivač i
odgovorno lice mogu biti kažnjeni za privredni prestup. Na ovaj način je izvršeno
privlačenje stranog subjekta i pod jurisdikciju prava u Bosni i Hercegovini, mada samo
na posredan način.
S obzirom da su iznesena na osnovu dozvole, sredstva preostala nakon završetka
postupka likvidacije osnivač mora unijeti u zemlju najkasnije 90 dana od trenutka
prihvatanja likvidacionog bilansa. Sredstva koja se vraćaju u naturalnom obliku
oslobođena su od carine ako su bila korištena u likvidiranom preduzeću. Postoji i
dužnost transfera u zemlju svih prava (patenti, robni i uslužni žigovi itd) likvidiranog
preduzeća. Neizvršenje ovih obaveza također predstavlja privredni prestup za koji se
kažnjavaju i osnivač i u njemu odgovorno lice.
106
GLAVA TREĆA
SPECIFIČNI SUBJEKTI MEĐUNARODNOG
POSLOVNOG PRAVA U BiH
I IZVOZNO-KREDITNA AGENCIJA BOSNE I HERCEGOVINE
1. Istorijat
100. Agencija za izdavanje garancija “IGA” osnovana je u oktobru 1996. godine kao
državna agencija, sa isključivim ciljem implementacije projekta Svjetske banke za hitno
pokretanje industrije uz izdavanje garancija za zaštitu od političkog i ratnog rizika
stranim investitorima i trgovcima. Svrha tog projekta bila je pružanje pomoći Bosni i
Hercegovini u ponovnom pokretanju industrije nakon rata. U projektu je predviđeno
davanje garancija za zaštitu od nekomercijalnih rizika, uključujući rat i/ili civilne nemire,
kao i od niza drugih rizika na koje poslovni partneri nisu mogli uticati. Uz navedene ga-
rancije uključeni su različiti oblici osiguranja, i to u korist stranih kompanija i finansijskih
institucija koje žele plasirati robe i usluge u bosanskohercegovačke kompanije isključivo
u proizvodne svrhe.122
U toku pripreme tog projekta predviđena je mogućnost da se IGA razvije vremenom
u izvozno-kreditnu agenciju Bosne i Hercegovine. IGA je 1999. godine izabrana da
implementira projekat Svjetske banke „Projekat pružanja podrške Bosne i Hercegovine
izvoznim preduzećima”. Uspješnom realizacijom i ovog projekta IGA je ukazala na
potrebu formiranja izvozno-kreditne agencije Bosne i Hercegovine.
101. Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine je donijela 2004. godine Zakon
o osnivanju izvozno-kreditne agencije Bosne i Hercegovine123 i time uspostavila neop-
hodni institucionalni okvir za nastavak rada Agencije kao državne izvozno-kreditne or-
ganizacije.124 Cilj Zakona o osnivanju izvozno-kreditne agencije Bosne i Hercegovine
(član 1) je da osigura uslove za podsticanje izvoza roba i usluga iz Bosne i Hercegovine
107
preko osiguravanja i finansiranja, izdavanja garancija, kao i uspostavljanja osnova za

razvoj i promociju ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine sa inostranstvom.
Podsticanje izvoza i unapređenje ekonomskih odnosa sa inostranstvom zasnivaju
se na sljedećem:
a) precizno utvrđeni kriteriji za kreditiranje;
b) jedinstveni kriteriji za izdavanje garancija radi osiguranja izvoznih ugovora;
c) jedinstven pristup pružanju informacija i obavljanju posredničkih usluga;
d) utvrđivanje jedinstvenih kriterija za izdavanje polisa osiguranja izvoza.125
Agencija je obavezna da na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine osigura svakom

zainteresovanom preduzeću pristup informacijama koje su u vezi s navedenim
principima.
2. Uspostavljanje, organizacija i djelatnost Agencije
102. Osnivač IGA-e je država Bosna i Hercegovina sa svojim entitetima koji osiguravaju
početni kapital srazmjerno iznosu iskorištenih sredstava Svjetske banke i sredstava
donatora koja su osigurana za dva već navedena projekta - Projekat hitnog pokretanja
industrije i Projekat podrške izvoznim preduzećima - u vremenu njihove implementacije.
Agencija je samostalno, nedepozitno i neprofitno pravno lice sa punim ovlaštenjima i
posluje u skladu sa principima o likvidnosti i osiguranju poslovanja bez gubitka. Kao
takva, ovlaštena je da samostalno sklapa ugovore, nabavlja i raspolaže pokretnom i
nepokretnom imovinom i da bude strana u sporu.
Agencija je samostalna u obavljanju svoje djelatnosti (član 7 Zakona). Imovina, aktiva
i dobit Agencije, kao i njene transakcije oslobođene su od poreza na dodatu vrijednost
iz okvira djelatnosti Agencije i poreza na dobit.
Statutom Agencije regulisani su:

a) organizacija i način poslovanja Agencije;
b) nadležnost i način rada Agencije;
c) ovlaštenja za zastupanje Agencije;
108
d) prava, obaveze i odgovornosti lica koja obavljaju poslove i zadatke sa posebnim

ovlaštenjima;
e) finansijsko poslovanje i izvještavanje.
Sjedište Agencije je u Sarajevu, sa filijalama u Mostaru i Banja Luci.126 Zakon pred-

viđa mogućnost da Agencija naknadno otvori filijale i u drugim gradovima države, uz
uvjet da te filijale budu finansijski održive.
103. U okviru svojih djelatnosti na teritoriji države Agencija vrši, direktno i posredno,
različite funkcije. Njene direktne funkcije su:
a) izdavanje garancija s ciljem osiguranja izvršenja izvoznih ugovora;
b) kreditno osiguranje unutrašnjeg i vanjskotrgovinskog poslovanja;
c) faktoring podrška.
Svoje posredne funkcije Agencija obavlja preko banaka i drugih finansijskih institucija.
Među njima su slijedeće funkcije:
a) kreditiranje lizinga opreme i transportnih sredstava u inozemstvu;
b) dugoročno kreditiranje domaćih preduzeća radi izvođenja građevinskih radova u
inozemstvu, finansiranja predugovorne aktivnosti u ovakvim poslovima;
c) kratkoročno i dugoročno finansiranje pripreme i izvršenja izvoza;
d) refinansiranje kratkoročnih i dugoročnih izvoznih kredita koje su odobrile banke ili
druge finansijske institucije;
e) osiguranje i reosiguranje izvoznih poslova i ulaganja bosanskohercegovačkih pre-
duzeća u inostranstvu kojim se vrše osiguranja i reosiguranja od komercijalnih i
nekomercijalnih rizika u vidu naknade gubitaka nastalih u osiguranim poslovima.127
U okviru poslovanja sa stranim sredstvima plaćanja Agencija obavlja slijedeće

dužnosti:
a) odobravanje kredita i deponiranje sredstava kod finansijskih institucija i izvoznih
preduzeća koja učestvuju u projektu vezanom za izvozne aktivnosti Bosne i
Hercegovine;
b) pružanje pomoći stranim bankama ili stranim preduzećima koja su pozajmila ili de-
ponovala sredstva kod finansijskih institucija i izvoznih preduzeća koja učestvuju u
109
projektima podrške izvoznim preduzećima, a s ciljem izvršavanja obaveza prema tim

stranim bankama ili stranim preduzećima;
c) primanje zajmova i donacija iz vladinih i nevladinih izvora, domaćih i stranih, uklju-
ćujući regionalne i međunarodne organizacije;
d) posredovanje pri finansiranju, lizingu, trgovinskom ulaganju i osiguranju poslova
vezanih za garanciju;
e) posredovanje i preduzimanje drugih aktivnosti koje su u vezi s navedenim poslovima
Agencije, ili se na njih odnose;
f ) davanje informacija koje se odnose na preduzeća i banke u Bosni i Hercegovini stra-
nim bankama i stranim preduzećima koja pokazuju interes za ulazak u poslovne tran-
sakcije s preduzećima i bankama u Bosni i Hercegovini;
g) izdavanje garancija od političkog rizika stranim investitorima i trgovcima koji finan-
siraju preduzeća u Bosni i Hercegovini uključujući prodaju garancija za domaću i
stranu valutu protiv unaprijed definisanih političkih rizika stranim investitorima i
trgovcima koji finansiraju osiguranje obrtnog kapitala i drugih tipova proizvodnih
investicija, pri čemu se ne ograničavaju samo na to.128
3. Upravljanje i rukovođenje Agencijom i finansijsko poslovanje
104. Organe upravljanja i rukovođenja Agencijom prikazujemo šemom.
110
UPRAVNI ODBOR
Međuministarski savjet
DIREKTOR AGENCIJE
Kancelarija u Kancelarija u
Banja Luci Mostaru
(Mostaru) (Banja Luci)
ZAMJENIK DIREKTORA 1 ZAMJENIK DIREKTORA 1

Sektor za finansiranje Sektor za podršku
izvoza i trgovine
Odjeljenje za opšte
Odjeljenje za finansiranje i pravne poslove
Odjeljenje za finansijske i
Odjeljenje za osiguranje
računovodstvene poslove
Odjeljenje za marketing i
Odjeljenje za monitoring
informacione tehnologije
Izvor: http://www.igabih.com/organizacija.htm
Upravni odbor Agencije sastoji se od pet članova. Dva člana iz svakog entiteta, te
jedan član iz institucija Bosne i Hercegovine. Izbor i imenovanje članova Upravnog
odbora vrši Vijeće ministara Bosne i Hercegovine na prijedlog vlada entiteta i nadležnog
ministarstva Bosne i Hercegovine, prema principu zastupljenosti konstitutivnih naroda
Bosne i Hercegovine. Upravni odbor odgovoran je za nadzor poslovanja Agencije.129
111
Direktor i zamjenici direktora IGA-e obavezni su da dva puta godišnje podnose

informaciju o poslovanju IGA-e Međuministarskom vijeću. Međuministarsko vijeće čine:
ministar finansija i trezora Bosne i Hercegovine, ministar vanjske trgovine i ekonomskih
odnosa Bosne i Hercegovine i po dva predstavnika vlada entiteta iz reda ministara
nadležnih ministarstava. Međuministarsko vijeće razmatra podnesenu informaciju o
poslovanju IGA-e i donosi smjernice koje su obvezujuće za rad IGA-e.
Rukovodstvo Agencije se sastoji od generalnog direktora i dva zamjenika generalnog
direktora. Generalni direktor je i predsjedavajući Rukovodstva Agencije i zastupa Agen-
ciju, rukovodi radom Agencije i odgovoran je za poslovanje Agencije.130
105. Operativni troškovi Agencije, usklađeni sa finansijskim planom, finansiraju se iz
prihoda od naknada, donacija i prihoda od plasmana iz kapitala Agencije. Godišnji višak
prihoda nad rashodima Agencija raspoređuje u skladu sa odlukom Upravnog odbora.
Agencija, u skladu sa međunarodnim računovodstvenim standardima, na osnovu či-
stih poslovnih prihoda ili gubitaka (uključujući i realizovane gubitke i dobitke) i čistih
nerealizovanih procijenjenih dobitaka ili gubitaka, obračunava višak prihoda ili čisti g
ubitak, nakon donošenja odluka o spornim i sumnjivim potraživanjima i iznosu
amortizacije. U Zakonu je data i detaljna regulacija raspodjele viška prihoda i pokrivanja
čistog gubitka Agencije.131
II SPOLJNOTRGOVINSKA/VANJSKOTRGOVINSKA
KOMORA BOSNE I HERCEGOVINE
1. Istorijat
106. Potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju Bosna i Hercegovina je

učvrstila procese političke transformacije koji će joj omogućiti buduće ravnopravno
članstvo u Evropskoj uniji. Glavni ciljevi promjena su: povećanje proizvodnje i izvoza,
intenziviranje procesa privatizacije, kontinuirana rekonstrukcija privrednih subjekata i
uvođenje evropskih i svjetskih standarda u poslovne sisteme. Do kraja 2001. godine
ove ciljeve je ispunjavala Privredna komora Bosne i Hercegovine, kao institucija nasli-
jeđena od Republike Bosne i Hercegovine.
107. Usklađivanjem komorskog sistema sa ustavnom strukturom države, Privredna
komora Bosne i Hercegovine je zamijenjena novom institucijom: Spoljnotrgovinskom/
112
Vanjskotrgovinskom komorom Bosne i Hercegovine. Ova komora je samostalna,

nevladina, nepolitička i neprofitna javno-pravna asocijacija privrednih subjekata i
privrednih asocijacija sa teritorije Bosne i Hercegoivne. Njene funkcije su usmjerene na
razvoj i unapređenje ekonomskih odnosa bosanskohercegovačke privrede sa ino-
stranstvom, uključujući i partnerski odnos i zastupanje interesa članova kod nadležnih
organa Bosne i Hercegovine i odgovarajućih asocijacija u inostranstvu. Spoljnotrgovinska/
Vanjskotrgovinska komora Bosne i Hercegovine je članica mnogih međunarodnih
asocijacija, kakve su Eurochambres, International Chamber of Commerce-ICC, ABC,
FIATA, IRU, SECI, GS1. To komori daje mogućnost da uspješno učestvuje u različitim
projektima u cilju jačanja i unapređenja regionalne i međunarodne poslovne saradnje.132
Pitanja koja se tiču statusa, članstva, nadležnosti, sastava, načina izbora i nadležnosti
organa, sudova, finansiranja komore, kao i drugo u vezi s njenim radom i funkcionisanjem
regulisana su Zakonom o Vanjskotrgovinskoj komori Bosne i Hercegovine.133
2. Status i članovi Spoljnotrgovinske/Vanjskotrgovinske komore BiH
108. Komora ima svojstvo pravnog lica sa pravima i obavezama utvrđenim u Zakonu
o vanjskotrgovinskoj komori Bosne i Hercegovine i podzakonskim aktima koji su do-
neseni na osnovu navedenog Zakona. U svojim aktivnostima Komora će djelovati u
saradnji i/ili dogovoru sa: Privrednom komorom Federacije Bosne i Hercegovine,
Privrednom komorom Republike Srpske i Ministarstvom vanjske trgovine i ekonom-
skih odnosa Bosne i Hercegovine. Radi koordiniranja rada entitetskih komora, u Komori
se obrazuje Međukomorsko vijeće. Uz koordiniranje, Vijeće prati njihov rad i utvrđuje
zajedničke zadatke i oblike saradnje. Članovi Međukomorskog vijeća su predsjednici
komora Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske.134
109. Članovi Komore su preduzeća, banke, osiguravajuća društva i druga pravna –
privredna lica registrovana za obavljanje poslova sa inostranstvom na prostoru Bosne
i Hercegovine, automatski na osnovu članstva u privrednim komorama konstituisanim
na temelju zakona Federacije Bosne i Hercegovine, Republike Srpske i Distrikta Brčko.
Članovi Komore su Privredna komora Republike Srpske, Privredna komora Federacije
Bosne i Hercegovine i Privredna komora Distrikta Brčko, kao kolektivni članovi. Ostale
privredne komore, organizovane na teritorijalnom i strukovnom principu, specijalizo-
vane i slične asocijacije članovi su Komore pod uvjetom da nadležni organ upravljanja
donese odluku o članstvu u Komori kojom prihvata prava i obaveze kolektivnog člana
Komore.135
113
Članovi Komore mogu biti naučno-istraživačke i obrazovne institucije; udruženja

građana koja u svojoj registraciji imaju privredne djelatnosti, savezi, interesne asocijacije,
fondacije, zaklade i druge organizacije koje obavljaju djelatnost od značaja za privredu,
kao pojedinačni ili kolektivni članovi, ukoliko svojom odlukom izraze interes za
članstvo.
Komora vodi registar članova, i to na osnovu podataka o članovima koje joj obavezno
dostavljaju privredne komore kantona/regija, entiteta i Distrikta Brčko. Članovi Komore
mogu se interesno, odnosno strukovno povezivati i organizovati u okviru Komore,
dobrovoljno, na osnovu odluka ili akata o osnivanju asocijacija, sa svojstvom pravnog
lica, ali i bez njega. Strukovne komore, udruženja, komore obrtnika, savezi i druge stru-
kovne i specijalizovane asocijacije na nivou Bosne i Hercegovine mogu se organizovati
sa statusom pravnog lica, a registruju se kod nadležnog suda prema svom sjedištu.136
U okviru Komore mogu se po funkcionalnom principu formirati odbori, vijeća,
komisije i slično sa ciljem ekspertne obrade pojedinih pitanja, razmatranja i utvrđivanja
stavova, a posebno u vezi sistema i mehanizama vanjske trgovine, carina, slobodnih
zona, promocije, sajmova i drugo.
3. Nadležnosti Komore
110. Statutom Vanjskotrgovinske komore detaljno su uređena pitanja njene

nadležnosti. Te nadležnosti su:
a) Članstvo i zastupanje interesa privrede (članova) u međunarodnim komorskim i
strukovnim asocijacijama, odnosno organizacijama (ICC, Eurokomora, EAN, FIATA,
IRU, poslovi u vezi ATA i TIR karneta),
b) Predstavljanje interesa članova Komore u inozemstvu, direktno, putem vlastite pred-
stavničke mreže ili putem diplomatske i konzularne mreže - preko ovlaštenih pred-
stavnika Komore,
c) Obavljanje poslova javnih ovlasti utvrđenih posebnim propisima, aktima i odlukama
nadležnih državnih organa,137
d) Saradnja i koordinacija saradnje privrednih komora i asocijacija u zemlji, posebno sa
privrednim komorama entiteta i Privrednom komorom Brčko Distrikta Bosne i Herce-
govine u pravcu ujednačavanja ekonomskog položaja članova Komore, te pripreme
i realizacije projekata od zajedničkog interesa za vanjskotrgovinsko poslovanje,
114
e) Promocija i koordinacija programa edukacije i obrazovanja od interesa za članove

Komore,
f ) Razvoj poslovnog i informacionog sistema sa međunarodnim bazama podataka
(Međunarodna komorska mreža, C.E.I., Internet i dr.), uključujući i mrežu ponude i
tražnje, te harmonizacija informacione komorske mreže u Bosni i Hercegovini,
g) Utjecanje, u partnerskom odnosu sa nadležnim državnim organima, na kreiranje
ekonomskog sistema,
h) Promocija i koordinacija izrade ekonomskih podataka i tržišnih analiza iz oblasti eko-
nomskih odnosa sa inozemstvom (izrada periodičnih analiza o tržišnim kretanjima,
praćenje relevantnih podataka, samostalno i u saradnji sa nadležnim organima i
organizacijama),
i) Promocija i organizacija međunarodnih sajmova u Bosni i Hercegovini i zvanično
učešće na sajmovima u inozemstvu (dogovaranje, koordinacija i organizovanje za-
jedničkog nastupa bosanskohercegovačke privrede na sajmovima u inozemstvu i
međunarodnim sajmovima u zemlji, samostalno i u saradnji sa privrednim komo-
rama entiteta i privrednim komorama regija i kantona),
j) Vođenje registra vanjskotrgovinskih organizacija u Bosni i Hercegovini na osnovu
podataka koje joj obavezno dostavljaju privredne komore kantona/regija, privredne
komore entiteta i Privredna komora Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine.
111. Komora, u partnerskom odnosu sa nadležnim organima u Bosni i Hercegovini,

utiče na:
a) Razvoj i unapređenje vanjskotrgovinske politike (podsticaji izvoza, izvozni i uvozni
režimi, dugoročna proizvodna saradnja, trgovina uslugama, nacionalno tretiranje,
zaštitne mjere, strana ulaganja, bilateralna saradnja sa komorama drugih država,
multilateralna saradnja);
b) Razvoj i unapređenje carinske politike i tarifa (carinsko područje, granični promet, pri-
javljivanje robe, carinske tarife, vrste carina, carinska dokumentacija i sl.);
c) Razvoj i unapređenje međunarodnih finansija (saradnja sa međunarodnim finansij-
skim institucijama, otplata starih kredita, novi krediti, sukcesija bivše SFRJ i sl.);
d) Koordinacija entitetskih poslova obnove i rekonstrukcije u svim područjima politi-
čkog, društvenog i ekonomskog života (planovi i programi obnove, donatorske kon-
ferencije, koordinacija obnove u oblasti privrede i infrastrukture i sl.);
115
e) Razvoj i unapređenje međunarodnog transporta i komunikacija (saradnja sa drugim

državama, planovi obnove međudržavnog transporta, komunikacije, kontrola zrač-
nog prometa, regulisanje međuentitetskog transporta).
Pored navedenih djelatnosti, Komora obavlja poslove povjerene propisima nadležnih

organa Bosne i Hercegovine, te pojedinačne konsalting usluge članovima Komore,
organizacijama iz inozemstva i trećim osobama. Prilikom obavljanja djelatnosti iz svoje
nadležnosti Komora uvijek osigurava promociju privrede Bosne i Hercegovine kako u
zemlji tako i u inozemstvu.138
4. Organi i organizacija Komore
112. U organe Komore biraju se istaknuti privrednici i naučno-stručni radnici iz

područja privrede. Organi Komore su: skupština, upravni odbor, nadzorni odbor, pred-
sjednik i dva potpredsjednika. Broj, sastav i način rada zastupnika u organima Komore,
te druga pitanja u vezi sa izborima uređuju se Zakonom, Statutom, izbornim odlukama
i drugim aktima Komore.
Skupština Komore je najviši organ upravljanja Komorom. Skupštinu čine zastupnici
članova Komore, prema slijedećem kriteriju:
a) Preduzeća, banke, osiguravajuća društva i druga pravna lica - biraju 70% od ukup-
nog broja komorskih zastupnika;
b) Privredne komore entiteta i distrikta, kao kolektivni članovi, privredne komore or-
ganizovane na teritorijalnom i strukovnom principu, specijalizovane i slične asocija-
cije, naučno-istraživačke i obrazovne institucije, udruženja građana koja u svojoj
registraciji imaju privrednu djelatnost, savezi, interesne asocijacije, fondacije i za-
klade i druge organizacije koje obavljaju djelatnost od značaja za privredu - biraju
30% komorskih zastupnika.
Skupština Komore ima 60 zastupnika i to 38 zastupnika biranih sa područja Federacije

Bosne i Hercegovine, 19 zastupnika sa područja Republike Srpske i tri zastupnika sa po-
dručja Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, uz uvažavanje kriterija po kojima se osigu-
rava adekvatna teritorijalna, vlasnička, strukovna, nacionalna i spolna zastupljenost.139
Skupština Komore donosi Statut, smjernice za dugoročni plan i godišnje programe
rada, odluke o izboru organa i visini članarine i kotizacije. Uz to, Skupština razmatra
i usvaja godišnji finansijski plan i izvještaj o radu i završni račun. Skupština bira i
116
razrješava svog predsjednika i dva potpredsjednika, članove Upravnog odbora Komore,

predsjednika i članove Nadzornog odbora Komore. Razmatra izvještaje organa koje
bira i imenuje, donosi i druge odluke, zaključke i preporuke iz svoje nadležnosti.
113. Upravni odbor Komore je organ upravljanja Komore i izvršni organ Skupštine
Komore.140 Upravni odbor broji devet članova, od kojih šest bira Skupština Komore iz
reda privrednika, poduzetnika i naučno-istraživačkih radnika iz oblasti privrede i iz pro-
fesionalnog sastava privrednih komora, prema principu po dva iz svakog konstitutivnog
naroda, odnosno četiri sa prostora Federacije Bosne i Hercegovine i dva sa prostora
Republike Srpske. Tri člana Upravnog odbora imaju funkcije predsjednika i dvojice
potpredsjednika Komore.
Nadzorni odbor Komore vrši kontrolu zakonitosti rada, a posebno njenog materi-
jalno-finansijskog poslovanja. Ima tri člana, koje bira Skupština iz reda privrednika, eko-
nomskih i pravnih stručnjaka, sa zastupljenošću konstitutivnih naroda iz oba entiteta.141
Nadležnosti pojedinih organa Komore, način rada i odlučivanja, pitanja o kojima se
odlučuje konsenzusom, te druga pitanja organizacije i rada utvrđuju se Statutom i
odgovarajućim aktima Komore.
5. Arbitraža i Sud časti
114. U Komori se obrazuje Arbitražni sud u čijoj su nadležnosti sporovi domaćih i

stranih privrednih subjekata iz njihovih međusobnih odnosa o pravima i obavezama
kojima mogu slobodno raspolagati, ako zakonom ili drugim aktom u skladu sa zakonom
nije utvrđeno da određene vrste sporova rješavaju isključivo redovni sudovi. Odluke
Arbitražnog suda su konačne i imaju snagu presude redovnog suda.
115. U Komori se obrazuje i Sud časti koji odlučuje o povredama dobrih poslovnih
običaja i akata Komore, kada su stranke privredni subjekti iz dva entiteta. Organizacija,
način rada, liste sudija, postupak i druga pitanja bitna za rad Arbitražnog suda i Suda
časti uređuju se posebnim pravilnikom koji donosi Upravni odbor Komore.
117
DIO TREĆI
DIREKTNA
STRANA ULAGANJA
I SLOBODNE ZONE
GLAVA PRVA
I OPŠTE ODREĐENJE, ISTORIJAT I ZNAČAJ

DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA
1. Opšte određenje
116. Potreba za dodatnim, svježim kapitalom je konstanta ekonomske istorije. Svaka

zemlja ju je zadovoljavala shodno dostignutom stepenu ekonomskog razvitka, pri-
vrednom i pravnom sistemu, te međunarodnom okruženju. Izvori kapitala mogu biti
domaći i inozemni. Globalizacija svjetske ekonomije dovodi do sve veće uloge stranog
kapitala u nacionalnim privredama.
Prekogranično kretanje kapitala odvija se u različitim oblicima. Četiri osnovna vida
ove pojave su:
a) komercijalne transakcije,
b) finansijske transakcije kreditnog tipa,
c) portfolio investicije i
d) direktna strana ulaganja.
Svaki od navedenih vidova stranog ulaganja funkcioniše kao teorijski model. Tradi-
cionalno posmatrano, postojalo je povezivanje s jedne strane komercijalnih i finansijskih
transakcija, a sa druge portfolio i direktnih stranih ulaganja.1 U savremenoj praksi
samostalnost pojedinih vidova prekograničnog kretanja kapitala relativizirana je
preplitanjem brojnih načina i režima ekonomske, komercijalne i juridičke realizacije
svakog od osnovnih modela. Tako su danas, zahvaljujući WTO, u direktnu vezu dovedeni
čitavi kompleksi komercijalnih transakcija robom, uslugama i dobrima intelektualne
121
svojine sa direktnim stranim ulaganjima (Direct Foreign Investment – FDI). Direktno

strano ulaganje (dalje i: DSU) predstavlja transfer kapitala u bilo kom obliku iz jedne u
drugu zemlju sa ciljem vlasnika da posredstvom poslovnog poduhvata, pod njegovom
punom ili djelimičnom kontrolom, ostvari dobit. Poslovni poduhvat je najčešće
institucionaliziran u obliku preduzeća, ali to ne mora biti uvijek slučaj.2
U modernoj ekonomiji i u pravu akcenat se sa vlasničkog učešća u glavnici poste-
peno pomjera ka kontroli u odlučivanju o cijeloj operaciji.3 Ovaj trend je prouzrokovan
objektivnim ekonomsko-tehnološkim faktorima i povećanom ulogom MNE u svim
vidovima prekograničnog kretanja kapitala.
2. Istorijat pravne regulative direktnih stranih ulaganja
117. Tragovi direktnih stranih ulaganja mogu se u različitim dijelovima svijeta

utvrditi relativno rano.4 U XVIII i XIX vijeku ona se odvijaju pretežno u okvirima velikih
kolonijalnih imperija. U to doba se direktno strano investiranje između nezavisnih
država ispoljava kroz ugovore o koncesijama.5 Od početka XX vijeka do II svjetskog rata
karakteristično je investiranje subjekata iz USA u zemlje Latinske Amerike. Ono je bilo
zasnovano na dva pravna principa: pravu domaće države da izvrši nacionalizaciju i na
njenoj obavezi da za nacionalizovana dobra plati brzu i adekvatnu kompenzaciju6.
Moderna istorija direktnog investiranja počinje sredinom XX vijeka sa procesom deko-
lonizacije i socijalnim revolucijama u Meksiku i Rusiji prvenstveno. Po suštinskim
obilježjima, ona se može uslovno podijeliti u tri faze koje se između sebe prepliću.
U prvoj su riješeni ekonomski, politički i pravni sukobi između starih kolonijalnih sila
i novoosnovanih zemalja koji su bili praćeni „talasom eksproprijacija“.7 Centralne tačke
kompromisa predstavljali su priznavanje prava države na nacionalizaciju stranih
investicija i utvrđivanje prava investitora na naknadu za nacionalizovanu ili ekspropri-
sanu imovinu.8 Iz ideoloških i političkih razloga socijalističke zemlje nisu bile direktno
zahvaćene glavnim tokovima kretanja stranog kapitala.
Drugu etapu obilježava konstituisanje transnacionalnih korporacija (dalje i TNK) kao
glavnih nosilaca direktnih stranih investicija. Na bazi dostignutog nivoa razvoja među-
narodnog javnog prava nesporazumi između država potisnuti su u drugi plan. Njihovo
mjesto zauzeli su sukobi između TNK i država uvoznica kapitala, „država domaćina” (host
states). Razumije se da su države izvoznice kapitala, u kojima su bila sjedišta najvećeg
broja TNK, bile aktivno uključene u rješavanje problema razmatrane etape razvoja prava
direktnih stranih ulaganja. U ovoj fazi socijalističke zemlje revidiraju svoj kruti ideološki
122
i politički stav prema stranom kapitalu i u ograničenoj mjeri otvaraju vrata za njegov
plasman. Osnovna karakteristika njihovih pravnih poredaka bila je odvajanje regulative
za preduzeća i aktivnosti u državnoj svojini od onih u privatnoj svojini stranih ulagača.
Enklavni režim bio je dosljedno proveden.
Treću etapu karakteriše dosljedna globalizacija stranih ulaganja i njihove regulative.
Ona se manifestuje ne samo u materijalnim pravnim rješenjima, nego i u postepenom
razvoju institucija koje se bave direktnim stranim ulaganjima. Najbolje ilustracije ovoga
trenda su akcije UN, dvije organizacije iz sistema Svjetske banke Međunarodni centar
za rješavanje investicionih sporova osnovan 1965. (ICSID) i Agencija za multilateralne
investicione garancije (MIGA) iz 1985. godine, te WTO. Proces je otišao tako daleko da
se u teoriji doktrini zahtijeva kreiranje „alternativne teorije” postojećem međunarodnom
javnom pravu, kako bi se zadovoljili specifični zahtjevi DSU.9
118. Bivša SFR Jugoslavija je, kao jedna od prvih socijalistička zemlja, sredinom
šezdesetih godina prošlog vijeka dozvolila plasman stranog kapitala u sredstva domaćih
preduzeća.10 Kvalitet naknadno donošenih specijalnih propisa za ovu oblast je varirao.11
Nakon disolucije Jugoslavije reformski Zakon o stranim ulaganjima 1988. godine12 je, uz
manje ili veće izmjene i dopune, preuzet u pravne sisteme većine novoformiranih
država.13 Tako se postupilo i u RBiH, a potom i u entitetima BiH - FBiH14 i RS.15 Navedeni
propisi važili su do donošenja najnovijeg Zakona o politici stranih ulaganja (dalje i:
ZPDSU), koji radikalno mijenja postojeći koncept regulative u ovoj oblasti.16 Budući da
predstavlja pozitivno pravo, rješenja ovog Zakona ćemo izložiti kasnije.
Dok je na prostorima bivše Jugoslavije trajao rat, zemlje Centralne i Istočne Evrope
su ušle u postupak tranzicije. Njegovi najvažniji ekonomski elementi su privatizacija i
privlačenje stranog kapitala. Zbog toga su sve države spomenutog kruga donijele novo
zakonodavstvo u ovome domenu. Uporedno posmatrano, sadržaj pojedinih nacionalnih
akata je različit. Zajednička im je liberalizacija režima stranih ulaganja, ukidanje
enklavnog sistema i zadržavanje poticaja stranom investiranju.17 Najnoviji bh. ZPDSU
se nalazi na liniji ovog razvoja, ali ide korak dalje od rješenja koja trenutno vladaju u
regionu kome pripadamo.
3. Ekonomski značaj i pravno-politički koncepti

direktnih stranih ulaganja
119. Strana ulaganja postaju sve važniji faktor globalizacije svjetske ekonomije.
Razlozi za to leže kako u interesima privrednih subjekata,18 tako i u interesima država.
123
Istaći ćemo samo one koji su pravno najinteresantniji. Preduzeća kao nosioci plasmana
su motivisana na strano ulaganje naročito potrebama da se poveća prodaja, licencira
tehnologija, proizvodnja učini jeftinijom, obezbijede potrebni resursi, izbjegnu nepo-
voljni poreski režimi i uklone prepreke koje uvozu postavlja država domaćin ulaganja.19
Zbog toga TNK investiranje u inostranstvu sve više tretiraju „kao komplementarno
sredstvo za vođenje opsežnih proizvodnih aktivnosti na svjetskom nivou, nego kao
alternativnu strategiju prodora na tržišta”.20 Sa stanovišta privrednih subjekata - recipi-
jenata kapitala kao motivi se mogu navesti: otpočinjanje ili povećanje proizvodnje,
pribavljanje tehnologije, sticanje novih menadžerskih znanja, te povećavanje prodaje
kako na domaćem, tako i na svjetskom tržištu. Pored opštih ekonomskih interesa,
države imaju i posebne političke razloge da potiču izvoz, odnosno uvoz kapitala.21
Ekonomske prednosti kako izvoza, tako i uvoza kapitala uslovile su ogroman porast
obima stranih ulaganja.22 Zasluga za ovo se pripisuje prvenstveno trgovini unutar
transnacionalnih kompanija.23 Evidencije stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini još nisu
potpuno objedinjene, ali dostupni podaci pokazuju njihovo polagano, mada nedo-
voljno povećavanje.24 Ovakav razvoj donio je sa sobom i brojne probleme.25 Najveći se
nalaze u oblasti zakonodavstva i funkcionisanja administracije.26 Njihovo otklanjanje
nalazi se u centru razvojne politike države BiH.
120. Strana ulaganja u sebe uključuju brojne subjekte različitog statusa. Karakteristike
i značaj ovoga vida prekograničnog transfera kapitala dovele su do postojanja suprot-
stavljenih interesa među njima. Izložićemo ih po dihotomnom kriteriju. Najvažnije
protivrječnosti postoje između:
a) razvijenih i nerazvijenih zemalja,
b) država izvoznica i država uvoznica kapitala,
c) stranog ulagača i države kojoj on pripada, „domaće države”,
d) stranog ulagača i države u koju ulaže, „države domaćina”,
e) stranog ulagača i partnera iz zemlje uvoznice kapitala,
f ) pojedinih regionalnih organizacija (NAFTA i EU, npr.), te
g) WTO i pojedinih regionalnih organizacija.
Razumije se da je u praksi situacija znatno kopleksnija i da se uvijek mora procjenjivati

prema uslovima konkretnog slučaja. Tako nerazvijene zemlje kao izvoznice kapitala
imaju isti interes kao i razvijene države koje su u principu također izvoznice kapitala. Inostrani
i domaći ulagač mogu imati interese koji su supotni objema njihovim državama itd.
124
Političko-pravni koncepti koje zastupaju pojedine grupe uključenih subjekata također

se mogu izraziti u modelima. Postoje tri osnovna. Prema prvome, DSU su korisna
prvenstveno za TNK kao ulagače i zbog toga država domaćin razvija ili zadržava pravne
instrumente za zaštitu od njih. Ovaj koncept došao je do izražaja naročito u aktima UN
koji su posvećeni stranim ulaganjima.27 Drugo stanovište polazi od toga da su direktna
strana ulaganja korisna prvenstveno za zemlju domaćina i da ona zato zaslužuju njenu
punu zaštitu. O njemu najbolje svjedoče međunarodnopravni akti zaključeni do
početka II svjetskog rata. Treći pristup polazi od toga da su DSU korisna podjednako i
za TNK i za države u koje se ulaže. Zbog toga je potrebno naći kompromis, „srednji
put.”.28 Na ovim pozicijama stoje i „Guidelines on the Treatement of Foreign Invest-
ments” koje je izradila Svjetska banka.29 Njegova osnovna filozofija je pragmatizam.30
Zbog toga što je naš ZPDSU preko svojih agencija uradila Svjetska banka i što on počiva
na spomenutim Guidelines, može se tvrditi da osnovni akti prava BiH o stranim
ulaganjima izražavaju treći, pragmatični koncept.
II POJAM DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA
1. Teorijski koncepti
121. Istorijski razvoj regulative direktnih stranih ulaganja pokazuje neprekidno pro-
širivanje vrsta kapitala i oblika njihovog prekograničnog kretanja.31 I teorija prati ovu
tendenciju. Danas je i iz izvora prava i iz literature vidljivo da postoje dva koncepta u
definisanju DSU. Svaki od njih odgovara jednom od dva stanovišta o pojmu MNE,
statusnom, odnosno ugovornom. Važno je istaći da oba pristupa funkcionišu u praksi.
Prvi pristup se naziva „uskim”32 ili „tradicionalnim”.33 Za njega je karakteristično
ulaganje u neku vrstu preduzeća kao institucionalizovanog oblika obavljanja privredne
aktivnosti. Evolucija postoji i unutar ovog koncepta. On je u početku bio zasnovan na
ulaganju u glavnicu, što je podrazumijevalo i odgovarajuće učešće u upravljanju
preduzećem i kontroli nad njim. Danas je akcenat prenesen na upravljanje i kontrolu.
Koristi se i termin voting equity, tj. „glavnica glasova”.34
Drugi pristup se naziva „širim”.35 Za njega je karakteristično da „ne sadrži restrikcije
koje se tiču prirode pokrivene insvesticije”.36 Samim tim direktno strano ulaganje
postoji i onda kada u zemlji domaćinu nema institucionalnu formu. Direktno strano
ulaganje može postojati u ugovornom obliku, naprimjer: transfer prava intelektualne
125
svojine ili neinstitucionalni joint venture, ili u formi nekog zakonom dodijeljenog prava
stranom investitoru, kao što je koncesija. Širi koncept danas dominira u izvorima prava
i praksi država. U Bosni i Hercegovini je usvojen u Zakonu, ali ne i u administrativnoj
praksi.
122. Proširivanje koncepta DSU otvara veoma složeno pitanje njegovog razlikovanja
od drugih oblika prekograničnog investiranja, od portfolio investicija, posebno. Iako su
danas granice među njima u velikoj mjeri zamagljene37, prihvatamo stav da se još radi
o drukčijim kategorijama. Od brojnih razlika koje su u teoriji diskutovane,38 najvažnijim
smatramo sljedeće osobine portfolio investicija:
a) vrše se isključivo u novcu,
b) plasiraju se isključivo u glavnicu ili u druge oblike vrijednosnih papira, te
c) rizik snosi isključivo investitor, budući da se sporazumi o zaštiti investicija na njih ne
odnose.
Pored plasiranja kapitala u glavnicu sopstvenog ili zajedničkog preduzeća, DSU se

mogu pojaviti i u drugim oblicima. Jedan od najšire definisanih je „komercijalno prisu-
stvo” (commercal presence) iz člana XXVIII Opšteg sporazuma o trgovini uslugama
(GATS).39 Pod njim se podrazumijeva „bilo koji tip poslovnog ili profesionalnog“ prisu-
stva, uključujući tu pravna lica, filijale i predstavništva. Drugi značajan oblik su neinsti-
tucionalni joint ventures.40 Treba napomenuti da su oni u nacionalnim sistemima i u
pravu EU podvgnuti istoj kontroli koncentracije kapitala kao i institucionalni joint ven-
tures, tj. oni koji se odvijaju kroz zajednički osnovano ili stečeno preduzeće. Izuzeci od
antimonopolskog prava moraju biti izričito utvrđeni propisom.41 Na trećem mjestu se
nalaze koncesije bilo samostalno, bilo povezano sa Built, Operate, Transfer (BOT), odnosno
Built, Own, Operate, Transfer (BOOT) aranžmanima.42 Kod ovog oblika se prepliću
javnopravni režim koncesija,43 statusna regulativa, obligacioni ugovor o BOT, odnosno
BOOT i izvori prava za strana ulaganja. Regulativa stranih ulaganja se po pravilu
primjenjuje posljednja, onda kada su riješena sva prethodna poslovna i pravna pitanja.
U četvrtu grupu se mogu svrstati ostali pojavni oblici kao što su transfer tehnologije,
production sharing i slično. Moderna praksa neprestano povećava njihov broj. Upravo
zbog toga Svjetska banka kroz svoje Guidelines on the Treatement of FDI u ovaj način
plasiranja kapitala uključuje i sve „sporedne aktivnosti” stranog ulagača.44
U daljim izlaganjima kao polazište će biti uzet uži koncept. Ostale oblike razma-
traćemo kada to bude zahtijevalo objašnjenje konkretnog pitanja.
126
2. Zakonsko određenje
123. Zakonska definicija pojmova „direktno strano ulaganje” ili „strano ulaganje”
sadržana je u članu 2, stav 3 Zakona o politici direktnih stranih ulaganja u Bosni i
Hercegovini45 (dalje i ZPDSU). Koncepcijski posmatrano, ona predstavlja eklektički
pristup širem i užem shvatanju DSU. Definicija je izuzetno široka i komplikovano
formulisana. Zbog toga je pozitivno pravno određenje DSU neophodno izložiti
analizom njegovih bitnih elemenata.
Prvi elemenat je institucionalizovan ili neinstitucionalizovan „poslovni poduhvat”,
čime se u bosanskohercegovačko pravo, bar na nivou zakona, uvodi širi koncept DSU.
Poslovni poduhvat se može sastojati u sticanju (akviziciji) postojeće investicije, stvaranju
nove (tzv. geen field investment) ili proširivanju postojeće. Aktivnosti od kojih se sastoji
poslovni poduhvat mogu se obaviti odjednom, tj. simultano ili sukcesivno, samostalno
ili povezano sa djelovanjem drugih subjekata. Slučajevi postupnog i/ili nesamostalnog
odvijanja poslovnog poduhvata mogu kvalifikaciju pojedine investicije učiniti
nejasnom. Ona se tada mora dati prema okolnostima konkretnog slučaja. Krajnji cilj
poslovnog poduhvata mora biti „sticanje ili povećanje kontrole nad nekom kompani-
jom”.46 Ukoliko se ovaj cilj ne ostvari, može se postaviti pitanje odgovornosti stranog
ulagača za povlastice koje su mu po ovom osnovu eventualno odobrene.
Drugi elemenat je “sticanje ili povećavanje kontrole nad nekom kompanijom” bilo
neposredno, bilo posredstvom već kontrolisanog domaćeg pravnog lica. Ovakvim
rješenjem se naš poredak ponovo veže za uži, institucionalni koncept DSU. „Strana
kontrola” je posebno definisana. Ona „znači svako učešće od preko 10% kapitala i/ili
glasačkih prava čiji su izravni nosioci strani ulagači ili neko domaće pravno lice pod
takvom kontrolom”.47 Pri određivanju „kontrole” polazi se od mjere vlasništva nad
glavnicom. Za njeno postojanje važnije je, međutim, učešće u upravljanju kompanijom.
Strano ulaganje postoji i onda kada ino-investitor sa manje od 10% učešća u glavnici
stiče više od 10% upravljačkih glasova. Zbog toga je pri odlučivanju o tome da li je in-
vesticija pod režimom DSU ili ne potrebno ispitati ne samo odnose u kapitalu nego i u
upravljanju. Ispod praga od 10% ovako određene kontrole postoji komercijalni
poduhvat, a ne DSU. Razlika je značajna zbog vidova zaštite koje uživa svaka od ove
dvije vrste transakcija.
Treći elemenat je oblast u koju se ulaže. Za razliku od ranijeg sistema u kome su
finansijske organizacije bile podvrgnute posebnom režimu, ulaganje se po ZPDSU vrši
u sve privredne djelatnosti pod, u principu, istim uslovima.
127
Četvrti elemenat je „ulog”. On obuhvata svaku ekonomsku vrijednost koja se plasira

u BiH. Predmet ulaganja mogu biti ne samo novac, ma koja vrsta stvari i sva imovinska
prava, nego i „bilo koje financijske pogodnosti date od strane fizičkog ili pravnog lica
pod stranom kontrolom.”48 Jedini izuzetak predstavlja plasman strane matične kom-
panije u njenu bh. filijalu, ako to ne rezultira povećanjem kontrole nad domaćom filija-
lom. Time se naš ZPDSU uključio u svjetski trend krajnje ekstenzivnog definisanja strane
„investicije”.49 Na ovaj način test za određivanje da li je plasirano dobro „ulog” nije više
njegov pojavni fizički ili pravni oblik. Umjesto toga kao kriteriji se nameću odgovori na
dva pitanja: Ima li to dobro bilo kakvu ekonomsku vrijednost i da li ono vodi kontroli nad
domaćim pravnim licem?
124. Iz zakonskog određenja DSU mogu se izvući i njegove pravne karakteristike
kod nas. Navodimo najvažnije:
a) DSU nemaju jedinstven predmet i metod i zato nisu pravni institut, nego pravna
konstrukcija,
b) pravni režim DSU i njihov pojam predstavljaju mješavinu javnopravnih i privatno-
pravnih elemenata, međunarodnog i domaćeg prava,
c) osnovni sukob u ovome domenu postoji između kategorija suverenosti države i vla-
sništva stranog investitora,
d) suverenitet i vlasništvo se presijecaju u dvije tačke: kompaniji i ulogu, zbog čega naš
koncept stranih ulaganja ima mještovit, eklektički karakter,
e) definicija DSU nije ograničena samo na pojedine privredne oblasti, zbog čega je ge-
neralnog karaktera.
III IZVORI PRAVA
1. Uopšte o izvorima prava
125. Dosadašanja izlaganja o DSU pokazuju izuzetnu složenost ove kategorije. Ona
se u cjelini odražava i u domenu izvora prava. Osnovna podjela pravnih vrela vrši se na
međunarodne i domaće. Zbog činjenice da uređuju pravnu konstrukciju prekograničnog
investiranja, svaka od ovih grupa je opterećena dodatnim posebnim problemima.
128
Međusobni odnos dvije osnovne grupe pravnih vrela nije definitivno riješen ni u teoriji,
ni u praksi. Zavisno od pravno-političkog koncepta DSU, koji se usvaja, mogu se
odrediti tri osnovna stava:
a) nacionalni, po kome prednost imaju pravni akti domaćeg prava,
b) internacionalistički, koji primat daje međunarodnim izvorima i koristi ih kao supsi-
dijarni i kontrolni instrument uređivanja odnosa i
c) eklektički, čija je suština u tome da prednost daje onoj grupi koju su partneri izabrali.
U aktivnostima međunarodnih institucija uopšte dominira drugi pristup.50 Ovo se

može zapaziti naročito u arbitražnoj praksi ICSID.
126. Izvori međunarodnog prava nemaju jedinstvenu prirodu. Neki uređuju isključivo
političke, a drugi ekonomsko-političke odnose između država. U novije vrijeme ovome
se dodaje i odnos između prava investiranja i drugih grana: prava razvoja, ljudskih prava
i prava zaštite okoline. Smatra se, čak, da ove grane imaju prednost nad međunarodnom
pravnom regulativom stranih ulaganja.51 Svi ovi odnosi se uređuju na univerzalnom,
regionalnom i bilateralnom planu. Na svakoj od navedenih razina postoje i opšti
problemi koji proističu iz relativne nerazvijenosti izvora ove pravne discipline: primjena
opštih rješenja pojedinih izvora na DSU, utvrđivanje principa u ovoj oblasti i mjera
uticaja stavova eksperata, naprimjer.
Dio problema koji postoje u međunarodnoj sferi reflektira se i na domaće izvore
prava. Pored toga, postoje i specifične dileme. Najvažnija se sastoji u opredjeljivanju
između prihvatanja punog nacionalnog tretmana stranih ulaganja ili uvođenja posebnog
enklavnog režima. Ako se prihvati prvi stav, tada teorijski nije potrebna posebna regu-
lativa DSU. No, praksa pokazuje da se i ovdje radi prije o ideološko-političkom, nego o
pravnom konceptu.
Primjer USA je možda najbolja ilustracija ove teze.52 U drugom slučaju, posebna
legislativa DSU postoji. Ona je karakteristična za manje razvijene zemlje i države u
tranziciji.53 Moderni enklavni režimi ogromnom većinom prihvataju različito formuli-
san nacionalni tretman.54 Prema tome, njihovi pravno-politički ciljevi moraju se tražiti
ne u lošijem, nego u preferentom tretmanu stranih ulagača. On se ogleda prvenstveno
u oblasti poticaja55 i zaštiti od različitih vidova eksproprijacije.56 Na kraju, potrebna je još
jedna napomena. Opredjeljenje za jedan od dva osnovna koncepta ne ide striktno
linijom podjele razvijenih i zemalja u razvoju.57
129
2. Izvori međunarodnog prava
2.1. Multilateralni akti
127. Povelja Ujedinjenih nacija iz 1945. uspostavlja čitav niz opštih načela i meha-
nizama međunarodnog javnog prava koji omogućavaju ubrzavanje procesa stranog
investiranja. Iako posredan, značaj Povelje UN u ovom domenu je fundamentalan.
On se ogleda u neposrednom uticaju koji na DSU vrše na drugi akteri ove organizacije
koji neposredno definišu pravno-politički pristup direktnim stranim ulaganjima.
Najvažniji su svakako:
a) Rezolucija GS UN o stalnoj suverenosti nad prirodnim izvorima 1803 (XVII) od
14.12.1962. godine,
b) Deklaracija GS UN o uspostavljanju novog međunarodnog ekonomskog poretka od
1.5.1974, zajedno sa Programom akcije,
c) Povelja o ekonomskim pravima i dužnostima država od 12.12.1974. i
d) Rezolucija 3362 (S-VII) Razvoj i međunarodna ekonomska saradnja od 16.9.1975.
godine.
Značajno je istaći da citirane rezolucije ne predstavljaju pozitivno međunarodno

ekonomsko pravo. Njihova uloga je u tome da „zabilježe - i možda uobliče - običajno
pravo koje je tada preovladavalo“.58 Ipak, u konkretnim sporovima vezanim za nacio-
nalizaciju stranih ulaganja, rezolucije UN se koriste kao značajan pravno-politički
argument u prilog pojedinim stavovima.59.
Pored akata UN, postoji i značajan broj multilateralnih konvencija koje neposredno
uređuju materiju stranih ulaganja. Konkretnom i neposrednom regulisanju pojedinih
pitanja posvećene su:
a) Konvencija o rješavanju investicionih sporova između država i državljana drugih
država od 18.03.1965. (ICSID). Konvenciju je ratifkovala bivša Jugoslavija, a prihvatila
Bosna i Hercegovina nakon osamostaljenja,60
b) Konvencija o multilateralnoj agenciji za garantovanje investicija (MIGA) iz 1987. Bivša
Jugoslavija je bila članica ove konvencije, a preuzela ju je i BiH.61
Teškoće multilateralnih pregovora na globalnom nivou navele su 1995. godine OECD

zemlje da lansiraju ideju zaključivanja Mulitlateralnog sporazuma o investicijama (MIA)
130
između sebe, s tim da bi zemlje u razvoju tome sporazumu pristupale postepeno.

Urađeni su i prvi nacrti, ali je ovaj Sporazum još daleko od potpisivanja.62
128. Djelimično regulisanje DSU predmet je nekoliko konvencija. Indirektnu važnost
za strana ulaganja imaju pojedini sporazumi u okviru WTO. To su: Opšti sporazum o
trgovini uslugama (GATS)63 i Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne
svojine (TRIPS). Postoje i neki regionalni sporazumi koji uređuju ovu oblast. Ovdje ćemo
se zadržati na onima koji DSU uređuju neposredno.
Na prvom mjestu je Energy Charter Treaty (ECT) iz 1994. godine,64 koja se stranim
ulaganjem bavi u okviru ovoga sektora.65 Značaj ovoga akta povećavaju tri činjenice.
Najprije, on je rezultat dugogodišnjih napora međunarodne zajednice na uređivanju
ne samo ovog sektora nego i režima DSU u energetsku oblast. Drugo, u članu 1 koji
sadrži definicije, dato je izuzetno široko određenje „ekonomske aktivnosti u energet-
skom sektoru”. I treće, amandmanom I važenje ove konvencije se proteže i na robu koja
se koristi u domenu energetike. Zbog svega ovoga Energy Charter važi za veoma
široku oblast stranog investiranja. BiH je članica ove konvencije i koristi njena rješenja
u svojim sporazumima o unapređenju i zaštiti investicija sa drugim državama.66
Drugu grupu akata čine oni koji su doneseni u okviru WTO. Među njima se na strana
ulaganja direktno odnosi Sporazum o uslovima za strana ulaganja koja utiču na
trgovinu (TRIM).67 Za njega su karakteristični:
a) reafirmacija nacionalnog tretmana (član 2),
b) zabrana kvantitativnih restrikcija koje su nesaglasne sa GATT-om (članovi 2 i 3),
c) obaveza notifikacija Savjetu za trgovinu robom WTO svih uslova koji nisu saglasni sa
ovim sporazumom i njihovo postepeno ukidanje (član 5),
d) transparentnost propisa i režima stranog ulaganja (član 6) i
e) navođenje ilustrativne liste postupaka zemalja uvoznica kapitala koji su nekonzi-
stentni sa ovim sporazumom (Aneks). 68
129. Pored citiranih konvencija kao striktno pravnih vrela sa razrađenim sistemom
međunarodnih sankcija (hard law), postoje i multilateralni akti univerzalnog karkatera
koji djeluju autoritetom svojih donosilaca i sadržaja (soft law). Ta činjenica ne umanjuje
njihov značaj. Pored njega, još tri akta ove vrste moraju biti spomenuta:
a) ICC Vodič za strana ulaganja iz 1972. godine,69
b) Nacrt UN kodeksa ponašanja transnacionalnih korporacija, na kome od 1977. radi
UN Centar za TNK,
131
c) OECD Vodič za transnacionalne korporacije iz 1976. i

d) „Guidelines on the Treatment of Foreign Direct Investment” (dalje: Guidelines), koje
je 1992. usvojila Svjetska banka (dalje i WB).70 Za BiH su Guidelines posebno značajni
jer Zakon o politici direktnih stranih ulaganja usvaja njihov koncept i principe, pa
čak i pojedina pravno-tehnička rješenja.
2.2. Bilateralne konvencije
130. Istorijski prvu značajnu grupu bilateralnih sporazuma posvećenih djelimično i

zaštiti stranih ulaganja predstavljaju konvencije o prijateljstvu, trgovini i plovidbi (FCN).
Zaključivane su da bi se izbjegle nejasnoće u pogledu međunarodnih običaja u ovome
domenu, a karakterisala ih je neravnopravnost ugovornih strana,71 tj. zemalja izvoznica
i uvoznica kapitala. Najvažniji elementi sadržaja ovih konvencija u ovom domenu DSU
su bili: sloboda investiranja, nacionalni tretman i klauzula najpovlaštenije nacije (MFN).72
Nakon usvajanja multilateralnih instrumenata kao što je bio GATT, ovi sporazumi
gube na značaju.73 Funkciju FCN konvencija danas djelimično preuzimaju bilateralni
sporazumi o privrednoj, trgovinskoj i tehničkoj saradnji.74 Oni služe kao opšta polazna
osnova za uspostavljanje ekonomske saradnje, uključujući i strana ulaganja, ali na
principima ravnopravnosti partnera i uzjamnosti njihovih obaveza.
131. Sedes materiae za bilateralni tretman DSU nalazi se u sporazumima o poticanju
i zaštiti stranih ulaganja (bilateral investment treaties – BITs).75 Njihova istorija je kratka,
ali je razvoj eksplozivan.76 Razlog za to predstavlja nepostojanje izvjesnog i čvrstog
međunarodnog javnog prava u ovome domenu. Danas se posredstvom ovih instru-
menata uspostavljaju norme za odnose ne samo konkretnih država nego i privatnih
subjekata sa državama potpisnicama ovakvih bilateralnih konvencija. Oni služe i po-
stepenom uspostavljanju međunarodnih standarda u domenu DSU. Po svojoj pravnoj
prirodi ovi sporazumi su lex specialis i primijeniće se prije svih drugih ne samo među-
narodnih nego i domaćih izvora prava.77
Na prvi pogled, sadržaj bilateralnih sporazuma o podsticanju i zaštiti investicija je
gotovo jednoobrazan. Oni po pravilu obuhvataju:
a) definicije,
b) teritorijalni domen primjene,
c) najopštija načela promovisanja i zaštite investicija direktnih stranih ulaganja,
132
d) načela nacionalnog tretmana i najpovlaštenije nacije,

e) odredbe o eksproprijaciji i drugim vidovima oduzimanja investicije, zajedno sa pra-
vilima o njihovoj naknadi,
f ) slobodu transfera i repatrijacije kapitala,
g) rješavanje sporova,
h) pravo subjekta koji je stranom investitoru nadoknadio štete prouzrokovane političkim
rizicima na subrogaciju i
i) odredbe koje se tiču važenja i trajanja sporazuma.78
Pažljivija analiza bilateralnih sporazuma pokazuje tri stvari. Najprije, postoji sasvim
razumljiva težnja za unifikacijom regulative ove važne oblasti. Zbog toga svaka zemlja
ima svoj model ovoga sporazuma od koga veoma nerado odustaje. Dalje, u „sukobu
formulara”, tj. modela, dolazi do kompromisom utvrđenih odstupanja. Ona su uslovljena
najprije karakterom političkih i ekonomskih odnosa partnera, a tek potom različitostima
u njihovim pravnim porecima. Napokon, klauzula najpovlaštenije nacije i njeno auto-
matsko djelovanje u velikoj mjeri izjednačavaju pravni tretman svih stranih investitora
u jednoj državi recipijentu kapitala.
3. Izvori domaćeg prava
3.1. Ustavi i međunarodni sporazumi
132. Izgled izvora prava za DSU u Bosni i Hercegovini uslovljen je karakterom državne
organizacije. Sistem izvora prava najprije, određuje državno-pravni razvitak BiH. Tako se
ratifikovani međunarodni multilateralni i bilateralni sporazumi mogu podijeliti u tri
grupe: preuzeti iz SFRJ; one koje je ratifikovala RBiH u periodu 1992–1995. i sporazumi
koje je BiH zaključila nakon 1995. godine.79 Drugi faktor je protivrječnost između
međunarodnog subjektiviteta države BiH i izuzetno široke nadležnosti svakog entiteta
u regulisanju pitanja koja su relevantna za realizaciju stranih ulaganja. Zbog toga je
sistem domaćih izvora u ovoj oblasti izuzetno složen.
133. Na prvoj hijerarhijskoj ljestvici se nalazi Ustav Bosne i Hercegovine sadržan u
Aneksu 4 dejtonskog Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini iz 1995.
godine.80 Članom I.1. su utvrđeni državnost BiH i njen kontinuitet sa Republikom BiH.
Državi je članom III.1. data u nadležnost i „spoljnotrgovnska politika.”81 Ova rješenja su
133
značajna zbog tri stvari. Najprije, izbjegnut je pravni vakum. Drugo, država BiH je preuzela
obaveze po svim međunarodnim sporazumima koje je u domenu stranih ulaganja
naslijedila ili stvorila RBiH. I treće, DSU, kao notoran dio vanjskotrgovinske politike,
ostala su u domenu države. Mjera podjele te nadležnosti sa entitetima predstavlja jedno
od najsloženijih pitanja u ovoj oblasti. Entiteti su na osnovu člana III.3 zadržali isključivu
nadležnost za sva pitanja koja nisu izričito data organima BiH. Na osnovu toga, i na bazi
svojih ustava, entiteti uspostavljaju funkcionalni okvir za realizaciju DSU.82
3.2. Zakoni i podzakonski akti
134. Na trećem mjestu hijerarhije izvora se nalaze zakoni. Njih donose država Bosna
i Hercegovina i entiteti u okvirima svojih ustavnih nadležnosti.
Među zakonima sistemsku ulogu ima Zakon o vanjskotrgovinskoj politici.83 Prema
njegovom članu 10: „Promet robe koja predstavlja ulaganje kapitala od strane stranog
pravnog i fizičkog lica ili povećanje uloga kapitala, osim roba čiji je uvoz podložan po-
sebnim ograničenjima, slobodan je, ako je u skladu sa pravnim poslom na osnovu kojeg
se vrši ulaganje”. Slična odredba nalazi se u čl.20 Zakona o vanjskotrgovinskom poslo-
vanju FBiH, tako da usaglašavanje režima DSU u ova dva akta, koje zahtijeva čl. 45 ZVTP,
neće biti problem. Za ZVTPBiH je karakteristično da ne propisuje sankcije. Umjesto toga,
ovim aktom se ovlašćuje Vijeće ministara „da donese propise kojima se utvrđuju uvjeti
za određivanje kazni preduzećima” kada nepažnjom ili namjerno izvrše povredu neke
od zakonom predviđenih obaveza.
135. Sedes materiae za razmatranu oblast je u Zakonu o politici direktnih stranih
ulaganja u Bosni i Hercegovini84 (ZPDSU). On uređuje „osnovne politike i principe
učešća stranih ulagača u privredi Bosne i Hercegovine” (čl. 1). Polazeći od koncepta
Guidelines, ovaj akt reguliše:
a) značenje osnovnih kategorija,
b) postupak direktnih stranih ulaganja,
c) prava, povlastice i obaveze stranih ulagača,
d) rješavanje sporova i
e) primjenu zakona, zajedno sa njegovim odnosom prema aktima entiteta.
134
Ni ovaj zakon ne sadrži odredbe o privrednim prestupima i prekršajima, te o

kaznama za njih. Zbog toga jedina sankcija koja stoji državi na raspolaganju jeste
poništavanje upravnih akata koje je sama donijela.
Entiteti su imali svoje zakone o stranim ulaganjima. Stupanjem na snagu ZPDSU
odmah prestaju da važe svi propisi o stranim ulaganjima zakona entiteta koji su mu
suprotni ili nisu saglasni sa njim. Od tog momenta pravna istorija u ovom domenu kreće
krivudavim putem. Zbog toga je FBiH je ukinula svoj specijalni zakon u ovoj oblasti.85
Godinu dana kasnije ovaj entitet ipak donosi svopstveni Zakon o stranim ulaganjima,
a dvije godine nakon toga i njegove izmjene i dopune.86 Obzirom da Zakon FBiH usvaja
terminologiju državnog ZPDSU, da ponavlja većinu njegovih odredbi i da više ne
sadrži kaznene odredbe, razlozi za donošenje novog federalnog zakona nisu potpuno
jasni. Jedino objašnjenje se može naći u uređivanju odobravanja stranih ulaganja u
sektore koji podliježu restrikciji, tj. u proizvodnju i promet naoružanja i vojne opreme
(čl. 11 federalnog zakona). Legislativna istorija u RS je slična federalnoj. Najprije je 1996.
godine donesen Zakon o stranim ulaganjima i koncesijama.87 Primjena ovog akta
obustavljena je nakon tri godine.88 Napokon, 2002. godine RS donosi novi Zakon o
stranim ulaganjima (Sl. glasnik RS 25/02). Moguća izjašnjenja za novi zakon ista su kao
i u slučaju FBiH. Bez obzira na postojanje entietske legislative, ni jedino stečeno pravo
stranih ulagača ne može biti povrijeđeno. U pogledu utvrđivanja privrednih prestupa i
prekršaja, te sankcija za njih entiteti su u prednosti nad državom, budući da njihovi
poreci sadrže za to potrebne osnove.
Za DSU je značajan i Zakon o carinskoj politici BiH.89 Njegov član 176. stav 1 predviđa
da je uvoz opreme koja predstavlja ulog stranog lica oslobođen plaćanja carine. Ovom
oslobađanju ne podliježu jedino putnička vozila, automati za zabavu i za igre na sreću.
Oslobađanje važi ako se oprema koristi u svrhe radi kojih je uvezena, ako se koristi i ako
nije otuđena. Sva tri navedena uslova traju pet godina. Vijeće ministara BiH je ovlašteno
da na prijedlog Upravnog odbora Uprave za indirektno oporezivanje donese bliže
propise o korištenju ove carinske povlastice.90
136. Četvrtu poziciju zauzimaju podzakonski akti. I u ovoj skupini se osjećaju
posljedice veoma složenog ustavnog sistema u BiH. Najprije, podzakonske akte
„u područjima svoje odgovarajuće nadležnosti” (čl. 21) donose i država i entiteti. Ukoliko
se odnose na postupak ulaganja, ti akti i na osnovu njih urađeni dokumenti moraju biti
„istog sadržaja i u skladu sa međunarodnim standardima” (čl. 5). Podzakonski akti
moraju biti objavljeni u službenim glasilima države i svakog entiteta, „a stupiće na snagu
osmog dana od dana njihovog objavljivanja u navedenim službenim glasilima” (čl. 21).91
135
Država BiH je donijela podzakonske akte na koje je po ZPDSU bila obavezna. To su:
a) Odluka o osnivanju Agencije za izdavanje garancija od političkog i ratnog rizika ino-
stranim investitorima i trgovcima92 (IGA). Ova Odluka je kasnije zamijenjena Zako-
nom o osnivanju Izvozno-kreditne agencije Bosne i Hercegovine;93
b) Odluka o utvrđivanju uslova i postupaka za ostvarivanje prava na oslobađanje od
plaćanja carine na opremu koja se uvozi po osnovu uloga stranog lica;94
c) Odluka o osnivanju Agencije za unapređenje inostranih investicija u Bosni i
Hercegovini,95 Zakon o Agenciji za unapređenje inozemnih investicija u Bosni i
Hercegovini 96 je zamijenio ovu Odluku;
d) Pravilnik o standardima za nadoknadu u slučaju eksproprijacije;97
e) Uputstvo o načinu utvrđivanja reciprociteta u procesu direktnih stranih ulaganja;98
f ) Uputstvo o registraciji direktnih stranih ulaganja čiji je sastavni dio i Obrazac za
registraciju stranog ulaganja.99
Entiteti su također obavezni donijeti izvjestan broj svojih podzakonskih akata. Prema
izloženom stanju državne regulative, to su akti o:
a) evidenciji korisnika i vrijednosti opreme izuzete od plaćanja carine,100
b) standardima za nadoknadu u slučaju eksproprijacije,101
c) registraciji DSU.102
Pored ovoga, entiteti će u skladu sa svojim zakonodavstvom morati da donesu i

druge podzakonske akte. Na osnovu ZPDSU to je realno očekivati naročito u oblastima
statusnog prava, koncesija i poreza. Principi oporezivanja kojih će se morati pridržavati
i legislativa entiteta, uključujući tu i podzakonske akte, već su utvrđeni u ZPDSU. To su:
privlačnost za stranog ulagača, nediskriminacija investitora po bilo kom osnovu,
izbjegavanje konkurencije među entitetima davanjem poreskih pogodnosti i saradnja
entiteta u ovoj oblasti.103
136
IV PRINCIPI
1. Opšti principi
137. Opšti principi su pravila koja u oblasti DSU imaju univerzalno važenje. Zbog
toga su najvećim dijelom međunarodnog javnopravnog porijekla i prinudnog karaktera.
Svi principi ne stoje u podjednako uskoj vezi sa komercijalnim poduhvatom stranog
ulaganja, pa ćemo najvažnije posebno izdvojiti.
138. Prvo opšte načelo je poštovanje državnog suvereniteta nad prirodnim
izvorima. Ono je sadržano u već spomenutoj deklaraciji GS UN iz 1962,104 a reafirmisano
u čl. 7. Seta pravičnih principa.105 Iako je ovaj princip tijesno povezan sa pitanjem
eksprorijacije, njegovi javnopravni aspekti nisu za nas od primarnog interesa.106
Značajno je, međutim, napomenuti da u teoriji postoji sve više mišljenja po kojima ovo
načelo preovladava nad kruto shvaćenim opštim principom pacta sunt servanda. A to
znači mogućnost izmjena i dopuna jedanput zaključenih dugoročnih ugovora o FDI.107
Drugi princip može se definisati kao obaveza stranog ulagača da poštuje pravni
poredak zemlje domaćina. Ova dužnost se odnosi na cjelokupan pravni sistem, a ne
samo na neposrednu regulativu direktnih stranih ulaganja. Sadržan je i u čl.15. našeg
ZPDSU. Odnosi se kako na propise države, tako i entiteta.
Treće načelo je nemiješanje u unutrašnje političke odnose zemlje domaćina. Inkor-
porirano je u član 2.2 Povelje o ekonomskim pravima i dužnostima država (Povelja),
nacrt UN Kodeksa/Seta principa, a postalo je obavezno odlukom Međunarodnog suda
pravde u slučaju Nikaragva v. USA.108
Četvrto, zabranjeno je podmićivanje radi ostvarivanja ciljeva stranog ulagača. Pod-
mićivanje se definiše u skladu sa poretkom zemlje domaćina. U novije vrijeme i zemlje
izvoznice kapitala pokušavaju da zabrane ovakvu praksu. Tu se naročito ističu USA109 i
države članice OECD.110 Oživotvorenju ovog principa u Bosni i Hercegovini će doprini-
jeti ratifikacija Građanskopravne konvencije protiv korupcije iz 1999.111 i Konvencije
protiv korupcije iz 2005.112 Dvije pojave su karakteristične za primjenu ovoga principa:
utvrđivanje razumnih, dakle prihvatljivih, davanja službenim licima zemlje domaćina i
transparentnost tih davanja.
Pravo na nacionalizaciju, uz obavezu davanja adekvatne naknade za nacionalizovana
dobra, je peti princip.113 Za ostvarivanje ovog načela posebno su značajni: regulativa
domaće države, bilateralni sporazumi i međunarodni standardi u ovom domenu. Ovo
načelo biće naknadno detaljnije razmotreno.114
137
Sloboda transfera je šesti opšti princip. On proističe iz ekonomske logike DSU.115

U članu 6 (1) – (3) Gidelines sloboda transfera je regulisana izuzetno široko i detaljno.
Odnosi se na sva sredstva koja predstavljaju DSU, bilo da su unesena, bilo da su kasnije
stečena. Pri tome nije bitno da li se transfer vrši odjednom ili u ratama. Za transfere koje
država domaćin ne izvrši bez odgađanja zahtijeva se plaćanje normalne redovno pri-
mjenjivane zatezne kamate. U čl. 11 (c) ZPDSU ovaj princip je predstavljen kao pravo
ino-ulagača. Iako je predviđeno da se transfer vrši po domaćim propisima,116 neki
modaliteti su definisani u samom ZPDSU. Transfer mora biti omogućen „slobodno i bez
odgađanja, u slobodno konvertibilnoj valuti”. Način transfera je nezaobilazan dio
svakog bilateralnog sporazuma o promociji i zaštiti stranih investicija (BIT). Sve nave-
dene odredbe su motivisane željom kako bi se izbjeglo ograničavanje razmatranog
načela podzakonskim aktima države domaćina.
139. Sedmi princip je izuzetno značajan i složen. On se može definisati kao „nacio-
nalni tretman”. U Povelji UN o ekonomskim pravima i dužnostima država iz 1974. na-
cionalni tretman je određen negativnom formulacijom i u kombinaciji sa načelom
zabrane diskriminacije i negativno: „Nijedna država čiji investitori investiraju u jednu
stranu zemlju neće zahtijevati povlašteni postupak za takve investitore”.117 Ovakvom
formulacijom Povelja je u suštini usvojila Calvo doktrinu o primatu nacionalnog nad
međunarodnim pravom.118 Gidelines nacionalni treman uključuju u širi okvir opšteg
tretmana stranih investitora i zahtijevaju da im se da položaj „jednako povoljan onome
koji je odobren nacionalnim investitorima u sličnim okolnostima.”119 U tom kontekstu,
zahtjev za nacionalnim tretmanom je podređen širem načelu „fer i pravičnog tret-
mana”.120 Ovim je, izgleda, djelimično usvojen zahtjev najrazvijenijih zemalja izvoznica
kapitala da se stranim investitorima odobri minimalan standardan tretman,121 bez
obzira na položaj domaćih ulagača.
Striktno provođenje nacionalnog tremana u praksi znači onemogućavanje davanja
povlastica stranim investitorima. Zbog toga su se Kodeks UN i ECT zadovoljili rješenjem
po kome položaj stranih investitora ne može biti „manje povoljan” od domaćih
ulagača.122 U multilateralnom sporazumu WTO o investicionim mjerama koje se tiču
trgovine princip nacionalnog tretmana je posebno operacionaliziran u tzv. ilustrativ-
noj listi koja predstavlja dodatak ovoj konvenciji.123 Izgled ovog načela u ZPDSU se mora
utvrditi sistemskim tumačenjem. U članu 3, a potom i u čl. 8 (a) data je klasična uža
definicija nacionalnog tretmana: „strani ulagači imaju ista prava i obaveze kao i rezidenti
Bosne i Hercegovine”. Odredbe o oporezivanju, oslobađanju od carina, nacionalizaciji,
rješavanju sporova i stabilnosti pravnog režima,124 međutim, pokazuju da je kod nas
usvojena koncepcija tretmana stranih investitora koji ne može biti manje povoljan, ali
138
može biti povoljniji od onog dodijeljenog domaćim ulagačima. Kao i u drugim

državama, i u BiH se konačan izgled nacionalnog tretmana mora utvrđivati i dodatnom
analizom bilateralnih sporazuma o promociji, unapređenju i zaštiti stranih investicija.125
U tom kontekstu će i klauzula najpovlaštenije nacije biti značajan faktor određivanja
položaja stranih ulagača.
140. Klauzula najpovlaštenije nacije je osmo krucijalno načelo u ovoj oblasti. Uprkos
tome, primjena ovog principa zasniva se isključivo na multilateralnim126 ili bilateralnim
sporazumima. Klauzula najpovlaštenije nacije predstavlja odredbu međunarodnog
ugovora kojom se, po pravilu recipročno, države obavezuju da će na subjekte druge
strane automatski protegnuti sva prava, preimućstva, olakšice i povlastice koje je dala
ili koje će dati investitorima neke treće države u određenoj oblasti. Izuzeci koji se sreću
u sporazumima relevantnim za DSU po pravilu se odnose na pripadnike postojeće ili
buduće zone slobodne trgovine, carinske i ekonomske unije ili sličnog oblika među-
narodnog udruživanja. ECT klauzulu najpovlaštenije nacije povezuje sa odredbom o
nacionalnom tretmanu.127 Isto čini i Nacrt multilateralnog sporazuma o investiranju.128
Sporazumi o bilateralnoj promociji i zaštiti investicija koje zaključuje BiH ne odstupaju
od izloženih međunarodnih standarda u ovom domenu.
141. Deveti princip je primarnost domaćeg sudstva. On se derivira iz državne suve-
renosti i nacionalnog tretmana. I danas predstavlja polaznu tačku u domaćoj regulativi
ove oblasti uopšte, pa i BiH.129 Pod pritiskom razvijenih zemalja izvoznica kapitala
akcenat je prenesen na rješavanje sporova diplomatskim kanalima ili putem neke
međunarodne instance. Tako čl. 27 ECT predviđa uspostavljanje ad hoc tribunala sa
precizno regulisanim načinima određivanja panelista, rokovima za pojedine faze i
primjenom UNCITRAL pravila za arbitražnu proceduru. Bilateralni sporazumi ostavljaju
stranama u eventualnom sporu da odrede metod njegovog rješavanja. Na osnovu toga
u praksi dominiraju ad hoc arbitraže ili ICSID, čak i onda kada se kao jedna stranka
pojavljuje država. Ovo načelo će biti detaljno razrađeno u dijelu knjige koji se bavi
rješavanjem sporova.
2. Specifični principi
142. Pravo BiH, pored opštih, sadrži niz principa koji nemaju univerzalan karakter ili
nisu podjednako izraženi u uporednom pravu. Neki od tih principa su i istorijski
interesantni jer pokazuju evoluciju našeg poretka u ovom domenu. Određivanje
specifičnih principa stvar je izbora. Njihova detaljnija interpretacija može se naći u
drugim dijelovima izlaganja o ovoj materiji.
139
143. Karakter posebnih, nacionalnih principa u BiH dozvoljava da ukratko izložimo

samo one koji se smatraju najvažnijim. To su:
a) sloboda ulaganja, kao manifestacija otvorene tržišne ekonomske politike.130 U na
slijeđenim uslovima moraju postojati neki izuzeci od ove orijentacije. Najznačajniji
među njima su sistem odobravanja investicija u subjekte vojne industrije i javnog
informisanja,131 te ograničavanje stranog uloga u ovim preduzećima na 49%.132 Ovakva
situacija potpuno je u skladu sa sistemom „otvorenih vrata” koji dominira u Gidelines;133
b) mogućnost ulaganja u privredne i neprivredne djelatnosti;134
c) garantovanje najvažnijih ulagačkih prava;135
d) obezbjeđenje pravne sigurnosti čak u većoj mjeri nego domaćim subjektima.
Primjena kasnije donesenih propisa moguća je samo na osnovu pristanka
ino-investitora;136
e) svođenje ekonomskih podsticaja stranim ulagačima na znatno manju mjeru od one
u ranijim propisima. Uz pravnu sigurnost, oni se svode na ograničene poreske ola-
kšice i mogućnost oslobađanja od carina po propisanim uslovima;137
f ) uspostavljanje organske cjeline između sistema države i dva entiteta;
g) transparentnost režima ulaganja koja se ogleda, između ostalog, u dominaciji regi-
stracije nad odobrenjem i postojanju svega pet taksativno određenih podzakonskih
akata na nivou države. A to znači da strani ulagač može relativno brzo i sigurno utvr-
diti svoju pravnu poziciju;
h) nastojanje da se troškovi investicionih transakcija smanje i pri investiranju (ex ante)
i u fazi eksploatacije investicije (ex post).138
V SUBJEKTI
1. Privatnopravni subjekti
144. Subjekti su lica između kojih nastaju odnosi povodom DSU. U skladu sa tim,
privatnopravni subjekti su sva lica koja prema domaćem zakonodavstvu, bilateralnim
i multilateralnim sporazumima mogu da se pojave kao „investitor”, ili kao i pravna lica
koja su nastala inozemnim investiranjem. U režimu stranog ulaganja ova kategorija je
140
šira od pojma „trgovac” po nacionalnim pravima. Uključivanje i neinstitucionalizovanog

poslovnog poduhvata, tj ugovornog joint venture u definiciju stranih ulaganja po ZPDSU
čini u ovom domenu kategoriju subjekta užom u pravnom, nego u ekonomskom
smislu. Ukoliko se strano ulaganje vrši kroz neinkorporirani joint venture, tada su
ugovorne strane ujedno i subjekti stranog ulaganja.
145. Fizička lica čine prvu grupu subjekata. Za sticanje ovog svojstva potrebno je
da fizičko lice ima državljanstvo ili trajno boravište (permanent residence)138 u zemlji koja
je članica multilateralnog ili bilateralnog sporazuma, odnosno u zemlji kojoj je taj
kapacitet priznat.140 Član 2, st. 2. ZPDSU daje negativnu definiciju fizičkog lica kao
stranog ulagača. To je ono koje u Bosni i Hercegovini „nema stalni boravak… i nema
svoje glavno mjesto poslovanja”. Dakle, i državljani BiH koji imaju stalni boravak u ino-
stranstvu se mogu pojaviti kao „investitori” . Razumije se da fizičko lice mora ispuniti i
specifične uslove koji se traže za sticanje svojstva investitora, kod nas npr. 10% kontrole
nad poslovnim poduhvatom.
Najvažnija skupina subjekata su pravna lica. Nju čine „kompanije” i druge organizacije
koje djeluju metodom autonomije volje.141 Pojam kompanije izuzetno je širok i u prin-
cipu se ravna prema pravnom poretku kome ona pripada. Unutar posljednje kategorije,
transnacionalne korporacije (TNK) imaju posebno značajnu ulogu. Statuts ovih oblika
i način određivanja njihove pripadnosti već su razmotreni, pa ih ovdje nećemo posebno
ispitivati.
2. Javnopravni subjekti
146. Prvi javnopravni subjekt su države. I njihov pravni položaj je načelno poznat.
Ovdje ćemo se stoga osvrnuti samo na neka pitanja specifična za DSU.
U BiH, koja je jedini subjekt međunarodndog javnog prava sa punim kapacitetom,142
pored „države” svojstvo subjekta imaju i entiteti. ZPDSU izričito zahtijeva da BiH i entiteti
sarađuju o ostvarivanju ciljeva ovog zakona i da preduzimaju mjere koje su za to
potrebne.143 Prema Zakonu, entiteti su obavezni na saradnju u oblasti poreskih olakšica
sa ciljem izbjegavanja diskriminacije domaćih u odnosu na strane ulagače, te radi ujed-
načavanja poreskih olakšica.144 Struktura FBiH i podjela nadležnosti između nje i
kantona čini i od kantona subjekte u ovom domenu. Na nivou države postoje i dvije
specijalizovane institucije. To su Izvozno – kreditna agencija Bosne i Hercegovine za
izdavanje garancija od političkog rizika inozemnim investitorima i trgovcima (IGA)145 i
Agencija za unapređenje inostranih investicija u Bosni i Hercegovini (FIPA).146
141
147. Drugu grupu javnopravnih subjekata čine međunarodne organizacije. One se

mogu podijeliti na regionalne,147 među kojima su posebno značajne EZ i NAFTA, te
univerzalne.
Među univerzalnim organizacijama na prvom mjestu se nalazi UN. Pored opšteg
javnopravnog i političkog uređivanja ove oblasti, postoje i dvije specijalizovane
organizacije od posebnog značaja za DSU. To su UNCTAD i Centar za TNK (CTNC). Zbog
univerzalnog karaktera,148 širokog definisanja energetskog sektora i eksplicitne orijen-
tisanosti i na direktna strana ulaganja149 drugu poziciju zauzima Energy Charter Treaty,
organizacija formirana 1994. godine.150 Od 1994. na trećem mjestu se nalazi WTO. Pored
regulisanja trgovinskih aspekata stranog investiranja u posebnom TRIM multilateralnom
sporazumu, WTO je značajna i zbog omogućavanja stvaranja posebnog mehanizma za
rješavanje sporova u skladu sa aktom nazvanim Dispute Settlement Understanding.
Četvrta, iako ne i najmanje značajna, univerzalna organizacija je Svjetska banka (WB).
U oblasti DSU ona djeluje direktno i preko subjekata koji su uključeni u njen sistem. Tu
se posebno ističu:
a) Agencija za multilateralno garantovanje investicija (MIGA) od političkih rizika osno-
vana posebnim sporazumom u okviru WB 1985. godine. Do danas je stekla univer-
zalan karakter.151 Djeluje preko državnih agencija ovlaštenih za ovu djelatnost. BiH je
preuzela ovu konvenciju u svoj pravni poredak i ispunila organizacione uslove za
njenu primjenu;
b) Međunarodni centar za rješavanje investicionih sporova osnovan Konvencijom o
rješavanju investicionih sporova između država i državljana drugih država (ICSID);152
c) Agencija za usluge u stranom investiranju (FIAS).153
VI POSTUPAK ULAGANJA
1. Uopšte o postupku ulaganja
148. Postupak ulaganja je sistem uslova koje treba ispuniti i radnji koje se moraju
obaviti da bi strano ulaganje bilo izvršeno. On se odvija posredstvom privrednih i
državnih institucija. Ideal od kojeg polazi liberalno koncipirana politika ulaza stranog
kapitala, oličena i u Guidelines, je postojanje samo jednog zakona i samo jedne državne
institucije koja obavlja formalnosti vezane za ulazak DSU – one stop agency.154 Zbog
142
toga što je svako DSU složena poslovna i pravna konstrukcija, postojanje one stop
agencija se u praksi izuzetno rijetko susreće. Različiti vidovi učešća, broj državnih tijela
u ispitivanju, odobravanju i praćenju ispunjavanja izvršene investicije prisutni su u
brojnim državama.155
Postupak ulaganja je samo na prvi pogled tehničko pitanje. U suštini, on predstavlja
izraz ukupne političke i ekonomske filozofije države u ovom domenu. Iz tog ugla
posmatrano, mogu se utvrditi četiri osnovna pristupa postupku ulaganja:
a) Ulaganje je potpuno slobodno. To znači da moraju biti ispunjeni samo oni uslovi koji
se zahtijevaju i za domaće državljane. U ovoj koncepciji je princip nacionalnog
tretmana u cjelini ostvaren;156
b) Ulaganje je ograničeno zakonskim uslovima. Primijenjen je normativni sistem u
osnivanju kompanija sa stranim kapitalom. Diskriminacija između stranih investitora
je isključena, ali nacionalni tretman ne mora biti potpuno zadovoljen;
c) Ulaganje je ograničeno dozvolom. Dozvolu daju upravni organi. Dok se u prethod-
nim pristupima ispituje samo zakonitost ulaganja, u ovome se procjenjuje i njegova
cjelishodnost. Put ka arbitriranju i nejednakom tretmanu ulagača, domaćih i stranih
između sebe je otvoren;
d) Ulaganje je dijelom slobodno, a dijelom ograničeno. Ograničenja se uspostavljaju za-
konom i upravnim aktom. U pitanju je mješoviti sistem koji dominira u uporednom
i međunarodnom pravu. Prihvaćen je čak i u Guidelines kao jednom od najliberalnijih
akata u ovoj oblasti.157 Naš ZPDSU u članu 4 usvaja ovaj pristup, mada veoma re-
striktivno, tj. samo za oblasti koje su u Zakonu izričito podvrgnute restrikcijama.
149. Uporedno pravo i teorija poznaju brojne restrikcije u slobodi ulaganja. One su
prisutne kako u pojedinim razvijenim, tako i u zemljama u razvoju.158 Sasvim uslovno
govoreći mogu se podijeliti na ekonomske, političke i pravne.159 U prvu grupu spadaju
naročito zahtjevi za određenim procentom izvoza, kupovine domaće robe, zapošljava-
nja domaćih radnika, ostvarivanje deviznog priliva itd. 160 TRIM, kao akt WTO, orijenti-
san je naročito na suzbijanje ovih prepreka jer one ujedno predstavljaju i ograničenje
slobode međunarodne trgovine. Drugu skupinu čine spoljnopolitički odnosi između
domaće države i države domaćina, (ne)postojanje vojnih saveza, potrebe nacionalne
sigurnosti, uticaj politike na privredu, stepen birokratizacije društva i njegovog ispolja-
vanja u domenu FDI, (ne)tolerisanje korupcije,161 zaštita sigurnosti stranih ulagača itd.
U treći segment ulaze naročito: vrsta pravnog sistema, prilagođenost rješenja svih
relevantnih pravnih grana potrebama FDI, transparentnost pravnog sistema, jednak i
143
pravičan tretman svih ulagača, dosljedna primjena nacionalnog tretmana, te (ne)funk-

cionisanje pravne države.162
2. Postupak ulaganja u Bosnu i Hercegovinu
150. Postupak ulaganja u BiH je uređen Zakonom o politici direktnih stranih ulaganja.
Pored toga, postoje samo još dva podzakonska akta koja se neposredno odnose na ovu
materiju: Uputstvo o registraciji direktnih stranih ulaganja i Uputstvo o utvrđivanju re-
ciprociteta u procesu direktnih stranih ulaganja.163 Za ulaganje u sektore podložne re-
strikcijama mjerodavan je i Zakon o stranim ulaganjima FBiH.164 Na ovaj način se zahtjev
za malim brojem akata i transparentnošću režima ulaganja normativno ostvaruje u
realno mogućoj mjeri. Federalna struktura države i velike ustavne nadležnosti entiteta
otežale su, ali ne i onemogućile prihvatljivu realizaciju one stop agency načela.
Strano ulaganje se u istom obliku prijavljuje i Ministarstvu vanjske trgovine BiH i na-
dležnim ministarstvima entiteta.165 Oni moraju djelovati koordinirano i unutar veoma
kratkih rokova. Razumije se da je postupak ulaganja složeniji u slučajevima u kojima je
po zakonu potrebna „prethodna saglasnost”166 nadležnog organa entiteta, nego onim
kod kojih se traži jedino registracija.
151. „Prethodna saglasnost”, odnosno dozvola, potrebna je samo u dvije oblasti
koje se u literaturi nazivaju „osjetljivim”. To su proizvodnja naoružanja i vojne opreme,
te restriktivno definisano javno informisanje.167 Iz istog razloga u subjektima ove dvije
grane procenat učešća stranog kapitala u glavnici ne može biti veći od 49%. Uslovi pod
kojim se podnosi prijava za dobijanje dozvole moraju biti definisani podzakonskim
aktom entiteta i istovremeno objavljenji u službenim glasilima entiteta i države.168
Postupak ulaganja na osnovu dozvole ima više faza. One su uređene ZPDSU, ali i
zakonima o opštem upravnom postupku svakog entiteta. Izložićemo ih u pregledu:
a) podnošenje zahtjeva nadležnom organu konkretnog entiteta;
b) razmatranje zahtjeva i donošenje odluke u roku od 30 dana od prijema zahtjeva, ako
zahtjev daje dovoljno osnova za to. Ne bude li rješenje doneseno u spomenutom
roku, zahtjev se ex lege smatra odobrenim i dozvola izdatom. Šutnja administracije
djeluje u korist investitora;
c) ukoliko je dopuna zahtjeva potrebna, investitor mora o tome biti obaviješten u roku
od 30 dana od prijema zahtjeva. Tada se konačna odluka mora donijeti u roku od
144
90 dana od prijema zahtjeva. Rok nakon koga djeluje šutnja administracije je ovdje
znatno duži. Jednom dobijena dozvola je trajna;169
d) nakon dobijanja odobrenja, ili isteka rokova od 30, odnosno 90 dana, investitor pod-
nosi zahtjev za registraciju ulaganja nadležnom organu entiteta i Ministarstvu vanj-
ske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (MVTEO).
152. Za razliku od dozvole, registracija nema konstitutivno dejstvo. Ovaj liberalan

sistem dominira u pravu BiH. Registracija služi isključivo dobijanju potrebnih podataka
o stanju DSU u BiH. Prijava za registraciju svakog pojedinačnog ulaganja se istovre-
meno podnosi nadležnim organima države i entiteta i to MVTEO na jednoobrazno
utvrđenom formularu. Određivanje istovremenosti može biti nejasno. Smatra se da
zahtjev treba poslati ili podnijeti u istom dana, a da rokovi teku od dana zadnjeg prijema
zahtjeva za registracijom. Rješenje o registraciji se mora izdati u roku od 10 dana od
prijema zahtjeva. Ukoliko se to ne desi, strano ulaganje se po ZPDSU smatra registro-
vanim. Kao i kod dozvole, unutar roka od 10 dana po prijemu zahtjeva može se tražiti
njegova dopuna. Tada teče novi rok za registraciju.170 Plasman kapitala registracijom
stiče svojstvo direktnog stranog ulaganja. A to znači da se obaveze, prava, povlastice
i zaštita na osnovu multilateralnih i bilateralnih sporazuma određuju prema datumu
registracije.
VII OBAVEZE, PRAVA I POVLASTICE STRANOG ULAGAČA
1. Obaveze stranih ulagača prema Zakonu o politici

153. Prva obaveza stranog ulagača je poštovanje zakona i drugih propisa Bosne i
Hercegovine i entiteta. Princip nacionalnog tretmana dvojako djeluje na razmatranu
dužnost. On najprije stranim investitorima nameće iste obaveze koje imaju i domaći
ulagači. S druge strane, on im postavlja i sva ograničenja koja su zasnovana na javnom
poretku,171 potrebama javnog zdravstva i zaštite okoline.172 Razlozi očuvanja javnog
zdravlja potencirani su praksom TNK da opasne i po zdravlje štetne investicije relociraju
iz razvijenijih u nerazvijene zemlje. Ograničenja koja se tiču zaštite okoline postaju sve
aktuelnija. Ona ne samo da zahtijevaju opsežne predinvesticione studije i dobijanje
145
posebnih dozvola, nego u novije vrijeme vode i obustavljanju već odobrenih i otpočetih
projekata.173
154. Drugo, strani ulagač mora „voditi poslovne knjige i sačinjavati finansijske
izvještaje u skladu sa međunarodno prihvaćenim računovodstvenim i revizorskim
standardima i načelima kao i zakonima entiteta”.174 Ova obaveza je iznuđena stanjem
unutrašnje regulative u BiH, odnosno razlikama koje u ovoj oblasti mogu da postoje
između entiteta. Upravo zbog toga je dužnost poštovanju međunarodnih standarda
orijentisana više prema interesima domaće države, one čiju pripadnost investitor ima,
nego prema interesima BiH.
155. Napokon, treće, strani ulagač mora plaćati poreze u skladu sa propisima entiteta.
Ta obaveza je olakšana odredbama Zakona koje vode discipliniranju entiteta u ovome
domenu. Zakon zahtijeva da poreske stope budu stimulativne za stranog ulagača,
razumno ujednačene i nediskriminatorske u odnosu na domaće subjekte u istoj
funkciji.175 Očita je namjera zakonodavca da Bosnu i Hercegovinu ne pretvori u
„poreski raj”.176
2. Prava stranih ulagača prema Zakonu o politici

156. Prvim pravom se konstituiše sloboda stranog ulagača da otvori račun kod bilo
koje domaće ili strane banke. U RS ovo pravo je ograničeno Uredbom o registraciji
direktnih stranih ulaganja koja zahtijeva otvaranje računa kod banke sa sjedištem na
području tog entiteta. Račun može glasiti na domaću ili bilo koju drugu stranu valutu.177
Kompatibilan elemenat ovih ovlaštenja je pravo na slobodnu konverziju valuta.178
Privatizacija banaka stranim kapitalom i konvertibilnost domaće valute daju ovom
pravu realnu ekonomsku suštinu.
157. Pravo na slobodan transfer se smatra drugim fundamentalnim momentom tret-
mana stranog investitora u skladu sa međunarodnim standardima.179 Zbog toga je ono
uneseno u naš Zakon u skladu sa normama uspostavljenim u Guidelines180 i u bilate-
ralnim sporazumima o promociji i zaštiti stranih investicija. Predmet transfera je u
čl. 11. ZPDSU određen veoma široko. On obuhvata sve vrste dobiti, sredstava koja
preostanu nakon likvidacije preduzeća u BiH i naknada u slučaju nacionalizacije i sa
njome izjednačenih postupaka BiH.181
146
Način na koji se transfer vrši regulisan je detaljnije čak i od samog predmeta. On

mora biti slobodan, izvršen bez odgađanja i u valuti koja se može konvertovati bez
ograničenja.182 Ograničenja slobode nisu predviđena u našem ZPDSU, ali se mogu
uspostavljati bilateralnim sporazumima država. Po pravilu se kao razlog navode teškoće
u platnom bilansu. Ograničenja su zbog toga privremenog karaktera i povlače za sobom
obavezu države da plati kamatu.183 Ukoliko je odgođeni transfer praćen konverzijom,
uobičajeno je da se uzima tržišni kurs na dan transfera.184 Šta znači standard „bez
odgađanja” veoma je sporno i u teoriji i u bilateralnim sporazumima. Postoje pokušaji
da se on učini preciznijim dodavanjem zahtjeva za tolerisanje „razumnog odgađanja”
ili zabranom „nepotrebnog odgađanja”. Pošto se kod nas pravo na transfer ostvaruje
prema propisima entiteta, brzina transfera mora se ocjenjivati prema njihovim propi-
sima i praksi u ovoj proceduri.
158. Treće pravo odnosi se na slobodu stranih ulagača da „zapošljavaju namještenike
iz inostranstva ukoliko nije određeno drugačije zakonima u Bosni i Hercegovini o radu
i zapošljavanju”.185 Zakoni na koje se ovdje poziva nalaze se u nadležnosti entiteta.186
Smatramo da bi u njima izraz „namještenike” trebalo tumačiti uže. On se može odnositi
samo na rukovodno osoblje i posebno kvalifikovane radnike. Ovo pitanje je poželjno
urediti i sporazumom domaćeg i stranog partnera o ulaganju, ako uslovi konkretnog
posla to dozvoljavaju. U suprotnom, odredba člana 14. ZPDSU može da vodi povećanju
nezaposlenosti u BiH, bez obzira na režim radne dozvole koji sadrže zakoni oba entiteta.
159. Četvrto, strani ulagač ima pravo da u skladu sa nacionalnim tretmanom stiče
vlasnička prava na nekretninama. Ovim se BiH uključila u opšteprihvaćen trend u zem-
ljama u tranziciji. Specifičnost disolucije SFRJ i nepostojanje bilateralnih sporazuma nje-
nih država sljednica o uređivanju imovinskopravnih odnosa doveli su do jednog
specifičnog rješenja. Pravo na sticanje nekretnina važi za ulagače iz država sljednica
samo pod uslovom reciprociteta.187 Način utvrđivanja reciprociteta uređen je poseb-
nim Uputstvom Vijeća ministara BiH. Zahtjev se podnosi Ministarstvu vanjske trgovine
i ekonomskih odnosa BiH.188
3. Povlastice stranim ulagačima
160. Pravno-tehnički posmatrano, povlastice189 su subjektivna prava stranih ulagača.

Od drugih subjektivnih prava se ne razlikuju u formalnom, nego u suštinskom,
ekonomskom smislu. Povlasticama se stranom ulagaču daje položaj koji je povoljniji
od onog koji uživa domaći investitor. Povlastica može biti data individualno, pojedinačnim
147
podzakonskim aktom, koji je zasnovan na diskrecionom pravu nadležnog organa ili

generalno – po pravilu zakonom. Uporedno posmatrano, preovladavaju opšte povlastice.
Opšte povlastice postoje i onda kada se daju samo ulaganjima u pojedine privredne
grane. Član III.9 Guidelines sugeriše davanje isključivo opštih povlastica koje nisu
ograničene na specifične ekonomske djelatnosti. Mjera davanja generalnih povlastica
ne smije biti tolika da se sistem asimilacije stranih ulagača pretvori u za njih kreiran
poseban, enklavni sistem.
Ne postoji ništa u međunarodnom javnom ekonomskom pravu što bi zabranjivalo
državi da daje povlastice.190 Stoga politiku davanja povlastica određuju ideološki stavovi
zemlje domaćina i njena realna potreba za kapitalom. U svijetu koji se veoma brzo raz-
vija i odnos prema povlasticama se ciklički mijenja.191 On je varirao od neprijateljskog
do pretjerano velikodušnog. Moglo bi se reći da danas provladava „plemenita sinteza”.
Povlastice, naročito poreske i fiskalne, se tolerišu, ali se zahtijeva njihova umjerena i ne-
diskriminatorska primjena.192 Ekonomsku osnovu za ovakav stav predstavlja potreba
da se izbjegne priliv isključivo špekulativnog kapitala. Bosna i Hercegovina je usvojila
izloženi „srednji” koncept.
161. Prvu povlasticu stranom ulagaču predstavlja oslobađanje od carina i carinskih
obaveza, dažbina, isključujući carinsko evidentiranje, „ukoliko drugačije nije predviđeno
Zakonom o carinskoj politici Bosne i Hercegovine”.193 U skladu sa ovim, član 176, st. 5
ZCP otvorio je Vijeću ministara mogućnost da na prijedlog Upravnog odbora Uprave za
indirektno oporezivanje propiše uslove za korištenje prava na oslobađanje od carina.
Operacionalizacija je izvršena Odlukom o utvrđivanju uvjeta i postupaka za ostvariva-
nje prava na oslobađanje od plaćanja uvoznih dažbina na opremu stavljenu
u slobodan promet koja se uvozi na osnovu uloga stranog lica.194 U njoj su, iz ugla
povlastica nastavlja, praksa znatnog revidiranja jedne od osnovnih kategorija Zakona
o politici stranih ulaganja– uloga.
Povlastice se, najprije, mogu dobiti samo za uvoz „opreme”,195 a ne i za ostale stvari
koje prema čl. 2 ZPDSU mogu predstavljati „direktno strano ulaganje”. Pojam „opreme”
se dalje reducira dodatnim kvalifikacijama. „Oprema“ obuhvata stalna sredstva, rezervne
dijelove, sitni inventar koji nije amortizovan, uređaje i dijelove uređaja za zaštitu
čovjekove okoline i zaštitu na radu, te materijal za izgradnju i popravak građevniskih
objekata. Ovako određena „oprema“ mora biti u funkciji obavljanja registrovane
djelatnosti i ne smije biti starija od 10 godina.196 U nju se ne uvrštavaju sitni inventar,
automati za zabavu i za igre na sreću i putnički automobili, osim onih uvezenih za
rent-a-car djelatnost.197 Dodatni uslovi za oslobađanja od carinskih dažbina više ne
postoje. Ispuštanjem odredbi ranijih propisa koje su za davanje povlastica zahtijevale
148
da strani ulog iznosi najmanje 30% glavnice i da ulaganje traje najmanje 10 godina,
carinsko pravo se uklopilo u pojam direktnog stranog ulaganja koji sadrži ZPDSU. Uko-
liko se stvar može odrediti kao „oprema”, postavljaju se dodatni uslovi da ona ne bude
starija od pet godina i da odgovara djelatnosti preduzeća za koje se uvozi.
Ukoliko je kategorija “opreme” zadovoljena, moraju se ispuniti i dva dodatna uslova.
Prvo, ulog stranog lica ne smije biti manji od 30% glavnice. Time se revidiraju dva
značajna rješenja čl. 2. ZPDSU:
a) da strano ulaganje postoji već kod sticanja 10% kontrole i
b) da se kontrola može steći nezavisno od veličine uloga u glavnicu.
I drugo, da strano ulaganje mora trajati najmanje pet godina. Ovo ograničenje
uopšte ne postoji u ZPDSU.
Zahtjev podnosi korisnik povlastice, koji može biti i strano fizičko ili pravno lice, ili do-
maće pravno lice u koje se oprema ulaže. Time je otvorena mogućnost, predviđena u
čl. 2 ZPDSU, da se ulaganja u neinkorporirani joint ventures izjednače sa investiranjem
u domaće pravno lice. Precizno i taksativno su određeni dokumenti koje treba priložiti
zahtjevu. Rješenje o odobravanju povlastica donosi nadležna carinska uprava u roku
od 15 dana od dana prijema zahtjeva.198
162. U poreskim olakšicama se magnum in parvo (veliko u malome) ogleda osnovna
ekonomska i politička filozofija zemlje prema stranim ulaganjima. One ukazuju ne samo
na tretman pojedinih grana i investitora nego i na konkurentski položaj države u svjetskoj
privredi.199 Vladajući standard je uspostavljen u članu III. 9 Guidelines: „Smatra se da
razumne i stabilne poreske stope obezbjeđuju bolji poticaj nego izuzeci koji su praćeni
neizvjesnim i pretjeranim poreskim stopama”.
Državna struktura BiH je dovela do specifičnog rješenja u pogledu poreskih
olakšica.200 Direktni porezi nisu određeni jedinstveno za cijeli ekonomski teritorij dr-
žave. Zbog toga se entitetima nameću obaveze da izbjegavaju konkurenciju u priv-
lačenju stranih ulaganja kroz poreski sistem, te da ne vrše diskriminaciju domaćih i
stranih ulagača.201 Ovakva formulacija ujedno znači i specifičan vid zaštite domaćih in-
vestitora, odnosno dosljedno insistiranje na realizaciji nacionalnog tretmana. Entiteti
su već preduzeli mjere u izjednačavanju poreskih stopa.
Konkretan izgled poreskih olakšica mora se tražiti u zakonodavstvu entiteta. Član
29. federalnog Zakona o porezu na dobit preduzeća202 FBiH predviđa olakšice za strane
ulagače pod određenim uslovima. Korisnik olakšica je pravno lice u koje su plasirana
149
inozemna sredstva, uz uslov da ona učestvuju najmanje 20% u trajnom kapitalu firme.
Poreska olakšica traje pet godina i srazmjerna je učešću stranog i domaćeg kapitala u
glavnici. Ukoliko pravno lice u koje je uložen strani kapital ne posluje u periodu za koji
po zakonu ima olakšicu, dužno je da plati zaostale poreze i zateznu kamatu. Očito je da
je ovim aktom izvršeno još jedno revidiranje pojma stranog ulaganja iz čl. 2 ZPDSU.
Ostvarivanje ovih povlastica je kumulativno sa poreskim olakšicama koje po osnovu
člana 27 Zakona o porezu na dobit uživa svako novoosnovano preduzeće.
163. Stabilizaciona klauzula je jednostrano preuzeta obaveza države domaćina da na
strano ulaganje neće primjenjivati kasnije donesene propise, osim ako se sa tim ne
saglasi ino-investitor. Smatra se da naknadno provođenje eksproprijacije nije obuhva-
ćeno ovom povlasticom.203 Njome se stranom ulagaču garantuje stabilan pravni režim,
onaj pod kojim je kalkulisao profitabilost svoga ulaganja. Po prirodi stvari, ovakvo rje-
šenje se najčešće susreće u državama čiji pravni sistem odstupa od juridičkih standarda
razvijenih tržišnih ekonomija i u zemljama u tranziciji. Domaći investitori nemaju
mogućnost biranja pravnog režima svoga rada. Zbog toga „sigurnosna klauzula” pred-
stavlja izuzetno značajno odstupanje od nacionalnog tretmana. Uz ovo rješenje se mo-
raju naglasiti dva važna momenta. Najprije, ono se odnosi samo na bona fide investiore,
one koji djeluju pošteno i savjesno. I drugo, u teoriji međunarodnog prava se smatra da
država može u slučajevima opravdanim sa stanovišta javne politike jednostrano povući
ovu povlasticu.204 Odgovori na pitanja odnosa između ovakvog postupka i „puzeće
nacionalizacije”, te naknade štete za ukidanje ove povlastice zavise od okolnosti
svakog konkretnog slučaja.
Stabilizaciona klauzula predstavlja tradiciju pravnog režima DSU u Bosni i Hercego-
vinu. Nastavio ju je i posljednji Zakon o politici direktnih stranih ulaganja. Najprije je
riješen odnos prema pravima i povlasticama postojećih ulagača. One ne prestaju da
postoje čak i kada su suprotne rješenjima kasnije donesenog važećeg akta.205 Ukoliko
strani ulagač smatra da mu je novi režim povoljniji, može u roku od 120 dana Ministarstvu
vanjske trgovine države i nadležnim ministarstvima entiteta dati pisanu izjavu da želi
primjenu novog zakona, tj. promjenu pravnog režima svoga poduhvata.206 Time su
riješeni naslijeđeni odnosi. Stabilizaciona klauzula za buduće odnose sadržana je
u članu 20 ZPDSU: zakonom utvrđena prava i povlastice ne mogu se mijenjati kasnijim
zakonskim ili podzakonskim aktima. Prelazak na novi režim moguć je samo na osnovu
pristanka stranog investitora.
150
VIII ZAŠTITA STRANIH ULAGANJA
1. Pojmovi zaštite i naknade
164. Rizik je inherentan elemenat svakog poslovnog poduhvata. Za DSU su posebno

veliki i značajni politički rizici. Zbog toga se istorijat pravne regulative DSU može
posmatrati i kao razvoj njihove zaštite prvenstveno od radnji države domaćina.207
Zaštita stranih investitora predstavlja sistem postupaka kojima se onemogućava ili
ograničava nelegalno zadiranje države u svojinu ulagača ili im se obezbjeđuje nadok-
nada za pretrpljene gubitke u slučaju legitimnog i zakonitog izvlaštavanja.
Slučajeve koji predstavljaju oduzimanje ili ograničavanje vlasništva stranog investi-
tora veoma je teško klasifikovati. Oni se u teoriji, za potrebe analize, dijele na tri
osnovne grupe:208
a) prvu grupu predstavljaju slučajevi u kojima država kao partner, djelujući u stranom
ulaganju iure gestionis, prekrši, raskine ili ima ozbiljnu namjeru da prekrši, odnosno
raskine ugovor sa stranim ulagačem. Pošto se radi o komercijalnoj transakciji
podvrgnutoj obligacionom pravu, zaštita se određuje prema nacionalnom poretku
na koje upućuju bilo ugovor, bilo pravila MPP.209 Ovakvi akti države preuzeti izvan
ugovornog konteksta i normalnog privrednog ponašanja mogu imati i karakter
„puzeće eksproprijacije”;210
b) drugu skupinu predstavljaju štete izazvane ratom i sa njime izjednačenim događa-
jima. One imaju dijelom međunarodnopravni karakter, a dijelom su vezane za pravni
poredak zemlje domaćina. Zbog prisutnosti ino-elemenata ovi slučajevi predstav-
ljaju predmet prava stranih ulaganja;
c) treća grupa je najkarakterističnija za DSU. Nju čine različite vrste zakonitih akata
države kao što su: konfiskacija, rekvizicija, eksproprijacija, nacionalizacija i postupci
čiji se efekti sa njima mogu izjednačiti.211 U teoriji se ovi slučajevi skraćeno nazivaju
„nacionalizacija”. Naš Pravilnik o standardima za nadoknadu u hrvatskoj verziji koristi
izraz „izvlaštenje”, a u bosanskoj „eksproprijacija”. Ona znači „bilo koji oblik ekspro-
prijacije stranog ulaganja, uključujući neposrednu ili posrednu nacionalizaciju ili
rekviziciju, ili mjere koje imaju sličan efekat“.212 Koristićemo ravnopravno sva tri izraza
u daljim izlaganjima.
151
165. Naknada je materijalna protuvrijednost koju treba dati stranom ulagaču u

slučaju da bude pogođen nekim od događaja iz druge i treće skupine slučajeva
uključenih u pravo DSU. Tehnički govoreći, naknada se može pojaviti u dva vida:
naknada štete i kao kompenzacija. Pojam naknade štete isti je kao u obligacionom
pravu. Njen osnovni učinak treba da bude dovođenje imovine investitora u stanje u
kome se ona nalazila prije početka dejstva štetnog događaja. Zbog toga u osnovi
naknade štete uvijek leži protivpravan čin. Kompenzacija pokazuje neke značajne raz-
like u odnosu na naknadu štete. Kompenzacija se, najprije, može dati i za štete izazvane
pravovaljanim aktima i radnjama. I drugo, ona može u sebi da uključi naknadu štete,
ali je šira od nje. Rezultati upoređivanja naknade štete i kompenzacije pokazuju da
druga kategorija više odgovara ekonomskim i političkim odnosima u oblasti DSU. Zbog
toga je koriste kako ZPDSU, tako i PSNE.
2. Pojedini slučajevi od kojih se pruža zaštita
166. Zaštita od promjene, raskida ili prijetnje promjenom, odnosno raskidom

ugovora naziva se u teoriji „ponovno pregovaranje“ (renegotiation). Ono predstavlja
postupak naknadnih pregovora partnera o izmjenama i dopunama ugovora o DSU ili
o načinu razrješavanja posljedica njegovog najavljenog raskida. Cilj ovoga instituta je
izmirenje principa zaštite javnog interesa i zaštite svojine stranih ulagača. Upravo zbog
toga se kao pokretač novih pregovora može pojaviti ne samo strani partner, MNE u
principu, nego i država domaćin. Pravna priroda renegotiation je po filozofiji veoma
bliska metodu prijateljskog rješavanja sporova, a po tehnici postupku ugovaranja.
Upravo zbog toga poziv na ponovno pregovaranje od strane države ne smije da pred-
stavlja tzv. puzeću eksproprijaciju.
Osnov za ponovno pregovaranje može biti postavljen već u samom ugovoru o DSU,
najčešće u onima koji su povezani sa koncesijom. Tada partneri po pravilu unaprijed
utvrđuju slučajeve u kojima se pregovori mogu zahtijevati, obaveznost pristupanja
pregovorima, postupak i rokove za postizanje dogovora, te nadležno nacionalno pravo.
Budući da je ugovor o DSU u načelu podvrgnut autonomiji volje stranaka, zahtjev za po-
novne pregovore se može postaviti i naknadno, kada se razlozi za to pojave. No, tada
druga strana nema obavezu da pristupi pregovorima.213
167. Za potrebe zaštite stranih ulaganja „ratne događaje” koristićemo kao najopštiji
termin za rat u pravno-tehničkom smislu i za događaje čije su pravne posljedice po
ino-investitore sa njim izjednačene sa ratom. Bez obzira na uzrok, te štetne posljedice
ovako kvalifikovanih događaja nazivaćemo „ratne štete“.
152
U domenu stranih ulaganja rat kao pravno-tehnička kategorija se primarno definiše

u skladu sa dokumentima UN.214 To se u praksi nije pokazalo dovoljnim budući da su
mnogi događaji, sa istim posljedicama kao rat, izuzeti iz ugovora o osiguranju investi-
cija ili traže posebno porkriće.215 Zato BITs u ovu kategoriju svrstavaju i sve oružane
sukobe, revolucije, vanredna stanja, pobune, nemire i demonstracije. Isti stav se nalazi
u bilateralnim sporazumima BiH, s tim što mi ni u jednom slučaju ne priznajemo re-
troaktivno važenje ove zaštite.216 Po svojoj privatnopravnoj kvalifikaciji rat i sa njim iz-
jednačeni događaji predstavljaju višu silu (vis maior) pa se njihovo dejstvo na štete koje
pretrpi strano ulaganje tako i određuje. Država ima opštu obavezu da u slučaju „rata”
pruži stranim investitorima adekvatnu zaštitu od ratnih događaja,217 pazeći da se pri
tome u konkretnom slučaju ne ogriješi o princip najpovlaštenije nacije. A to znači da
nema odgovornosti države samo za one štete koje su neposredna posljedica ratnih i sa
njima izjednačenih dejstava koje država nije mogla otkloniti.
168. U najširem smislu eksproprijacija se može izjednačiti sa „uzimanjem tuđeg
vlasništva“,218 u ovom slučaju vlasništva stranog ulagača. Ona označava „široku
kategoriju vladinog miješanja u mirno vršenje prava upotrebe, uživanja i kontrole
vlasništva stranog lica.“219 Smatra se da eksproprijacija u MJP nije sama po sebi pravno
zabranjena, ali da njena pravovaljanost, osim u specifičnim slučajevima, zavisi od
postojanja kompenzacije.220 Interesantno je da se naše pozitivnopravno određenje
eksproprijacije/izvlaštenja nalazi u Pravilniku o standardima za nadoknadu (PSNE), a ne
u ZPDSU. Prema članu 1. PSNE, „eksproprijacija znači bilo koji oblik eksproprijacije
stranog ulagača, uključujući neposrednu ili posrednu nacionalizaciju ili rekviziciju ili
mjere koje imaju sličan efekat“.
Sadržaj pojma „eksproprijacija“ je veoma širok. Postoji više slučajeva kroz koje se on
manifestuje:
a) prvi obuhvaćeni slučaj je eksproprijacija kao uža pravno-tehnička kategorija. Ona oz-
načava originalni način sticanja državne svojine na nekretninama koji se vrši u op-
štem interesu i uz pravičnu naknadu.221 U FBiH je eksproprijacija uređena Zakonom
o vlasničko-pravnim odnosima222 i Zakonom o eksproprijaciji koji je preuzet iz ranijeg
pravnog sistema uz određene novele;223
b) nacionalizacija predstavlja prinudni prelaz u državnu svojinu privrednih preduzeća
koja ispunjavaju predviđene kriterije ili građevinskog zemljišta i zagrada. Ranije se
mogla vršiti sa naknadom ili bez naknade.224 U oba slučaja danas je u FBiH mjero-
davan Zakon o vlasničko-pravnim odnosima;
153
c) za razliku od prethodne dvije kategorije, konfisakacija je „imovinska kazna koja se

pod uslovima utvrđenim u zakonu izriče učiniocu krivičnog djela, a sastoji se u odu-
zimanju imovine osuđenom licu, bez naknade, u granicama propisanim zakonom“;225
d) zaštita stranim ulagačima se u našem pravu pruža i onda kada je do izvlaštenja došlo
rekviriranjem vlasništva. „Rekviriranje predstavlja način snabdijevanja javnih službi,
obično vojnih jedinica potrebnim materijalima“.226
Ovome treba dodati još dvije stvari. Rekvizicija se po pravilu vrši u stanju neposredne
ratne opasnosti i u toku rata. U obje situacije rekviriranje vrše sopstvene vojne forma-
cije i po tome se ona suštinski razlikuje od ratnih šteta.
169. Prema načinu na koji se eksproprijacija vrši, ona može biti „direktna“ i „indirek-
tna“. Zaštita od posredne eksproprijacije je tvorevina savremenog prava.
Prvi oblik eksproprijacije naziva se „direktnom“ ili zakonskom. On se sastoji u legalnom
oduzimanju ili ograničavanju vlasništva stranim investitorima i nalazi se uključen u sve
izvore prava iz ove oblasti. Elementi eksproprijacije su uporedno posmatrano isti. To su:
a) javna svrha radi koje se eksproprijacija preduzima;
b) legalnost eksproprijacije;
c) postojanje primjerene naknade;
d) nediskriminatornost kao inherentan princip pravu DSU.227
Drugi oblik eksproprijacije je „indirektna“, „de facto“ ili „puzajuća eksproprijacija“. U

čl. 11 MIGA indirektna eksproprijacija je definisana prema posljedicama radnji, odnosno
propuštanja državnih organa. Eksproprijacija postoji kada vlasnik bude lišen svojine,
kontrole ili koristi od investicije bez obzira na to što formalni čin oduzimanja vlasništva
ne postoji. Najčešći primjeri su:
a) pretvaranje stranog poduhvata u koji je plasiran kapital u joint venture sa državom
domaćinom u kome ona dobija majoritet bilo u kapitalu, bilo u kontroli;228
a) vršenje neposredne ili posredne državne prinude na stranca da proda svoju investiciju;
c) prinuđivanje na prodaju udjela ili dionica lokalnim vlasnicima; te
d) preduzimanje administrativnih zakonitih mjera koje de facto vode eroziji plasiranog
kapitala stranog ulagača. Osnov za ovakve postupke mogu biti različite vrste
regulatornih propisa: urbanizam, zaštita okoline, zadovoljavanje potreba javnih
službi itd.
154
Da bi se postupci oduzimanja kontrole i koristi smatrali indirektnom eksproprijacijom,

potrebno je da gubitak na strani ino-ulagača bitno utiče na vrijednost investicije ili
kontrolu nad njom.229 U teoriji se indirektna eksproprijacija definiše kao „spora erozija
stranog vlasništva regulatornim mjerama“.230 Razumije se da su u pitanju pravni
standardi čiji se konkretan sadržaj utvrđuje zavisno od uslova svakog pojedinog slučaja.
Kod indirektne eksproprijacije često nedostaje neki od elemenata direktne ekspro-
prijacije, npr. nediskriminatornost. Druga razlika u odnosu na direktnu eksproprijaciju
je u tome što de facto eksproprijacija po pravilu nije transparentna, što stvara ozbiljne
teškoće u dokazivanju. Zbog toga se izvorima prava definiše ne prema vrsti mjera, nego
prema njihovim posljedicama. Član 13. ECT je indirektnu eksproprijaciju određuje kao
„mjeru ili mjere koje imaju efekat ekvivalentan nacionalizaciji ili eksproprijaciji“, a čl. 16
našeg ZPDSU kao „mjere sa sličnim posljedicama“, kao i eksproprijacija. U izloženim
uslovima poslovna i pravna praksa su pribjegle ad hoc odlučivanju o tome da li indi-
rektna eksproprijacija postoji ili ne postoji prema uslovima svakog konkretnog slučaja.
3. Kompenzacija
170. Pojam kompenzacije je već obrađen. Obaveznost kompenzacija i način njenog

određivanja su jedno od najspornijih pitanja u domenu DSU. Gledišta zemalja izvoznica
i uvoznica kapitala u ovoj oblasti su još veoma suprotstavljena.231 Pošto nacionalizacija
bez kompenzacije predstavlja konfiskaciju,232 centralnu tačku sukoba predstavlja pitanje
mjere u kojoj i modaliteta prema kojima kompenzacija treba da bude izvršena („puna“,
„pravična“, „adekvatna“, „promptna“ itd). Osnovni principi dati su u sporu U.S.A. i
Meksika povodom kompenzacija za nacionalizovana agrarna zemljišta američkih
subjekata u Meksiku nakon revolucije koja je završena 1917. godine. Dobijena rješenja
se u teoriji nazivaju „Halova formula“ („The Hull Formula“). Iz prethodnih izlaganja je
jasno da za određivanje obima kompenzacije nije važna upotrijebljena terminologija,
nego kriteriji koje konkretni izvor koristi. Ispitaćemo ih polazeći od prava BiH.
171. Prvi kriterij je adekvatnost naknade. On određuje obim naknade i sadrži naj-
više ekonomskih i pravnih problema. Zato ga nije moguće jedoobrazno odrediti za sve
slučajeve eksproprijacije. Tri su elementa ovoga kriterija:
a) cijena po kojoj se mjeri vrijednost eksproprisanog dobra. Preuzimajući tačku IV Gui-
delines, naš PSNE zahtijeva da naknada odgovara „pravičnoj tržišnoj cijeni ekspro-
prisanog dobra“,233 odnosno „fer tržišnoj cijeni“,
155
b) drugi momenat je vrijeme procjene. On se po pravilu veže za izvršenu eksproprija-

ciju, ali postoje i izvori prava koji taj momenat pomiču unazad. Granična tačka je po
pravilu momenat u kome je eksproprijacija postala „javno poznata“ ili „javno objav-
ljena“. Pravo BiH u ovom pogledu sadrži nepovoljna rješenja za strane ulagače.
Prema čl. 4 PSNE, određivanje naknade se može pomjeriti do 6 mjeseci unazad od
momenta u kome je eksproprijacija postala javno poznata na način koji može da
utiče na vrijednost izvlaštenog ulaganja,
c) subjekti koji određuju „fer tržišnu cijenu“. U međunarodnom pravu i praksi se polazi
od dogovora države i domaćina i ino-ulagača. Ako se sporazum ne može postići,
mjerodavna je cijena naknada koju utvrdi država rukovodeći se navedenim meto-
dama. Ovakvo rješenje polazi od suverenosti zemlje recipijenta, ali ne isključuje
mogućnost nastanka sporova u ovom pitanju.234
172. Drugi kriterij je način isplate nadoknade. I on ima više elemenata:

a) efektivnost naknade znači da se naknada mora dati „u obliku koji je za investitora
upotrebljiv“.235 Efektivnost se prvenstveno tiče vrste valute u kojoj se nadoknada
vrši. Uporedno posmatrano, dominiraju dva rješenja: valuta u kojoj je investiranje
izvršeno i druga slobodno konvertibilna valuta. U praksi preovladava drugi stav. Da
bi naknada bila efektivna potrebno je da se država domaćin suzdrži od oprezivanja
naknade, devizne kontrole i transfernih ograničenja;236
b) naknada mora biti brza, „promptna“, „bez odgađanja“ i slično. Pitanje brzine naknade
spornije je od njene efektivnosti. Ono često zavisi od konkretnih okolnosti i dogovora
strana anagažovanih u rješavanju pitanja konkretne nacionalizacije. Danas je usvo-
jeno gledište da „promptna“ kompenzacija ne mora uslijediti neposredno nakon
eksproprijacija237 i ovaj termin ne isključuje plaćanje u ratama ili razumno odlaganje
plaćanja;238
c) postupak nadoknade. O sporovima povodom postojanja i osnovanosti ekspropri-
jacije, prava na kompenzaciju i o njenoj visini strane se najprije dogovaraju.239 Čl. 10.
PSNE kao prvi metod predviđa „miroljubiv način“, tj. pregovore i savjetovanje.
Ukoliko se njime ne može doći do sporazumnog stava, svakoj od strana je otvoren
put za rješavanje spora na bilo koji sudski ili ugovoreni način. Državna struktura BiH
je ovdje dovela do toga da je PSNE predvidio posebna rješenja za obezbjeđivanje
sredstava od entiteta.
156
IX RJEŠAVANJA SPOROVA
1. Sporovi između država
173. Sporovi iz oblasti DSU nastaju između zemlje izvoznice (domaća država) i zemlje
uvoznice kapitala (država domaćin). Do pojave i primjene BITs-a najviše sporova ove
vrste je vođeno povodom nacionalizacije direktnih stranih ulaganja.240 Danas su najče-
šći predmet ovih međudržavnih sporova tumačenje i primjena BITs-a koga su strane
međusobno zaključile. U cjelini su podvrgnuti pravilima međunarodnog javnog prava.
Regulisani su multilateralnim i bilateralnim konvencijama o DSU, opštim konvencijama
međunarodnog javnog prava i međunarodnim običajima. Postoji više načina rješavanja
ovih sporova.241 Navodimo najvažnije.
174. Prvi i najčešće primjenjivani metod je rješavanje spora diplomatskim putem.
Ovu soluciju, kao primarnu i obaveznu, predviđa i razrađuje čl. 27 ECT. Ukoliko se spor
na ovaj način ne riješi „u razumnom vremenu“, najčešće je to period od 6 do 12 mjeseci,
pogođena strana može pisanim putem tražiti da se problem iznese pred ad hoc tribu-
nal. Na drugom mjestu se nalazi ad hoc arbitraža. Način izbora arbitara utvrđuje se ili u
multilateralnim242 ili u bilateralnim sporazumima koji se tiču stranih ulaganja. Svi BITs
koje je parafirala, potpisala i ratifikovala BiH sadrže odredbe o ovom pitanju. Treći po
redu metod je povjeravanje spora na rješavanje ovlaštenim organima unutar među-
narodnih organizacija. Ovdje najvažnije mjesto zauzima tijelo za rješavanje sporova
koje je formirano unutar WTO, ukoliko je do spora iz oblasti DSU došlo povredom nekog
sporazuma koji je zaključen u okviru ove organizacije.
Međunarodni sud pravde u Hagu se pojavljuje kao četvrta mogućnost. Ovo je
najopštiji forum za rješavanje sporova svih vrsta između država članica UN i sporova u
kojima su stranke međunarodne organizacije.243 Svaki spor, pa i onoj iz BITs o stranim
ulaganjima, može biti iznesen pred ovaj sud samo na osnovu pisanog pristanka
stranaka. Postupak Suda je određen njegovim statutom.244
2. Sporovi između stranog investitora i države domaćina
175. Ovo su tipični i najčešći sporovi u oblasti DSU. Njihov osnovni predmet
su nacionalizacija i ostvarivanje povlastica. Specifičnost ovih sporova i mehanizma
njihovog rješavanja leži u tome što je jedna strana subjekt privatnog, a druga subjekt
157
(međunarodnog) javnog prava. Ova činjenica je prouzrokovala „trend privatizacije

pravde“ koji je već uočen unutar nacionalnih prava.245 Zbog izloženog postoji više
instanci i postupaka po kojima se ova vrsta sporova rješava. Navodimo ih u pregledu.246
176. Guidelines neposredno, a ZPDSU posredno prijateljsko rješavanje sporova stav-
ljaju na prvo mjesto. ECT u članu 26. također upotrebljava širi izraz „prijateljsko rješa-
vanje sporova“ (amicably), što ne isključuje, nego podrazumijeva prvenstvenu primjenu
ovoga metoda. Po prirodi stvari, strane samostalno odlučuju o svim elementima i
metodu pregovora i o njihovom ishodu. Ipak, pojedini izvori postavljaju rok do koga se
rješenje spora pregovorima treba postići. 247 Pokušaj rješavanja spora pregovorima tada
ima svojstvo preduslova za primjenu ostalih metoda. Uspješnost prijateljskog rješavanja
sporova često zavisi od diplomatskog kompromisa iza pregovaračke scene.
177. Jedan od dva najčešće primjenjivana metoda rješavanja investicionih sporova
je sud zemlje domaćina.248 U osnovi ovog pristupa leži Calvo doktrina po kojoj stranci
nemaju povoljniji položaj od domaćih subjekata, pa se prema tome moraju podvrgnuti
i njenoj jurisdikciji,249 i to bez traženja diplomatske zaštite svoje, domaće države.250 Strani
investiori veoma nepovoljno gledaju na ovaj metod rješavanja svojih sprova sa drža-
vom u koju ulažu. Razlozi su brojni: uticaj države na svoje organe, pristrasnost sudova
čak i kad institucionalni ili vaninstitucionalni pritisci ne postoje, dugotrajnost postupka
i neizvjesnost izvršavanja eventualno povoljnih odluka. Uprkos tome, ova doktrina se
u modifikovanoj i ublaženoj formi zadržala do danas. Guidelines u tački V.1 stavljaju
rješavanje sporova pred nacionalnim sudovima na drugo mjesto, odmah iza pregovora.
Član 17. našeg ZPDSU polazi od pretpostavke nadležnosti suda u BiH, ali dozvoljava
da se strane drukčije dogovore. Za razliku od njega, PSNE polazi od dijametralno
suprotne pozicije. U njegovom čl. 10 nacionalni sud se i ne spominje. Redoslijed metoda
je sljedeći: pregovori i savjetovanje, dogovoreni način rješavanja sporova, metod
predviđen u međunarodnom sporazumu, tj. u BITs. Calvo doktrina je ovdje očito negirana.
Ipak, ukoliko nijedan od tri načina rješavanja sporova iz PSNE ne bude mogao biti
primijenjen, sud u BiH ostaje nadležan za donošenje meritorne odluke.
178. Mirenje ili koncilijacija spadaju u prijateljske načine rješavanja sporova.
Poznaju ga svi međunarodni251 i naši domaći izvori prava.252 „Koncilijacija (mirenje) je
pokušaj da se postigne prijateljsko rješenje spora uz pomoć treće osobe čija je preporuka
za rješenje nastalog sporazuma obavezna za stranke ako je one prihvate”.253 Koncilijacija
ima veliki broj osobina koje su značajne za DSU.254 Kao i kod ponovnih pregovora,
pokušaj koncilijacije može imati svojstvo uslova za obraćanje sudskoj ili arbitražnoj
instanci za meritorno, tj. izvršno rješenje spora.255 O postupku koncilijacije strane
odlučuju bilo samostalno, bilo pozivom na neki pravilnik o koncilijaciji.
158
179. U međunarodnim izvorima prava za DSU, ad hoc ili institucionalne arbitraže

predstavljaju osnovni metod rješavanja sporova. Iako čl. 26, st. 4 ECT previđa i moguć-
nost povjeravanja spora individualnom arbitru, ipak dominiraju višečlane ad hoc
arbitraže. Obaveza države domaćina da prihvati arbitražni spor sa investitorom kao
privatnopravnim subjektom počiva na nekom vidu odricanja od prigovora suverenog
imuniteta.
Sastav ad hoc arbitraže određuje se ili neposredno u sporazumu ili pozivom na neka
arbitražna pravila. U praksi se najčešće koriste Arbitražna pravila UNCITRAL-a od 15. 12.
1976. (UNCITRAL Pravila; Pravila). Bez obzira na to što Pravila vode računa o nepristra-
snom formiranju panela, Guidelines u čl. V ipak izričito skreću pažnju na to da država
domaćin ne treba da imenuje većinu arbitara. Pravila se predominantno koriste i za
određivanje postupka arbitraže bilo u samom sporazumu, bilo od strane arbitražnog
panela koji ima ovlaštenje da odredi svoj postupak.256
Arbitražni sud primjenjuje međunarodne multilateralne ili bilateralne sporazume,
opšte prihvaćene principe međunarodnog prava i materijalno pravo države na koje
upućuju pravila MPP. Shodno kolizionim normama, to će najčešće biti pravo zemlje
domaćina.257 Ukoliko su stranke izričito ugovorile, arbitraža može sporove rješavati ne
prema mjerodavnom pravu, nego ex aequo et bono, tj. po „pravičnosti“. Ovakva odluka
stranaka otvara niz veoma osjetljivih pravno-političkih i pravno-tehničkih pitanja.
Iskustva ICSID258 daju osnova za nekoliko zaključaka. Najprije, odlučivanje ex aequo et
bono ne isključuje, nego podrazumijeva pravičnu primjenu prava. Ono, dakle,
ide praeter legem, tj. pored prava, a ne protiv njega. Ukoliko pravičnost zahtijeva
odstupanje od primjene prava, tj. djelovanje contra legem, ona ne može da isključi
primjenu svih prinudnih propisa, onih o ljudskim pravima npr. Očito je da ovakva
osnova za rješavanje sporova daje arbitrima velika diskreciona ovlaštenja. Ona se zato
smatra pogodnom naročito kod dugotrajnih stranih ulaganja, pogotovo onih koja su
vezana uz koncesije.
180. Međunarodni centar za rješavanje investicionih sporova (ICSID, Centar) pred-
stavlja specijalizovanu institucionalnu arbitražu za oblast stranih ulaganja, osnovanu
posebnom Konvencijom o rješavanju investicionih sporova ove vrste i zaključenom u
Vašingtonu 1965. Konvenciju je na različite načine prihvatio veliki broj država.259 Bosna
i Hercegovina je nakon sticanja članstva u UN pristupila kao država sljednica SFRJ ovoj
konvenciji. Sporovi u kojima bilo država domaćin, bilo domaća zemlja stranog
investora nije članica konvencije, mogu se iznijeti pred ICSID na osnovu i u skladu sa
Additional Facility Rules iz 1978. Interesantno je da se po ovim Pravilima mogu rješavati
i sporovi koji nemaju investicioni karakter, pod uslovom da nisu u pitanju klasični
159
trgovački sporovi. Primjer Republike Hrvatske pokazuje da je uloga ICSID velika i u onim
zemljama koje formalno nisu članice ove konvencije.260
ICSID je pravno lice međunarodnog prava uključeno u sistem Svjetske banke (WB).
Njegov Administrativni savjet čine predstavnici zemalja članica WB, a predsjednik WB
je po službenoj dužnosti i predsjednik Administrativnog savjeta. Administracija je kon-
centrisana u Sekretarijatu kojim rukovodi Generalni sekretar.261 Centar je nadležan za
svaki spor „koji je nastao neposredno iz investicija i za koji su se strane u sporu pismeno
saglasile da ga iznesu pred Centar”.262 Država domaćin je obavezna dati pismenu
saglasnost bilo na osnovu multilateralnog, bilo na osnovu bilateralnog sporazuma.263
U posljednje vrijeme sve je češća pojava da se države svojim zakonodavstvom unaprijed
obavezuju na prihvatanje arbitražnog rješavanja sporova pred ICSID.264 Ovo se može
kvalifikovati kao poseban način odricanja od prigovora suverenog imuniteta (waiver).
Arbitri se biraju sa posebne liste arbitara, utvrđene u skladu sa Konvencijom.265 Postupak
arbitražnog rješavanja spora detaljno je uređen članovima 36–55.
3. Sporovi između stranog i domaćeg investitora
181. Ova vrsta sporova nastaje kada je u pitanju zajednički poduhvat (joint venture).
Pošto su oba lica subjekti privatnog prava i budući da je odnos zasnovan ugovorom
poslovnog prava sa elementom inostranosti, na rješavanje sporova se primjenjuju opšta
pravila za ovu vrstu sporova.
182. U poslovnoj praksi dominira redoslijed postupaka rješavanja spora koji važi kad
je jedan od subjekata država. Strani partneri ulagači iz poznatih razloga izbjegavaju
sudove zemlje u kojoj sjedište ima njihov partner. A to znači da se predviđaju: prego-
vori i/ili koncilijacija, pa potom međunarodna trgovačka arbitraža.266 Vođenje spora
između stranog i domaćeg partnera ne isključuje mogućnost stranog investitora da
istovremeno pokrene i postupak protiv države domaćina, ukoliko za to postoji osnov.267
160
GLAVA DRUGA
SLOBODNE ZONE
I POJAM SLOBODNE ZONE
1. Istorijat, ekonomske funkcije i određenje slobodne zone
183. Razvoj međunarodne trgovine, sve složenija podjela rada, te novi tokovi i vrste
investicijskog kapitala nametnuli su potrebu za uspostavljanjem slobodnih zona. Ovim
pojmom određeni su dijelovi državne teritorije na kojem, općenito govoreći, vladaju
drugačiji carinski režimi u usporedbi sa ostalim dijelovima te iste države. Pojava koju
danas nazivamo „slobodnim zonama“ ima dugu istoriju, pa je začetke ovog instituta
moguće pronaći još u starim civilizacijama. U istorijskim dokumentima postoje dokazi
da su Feničani, Grci i Rimljani, kao i drugi politički organizovani narodi, dodjeljivali
pojedinim naseljima, a prije svega gradovima lukama na Sredozemlju, razne povlastice
za skladištenje, uvoz, izvoz i druge trgovinske transakcije. Roba je u tako određene luke
dovožena bez smetnji, tj. oslobođena od svih fiskalnih davanja, državnih taksi, te uobi-
čajenog carinskog nadzora. Na ovaj način su povlaštene luke dobile važno mjesto u
međunarodnoj razmjeni dobara. Praksa davanja preferencijalnog statusa pojedinim
gradovima, i naročito pomorskim lukama, opstao je kroz duga istorijska razdoblja sve
do danas. Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije je, uz stvaranje kolonijalnih posjeda,
uspostavljalo slobodne zone u pojedinim dijelovima svijeta, a naročito u lukama koje
su tako postajale ključne tačke svjetske mreže kolonijalne vlasti i trgovine. Položaj
slobodnih zona dobili su, pored ostalih, Gibraltar (1704), Singapur (1819) i Hong Kong
(1842).268 Krajem devetnaestog i početkom dvadesetog stoljeća formiran je veći broj
slobodnih zona širom Evrope. Tako je 1888. godine nastala slobodna zona „Freihafen”
u luci Hamburg, a potom u lukama u Trstu, Kopenhagenu269 i tako dalje.
161
Nakon Drugog svjetskog rata institucija slobodne zone se ubrzano mijenja. Ta

promjena obuhvata njenu klasičnu tranzitnu funkciju i pravni karakter međunarodne
služnosti. U novom međunarodnom ekonomskom poretku slobodne zone dobijaju
prvenstveno razvojnu ulogu kao instrument podsticanja izvoza.270 Taj novi međunarodni
ekonomski poredak određuju procesi dekolonizacije i globalizacija svjetske ekonomije.
Promjenu značenja i uloge slobodne zone određuju u najvećoj mjeri ta dva nerazdvojiva
procesa, što se iskazuje u sve većem broju funkcija i organizacionih modela tog instituta.
O novom trendu razvoja svjedoče i brojni termini koji su danas u opticaju: carinska zona,
slobodna carinska zona, slobodni gradovi, slobodne luke, slobodna trgovinska zona,271
slobodna privredna zona, posebna ekonomska zona, posebna zona ekonomskog i
tehnološkog razvoja, zona proizvodnje za izvoz ili, jednostavno, ali sveobuhvatno,
slobodna zona.272
Današnji međunarodni ekonomski poredak obilježava sve veća prisutnost četiri
velike ekonomije koje su donedavno imale marginalni značaj. To su ekonomije Brazila,
Rusije, Indije i Kine. Svaka od ovih ekonomija ima potrebu za slobodnim zonama kao
faktoru otvaranja prema svijetu. Narodna Republika Kina je uspostavila „posebne eko-
nomske zone” da bi u procesu otvaranja svoje ekonomije počevši od 1979. godine ola-
kšala strana investiranja. Navedenim terminom određeni su posebni prostori i vrste
privrednih djelatnosti za koje bi strani ulagači mogli imati naročit interes. U posebnu
ekonomsku i tehnološku zonu Shenzen, Narodna Republika Kina, privučeni su brojni
ulagači iz raznih zemalja svijeta. Njihov interes je iskazan u brojnim carinskim i fiskalnim
povlasticama, te jeftinoj i discipliniranoj radnoj snazi. Zbog navedenih pogodnosti su
neke od najuglednijih kompanija iz najrazvijenijih zemalja svijeta zaključile s kineskim
kompanijama dugoročne poslovne ugovore o zajedničkom ulaganju.273 Takvim poslo-
vnim aranžmanima kineska ekonomija je pretvorena, tržišno i tehnološki, u posljednjih
dvadesetak godina u jedno od najprosperitetnijih područja svijeta.
Navedna različitost termina kojima je u svijetu označen taj institut ukazuje na
poteškoće u vezi s pravnim i ekonomskim određenjem pojma „slobodna zona”. U teori-
jskom bavljenju tim pitanjem potrebno je obuhvatno određenje. „Slobodnu zonu”
moguće je opisati kao dio državne teritorije koji može, ali i ne mora, biti izuzet iz njenog
općeg carinskog područja. Na tako određenome području slobodne zone korisnicima
je, preko različitih organizacionih, carinskih i pravnih rješenja, omogućen povoljniji
carinski tretman, pa im je tako dana prednost u poslovanju.
Brojne su ekonomske funkcije slobodne zone. One mogu biti trajne i stvarne, ali i
povremene i moguće. Ovdje će biti navedene samo najvažnije:
162
a) olakšavanje transporta robe, naročito jednostavnijim, bržim i jeftinijim rješavanjem

svih procedura tranzita. (To je glavni razlog zašto su slobodne zone osnivane i odr-
žavane u velikim svjetskim lukama.274 Te su luke ključne tačke transporta u uvoznim
i izvoznim pothvatima.);
b) privlačenje stranog kapitala, ne samo stvaranjem povoljnijih uslova za investiranje
nego i osiguravanjem povoljnijih uslova za rad subjekata u zoni. (Ovo je razlog zašto je
u Zakonu o slobodnim zonama Federacije Bosne i Hercegovine, član 22, određeno
da korisnici zone ne plaćaju poreze i doprinose poreza i doprinosa na plaće. Uz to,
liberalizirani su carinski režim,275 režim prometa robe i usluga, te devizni i kreditni
sistem. To su faktori privlačenja stranog kapitala, a to je najvažnije uloga slobodne
zone.);
c) stvaranje uslova za povoljnije poslovanje domaćih izvoznih firmi, a time i za pove-
ćanje izvoza. (Iskustvo pokazuje da je ovu funkciju najteže, ali ne i nemoguće ostva-
riti.276 Pozitivan primjer u tom pogledu pruža Malezija.);
d) brže i potpunije upoznavanje domaćih firmi sa stranim tehnološkim i poslovnim do-
stignućima. (Ostvarivanju tog cilja služi i osnivanje posebnog tipa slobodnih zona u
Kini277);
e) povećanje zapošljavanja i poticanje privrednog razvoja regije naročito oko slobodne
zone. (Istraživanja prakse u Federaciji Bosne i Hercegovine pokazuju da je ovo jedan
od osnovnih motiva za formiranje slobodnih zona u Federaciji);
f ) ujednačavanje regionalnog ekonomskog razvoja unutar države.278
184. Termin slobodna zona usvojen je u bosanskohercegovačkom zakonodavstvu.

S obzirom na potrebu juridičke preciznosti, pozitivno pravno određenje tog pojma
je manje općenito. U pravu Bosne i Hercegovine valja ga posmatrati na dvije razine –
državnoj i entitetskoj. Prema članu 159, st. 1. Zakona o carinskoj politici Bosne i
Hercegovine279 (dalje: ZCP), „Slobodne zone i slobodna skladišta su dijelovi carinskog
područja Bosne i Hercegovine ili objekti smješteni u tom području i odvojeni od
ostalog njegovog dijela” u kojima se unesena roba ne smatra i uvezenom, dok se roba
iz Bosne i Hercegovine unijeta u slobodnu zonu ili smještena u slobodnom skladištu
može „kvalifikovati za mjere koje su obično vezane za izvoz robe”.
Zakon o slobodnim zonama u Bosni i Hercegovini iz 2002. godine280 (u daljem tekstu:
ZSZBiH) u čl. 2 definiše slobodnu zonu iz dva ugla. Ona je najprije „dio carinskog
područja Bosne i Hercegovine kojim upravlja osnivač slobodne zone”. Istovremeno,
163
„slobodna zona ima svojstvo pravnog lica i stječe pravnu i poslovnu sposobnost…”281
upisom u sudski registar, znači kao bilo koje drugo trgovačkog društvo.
Zakoni entiteta sadrže definicije koje su različite od prihvaćenih na nivou države, ali
su, načelno govoreći, međusobno uskladive.282 Za Zakon o slobodnim zonama FBiH283
(dalje: ZSZFBiH) „slobodna zona je dio teritorije, odnosno carinskog područja ..., koji je
posebno ograđen i označen i na kojem se obavljaju djelatnosti pod uslovima propisa-
nim ovim zakonom.” Slobodna zona je, prema članu 3. ZSZFBiH, određena kao predu-
zeće. U Zakonu o slobodnim zonama Republike Srpske284 (dalje: ZSZRS) predviđeno je
da „Slobodna zona obuhvata dio teritorije... koji je posebno ograđen i označen, u kome
se obavljaju djelatnosti uz posebne uslove utvrđene Zakonom BiH”. Ovako određena
slobodna zona nije preduzeće, ali se uz osnivanje zone obavezno mora osnovati i
preduzeće za upravljanje zonom.285
2. Odnosi prema slobodnoj zoni
185. Konstituisanje, djelovanje i razvoj slobodne zone određuju brojni subjekti koji
su direktno ili posredno uključeni u nju, ili imaju interese za nju. Odnosi ovih zaintereso-
vanih subjekata prema slobodnoj zoni mogu se razdijeliti u četiri osnovne grupe:
a) između zainteresovanih država, ako na to upućuju položaj i pravni osnov formiranja
zone,
b) država na čijoj se teritoriji nalazi slobodna zona i sama slobodna zona,
c) slobodna zona i njeni korisnici,
d) korisnici slobodne zone između sebe.
Neki od navedenih odnosa imaju politički, drugi ustavni, a treći čisto privredni
karakter. Njihovo povezivanje i uslovljavanje stvara ključne protivrječnosti koje odre-
đuju položaj, funkcionisanje i pravnu regulativu slobodnih zona.
Ako se slobodna zona uređuje međunarodnim sporazumom država, njeno uspos-
tavljanje i funkcionisanje ima javnopravni karakter međunarodne služnosti. Ukoliko se
osniva i djeluje isključivo na bazi akata domaće države, slobodna zona se pojavljuje kao
specifično samoograničenje ekonomske suverenosti, ali bez elemenata međunarodne
služnosti. Iz datih zakonskih defincija je jasno da je druga situacija karakteristična za
Bosnu i Hercegovinu.
164
186. Spoljnotrgovinska politika u Bosni i Hercegovini je u nadležnosti države, a njena

implementacija u djelokrugu entiteta. U Zakonu o vanjskotrgovinskoj politici Bosne i
Hercegovine,286 član 16, navedeno je i poslovanje preko slobodnih zona, i to kao vid
spoljnotrgovinskih aktivnosti. Nadležnosti države proistječu iz činjenice da je carinski
režim u osnovi koncepta slobobodne zone, bez obzira na njenu vrstu i obilježja. To je
suštinski razlog da je u Zakonu o carinskoj politici Bosne i Hercegovine287 određeno
slijedeće:
a) definicija slobodne zone (čl. 159), i
b) carinski režim rada u slobodnim zonam (čl. 160–173).
Navedena državna regulativa je de facto već bila ugrađena u zakone entiteta, tako da
državni i entitetski propisi danas predstavljaju harmoniziran sistem. Konkretne proti-
vrječnosti u interpretaciji i primjeni propisa nisu isključene. Zakon o slobodnim zonama
Bosne i Hercegovine služi, između ostalog, i njihovom otklanjanju.
Slobodna zona je u političkom smislu dio državne teritorije. U carinskom smislu ona
to može biti, ali i ne mora. Sa deviznog, poreskog, kreditnog i poslovnog stanovišta
slobodna zona nije u cjelini ili velikim dijelom uključena u ekonomski teritorij države.
Zato su odnosi u slobodnoj zoni podvrgnuti režimu vanjskotrgovinskog rada i za
domaće korisnike. Za uređivanje odnosa između subjekata u zoni primjenjuju se pravila
međunarodnog poslovnog prava.
I onda kada znači samoograničenje ekonomske suverenosti, slobodna zona je
opterećena sukobom javnopravnih i privatnopravnih elemenata. Taj se sukob najbolje
ogleda u činjenici da na dijelu državne teritorije koji je izuzet iz njenih ekonomskih ili
samo carinskih granica upravljanje vrši domaći subjekt sa statusom preduzeća koje je
podvrgnuto nacionalnom poretku.
165
II IZVORI PRAVA
1. Izvori prava države Bosne i Hercegovine
187. Iako su bosanskohercegovački izvori prava u skladu s općim izvorima među-

narodnog poslovnog prava, ipak postoje neke posebnosti. Zato je važno u raspravljanju
o slobodnim zonama imati tačne uvide u te posebnosti.
Ako je međunarodni sporazum osnova za uspostavljanje slobodne zone, prvo mjesto
u izvorima prava pripada izvorima međunarodnog javnog prava. Uz taj sporazum,
naročito su važni oni izvori koji se tiču međunarodnih služnosti. U tom slučaju potrebno
je domaće propise usaglasiti sa ratifikovanim sporazumom i ostalim izvorima među-
narodnog javnog prava.
Ako uspostavljanje slobodne zone znači, kako je to u slučaju Bosne i Hercegovine,
samoograničenje suverenosti, mjerodavni su prvenstveno vlastiti prinudni izvori među-
narodnog poslovnog prava. Važnost državne suverenosti nameće nužnost prvenstva
zakonskih propisa i njihov prinudni karakter. U Bosni i Hercegovini, kao složenoj državi,
koju sačinjavaju dva na različite načine organizovana entiteta, probleme u vezi s
izvorima prava koji se odnose na slobodne zone mogu uzrokovati razlike u zakonskim
propisima različitih razina državne vlasti.
Za poslovanje u slobodnoj zoni važni su, pored navedenih izvora prava, i propisi
domaćeg i međunarodnog privatnog prava.
188. Već spomenuta složenost organiziranosti bosanskohercegovačke države u dva
entiteta s različitom raspodjelom vlasti, od lokalne do državne razine, nameće
poteškoće u određivanju hijerarhije izvora prava za uređivanje svih pitanja u vezi sa
slobodnim zonama. Ti su problemi umanjeni rješenjima u Zakonu o carinskoj politici
Bosne i Hercegovine, ali ni time oni nisu posve otklonjeni.
Prvo mjesto među državnim izvorima zauzimaju Zakon o slobodnim zonama Bosne
i Hercegovine, te tri zakona o spoljnotrgovinskim politikama: carinskoj, vanjskotrgovin-
skoj i onoj koja se odnosi na direktna strana ulaganja. Oni su, sistemski gledajući, na
istoj razini. Ipak, u okviru pitanja koja su ovdje predstavljana prednost valja dodijeliti
Zakonu o carinskoj politici Bosne i Hercegovine. Ovaj stav moguće je potvrditi
slijedećim razlozima:
a) suštinska povezanost slobodnih zona i carinskog režima;
b) veći značaj i opseg uređenja slobodnih zona dati u ovome aktu nego u druga dva.
166
Zakon o slobodnim zonama Bosne i Hercegovine potvrđuje tezu o primatu Zakona

o carinskoj politici Bosne i Hercegovine.
2. Izvori prava entiteta i njihov odnos sa državnim izvorima
189. Na nivou entiteta zakoni o slobodnim zonama nalaze se na prvom mjestu

hijerarhije, Zakon o slobodnim zonama Federacije Bosne i Hercegovine i Zakon o
slobodnim zonama Republike Srpske. Njihova rješenja koja se tiču načina osnivanja
zone razrađena su podzakonskim aktima odgovarajućeg entiteta. Entitetski izvori
moraju biti u skladu sa državnim aktima koji predstavljaju njihov pandan. Na ovako
uspostavljen sistem izvora nadovezuju se i drugi propisi entiteta koji su relevantni za
uspostavljanje i rad slobodnih zona. Takvi su, naprimjer zakoni o privrednim društvima.
Ekonomska i tehnička određenja slobodnih zona, kao instituta koji je značajno odre-
đen i međunarodnim poslovnim pravom, ima za posljedicu da su i entitetska
rješenja suštinski bliska. Razlike koje između njih postoje imaju pravno-tehničku, a ne
konceptualnu prirodu.
190. U osnovi Zakona o slobodnim zonama Bosne i Hercegovine su dva cilja:

a) vraćanje poslova vanjskotrgovinske politike vezanih za slobodne zone u nadležnost
države;
b) stvaranje osnova i okvira za ujednačavanje zakonodavstva entiteta kako bi njihove
pravno-tehničke razlike bile svedene na mjeru poštovanja posebnosti interesa
svakog od entiteta.
Ostvarenje prvog cilja omogućeno je prenošenjem nadležnosti za predlaganje i

donošenje odluke o osnivanju slobodne zone sa ministarstava i vlada entiteta na
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa, odnosno Vijeće ministara BiH
(čl. 7. ZSZBiH). Isti režim važi i za Distrikt Brčko.
Ostvarivanje drugog cilja je pravno-tehnički složenije. Zato je u ZSZBiH napravljen
izbor rješenja iz entitetskih zakona za koja se smatra da više odgovaraju prirodi i
subjektivitetu slobodnih zona. Zakonodavna tehnika kojom će se to postići jeste
obavezno usaglašavanje entitetskih zakona o slobodnim zonama sa državnim zakonom
u roku od 90 dana od njegovog stupanja na snagu.288
167
III OSNIVANJE, STATUS I PRESTANAK SLOBODNE ZONE
1. Osnivanje slobodne zone
191. Prema članu 159 ZCP, entiteti mogu odrediti dijelove carinskog područja Bosne
i Hercegovine kao slobodne zone i definisati njihovo područje. Uslovi koje takav dio te-
ritorije mora ispunjavati utvrđeni su entitetskim zakonima o slobodnim zonama.
Njihova rješenja su koncepcijski ista: „Slobodna zona se može osnovati na području
mjesta koje ima pomorsku ili riječnu luku ili zrakoplovno pristanište, koji su otvoreni za
međunarodni javni saobraćaj ili robno-transportni centar registriran u skladu sa za-
konskim uvjetima. Slobodna zona može se osnovati i uz magistralni put, odnosno ma-
gistralnu željezničku prugu”.289 Područje zone se može odrediti kao jedinstveno, ili
sastavljeno od više samostalnih dijelova.
Osnivači slobodne zone mogu biti jedno ili više domaćih ili stranih pravnih ili fizič-
kih lica.290 U ZSZBiH je, pored ostalog, rečeno da osnivači moraju biti registrovani u
Bosni i Hercegovini.291 Uređivanje položaja osnivača pokazuje da u Bosni i Hercegovini
slobodne zone imaju privatnopravni karakter.
192. Slobodnu zonu, kao preduzeće u Federaciji Bosne i Hercegovine, odnosno
preduzeće za upravljanje slobodnom zonom u Republici Srpskoj, moguće je osnovati
samo uz saglasnost odgovarajuće entitetske vlade. Usvojen je, prema tome, koncesioni
sistem osnivanja. Te su dvije mogućnosti, slobodna zona kao preduzeće i preduzeće
za upravljanje slobodnom zonom, prihvaćene u ZSZBiH (član 2), ali je saglasnost za
osnivanje slobodne zone prenijeta na Vijeće ministara.292 Postupci osnivanja slobodne
zone u oba entiteta su suštinski slični.293 Najvažniji sadržaji tih postupaka su prema
Zakonu o slobodnim zonama Bosne i Hercegovine:
a) pripremne radnje: utvrđivanje osnivača, izrada elaborata o ekonomskoj opravda-
nosti osnivanja zone, osiguranje sredstava za osnivanje i rad zone, rješavanje
imovinskopravnih odnosa na zemljištu, procjenu dobiti i izvoznih rezultata zone i
pribavljanje dokaza koji se po zakonu moraju podnijeti vladi entiteta prilikom pod-
nošenja zahtjeva za davanje saglasnosti na osnivanje zone (građevinski, energetski,
ekološki i drugi uslovi);
b) donošenje akta, odnosno potpisivanje ugovora o osnivanju zone i osiguranje
potrebnih akata upravnih organa: potpisivanje ugovora o osnivanju, imenovanje
ovlaštenog lica za preduzimanje daljih radnji osnivanja, podnošenje elaborata i
potrebnih dokaza Vijeću ministara Bosne i Hercegovine putem Ministarstva vanjske
168
trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine. Uz zahtjev se podnosi i saglas-

nost Vlade entiteta i Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine o lokaciji i uvjetima slo-
bodne zone ili zone u njenom sastavu, koja će biti na dijelu carinskog područja Bosne
i Hercegovine (član 7, stav 2.);
c) registracija preduzeća slobodne zone, odnosno preduzeća za upravljanje slobod-
nom zonom i ispunjavanje tehničkih i drugih uslova za početak rada slobodne zone;
d) dobijanje rješenja nadležnog ministarstva kojim se odobrava početak rada slobodne
zone. Ispunjavanje uslova za početak rada slobodne zone utvrđuje Komisija koju
imenuje Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine.
Ministarstvo vanjske trgovine mora da se izjasni o zahtjevu 30 dana od dana utvrđi-
vanja uslova za početak rada zone (čl. 26, stav 4). Danom dobijanja ovog rješenja slo-
bodna zona može početi da radi. Za početak rada prije dobijanja odobrenja,
slobodna zona se kažnjava novčanom kaznom od 15.000 KM (čl. 34, stav 2).
2. Status slobodne zone
193. Određenje statusa slobodne zone je različito u relevantnim entitetskim zakonima.

Iako je državni zakon na višoj razini u pravnoj hijerarhiji, te razlike su zadržane, pa ih
valja uzimati u obzir u svakom bavljenju pitanjima slobodnih zona. Slobodna zona je
preduzeće u Federaciji Bosne i Hercegovine, dok je u Republici Srpskoj preduzeće za
upravljanje slobodnom zonom. Tu je riječ o tehničkoj razlici, kojom nije dovedena u
pitanje suština slobodne zone, kakva je određena u Zakonu o slobodnim zonama Bosne
i Hercegovine.
Na osnovu analize rješenja koja su data u ZSZFBiH, moguće je steći uvid u glavne
sadržaje pravnih rješenja u vezi sa slobodnom zonom kakva postoje i u zakonu drugog
entiteta.
Preduzeće slobodne zone, odnosno preduzeće za upravljanje slobodnom zonom su
subjekti domaćeg poslovnog prava.294 Iako je podvrgnuto koncesionom sistemu osnivanja,
preduzeće slobodne zone ne smatra se javnim preduzećem. Zato se na to preuzeće
primjenjuje, u mjeri u kojoj ono nije posebno uređeno, opća statusna regulativa. Radi
jednostavnijeg postupka osnivanja, u Federaciji su se slobodne zone do sada osnivale
pretežno kao društva sa ograničenom odgovornošću, a ne kao dionička društva.
Slobodna zona može imati jedinstveno područje ili biti sastavljena od više dijelova,
„podzona”.295 U drugom slučaju, svaki dio mora ispunjavati tehničke i druge uslove kao
169
i slobodna zona.296 I kada ima više odvojenih dijelova, slobodna zona kao preduzeće,
odnosno preduzeće za upravljanje slobodnom zonom, djeluje kao jedinstven subjekt.
Od odluke osnivača, odnosno statuta preduzeća, zavisi da li će ti dijelovi biti organizo-
vani kao poslovne jedinice bez ili sa pravom samostalnog nastupa u pravnom prometu.
Iz praktičnih razloga dominira drugo rješenje.
194. Iako nije javno preduzeće, slobodna zona, odnosno preduzeće za upravljanje
slobodnom zonom je nadležno za ostvarivanje značajnog javnog interesa u ovom
domenu. Ovo preduzeće održava tehničke i druge uslove uz koje su date različite
saglasnosti za njegovo uspostavljanje i djelovanje. Preduzeće donosi obavezujuće opće
uslove rada u zoni, propisuje mjere zaštite životne i radne okoline, osigurava uslove za
rad carinskih organa, kontroliše ulaske u slobodnu zonu i izlaske iz nje, uređuje sao-
braćaj u zoni i podnosi posebne finansijske izvještaje o deviznim efektima rada zone.297
Slobodna zona je dužna osigurati jednak tretman svih korisnika u skladu sa Pravilnikom
o uslovima za obavljanje djelatnosti u slobodnoj zoni. Pravilnik mora biti objavljen i
dostavljen nadležnom ministarstvu.
U poslovima koji po svojoj prirodi imaju upravni karakter (naprimjer kretanje lica,
zaštita okoline), očito je da je preduzeću slobodne zone povjereno i vršenje nekih javnih
ovlaštenja. Ilustrativan primjer jeste provođenje zabrane stanovanja u zoni (ZSZBiH, čl. 24).
Pravila djelovanja organa slobodne zone su u tim slučajevima određena mjerodavnim
propisima o upravnom postupku.
3. Prestanak slobodne zone
195. Prema ZSZ Bosne i Hercegovine, Vijeće ministara, na prijedlog ministarstva,

donijet će rješenje o prestanku rada slobodne zone, ako je utvrđeno da vrijednost robe
koja napušta slobodnu zonu sa carinskog područja Bosne i Hercegovine, radi izvoza, u
periodu od 12 mjeseci padne ispod 50%298 od ukupne vrijednosti proizvedene robe ut-
vrđene na način predviđen članom 24. do 32. Zakona o carinskoj politici. Uprava carina
dužna je o tome obavijestiti ministarstvo. Ukoliko osnivač slobodne zone u roku od šest
mjeseci od dana donošenja rješenja o prestanku rada slobodne zone poveća izvoz iznad
50%, na prijedlog ministarstva, a na osnovu obrazloženog zahtjeva osnivača slobodne
zone, Vijeće ministara može dati dozvolu za nastavak rada slobodne zone.
Slobodna zona prestaje sa radom najkasnije u roku od godinu dana od dana dono-
šenja rješenja o prestanku slobodne zone. Dozvola za rad slobodne zone može biti
oduzeta ako osnivač ili korisnik slobodne zone ne uvažava uslove za poslovanje koji su
170
propisani zakonom, ili ako prestanu postojati razlozi i uslovi na osnovu kojih je dozvola
bila izdata.
196. Nadležno ministarstvo entiteta prati rad slobodnih zona. Prema ZSZBiH u
praćenje rada zona aktivno su uključene nadležne carinske uprave, naročito kada je u
pitanju ispunjavanje uslova njene eksportne orijentisanosti (čl. 13, stav 2). Kada dođe
do prestanka rada slobodne zone, osnivač slobodne zone, odnosno korisnik zone,
dužan je sa robom koja se nalazi u slobodnoj zoni postupiti saglasno odredbama
Zakona o carinskoj politici Bosne i Hercegovine.
Korisnici slobodne zone zadržavaju pravo svojine na stvarima, pravima i novcu koje
su uvezli, odnosno unijeli u slobodnu zonu. Korisnici slobodne zone imaju pravo da u
slučaju prestanka slobodne zone nastave sa radom prema propisima koji važe za
poslovanje na teritoriji van slobodne zone.
IV POLOŽAJ KORISNIKA ZONE
1. Opći položaj korisnika slobodne zone
197. Potencijalni korisnik zone je svako domaće ili strano pravno ili fizičko lice,
uključujući i osnivača zone. Da bi konkretni subjekt stekao to svojstvo, potrebno je da
sa zonom kao preduzećem zaključi ugovor i obavlja dozvoljenu djelatnost u slobodnoj
zoni.299
Djelatnosti koje se mogu vršiti u zoni najprije obuhvataju proizvodnju robe. Za robu
proizvedenu u zoni u Bosni i Hercegovini može se izdati certifikat o porijeklu proizvoda
EUR 1.300 Certifikat izdaje carinski organ koji vrši nadzor u slobodnoj zoni. Ostale
djelatnosti obuhvataju usluge uskladištenja domaće robe, bankarske i finansijske po-
slove, poslove osiguranja i reosiguranja, kao i turističke usluge.301 Neka ograničenja ipak
postoje. Prvo, u slobodnoj zoni se ne mogu obavljati djelatnosti kojima se ugrožavaju
zdravlje ljudi i životna sredina. Prema članu 6 ZSZ RS i ZSZ BiH u grupu djelatnosti koje
se ne mogu obavljati u slobodnoj zoni svrstane su i aktivnosti kojima se ugrožavaju
materijalna dobra i sigurnost zemlje. Drugo, ograničenje se uspostavlja nabrajanjem
djelatnosti preduzeća slobodne zone u odluci o osnivanju i u njegovom statutu. Treće,
entiteti moraju biti unaprijed obavješteni o djelatnostima i o obavljanju pojedinih
djelatnosti u slobodnim zonama.302 I četvrto, budući da korisnik i preduzeće slobode
171
zone zaključuju ugovor o korištenju slobodne zone, postoji teorijska mogućnost da se

sporazumom stranaka u konkretnom slučaju isključi ili ograniči obavljanje pojedinih
djelatnosti.
Način na koji korisnik obavlja svoje djelatnosti u zoni određen je slijedećim
propisima: aktom o radu u zoni, općim uslovima poslovanja zone i ugovorom sa
preduzećem slobodne zone. Opći uslovi poslovanja zone u FBiH moraju biti objavljeni
u „jednom od sredstava javnog informiranja”, a u drugom entitetu u „Službenom
glasniku RS”.303 Za korisnike slobodne zone ključno je da svi moraju biti tretirani na
jednak način.304
198. U obavljanju svojih djelatnosti korisnik može djelovati izvan zone i unutar zone.
Oblici djelovanja su isti kao u međunarodnom poslovanju općenito. Oni mogu imati
institucionalni ili neinstitucionalni oblik. Korisnik koji ima državljanstvo, odnosno pri-
padnost Bosni i Hercegovini, podvrgnut je pravilima spoljnotrgovinskog poslovanja
ako ona nisu izričito isključena ZCP ili entitetskim zakonima o slobodnim zonama. Strani
partneri imaju uz status korisnika i položaj stranog ulagača. Na poslovne transakcije se,
vidjeli smo, primjenjuju pravila međunarodnog poslovnog prava.
Korisnici slobodne zone mogu biti osnivač slobodne zone i druga domaća i strana
pravna i fizička lica. Korisnik slobodne zone obavlja dozvoljenu djelatnost u zoni na
osnovu zaključenog ugovora sa osnivačem zone, u skladu sa odredbama Zakona o
carinskoj politici. Korisnici su dužni voditi knjigovodstvo za poslovanje u slobodnoj zoni
ili odvojeno knjigovodstvo za dio svog poslovanja koje obavljaju u slobodnoj zoni.305
2. Korisnik zone kao strani ulagač
199. Slobodne zone su univerzalno poznat instrument poticanja direktnih stranih

ulaganja.306 U slučaju Bosne i Hercegovine, slobodne zone se nalaze na teritoriji Bosne
i Hercegovine i uključene su u njeno carinsko područje. Zato ulaganje stranih lica u slo-
bodne zone predstavlja i akt direktnog stranog investiranja. Iz te čijenice direktnog
stranog investiranja slijedi potreba da se ispita odnos položaja stranog ulagača i
slobodne zone.
172
Korisnik slobodne zone kao strani ulagač ima sljedeća prava:

a) slobodno ulaganje u zonu u okviru djelatnosti koje se u zoni mogu vršiti;307
b) oslobađanje plaćanja carine na robu uvezenu u zonu, osim carinskog evidentiranja,
sve dok ona ne bude konačno uvezena na ostali dio carinskog područja Bosne i
Hercegovine;
c) mogućnost držanja deviznih sredstva kod bilo koje banke ovlaštene za poslovanje
sa inostranstvom;
d) slobodan transfer i retransfer dobiti i uloga;
e) ovlaštenje korisnika da se poziva na stabilizacionu klauzulu.308
200. Postoje i neke značajne razlike u režimu direktnih stranih ulaganja u slobodnu
zonu u usporedbi sa direktnim stranim ulaganjima izvan zone. Neke od razlika djeluju
u prilog korisniku, a neke od njih opterećuju korisnika zone kao stranog ulagača.
Najvažnije od tih razlika su slijedeće:
Korisnik slobodne zone ne može sticati zemljište u zoni. On može jedino zaključiti
dugoročni ugovor o zakupu sa najdužim trajanjem u FBiH od 30 godina.309 ZSZBiH nema
izričitih odredbi o ovom važnom pitanju.
Za izgradnju bilo kakve zgrade u slobodnoj zoni potrebno je prethodno odobrenje
carinskih organa;310
Korisnik slobodne zone na području FBiH ne plaća poreze i doprinose, osim onih na
plate.311 Izričita odredba o ovome pitanju ne nalazi se u ZSZ RS. ZSZBiH predviđa da se
ovo pitanje uredi prema važećim propisima entiteta i Brčko Distrikta Bosne i Hercego-
vine na kojem je locirana slobodna zona (čl. 29);
Carinski organi mogu zabraniti obavljanje djelatnosti u slobodnoj zoni ili slobodnom
skladištu licima koja ne pruže potrebne garancije da će postupati u skladu sa odred-
bama predviđenim u Zakonu o carinskoj politici Bosne i Hercegovine312 i drugim
propisima.
173
DIO ČETVRTI
UGOVORI
MEĐUNARODNOG
POSLOVNOG PRAVA
GLAVA PRVA
UGOVOR O MEĐUNARODNOJ PRODAJI ROBE
I . POJAM UGOVORA O PRODAJI
1. Pojam i definicija ugovora o prodaji
201. Slijedeći latinski naziv „emptio-venditio“ (kupovina-prodaja), anglosaksonski

kao i kontinentalni sistemi različito nazivaju ovaj posao. Na engleskom se koristi izraz
„Sale“ - prodaja, francuski naziv je „la vente“ -prodaja, dok se u njemačkom upotrebljava
riječ „der Kauf“ - kupovina. U porecima relevantnim za naše pravo postojale su različite
tradicije. Opšti imovinski zakon za Crnu Goru iz 1888. godine govori o „kupovini“, Opšte
uzanse za promet robe iz 1954. posao nazivaju „kupovinom i prodajom“, a Zakon o
obligacionim odnosima, preuzet i u sistem Bosne i Hercegovine,1 kao termin usvaja
„prodaja“. „Prodaja“ je termin koji korisiti i Nacrt Zakona o obligacionim odnosima
FBiH/RS.2 Na ovaj način je domaća terminologija usaglašena sa onom koja dominira ne
samo u uporednom pravu nego i u međunarodnim izvorima.
202. U ekonomskom smislu posao prodaje se sastoji u razmjeni robe za novac. Juri-
dički posmatrano, prodaja predstavlja pravni posao kojim se normativno uređuje i pod
zaštitu države stavlja razmjena robe za novac. Na ovaj način ekonomski promet biva
nadgrađen pravnim - razmjenom vlasničkih prava na robi za vlasništvo na novcu.
Bez obzira na veliki broj vrsta i tipova prodaje moguće je dati opštu teorijsku definiciju
posla kojima se oni pravno uobličavaju. Ugovor o prodaji je rezultat sporazuma
stranaka kojim se jedna od njih - prodavac - obavezuje da određenu stvar, povodom
koje posao nastaje, preda (isporuči) drugoj strani - kupcu - i da mu prenese najjače
stvarno pravo na njoj, a kupac se obavezuje da prodavcu preda određenu sumu novca
i prenese najjače stvarno pravo na njoj. Ova teorijska definicija suštinski odgovara
pojmu prodaje koji daje naš Zakon o obligacionim odnosima u čl. 454, st.1.: „Ugovorom
177
o prodaji obavezuje se prodavalac da stvar koju prodaje preda kupcu tako da kupac
stekne pravo raspolaganja, odnosno pravo vlasništva, a kupac se obavezuje da
prodavcu plati cijenu“.3 Nacrt ZOO prilagođava definiciju ugovora o prodaji novom
ekonomskom i pravnom sistemu: „Ugovorom o prodaji obavezuje se prodavac da
prenese na kupca pravo vlasništva na prodatoj stvari i da mu je u tu svrhu preda, a kupac
se obavezuje da plati cijenu u novcu i preuzme stvar“.4
2. Vrste prodaje
203. Ugovore o prodaji je moguće klasifikovati prema različitim kriterijima. Osnovni

je svakako mobilnost stvari i on daje osnov za primarnu klasifikaciju na prodaju
nepokretnih stvari i prodaju pokretnih stvari. Druga grupa može se dalje različito
dijeliti. Osvrnućemo se na najvažnije razrede.
Režim prodaje generičkih stvari različit je od pravila koja važe individualno za
određene stvari. Ukoliko se kao predmet prodaje javlja investiciona oprema, ugovor o
njenoj prodaji dobija specifična obilježja koja ovaj posao izdvajaju u poseban tip
ugovora. Njegov predmet je individualno određena, po pravilu buduća stvar, koja je
nezamjenjiva i nedjeljiva čak i kada se sastoji iz više pojedinačnih stvari. Uz ostale
garancije, prodavac jamči kupcu i ispravno funkcionisanje opreme. Obaveza isporuke
često je povezana sa montažom i drugim radnjama povodom opreme.5 Ovaj ugovor
posebno je regulisan autonomnim izvorima međunarodnog poslovnog prava.6 Pored
opreme, i druge stvari mogu biti podvrgnute posebnom trgovačkom i pravnom režimu:
trajna potrošna dobra, čvrsta goriva, citrusovo voće, drveni trupci i rezana građa itd.7
Komercijalna tehnologija prodaje također je podložna tipizaciji. Ona je sintetizovana
u Međunarodnim pravilima za tumačenje trgovinskih termina - INCOTERMS-u.8 Uticaj
ova dva faktora je takav da se danas međunarodne prodaje naročito sistematizuju i
prema upotrijebljenoj INCOTERMS klauzuli. Najvažnije su: FOB i CIF prodaje.
204. Subjekti i skup ekonomsko-pravnih karakteristika posla predstavljaju jedinstven
kriterij za podjelu ugovora o prodaji na građanskopravne, one domaćeg poslovnog
prava i ugovore o prodaji međunarodnog poslovnog prava. Njihov međusobni odnos
prikazaćemo slijedećom šemom.
178
Redni Građanska Privredna Međunarodna

Obilježje
broj prodaja prodaja prodaja
Fizička lica -
Subjekti
Fizička lica Subjekti P.P.
nac. privr./trg.
1 Subjekti Pravna lica GP Pravna lica -
prava sa različitim
Strani subjekti Subjekti PP.
sjedištima
Strani subjekti T.P.
Neprofesionalno Profesionalno Profesionalno

2 Način djelovanja
sporadično Trajno Trajno
Sticanje Sticanje Sticanje

3 Cilj upotrebne prometnih prometnih
vrijednosti vrijednosti vrijednosti
Pokretne stvari
Nepokr. stvari u prometu
Pokretne stvari u
4 Predmet Pokretne stvari određene
prometu
Prava pojedinim
izvorima
Sve vrste
Sve vrste Sve vrste svojinskih prava,
5 Preneseno pravo svojinskih svojinskih ali po MNPP
prava + rizik prava + rizik regulisan
isključivo rizik
Kupovina radi Kupovina radi

prodaje u prodaje u
Kupovina radi
6 Poslovna obilježja prerađenom ili prerađenom ili
potrošnje
neprerađenom neprerađenom
stanju stanju
179
3. Pojam prodaje međunarodnog poslovnog prava
205. Izvršeno upoređivanje različitih tipova ugovora o prodaji jasno pokazuje da se

prodaja međunarodnog poslovnog prava (dalje i MNPP) od prodaje domaćeg poslovnog
prava razlikuje po postojanju elementa inostranosti. On može biti izražen u „subjektu
ugovora, njegovom objektu ili pravima i obavezama“.9 U načinu određivanja i izbora
elementa inostranosti kod ugovora o međunarodnoj prodaji formirale su se tri
koncepcije: subjektivna, objektivna i mješovita.
Prema prvoj, subjektivnoj koncepciji, ugovor je međunarodni ako u trenutku
zaključenja ugovora stranke imaju pripadnost različitim državno-pravnim porecima.
Druga, objektivna teorija smatra da je za međunarodni karakter posla bitno da u
zaključenju ili izvršenju ugovora postoji „dodir teritorija pod raznim suverenitetima“.10
Mješovita teorija polazi od jednog kriterija - najčešće subjektivnog - kao dominantnog,
a njegove negativne posljedice koriguje sekundarnom primjenom drugih kriterija.11
Mješovita teorija je bila primijenjena u Opštim uslovima isporuke SEV-a iz 1968.
godine12 i u Haškim jednoobraznim zakonima o međunarodnoj prodaji tjelesnih
pokretnih stvari, odnosno o zaključivanju tog ugovora.13 Subjektivna teorija je danas
usvojena u Konvenciji o zastarjelosti u oblasti međunarodne prodaje iz 1974. i u Protokolu
o izmjeni ove Konvencije iz 1980, te u Bečkoj konvenciji UN o međunarodnoj prodaji
robe iz 1980. godine. Konvencija o pravu koje se primjenjuje na prelazak svojine u
slučaju međunarodne prodaje tjelesnih pokretnih stvari iz 1958. se ne izjašnjava o ovom
pitanju.
206. Bečka konvencija UN o međunarodnoj prodaji je donesena 1980. godine.
Stupila je na snagu 1. januara 1988. godine. Bivša Jugoslavija je ratifikovala ovu
Konvenciju, a RBiH joj je pristupila kao država slijednica.14 Prema njenom članu 1: „Ova
Konvencija primjenjuje se na ugovore o prodaji robe zaključene između strana koje
imaju sjedišta15 na teritorijima različitih država:
a) kad su te države ugovornice, ili
b) kad pravila međunarodnog privatnog prava upućuju na primjenu prava jedne dr-
žave ugovornice“.16
Očito je da je ugovor definisan polazeći isključivo od subjektivne teorije (primjena

Konvencije ratione personae). Kao kriterij je uzeto sjedište stranaka, tj. „mjesto poslovanja“,
a ne njihovo državljanstvo, odnosno pripadnost. Kod fizičkih lica ovu funkciju ima mjesto
„uobičajenog boravka“. U uslovima djelovanja transnacionalnih korporacija i slobode
180
kretanja fizičkih lica ovo rješenje nudi više pravne sigurnosti od državljanstva/pripad-
nosti partnera. Isto mjerilo primijenjeno je i u Konvenciji o zastarjelosti. U teoriji se
sjedištem smatra ono mjesto u kome stranka izvjesno vrijeme samostalno i nezavisno
obavlja privrednu djelatnost,17 odnosno ono u kome postoji „stalna i stabilna poslovna
organizacija“.18
Upravo zbog značaja sjedišta, Konvencija UN o međunarodnoj prodaji robe (dalje:
Konvencija, BK, CISG) posvećuje veliku pažnju sjedištu. Ono mora biti poznato stranama
iz ugovora, ranije poslovne prakse ili posebnih obavještenja datih prije, ili u vrijeme
zaključenja ugovora (čl. 1, st. 2 i 10, st. 2). Ako neka od strana ima više sjedišta, mjero-
davno je za međunarodni karakter prodaje ono „koje ima najtješnju vezu sa ugovorom
i njegovim izvršenjem“. Pri tome se moraju imati „na umu okolnosti koje su bile poznate
stranama ili koje su strane imale na umu u bilo koje vrijeme prije ili u trenutku sklapanja
ugovora“ (čl. 10 (a) ). Slabost ovakvog rješenja leži u potenciranju subjektivnih eleme-
nata svijesti svake od involviranih strana. Zbog toga smatramo da se „najtješnja veza“,
ono što su strane imale „na umu“ i izbor između mjesta zaključenja i izvršenja ugovora
moraju utvrđivati objektivizirano, tj. tumačenjem na osnovu konkretnih okolnosti
svakog spornog slučaja.
Posebni problemi u određivanju sjedišta, a time i međunarodnog karaktera posla,
javljaju se kod ugovora o prodaji koji su zaključeni djelovanjem trgovinskog zastupnika
ili komisionara kontinentalnih sistema. U prvom slučaju će za međunarodni karakter
prodaje i primjenu BK biti mjerodavno sjedište komitenta (prodavca ili kupca), a u
drugom sjedište komisionara, budući da on u prometu djeluje u svoje ime, mada za
tuđi račun.19 U common law porecima će odgovor na prethodno pitanje zavisiti od toga
da li se radi o otvorenoj agenciji (disclosed agency) kod koje treće lice zna ličnost
nalogodavca, ili o zatvorenoj agenciji (closed agency) kod koje treći ne zna za koga
agent stvarno radi.20
Pored sjedišta, za definisanje međunarodne prodaje po Konvenciji značajna su i
obilježja objekta (primjena Konvencije ratione materiae). U članu 2. Konvencije njena
primjena je isključena za ugovore o prodaji robe za ličnu potrošnju, hartija od vrijed-
nosti, novca, brodova i zrakoplova, te električne energije. U ugovor o međunarodnoj
prodaji ne spadaju, dalje, javne prodaje i prodaje pod snažnim administrativno-pra-
vnim režimom.21 Pored toga, članom 3.1. međunarodna prodaja za koju Konvencija važi
jasno je odvojena od ugovora o investicionoj izgradnji i ugovora o djelu uopšte.22
Konvencija će se primijeniti i na mješovite ugovore kod kojih je pretežan dio obaveza
i prava stranaka usmjeren na robu, a ne na rad i usluge (čl. 3, st. 2). „Pretežnost“ se
ocjenjuje prema privrednim, a ne faktičkim obilježjima.23
181
II IZVORI PRAVA
1. Izvori međunarodnog privatnog prava
207. Međunarodno javno pravo (MJP)24 postavlja osnove i okvir za ekonomske

odnose sa elementom inostranosti u koje stupaju privredni subjekti. Zbog toga su
izvori MJP od posrednog značaja i za međunarodno poslovno pravo, pa i međunarodnu
prodaju. Zadovoljićemo se time da najvažnije konvencije ove vrste navedemo na
odgovarajućim mjestima. Uloga međunarodnog privatnog prava (MPP) je od nepo-
sredne važnosti za međunarodnu prodaju, pa ćemo se ovdje zadržati samo na izvorima
ove grane.
208. Od međunarodnih konvencija na prvom mjestu je Konvencija o pravu koja se
primjenjuje na prelaz svojine u slučaju međunarodne prodaje tjelesnih pokretnih stvari,
a zaključena je 15.04.1958. u Hagu. Ona još nije stupila na snagu.25 Domen njene
primjene u suštini se podudara sa važenjem Bečke konvencije UN iz 1980.26 Ova
konvencija reguliše četiri pitanja:
a) moment do koga prodavac ima pravo na plodove prodate stvari,
b) trenutak do koga prodavac snosi rizike povodom prodate stvari,
c) moment do koga prodavac ima pravo zahtijevati naknadu štete koju je pretrpjela
stvar i
d) vrijednost klauzula o rezervisanju prava vlasništva u korist prodavca.27
Prema trećim licima se kao vlasnik pojavljuje onaj na koga upućuje pravo zemlje u
kojoj se nalazi stvar „u momentu u kome se daju izjave povodom nje“, dakle u trenutku
zaključenja ugovora.28 Ipak, kupac kome je priznato pravo vlasništva na osnovu internog
poretka zemlje u kojoj su se stvari ranije nalazile ostaje i dalje vlasnik. Kod dokumen-
tarne prodaje vlasnik je onaj kome je to pravo priznato sistemom države u kojoj su
dokumenti primljeni.
209. Druga je Konvencija o nadležnosti ugovorenog suda u slučaju međunarodne
prodaje tjelesnih pokretnih stvari, zaključena 15.04.1958, također u Hagu. Potpisale su
je četiri evropske države (Austrija, Belgija, Njemačka i Grčka), ali nije doživjela nijednu
ratifikaciju.29 Bez obzira na razlike u načinu definisanja međunarodne prodaje,30 i ova
Konvencija je u cjelini primjenjiva na prodaje uređene Bečkom konvencijom. Ona
priznaje isključivo nadležnost suda koju su stranke ugovorile ukoliko je to učinjeno
182
pismeno. U slučaju usmenih ugovora, mora se dati naknadna pisana potvrda u vidu
posebne izjave. Ako se tužena strana, suprotno ugovoru, pojavi pred sudom neke od
država članica Konvencije, kome domaće pravo dozvoljava da se proglasi nadležnim,
smatraće se da je tuženi prihvatio nadležnost tog suda.31
210. Treća, ali ne najmanje važna je Haška konvencija o pravu koja se primjenjuje
na ugovor o međunarodnoj prodaji robe iz 1985. godine (dalje: HK ’85).32 Predstavlja
bitno promijenjenu verziju istoimene Haške konvencije koja je stupila na snagu 1964.
i bila ratifikovana od dvanaest zemalja. HK ’85 je urađena pod snažnim uticajem rješe-
nja EZ Konvencije o pravu primjenjivom na ugovorne obligacije iz 1980.33 Osnovni cilj
razmatrane Konvencije jeste da bude komplementarna Bečkoj konvenciji i stavljena u
njenu funkciju. To se ogleda naročito u sljedećim rješenjima:
a) HK ’85 ne sadrži svoju definiciju međunarodne prodaje, ali kao kriterij za njeno odre-
đivanje uzima sjedište stranaka u različitim državama (čl. 1, (a),
b) ugovori koji su isključeni iz domena ove Konvencije podudarni su sa onim na koje
se odnosi Bečka Konvencija (čl. 2 i 4). Treba napomenuti da HK ’85 ipak kao predmet
prodaje uključuje brodove, zrakoplove i električnu energiju (čl. 3) i aukcione prodaje
(čl. 9),
c) tamo gdje postoje posebne konvencije vezane za međunarodnu prodaju, HK ’85
isključuje svoju nadležnost. Tu spadaju, naprimjer, prelaz svojine, agencija i druga
pitanja zastupanja, efekti ugovora prema trećim i arbitraže,
d) Konvencija iz Haga se ne primjenjuje ni na pitanja koja su riješena u Bečkoj konven-
ciji ukoliko je ona važila u zemljama sjedišta prodavca i kupca u vrijeme zaključenja
ugovora (čl. 5).
Očito je, dakle, da se Konvencija zadržala samo na sukobu zakona koji se tiče mate-
rijalno-pravnih pitanja međunarodne prodaje. Ona su, primjera radi, izričito navedena
u čl. 12.
Autonomija volje stranaka osnovni je princip u određivanju mjerodavnog prava. U
tom pogledu naše je pravo izjednačeno sa međunarodnim. Izbor može biti učinjen
izričito, posredno i prešutnim radnjama. U posljednja dva slučaja volja stranaka mora
biti nesumnjiva (čl. 7, str. 1).34 Strankama je dozvoljeno da nadležno pravo odrede i samo
za dio ugovora („cijepanje ugovora“)35 i da kasnije promijene svoju odluku u pogledu
već izabranog državno-pravnog poretka (čl. 7, str. 2).
Kolizione norme su postavljene u tri ne-hijerarhijski ustrojena nivoa.
183
Prvo, ako ništa nije ugovoreno, na ugovor će se primijeniti pravila „države u kojoj
prodavac ima sjedište (place of business) u vrijeme zaključenja ugovora“ (čl. 8, st. 1). Isto
rješenje postoji i u našem pravu.
Drugo, kada specijalne okolnosti „pokazuju da je pravo zemlje u kojoj kupac ima sje-
dište“ tješnje povezano sa ugovorom nego pravo prodavčevog sjedišta, za ugovor će
biti mjerodavno pravo sjedište kupca.36 Da bi izbjegli nesporazum, HK ’85 u čl. 8, str. 2
izričito predviđa tri takva slučaja. Navodimo ih:
a) pregovori su bar djelomično rađeni u sjedištu kupca i ugovor je tu zaključen uz pri-
sustvo obje strane. Prisustvo mora biti lično, a ne preko agenta ili zastupnika,
b) ugovor izričito predviđa da će prodavac svoje obaveze, isporuku prvenstveno, izvr-
šiti u zemlji kupčevog sjedišta. Označavanje kupčeve zemlje imenom mjesta uz
INCOTERMS klauzule nije dovoljno,
c) ugovor je zaključen prema uslovima koje je odredio poglavito kupac i to u javnom
pozivu na slanje ponuda (a call for tenders).
Napokon, treće, „kao izuzetak“, neće se primijeniti nijedno od prethodnih pravila

„ako je u svjetlu svih okolnosti... ugovor sasvim jasno više vezan za pravo koje nije pravo
koje bi se inače trebalo primijeniti“ (čl. 8, st. 3). Ovo rješenje sasvim jasno zahtijeva ispi-
tivanje konkretnih osobenosti svakog pojedinog ugovora.
211. Najvažniji domaći izvor međunarodnog privatnog prava je Zakon o rješavanju
sukoba zakona sa propisima drugih zemalja u određenim odnosima.37 U određivanju
nadležnog materijalnog prava ZRSZ polazi od autonomije volje (čl. 19),38 pod uslovom
da se ona ispoljava u okviru prinudnih propisa, javnog poretka i dobrih običaja.39
Ukoliko mjerodavno pravo nije izabrano i „ako posebne okolnosti slučaja ne upućuju na
drugo pravo“,40 za ugovor o prodaji pokretnih stvari mjerodavno je „pravo mjesta gdje
se u vrijeme prijema ponude nalazilo prebivalište, odnosno sjedište prodavca“,41 kao
vršioca karakteristične činidbe. Nadležnost suda BiH može se ugovoriti ako je bar jedna
stranka naš državljanin, odnosno pravno lice sa sjedištem na području Bosne i Herce-
govine. U istoj konstelaciji stranke se mogu sporazumjeti i o nadležnosti stranog suda,
ako ne postoji po zakonu isključiva nadležnost domaćeg suda.42
184
2. Izvori državnog poslovnog prava
212. Izvori državnog poslovnog prava uopšte, pa i za prodaju, zavise prvenstveno od

vrste pravnog sistema u koju konkretni poredak spada. Oni se mogu podijeliti na
kontinentalne, anglosaksonske i sisteme vjerskih, odnosno tradicionalnih prava.43 Za
anglosaksonske sisteme je karakteristična dominacija običaja utvrđenog sudskom
odlukom sa osobinom precedenta. Ovako određen i konstatovan običaj primjenjuje se
i u tumačenju zakona. U kontinentalnim sistemima zakon je primaran izvor prava.
Običaj može imati interpretativno svojstvo, ili djelovati kao izvor onda kada zakon ne
postoji. U praksi postoji konvergencija ova dva velika sistema. Tako danas Velika Brita-
nija i USA imaju posebne zakone posvećene prodaji,44 dok je običaj zajedno sa
sudskom praksom nezamjenjiv instrument aktualizacije velikih starih kodifikacija
trgovačkog prava.45
Pored zakona, postoje i drugi izvori. Po načelima ustavnosti i zakonitosti oni se
hijerarhijski organizuju u neprotivrječnu cjelinu. Njen izgled je u kontinentalnim sistemima
približno jednak, ali ne i identičan. U našem pravu se može uspostaviti sljedeći sistem:
ustav, ratifikovane međunarodne konvencije, zakoni, podzakonski akti, opšti akti
privrednih subjekata, ugovori, običaji, uzanse, građansko pravo, te odluke sudskih i
upravnih organa. Treba napomenuti da su iz teorijskih i praktičnih razloga u hijerarhiju
uključeni kako opšti, tako i pojedinačni pravni akti.
213. Postoje tri osnova po kojima se državni izvori uključuju u sistem vrela MNPP. To
su: imperativni propis domaćeg prava,46 autonomija volje stranaka i pravila međuna-
rodnog privatnog prava - kolizione norme. Prvi osnov primjenjuje se naročito na one
domaće izvore u kojima je koncentrisan javni interes. Kao primjeri mogu se navesti
zakoni o organizaciji sudstva i o kontroli cijena. Zakoni o trgovini bosanskohercegovačkih
entiteta47 također mogu biti iskorišteni u ovu svrhu. Druga dva osnova služe uključivanju
domaćih dispozitivnih propisa u regulativu ekonomskih odnosa sa ino-elementom.
Eklatantan primjer je Zakon o obaveznim odnosima (dalje: ZOO).
Za funkcionisanje ZOO u oblasti međunarodnog trgovačkog prometa značajne su tri
njegove karakteristike. Prvo, jasno su odvojena pravila za građansku i za trgovačku
prodaju. Regulativa trgovačke prodaje je u velikoj mjeri prilagođena rješenjima haškog
Jednoobraznog zakonika o međunarodnoj prodaji, a time i anglosaksonskim sistemima.
Drugo, izvršena je komercijalizacija zajedničkog fonda normi za obje vrste prodaje. One
su prilagođene prije svega potrebama i praksi privrednika - profesionalnih učesnika u
prometu. Ovakav pristup odgovara tendencijama u uporednom pravu i omogućava
nesmetano funkcionisanje ZOO u međunarodnoj razmjeni i nakon stupanja na snagu
185
Bečke konvencije. Treća osobina je unifikatorski metod. On je primijenjen ne samo u

vertikalnom smislu (međunarodna konvencija - zakon) nego i u horizontalnom značenju
(zakon - zakon). Zbog svega navedenog ZOO može da se koristi kao opšti vodič za
traženje i ugovaranje rješenja u međunarodnoj prodaji.48 Sličan zaključak se dobija i
analizom izmijenjenih i dopunjenih odredbi Nacrta ZOO o ugovoru o prodaji49.
3. Sopstveni izvori međunarodnog poslovnog prava
3.1. Međunarodne konvencije i opšta načela međunarodnog prava
214. Kao grana prava u razvoju, međunarodno poslovno pravo ima specifičnu i
relativno nerazuđenu hijerarhiju sopstvenih izvora. U tom kontekstu se stanje izvora
prava za međunarodnu prodaju može smatrati zadovoljavajućim. Veza između opštih
izvora i vrela za prodaju je dvostruka. Oni se, najprije, nadopunjavaju. S druge strane,
međunarodna prodaja, kao središnja tačka međunarodne poslovne operacije, svojim
rješenjima snažno utiče kako na izvore međunarodnog poslovnog prava uopšte, tako
i na izvore drugih instituta ove grane.
Sopstveni izvori međunarodnog poslovnog prava obuhvataju niz vrela nastalih
prvenstveno radi regulisanja odnosa koji su karakteristični za međunarodnu prodaju.
Kako u teoriji ne postoji jedinstvena klasifikacija, mi ćemo se pridržavati sistematike
koja je usvojena u MNPP uopšte. Ona nije konačna.
215. Na prvom mjestu se nalaze međunarodne konvencije. Njihov značaj je u oblasti
prodaje ogroman, a broj znatan, pa je izraz „međunarodno zakonodavstvo“ koji
upotrebljava Schmitthoff u ovom slučaju potpuno opravdan.50 Konvencije mogu biti
multilateralne i bilateralne. Uloga prve podgrupe je veća.
Postoji veći broj multilateralnih međunarodnih konvencija koje uređuju materijalno-
pravna pitanja prodaje robe sa elementom inostranosti. Njihov zajednički nazivnik je
težnja da se obezbijedi neutralan pravni režim koji vodi računa o interesima obje
strane.51 U te konvencije spadaju:
a) Konvencija o jednoobraznom zakonu u međunarodnoj prodaji tjelesnih pokretnih
stvari, Hag 1964. (dalje i ULIS),
b) Konvencija o jednoobraznom zakonu za zaključivanje ugovora o međunarodnoj
prodaji tjelesnih pokretnih stvari (dalje: ULFIS), Hag 1964,
186
c) Konvencija UN o upotrebi elektronske komunikacije u međunarodnim ugovorima,

New York,
d) Konvecija UN o ugovorima o međunarodnoj prodaji robe, Beč 1980. (dalje: CISG)
e) Konvencija UN o zastarjelosti u međunarodnoj prodaji robe, New York 1974, izmi-
jenjena Protokolom u Beču 1980. (dalje: KoZ).
U daljim izlaganjima ćemo se zadržati samo na Konvenciji o zastarjelosti i Konvenciji

UN o međunarodnoj prodaji robe.52
216. Konvencija UN o zastarjelosti u međunarodnoj prodaji robe donesena je u New
York-u 1974. godine. Njena namjena je bila da uredi pitanja zastare potraživanja iz
ugovora o prodaji onako kako je on bio uređen haškim Jednoobraznim zakonom o
međunarodnoj prodaji tjelesnih pokretnih stvari iz 1964. godine. Preispitivanja UN
Konvencije o zastarjelosti potraživanja (dalje: KoZ) prilikom izrade Bečke konvencije
pokazali su da je potrebno izvršiti samo manja usaglašavanja. To je učinjeno Protokolom
o izmjeni KoZ u Beču 1980.53
U određivanju pojma ugovora o međunarodnoj prodaji između dvije razmatrane
konvencije nema razlike. KoZ usvaja subjektivnu teoriju zasnovanu na različitosti
sjedišta, tj. „mjesta poslovanja“ kupca i prodavca, ali samo onda kada to proizlazi iz
ugovora ili pregovora i izjava danih prije zaključivanja ugovora. U slučaju više sjedišta
jedne strane i ovdje je mjerodavno ono koje sa ugovorom ima najtješnju vezu
(čl. 2 KoZ).
KoZ ne važi za iste one ugovore o prodaji na koje se ne primjenjuje ni BK.54 Ukoliko
ugovor ulazi u domen KoZ, ona se ipak ne primjenjuje na sve zahtjeve koji mogu da se
pojave. Prema čl. 5 KoZ izuzeti su zahtjevi po osnovu:
a) smrti ili tjelesnih povreda bilo koje osobe. Ovi zahtjevi imaju deliktni karakter i
specifičan način obračuna visine naknade;
b) nuklearne štete prouzrokovane predmetom ugovora. Ostale štete izazvane ne
ispravnim funkcionisanjem prodane stvari ostaju u domenu KoZ;
c) zaloga, hipoteke i drugih sredstava obezbjeđenja, jer za njih važi poseban pravni
režim;
d) sudske ili arbitražne odluke budući da su predmet izvršnog postupka;
e) dokumenata koja su po pravu nadležne zemlje odmah izvršni i
f ) mjenica, čekova i drugih obveznica (promisory note).
187
217. KoZ, dakle, uređuje pitanja zastare materijalnih obligacionih prava zasnovanih
na neurednom izvršenju ili raskidu ugovora o prodaji. Za njih važi jedinstven opšti
zastarni rok od četiri godine (čl. 8 KoZ). Rok počinje u principu teći od dospjelosti
potraživanja, tj. od trenutka pada dužnika u docnju, odnosno od dana raskida ugovora.
Razumije se da su faktička obilježja specifičnih situacija dovela do posebnih pravila o
početku toka zastarjelosti. Na najvažnija među ovim pitanjima skrenućemo pažnju kod
izlaganja pojedinih rješenja Bečke konvencije. U KoZ su data pravila o sprečavanju i
prekidu zastarjelosti (čl. 13-21), te o produženju rokova koje mogu da izvrše stranke
(čl. 22). Da bi se i u ovakvim uslovima obezbijedila pravna sigurnost, KoZ ne dozvoljava
suviše dugo trajanje perioda zastare. Prema čl. 23, rok zastare ne može trajati duže od
deset godina od dana njegovog otpočinjanja u skladu sa ovom konvencijom.
Karakteristike KoZ koje su ovdje od posebnog interesa su naročito sljedeće: Odredbe
konvencije su pretežno prinudnog karaktera. Autonomna prava stranaka također se
moraju vršiti u skladu sa pravilima koja su za to predviđena. Napokon, sud ili arbitraža
će uvažiti zastarjelost zahtjeva samo ako se tuženi na to pozove. Mehanizam funkcio-
nisanja zastarjelosti je isti kao i u pojedinim državno-pravnim porecima.
218. Prva karakteristika Bečke konvencije (dalje BK ili CISG) jeste da ona predstavlja
napor za daljim izjednačavanjem prava u ovoj oblasti radi ubrzavanja globalizacije i
ostvarivanja načela novog međunarodnog ekonomskog poretka. Drugo, odredbe
Konvencije su ogromnim dijelom dispozitivne. Stranke ih mogu izričito ili prećutno mi-
jenjati, odnosno isključiti, ukoliko to normom Konvencije nije izričito zabranjeno (čl.
6).55 Pri tome treba imati na umu da će ugovorni izbor prava države članice BK značiti
primjenu pravila Konvencije, a ne odredaba nacionalnih trgovačkih ili građanskih
propisa koji regulišu ugovor o prodaji.56 Ukoliko stranke žele da izborom prava države
članice CISG isključe primjenu Konvencije, to moraju izričito naglasiti. Praktične posljedice
ovakvog rješenja su velike. Bečka konvencija je de facto uspostavila jedinstveno pravo
prodaje Evropske unije.57 Za BiH, u ugovorima o prodaji njenih subjekata sa licima koje
imaju sjedište u zemljama koje su naši najveći spoljnotrgovinski partneri, Bečka
konvencija važi kad god nije u samom sporazumu stranaka drukčije riješeno.58 Ona,
dakle, u vanjskotrgovinskoj razmjeni funkcioniše na isti način na koji ZOO djeluje u
domaćem prometu robe. Treće, Konvencija ne čini razliku između građanske i trgovačke
prodaje, ali je komercijalizacija rješenja u njoj očita. Ipak, potrošačke prodaje su izričito
isključene iz domena BK (čl. 2 (1), (a)). Četvrto, Konvencija je jedinstven akt, ali se njen
Dio II (zaključivanje ugovora) i Dio III (prodaja robe) mogu posebno ratifikovati, odnosno
na drugi način usvojiti.59 Peto, domen važenja Bečke konvencije je ograničen u pred-
metnom smislu (ratione materiae).60 Ona ne reguliše:
188
a) punovažnost ugovora (čl. 4),

b) prelazak svojine (čl. 4),
c) deliktnu odgovornost za štete od stvari (čl. 5),
d) opšti dio obligacionog prava,
e) prodaje koje su zbog svog karaktera u većoj mjeri podvrgnute režimu imperativnih
nacionalnih propisa (čl. 2 i 3),
f ) pitanja uređena ranijim međunarodnim sporazumima, kao ni za pitanja na koja su
pojedine potpisnice stavile rezerve.61
Šesto, u odnosu na haške Jednoobrazne zakone, a time i u odnosu na ZOO, Bečka

konvencija ispoljava određene pravno-tehničke razlike. Jedna od najvažnijih tiče se
dispozitivnih pravila o načinu određivanja cijene u ugovoru o prodaji. I sedmo, supsi-
dijarna rješenja utvrđuju se prema opštim načelima na kojima Konvencija počiva, a ako
njih nema - prema pravu koje je shodno međunarodnom privatnom pravu mjerodavno
za konkretni ugovor (čl. 7 (2) BK).
Konvencija ima i nedostataka. Najvažnijim smatramo: nepotpunost ili nedorečenost
pojedinih rješenja, statičnost, ograničenost javnim prinudnim propisima članica,
mogućnost različitog shvatanja pojedinih termina i veliku upotrebu pravnih standarda.
U Velikoj Britaniji se Konvenciji posebno zamjera to što se ne bavi ustaljenim tipovima
prekomorske prodaje kao što su c.i.f. i f.o.b. ugovori. Nedostatak se vidi i u tome što
dispozitivni karakter konvencije stvara probleme u prodajama koje se zaključuju na
osnovu standardnih formulara.62 To su ujedno glavni razlozi zbog kojih ova država nije
ratifikovala Konvenciju.
Konvencija u ugovorima o međunarodnoj prodaji robe je potpisana 11.04.1980,
a stupila je na snagu nakon desete ratifikacije 01.01.1988. godine. Do februara 2007.
godine CISG je ratifikovana u 70 zemalja. Među njima su U.S.A. i najvažniji vanjsko-
trgovinski partneri BiH iz Evrope. Treba ipak napomenuti da Irska i Ujedinjeno Kraljevstvo
nisu na listi članica. Do kraja 2007. godine sve države nastale disolucijom bivše SFRJ,
osim Makedonije, su postale članice Konvencije.63
219. Konvencija UN o upotrebi elektronske komunikacije u međunarodnim ugovorima
(dalje: Konvencija o e-ugovorima), donesena 23. novembra 2005. godine u New York-u
imala je za cilj da omogući pravnu sigurnost u međunarodnim ugovorima zaključenim
posredstvom sredstava elektronske komunikacije. Konvencija o e-ugovorima se
prevashodno bavi formiranjem elektronskih ugovora. Ona je utemeljena na principima
189
funkcionalne jednakosti papirne i elektronske forme, kao i principa tehnološke

neutralnosti. Jedna od prednosti Konvencije je u njezinom širokom predmetu primjene
koji prevazilazi predmet ugovora o prodaji robe tako da obuhvata i promet usluga.
Konvencija ima i nedostataka. Najvažnijim smatramo: nepotpunost pojedinih rješenja,
obuhvatanje samo „Business to Businees“ (B2B), a neregulisanje oblasti „Busines to
Consumers“ (B2C) i „Consumers to Consumers“ (C2C) odnosa, kao i isključivanje on-line
finansijskih transakcija iz domena primjene.
Konvencija o e-ugovorima predstavlja napor za daljim izjednačavanjem prava u ovoj
oblasti. Ona je dugo očekivani nastavak do tada prisutne regulacije ove oblasti Model
zakonima i to: Model zakonom o elektronskoj trgovini iz 1996. godine64 i Model
zakonom o elektronskim potpisima iz 2001.65
Konvencija se sastoji od preambule i samo 25 članova organizovanih u četiri
poglavlja. Prvo poglavlje se tiče sfere primjene. Drugo poglavlje obuhvata definicije
korištenih termina. Treće poglavlje obuhvata upotrebu elektronske komunikacije u
međunarodnim ugovorima, kao i oblast priznavanja validnosti elektronske komunikacije,
zadovoljavanje forme ugovora elektronskim sredstvima komunikacije, vrijeme i
mjesto elektronske komunikacije, poziv na slanje ponuda upotrebom automatizovanih
sistema za formiranje ugovora, dostupnosti opštih uslova poslovanja i omogućavanja
ispravljanja pogreški učinjenih sredstvima elektronske komunikacije. Četvrto poglavlje
obuhvata završne odredbe.
Konvencija o e-ugovorima je pod velikim uticajem Bečke konvencije o međunarodnoj
prodaji robe (CISG) a najvidljivije je to u prvom poglavlju Konvencije. U manjem obimu
prilagođavanje Bečkoj konvenciji 1980, može se zapaziti i u preostalim poglavljima.
Konvencija je otvorena za potpisivanje od 16. januara 2006. godine i dosad je ovu
Konvenciju potpisalo 18 država.
220. Drugu veliku podgrupu izvora čine bilateralne konvencije. RBiH je sa Malezijom
potpisala i ratifikovala sporazum o trgovinskoj saradnji.66 Sličan akt je potpisan sa
Republikom Hrvatskom,67 Republikom Slovenijom68 i nizom drugih država. Proces
pregovaranja o zaključivanju ovih sporazuma sa velikim brojem ostalih zemalja je u
toku.
Sljedeću skupinu izvora predstavljaju opšta načela međunarodnog prava, odnosno
međunarodnog poslovnog prava. Na prodaju se primjenjuju shodno, pa ih ovdje nema
potrebe detaljno izlagati.
190
3.2. Jedinstveni reglmani
221. U ovu grupu ulaze jedinstveni reglemani nedržavnog karaktera. Oni spadaju u
tzv. uniformno pravo kojim se nastoje prevazići razlike između nacionalnih sistema i
otkloniti juridičke prepreke odvijanju međunarodne trgovine.69 Tu su najznačajnije dvije
vrste akata:
a) model zakoni, koje pripremaju pojedine nevladine institucije ili organizacije UN i
b) akti Međunarodne trgovačke komore u Parizu (dalje: MTK), od kojih je za ugovor o
prodaji najvažniji INCOTERMS, revizija 2000. i Jednoobrazni običaji i praksa za doku-
mentarne akreditive iz 2007. (UCP 600).
222. Pošto se INCOTERMS može smatrati poznatim,70 zadovoljićemo se time da ovdje

skrenemo pažnju na neke njegove osobine važne za svakodnevnu upotrebu. Prvo,
INCOTERMS uređuje odnose između prodavca i kupca, a ne između nekog od njih i
vozara. Drugo, u ovome reglemanu su riješena sljedeća pitanja: organizovanje i troškovi
isporuke, snošenje troškova transporta i transportnog osiguranja, izdaci za administrativne
procedure i prelaz rizika sa prodavca na kupca. Treće, INOCTERMS se u ugovor uključuje
bilo preuzimanjem pojedinih odredbi u tekst ugovora, bilo pozivom na određenu
klauzulu. Drugi metod je bolji jer je precizniji. Četvrto, sadržaj pojedinih klauzula je
veoma opsežan i složen. Pored toga, stranke mogu ugovoriti i druga prava i obaveze.
Sve to isključuje primjenu INCOTERMS-a napamet i na bazi iskustva. Peto, značenje po-
jedinih transportnih klauzula u Opštim uzansama za promet robe i u INCOTERMS-u se
značajno razlikuje. Zato uvijek treba imati na umu da se u međunarodnom saobraćaju
podrazumijeva primjena INCOTERMS-a. Šesto, terminologija INCOTERMS 2000 je prila-
gođena terminologiji Bečke konvencije. Napokon, u poslovanju sa firmama iz USA se
danas u većoj mjeri nego ranije može osloniti na značenje klauzula u INCOTERMS-u,
budući da je on posljednjom revizijom približan Spoljnotrgovinskim definicijama USA
iz 1941. (UCC). I UCC daju svoje definicije tri najčešće transportne klauzule: FAS, FOB i
CIF.71 Treba imati na umu da one nisu potpuno podudarne sa istoimenim klauzulama
INCOTERMS-a.72
3.3. Međunarodno autonomno poslovno pravo
223. Sljedeću grupu predstavljaju izvori međunarodnog autonomnog poslovnog

prava. Oni postaju sve važniji, tako da se smatra da su ovi akti danas, a i u dogledno
vrijeme „glavni izvori prava za regulisanje odnosa učesnika u međunarodnom
191
prometu“.73 Mogu biti formirani na organizovan i spontan način. U prvom slučaju

učešće mogu uzeti međuvladine i nevladine organizacije. Metod primijenjen za regu-
lisanje može biti a priori, tj. unaprijed („međunarodne kodifikacije“) i a posteriori ili
unazad („unifikacija metodom međunarodne normalizacije“).74 Sve navedene osobine
pokazuju da su i određivanje vrsta ovih izvora i njihova sistematizacija u velikoj mjeri
stvar shvatanja i dogovora.
224. Međunarodno autonomno poslovno pravo je izuzetno dinamična grupa pra-
vnih vrela. Zbog toga je njihova klasifikacija izuzetno teška i uvijek subjektivnog ka-
raktera. Navodimo one koji su, po našem mišljenju, najvažniji:
a) tipski ugovori: među njima su za prodaju naročito značajni oni koje je utvrdila Eko-
nomska komisija UN za Evropu, tzv. „ženevski ugovori“,75 te tipski ugovori pojedinih
trgovačkih asocijacija;
b) opšti uslovi poslovanja, bilo u obliku spiska ugovornih klauzula, bilo sređeni u sistem
tehnikom koja se ugleda na zakonodavnu;
c) međunarodni trgovački običaji. Pojmovno, oni odgovaraju trgovinskim poslovnim
običajima domaćeg prava. Osobine ovih običaja su: razumnost, izvjesnost, notor-
nost i široka prihvaćenost od strane privrednika u trgovačkoj struci (čl. 9, st. 2. BK).
Osnov njihovog važenja u međunarodnoj prodaji je ili izričiti pristanak stranaka ili
konvencijska pretpostavka o prešutnom prihvatanju poslovnih običaja konkretne
branše koji su im bili poznati ili nisu mogli ostati nepoznati (čl. 8, st. 2. BK). Ova pret-
postavka se odnosi samo na međunarodne, ne i na domaće poslovne običaje;76
d) međunarodne uzanse, koje po predmetu i metodu regulisanja, te po načinu nastanka
odgovaraju našim posebnim uzansama;
e) poslovna praksa konkretnih stranaka i
f ) međunarodni poslovni i proizvodni standardi.
Međunarodni trgovački običaji, uzanse i standardi neposredno će funkcionisati kao

izvor prava za međunarodnu prodaju na osnovu člana 9. CISG. To se postiže po dva
osnova: izričitim prihvatanjem, odnosno ustanovljavanjem prakse i konvencijskom pret-
postavkom o pristanku stranaka na primjenu ovih vrela. Zato je potrebno da su stranke
znale ili trebalo da znaju za trgovačke običaje u konkretnoj vrsti prodaje (čl. 9(2) CISG).
U slučaju sukoba običaja formiranih u međunarodnoj trgovini sa običajima koji nastaju
unutar pojedinih regija ili lokalno, smatramo da prednost imaju običaji karakteristični
za međunarodnu prodaju. Tipski ugovor i opšti uslovi poslovanja ne mogu se, kao
192
ugovorni instrumenti, direktno podvesti pod član 9. U pogledu postojanja i sadržaja

običaja i prakse oni mogu imati samo interpretativnu i dokaznu funkciju. Pored
prihvaćenih običaja, stranke su vezane i „praksom uspostavljenom među njima“ (čl. 9,
st. 1). Poslovna praksa treba da se uspostavi između konkretnih stranaka. Ona mora biti
legalna, ustaljena i razumna, kako bi je Konvencija priznala kao izvor prava. Očito je da
su zahtjevi za priznavanjem normativne snage faktičkog isti u domaćoj i u međuna-
rodnoj trgovini.
3.4. Sudska i arbitražna praksa
225. Petu grupu sačinjava sudska i arbitražna praksa. Svjesni potrebe stvaranja i
očuvanja pravne sigurnosti, sami tvorci Konvencije su dali smjernice za unifikaciju sud-
ske i arbitražne prakse. Član 7 BK zahtijeva da se u tumačenju i primjeni vodi „računa o
njezinu međunarodnom karakteru i potrebi da se unaprijedi jednakost njene primjene
i poštovanja savjesnosti u međunarodnoj trgovini“. Ovome cilju služi i značajan broj
baza podataka o sudskim i arbitražnim odlukama koje se odnose na Konvenciju.77
Kod sudske prakse treba imati u vidu da su odluke sudova jači izvor prava u anglo-
saksonskim nego u kontinentalnim sistemima. Međunarodne sudske institucije nadležne
za poslovno-pravne sporove za sada ne postoje. Ovu prazninu nacionalni sudovi
nastoje da popune međusobnim ujednačavanjem sopstvene prakse u mjeri u kojoj to
granice državno-pravnih poredaka dopuštaju.
226. Arbitražna praksa kao izvor prava vuče svoju snagu iz ovlaštenja stranaka da
biraju nadležnu sudsku instituciju. U principu, nema razlike u ulozi institucionalnih i ad
hoc arbitraža, te nacionalnih i nadnacionalnih. Na ovaj način zahtjevi za ujednačavanjem
sudovanja i jačanjem pravne sigurnosti mogu efikasno da budu ostvareni i u međuna-
rodnoj prodaji.78 Upravo zato arbitražna praksa funkcioniše i kao jedan od najvažnijih
stvaralaca novog lex mercatoria.79 Načini na koje se to postiže biće izloženi kasnije.
3.5. Državni prinudni propisi
227. U sopstvene izvore MNPP ulaze i domaći prinudni propisi. Oni se mogu podijeliti
na zakone i podzakonske akte. Obje grupe u sistemu BiH imaju karakter akata kojima
se uspostavlja režim ekonomske razmjene sa inostranstvom. Prema donosiocu, prinudni
propisi se mogu podijeliti na državne i entitetske. Najvažnije akte prve skupine smo već
193
razmotrili. Druga grupa zakona u domenu međunarodne prodaje ima operativni

karakter. Zbog toga ćemo se osvrnuti na relevantne akte FBiH.
Od zakonskih akata su najvažniji Zakon o vanjskotrgovinskoj politici BiH80 i Zakon
o vanjskotrgovinskom poslovanju FBiH.81 U ZVTPFBiH je za prodaju najvažniji odsjek III
-– „Oblici izvoza i uvoza“ (čl. 9-19). Od entitetskih zakona važni su i oni koji još ne postoje
na državnom nivou, naprimjer Zakon o nadzoru kvaliteta određenih proizvoda pri
uvozu i izvozu.82 U ovu skupinu se mogu uvrstiti i entitetski zakoni o tržišnoj inspekciji.83
Čl. 5 Zakona o tržišnoj inspekciji FBiH određuje nadležnost tržišne inspekcije za
kontrolu kvaliteta proizvoda pri uvozu i izvozu. U nomotehničkom smislu sve citirane
odredbe dijele opšte osobine spoljnotrgovinske regulative.84
228. I podzakonski akti se mogu podijeliti na isti način kao i zakoni. Među podza-
konskim aktima moraju se istaći dva:
a) Pravilnik o kriterijima, načinu učestvovanja preduzeća u raspodjeli izvoznih i uvoznih
kontingenata, kao i postupak u vezi sa dodjeljivanjem tih kontingenata, te
b) Odluka za uvoz robe radi izvoza.85
Od svih karakteristika podzakonskih akata navešćemo samo jednu. Njima se uređuju

odnosi upravnih organa i stranaka, dok se postupci unutar upravnih organa regulišu
Zakonom o opštem upravnom postupku i pravilima internog karaktera.86
III KLASIČNI NAČINI ZAKLJUČIVANJA UGOVORA

O MEĐUNARODNOJ PRODAJI
1. Nove tendencije i faze zaključivanja ugovora
229. Ugovor je rezultat sporazuma stranaka do koga dolazi saglasnošću volja stra-
naka, ili - preciznije - saglasnošću njihovih izjava volja. Uslovi koje moraju da ispune:
stranke, objekt ugovora, razlog posla, te procedure postizanja saglasnosti, regulisani
su obligacionim pravom.87 Ta opšta pravila vrijede i za ugovor o prodaji, uključujući i
međunarodnu prodaju.88
Evolucija ekonomskih odnosa i komercijalnih tehnologija odražava se i na proces
nastanka ugovora. Ona je naročito prisutna u oblasti međunarodne prodaje. Zbog toga
194
se u ovoj oblasti posebno jasno uočavaju promjene u značenju pojedinih principa i

pojava novih rješenja. Navešćemo najvažnije među njima:
a) Volja stranaka ostaje ključni i polazni element za nastanak i tumačenje ugovora;
Ukoliko jedna strana nije znala niti mogla znati „namjeru“ tj. stvarnu volju druge
strane, izjave volje se u međunarodnoj prodaji u krajnjoj liniji interpretiraju objekti-
vizirano - onako kako bi ih shvatila „razumna osoba istih svojstava ... u istim okolno-
stima“;89 Pri tome će se voditi „računa o svim važnim okolnostima slučaja,
uključujući... pregovore, praksu koju su strane međusobno uspostavile, običaje i
svako kasnije ponašanje strana“. Izloženo rješenje ima tri značajne posljedice. Naj-
prije, Konvencija je usvojila „jednostavniji pristup u utvrđivanju namjere stranaka i
shodno tome davanju značenja ugovoru“.90 Drugo, tvorci Konvencije su se izjasnili
za dinamičko, a ne za statičko shvatanje ugovora. Treće, navedeni pristup je bliži kon-
tinentalnim91 nego common law sistemima u kojima postoji pravilo da se usmeni
dokazi ne mogu koristiti u tumačenju i promjeni pisanih ugovora ukoliko im proti-
vriječe ili ih mijenjaju (parol evidence rule);92
b) Autonomija volje ostaje fundamentalni princip ugovaranja, ali se sve više ograničava
prinudnim propisima; država posredno, kroz ius cogens i neposredno, davanjem odo-
brenja i dozvola postaje „treća stranka“ naročito u ugovorima o prodaji;
c) Stvaraju se nova obligaciono-pravna rješenja: opoziva ponuda, šutnje kao prihvat,
relativizacija pismene forme itd;
d) Razvijaju se nove tehnike ugovaranja i dokazivanja: formularni ugovori i opšti uslovi
poslovanja prvenstveno, koji otvaraju niz novih problema – „sukob formulara“ (Battle
of forms) i uvođenje elektronske forme ugovaranja naročito;93
e) Afirmisane su nove procedure zaključivanja ugovora: privatnopravne ofertalne lici-
tacije, javne nabavke, upotreba telefaksa i elektronskih poruka,94 primjena informa-
ciono komunikacionih tehnologija,95 i druge.
Rezultat ukupnih promjena u procesu ugovaranja jeste i nova podjela radnji i faza
ugovaranja. Ponuda i prihvat, sa svim svojim modifikacijama, danas tvore obaveznu
fazu postupka zaključivanja ugovora o prodaji. Njoj prethodi veoma složena eventualna
ili fakultativna faza pregovaranja.96
230. Fakultativna faza dijeli se na nekoliko relativno samostalnih etapa čiji je krajnji
cilj definisanje ponude - ultimatuma. Prva među njima naziva se preliminarni kontakti.
Sastoji od jednostranih97 faktičkih radnji bilo koga od potencijalnih stranaka. Njihova
suština jeste ili pribavljanje informacija o mogućim strankama i budućem ugovoru, ili
195
poziv na pregovaranje. Pošto se radi o unilateralnim komercijalnim postupcima, sma-

tramo da odgovornost za ove akte ne postoji.98
Druga faza su pregovori. Njih karakteriše bilateralnost, tj. ozbiljno izražena namjera
oba učesnika da razgovaraju o elementima i mogućnostima zaključenja konkretnog
ugovora. Ova namjera se često uobličava i potvrđuje posebnim dokumentima. Najčešći
među njima je „pismo namjere“ ili Letter of intent. U njegovom formulisanju potrebna
je velika pažnja kako bi se izbjegla mogućnost tumačenja ovoga pisma kao obavezu-
jućeg dokumenta, najčešće kao ponude.99 Budući da se namjera stranaka ne odnosi na
obavezivanje, „pregovore svaka strana može prekinuti kad hoće bez ikakvih sankcija“
(čl. 30, st. 1 ZOO). Upravo zbog toga se u pripremi složenijih ugovora sreće i pismeno
obavezivanje stranaka da će sve podatke koje saznaju u toku pregovora čuvati kao
poslovnu tajnu (Secrecy agreement, Confidentiality agreement). Razumije se da ovakav
sporazum ili klauzula mogu biti uneseni i u pismo namjere.100
Ogromna sredstva, dužina pregovora i rezervisanje kapaciteta pojedinog partnera
naveli su tvorca ZOO da pregovore zaštiti. Stranka koja je „vodila pregovore bez
namjere da sklopi ugovor, odgovara za štetu nastalu vođenjem pregovora“ (čl. 30, st. 2
ZOO).101 Odsustvo namjere se teško dokazuje, pa je zato sa njom izjednačen prekid
pregovora bez osnovanog razloga (čl. 30, st. 3 ZOO). Ovim rješenjima se naš zakono-
davac opredijelio za zakonsku i ugovornu zaštitu pregovora.102
Treća faza su punktacije. One se sastoje u pisanom fiksiranju pojedinih klauzula
ugovora, sastavljanju aneksa ili formulacijama termina. Njene radnje se po pravilu
prepliću sa fazom pregovora. Sačinjavanje punktacija je krajnji trenutak za uključivanje
pravnika u proces zaključivanja ugovora. Pregovori i punktacije imaju i značajnu inter-
pretativnu funkciju: „prilikom utvrđivanja namjere jedne strane ili shvatanja koje bi
imalo razumno lice, vodiće se računa o relevantnim okolnostima slučaja, uključujući
njihove pregovore, praksu koju su međusobno uspostavile, običaje i svako docnije
ponašanje stranaka“ (čl. 8, st.3 Bečke konvencije). Informacije i dokumenti iz faze
pregovora moći će se koristiti za utvrđivanje namjere stranke ili stranaka samo ako ih
one nisu svojim sporazumom stavile van snage (čl. 8 BK). Ovakve klauzule su česte
naročito u većim i složenijim poslovima. Pored toga, one se zbog postojanja parol evidence
rule sreću i u poslovima sa partnerima čije domaće pravo spada u common law sisteme.
Četvrtu etapu čini sastavljanje „pripremnih ugovora“, tj. jedne ili više verzija
prednacrta ugovora. Rezultat ove faze je tekst prijedloga ugovora koji predstavlja
ponudu-ultimatum.
196
231. Obavezna faza zaključivanja ugovora obuhvata radnje davanja ponude i prihvata.
Ova faza počinje davanjem čvrste ponude ili „ponude ultimatuma“. Ponuda ultimatum
„predstavlja sintezu prethodnog rada u toku pregovora“, ona „već sadrži sporazumno
utvrđene neophodne elemente za zaključenje“, pa „može dovesti do ugovora na
osnovu prostog pristanka druge strane“.103 Za ponudu i prihvat važe opšta pravila
nadležnog nacionalnog prava.104 Pored toga, Bečka konvencija je uredila postupak
zaključivanja ugovora o međunarodnoj prodaji u svom Dijelu II. Zbog toga se o ovim
pitanjima neće ovdje više raspravljati.105
Uspješnim završetkom obavezne faze zaključivanja posla dolazi do perfekcije
ugovora. Pod njom se podrazumijevaju mjesto i vrijeme nastanka ugovora kao posebne
sociološke, ekonomske i pravne tvorevine. Stranke mogu ugovorom o prodaji odrediti
mjesto i vrijeme njegovog nastanka. Ukoliko to ne učine, primijeniće se rješenja pravnog
poretka na koji upućuju kolizione norme. Prema čl. 7 ZRSZ, „smatra se da su pravni
posao i pravna radnja u pogledu oblika punovažni ako su punovažni bilo po pravu
mjesta gdje je pravni posao sklopljen, odnosno pravna radnja preduzeta, bilo po pravu
koje je mjerodavno za sadržinu pravnog posla, odnosno pravne radnje“. Dakle, mjesto
zaključenja ugovora (lex loci contractus) je jedno od alternativnih pravila za procjenu
vrijednosti forme ugovora o prodaji. Vrijeme perfekcije je značajno jer se po njemu
određuje sjedište prodavca kao tačka vezivanja nadležnog nacionalnog prava (čl. 20
ZRSZ).106
2. Posebne tehnike zaključivanja ugovora
232. Velika vrijednost poslova prodaje, potreba da se među zainteresovanim part-

nerima uspostavi konkurentski odnos, želja da se izbjegnu kruta pravila o vezanosti
ponudom i postojanje javnog, državnog interesa, doveli su do izgradnje posebnih
tehnika kojima se prevazilazi zatvorenost postupka pregovaranja i ugovaranja na samo
dva subjekta.107 Ovi postupci, isto kao i neposredno ugovaranje, mogu, ali ne moraju biti
zasnovani na opštim uslovima i tipskim formularima.108 Ipak, njihova je primjena češća
u masovnijim i složenijim procedurama zaključenja ugovora.
Posebne tehnike zaključivanja ugovora razvijene su prvenstveno u međunarodnoj
prodaji investicione opreme i kod ugovora o investicionoj izgradnji. Svode se na tri
osnovne vrste: prikupljanje ponuda, javna ili ofertalna licitacija i licitacija za utvrđivanje
podobnosti.
197
Izvori prava u ovoj oblasti mogu biti međunarodni i državni. U prvoj grupi naročito
su značajna pravila velikih međunarodnih finansijskih organizacija kao što su Svjetska
banka za obnovu i razvoj (IBRD) i Međunarodno udruženje za razvoj.109 UNCITRAL-ov
model Zakona za nabavku robe, izgradnju objekata i usluga110 predstavlja prelaz od
međunarodne ka unificiranoj nacionalnoj regulativi. Vrela domaćeg prava mogu se
podijeliti na državna i autonomna. Zakoni u BiH posvećeni vanjskotrgovinskom poslo-
vanju više ne sadrže odredbe o obavezi uvoznika da primijene neku od ovih tehnika.111
Zbog toga ne važe ni raniji podzakonski akti.112 Kako drugi propisi nisu doneseni, izbor
i primjena posebnih tehnika ugovaranja prepušteni su autonomiji volje velikih privatnih
kupaca, odnosno Zakonu o javnim nabavkama ako se kao kupac javlja neki subjekt koji
djeluje na bazi državnog kapitala.113 Ukoliko je kupac država koja djeluje iure gestionis,
dakle kao međunarodni „trgovac“, situacija je radikalno drukčija. Pravo EZ izuzetno
precizno reguliše ovu oblast.114
233. Prikupljanje ponuda je upućivanje nejavnog poziva određenom broju poten-
cijalnih partnera da dostave svoje ponude za prodaju određenog objekta, robe.115 Da
bi ova procedura imala međunarodni karakter, potrebno je da sjedište pozvanih bude
u drugoj državi. Određivanje sadržaja željenog ugovora može se izvršiti opisom u
pozivu, na osnovu tipskog formulara i/ili opštih uslova, te na bazi tendera. Rok i način
dostavljanja ponude moraju biti navedeni. Da bi prikupljanje bilo smatrano uspjelim,
propisi obično zahtijevaju da se jave barem tri ponuđača. U našim uslovima, na bazi
autonomije volje privatnog kupca, može biti određen i manji broj. „U postupku izbora
najpovoljnijeg ponuđača učestvuje samo komisija koja sprovodi postupak, obično bez
prisustva ponudilaca“.116 Upravo u tome leži jedna od najvažnijih razlika između ove
procedure i ofertalne licitacije.
234. ZOO u čl. 33 govori o općoj ponudi, onoj koja se po pravilu javno upućuje
neodređenom broju osoba. Takav prijedlog „važi kao ponuda ako drugačije ne
proizlazi iz okolnosti slučaja ili običaja“. Ofertalna ili ponudbena licitacija predstavlja
odstupanje od opšte ponude. U suštini, ona je i stvorena sa namjerom da se izbjegne
kvalifikovanje javnog prijedloga za zaključenje ugovora kao ponude.
Ofertalna licitacija je jednostrani građanskopravni posao kojim se kupac javno
obavezuje da će primiti i razmotriti sve ponude za zaključenje određenog ugovora o
međunarodnoj prodaji koje odgovaraju uslovima javnog poziva i da će preduzeti i
druge radnje vezane za eventualno zaključenje konkretnog ugovora. Ovom tehnikom
odabira prodavca kupac, koji je u ekonomskom smislu ponudilac, pravno dobija polo-
žaj ponuđenog. Umjesto takmičenja ponuđenih u brzini dostave ponude, kupac među
ponudiocima otvara konkurenciju u cijenama i drugim uslovima ugovora. Time je i
198
njegova poslovna pozicija znatno poboljšana. Sama procedura predstavlja kompromis

između zahtjeva za brzinom i sigurnošću zaključenja ugovora. Sponu između njih pred-
stavljaju tender i postupak ofertalne licitacije.
Tender je skup dokumenata kojim su precizno i detaljno određeni: sadržaj željene
ponude - osim cijene, te postupak investitora sa ponudama. Tender se sastoji od:
a) uputstava ponuđačima,
b) opštih uslova ugovora kojima se determiniše sadržaj ugovora,
c) posebnih uslova, ako je potrebno izvršiti prilagođavanje ugovora specifičnostima
konkretnog posla,
d) zbirke dokumenata, uključujući obrasce ugovora i garancija, te
e) tehničkih planova sa specifikacijama.
Postupak ima više faza. Ovdje ih je dovoljno samo nabrojati. To su: donošenje odluke
o ofertalnoj licitaciji, objavljivanje javnog poziva na slanje ponuda, stavljanje doku-
mentacije na uvid i dodatno informisanje interesenata, otkup tendera, podnošenje
ponuda u skladu sa javnim pozivom i uputstvima ponuđačima, javno otvaranje po-
nuda, razmatranje ponuda, izbor najpovoljnijeg ili najpovoljnijih ponuđača, davanje
odgovora na eventualne prigovore učesnika u javnoj licitaciji ponudama, dalji pregovori
sa izabranim ponuđačima i zaključenje ugovora sa najpovoljnijim od njih, odnosno
donošenje odluke da se ugovor ne zaključi.117
235. Problem kvalifikovanosti ponuđača može se postaviti i kod zaključivanja ugo-
vora prikupljanjem ponuda i pri izboru ofertalne licitacije. Da bi se on riješio, provodi se
licitacija o podobnosti. S obzirom na to da je ovaj postupak relativno dug i skup,
primijeniće se kod složenije robe ili zahtjeva za neuobičajeno velikim količinama. Pored
detaljnog opisa robe ili čak kompletne tenderske dokumentacije, javni poziv sadrži i
detaljan spisak uslova koje treba da ispunjava učesnik na konkursu. On po pravilu obuh-
vata navode sličnih obavljenih poslova (referens lista), podatke o finansijskom bonitetu,
stanje kadrova i opreme, poslovne veze itd. Postupak je isti kao i kod ofertalne licitacije.
Ishod je nešto drukčiji. Naime, ne utvrđuju se samo najkvalifikovaniji nego svi oni koji
su ispunili uslove iz javnog oglasa i licitacione dokumentacije. Kvalifikovanim prodav-
cima, i samo njima, kupac dostavlja ponude, ili ih poziva da otkupe tender i učestvuju
u ofertalnoj licitaciji.118 Prijem ponude i eventualno zaključenje ugovora sa subjektom
koji se nije kvalifikovao predstavlja osnov za tužbu za naknadu, poništenje poziva,
odnosno zaključenog ugovora i naknadu štete kvalifikovanim ponudiocima.
199
3. Zaključivanje ugovora prema Bečkoj konvenciji
3.1. Ciljevi Bečke konvencije
236. Redaktori Dijela II Bečke konvencije imali su četiri osnovna zadatka:

a) integrisanje dva haška jednoobrazna zakona u jedinstven akt,
b) prevazilaženje razlika između anglosaksonskih i kontinentalnih sistema u ovoj oblasti,
c) stvaranje jedinstvenog sistema zaključivanja ugovora koji može da neutrališe raz-
like u nacionalnim pravima, bez obzira na to kome sistemu pripadaju i
d) prevazilaženje problema koji mogu nastati uslijed toga što sukcesivnost ponude i
prihvata nije nužan uslov (conditio sine qua non) nastanka ugovora”.119
Bez obzira na uspješnost u ostvarivanju postavljenih ciljeva, Konvencija nije mogla

da zadovolji sve interese. Zbog toga je i dozvoljeno posebno ratifikovanje Dijela II i
Dijela III (čl. 92 BK).120
237. Bečka konvencija polazi od veoma široko formulisanog principa neformalnosti
ugovora. Prema dispozitivnom pravilu čl. 11, „ugovor o prodaji ne mora se sklopiti niti
potvrditi pismeno, niti je podvrgnut bilo kojim drugim zahtjevima što se tiče oblika
ugovora“. U skladu sa tim je dozvoljeno dokazivanje postojanja i sadržaja ugovora bilo
kojim sredstvima „uključujući i svjedoke“. Ipak, treba imati u vidu da će i sudovi i arbi-
traže prednost dati pisanim dokazima. Tome je potrebno prilagoditi način djelovanja
stranaka u postupku pregovora i pri zaključivanju ugovora. Ovako liberalan pristup121
je još jedan od razloga zbog kojih je Konvencija dozvolila državama da je ratifikuju uz
izuzimanje Dijela II.122 Kako bi proširila domene svoje primjene, Konvencija, dalje,
dozvoljava da se pri ratifikaciji Dijela II stavi rezerva na primjenu odredaba članova 11
i 29 koji se tiču same forme ugovora.123
Konvencija obuhvata samo„spoljne aspekte“ saglasnosti volje, one koji su trećim vidljivi.
Problemi poslovne sposobnosti i formiranja i izražavanja volje prepušteni su mjero-
davnom nacionalnom pravu.124 Shodno ovakvom polazištu, Konvencija reguliše jedino
obaveznu fazu zaključivanja ugovora u Dijelu II, članovi 14 –- 24. Tu su uređena tri glavna
instituta: ponuda, prihvat i perfekcija ugovora. Pitanja koja nisu obuhvaćena odred-
bama Dijela II riješiće se najprije prema opštim principima na kojima počiva konvencijska
regulativa zaključivanja ugovora, ako njih nema - prema pravilima međunarodnog privat-
nog prava (čl. 7.2. Konvencije).125 Bez obzira na ograničavanje regulative na obaveznu fazu
zaključivanja, ona je ostala otvorena prema rješenjima iz fakultativnih etapa pregovaranja.
200
Izložićemo detaljnije tri osnovna instituta. Pri tome će biti nužno korištenje i
uporednopravnog metoda i davanje posebnog osvrta na zaključivanje ugovora
elektronskim putem.
3.2. Ponuda
238. „Prijedlog za zaključenje ugovora upućen jednom ili više određenih lica pred-
stavlja ponudu ako je dovoljno određen i ako upućuje na namjeru ponudioca da se
obaveže u slučaju prihvatanja“ (čl. 14, st. 1 BK).126 Ovom definicijom su određeni i bitni
konvencijski elementi ponude kao jednostranog pravnog posla. To su:
a) određenost ponuđenog ili ponuđenih. Ukoliko je prijedlog učinjen neodređenom
broju lica, „smatraće se samo kao poziv da se učine ponude, izuzev ako lice koje čini
takav prijedlog jasno ukaže na suprotno“ (čl. 14, st. 2 BK). Različito, dakle, od našeg
zakonodavstva,127 Konvencija se kod ponuda javnosti opredijelila za shvatanje da se
radi o pozivu na direktno slanje ponuda ili na ofertalnu licitaciju, a ne ponudi;
b) sadržaj ponude mora biti dovoljno određen. Da bi ublažila opasnost ovako široko po-
stavljenog pravnog standarda, Konvencija precizira njegove elemente. To su ekspli-
citno označavanje robe, te izričito ili prećutno utvrđivanje količine i cijene, odnosno
elemenata za njihovo određivanje (čl. 14, st. 1 BK). Minimalni zahtjevi su, dakle,
određenost robe po vrsti i odredivost količine i cijene. Prilikom konstatovanja da li
su količina i cijena dovoljno uredni, koristiće se naročito običaji i praksa među
strankama, te okvirni ugovori;128
c) namjera na obavezivanje (animus contrahendi). Standardi za njeno određivanje nisu
uspostavljeni u Konvenciji, što može da izazove probleme u praksi jer se radi o unu-
trašnjem, subjektivnom elementu.129 Upravo zbog toga se teorija zalaže za objekti-
vizirana shvatanja značenja izjave koja treba da predstavlja ponudu. Ako se namjera
za obavezivanje ni ovako ne može utvrditi, radi se o pozivu na davanje ponuda.130
239. Pravno dejstvo ponude u svim pravnim sistemima, pa i u Konvenciji, jeste

vezanost ponuđača svojim određenim i ozbiljnim prijedlogom za zaključenje ugovora.
Od ove tačke pa dalje postoje ozbiljne razlike u uporednom pravu. Iako su one u
krajnjoj instanci više teorijske nego praktične prirode, Konvencija je, ipak, morala da ih
prevaziđe.
Prema čl. 15 BK „Ponuda proizvodi pravno dejstvo od trenutka kada stigne ponuđe-
nom“. A to znači da je za punovažnost otposlane131 ponude, ne i ugovora, prihvaćena
201
kontinentalna teorija prijema izjave. Ustupak anglosaksonskim sistemima učinjen je

razlikovanjem „povlačenja“ i „opoziva“ ponude. Ponuda se može povući ako izjava o
tome stigne ponuđenom „prije ili u isto vrijeme kada i ponuda“ (čl. 15, st. 2 BK). Tada se
smatra da ponuda nije ni data. „Povlačenje“, dakle, djeluje u prvoj fazi zaključivanja
ugovora. Njime se ponudilac „oslobađa od ponude“ čak i kad je ponudu odredio kao
„neopozivu“. „Opoziv“ se pojavljuje u drugoj fazi zaključenja ugovora - u periodu od
prispijeća ponude do nastanka ugovora. Opoziv znači da ponudilac „želi da poništi
ponudu“.132 Očito je da su navedena rješenja moguća jedino na osnovama teorije
prijema. Zbog ovog, ali i drugih slučajeva zasnovanih na teoriji prijema, BK je odredila
kada smatra da je bilo koje izražavanje namjere „stiglo“ primaocu. To će biti trenutak u
kome mu je ono „saopšteno usmeno, ili na drugi način uručeno njemu lično ili predato
u njegovom sjedištu ili na njegovu poštansku adresu, ili ako nema sjedišta, odnosno
poštanske adrese, u njegovom redovnom boravištu“ (čl. 24 BK).
240. Ponuda prestaje opozivom, odbijanjem i zaključivanjem ugovora. Opoziv pred-
stavlja gašenje ponude izjavom ponudioca. Zbog toga što ovakav postupak može oz-
biljno da remeti poslovnu i pravnu sigurnost i državno-pravni poreci i Bečka konvencija
su mu posvetili posebnu pažnju. Za razliku od našeg133 i brojnih drugih sistema, Bečka
konvencija polazi od principa opozivosti ponude. „Sve dok se ugovor ne zaključi,
ponuda može da se opozove ukoliko opoziv stigne ponuđenom prije nego što je on
otposlao svoj prihvat“ (čl. 16, st. 1 BK). Treba zapaziti da relevantnu vremensku granicu
predstavlja trenutak slanja prihvata, a ne moment njegovog prispijeća i nastanka
ugovora.134 Ovakvo rješenje odstupa od stavova nacionalnih prava.135
Opoziv ponude nije moguć u dva slučaja. Prvi postoji kada je u ponudi izričito
naznačeno da je ponuda neopoziva.136 Najkarakterističniji primjer je navođenje roka
važenja ponude. Ovo rješenje je ustupak kontinentalnim sistemima.137 Drugi slučaj je
koncesija anglosaksonskim sistemima.138 Ponuda je neopoziva „ako je ponuđeni
razumno vjerovao da je ponuda neopoziva i ponašao se saglasno tome“ (čl. 16, st. 2,
tčk. (b) BK). Treba zapaziti da su uslovi u drugom slučaju postavljeni kumulativno
i da to znači objektivizaciju kriterija za procjenu unutrašnjih psihičkih stanja ponuđe-
nog. U svjetlu opšteg pravila o opozivosti ponude, jasno je da se oba slučaja neopozi-
vosti mogu realizovati „jedino ako ponuda nije poslana neposrednim sredstvima
saopštavanja“.139
„Ponuda, čak i kad je neopoziva, prestaje da važi kada izjava o njenom odbijanju
stigne primaocu“ (čl. 17 BK). Zbog stavova pojedinih prava da neopozive ponude ne
prestaju odbijanjem,140 Konvencija je svoje rješenje eksplicitno navela. Interesantno je
da je za važenje izjave o odbijanju usvojena teorija prijema. Ona praktično znači da
202
ponuđeni može da opozove svoje odbijanje dok ono ne „stigne“ ponudiocu u skladu
sa odredbama čl. 24 BK.
Opšte je pravilo da se ponuda gasi, prestaje da postoji i njenim prihvatanjem, tj.
zaključenjem ugovora. Zbog toga ovo rješenje nije posebno istaknuto u tekstu
Konvencije.
3.3. Prihvat i perfekcija ugovora
241. Prihvat je „izjava ili drugo ponašanje ponuđenog koje ukazuje na saglasnost s
ponudom i smatra se prihvatanjem“ (čl. 18, st. 1 BK). Izjava mora biti jasna; neutralno
obavještenje o prispijeću i razmatranju ponude, naprimjer, nije dovoljno. Konvencija
ne određuje način na koji se mora otposlati ponudiocu. Kako je to prepušteno u
praksi,141 ponuđeni mora da ga izabere vodeći računa o potrebi održavanja blagovre-
menosti prihvata.
Ukoliko je ponudilac u ponudi odredio način davanja prihvata, on je obavezan
za ponuđenog.142 Drugi način davanja prihvata su konkludentne radnje. Da radnja
„ukazuje na saglasnost“, utvrđuje se na osnovu ponude, prakse između stranaka ili obi-
čaja (čl. 18, st. 3 BK). Kao najočitiji primjeri u Konvenciji su navedeni odašiljanje robe i
plaćanje cijene, ali postoje i druge činidbe.143 Bitno je istaći da posebno obavještavanje
ponudioca o izvršenju navedenih radnji nije po Konvenciji obavezno, ali da je u praksi
veoma korisno. Njime se ponuđena strana štiti od posljedica zakašnjelog saznanja po-
nudioca za izvršenje radnje. Treći način davanja izjave jeste - šutnja. Iako ona, kao i ne-
činjenje, samo po sebi ne znači prihvat (čl. 18, 1 BK), u pojedinim slučajevima može
imati i takav efekt. Ovo će se desiti onda kada na šutnju kao prihvat ukazuju okolnosti
posla, pregovori, ranije uspostavljena praksa između istih stranaka ili njihovo ponašanje
nakon faze pregovora, te običaji (čl. 8 BK). Na ovaj način je relativiziran princip da se ne
slaže onaj koji šuti (Qui tacet consentire non videtur).144
242. Dejstvo urednog prihvata jeste nastanak ugovora. Za trenutak njegovog
nastanka usvojena je teorija prijema: „prihvat ponude proizvodi dejstvo od trenutka
kad izjava saglasnosti stigne ponudiocu“ (čl. 18, st. 2 BK). Da bi prihvat bio uredan, on
najprije mora biti blagovremen. Blagovremenost zavisi od načina komuniciranja stra-
naka. Usmene ponude moraju biti prihvaćene odmah, izuzev ako okolnosti ne upućuju
na drukčije rješenje. Tehnika usmenog komuniciranja stranaka ovdje je irelevantna
(direktno, telefon, radio).145 Za pisani prihvat postoje dva alternativna rješenja. Ako je
ponudilac izričito ili opisno146 odredio rok do koga se smatra vezanim, prihvat mora stići
203
u tom roku. Ako nije - prihvatanje mora stići u razumnom roku koji se određuje po okol-
nostima posla, „uključujući brzinu sredstava komunikacije koja je koristio ponudilac“
(čl. 18, st. 2 BK). U praksi ovo znači da ponuđeni mora prihvat poslati istim ili bržim
sredstvom. Navedeni rokovi važe i za prihvat učinjen konkludentnim radnjama.
Ukoliko su oni poštovani, datum preduzimanja radnje smatra se datumom zaključenja
ugovora. U slučajevima u kojim radnje sa efektom prihvata nisu same po sebi i obavje-
štenje ponudioca (slanje robe brodom, npr.), za valjanost ponude potrebno je poslati i
posebno obavještenje.147
Održavanje rokova koji se odnose na prihvat zavisi od određivanja trenutka u kome
oni počinju teći. Zbog toga je ovo pitanje detaljno uređeno u čl. 20 BK. Rok za prihvatanje
usmenih ponuda, ali i ponuda učinjenih „drugim neposrednim sredstvom saopštavanja“,
počinje teći od trenutka u kome ponuda stigne ponuđenom. Telegramske ponude
imaju kao mjerodavan trenutak u kome je „telegram predat za odašiljanje“. Rješenja za
pismom upućene ponude su nešto složenija. Radi zaštite ponudioca148 mjerodavan je
najprije datum na pismu, a ako njega nema - datum na koverti. Zvanični praznici i
neradni dani uračunavaju se u rok ako padaju na početak ili unutar roka. Ukoliko se
nalaze na kraju perioda, pa se zbog toga obavještenje o prihvatu ne može uručiti, „rok
se produžava do prvog narednog radnog dana“. U nejasnim slučajevima ili u onima u
kojima rok nije određen, pravo da procijeni blagovremenost prihvata, te odredi
sudbinu ugovora pripada ponudiocu.149
Potrebe prometa i načelo dobre vjere (bona fides) zahtijevali su ublažavanje stroge
primjene pravila o blagovremenosti prihvata. Članom 21 BK uređene su dvije osnovne
situacije ove vrste. Prva postoji kada je ponuđeni kriv za zadocnjenje. Odluka o sudbini
prihvata tada je u rukama ponudioca. On može odlučiti da uvaži zadocnjenje ponuđe-
nog. Da bi se izbjegla pravna nesigurnost, ponudilac mora bez odgađanja o svom po-
zitivnom stavu obavijestiti ponuđenog sredstvima neposrednog saopštavanja ili
pismeno.150 Ako je ponuđeni na vrijeme poslao prihvat, i ako nije kriv za njegovo pri-
spijeće sa zadocnjenjem, postoji pretpostavka o blagovremenosti prihvata. Opravdani
interesi ponudioca zahtijevali su da mu se ostavi mogućnost da bez odgađanja obavi-
jesti ponuđenog o tome da smatra da se ponuda ugasila. Zadocnjeli prihvat ove vrste
proizvodi pravno dejstvo od trenutka u kome je stigao ponudiocu, a ne od momenta
u kome je po redovnom roku stvari trebalo da stigne.151 Ovo rješenje ne mora uvijek
biti u skladu sa čl. 27 BK koji formuliše „teoriju odašiljanja“ za potrebe međunarodne
prodaje. Može se, naime, desiti da se prihvatilac smatra vezanim ugovorom i djeluje u
skladu sa tim i prije nego što je ugovor, zbog zakašnjenja, nastao.
204
Prihvat se, kao i ponuda, može povući. Povlačenje je pravovaljano ukoliko izjava o
njemu stigne ponudiocu prije ili u trenutku u kome bi prihvat proizveo pravno dejstvo.
Prihvat učinjen konkludentnim radnjama ne može se povući.152 Pošto u čl. 22 BK ne
govori o opozivu prihvata, on nije moguć.
243. Drugi uslov urednosti prihvata je njegov sadržaj. On se može odrediti kao
„pristanak na klauzule ugovora projektovanog u ponudi“.153 Ovaj pristanak u svim
pravima, osim američkog, mora u svemu biti saglasan sa ponudom.154 Strogost nave-
denog principa je poslije dugih rasprava155 ublažena u pravu međunarodne prodaje,
pa i u Bečkoj konvenciji.
„Odgovor na ponudu koji ukazuje na prihvatanje, a koji sadrži dodatke, ograničenje
ili druge izmjene je odbijanje ponude i predstavlja kontraponudu“ (čl. 19, st. 1 BK). Već
po samoj Konvenciji, ovo će biti slučaj sa dopunom ili izmjenama ponude koji se tiču ko-
ličine, cijene, obaveze plaćanja, modaliteta isporuke, obima odgovornosti i načina rje-
šavanja sporova (čl. 19, st. 3 BK). Prihvat, dakle, ne smije da odstupa od bitnih elemenata
ponude, odnosno od onih koji predstavljaju samu suštinu projektovanog i predlože-
nog posla.156 Nepraktičnost ovakvog rješenja kod manjih i nebitnih promjena navela je
redaktore da ublaže izloženi princip. Dopunski ili različiti uslovi koji suštinski ne mije-
njaju uslove ponude ne mijenjaju karakter izjave o prihvatu.157 Ukoliko ponudilac bez
odgađanja usmeno ili pismeno ne obavijesti ponuđenog da ne prihvata izmjene ele-
menata ponude, ugovor se smatra zaključenim sa sadržajem koji je naveden u prihvatu
(čl. 19, st. 2 BK).
244. „Ugovor o prodaji je zaključen u trenutku prihvatanja ponude u skladu sa
odredbama ove konvencije“ (čl. 23 BK). Vrijeme perfekcije se mora utvrditi shodno čl. 24
Konvencije. A to znači da je ugovor zaključen u trenutku u kome uredan prihvat
blagovremeno „stigne“ do ponudioca. Kada je prihvat stigao, određeno je u čl. 24 BK uz
puno uvažavanje teorije prijema izjave. Ukoliko postoji više izjava sa obilježjima prih-
vata, tumačenjem se mora utvrditi koja od njih u konkretnom slučaju ima to svojstvo.
Konvencija nije uzela u obzir uticaj administrativnih dozvola i odobrenja na nastanak
ugovora, budući da su one tretirane kao obaveze, odnosno rizici stranaka.158
Konvencija uopšte ne sadrži pravila o mjestu perfekcije iako su ona veoma značajna,
posebno za formu ugovora. Pošlo se od toga da vrijeme zaključenja determiniše i
mjesto nastanka ugovora i da stoga nema potrebe za uređivanjem ovog pitanja.159
205
4. Uloga države u zaključivanju ugovora o međunarodnoj prodaji
4.1. Dozvola i/ili odobrenje
245. Postoje četiri načina uslovljavanja nastanka ili dejstva ugovora. To su: uslovljava-
nje ovlaštenja zastupnika da potpiše ugovor zasnovano na opštem aktu pravnog lica
(čl. 55 ZOO), ugovaranje uslova između stranaka (čl. 74-76 ZOO),160 unošenje u registre
zasnovane na posebnim propisima (lex specialis) i zakonsko određivanje saglasnosti
treće osobe kao uslova za zaključivanje ili dejstvo ugovora (čl. 29 ZOO).
Za zaključivanje ugovora o međunarodnoj prodaji relevantan je četvrti vid uslovlja-
vanja. On se ravna najprije prema prinudnim propisima zemlje koja je predvidjela
saglasnost. Ako propisi o saglasnosti imaju dispozitivni karakter, sva relevantna pitanja
urediće se poretkom one države na koji upućuju pravila međunarodnog privatnog
prava.
246. Saglasnost treće osobe na zaključenje ugovora „može biti dana prije sklapanja
ugovora, kao dozvola, ili poslije njegova sklapanja, kao odobrenje, ako zakonom nije
propisano što drugo“ (čl. 29 ZOO). Isto rješenje sadrži i član 21 Nacrta ZOO. Pored toga,
Nacrt ZOO u čl. 23 reguliše opozivost dozvole, a u članu 24 retroaktivno dejstvo odo-
brenja. Forma ugovora određuje i formu saglasnosti. Zakonom može biti propisano i
traženje mišljenja trećeg lica o ugovoru. Takvo „mišljenje“ pravno ne obavezuje i zato
se ne uvrštava u sredstva uslovljavanja ugovora. Saglasnost može biti vezana za nedr-
žavne ili državne subjekte. Državni organi pojavljuju se kao davaoci saglasnosti naročito
u oblasti međunarodnog poslovnog i finansijskog prometa.161 Teorijski se dozvola i
odobrenje jasno razlikuju. Ovdje ćemo razmotriti slučajeve koji se tiču međunarodne
prodaje.
U međunarodnoj trgovini dominiraju uvozne dozvole. Izvozne dozvole su rjeđe, a
njihovo uvođenje je najčešće motivisano razlozima nacionalne bezbjednosti. Državni
organ daje dozvolu prije zaključivanja ugovora i ona djeluje ubuduće. U skladu s tim čl.
23 Nacrta ZOO predviđa da se dozvola „može opozvati sve do zaključenja pravnog
posla“, a to znači do zaključenja ugovora o međunarodnoj prodaji. Jedini izuzetak od
pravila opozivosti dozvole može se nalaziti u pravnom odnosu na osnovu koga je
dozvola data, a to znači u nekom prinudom propisu domaćeg prava. Sa stanovišta
međunarodne trgovine je interesantno da se prema Nacrtu ZOO opoziv dozvole može
izjaviti bilo kojoj strani, dakle i kupcu, odnosno prodavcu sa sjedištem u inostranstvu.
Ugovor se bez dozvole ne može zaključiti, a ako bi stranke ipak postigle sporazum prije
dobijanja dozvole, on bi bio apsolutno ništav.
206
Državni organ daje odobrenje naknadno, pošto je ugovor već sklopljen. Dejstvo
odobrenja je retroaktivno; sporazum je punovažan i djeluje od trenutka u kome je
postignut. Nacrt ZOO dozvoljava da u samom odobrenju moment punovažnosti posla
bude drukčije određen. „Retroaktivno dejstvo odobrenja ne utiče na punovažnost
raspolaganja preduzetih prije danog odobrenja na predmetu pravnog posla od strane
davaoca odobrenja ili putem mjera prinudnog izvršenja“. Tumačenjem se dolazi do
zaključka da subjekti odobrenog ugovora ne mogu tražiti restituciju od države za odu-
zetu robu ili plaćene dažbine i poreze, ukoliko su te radnje države uslijedile u periodu
između zaključenja posla i dobivenog odobrenja.
Retroaktivno dejstvo dozvola i druge pravne tehnike relativizirale su podjelu sagla-
snosti na odobrenje i dozvole. Bez obzira na to da li se radi o odobrenju ili dozvoli, akt
kojim se oni daju jeste upravni akt sa obilježjima rješenja. Ono može biti vezano ili
diskreciono. Broj diskrecionih akata proporcionalan je mjeri državne intervencije u
međunarodnu razmjenu robe. Dvostepenost u odlučivanju o ovoj vrsti upravnih akata
je uvijek obezbijeđena, što nije slučaj sa mogućnošću vođenja upravnog spora.
247. Uporedni pregled dozvoljava da se utvrde tri osnovna sistema davanja i djelovanja
državnih administrativnih akata na ugovor o međunarodnoj prodaji. U njihovoj osnovi
uvijek leži želja države „da podvrgne kontroli materijalne operacije izvoza i uvoza robe
koje su predmet punovažnog ugovora“,162 a ne da ograniči autonomiju volje stranaka.
Prvi je sistem dozvole u pravno-tehničkom značenju. On je karakterističan za
njemačko pravo. Prema čl. 31 Zakona o vanjskoj trgovini, dozvola se mora pribaviti
unaprijed. Sporazum stranaka postignut prije dobijanja dozvole ne smatra se ugovorom
i nije punovažan. Strogost i nepraktičnost ovakvog rješenja ublažena je stavom da se
radi o uslovnoj ili pendentnoj nepunovažnosti „s kojom je povezana dužnost suradnje
na dobivanju dozvole“.163 Naknadnim dobijanjem dozvole ugovor se smatra zaključenim
od trenutka postizanja sporazuma.164 Dozvola, dakle, ima retroaktivno dejstvo. Iz
izlaganja o Nacrtu ZOO, jasno je da će naše pravo usvojiti prvi dio njemačkog sistema.
Administrativnoj i sudskoj praksi ostaje da se izjasne o tome da li će prihvatiti pendentnu
punovažnost, koja znatno ublažava krutost ovoga sistema.
Drugi sistem postoji u Velikoj Britaniji. Prema 3(2) Sale of Goods Act iz 1979. godine,
„ugovor o prodaji može biti apsolutan ili uslovljen“. Postojanje uvoznih i izvoznih
dozvola utvrđuje se propisom. One ne utiču na punovažnost ugovora, a stranke same
svojim sporazumom uređuju odnose povodom dobijanja dozvole i posljedica propusta
da se one obezbijede. Moguće su dvije situacije. Ako je ugovor uslovljen dobijanjem
dozvole (subject to licence, quota), ispituje se da li je dužna stranka preuzela apsolutnu
207
obavezu da pribavi dozvolu ili se samo obavezala da će uložiti svu dužnu pažnju u
njenom dobijanju.165 Pretpostavlja se preuzimanje apsolutne obaveze.166 Praktično,
ukoliko se želi druga solucija, to mora biti izričito i precizno navedeno u ugovoru kao
klauzula oslobađanja dužnika od odgovornosti (egzoneracija).167 U drugom slučaju,
„prodavalac je oslobođen isporuke ako može dokazati da unatoč dužne pažnje i
poduzetih svih razumnih koraka nije bio u mogućnosti pribaviti dozvolu ili postupiti u
skladu sa propisima“.168 Kad je ugovorena apsolutna garancija izvršenja, prodavac se
ne oslobađa odgovornosti ni kad dokaže svoje korektno postupanje, odnosno odsustvo
krivice. Ukoliko klauzula „subject to licence“, ili slična, nije ni unesena u ugovor, sudovi
će po pravilu smatrati da je preduzeta apsolutna garancija i da prodavac, odnosno
strana koja je bila dužna da pribavi dozvolu odgovara za neispunjenje ugovora.169
Treći sistem dominira u uporednom pravu, a usvojen je kroz sudsku praksu i kod nas.
Uvozne ili izvozne dozvole ne utiču na nastanak i punovažnost ugovora, ali djeluju na
mogućnost njegovog izvršenja. Nepribavljanje dozvole ili njeno neblagovremeno
pribavljanje znače nemogućnost ili zadocnjenje u izvršenju ugovora one strane koja je
imala dužnost da obezbijedi dozvolu. Samim tim ona snosi i odgovarajuću vrstu
ugovorne odgovornosti.170 Nova rješenja Nacrta ZOO, koja smo izložili, nisu prepreka
zadržavanju postojeće sudske prakse u BiH.
4.2. Pravo BiH
248. Osnovni princip Zakona o vanjskotrgovinskoj politici BiH je slobodan protok

robe i usluga. Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju FBiH također je polazio od na-
čela slobode izvoza i uvoza, a to znači i od slobode u zaključivanju ugovora o međuna-
rodnoj prodaji.171 Moguća ograničenja predviđena su u zakonima. Njihov cilj jeste zaštita
vitalnih interesa države i potrebe kontrole nad ekonomskim bilansima u razmjeni sa
inostranstvom. Kako bi se postavljeni zadatak ostvario, sva roba je posebnom odlukom
Vijeća ministara klasifikovana na onu koja se uvozi i izvozi slobodno – režim LB, i onu za
čiji je spoljnotrgovinski promet potrebna dozvola – režim D.172 Prilikom
izdavanja dozvola organi vlasti u BiH se, pored domaćih propisa, moraju pridržavati i
GATT/WTO Sporazuma za izdavanje uvoznih dozvola.173
Prema čl. 6, st. 2. ZVTPBiH, slobodan promet robe u izvozu i uvozu može biti ograničen
ako to zahtijevaju razlozi javnog morala, javne politike ili javne sigurnosti. Ove kategorije
su precizirane u daljem nabrajanju kao zaštita: zdravlja i života ljudi, životinja ili biljaka,
nacionalnog kulturnog bogatstva, te industrijsko-komercijalne svojine. Napokon, ove
208
mjere se mogu primijeniti radi eliminacije droga i štetnih otpadnih materijala. Vijeće
ministara izdaje jedinstvene kriterije za izdavanje odobrenja za uvoz i izvoz. Odobrenja
za proizvode koji mogu biti štetni po ljude, životinje ili biljke izdaju nadležna ministarstva
entiteta. Za ostale proizvode na režimu dozvole nadležna ministarstva samo daju
mišljenje, a dozvolu izdaje ministarstvo trgovine entiteta. Kontrolu poštovanja ovog
režima vrše carinski organi.174
Zaštita ekonomskih interesa nacionalne privrede usmjerena na ograničavanje uvoza
uređena je u čl. 31 ZVTP. Ako se neki proizvod „uvozi u Bosnu i Hercegovinu u poveća-
nim količinama, apsolutno ili relativno u odnosu na domaću proizvodnju i pod takvim
uslovima pod kojima se prouzrokuje ili prijeti opasnost ozbiljnije povrede domaće
proizvodnje istih ili sličnih proizvoda“, Vijeće ministara može, na prijedlog Ministarstva
vanjske trgovine, donijeti neku od zaštitnih mjera, uključujući i dozvolu za uvoz. Ista
rješenja vrijede i za zaštitu od subvencionisanog uvoza (čl. 40). Zaštitne mjere
ekonomske prirode uspostavljaju se po prethodno pribavljanom mišljenju nadležnih
organa entiteta. Potpisivanjem Sporazuma o CEFTA 2006. godine mogućnost uvođenja
ovih mjera će od 2010. godine biti znatno otežana.
Budući da ZVTPFBiH još nije formalno ukinut,175 u zakonodavstvu FBiH postoji pet
instrumenata kojima se može ostvariti uticaj države na robnu razmjenu:
a) određivanje količina koje se mogu uvesti ili izvesti (čl. 9, st. 2 i čl. 14-16 ZVTPFBiH),
b) stavljanje robe na režim dozvole (čl. 9, st. 3 ZVTPFBiH),
c) zabrana uvoza radi zaštite zdravlja stanovništva (čl. 11, st. 6),
d) regionalno usmjeravanje uvoza i izvoza (čl. 10) i
e) privremene mjere radi otklanjanja poremećaja u spoljnotrgovinskoj razmjeni i platnom
bilansu zemlje (čl. 57 ZVTPFBiH).
Administrativni akt sa pravno-tehničkim obilježjima „dozvole“ pojavljuje se u

slučajevima b), d) i e), a za vrijeme ratnog stanja i u slučaju a) „kontingenti“. Ispitaćemo
njihov pravni režim u domaćoj legislativi.
Ministarstva trgovine entiteta su dužna da do desetog dana tekućeg mjeseca
dostave Ministarstvu vanjske trgovine izvještaj o izdatim dozvolama sa precizno odre-
đenim podacima.176 Na ovaj način se postiže objedinjavanje podataka i stvaranje
osnove Vijeću ministara za vođenje politike vanjskotrgovinske razmjene BiH.
249. Terminologija ZVTPFBiH je različita: „dozvola“ (čl. 9), „prethodna saglasnost“
(čl. 10) i „saglasnost“ (čl. 57). Značenje je u suštini isto. Radi se o dozvolama u pravno-
209
tehničkom smislu, tj. aktu koji djeluje ubuduće (pro futuro). Terminološka i nomotehnička
preciziranja izvršena u nacrtu ZOO zahtijevaće da se ubuduće „saglasnost“ tretira kao
„odobrenje“ u smislu člana 24. Nacrta. Prema publikaciji MTK „Viša sila i promijenjene
okolnosti“, ako nije drukčije ugovoreno, nedobivanje dozvole ili drugog akta javne
vlasti ne predstavlja višu silu.177 Sličan stav zauzima i engleska sudska praksa, s tim da
je njegovo važenje uslovljeno okolnostima svakog konkretnog slučaja.178
U domaćem zakonodavstvu nije izričito rečeno ko treba da pribavi dozvolu. Zbog
toga se rješenje najprije treba potražiti u ugovoru. Ono može biti stipulisano: izričito,
ugovaranjem pojedinih transportnih klauzula179 i prećutno - kada se utvrđuje tumačenjem.
Ukoliko ugovor šuti o ovom pitanju, odgovor se mora potražiti najprije u autonomnom
MNPP. Publikacija MTK „Viša sila i promijenjene okolnosti“ upućuje na ugovornu stranu
koja ima sjedište ili boravište u zemlji čija javna vlast treba da izda dozvolu ili drugi ad-
ministrativni akt.180 Isti zaključak se može izvući i tumačenjem tipskih ugovora i opštih
uslova poslovanja EEK.181 Napokon, i princip pravičnosti upućuje na izloženu soluciju.
Praktično, prodavac obezbjeđuje izvozne, a kupac uvozne dozvole i druge administra-
tivnim pravom predviđene dokumente. Usvajanje ovog zaključka u engleskom pravu
se ne pretpostavlja, nego zavisi od okolnosti slučaja koje su podložne dokazivanju.182
Naši zakoni ne sadrže ni odredbe o posljedicama propuštanja da se pribavi potrebna
dozvola. Međutim, i doktrina i ranija sudska praksa183 čvrsto su stajale na poziciji da
administrativni akti, uključujući i dozvole, ne utiču na nastanak ili postojanje ugovora,
nego samo na mogućnost, odnosno nemogućnost njegovog izvršenja. A to znači da
strana na kojoj leži obaveza obezbjeđivanja konkretne dozvole odgovara drugoj za
štetu prouzrokovanu nemogućnošću ispunjenja ili urednog izvršenja ugovora zbog
nedostatka dozvole. Treba istaći da su i naše pozitivno pravo i Nacrt ZOO tako koncipi-
rani da njihovo sistemsko tumačenje i ne dozvoljava drukčije rješenje, ukoliko stranke
suprotno ne ugovore.
Na kraju, valja dodati još dvije napomene. Mora se razlikovati obaveza izvršavanja
radnji pribavljanja dozvole od plaćanja za to, tj. od snošenja troškova kako administra-
tivnih, tako i komercijalnih. I dalje, izloženi sistem uticaja države na međunarodnu pro-
daju predstavlja samo osnovni model. U praksi je on povezan sa nizom drugih
dokumenata, a često i sa koordiniranim djelovanjem državnih i nedržavnih subjekata -
privrednih komora naprimjer. Drugi vid komplikovanja izloženog modela postoji onda
kada se u njega uključi više država. Karakterističan primjer za to je bila Prior Import
Licence.184
210
250. Pribavljanje dozvola, odobrenja i drugih administrativnih akata koji prate

međunarodnu prodaju uvijek je vezano sa velikim brojem dokumenata koje treba obez-
bijediti.185 Neki od njih imaju privatni, a drugi javni karakter. Ukoliko ugovor sa stranim
partnerom, prinudni propisi ili međunarodni ugovori traže da ti dokumenti budu
ovjereni od bosanskohercegovačkih vlasti, ZVTPBiH zahtijeva da Ministarstvo vanjske
trgovine to učini suhim žigom i potpisom, a nadležno ministarstvo entiteta mokrim
žigom i potpisom. Ministarstvo vanjske trgovine je ovlašteno da donese i podzakonski
akt kojim se utvrđuju subjekti, procedure i ovjera ovih dokumenata.186
IV ZAKLJUČIVANJE UGOVORA O PRODAJI ELEKTRONSKIM PUTEM
1. Ponuda
1.1. Posebna rješenja u zaključivanju ugovora elektronskim putem
251. Specifičnost i najveća opasnost elektronskog zaključivanja ugovora ne leže u

domenu utvrđivanja i tumačenja volje stranaka, već u oblasti materijalizacije njihovih
izjava volje u elektronskom obliku.187 Objavljivanje elektronskog dokumenta na web
stranici, autentifikacija poruke i identifikacija pošiljaoca poruka poslatih elektronskom
poštom (otvoreni sistemi), ili na neki drugi način koji su stranke dogovorile za slanje i
primanje elektronskih poruka (zatvoreni sistemi), su pitanja od posebnog značaja.188
Nepažljivo davanje izjava na ovaj način ili slabo konstruisana web stranica mogu
stvariti neželjenu ponudu (dalje: elektronska ponuda) upućenu cijelom svijetu kod
otvorenih sistema ili većem broju lica kod zatvorenih sistema. To dalje može prouzro-
kovati obavezivanje neželjenim ugovorima koji nastaju kada ponuđeni da prihvat na
neželjenu ponudu.189
252. Razumije se da elektronska ponuda mora sadržavati opšte bitne elemente
svake ponude u skladu sa BK. No, medij kojim se ponuda daje zahtijeva da se u njoj na
jasan način odrediti i niz drugih momenata. Najvažniji su:
a) distinkcija između ponude i poziva na davanje ponuda;
b) klauzula o opštim uslovima poslovanja;
c) klauzula o ograničenju ili isključenju odgovornosti za određene slučajeve;
211
d) mjerodavno pravo;
e) način zaključenja ugovora;
f ) isporuka ili način izvršenja ugovorne obveze;
g) cijena, valuta i način plaćanja;
h) geografska ograničenja.
1.2. Distinkcija između ponude i poziva na davanje ponuda
253. Ponudilac mora jasno u svojoj elektronskoj poruci ili dokumentu bilo putem
elektronske pošte ili web stranice naznačiti da li se radi o ponudi ili pozivu na davanje
ponuda.190 Ako sadržaj elektronske pošte ili web stranice ukazuje da je riječ o ponudi,
ponuđeni prihvatom koji je u skladu sa procedurom za zaključivanje ugovora (npr.
duplim klikom na postavljeno pitanje na web stranici: „Da li prihvatate ponudu”) sklapa
ugovor i obavezuje ponudioca na njegovo ispunjenje.
Ako je u pitanju poziv na slanje ponuda ili poziv na pregovaranje, pošiljalac zadržava
pravo izbora ugovornog partnera. Za ovaj način elektronskog poslovanja najčešće se
koristi elektronska pošta. Pozivom na davanje ponuda smatra se slanje elektronskih
kataloga proizvoda i usluga, slanje reklama i drugih promotivnih dokumenata.
1.3. Klauzula o opštim uslovima poslovanja
254. Standardni uslovi poslovanja su skoro uvijek inkorporisani u ugovore koji se

zaključuju elektronskim putem. Samim time opšti uslovi poslovanja moraju biti jasno
vidljivi iz ponude. Pošto su uvijek nametnuti od jedne strane, tj. nisu rezultat pregova-
ranja, oni su pod strogom kontrolom vezanom za nefer klauzule. Ako ponuđeni dokaže
da je riječ o nefer klauzulama, sudovi mogu da im oduzmu pravno dejstvo. Za ovo bi
bilo potrebno izdejstvovati sudsku presudu.
Postoje tri tipizirana načina za prezentaciju standardnih uslova ponude na web
stranici:
a) hiperlink prikazan na dnu stranice preko kojeg se jednostavnim klikom na njega do-
lazi do standardnih uslova iz ponude;
212
b) hiperlink u sentenci koja bi izgledala: „Klikom na dugme prihvatam, potvrdili ste da

ste upoznati i da prihvatate uslove iz ponude”;
c) dio ponude koja se prvo mora pročitati da bi se došlo do mogućnosti da se klikne na
dugme „Prihvatam” i da tako zaključi ugovor.
1.4. Klauzula o ograničenju ili isključenju odgovornosti

za određene slučajeve
255. Klauzula o ograničenju ili isključenju odgovornosti za određene slučajeve je

dozvoljeni ugovorni način ograničenja odgovornosti ponudioca za događaje koji se
mogu desiti bez njegove krivice i odgovornosti. Da bi egzonerirajuća klauzula proiz-
vodila efekte, ona mora proizići iz pregovora ugovornih strana, a ne nametanjem, tj.
iskorištavanjem nekog oblika dominantnog položaja jedne od ugovornih strana.191 Ova
pravila su opšteprihvaćena, pa važe i u situacijama elektronskog zaključivanja ugovora.
Internet i elektronsko poslovanje ne poznaju državne granice. Zbog toga određivanje
mjerodavnog prava može predstavljati veliku teškoću. Dodatnu komplikaciju unošenju
klauzula o ograničenju ili isključenju odgovornosti čini različitost pravnog regulisanja,
klauzula egzoneracije u pravima država čiji državljani se mogu pojaviti kao ugovorne
strane, npr. ponudilac sa sjedištem u EU šalje ponudu elektronskom poštom klijentima
u USA, Japanu i Norveškoj. Zbog toga je preporučljivo da elektronska ponuda odredi
mjerodavno pravo. Ukoliko to nije slučaj, ponudilac mora znati da li nacionalna prava
država u kojima njegovi potencijalni klijenti imaju sjedište dozvoljavaju klauzule egzo-
neracije, te u kojem obimu i za koji slučaj se one eventualno mogu ugovoriti.192
256. Osim uobičajenih klauzula o ograničenju ili isključenju odgovornosti, u elek-
tronskom poslovanju putem web stranica pojavljuju se klauzule isključenja odgovornosti
za štetu prouzrokovanu:193
a) napadima kompjuterskih virusa, crva, trojanskih konja i drugih destruktivnih
programa;
b) presretanjem primljenih poruka;
c) promjenama uslova na web stranici ili sadržaja web stranice;
d) promjenama specifikacije robe učinjene na web stranici.
Razmotrićemo svaku od ovih klauzula posebno budući da su one karateristične

jedino za davanje ponuda i zaključivanje ugovora elektronskim putem.
213
Internet kao medij u kojem se najčešće obavlja elektronsko poslovanje je baziran na

korištenju kompjutera. Samim time postoji opasnost da kompjuteri klijenata koji pris-
tupaju web sajtu ponudioca usljed sigurnosnih propusta od strane ponudioca budu
napadnuti bilo virusima bilo nekim drugim destruktivnim programima. Zbog toga
ponudioci na svoje web stranice postavljaju klauzulu o isključenju rizika od napada
kompjuterskih virusa, crva, trojanskih konja i drugih destruktivnih programa. Njena
uobičajena formulacija glasi: „Korisnik preuzima punu odgovornost za zaštitu svog
kompjutera i kompjuterskog sistema uključujući hardver i softver, zaštitu baza podataka
u svom sistemu kao i zaštitu hardvera i softvera trećih lica koji imaju pristup korisnikovom
sistemu”. Korisnik također preuzima odgovornost za štete nastale zbog toga što snimljeni
ili na drugi način primljeni dokumenti sa web stranice ponudioca sadrže viruse ili druge
destruktivne programe.
Otvorenost poslovanja preko Interneta može rezultirati presretanjem poruka i
dostupnošću klijentovih podataka neovlaštenim osobama na neki drugi način.194 Zbog
toga ponudilac na svojoj web stranici po pravilu postavlja klauzulu o isključivanju od-
govornosti za štete nastale navedenim nedozvoljenim postupcima trećih lica. Jedna
od standardizovanih verzija takve klauzule glasi: „Kompanija će preuzeti razumne mjere
da obezbijedi da elektronske poruke primljene putem web stranice neće biti dostupne
neovlaštenim trećim osobama. Korisnik prihvata rizik da poruka poslata kompaniji može
biti presretnuta prije primitka od strane kompanije kao i da njegova poruka koja je
primljena od kompanije može biti neovlašteno iskorištena od trećeg lica. Kompanija
ne preuzima odgovornost za obezbjeđenje poruka od postupaka neovlaštenih
trećih lica”.
Usljed dinamičnosti elektronskog poslovanja, kao i specifičnosti medija u kojem se
pojavljuje, potrebno je konstantno nadopunjavati i mijenjati sadržaj web stranice. Pri
tome se mogu potkrasti greške tipografske ili sadržajne prirode pogodne da dovedu
korisnika u zabludu. Radi predupređivanja svoje odgovornosti za takve propuste,
ponudilac na svojoj web stranici postavlja klauzulu o isključivanju odgovornosti zbog
štete učinjene promjenama uslova na web stranici ili sadržaja web stranice. Izdvajamo
formulaciju iz prakse koja sintetizira egzonerativne napore ponudioca: „Informacije
sadržane na web stranici mogu sadržavati određene tehničke netačnosti ili tipografske
greške. Informacije mogu biti promijenjene ili nadopunjene bez prethodnog obavješ-
tenja. Sve informacije koje su dostupne na web stranici su date sa svrhom informisanja
i ne sadržavaju nikakvu garanciju za njihovu tačnost”.“
Veliki broj klijenata kojima se šalje elektronska ponuda stvara realnu mogućnost da
prodavac ne može da odgovori svim onim koji su poslali prihvat. Ukoliko za robu postoji
214
supstitut, ponudioci često na svoje web stranice unose klauzulu kojom obezbjeđuju
pravo da ugovor izvrše isporukom supstituta. Kao standardna može se navesti sljedeća
kaluzula: „Sve robe prodaju su po specifikaciji koja se nalazi na web stranici. Kompanija
zadržava pravo modifikacije specifikacije bilo kojeg proizvoda ako nije u mogućnosti
da nabavi taj proizvod, pravo da umjesto proizvoda isporuči njegov supstitut, ukoliko
on po svojim materijalnim svojstvima odgovara upotrebi za koju je namijenjen, a po
kvalitetu je isti ili bolji od specifikacije učinjene na web stranici”. Ove klauzule imaju
osobađajući efekat samo u pogledu predmeta obaveze. One ne oslobađaju ponudioca
dužnosti da svoje obaveze izvrši na vrijeme i uredno.
1.5. Mjerodavno pravo
257. Internet ne poznaje geografske ni državne granice, pa je određivanje mjero-

davnog prava važnije u elektronskom nego u klasičnom načinu poslovanja. Ukoliko
mjerodavno pravo nije navedeno u samoj ponudi, prilikom eventualnog spora povodom
elektronski zaključenog ugovora kao prethodna pitanja će se otvoriti sukob zakona i
jurisdikcija.195 Zbog toga ponudilac najčešće na svoju web stranicu ili u poruku putem
elektronske pošte stavlja klauzulu o mjerodavnom pravu. U literaturi se kao dobar prim-
jer navodi sljedeća formulacija: „Ugovor zaključen preko ove web stranice je u potpu-
nosti podložan pravu sjedišta ponudioca-engleskom pravu i smatra se da je zaključen
u Engleskoj; forma, sadržaj, ispunjenje i validnost ovog ugovora se procjenjuje po
engleskom pravu i engleski sud će imati isključivu jurisdikciju za rješavanje sporova
povodom ugovora zaključenog putem ove web stranice, kao i spora nastalog
korištenjem ove web stranice“.196
1.6. Način zaključenja ugovora
258. Metod i procedura za prihvat ponude, važenje i uslovi ponude su obavezni dio
elektronske ponude. Različiti stavovi nacionalnih prava o tome kada je ponuda primljena,
svojstava Interneta kao medija i sredstava (hardver i softver) putem kojih se ponuda
šalje, zahtijevaju da ponuda učinjena elektronski obavezno sadrži i podatak o tome
kada se smatra da je ugovor zaključen.
Klauzula o načinu zaključenja ugovora po pravilu određuje da sve narudžbe moraju
biti date u standardizovanoj formi koja se nalazi na web stranici (formularni ugovor).
Dalje se utvrđuje da prihvat ne obavezuje kompaniju dok ga ona ne primi. Napokon,
215
elektronske ponude sadrže i objašnjenja same procedure davanja prihvata (npr. duplim
klikom na postavljeno pitanje na web stranici da li prihvatate ponudu ).197 Kada
kompanija primi prihvat u ponudom naloženoj standardizovanoj formi sa web stranice,
notifikacija o tome će biti elektronski poslana licu koje je odaslalo prihvat, odnosno
narudžbenicu.
1.7. Isporuka ili način izvršenja ugovorne obveze
259. Virtualna elektronska forma ponude i prihvata, a realno ispunjenje ugovornih

obaveza zahtijevaju da ponudilac u ponudi precizira i mjesto, vrijeme i način isporuke,
odnosno izvršenja druge ugovorne radnje. Pri tome je poslovni standard da su moda-
liteti ispunjenja ponudiočevih obaveza povezani sa modalitetima plaćanja kao osnov-
nom obavezom prihvatioca. Primjer: „Roba će biti isporučena kupcu u prodavčevoj
fabrici. Rizik i pravo vlasništva nad robom će prilikom isporuke u fabrici preći na kupca.
Kupac će snositi sve troškove domaćih i inostranim poreza, kao i troškove transporta
robe i njenog osiguranja“.
1.8. Geografske limitacije
260. Poslujući preko Interneta, posluje se sa cijelim svijetom. Ukoliko su roba i usluge
koji se nude dostupni samo u nekim državama, ponudilac u svojoj ponudi mora unijeti
klauzulu „geografske limitacije“ u kojoj će odrediti na koje klijente i iz kojih zemalja se
ponuda odnosi.198 Ako ova klauzula ne postoji, ponudilac rizikuje da bude obavezan
neželjenim ugovorima, odnosno ugovorima koje ne može izvršiti. Samim tim ponudilac
snosi naknadu štete zbog neizvršenja ugovora
2. Prihvat i perfekcija ugovora
261. U elektronskom poslovanju ponudilac u ponudi određuje način davanja

prihvata i on je obavezan za ponuđenog. Ponudilac određuje način za davanje
prihvata, tj. određuje softversku aplikaciju preko koje se daje prihvat (npr. dupli klik na
kvadratić na kojem piše da se prihvataju uslovi iz ponude i da ste u potpunosti
saglasni sa elementima ponude ili prosto davanjem naloga za plaćanje što predstavlja
prihvat konkludentnim radnjama).
216
Davanje prihvata konkludentnim radnjama nije rijetkost u elektronskom poslovanju.

Tehnološka revolucija je ovu mogućnost učinila specifičnom i ona se najčešće pojavljuje
u obliku kupčevog davanja naloga za plaćanje preko web stranice prodavca. Takav
nalog za plaćanje se ima smatrati prihvatom.
262. Dejstvo urednog prihvata je nastanak ugovora. Za trenutak njegovog nastanka
usvojena je teorija prijema. Ugovor se smatra zaključenim kad elektronska poruka koja
predstavlja prihvat uđe u informacioni sistem ponudica.199
3. Mjesto i vrijeme slanja i primanja elektronskih poruka
263. Ako nije dogovoreno drugačije, smatra se da je slanje elektronske poruke

izvršeno iz mjesta gdje pošiljalac ima svoje sjedište, odnosno prebivalište u vrijeme
slanja elektronske poruke. Analogno tome, postoji i pretpostavka da je poruka prim-
ljena u mjestu gdje primalac ima sjedište ili prebivalište u vrijeme prijema poruke.200 U
skladu sa prethodnim stavom riješeno je i pitanje mjesta slanja i prijema elektronskih
poruka u slučaju da pošiljalac ili primalac nemaju stalno prebivalište. Tada je, pravno
posmatrano, elektronska poruka poslana iz mjesta u kome pošiljalac ima boravište u
vrijeme slanja poruke. Smatra se da je elektronska poruka primljena u mjestu u kome
primalac ima boravište u trenutku prijema poruke.201
Ne bude li dogovoreno drugačije, vrijeme prijema elektronske poruke je vrijeme
kada elektronska poruka uđe u informacioni sistem primaoca.202 Ako je primalac
odredio informacioni sistem za svrhu primanja elektronskih poruka, poruka je
primljena u trenutku u kome elektronska poruka uđe u posebno određeni informacioni
sistem. Ukoliko je elektronska poruka poslana na informacioni sistem koji se razlikuje od
određenog informacionog sistema, smatra se primljenom kada primalac elektronske
poruke otvori poruku. Pretpostavka je da elektronska poruka dolazi od pošiljaoca ako
je poslana od strane pošiljaoca, ili poslana od strane osobe koju ovlasti pošiljalac.
Slanje elektronske poruke je izvršeno kada ona uđe u informacioni sistem koji je van
kontrole pošiljaoca, odnosno osobe koja je poslala elektronsku poruku u ime pošiljaoca.
Drukčije može biti ugovoreno.
264. Izložena osnovna pravila su dalje precizirana kako bi se pravna rješenja prila-
godila mogućnostima IKT. Tako će se pretpostaviti da elektronska poruka dolazi od
pošiljaoca i onda ako je poruka poslana od strane informacionog sistema kojeg je
programirao sam pošiljalac, odnosno koji je programiran nalogom pošiljaoca da djeluje
automatski, ili ako je primalac utvrdio porijeklo poruke primjenom postupka ili tehnologije
217
koja je unaprijed dogovorena između pošiljaoca i primaoca. Od ovih pravila postoje

izuzeci. Oni se odnose na sljedeće situacije:
a) kada je primatelj primio obavijest od pošiljaoca da elektronska poruka ne potječe od
pošiljaoca i imao razumno vrijeme da djeluje u skladu sa tim;
b) ako je primatelj znao ili je, postupajući sa pažnjom koja se u prometu zahtijeva,
mogao znati da elektronska poruka ne potječe od pošiljaoca, ili nije koristio dogo-
vorenu tehnologiju ili postupke.
Primalac ima pravo da svaku primljenu elektronsku poruku smatra samostalnom i

da djeluje na osnovu te pretpostavke. Izuzetak postoji ako je primatelj, postupajući sa
pažnjom koja se u prometu zahtijeva, znao ili mogao znati da se radi o ponovljenoj poruci.
265. Smatra se da elektronska poruka čije je važenje uslovljeno prijemom potvrde
nije primljena dok pošiljalac od primaoca ne dobije traženu potvrdu o prijemu.
Ukoliko pošiljalac nije sa primaocem dogovorio određeni oblik potvrde prijema elek-
tronske poruke, potvrda se može dati na bilo koji način, uključujući i radnje koje su
dovoljne da ukažu pošiljaocu da je elektronska poruka primljena. Kada pošiljalac dobije
primaočevu potvrdu prijema, pretpostavlja se da je primalac primio odnosnu elek-
tronsku poruku. Ova pretpostavka ne podrazumijeva da poslana elektronska poruka
odgovara primljenoj elektronskoj poruci.203
Pošiljalac, u svakom slučaju, ima pravo da od primaoca u razumnom roku zatraži
potvrdu o prijemu poruke. Ako primalac u razumnom roku ne pošalje potvrdu prijema,
smatraće se da elektronska poruka nikada nije ni bila poslana. Cilj ovih rješenja je
otklanjanje nesigurnosti i straha od automatizovanog slanja poruka kod kojeg ponekad
i bez krivice može doći do ponavljanja poruka i do obavezivanja neželjenim ugovorima.
4. Tehnologija zaključenja ugovora putem

elektronskih poruka i primjenom IKT
4.1. Procedura zaključenja ugovora razmjenom elektronskih poruka
266. Zaključivanje ugovora putem elektronskih poruka i primjenom IKT uključuje

procese pretraživanja (npr. pretraživanje web stranice ponudioca),204 davanja ponude,
odnosno prihvata, autorizaciju plaćanja i samo plaćanje kao način prihvata konklu-
dentnim radnjama.205
218
Kupac pristupa web stranici prodavaca, pretražuje podatke o proizvodima i uslu-

gama i priprema narudžbu koja mora biti u standardizovanoj formi sa web stranice
(formularni ugovor). Nakon toga daje narudžbu, koja zavisno od formulacije na web
stranici prodavca, može po svojoj pravnoj prirodi biti ponuda ili prihvat (u zavisnosti da
li je na web stranci data ponuda ili je učinjen poziv da se daju ponude). Softver instaliran
na web stranici prodavca prima informaciju o narudžbi, uključujući opis proizvoda ili
usluga i ukupnu cijenu, prevoz i isporuku. Kad prodavac primi prihvat u standardizo-
vanoj formi koja se nalazi na web stranici, obavještenje o primljenoj narudžbi (notifi-
kacija) će biti poslana elektronski pošiljaocu prihvata, odnosno pošiljaocu narudžbenice.
Istovremeno se daje i instrukcija za plaćanje.
267. Proces zaključivanja ugovora počinje kada kupac prodavcu pošalje zahtjev
iniciranja (PINIT). Prodavac prima ovaj zahtjev i šalje odgovor. Odgovor uključuje
certifikate prodavca koji će se kasnije koristiti za enkripciju poruka. Kupac prima certi-
fikate i generiše zahtjev za kupovinu koji će poslati prodavcu. Zahtjev za kupovinu je
elektronska poruka koja se sastoji iz dva dijela, uključujući dvostruki potpis. Dva dijela
poruke su instrukcija narudžbe (OI), koju zahtijeva trgovac, i instrukcija plaćanja (PI), koju
zahtjeva kupac. Softver kupca kreira zahtjev za iniciranje kupovine (purchase initiate), koji
sadrži naziv kreditne kartice (dalje kartice) koju vlasnik koristi.206 Ovaj zahtjev traži
kopiju prodavčevog certifikata koji sadrži njegov javni ključ i kopiju certifikata provje-
ravača koji sadrži njegov javni ključ–ključ razmjene.
Zahtjev za iniciranje kupovine kupac šalje prodavcu. Prodavac prima zahtjev kupca
za iniciranje kupovine i vraća odgovor koji sadrži certifikate. Certifikat provjeravača bit
će korišten za zaštitu informacije plaćanja koja mu se šalje. Prodavac je spojen sa sistemom
provjeravača i taj sistem obezbijedit će mu kopiju certifikata provjeravača. Certifikat
prodavca bit će korišten za zaštitu instrukcije narudžbe koja mu se šalje. Potom prodavac
prima zahtjev za iniciranje kupovine. Prodavac generiše poruku odgovora i digitalno je
potpisuje provlačeći odgovor kroz hash funkciju (funkcija koja poruku melje, tj. pretvara
u algoritam). Kratak prikaz–izvod poruke koji se dobije na ovaj način šifruje se privatnim
ključem prodavca, što kao rezultat daje elektronski potpis. Prodavac kupcu šalje odgovor,
elektronski potpis, svoj certifikat koji sadrži javni ključ i certifikat provjeravača koji
sadrži javni ključ–ključ razmjene.207
Kao sljedeći korak, kupac prodavcu šalje zahtjev za plaćanje. Ova poruka se sastoji
iz dva dijela: instrukcija narudžbe, koju procesira prodavac, i instrukcija plaćanja, koju
procesira provjeravač.208 Ova dva dijela su povezana korištenjem dvostrukog potpisa
kao što je ranije objašnjeno. Prodavac procesira poruku zahtjeva za kupovinu.209 Kupac
219
prima odgovor od prodavca, koji mu govori da je zahtjev za kupovinu prihvaćen, te da

on može očekivati isporuku proizvoda, ukoliko na računu ima dovoljno novca.210
4.2. Elektronski potpis i problemi njegove primjene
268. U tradicionalnom okruženju transakcije se obavljaju direktno „licem u lice”.

Učesnici koji su uključeni u transakciju mogu identitet drugog partnera verificirati na
različite načine (naprimjer, putem lične karte, vozačke dozvole, putne isprave i sl.).211
Samim tim sigurnost se podrazumijeva.
U elektronskom poslovanju još uvijek se moraju izvršavati tradicionalni zadaci, ali
se oni moraju obaviti na drugačiji način.212 Elektronsko okruženje zahtijeva isti nivo
sigurnosti, no traži neke tehnike različite od klasičnih. Izazovi sigurnosti e-commerca su:
prepoznati učesnike u transakciji, zaštiti baze podataka i aplikacije, te obezbijediti
objekte organizacije.213
269. Implementacija i održavanje sigurnog elektronskog poslovanja jedan je od
najizazovnijih zadataka današnjice. Učesnici u pravnom prometu žele biti sigurni da
njihovi podaci (npr. broj kreditne kartice, identitet i slično) ne mogu biti otkriveni ili
korišteni od strane neautorizovanih osoba. Prema tome, esencijalno je da se u vođenju
elektronskog poslovanja fokusiramo na centraliziranu autentifikaciju i autorizaciju.214
Elektronsko poslovanje mora jamčiti sigurnost i zaštitu za infrastrukturu i aplikacije,
uključujući sisteme,215 mreže i podatke, a sve sa aspekta povjerljivosti i integriteta.216
To uključuje zaštitu mreže i sistema kompanije od različitih oblika napada.217 Također
se zahtjeva da su komunikacije između kupca i aplikacije sigurne i povjerljive.
4.3. Elektronski potpis i enkripcija
270. Pojam elektronskog potpisa je generički pojam koji u sebi obuhvata različite
načine na koji se elektronski dokument218 može potpisati. U sadržaj elektronskog
potpisa ulaze sljedeći podaci o potpisniku: otipkano ime na kraju elektronskog pisma;
ocrtavanje e-mail adrese na vrhu elektronskog pisma; kompjuterom skenirani potpis;
elektronski potpis koji u sebi uključuje postupak enkripcije i digitalnog certifikata i
biometrički potpis–identifikaciju koja se sastoji u sposobnosti kompjutera, odnosno
kompjuterskog sistema da prepoznaje DNK, očnu mrežnjaču ili drugu ličnu osobinu
potpisnika.
220
Trenutno, pojam elektronski potpis se najčešće koristi za označavanje elektronskog

potpisa koji u sebi uključuje postupak enkripcije i digitalnog certifikata.219 Ispitat ćemo
ih posebno.
Internet je otvorena javna mreža dostupna svima. Uvjek postoji mogućnost da neko
neovlašteno prati komunikaciju korisnika i to kasnije zloupotrijebi.220 Zbog toga se u
cilju ozbiljne primjene Interneta u savremenom poslovanju mora pronaći mehanizam
koji će obezbijediti zaštitu tajnosti informacija (sprečavanje otkrivanja njihovog
sadržaja),221 integritet informacija (sprečavanje neovlaštene izmjene informacija)222 i
autentičnost informacija (definisanje i provjera identiteta pošiljaoca).223
271. Kriptografija je nauka koja se bavi metodama očuvanja tajnosti informacija i
koja pruža rješenje problema zaštite podataka na internetu.224 Prije nego što se pređe
na prikaz i objašnjenje različitih sistema šifrovanja podataka koji su danas u upotrebi,
potrebno je objasniti osnovne elemente kriptografije.225
Šifrovanje je postupak transformacije čitljivog teksta u oblik nečitljiv za onoga kome
taj tekst nije namijenjen.226 Dešifrovanje-postupak vraćanja šifrovanog teksta u čitljiv
oblik227 i to preko ključa – koji je početna vrijednost algoritma kojim se vrši šifrovanje.
Postoji više sistema kojima se vrši šifrovanje i dešifrovanje informacija u oblasti IKT.
Prvi sistem se koristi metodom šifrovanja tajnim ključem. Šifrovanje tajnim ključem
(„Simetrično šifrovanje”) jeste šifarski sistem kod koga je ključ za šifrovanje identičan
ključu za dešifrovanje.228 To znači da i pošiljalac i primalac poruke koriste isti tajni
ključ.229 Ako npr. osoba „A” želi da pošalje osobi „B” poruku (fakturu, račun, podatke o
kreditnoj kartici) on će je šifrovati svojim tajnim ključem. Kada primi poruku, „B” je
može dešifrovati samo ako posjeduje kopiju tog ključa. Tajnost i autentičnost poruke
kod ovog sistema zasnivaju se na tajnosti ključa. Ako se „A” i „B” nalaze na fizički udalje-
nim lokacijama javlja se problem obezbjeđenja sigurnog kanala za distribuciju tajnog
ključa. Svako ko na bilo koji način sazna njegovu algoritamsku vrijednost mogao bi
da čita i modifikuje sve poruke koje međusobno razmjenjuju „A” i „B”, a da to ostane
neprimijećeno.
Postoji još jedan problem. Ukoliko „A” želi da komunicira sa više poslovnih partnera
mora da obezbijedi različit ključ za svakog primaoca, kako bi se izbjegla mogućnost da
bilo koji primalac čita poruke koje mu nisu namijenjene. Rješenje ovih problema je pro-
nađeno u vidu sistema šifrovanja javnim ključem („Asimetrični šifarski sistem”). U njemu
svaki učesnik u komunikaciji koristi dva ključa. Jedan ključ je javni i može se slobodno
distribuirati, dok je drugi tajni i dostupan je samo njegovom vlasniku. Iako su različiti,
ključevi su međusobno povezani određenim transformacijama. Poznavanje jednog
221
ključa i algoritma transformacije ne omogućava dobijanje drugog ključa. Najbitnije je

da se tajni ključ u cijelom postupku komunikacije nigdje ne šalje jer ne postoji potreba
da bilo ko, sem njegovog vlasnika, bude upoznat s njim.230 To znači da pošiljalac može
bilo kome da pošalje šifrovanu poruku ako zna javni ključ osobe kojoj dokument šalje,
a samo primalac, svojim tajnim ključem može da dešifruje poruku.
Ako ponovo pogledamo prethodni primjer sada je situacija bitno drugačija. „A”
šifruje poruku „B” upotrebom njegovog javnog ključa231, koji je svima dostupan, mogao
ga je dobiti putem email-a, preuzeti sa njegovog web sajta i sl. Bilo ko, ko presretne ovu
komunikaciju i pored toga što poznajee javni ključ osobe „B”, ne može otkriti sadržaj
poruke. Poruku može dešifrovati samo „B” korištenjem svog tajnog ključa. Ovaj sistem
predstavlja rješenje za prva dva zahtjeva koja smo na početku postavili - zaštitu tajnosti
informacija i očuvanje njihovog integriteta.
Ostaje otvoreno pitanje kako da „B” bude siguran da je poruka koju je primio zaista
poslao „A”. Obezbjeđenje autentičnosti informacija, tj. definisanje i provjera identiteta
pošiljaoca postiže se upotrebom digitalnih potpisa i digitalnih certifikata.232
4.4. Digitalni potpis i drugi načini obezbjeđenja e-biznisa
272. Svrha digitalnog potpisa je da potvrdi autentičnost sadržaja poruke (dokaz da

poruka nije promijenjena na putu od pošiljaoca do primaoca), kao i da obezbijedi
garantovanje identiteta pošiljaoca poruke.233 Osnovu digitalnog potpisa čini sadržaj
same poruke. Pošiljalac primjenom određenih kriptografskih algoritama prvo od svoje
poruke koja je proizvoljne dužine stvara zapis fiksne dužine (pr. 512 ili 1024 bita) koji u
potpunosti oslikava sadržaj poruke.To praktično znači da svaka promjena u sadržaju
poruke dovodi do promjene potpisa. Ovako dobijen zapis on dalje šifruje svojim
tajnim ključem i tako formira digitalni potpis koji se šalje zajedno sa porukom. Primjer:
pošiljalac „A” kreira digitalni potpis na osnovu poruke koju želi da pošalje primaocu „B”.
Šifruje ga svojim tajnim ključem i šalje zajedno sa porukom. Primalac „B” po prijemu
poruke dešifruje potpis pošiljaoca „A” njegovim javnim ključem. Zatim primjenom istog
postupka kao i pošiljalac „A” i primalac „B” kreira potpis na osnovu poruke koju je
primio i upoređuje ga sa primljenim potpisom. Ako su potpisi identični, primalac „B”,
može biti siguran da je poruku zaista poslao pošiljalac „A” (jer je njegovim javnim
ključem uspješno dešifrovao potpis) i da je ona stigla do „B” nepromijenjena (jer je
utvrdio da su potpisi identični).
222
I pored velike sigurnosti koje pruža ovaj metod zaštite, i dalje postoji mogućnost
prevare. Neko je mogao poslati primaocu „B” svoj javni ključ tvrdeći da je od pošiljaoca
„A”, a zatim slati poruke za koje bi on mislio da ih šalje pošiljalac „A“. Rješenje ovog
problema pruža upotreba digitalnih certifikata.234
273. Digitalni certifikat možemo nazvati i digitalnom ličnom kartom, jer on to zaista
i jest - digitalna lična karta u cyber prostoru, sredstvo kojim će pošiljalac i osoba sa
kojom se komunicira dokazati identitet na Internetu.235 Pošto na Internetu nema poli-
cije koja bi provjerila podatke i izdala ličnu kartu, pojavile su se kompanije koje imaju
ulogu „treće strane” Certificate Authority ili Certifikacioni autoritet (CA). Zadatak CA je
da provjere i utvrde nečiji identitet i nakon toga mu izdaju digitalni certifikat.236
Kako to funkcioniše u praksi? Lice „A” podnosi zahtjev za izdavanje certifikata
CA kompaniji. CA provjerava njegov identitet na osnovu ličnih dokumenata koje im je
prikazao pri podnošenju zahtjeva. Ako je sve uredu, lice „A” kompaniji, koja je certiti-
kacioni autoritet, prosljeđuje svoj javni ključ za koji CA kreira digitalni potpis. Nakon
toga CA izdaje certifikat kojim se potvrđuje da taj javni ključ zaista pripada licu „A“. Ako
lice „A” kasnije želi da komunicira sa drugim subjektom pri prvom kontaktu mu šalje
digitalni certifikat i svoj javni ključ. S obzirom da svi poznatiji komunikacioni programi
u sebi već imaju uključene javne ključeve CA kompanija kojima se vjeruje, primalac po
prijemu ove poruke lako utvrđuje validnost tog certifikata. Ovdje je opisan samo jedan
dio primjene digitalnih certifikata. Postoje i drugi načini na koje se oni koriste.
Ako privredni subjekt želi da na svojoj web stranici (prodavnici) omogući kupcima
plaćanje kreditnim karticama ili prodaju i pružanje povjerljivih informacija, njegov web
server (server na kome se nalazi prezentacija) mora imati mogućnosti da radi kao Secure
Web Server.237 Neophodan uslov za sve ovo je da privredni subjekt zatraži i dobije
digitalni certifikat za svoj server od nekog Certifikacionog autoriteta (CA).238 Digitalni
certifikat servera izdat od strane CA mora da sadrži sljedeće: naziv organizacije, do-
datne podatke za identifikaciju, javni ključ, datum do koga važi javni ključ, ime CA koji
je izdao digitalni certifikat i jedinstveni serijski broj. Svi navedeni podaci formiraju
certifikat koji se na kraju šifruje koristeći tajni ključ CA. Ako korisnik ima povjerenja u CA
i ima CA javni ključ, može biti siguran u ispravnost certifikata. Veoma je vjerovatno da
Web browser koji korisnik posjeduje već sadrži javni ključ CA jer su Netscape i Microsoft
procjenili kojim se CA može najviše vjerovati tako da su njihove javne ključeve uključili
u svoje browsere. Najčešće korišteni standard za digitalne certifikate je X.509.239
223
274. Sva opisana rješenja vezana za kriptografiju i digitalni potpis nisu bila dovoljna
za punu sigurnost e-businessa. Zbog toga ćemo u nastavku spomenuti još neke načine
obezbjeđenja e-businessa. Prvi je osiguranje e-businessa korištenjem filtriranja paketa
i aplikacijskih firewalla. Sigurnosni zahtjevi i upravljanje uključuju:
a) skrivanje adrese kako bi se obezbijedio potreban nivo povjerljivosti;
b) zaštitu integriteta kompanije protiv napada zlonamjernim kodom;
c) dostupnost komponenti preko redundantnosti, backup/recovery-a, fault tolerance-a i
d) jedinstven sign-on za autentifikaciju korištenjem listi za kontrolu pristupa.
Postoje dvije sigurnosne komponente firewalla koje se koriste za zaštitu aplikacija i

baza podataka kompanije od potencijalnih vanjskih kradljivaca preko Interneta.240
Screening routers su programi koji obavljaju efektivno filtriranje paketa. Aplikacijski proxy
su programi koji proširuju zaštitu analizirajući pakete da bi zaštitili podatke i aplikacije
kompanije od neautorizavnih pristupa.
275. Drugi metod je osiguranje e-businessa korištenjem SET-a (Secure Electronic
Transactions). Sigurnosni zahtjevi i upravljanje su: snažna enkripcija da se osigura
povjerljivost; zaštita integriteta kompanije protiv napada zlonamjernim kodom;
dostupnost komponenti preko redundantnosti, backup/recoverya, fault tolerancea i
digitalni certifikati za autentifikaciju.
Sigurnosne komponente corporate firewala bazirane su na SET protokolu.241 Kom-
ponente firewalla korištene su da obezbijede sigurno okruženje uključuju screening
routere, aplikacijske proxy-je i circuit-level gateway. Corporate Web server obavlja ulogu
autentificiranja klijenata preko digitalnih potpisa i certifikata. Postoji Certificate
Authority koji vodi računa da su učesnici u transakciji zaista oni za koje se predstavljaju,
a kako bi se izbjegli nesporazumi.
276. Treći način osiguranja e-businessa postiže se korištenjem VPN-a (Virtual Private
Network). Sigurnosni zahtjevi i upravljanje uključuju: snažnu enkripciju i IP tuneliranje
da bi se osigurala povjerljivost; zaštitu integriteta kompanije protiv napada zlonamjernim
kodom; dostupnost komponenti preko redudantnosti, backup/recovery-a, fault
tolerancea; kontrolu pristupa uključuje filtriranje paketa, aplikacijski gateway i listu
kontrole pristupa.242
224
4.5. EDI ugovori
277. Najrazvijeniji i najsigurniji način elektronskog ugovaranja je postizanje saglas-

nosti stranaka putem elektronskog trgovačkog partnerskog sporazuma (TPA).243 Ova
vrsta sporazuma specificira termine i uslove pod kojima će ugovorne strane zaključi-
vati elektronske ugovore, odnosno elektronski poslovati. Ti sporazumi su zasnovani na
primjeni EDI-a (Electronic Data Interchange/Elektronske razmjene poruka) koja omo-
gućava automatske elektronske transakcije.244 EDI sistem omogućava da ponudilac i
ponuđeni elektronskim porukama na siguran način u okviru zatvorenog sistema šalju
ponudu i prihvat, tj. da zaključuju ugovore.245 Ovaj način poslovanja dominira u B2B
poslovanju, odnosno elektronskom poslovanju između kompanija.
Najrasprostanjeniji EDI standardi su:

a) UN/EDIFACT Standardi Ujedinjenih nacija246 za elektronsku razmjenu poruka u ad-
ministraciji, trgovini i transportu. Ovi standardi su uspostavljeni radi elektronske
razmjene poruka između kompjuterizovanih informacionih sistema i prevashodno
se koriste u trgovini robom, finasijama i osiguranju;
b) ANSI ASC X12 standardi. „American National Standards Institute - Accredited Stan-
dards Committee X12“ je jedan od utemeljitelja UN/EDIFACT. On u sebi obuhvata
standarde koji se koriste u obrazovanju, finansijama, administraciji, vladi, osiguranju,
transportu, distribuciji i skladištenju;
c) SWIFT („Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications”) je set stan-
dardizovanih elektronskih poruka za međunarodna plaćanja, izjave, naloge i ostale
transakcije koji se vrše u bankarstvu. Ovaj sistem koristi preko 7.000 bankarskih in-
stitucija. Svaki dan se transmituje više od 3.000.000 ovih poruka;
d) EAN („European Article Numbering”) predstavlja sistem standardizovanih elektronskih
poruka koji je baziran na UN/EDIFACT standardima. Svaki proizvod u EU mora da
ima EAN robni kod;
e) IATSA („International Air Transport Association”) je standardizovani sistem razmjene
elektronskih poruka koji se primjenjuje u avio transportu naročito u segmentu re-
zervacija i kupovine avio karata.
225
278. TPA („Trade Partner Agreements”), kao zatvoreni sistemi elektronskog poslo-
vanja obuhvataju mnoge različite forme EDI-a.247 Ti sporazumi moraju regulisati:248
a) obuhvat sporazuma (stranke, vrstu transakcija koju obuhvata, kao i vrijeme trajanja
sporazuma); vrstu EDI standarda koje se odnose na transakcije (UN/EDIFACT ANSI
ASC X12, IATSA itd); potrebni hardver i softver (svaka strana mora imati zahtjevani
softverski i hardverski sistem koji je kompatibilan sa sistemom druge strane);
b) određivanje provajdera (pošto se EDI transakcije vrše preko trećeg lica - provajdera
sporazumom se određuje preko kojeg trećeg lica -provajdera će se to vršiti);
c) komunikacione protokole kojima se određuje koje vrste dokumenata i poruka se
mogu slati ovim sistemom, kao i određivanje kad se poruka smatra primljenom;
d) određivanje načina za obavještavanje o primljenoj poruci i načina arhiviranja tih po-
ruka);
e) sistem identifikacije i autentifikacije (uspostavljanje šifri, enkripcije, kao i određiva-
nje elektronskog potpisa);
f ) vlasništvo nad podacima (koji podaci koji su primljeni ovim sistemom se mogu ko-
ristiti i na koji način zbog problema poslovne tajne); ispravljanje greški. EDI poznaje
dvije vrste greški. Prva je ljudska greška, tj. greške kod unosa podataka ili kod tran-
smisije, a druga vrsta pogreški su kompjuterske greške. Svaka strana je odgovorna
za greške u svom sistemu ili u sistemu svog provajdera;
g) sigurnosni protokoli (određivanje sigurnosnih mjera koje mora da poduzme svaka
strana radi obezbjeđenja sigurnog slanja i primanja poruka);
h) opšte uslove poslovanja (sve uslove i ograničenja koji se odnose na ovaj sistem
poslovanja).
226
V . ELEMENTI UGOVORA
1. Bitni elementi ugovora
1.1. Predmet
279. Bitni elementi ugovora su oni sastojci koji ugovoru daju osobine bilo jednog
definisanog tipa pravnog posla, bilo specifične karakteristike i sadržaj koji odgovaraju
zajedničkoj namjeri stranaka. Bitni elementi se dijele na propisane, određene sporazumom
stranaka i one koje u određeni posao ulaze po njegovoj prirodi.249 Mi ćemo se zadržati
samo na posljednjoj vrsti elemenata i to kod ugovora o međunarodnoj prodaji po
Bečkoj konvenciji. Analiza njenog teksta pokazuje da se bitni elementi određuju
posredno. To je učinjeno prvenstveno kroz odredbe o oblasti primjene Konvencije, po
nudi, isporuci i plaćanju. Zbog toga analiza bitnih elemenata po prirodi posla mora
voditi računa i o rješenjima uporednog prava, te o stavovima našeg Zakona o obliga-
cionim odnosima.250
280. Prvi bitan element po prirodi posla je predmet. Konvencija već u naslovu za
predmet koristi termin „roba“, no on nema isto značenje kao „roba“ u smislu opšte
ekonomske teorije. Pod robom se podrazumijeva „tjelesna pokretna stvar“. Sve tjelesne
pokretne stvari nisu, međutim, obuhvaćene Konvencijom. U predmet ugovora, pa ni u
„robu“ ne spadaju:
a) predmeti za ličnu i porodičnu upotrebu,
b) stvari koje se prodaju na javnoj dražbi ili pod drugim prinudnim administrativnim
režimom,
c) vrijednosni papiri i novac,
d) brodovi i vazduhoplovi,
e) električna energija,251
f) stvari koje tek treba da se proizvedu, izuzev ako naručilac ne daje bitan dio materijala,
tj. ako se ne radi o investicionoj opremi, te
g) stvari kod kojih se pretežan dio obaveza isporučioca sastoji u pružanju usluga ili
izvršavanju nekog rada.252
227
Predmet ugovora o međunarodnoj prodaji je, dakle, tjelesna pokretna stvar određena
prema vrsti i količini. Predmet je dovoljno definisan i ako su u ugovoru samo određeni
kriteriji prema kojima se on može odrediti (čl. 14 i čl. 35 BK). Teorija ovo rješenje veoma
široko interpretira: dovoljno je „malo više od puke indikacije, bilo od kupca, bilo od pro-
davca“. Pošto daljih konvencijskih odrednica nema, pravni režim predmeta zavisiće od
ugovora, poslovnih običaja i, što je posebno važno, od državnog prava koje se prema
pravilima međunarodnog privatnog prava primjenjuje kao sekundarni izvor. Sličnost
rješenja u uporednom pravu dozvoljava da se ovdje izlože neke karakteristike pred-
meta prodaje u pravnom smislu.253
Predmet ugovora o međunarodnoj prodaji može biti tjelesna pokretna stvar:

a) koja se nalazi u slobodnom ili ograničenom prometu (in commercio), shodno rele-
vantnom državnom pravu,254
b) generička ili individualizirana (čl. 31, 2 BK),
c) svoja ili tuđa,
d) postojeća ili buduća (čl. 31, 2 BK),255
e) propala.
Ugovori nastali povodom stvari izvan prometa, tuđe ili nepostojeće stvari obavezuju
prodavca. On je tada dužan da do vremena isporuke pribavi stvar shodno ugovoru. Ne
učini li tako, smatra se da je posrijedi povreda ugovora za koju se odgovara u skladu sa
Konvencijom.256
1.2. Cijena
281. Tretman cijene kao bitnog elementa po prirodi posla za Bečku konvenciju
proizlazi prvenstveno iz čl. 14 koji definiše „dovoljnu određenost ponude“. Sa njim je u
kontradikciji, barem na prvi pogled, odredba čl. 55 BK koja predviđa način određivanja
cijene, ako ona nije u ugovoru fiksirana.257 Na ovaj način se, ustvari, na Konvenciji
održavaju različiti početni stavovi nacionalnih zakonodavstava po rimskom principu
po kome bez cijene nema prodaje (sine praetio non est venditio) i tendencije njihovog
približavanja putem sudske prakse.258
Cijena kao vrijednosna naknada za ustupljenu stvar nije strukturalno određena u
Konvenciji. Stoga odgovor na pitanje da li se ona mora sastojati samo u novcu, ili može
228
biti određena u novcu i stvarima, odnosno samo u stvarima, zavisi od nacionalnog prava
koje se primjenjuje kao sekundaran izvor.259 Kod nas je usvojen stav da se cijena
može odrediti u novcu i u stvarima, pod uslovom da vrijednost novca bude veća od
polovine cijene. U suprotnom, ugovor o prodaji se pretvara u ugovor o razmjeni iz
čl. 552 – 553 ZOO.
Cijena je u principu naknada vrijednosti robe. No, složenost cijele transakcije u
međunarodnom prometu zahtijeva da se u nju uključe i drugi elementi.260 Među njima
izdvajamo:
a) troškove robnog prometa („zavisni troškovi“), načelno do mjesta i vremena isporuke,
b) dažbine, uz vođenje računa o mogućem različitom tretmanu izvoznih i uvoznih dažbina,
c) carine,
d) ambalaža, pod određenim uslovima.
O tome na koga padaju navedeni i drugi troškovi posebnu pažnju treba posvetiti
prilikom kalkulisanja cijene u spoljnotrgovinskom poslovanju.261 Ako je cijena utvrđena
prema težini robe, u slučaju sumnje se uzima da ona važi za neto težinu (čl. 56 BK). U
ovoj varijanti, dakle, cijena ne obuhvata vrijednost ambalaže.
282. Bez obzira na to u čemu se izražavala i šta sadržavala, cijena mora biti određena
ili bar odrediva. Načini određivanja cijene su raznovrsni. Prema pravnoj snazi na prvom
mjestu se nalaze nacionalni prinudni propisi. Oni cijenu mogu odrediti fiksno, u rasponu
ili samo kao minimalnu, odnosno maksimalnu.262 Treba imati na umu da čl. 463 ZOO,
odnosno čl. 572 Nacrta ZOO, polaze od pretpostavke da je cijena propisana kao fiksna.
Na drugom mjestu se nalazi ugovor. U njemu se može primijeniti metod preciziranja
svote ili korištenja različitih tehničkih termina. Izrazi „tekuća cijena“, „razumna cijena“,
„cijena konkurencije“, „fabrička cijena“ i slični interpretiraju se prvenstveno prema
mjestu zaključenja ugovora. Za njih, kao i za druge elemente i načine određivanja cijena
naznačene u ugovoru, biće mjerodavni nacionalni poredak,263 međunarodni trgovački
običaji i konkretna praksa između stranaka u datom ugovoru (čl. 9 BK).
Treći metod određivanja cijene predstavlja dispozitivni propis sadržan u članu 55
Konvencije. Prema njemu, ukoliko cijena nije u ugovoru određena ili odrediva „u odsustvu
bilo kakve indikacije o suprotnom“, smatraće se da „su strane prećutno pristale na
cijenu koja se u trenutku zaključenja ugovora redovno naplaćivala u odnosnoj trgovačkoj
struci za takvu robu prodanu pod sličnim okolnostima“. Dogmatička analiza pokazuje
da je u članu 55 potrebno istaći nekoliko momenata:
229
a) ne zahtijeva se postojanje više argumenata -– „indicija“ protiv primjene ovog dis-

pozitivnog rješenja. Jedan element iz pregovora ili stav u ugovoru su dovoljni
(upućivanje na ranije ugovore, prihvatanje cjenovnika),264
b) redovna trgovačka cijena se utvrđuje objektivizirano. Barem dva elementa pri tome
igraju ključnu ulogu: stanje cijena u datoj trgovačkoj struci i konkretna obilježja tran-
sakcije (količina, mjesto isporuke, način plaćanja i slično),
c) mjesto utvrđivanja cijene nije određeno. U njegovoj konkretizaciji se mora voditi
računa i o mjestu zaključenja ugovora. No, u slučaju sumnje ili sukoba te cijene sa
„svjetskom“ cijenom, posljednja ima prednost.265
283. Utvrđivanje značenja člana 55 je od početka rada na kodifikaciji bilo daleko

manje sporno od njegovog odnosa sa regulativom određenosti ponude u članu 14
BK.266 Rasprave još traju. Ne ulazeći u dublju analizu pojedinih doktrinarnih stavova,
navešćemo samo sistemske odgovore koje smatramo prihvatljivim. Prvo, pošto član 55
važi samo za ugovore koji su „valjano zaključeni“ i ulaze u domen važenja Konvencije,
veću pravnu snagu nesumnjivo ima zahtjev za određenošću ponude iz člana 14, 1 BK.267
A to, najprije, znači da će član 55 BK samostalno uređivati cijenu u onim ugovorima za
koje ne važe odredbe Dijela II Konvencije. Razlozi za to mogu biti: neratifikovanje Dijela
II od strane relevantne države, njegovo isključivanje na osnovu autonomije volje
stranaka ili poslovnih običaja i prakse stranaka. Drugo, ukoliko konvencijska pravila o
zaključivanju ugovora važe, sukob između članova 14 i 55 mora se riješiti širokim
tumačenjem sadržaja ugovora u skladu sa članom 8 Konvencije. U odsustvu bilo kakve
suprotne indicije, krajnji ishod interpretacije može se svesti na prešutni sporazum
stranaka da se cijena odredi u skladu sa članom 55.268
Ne manji sporovi od već izloženih postojali su povodom člana 55 BK i na pravno-
političkom nivou. Usvojeno dispozitivno određivanje cijene u Konvenciji predstavlja
jedno od njenih najvećih odstupanja u odnosu na haški Jednoobrazni zakon o među-
narodnoj prodaji tjelesnih pokretnih stvari. U čemu je promjena? Polazeći od principa
novog međunarodnog ekonomskog poretka, čl. 55 BK zamjenjuje „redovnu prodavčevu
cijenu“ kao subjektivistički postavljen kriterij sa objektiviziranim tržišnim mjerilom
redovne cijene u „odnosnoj trgovačkoj struci“. Interesi kupaca iz nerazvijenih zemalja
time su dobili veću zaštitu. Na kraju, treba napomenuti da je čl. 55 BK učinio član 462,
st. 2 našeg ZOO, koji je zasnovan na haškom Jednoobraznom zakonu, neusaglašenim
sa međunarodnim poslovnim pravom. Pošto je Nacrt ZOO u čl. 571 zadržao redovnu
prodavčevu cijenu, a ako nje nema - razumnu cijenu kao dispozitivna rješenja za
230
određivanje cijene, jasno je da će BiH i dalje imati nejednak dispozitivni režim cijene za
domaće i međunarodne prodaje.
284. Konvencija ne rješava ni pitanje ko određuje cijenu. Iz citiranih odredbi o ponudi
jasno je da je primarno rješenje ono po kome to čine prodavac i kupac zajednički. Da li
će biti pravovaljan ugovor u kome je cijenu odredilo samo jedno lice, zavisi od nacio-
nalnog prava koje služi kao supsidijaran izvor. U uporednom pravu postoje tri sistema.
Prema prvome, ugovor ne postoji jer nema sporazuma stranaka o jednom od dva bitna
elementa posla. Po drugome, u koji spada poredak USA, strana kojoj je prepušteno
određivanje cijene mora to urediti u granicama „razumnosti i poštenja“.269 U našem
sistemu, kao predstavniku treće grupe prava, smatra se da cijena nije ni ugovorena i da
treba primijeniti pravila koja važe za tu situaciju (čl. 466 ZOO).270
Konvencija ne sadrži ni odredbe o tome šta će biti ako treće lice koje su odredile
stranke neće ili ne može da utvrdi cijenu. Stoga i ovo pitanje mora biti riješeno uzimajući
u obzir nadležno nacionalno pravo. A ono može spadati u jednu od tri grupe sistema.
Prema prvima, ugovor ne postoji. Po drugima, treće lice imenuje predsjednik suda,271
dok treći smatraju da se i tada imaju primijeniti dispozitivna pravila o određivanju cijene.
Naše pravo spada u posljednju grupu.272
Napokon, ugovorni metodi promjene cijene, kao što su klizna skala, indeksna skala
i drugi su dopušteni i zato ih treba koristiti u poslovima prodaje koji su podvrgnuti
Konvenciji. Obrasci ovih klauzula sadržani u tipskim ugovorima i opštim uslovima EEK
pri tome mogu biti od znatne pomoći. Ako se stranke nisu sporazumjele o promjeni
cijene, ona se ravna prema domaćim propisima na koje upućuje međunarodno
privatno pravo. Pri tome treba imati u vidu da romanska i anglosaksonska prava striktno
poštuju princip Pacta sunt servanda i da ne uvažavaju djelovanje promijenjenih okol-
nosti i prekomjernog oštećenja na cijenu. Germanski pravni sistemi, uključujući i naš,273
priznaje dejstvo klauzule o promijenjenim okolnostima i u ugovorima poslovnog prava.
2. Nebitni elementi
2.1. Količina
285. Nebitni elementi su oni sastojci ugovora koji se u njemu ne moraju nalaziti niti
po prirodi posla, niti radi definisanja ugovora shodno ključnim ciljevima stranaka. Odre-
đivanje nebitnih elemenata ipak je izuzetno značajno i u ekonomskom i u pravnom
231
smislu. Njima stranke postižu potpunu prilagođenost ugovora svojim konkretnim

potrebama. Pri ugovaranju treba imati na umu da najveći broj sporova iz ugovora o
prodaji nastaje upravo povodom nebitnih elemenata.
Od nebitnih elemenata posebno ćemo razmotriti:

a) količinu,
b) kvalitet,
c) transportne klauzule i
d) ambalažu.
Pri tome ćemo se pridržavati sistema koji uspostavljaju nacionalna prava i teorija, uz
posebno isticanje elemenata na koje ukazuje Bečka konvencija.
286. Prvi nebitan element je količina. U zakonodavstvu, pa i u Konvenciji je sporno
da li je količina bitan ili nebitan sastojak ugovora. Jasno je da ona kao odrednica pred-
meta uvijek ulazi u bitne elemente (čl. 14 i 35 BK). No, u pravnom smislu, sa stanovišta
značaja za stranke i posljedica po ugovor, količina može da se odredi bilo kao bitan,
bilo kao nebitan element. Količina je bitan sastojak ako na to upućuju:
a) priroda stvari,
b) okolnosti posla, ili
c) sporazum stranaka.
U svim ostalim slučajevima količina je nebitan element. Kvalifikacija količine je važna

za kvalifikaciju ove povrede ugovora kao nebitne ili bitne i za posljedice djelomičnog
ispunjenja. Količina mora u ugovoru biti određena ili odrediva. Određivanje se vrši
izričito, približno (circa, od - do itd.) i pojedinim tehničkim terminima („cisterna“, „vagon“
itd.).274
2.2. Kvalitet
287. Kvalitet je skup fizičkih, hemijskih, funkcionalnih i drugih osobina robe koji
je čine upotrebljivom bilo za svrhe za koje se roba uobičajeno upotrebljava, bilo za
promet (merchantibility),275 bilo za svrhe koje su prodavcu izričito ili prećutno stavljene
do znanja u vrijeme zaključivanja ugovora (čl. 35 (2) BK). Kada je izričito ugovoreno, ako
232
na to ukazuju priroda stvari ili okolnosti posla, kvalitet je bitan element ugovora.
U suprotnom - nebitan. Značaj kvalifikacije je isti kao kod količine.
288. Kvalitet može biti određen najprije prinudnim propisom nadležnog naciona-
lnog prava.276 On tada obavezuje stranke bez obzira na pravnu tehniku kojom je to
učinjeno (minimalni kvalitet, obavezni standardi, propisani izvozni standardi i slično).
Treba imati na umu da je osnov obaveznosti ovdje domaći propis, a ne sama Konvencija.
Da bi postojala odgovornost prodavca za nesaobraznost robe sa prinudnim propisima,
potrebno je da mu je kupac barem prećutno (određivanjem zemlje u kojoj će se roba
koristiti, naprimjer) stavio do znanja i ovaj kriterij za utvrđivanje kvaliteta.277
Drugi način određivanja kvaliteta je ugovor. Postoji izuzetno veliki broj metoda na
koje to može biti učinjeno. Navodimo najvažnije:
a) uzorak ili model; odstupanje od uzorka ili modela ne smije biti osim ukoliko prodavac
nije u ugovoru izričit,278 ili nije u vezi sa pregovorima nesumnjivo ukazao kupcu da
uzorak, odnosno model pokazuje samo radi približnog određivanja kvaliteta (čl. 35
(2) BK);279
b) opis robe; u domaćem pravu opis ima prednost nad svim drugim načinima sa kojima
je u sukobu; prema Konvenciji uzorak ili model su pravno jači načini određivanja kva-
liteta ugovorom (čl. 35, st. 2, tčk. c) BK);
c) specifikacija; i u nacionalnim pravima i u međunarodnom saobraćaju ugovaranje
kvaliteta specifikacijom vodi posebnoj vrsti prodaje - specifikacionoj prodaji. U Be-
čkoj konvenciji specifikacija je uređena posebnim članom - članom 65. Prema Kon-
venciji je određivanje specifikacije ugovorna dužnost kupca čije neispunjenje u
sporazumom utvrđenom roku ili u razumnom roku po prijemu zahtjeva prodavca
za slanjem specifikacije vodi stvaranju prava prodavca da sam sačini specifikaciju.
Ukoliko se desi, prodavac je dužan o svojoj specifikaciji obavijestiti kupca i ako on u
razumnom roku ne dadne drugu - prodavčeva specifikacija postaje obavezna;
d) mustra; posebnu pažnju treba posvetiti autentičnoj mustri i mustri koju kod sebe
čuva posrednik;
e) tip;
f ) standard;
g) upotrebom različitih tehničkih termina (kakva -- takva, viđeno - odobreno i slično).
Značenje tehničkih izraza se određuje prema mjestu i vremenu zaključivanja. Pri
tome posebnu pažnju treba posvetiti članovima 8 i 9 BK.
233
Treći način ugovaranja kvaliteta jeste oslonac na dispozitivne propise. U nacionalnim

pravima oni predviđaju, najčešće, da se isporučuje roba koja odgovora poznatoj svrsi
za koju će kupac koristiti stvar, a ako se to ne može znati, onda - srednji kvalitet.280 Na
ovakva rješenja posredno upućuje i čl. 35 BK tražeći da kvalitet „odgovara zahtjevima
ugovora“.281
2.3. Transportne klauzule i ambalaža
289. Tipično značenje transportnih klauzula je utvrđeno u INCOTERMS-u 2000 koji

je već generalno obrađen u ovome materijalu.282 Bečka konvencija ne sadrži odredbu
o trgovačkim terminima uopšte, pa ni o INCOTERMS-u.283 Ipak, na osnovu važenja
običaja, nesumnjivo je da će se ova pravila primjenjivati kad god je neka transportna
klauzula unesena u ugovor uz naznaku INCOTERMS 2000. Ukoliko se samo navede
skraćena oznaka klauzule, potrebno je posebno utvrđivati da li u skladu sa čl. 9 BK
primjena INCOTERMS 2000 ujedno predstavlja i utvrđen poslovni običaj.284 Smatramo
da će to najčešće biti slučaj. Izjednačenost (harmonizacija) INCOTERMS-a sa Spoljnotrgo-
vinskim definicijama USA iz 1942. godine samo potvrđuju opravdanost ovog zaključka.285
290. Bečka konvencija smatra obezbjeđenje odgovarajuće ambalaže samostalnom
obavezom prodavca (čl. 35, (1) BK). Reguliše je isključivo u okviru nesaobraznosti robe
(čl. 25 (2) BK).
Ambalaža je zaštitni omot robe. Pod kategorijom „ambalaža“ može se podrazumijevati
i svaki drugi vid zaštite robe. Na ovome posebno insistira čl. 35 (1) BK. Ambalaža se u
nacionalnim pravima samo izuzetno određuje prinudnim propisima. To se čini uglavnom
onda kada tako traže razlozi zaštite zdravlja i bezbjednosti.286 U ostalim slučajevima
izvori su: ugovor, običaj i dispozitivna pravila. Ovakva situacija postoji i u našem pravu,
s tim da odredbe Opštih uzansi još važe. Slično postupa i čl. 35(2) tačka “d” Konvencije.
Ako ambalaža nije ugovorena, prodavac treba da obezbijedi uobičajenu ambalažu, „što
se procenjuje prema ustaljenom načinu pakovanja u konkretnoj grani trgovine“.287
„Ustaljeni način pakovanja“ se procjenjuje prema globalnim poslovnim običajima, a ako
njih nema prema običajima u sjedištu prodavca288. Ukoliko ni jedan običaj ne postoji,
onda prodavac mora da obezbijedi ambalažu koja je podobna da „sačuva i zaštiti robu“.
Pošto su u pitanju pravni standardi, realna obaveza prodavca zavisi od okolnosti slučaja.
Pri tome uvijek treba uzimati u obzir i zahtjeve transporta, kako u pogledu sigurnosti,
tako i u pogledu cijene.289 Praksa stranaka može i kod ovog elementa biti izvor za odre-
đivanje načina na koji prodavac treba da ispuni svoju obavezu (čl. 9, st. 1 BK).290
234
Plaćanje ambalaže zavisi od toga šta je ugovoreno. Ako je količina određena po

težini, a sporazum stranaka ne indicira drukčije, po čl. 56 BK smatra se da ambalaža nije
uračunata u cijenu, budući da ona važi za netto količinu robe. U ostalim slučajevima je
obazbjeđenje ambalaže u načelu obaveza prodavca. Zbog toga se pretpostavlja da je
ukalkulisana u cijenu, ako ugovorom nije drukčije određeno. Time se odstupa od
rješenja koja vladaju u mnogim sistemima, pa i u našem.291 Ukoliko prodavac želi
vraćanje ambalaže, potrebno je da to izričito ugovori. Rješenja nacionalnih prava, pa i
našeg, ne primjenjuju se automatski.292
VI OBAVEZE PRODAVCA
1. Isporuka robe
1.1. Pojam isporuke
291. Čl. 19 haškog Jednoobraznog zakona o međunarodnoj prodaji (ULIS) sadrži

sljedeću definiciju: „Isporuka se sastoji u predaji stvari saobrazne ugovoru“. Problemi
koji su postojali u vezi sa ovakvim određenjem293 naveli su redaktore Bečke konvencije
da u tri značajne tačke odstupe od haškog Jednoobraznog zakona. Najprije, ne daje se
definicija isporuke, nego se ona samo navodi kao prva obaveza prodavca (čl. 30 BK).
Drugo, odvojeno se regulišu distanciona i nedistanciona isporuka. I treće, iz sistema
prava kupca kod nesaobraznosti isporuke vidi se da se ona smatra izvršenom i kad u
svemu ne odgovora ugovoru. Kupac se tada može koristiti određenim, u Konvenciji
predviđenim pravima.294
Pošto Bečka konvencija ne određuje pojam isporuke, potrebna je njena teorijska
definicija.295 Ona predstavlja „sistem faktičkih i pravnih radnji koje prodavac mora da
izvrši prema svim relevantnim izvorima da bi kupac mogao steći posjed stvari i najjače
stvarno pravo na njoj“.296 Tri momenta iz ove definicije treba posebno istaći. Prvo, isporuka
se mora sastojati barem iz jedne faktičke radnje i jedne pravne radnje - izjave volje date
izričito ili prećutno - koja objašnjava razlog vršenja materijalnih činidbi. Drugo, faktičke
radnje se najčešće sastoje u stavljanju robe u posjed kupcu, odnosno u stavljanju kupca
u mogućnost da preuzme posjed. No, isporuka se ne može reducirati samo na tu vrstu
činidbi.297 To posebno nije moguće kod međunarodnih prodaja sa otpremom stvari
ili sa prodajom u mjestu opredjeljenja.298 I treće, faktičke i pravne radnje moraju biti
izvršene dobrovoljno.299
235
Predmet isporuke ne mora biti identičan predmetu ugovora. Tako je prodavac dužan
da, prema našem pravu, pored predmeta ugovora u ispravnom stanju preda i pripatke
stvari, te plodove i koristi nastale od vremena u kome je trebalo izvršiti isporuku (čl. 468
ZOO). Slično rješenje postoji i u drugim sistemima.
292. U Konvenciji je izričito istaknuto da ona ne reguliše „dejstvo koje bi ugovor
mogao imati na svojinu prodate robe“ (čl. 4 BK). Stoga primarna posljedica isporuke u
domaćem i međunarodnom poslovnom pravu jeste prelazak rizika sa prodavca na
kupca.300 Prelaz svojine uređuje se mjerodavnim nacionalnim pravom. No, pošto
određivanje relevantnog prava zavisi dobrim dijelom od isporuke robe, opravdano je
tvrditi da je isporuka „centralna os celog sistema prava prodaje“ u međunarodnim
relacijama.301
Pravni karakter isporuke, a potom i neka pravno-tehnička rješenja zavise od odnosa
isporuke i prelaska svojine. U kontinentalnim pravima razlikuju se translativni, tradi-
cioni i mješoviti sistemi prelaska svojine sa prodavca na kupca. Kod translativnih
(romanska prava) svojina prelazi na kupca zaključivanjem ugovora o prodaji, pa ispo-
ruka ima karakter ostvarivanja vlasničkih ovlaštenja kupca. Kod tradicionalnih sistema
(germanski i naš), onih gdje je za prenos svojine potrebno i uručenje stvari, isporuka je
obaveza prodavca i sredstvo prenosa svojine, što je krajnji cilj ugovora o prodaji.302 Kod
mješovitih sistema (švajcarski) translativni sistem se primjenjuje na individualizirane,
a tradicioni na generičke stvari. Zbog toga i isporuka u njima može imati dvostruki
pravni karakter. U common law sistemima se prelazak svojine uređuje ugovorom i to
na jedan od izloženih načina.303 Treba istaći da su razlike u praksi daleko manje od
konceptualnih, što omogućava relativno lako odvijanje međunarodne trgovine.304
1.2. Mjesto isporuke
293. Mjesto isporuke je geografska lokacija ili lokalitet na kojem sve radnje, koje u
konkretnom slučaju ulaze u isporuku, moraju biti završene. Za mjesto isporuke se
vezuju: prelaz rizika, prelaz troškova i pravila koja regulišu modalitete isporuke, ukoliko
nisu uređene ugovorom.305 Otuda je značaj mjesta isporuke veliki, naročito u međuna-
rodnom privrednom poslovanju. Mjesto isporuke određuje i tip prodaje. Shodno tom
kriteriju, one mogu biti:
a) prodaja u mjestu (nedistanciona),
b) prodaja sa otpremom (distanciona), i
c) prodaja u mjestu opredjeljenja (distanciona).306
236
Mjesto isporuke se određuje prvenstveno ugovorom. Sporazumom stranaka to može

biti učinjeno izričito ili prećutno. Izričito određivanje najčešće se vrši transportnim klau-
zulama. Bude li mjesto isporuke navedeno u posebnoj odredbi suprotno mjestu koje je
dodano transportnoj klauzuli, veću pravnu snagu ima specijalni uglavak.307 Ako o
mjestu isporuke u ugovoru ništa nije rečeno, za njegovo određivanje primijeniće se
najprije mjerodavni poslovni običaji i praksa konkretnih stranaka (čl. 9 BK), a potom
dispozitivna pravila Konvencije. Ona zavise od vrste robe.
294. Individualizirane stvari, generičke stvari koje se moraju izdvojiti iz određene
mase i buduće stvari moraju se isporučiti u mjestu u kome se nalaze odnosno u kome
će se „proizvesti ili izraditi“ (čl. 31, (b) BK). Uslov za to je da su stranke u trenutku
zaključenja ugovora znale za to mjesto. Ovdje, dakle, nije dovoljna mogućnost ili
obaveza znanja. Ukoliko stranke nisu znale za to mjesto, primijeniće se dopunsko
(supletorno) pravilo - ono koje važi za stvari određene po rodu.
Kod generičke robe razlikuje se distanciona od nedistancione prodaje. U slučaju dis-
tancione prodaje mora se, na osnovu čl. 31 (a) Konvencije, stvar predati u mjestu u kome
djeluje, prvi samostalni prevoznik, ukoliko to zahtijeva priroda transporta (željeznica,
brodar) i ako ugovor ne upućuje na nešto drugo. U ostalim slučajevima distancione
prodaje i kod nedistancione prodaje mjesto isporuke je mjesto „u kome je prodavac u
trenutku zaključenja ugovora imao svoje sjedište“ (čl. 31, (c) BK). Posljednje pravilo
ujedno je i opšte pravilo.308
1.3. Način isporuke
295. Način isporuke obuhvata sve vrste radnji i modalitete tih radnji koje prodavac
treba da izvrši da bi predmet isporuke stavio na raspolaganje kupcu. Način isporuke
zavisi od vrste robe i od ugovora. Za njega mogu važiti i poslovni običaji, te poslovna
praksa između konkretnih subjekata međunarodne prodaje, shodno članu 9. Konvencije.
Isporuke se prema načinu izvršenja mogu različito podijeliti. Sistematizacija ima
teorijski karakter, a izvori prava, uključujući i Bečku konvenciju je priznaju kroz reguli-
sanje specifičnih odnosa.309 Dajemo teorijsku podjelu:
a) prema načinu predaje stvari, isporuka može biti: realna, dokumentarna i simbolička;
Bečka konvencija od predaje dokumenata koji se odnose na robu čini posebnu
obavezu prodavca i veže za njeno izvršenje i specifična rješenja (čl. 34);
b) prema vremenu predaje cijele količine, isporuke su: jednokratne i sukcesivne.
237
296. Način isporuke kod distancione prodaje sastoji se „u predaji robe prvom
prevoziocu u cilju dostavljanja kupcu“ (čl. 31 (a) BK). „Prvi prevozilac“ mora biti
transportno preduzeće nezavisno od prodavca. Da li špediter spada u „prevoznike“ je i
faktičko i pravno pitanje. Odgovor na njega zavisi od tumačenja svih relevantnih
okolnosti datog slučaja,310 prvenstveno od toga da li špediter sam vrši prevoz ili angažuje
druga lica da to učine. Radnje kojima će se predaja prevozniku obaviti, kao i modaliteti
tih postupaka, zavise od vrste robe i načina transporta, prije svega. Predaja posjeda nad
robom prevoznika je u svakom slučaju minimum koji mora biti ispunjen. Ukoliko roba
nije jasno identifikovana kao roba namijenjena za izvršenje konkretnog ugovora, „pro-
davac je dužan poslati kupcu obavještenje o otpremi kojim se bliže određuje roba“
(čl. 32 (a) BK). Ovo obavještenje je neopozivo,311 kako nesavjesni prodavac ne bi mogao
da na teret kupca kalkuliše u pogledu mogućih transportnih rizika.312 Ako je ugovorom
izričito predviđena prodaja u mjestu opredjeljenja, onda će pravila o predaji robe od
strane vozara primaocu biti ujedno i izvor za određivanje načina isporuke.
Kod nedistancionih prodaja i u svim drugim slučajevima, osim prethodno izloženog,
određivanje načina isporuke je stvar običaja, prakse strana, te rješenja mjerodavnog
nacionalnog prava.
1.4. Vrijeme isporuke
297. Vrijeme isporuke je trenutak ili period u kome sve radnje koje predstavljaju
isporuku treba da budu završene.313 Vrijeme isporuke određuje se ugovorom, poslovnim
običajima i praksom, ili dispozitivnim propisima. U poslovanju prevladavaju situacije u
kojima se stranke sporazumijevaju o vremenu isporuke, a tačno utvrđivanje njihovog
sporazuma vrši se prema dispozitivnim pravilima. Ako se vrijeme određuje pravnim
standardima, njihovo značenje se konstatuje i prema poslovnim običajima.
Opšte je rješenje uporednog i međunarodnog poslovnog prava da se vrijeme
isporuke ugovorom može utvrditi:
a) fiksno određenim ili iz ugovora odredivim datumom (čl. 33 (a) BK) i
b) tačno određenim ili iz ugovora odredivim vremenskim periodom (čl. 33 (b) BK).
U prvom slučaju datum se shvaća u kalendarskom smislu, mada poslovni običaji u

mnogim strukama zahtijevaju da se sve potrebne radnje obave do kraja uobičajenog
radnog vremena određenog datuma. Određivanje perioda vrši se izričitim navođenjem
238
datuma koji determinišu period ili upotrebom tehničkih termina (od-do, sredinom
mjeseca itd.).
Ukoliko ugovor i običaji šute o vremenu isporuke, primijeniće se pravila dispozitivnih
propisa. Ona se u uporednom pravu razlikuju.314 Bečka konvencija je preuzela rješenje
common law sistema, usvojena u suštini već u haškom Jednoobraznom zakonu (čl. 22),
po kome prodavac treba da izvrši isporuku „u razumnom roku poslije zaključenja ugo-
vora“ (čl. 33 (c) BK). Razuman rok se određuje prema okolnostima posla i prirodi stvari,315
ali i prema običajima. Ukoliko stranke stoje u trajnijem poslovnom odnosu, i njihova
međusobna praksa može po Bečkoj konvenciji da utiče na utvrđivanje dužine razum-
nog roka.
Iako u uporednom pravu i teoriji postoji spor oko toga od kada rok isporuke teče,
može se smatrati da su rješenja Bečke konvencije jasna. Rok počinje teći od ugovorenog
datuma početka perioda, ili od zaključenja ugovora. Jedino pravno pitanje se otvara u
slučaju u kome je vrijeme isporuke određeno periodom. Izuzev kada okolnosti posla
(naprimjer: obezbjeđenje broda od strane kupca) ili ugovor ukazuju na to da je kupac
ovlašten da odredi datum isporuke, pravo izbora pripada prodavcu (čl. 33 (b) BK). Bude
li kupac ovlašten da odredi datum isporuke, on o tome mora blagovremeno obavijestiti
prodavca. Ne učini li tako, prodavac može dokazivati da je zadocnio zbog smetnje „van
njegove kontrole“ i da stoga ne odgovara za docnju.316 Ova mogućnost kupcu ne stoji
na raspolaganju kada datum isporuke određuje prodavac. Za sukcesivne isporuke nema
posebnih pravila, pa će se izložena rješenja shodno primjenjivati i za pojedine obroke.
Ako to nije moguće, važiće mjerodavno nacionalno pravo.
298. Sva izložena pravila će se primijeniti pod uslovom poštovanja principa jedno-
vremenosti isporuke i plaćanja. Čl. 58 (1) BK izričito predviđa ovlaštenje prodavca da
uslovi „predaju robe ili dokumenta plaćanjem cijene“. U slučaju distancione prodaje
ovo svoje ovlaštenje prodavac može ostvariti zadržavanjem predaje robe i dokumenata
kupcu dok on ne plati cijenu.317
Postoji još jedna situacija u kojoj prodavac ima pravo da bez štetnih posljedica od-
godi izvršenje isporuke. Ona je zasnovana na opštem pravilu o ovlaštenju na zadrža-
vanje ispunjenja iz člana 71 BK. Prodavac može zadržati isporuku (suspend the
performance) pod sljedećim uslovima:
a) obaveza je nastala na osnovu ugovora, ali još nije dospjela;
b) kupac neće moći da izvrši „bitan dio“ svojih obaveza. Dakle, predstoji fundamentalna,
a ne neznatna povreda ugovora;
239
c) buduća povreda je „očita“, što znači nesumnjiva. Da bi izbjegla sporove oko tuma-
čenja ovog momenta, Konvencija taksativno navodi dio osnova po kojima se on utvr-
đuje. Prvi je „ozbiljan nedostatak“ sposobnosti da se obaveza izvrši ili kreditna
nesposobnost (čl. 71 1 BK). Drugi je ponašanje kupca „u pripremama za izvršenje ili
u izvršenju ugovora“ (čl. 71, 1, b BK);
d) prodavac je dužan da odmah (immediately) obavijesti kupca o zadržavanju isporuke.
Iz stava 3. člana 71 BK se može zaključiti da je cilj obavještavanja omogućavanje
kupcu da pruži adekvatna sredstva obezbjeđenja urednog izvršenja svojih obaveza.
Teret dokazivanja svih relevantnih činjenica leži na prodavcu. Svoje pravo zadržavanja
isporuke prodavac može izvršiti najprije tako što isporuku neće izvršiti. No, ukoliko je
robu otpremio prije nego što je postala očita nesposobnost druge strane, prodavac
može svoje ovlaštenje realizovati bilo zadržavanjem robe u transportu, bilo sprečavanjem
njenog uručenja kupcu. Prodavac ova dva prava ima čak i onda kada kupac već drži
dokumente koji ga ovlašćuju da raspolaže robom. Pri tome prava trećih lica ne mogu
biti oštećena.
2. Predaja dokumenata
299. Ugovor o međunarodnoj prodaji prati veći broj dokumenata od onih koji se
sreću u trgovačkim prodajama unutar zemlje. Oni se mogu podijeliti na dokumente
koji proističu iz državne intervencije i one koji interesuju samo stranke.318 Među javno-
pravnim dokumentima najveću ulogu imaju oni koje izdaju carinske vlasti, te uvjere-
nje o porijeklu robe i fitopatološka potvrda. Privatnopravne dokumente moguće je
dalje klasifikovati na finansijske i robne. Među robnim razlikujemo tri osnovne vrste:
a) dokumenti koji u sebi sadrže pravo vlasništva na robi i služe njegovom prenosu (te-
retnica, prenosivi tovarni list, skladišnica i slični),319
b) transportni dokumenti koji ne daju vlasništvo na robi (špediterska potvrda o prijemu
robe, police transportnog osiguranja itd.) i
c) komercijalni dokumenti, čiji je osnovni zadatak da omoguće i olakšaju promet robom
bilo između stranaka (potvrda o količini i kvalitetu, razne vrste faktura, otpremnica
itd.), bilo između kupca i trećih lica (uputstva o upotrebi, garantni listovi za robu
namijenjenu trajnoj upotrebi i drugo).
240
Polazeći od velikog broja, različite pravne prirode i diverzificiranih funkcija doku-

menata u međunarodnoj prodaji, haški Jednoobrazni zakon je predaju dokumenata
jasno izdvojio u posebnu obavezu prodavca.320 Stav Bečke konvencije o ovom pitanju
nije tako jasan.321 On je u izvjesnoj mjeri čak i protivrječan. Obaveza predaje dokume-
nata uređena je u istom odsjeku sa isporukom,322 ali u posebnom članu (čl. 34 BK). Dalje,
odredbe o isporuci ne sadrže posebna pravila o dokumentarnoj isporuci, ali je ona uzeta
u obzir u dijelu koji govori o kupčevoj obavezi plaćanja (čl. 58 BK). Napokon, zbog toga
„što se nije napravila razlika između tako važnih dokumenata kao što su konosman,
tovarni list i drugi slični dokumenti, s jedne strane i ostalih“,323 odredbe člana 34 BK
mogu da se primijene kako u sklopu dokumentarne isporuke, tako i na predaju
dokumenata kao samostalnu obavezu. Na to upućuje i mogućnost ispravke i dopune
nesaobraznih dokumenata ukoliko su predati prije ugovorenog roka (čl. 34 BK).
300. U Konvenciji nije precizirano koje robne dokumente treba predati. To je
prepušteno najprije ugovoru. Strankama se preporučuje da budu detaljne u ugovornom
nabrajanju dokumenata.324 To će biti naročito važno onda kada je ugovoreno obezbje-
đenje plaćanja dokumentarnim akreditivom. Ugovorna rješenja se dopunjuju trgovin-
skim običajima325 i prinudno-pravnim režimima vanjske trgovine koji su relevantni za
konkretni posao. U tipskim ugovorima i opštim uslovima EEK navođenju dokumenata
posvećena je mnogo veća pažnja.326
Mjesto i vrijeme predaje dokumenata se određuju ugovorom. Ukoliko to nije učinjeno,
prodavac mora da vodi računa najprije o zahtjevima prinudnih propisa, a potom i o
kriterijima uspostavljenim u čl. 8, str. 3 BK (okolnosti slučaja, pregovori, međusobna
praksa i kasnija ponašanja obje stranke). Treba imati na umu da su u međunarodnom
poslovnom pravu rokovi za predaju dokumenata po pravilu veoma kratki.327
Dokumenti moraju biti predati saobrazno ugovoru. Ako su nesaobrazni dokumenti
predati na vrijeme, u pitanju je povreda ugovora. Njen značaj kao bitne ili nebitne
povrede se određuje prema uslovima konkretnog slučaja. Od ishoda ove analize zavise
i pravne posljedice neispunjenja ili neurednog ispunjenja prodavčeve obaveze da preda
dokumenta. Ukoliko nesaobrazni dokumenti budu predati prije roka za izvršenje ove
obaveze, prodavac može do tog roka da ispravi nedostatke. Ovo pravo nije bezuslovno.
Njime se prodavac može koristiti samo ako se time kupcu ne prouzrokuju „ni nera-
zumne nepogodnosti ni nerazumni troškovi“ (čl. 34 BK). No, čak i kad je to slučaj, kupac
zadržava pravo na naknadu štete predviđene Konvencijom. Ipak, pravo na raskid
ugovora mu ne pripada.328
241
3. Prenos svojine
301. U izlaganjima o izvorima prava i isporuci utvrđeno je da Konvencija ne reguliše

prenos svojine. Ipak, u čl. 30 BK se kao treća dužnost prodavca predviđa prenos svojine
na kupca. Ovako se moralo postupiti budući da je samo „to osnovna obaveza prodavca
zajednička svim pravnim sistemima, a sve drugo se razlikuje“.329
302. Kako shvatiti postojanje ove dužnosti u čl. 30 BK? Konvencija uspostavlja obavezu
prenosa svojine na kupca, ali ne reguliše način na koji će se to izvršiti. On je definisan
mjerodavnim nacionalnim pravom.330
4. Garancije saobraznosti isporučene robe sa ugovorom
4.1. Uporednopravni pregled
303. Starije rimsko pravo počivalo je na principima neodgovornosti prodavca za

osobine prodate stvari, osim ako drukčije nije bilo utvrđeno ugovorom (Caveat emptor).
U doba Carstva, u trgovini stokom i robovima se pojavljuje na pretorskom ediktu
zasnovana odgovornost prodavca za skrivene mane. Justinijanovom kodifikacijom je
ona protegnuta na sve dvostrano obavezujuće, sinalagmatične ugovore.331 Današnje
stanje uporednog prava rezultat je različite recepcije rimskih rješenja i specifične
pravne tehnike svakog od sistema.
Kontinentalni sistemi poznaju dva slučaja neizvršenja, odnosno neurednog izvršenja
ugovora o prodaji: docnju sa isporukom i isporuku stvari sa fizičkim ili pravnim nedo-
stacima. Fizički nedostaci, „mane“, najčešće se manifestuju kao isporuka neodgovara-
jućeg kvaliteta, ali se može manifestovati i kao količinski nedostatak. Da bi prevazišao
ove razlike i približio domaće pravo haškom Jednoobraznom zakonu o prodaji, ZOO
uvodi kategoriju „materijalnih nedostataka“ (čl. 479).332 Zadržava je i Nacrt ZOO.333
Anglosaksonski sistemi slučajeve neizvršenja ili neurednog izvršenja ugovora ne
dijele prema njihovim faktičkim obilježjima, nego prema značaju za ostvarivanje ciljeva
ugovora. Odredbe koje su bitne za ostvarivanje namjere stranaka i čije kršenje zadire u
sam „korijen sporazuma“ nazivaju se condition („uslov“), a one koje nemaju taj značaj –
warranty („garancija“). Svaki „condition“ uključuje u sebe i „warranty“, obrnuto nije slučaj.
Ovako kruta podjela ne odgovara više trgovačkim potrebama. Zbog toga je sudska praksa
razvila i treći tip ugovornih elemenata – „neimenovane uslove“ (innominate terms ili inter-
mediate terms). Oni se nalaze između uslova i garancija, pa se stoga odgovornost za
242
njihove prekršaje može procjenjivati prema faktičkim okolnostima i težini povrede ugo-
vora.334 Na ovaj način podjela prekršaja ugovora prema njihovom značaju postaje još
važnija. Na osnovu svega izloženog, jasno je da i količinski nedostaci uvijek predstavljaju
prekršaj ugovora. To podvlače i članovi 13. i 14. Sale of Goods Act.335
304. Podjela slučajeva neizvršenja ugovora uslovila je izgled sistema odgovornosti
za nepoštivanje ugovora. U kontinentalnim postoje dva: za docnju i za „mane“, a u
anglosaksonskim samo jedan - isti za sve povrede ugovora. Ono što je zajedničko za
obje grupe poredaka jeste postojanje garancije prodavca da će ugovor ispuniti uredno.
Ta garancija u kontinentalnim sistemima ima zakonski karakter, a u common law pravima
– ugovorni, budući da se pretpostavlja da su stranke klauzulu o garanciji unijele u ugo-
vor i kada ona nije izričito ili posredno navedena (implied term). U obje velike grupe
sistema rezultat povrede ugovora je i povreda te garancije i vodi odgovornosti prodavca.
Da bi se prevazišle razlike između kontinentalnih i common law sistema, u među-
narodnoj regulativi prodaje je od samog početka rada prihvaćen novi koncept -
garancija za saobraznost (conformity of the goods).336 On je sadržan i u članu 35 Bečke
konvencije. Njegovo definisanje se „indirektno bazira na common law sistemu”, ali „ono
nije suprotno ni u sistemu kontinentalnih prava, mada se u njima polazi od mana robe
i njihove podele na vidljive i skrivene”.337
4.2. Pojam saobraznosti u Bečkoj konvenciji
305. Institut saobraznosti potiče iz prava USA.338 Njegov istorijat pokazuje da mu se

značenje mijenjalo.339 Zbog toga je kategoriju „saobraznost robe” neophodno odrediti
pozitivnopravno. To je učinjeno u članu 35 BK. Zbog njihovog značaja u cjelini ćemo
citirati prva dva stava ovog člana.
„(1) Prodavac je dužan isporučiti robu u količini, kvalitetu i vrsti kako je to predviđeno
ugovorom i pakovanu ili zaštićenu na način predviđen ugovorom.
(2) Izuzev ako su se strane drukčije sporazumjele, smatra se da roba nije saobrazna
ugovoru ukoliko:
a) nije podobna za svrhe za koje se roba uobičajeno koristi;
b) ne posjeduje kvalitete robe koje je prodavac kupcu predočio u vidu uzorka ili
modela;
c) nije pakovana ili zaštićena na način uobičajen za takvu robu, ili ako takav način
ne postoji, na način koji je podoban da sačuva i zaštiti robu”.
243
Na osnovu stilizacije usvojene u Konvenciji još se ne može izvući definitivna siste-

matika slučajeva koji ulaze u nedostatak saobraznosti. Za to je potrebno i sistemsko tu-
mačenje Konvencije, njenih članova 36 i 37 naročito. Koji se, dakle, nedostaci mogu
svrstati u „nesaobraznost isporuke”?
306. Prvi nedostatak saobraznosti je predaja druge stvari ili stvari drugog roda (lat.
aliud). U većini nacionalnih prava ovo se smatra neizvršenjem isporuke i ne povezuje se
sa odgovornošću za mane.340 I član 35 BK se može tumačiti na isti način.341 To će posebno
biti slučaj onda kada isporučena roba ne odgovara ni opštem opisu predmeta u ugo-
voru.342 No, povezano tumačenje člana 35, stava 1 i stava 2 daje osnova i za svrstavanje
razmatranog slučaja u „nesaobraznost robe”.343 Ovo utoliko prije što siguran kriterij „za
određivanje granica između mane i aliud nije utvrđen”.344 U praksi je stoga korisno
provjeriti da li se isporuka druge stvari ili stvari drugog roda iz stava 1. čl. 35 može
kvalifikovati i kao neka od situacija navedenih u čl. 35, stav 2. Od rezultata toga
postupka zavisiće i pravna pozicija kupca u svakom konkretnom slučaju.
Drugi slučaj su nedostaci u količini ili kvantitativni nedostaci. Oni postoje bilo da je
isporučena veća, bilo manja količina od ugovorene.345 Ni kvantitativni nedostaci nisu
izričito spomenuti u stavu 2. čl. 35 BK. No, u prilog svrstavanju u „nesaobraznost robe”
govore isti razlozi kao i kod aliud. Pored toga, razlika između kvantitativnih i kvalitativ-
nih nedostataka, koji nesumnjivo predstavljaju „manu” i ulaze u „nesaobraznost robe”
je i u nacionalnim pravima relativna. Ako je količina bitan element ugovora, onda je
isporuka robe sa kvantitativnim nedostacima nesumnjivo i „nesaobraznost robe” iz
stava 2, tačka (b) čl. 35 BK.
Treća manifestacija „nesaobraznost robe” jeste postojanje kvalitativnih nedostataka,
odnosno „fizičkih mana robe”. Ona je razrađena u stavu 2 čl. 35 BK, a njeno određivanje
je složeno. Tu spadaju:
a) nepodobnost stvari za uobičajene svrhe u koje se roba iste vrste upotrebljava (čl. 35,
st. 2, tačka (a) BK). Pod njima se podrazumijevaju kako nepodobnost za redovnu upo-
trebu kontinentalnih sistema, tako i nemogućnost iskorištavanja u trgovini (merc-
hantibility) anglosaksonskih prava.346 Ovakvo određenje odgovara funkcionalnom i
objektivnom pojmu mane.347 U teoriji se smatra da „prodavac nije obavezan da poz-
naje ”imperativne“ propise kupčeve zemlje”348 i da stoga ne odgovara za nepodob-
nost stvari, osim u slučaju kada mu je kupac na imperativne propise skrenuo pažnju;
b) nepodobnost za naročitu, izričito ili prećutno ugovorenu svrhu (čl. 35, stav 2, tačka
(b) BK). Nesaobraznost, odnosno mana neće postojati ako se prema okolnostima
slučaja dokaže da se kupac nije oslonio niti se mogao osloniti na stručnost i
244
prosuđivanje prodavca. Teret dokazivanja leži na strani koja se poziva na oslanjanje

kupca na prodavčevu stručnost. On je u svakom slučaju izuzetno težak i u tom
smislu je odgovornost prodavca za ovaj slučaj nesaobraznosti ograničena.349 Svrha
mora biti vidljiva iz ugovora, ne iz nekog drugog, jednostranog ili dvostranog akta
stranaka;350
c) nesaobraznost sa uzorkom ili modelom koje je prodavac predočio kupcu (čl. 35, stav 2,
tačka (c) BK); roba u načelu mora u svemu da bude podudarna uzorku ili modelu;
izuzeci su dopušteni ako je nešto u ugovoru izričito promijenjeno,351 odnosno ako se
radi o tipskom uzorku,352 te o uzorku koji je pokazan samo radi obavještenja, a ne
radi određivanja kvaliteta.
Četvrti pojavni oblik kvalitativnog nedostatka jeste nesaobraznost u pakovanju ili

zaštiti robe (čl. 35, stav 2, tačka (d)). I on je porijeklom iz prava USA.353 Nesaobraznost
postoji ako roba nije upakovana ili zaštićena na ugovoreni način, na način koji je uobi-
čajen ili onaj koji je „podoban da sačuva i zaštiti robu” (čl. 35, stav 2, tačka (d) BK).
Tretman nedostataka u pakovanju kao posebnog slučaja nesaobraznosti same robe
rezultat je činjenice da cijela Konvencija ima prvenstveno u vidu distancionu prodaju.
U mnogim nacionalnim pravima ovaj propust predstavlja posebnu povredu ugovora.
To je rješenje usvojeno i kod nas.
4.3. Garancija saobraznosti robe
307. Garancija za postojanje saobraznosti robe ugovoru može se definisati kao

jamčenje prodavca savjesnom kupcu da će isporučena roba biti saobrazna onome što
je ugovoreno.354 Drugim riječima, prodavac jamči kupcu za svaki „nedostatak saobraz-
nosti koji je postojao u trenutku prelaska rizika” (čl. 36 BK). Nepoštivanje ovoga jam-
stva povlači za sobom odgovornost u skladu sa čl. 36 Konvencije, bez obzira na
eventualno odsustvo krivice prodavca.355
Iako je sadržana u Konvenciji, garancija saobraznosti ima ugovorni karakter. Na
ovakvo približavanje anglosaksonskim sistemima upućuje stilizacija čl. 35 BK, koji se u
određivanju saobraznosti osvrće isključivo na ugovor. Mogućnost prodavca u kontinen-
talnim sistemima, pa i u našem,356 da ugovorom isključi ili ograniči svoju odgovornost
za „mane“, tj. „materijalne nedostatke“ po ZOO, pokazuje još jednom da su praktične
razlike manje od konceptualnih.
245
308. Da bi obaveza garancije za saobraznost postojala, moraju biti ispunjeni uslovi

predviđeni Konvencijom. Njihov sustav veoma je sličan onome koji postoji u pravu BiH
kod garancije za materijalne nedostatke.357 Sastoji se od pet elemenata koji moraju po-
stojati istovremeno. Uslovi, dakle, imaju kumulativan karakter. Oni su dijelom izričito
navedeni u Konvenciji, a dijelom se dobijaju njenom sistemskom interpretacijom.
Prvi uslov jeste da se radi o ugovoru o prodaji na koji se primjenjuje Bečka konvencija.
On je već detaljno ispitan.
Drugo, nedostatak saobraznosti mora da postoji u času prelaska rizika sa prodavca
na kupca, „čak i ako je nedostatak saobraznosti postao očit kasnije” (čl. 36, st. 1 BK).
Teret dokazivanja leži na kupcu. Ovdje je potrebno primijetiti dvije stvari. Najprije,
posredno je uvažena kontinentalna koncepcija „mane” i njene podjele na vidljive i skri-
vene. I dalje, pravilo identično izloženom postoji u svim državnim pravnim porecima,
uključivo i naš. U Bečkoj konvenciji sadržane su, međutim, i dvije dopunske varijante:
a) prodavac može ugovorom dati posebnu garanciju da će „roba za neko vrijeme ostati
podobna za njenu redovnu ili naročitu svrhu, ili da će zadržati određena svojstva ili
karakteristike” (čl. 36, st. 2 BK). Tada garantuje i za nedostatke koji se pojave nakon
prelaska rizika. U ovom slučaju četverogodišnji rok zastarjelosti teče od dana u kome
je kupac obavijestio prodavca o postojanju nesaobraznosti kao osnova svog zahtjeva,
ali ne kasnije od isteka garantnog roka (čl. 11 KoZ);
b) do datuma određenog za isporuku prodavac može otkloniti nedostatke saobraznosti
koji postoje na ranije već isporučenoj robi. Vršenje ovog prava uslovljeno je na isti
način kao i kod otklanjanja nesaobraznosti dokumenata. A to znači da ni otklanjanje
nesaobraznosti robe ne smije kupcu prouzrokovati nerazumne nepogodnosti i tro-
škove, s tim što kupac uvijek zadržava pravo na naknadu štete prema Konvenciji
(čl. 37 BK). Pravo na raskid ugovora kupac nema ni u ovom slučaju.
Treći uslov jeste savjesnost kupca. Prodavčeva garancija saobraznosti robe sa

ugovorom ne postoji „ukoliko je kupac u vrijeme zaključenja ugovora znao za tu
nesaobraznost ili mu ona nije mogla biti nepoznata” (čl. 35, st. 3 BK). Navedeni
standard je „veoma blizu” stvarnom znanju u pogledu postojanja nedostataka.358 Ovo
pravilo se ne odnosi na situacije iz čl. 35 st. 1 BK, tj. na osobine robe izričito predviđene
ugovorom.359 Savjesnost prodavca, tj. njegovo znanje ili mogućnost znanja su pravno
irelevantni. Prodavac je odgovoran za nedostatak saobraznosti i kad nije kriv za njihovo
postojanje. Odgovornost prodavca za nesaobraznost je, dakle, objektivna.
246
Četvrti uslov tiče se održavanja garancije saobraznosti robe sa ugovorom na snazi.

On se može ukratko izraziti kao postojanje urednog obavještenja prodavca od strane
kupca o postojanju saobraznosti (čl. 39 BK). Pošto je u pitanju reklamacija, o njoj će
kasnije biti više riječi.
I peto, potrebno je da garancija saobraznosti nije u ugovoru izričito ili prećutno isključena.
Ovaj uslov nije eksplicitno sadržan u Konvenciji, ali proizilazi iz njene dispozitivne
prirode360 i ugovornog karaktera odgovornosti po BK.
4.4. Garancija za pravne nedostatke (zaštita od evikcije)
309. Zaključenjem ugovora kupac želi da stekne mirnu i nesmetanu državinu stvari
i najjače, vlasničko pravo na njoj, slobodno od bilo kakvih tereta. Zbog toga su za njega
osobine primljenog prava isto tako važne, ako ne i važnije od osobina stvari. Na ovoj
osnovi, počevši od rimskog prava, razvili su se u kontinentalnim i anglosaksonskim
sistemima režimi garancije za preneseno pravo veoma slični onima koji postoje kod
garantovanja za svojstva stvari.361 Razlike između ove dvije grupe poredaka zahtijevale
su da Konvencija posebno uredi i ovu obavezu prodavca.
Prenos svojine na kupca jedna je od osnovnih obaveza prodavca prema Bečkoj
konvenciji (čl. 30). Zbog toga i garancija za pravne nedostatke mora biti prirodan
sastojak ugovora. U Konvenciji, ona je priznata i postavljena kao specifičan vid odgo-
vornosti prodavca. Faktičke razlike između ovog i drugih slučajeva neizvršenja ugovora
dovele su do nekih specifičnih rješenja. Ona su koncentrisana u oblasti kategorijalnog
aparata i uslova za nastanak obaveza po osnovu garancije, tj. odgovornosti za pravne
nedostatke.
310. Pravni nedostaci ne spadaju u „nesaobraznost robe“.362 Pravni nedostaci se u
Konvenciji definišu kao „prava ili potraživanja trećih lica” na stvari koja je predmet ugo-
vora. Razlikovanje subjektivnih prava (rights) i potraživanja (claims) je značajno jer se
njime proširuje domen zaštite. Suprotno većini nacionalnih prava, ne odgovara se samo
za postojeća subjektivna prava trećih lica ili za ta prava koja su treća lica uspješno ostva-
rila prema kupcu. Već i samo ozbiljno potraživanje, koje za kupca može da predstavlja
značajne probleme i štete, čini osnov za korištenje pravima iz garancije.363 Druga
značajna specifičnost Konvencije, čak i u odnosu na haški Jednoobrazni zakon,364 jeste
poseban tretman prava industrijske svojine u funkciji „prava ili potraživanja treće
strane”.
247
Shodno izloženim stavovima Konvencije, pravni nedostatak postoji onda kada se

treće lice javlja sa stvarno-pravnim ili obligacionim pravom ili potraživanjem koji:
a) sprečavaju nastanak prava kupca,
b) sprečavaju nastanak prava kupca u predviđenom obimu,
c) onemogućavaju nastanak prava kupca shodno ugovoru, i
d) sprečavaju nesmetano korištenje prava koja su prenesena u skladu sa ugovorom.
Polazeći od navedene sistematizacije slučajeva, garancija za pravne nedostatke se

može, definisati kao jamčenje prodavca kupcu da preneseno pravo nema ni jedan od
spomenutih nedostataka. Procjena postojanja nedostataka vrši se najčešće prema
pravu zemlje prodavca.365
311. Uslovi za nastanak garancije za pravne nedostatke i za odgovornost prodavca
za njih su određeni u Konvenciji zavisno od toga da li su u pitanju prava industrijske
svojine366 ili druga prava. Ti uslovi su brojni i složeni.
Za razliku od garancije za osobine stvari, prvi uslov za realizaciju garancije za neke
vrste pravnih nedostataka je nesavjesnost prodavca. Ona to svojstvo ima isključivo ako
se radi o pravu industrijske svojine i ako su ispunjeni uslovi iz čl. 42. Konvencije. Upravo
na ovu situaciju odnosi se čl. 10, 3 KoZ. Rok zastarjelosti u slučaju nesavjesnog prodavca
počinje teći od trenutka u kome se prevara (fraud) mogla razumno otkriti. Nesavjesnost
se mora odnositi na pravni poredak zemlje u kojoj će se roba dalje prodavati ili koristiti,
ako su to stranke imale u vidu pri zaključivanju ugovora, te na pravo države u kojoj
kupac ima sjedište u svim drugim situacijama. Navedeni uslovi u stvari znače stvaranje
obaveze prodavca da se informiše o stanju prava industrijske svojine povodom robe u
navedenim zemljama. Ta obaveza može ugovorom biti prenesena na kupca.367 Ovi
uslovi se neće primijeniti ako je kupac znao za nedostatak ili ako je dao planove i naloge
prodavcu koji su doveli do postojanja povrede industrijske svojine. U svim ostalim
slučajevima i kod svih ostalih prava savjesnost prodavca je irelevantna (čl. 42 BK).
Drugi uslov jeste nepostojanje pristanka kupca da stvar uzme sa pravnim nedostat-
kom (čl. 41). Dispozitivni karakter Konvencije je došao do izražaja i u ovome rješenju.
Na trećem mjestu je obavještenje (reklamacija) na pravne nedostatke (čl. 43).
Obavještenje mora da se odnosi na prirodu nedostatka i da bude dostavljeno prodavcu
„u razumnom roku“ pošto je kupac „saznao ili morao da sazna za postojanje takvog
prava ili zahtjeva“ (čl. 43). Konvencija ne postavlja nikakve zahtjeve u pogledu načina
saznanja. To može, ali ne mora da bude zahtjev trećeg ili sudsko obavještavanje o sporu.
248
Reklamacija nije uslov za realizaciju obaveze iz ove garancije ako je prodavac bio nesa-
vjestan (čl. 43 (2) BK). Kada kupac „ima razumno opravdanje što nije poslao traženo
obavještenje”, može sniziti cijenu srazmjerno pravnom nedostatku ili zahtijevati
naknadu stvarno pretrpljene štete, ali ne i izmakle dobiti (čl. 44 BK). Posljednje rješenje
je kritikovano, kao i ista solucija kod nedostatka saobraznosti.368
Četvrti zahtjev odnosi se na nepostojanje ugovornog isključenja ili ograničenja ga-
rancije za pravne nedostatke. Taj uslov nije izričito predviđen u Konvenciji, ali proističe
iz njenog dispozitivnog karaktera. Dakle, i ova vrsta garancije prodavca ima ugovornu
prirodu.
4.5. Čuvanje robe
312. Čuvanje robe je i u uporednom pravu369 i prema Bečkoj konvenciji zajednička

dužnost ugovarača. Sastoji se u obavezi očuvanja stvari u načelno nepromijenjenom
stanju. Leži na svakoj od stranaka onda kada su posjed robe i snošenje rizika na njoj
podijeljeni.
Prodavac je prema Konvenciji dužan u dva slučaja da čuva stvari (custodia). Prvi je
docnja kupca sa preuzimanjem isporuke. Drugi postoji kod jednovremene isporuke i
plaćanja ako kupac ne plati cijenu u skladu sa ugovorom (čl. 85 BK). Bez obzira na
razlog, prodavac je dužan da preduzme razumne mjere za očuvanje stvari. One se
najprije određuju prema svim okolnostima slučaja, a potom i od mogućnosti koje pruža
mjerodavno državno pravo. Da bi ova obaveza nastala i postojala, potrebno je da
prodavac ima ili posjed robe, ili da može njome raspolagati svojim pravnim radnjama
(čl. 85 BK).
313. Postoji više načina na koje se ova dužnost može izvršiti. Prodavac može najprije
da robu čuva sam pažnjom dobrog privrednika, na trošak i rizik kupca.370 Roba se može
predati nekom trećem na čuvanje ako troškovi čuvanja nisu nerazumno visoki (čl. 87
BK). Ko može biti to treće lice, Konvencija izričito ne određuje. Iz stilizacije čl. 87 se ipak
može zaključiti da se radi o subjektima koji u sklopu svoje redovne djelatnosti drže robna
skladišta. To će na prvom mjestu biti javna skladišta, ali se kao „čuvari” mogu pojaviti
špediteri, preduzeća luka i drugi slični subjekti. Sudski depozit je malo vjerovatan, mada
nije isključen.371 Obavještenje kupcu da je roba uskladištena nije obaveza prodavca,372
ali je u praksi uvijek korisno. Deponovanje robe kod trećeg ne znači izvršenje isporuke.373
Pošto se čuvanje vrši za račun kupca, prodavac ima pravo na naknadu troškova za
čuvanje. Granicu naknade predstavlja „razumnost” tih troškova (čl. 85 i 87 BK). Ako su
249
troškovi razumni, prodavac ima pravo zaloge i/ili retencije na čuvanim stvarima sve dok
njegovi izdaci ne budu namireni. S obzirom na stilizaciju čl. 88, koja koristi termin „da
robu zadrži“, izbor prava će zavisiti od mjerodavnog državnog sistema.374
314. Sa obaveznom čuvanja povezana je, pod određenim uslovima, i dužnost
prodaje robe koju prodavac čuva. Ona postoji u dva slučaja:
a) ako je roba podložna „brzom kvarenju” ili
b) ako bi „njeno čuvanje iziskivalo nerazumne troškove” (čl. 88, st. 2 BK).
Kada su uslovi ispunjeni, prodavac mora preduzeti „razumne mjere” da robu proda
(čl. 88, st. 2 BK). Njihova konkretizacija zavisi od okolnosti slučaja i od nadležnog prava.
U principu u obzir dolaze: javna sudska prodaja, prodaja preko privatnih aukcijskih firmi
i neposredna prodaja.375 Ako je to moguće, prodavac je dužan obavijestiti drugu stranu
o „svojoj namjeri da robu proda” (čl. 88, st. 2 BK). Konvencija ne govori o reakcijama
kupca, ali je očito da je on ovdje, kao vlasnik, gospodar posla (dominus negotii) i da se
prodavac mora pridržavati njegovih uputstava, ukoliko ih blagovremeno dobije.376 Kada
je prodaja trećem licu izvršena, prodavac je ovlašten da od dobijene sume zadrži iznos
razumnih troškova koje je imao. „On je dužan višak predati drugoj strani“ (čl. 88, st. 3 BK),
odnosno staviti joj ga na raspolaganje.
4.6. Ostale obaveze
315. Pored navedenih, prodavac ima i niz drugih obaveza. Neke su sporadično
obuhvaćene Konvencijom, dok druge proističu iz konkretnog ugovora i okolnosti posla.
Najčešće se navode sljedeće: pakovanje robe, obavještavanje druge strane o relevantnim
činjenicama, otprema robe i transportno osiguranje.377 Zadržaćemo se samo na
posljednje dvije, budući da su ostale već obrađene na odgovarajućim mjestima.
Obaveza organizovanja transporta javlja se kod distancionih prodaja. Ako nije
uređena izričitim sporazumom ili navođenjem transportne klauzule, primijeniće se
dispozitivna rješenja sadržana u čl. 32, st. 2 BK. Prema njima, postoje četiri obilježja ove
obaveze:
a) prevoz se organizuje do određenog mjesta, mjesta opredjeljenja. To je ujedno i
mjesto u kome, po pravilu, rizik sa prodavca prelazi na kupca, mada to ne mora
uvijek biti slučaj;
250
b) prodavac mora zaključiti sve potrebne ugovore „za prevoz”, a ne samo ugovor o pre-
vozu. Tu će najčešće biti uključeni: ugovor o špediciji, uskladištenju i osiguranju;
c) ako nije ugovorena, vrsta prevoza se određuje prema okolnostima konkretnog slučaja
i to tako da bude „odgovarajuća”. U faktore značajne za odluku o izboru ulaze po
pravilu: osobine robe, tehnološke karakteristike pojedinih vrsta transporta i rokovi;
d) uslovi ugovora moraju biti „uobičajeni za tu vrstu prevoza”. Pada u oči veliki broj
upotrijebljenih pravnih standarda. A to znači da će u njenom konkretnom utvrđivanju
veliku ulogu imati interpretativni kriteriji iz čl. 8. Konvencije.
316. Obaveza osiguranja robe leži na prodavcu kada je to izričito ugovoreno ili ako
na nju upućuju transportne klauzule. Ona se tada ravna prema sporazumu stranaka i
relevantnim pravilima osiguranja. Zbog toga je Konvencija regulisala samo obaveze
prodavca ako nije dužan da robu osigura. Tada mora na zahtjev kupca da mu dostavi sve
„raspoložive podatke koji su mu potrebni za izvršenje osiguranja“ (čl. 32, st. 3 BK).
Načelo poštenja i savjesnosti, te standard pažnje dobrog privrednika zahtijevaju da
se dostave i podaci koji nisu izričito traženi, ali mogu biti od značaja za zaključivanje
ugovora o datom transportnom osiguranju.
VII OBAVEZE KUPCA
1. Davanje specifikacije
317. Obaveza kupca da prodavcu dostavi specifikaciju čini od posla prodaje opšteg
tipa posebnu vrstu - specifikacionu prodaju. Njen pravni režim u Konvenciji i ZOO je
gotovo identičan.378 Zadržaćemo se samo na rješenjima Bečke konvencije.
Pod specifikacijom se podrazumijeva svaki ugovorni uglavak ili jednostrana izjava
jedne od stranaka kojima se bliže određuju „oblik, mjere i druga obilježja robe” (čl. 65,
st. 1. BK). Generalna odredba da će kupac specificirati poručenu robu je bez ikakvih
pravnih efekata.379 Iako Konvencija ne govori o obimu i tehnici određivanja obilježja
robe, očito je da oni moraju biti detaljniji od obične ugovorne klauzule kojom se bliže
definiše predmet posla. Svojstva robe koja nisu određena specifikacijom ravnaće se
prema mjerodavnom pravu. Uporedno pravo se slaže u tome da nespecificirane oso-
bine moraju odgovarati kako specifikaciji, tako i onome što je u prometu uobičajeno.380
251
318. Kupac je dužan da specifikaciju obezbijedi do ugovorenog datuma. Ako on nije

označen u ugovoru, specifikacija se mora dati „do isteka razumnog roka” od prijema
prodavčevog zahtjeva za specifikaciju. Nepoštovanje ove obaveze povlači pravo
prodavca da sam sačini specifikaciju „u skladu sa kupčevim potrebama koje su mu
mogle biti poznate” (čl. 65, st. 1 BK). Pošto znanje prodavca za potrebe kupca ne mora
biti ni aktualno, ni precizno, Konvencija mu nameće obavezu da obavijesti kupca o po-
jedinostima specifikacije i da mu ostavi razuman rok u kome kupac ima pravo da sačini
sopstvenu specifikaciju. Izjava prodavca djeluje od dana u kome ju je kupac primio. Ne
odgovori li kupac u ostavljenom roku, „specifikacija koju je učinio prodavac je obavezna“
(čl. 65, st. 2 BK). U skladu sa čl. 64, 1 BK prodavac u ovom slučaju ima i pravo na raskid
ugovora.
2. Provjera saobraznosti
2.1. Pojam i značaj provjere
319. Provjera (ne)saobraznosti je sistem faktičkih i pravnih radnji, zajedno sa njihovim

modalitetima, koje treba preduzeti da bi kupac došao do relativno sigurnog stava o
tome da li isporučena roba odgovara onome što je ugovoreno. U uporednom pravu je
provjera u najvećem broju sistema pravo kupca.381 Taj stav ne izuzima i ZOO.382 Regulativa
Bečke konvencije je takva da provjera saobraznosti predstavlja posredno konstituisanu
obavezu kupca, uslov za valjano reklamiranje i jednu od pretpostavki očuvanja prava na
naknadu štete. Provjeru ćemo izložiti tako da se dobije sistem sličan domaćem. Pri tome
ćemo obuhvatiti sljedeće modalitete ove obaveze: vrijeme, mjesto, način i troškovi.
320. Značaj pregleda je po Konvenciji isti kao i u nacionalnim pravima. Prema čl. 58,
st. 3 BK: „Kupac nije dužan isplatiti cijenu prije nego što je imao mogućnost da robu
pregleda”. Izuzeci su također određeni. Obaveza plaćanja i prije pregleda postoji ako na
to upućuju dokumentarni način isporuke, ili ukoliko drugi način isporuke i plaćanja, o
kojima su se stranke saglasile, isključuje mogućnost pregleda robe. Pored navedenog,
uredan pregled je i faktička i pravna pretpostavka uspješne reklamacije.
S obzirom na to da je pregled obaveza kupca, on, prema Konvenciji, snosi i troškove
pregleda. Ako se pokaže da je roba nesaobrazna, kupac može, prema opštim pravilima
Konvencije, troškove pregleda da zahtijeva u vidu naknade stvarno pretrpljene štete.
Nacionalna prava ovdje imaju različite pristupe. Naš sistem, oličen u Opštim uzansama,
tipičan je primjer.
252
2.2. Vrijeme provjere
321. Vrijeme provjere je najsloženiji pravni modalitet ovog postupka. Ono može biti
određeno prinudnim propisom ili ugovorom, odnosno dispozitivnim propisom. Prinudni
propisi velikog broja zemalja zahtijevaju da se roba koja će se uvesti provjeri prije ot-
poslanja (pre-shipment inspection). Modaliteti ove provjere uređeni su posebnim Spo-
razumom o inspekciji prije otposlanja, koji je zaključen u okviru GATT/WTO.383 U
postupke obavezne kontrole robe spada i granična kontrola. Na međunarodnom planu
je uređena Konvencijom o usklađivanju graničnih kontrola robe.384 Vrijeme provjere
privatnopravnog karaktera, koje se određuje ugovorom ili dispozitivnim propisom,
također ima dva osnovna slučaja: kada je prodavac savjestan i kada nije savjestan.
Posebno ćemo ih izložiti.
Kada je prodavac nesavjestan, tj. kada se „nedostatak saobraznosti odnosi na činje-
nice koje su mu bile poznate ili mu nisu mogle biti nepoznate, a on ih nije otkrio kupcu”
(čl. 40 BK),385 vrijeme utvrđivanja nesaobraznosti nije ničim ograničeno. Niko se ne može
pozivati na posljedice svojih nesavjesnih radnji (Nemo turpitudinem suam allegans!) Ako
je prodavac bio savjestan, vrijeme utvrđivanja se određuje zavisno od toga da li je ne-
dostatak saobraznosti bio vidljiv ili skriven, tj. takav da se mogao utvrditi tek posebnim
pregledom ili upotrebom stvari. U slučaju vidljive nesaobraznosti, vrijeme provjere
određuje se na dva načina: generalno i za neke posebne situacije. Složenost rješenja
zahtijeva da se posebno izlože.
322. Pregled (provjera) vidljivih nedostataka mora se izvršiti u „što je moguće
kraćem roku zavisno od okolnosti” (čl. 38 (1) BK). Iako se ocjena pravnih standarda
uvijek vrši i prema okolnostima konkretnog slučaja, konkretne okolnosti su unesene u
čl. 38 (1) BK da bi se ublažila strogost stilizacije i roka koju on sadrži.386 Ovo je osnovno
rješenje. Pravilima o jednovremenosti isporuke i plaćanja iz čl. 58. Konvencije u praksi
se postiže da se vrijeme provjere (ne)saobraznosti veže za vrijeme isporuke. Upravo
zbog toga se u teoriji smatra da je i „štih-proba“ dovoljna za održavanje rokova
pregleda.387
323. Posebna rješenja za vrijeme provjere također postoje u Konvenciji. Prvo se tiče
distancione prodaje. „Pregled se može odgoditi do stizanja robe u mjesto opredjeljenja”
(čl. 38(2) BK). To znači da se vrijeme pregleda odgađa za period transporta i da kupac
mora dokazivati da eventualna nesaobraznost nije nastala u toku prevoza, nego prije
predaje za transport. U ovom kontekstu značajno je nekoliko momenata:
253
a) razlikovanje pregleda radi izvršenja ugovora o prodaji od pregleda radi izvršenja

ugovora o prevozu;
b) stranke mogu vrijeme pregleda uvijek posebno ugovoriti ne pridržavajući se dis-
pozitivnih rješenja Konvencije;
c) ako ništa nije ugovoreno, kupac ima pravo opcije u pogledu određivanja (mjesta)
vremena provjere;
d) u mjestu opredjeljenja kupac također ima obavezu da u skladu sa okolnostima da
robu na provjeru u „što je moguće kraćem roku”.
Drugo specifično rješenje se odnosi na reekspediciju (čl. 38(3) BK). Pod reekspedicijom
se podrazumijeva promjena pravca ili destinacije robe bez postojanja razumne
mogućnosti da se roba prije toga pregleda, pod uslovom da je prodavac u trenutku
zaključenja ugovora znao ili morao znati za dalju otpremu.388 U Konvenciji nema
zahtjeva da se mjesto opredjeljenja mijenja „bez pretovara”, kao što to čine haški
Jednoobrazni zakon i naš ZOO. Kod reekspedicije pregled može da se odgodi „do
prispijeća robe u novo mjesto opredjeljenja” (čl. 38 (3) BK), a to praktično znači za
vrijeme produženog transporta. U ovom slučaju važe i druga rješenja iz prethodnog
slučaja.
Treći slučaj obuhvata jednovremenosti isporuke i plaćanja. On ugovorom može biti
isključen (čl. 58 (1) BK). Pregled se može odgoditi dok prodavac kupcu ne stavi na
raspolaganje „dokumenta na osnovu kojih se može raspolagati robom“ (čl. 58 (1) BK).
324. Kod skrivene nesaobraznosti (skrivenih nedostataka) provjera se može izvršiti
u krajnjem roku od dvije godine „računajući od dana stvarne predaje robe kupcu,
izuzev kada je taj rok nesaglasan sa ugovornim garantnim rokom” (čl. 39 (2) BK). Ovaj
zaključak se dobija tumačenjem, a počiva na uslovljenosti provjere nesaobraznosti i
reklamacije. Rok je objektivan i prekluzivan. Bio je predmet velikih sporova prilikom
usvajanja Konvencije.389 Namijenjen je prvenstveno zaštiti od skrivenih nedostataka, tj.
od nesaobraznosti koja nije vidljiva prilikom prijema robe.
2.3. Mjesto provjere
325. Prema dispozitivnim odredbama Konvencije, mjesto provjere se određuje

prema vremenu provjere. Primjenom ovog kriterija može se dobiti sljedeća
nomenklatura:
254
a) mjesto isporuke,
b) mjesto predaje prvom prevozniku radi prevoza kod distancionih prodaja, naročito
ako su u pitanju generičke stvari,390
c) mjesto opredjeljenja,
d) konačna destinacija kod reekspedicije i
e) mjesto gdje se stvari nalaze, ako je u pitanju skrivena nesaobraznost.
326. Analiza teksta Konvencije pokazuje da ona težište stavlja na mjesto opredje-
ljenja,391 bilo da se radi o primarnom mjestu upućivanja, bilo o sekundarnom, onom
koje se pojavljuje kod reekspedicije. Ovo rješenje odgovara dominirajućem stavu u
uporednom pravu.392
Međunarodna prodaja ima pretežno distancioni karakter. Zbog toga je u praksi
veoma prisutno i mjesto predaje robe prvom prevozniku kao lokacija na kojoj se vrši
provjera.
2.4. Način provjere
327. Način pregleda obuhvata sve vrste radnji i njihove modalitete koje kupac treba
da izvrši radi provjere saobraznosti isporuke. Način pregleda zavisi prvenstveno od vrste
robe i sporazuma stranaka, pa mu Konvencija ne posvećuje posebnu pažnju. Stoga u
slučaju šutnje ugovora, prema pojedinim autorima, važi pravilo Haškog zakona o
prodaji po kome se „na pregled primenjuju pravila mesta na kome se kontrola vrši“.393
Drugo mišljenje je zasnovano na širem tumačenju Bečke konvencije zato nam se čini
prihvatljivim. Za način pregleda su prvenstveno mjerodavni međunarodni poslovni
običaji, a ukoliko njih nema, kupac mora da ispita robu na razuman način.394 Takav način
provjere može, ali ne mora da bude podudaran sa pravilima provjere u mjestu
isporuke. Značajno je napomenuti da jedinstvena međunarodna pravila za kontrolu
još ne postoje, a da se rješenja uporednog prava među sobom značajno razlikuju.395
Također, valja istaći da se prema čl. 20 našeg Zakona o sukobu zakona ne može doći do
stava koji bi bio podudaran sa rješenjima Konvencije. Ukoliko važi pravo BiH, primijeniće
se odredbe Glave XXIII ZOO -– „Ugovor o kontroli robe i usluga” za situaciju u kojoj je
provjera prepuštena trećim licima.396 Ukoliko kontrolu saobraznosti robe vrši kupac,
važiće odredbe ZOO o provjeri materijalnih nedostataka.
255
328. U vezi sa načinom provjere u praksi su posebno značajna tri momenta. Prvo,
kod načina provjere uvijek treba pažljivo razlikovati tehničke od društvenih procedura.
Drugo, ako su bilo tehnički, bilo društveni postupci propisani prinudnim propisima ili
fiksirani u ugovoru, rješenja izvora prava se moraju striktno poštovati. Samo rezultati do-
bijeni na taj način su juridički relevantni i mogu da posluže kao osnova za urednu re-
klamaciju. Sa ovoga stanovišta se svi načini provjere i njihovi rezultati mogu podijeliti
na one koji se tiču utvrđivanja standardnog kvaliteta i drugih zahtjeva vezanih za robu
i one koji odgovaraju specifično ugovorenim klauzulama. U prvom slučaju se izdaju
standardni certifikati (in rem), a u drugom posebni (in personam). 397 I treće, postupak
provjere se danas u mnogim slučajevima (zlo)upotrebljava i kao način posrednog isklju-
čivanja ili ograničavanja odgovornosti prodavca.398
3. Prijem isporuke
329. Preuzimanje isporuke je sistem faktičkih i pravnih radnji koje kupac prema ugovoru
i drugim izvorima prava mora da izvrši da bi „omogućio prodavcu da izvrši isporuku”
(čl. 60 BK)399 i da bi on sam preuzeo robu. Sastoji se iz najmanje jedne faktičke i jedne
pravne radnje i zato predstavlja pomoćni pravni posao.400 Preuzimanje isporuke je
pandan isporuci i često se radnje ispunjavanja ove dvije obaveze prepliću. No, to ni
malo ne utiče na njihovu pravnu samostalnost.
U uporednom pravu je pravna priroda preuzimanja isporuke sporna. Interesantno je
da linija podjele ne ide između kontinentalnih i common law sistema. Većina državnih
poredaka izričito smatraju da je u pitanju pravo kupca.401 ZOO je zauzeo stav da se radi
o njegovoj obavezi i time se priklonio rješenjima međunarodnog poslovnog prava.402
330. Radnje preuzimanja isporuke odnose se na period prije i u toku isporuke.
Njihovo navođenje može se izvršiti u ugovoru ili drugim izvorima, shodno čl. 8 BK.
Ukoliko to nije učinjeno, kupac mora obaviti sve radnje „koje se razumno od njega
očekuju” (čl. 60 BK). Za međunarodnu prodaju je važno da svako preuzimanje robe ne
mora da znači i njen prijem. Test za kvalifikovanje faktičkog preuzimanja robe kao
prijema isporuke je stanje volje kupca, odnosno postojanje ili nepostojanje pomoćnog
pravnog posla kao elementa prijema. Ovakve situacije su česte naročito kod reekspe-
dicije.403 Kada je isporuka izvršena, rizik je prešao na kupca. Usprkos tome, Konvencija
zahtijeva od kupca i da preuzme robu. Cilj ovakvog rješenja je oslobađanje prodavca od
obaveze da se o njoj stara, da je čuva.
256
4. Čuvanje robe
331. Već je navedeno da je i u uporednom pravu i prema Bečkoj konvenciji čuvanje

robe zajednička dužnost obje stranke. Stoga za kupca na koga pada ova obaveza u principu
važi isti režim kao i za prodavca. Specifičnosti ipak postoje i vezane su za pravo kupca
da robu odbije. Postoje dvije osnovne situacije.
Prva ima opšti karakter.404 Kad god je ovlašten da odbije robu koja se već nalazi u
njegovom posjedu, faktički ili posredstvom dokumenata, kupac je dužan „da preduzme
sve mjere za čuvanje robe koje su prema okolnostima razumne“ (čl. 86, st. 1 BK). Kao i
prodavac, kupac u ovom slučaju ima pravo da zadrži robu dok mu se ne naknade
razumni troškovi koje je imao povodom čuvanja.
332. Druga situacija postoji kod distancione prodaje. Kupac je u mjestu opredjeljenja
dužan da preuzme robu „za račun prodavca”, ako su ispunjeni Konvencijom predviđeni
uslovi. Ima ih ukupno četiri:
a) u mjestu opredjeljenja prodavac nema lice ovlašteno da preuzme brigu o robi, bilo
da se radi o sopstvenom službeniku, bilo o ugovornom partneru (špediter, agent),
b) preuzimanje robe je moguće bez isplate njene cijene,
c) preuzimanje i čuvanje robe ne prouzrokuju kupcu nerazumne troškove,
d) preuzimanje i čuvanje robe ne stvaraju kupcu nerazumne nepogodnosti.
Analiza teksta Konvencije pokazuje da prva tri uslova moraju biti ispunjeni kumu-
lativno. Četvrti uslov je samostalan i kupac ima pravo, ne i obavezu da se njime koristi.
Mjere čuvanja i zadržavanja robe uređene su na isti način kao i u prvom slučaju.
5. Plaćanje cijene
5.1. Pojam plaćanja i izvori prava
333. Plaćanje cijene je ključna obaveza kupca. Ona, kao razlog, u kontinentalnim
sistemima predstavlja kauzu (causa), a u common law sistemima razlog (consideration)
za preuzimanje dužnosti prodavca uopšte, a isporuke i prenosa vlasništva posebno.
Analogno isporuci, plaćanje se može definisati kao sistem faktičkih i pravnih radnji koje
kupac mora da preduzme u skladu sa ugovorom, prinudnim propisima i drugim izvorima
257
da bi prodavcu prenio određenu količinu novca i najjače stvarno pravo na njoj.405 Bečka
konvencija u članu 54. sadrži sličnu definiciju ove dužnosti: „Kupčeva obaveza da isplati
cijenu podrazumijeva preduzimanje mjera i ispunjavanje formalnosti predviđenih ugo-
vorom ili odgovarajućim zakonima i propisima da bi se omogućilo izvršenje plaćanja.”
U predmet obaveza plaćanja ulaze cijena predmeta prodaje, izdaci robnog prometa
i sami troškovi plaćanja. Da bi omogućio prodavcu da dođe u posjed novca, kupac mora
da izvrši niz radnji uređenih ugovorom, dispozitivnim i prinudnim propisima. Ako ništa
drugo nije izričito ili prešutno ugovoreno, mjerodavni su najprije propisi zemlje iz koje
se plaćanje vrši, najčešće države kupčevog sjedišta. Pored toga, kupac treba da zado-
volji i propise zemlje u kojoj se plaćanje vrši, ukoliko ih je znao ili morao znati. U teoriji
se s pravom ističe da posljednja obaveza nije teška za kupca budući da su formalnosti
prijema plaćanja znatno manje od onih koje postoje kod izvršenja novčanih obaveza.406
Najčešće formalnosti vezane za ispunjenje dužnosti plaćanja su: pribavljanje dozvole za
plaćanje, otvaranje akreditiva, obezbjeđenje bankarske garancije, izdavanje i prenos
mjenice. Obaveza plaćanja izvršava se u ugovorenoj valuti, ukoliko to nije suprotno
mjerodavnim deviznim propisima.407 Ako valuta nije predviđena ni prinudnim
propisima, ni sporazumnom stranaka, utvrdiće se tumačenjem u skladu sa članovima
8 i 9 BK.408
Pravna priroda obaveze plaćanja u međunarodnoj prodaji je dvostruka. Ona je
najprije ugovorna dužnost kupca. No, sa stanovišta javnog prava, ona kod nas ulazi u
„plaćanje po tekućim transakcijama sa inozemstvom”.409 Isto stanje postoji i u upored-
nom pravu.
334. Od izvora međunarodnog poslovnog prava za uređivanje ove obaveze na
prvom mjestu se nalazi Bečka konvencija, ukoliko nije isključena ugovorom. Od pri-
nudnih propisa ove grane najprije treba voditi računa o ratifikovanim bilateralnim ugo-
vorima, a potom o deviznom zakonodavstvu i pridruženim podzakonskim aktima.410
Pošto ovdje ne postoji mogućnost da se mjerodavno pravo odredi bilo sporazumom
stranke, bilo kolizionom normom, za kupca će biti mjerodavni propisi njegove zemlje,
a za prodavca pravo države u kojoj se nalazi mjesto plaćanja.
Pitanja koja nisu riješena prethodno navedenim izvorima uređuju se mjerodavnim
domaćim pravom. Tada za njih važe kako opšta pravila o izvršenju novčanih obaveza,
tako i posebne odredbe o plaćanju cijene u ugovoru o prodaji.411
258
5.2. Način plaćanja
335. Način plaćanja obuhvata instrumente plaćanja, radnje koje se povodom njih
moraju izvršiti i modalitete tih radnji. Način plaćanja se po pravilu kombinuje sa
instrumentima obezbjeđenja plaćanja, ali obje pojave zadržavaju svoju pravnu samo-
stalnost.412 Način plaćanja u Bečkoj konvenciji nije konkretno regulisan, pa će se na
ugovorna rješenja primijeniti relevantna međunarodna regulativa413 i pravila mjero-
davnog državnog prava.
Najčešći instrumenti plaćanja su nalog banke kupca banci prodavca414 i izdavanje
čeka. U praksi se dokumentarni akreditiv, te izdavanje i prenos mjenice također smatraju
instrumentima plaćanja, mada su oni po svojoj ekonomskoj funkciji i pravnoj prirodi
instrumenti obezbjeđenja plaćanja. Njihova sadržina određena je posebnim propisima;
način upotrebe također. Zbog toga se ovdje na njima nećemo zadržavati. Ipak, potrebno
je istaći da Zakon o deviznom poslovanju (dalje i ZDP) zahtijeva da se platni promet sa
inozemstvom obavlja preko banaka, ako samim tim zakonom nije drukčije određeno.
336. Plaćanje robom otvara niz osjetljivih pravnih pitanja. Najprije, nacionalna prava
nisu saglasna u tome da li se plaćanje može uopšte ili bar djelomično ugovoriti i
izvršiti u stvarima.415 Stilizacija čl. 54 BK ne isključuje mogućnost plaćanja robom. Dalje,
ako je plaćanje unaprijed i u cjelini ugovoreno u robi, postoji specifičan posao - raz-
mjena,416 odnosno kompenzacija, countertrade ili barter.417
Kod nas je kompenzacioni posao definisan čl. 22, st. ZVTPBiH: „Preduzeće može
zaključivati ugovore o izvozu roba i usluga koje se plaćaju uvozom roba i usluga“.
Tumačenje ove odredbe otvara neke dileme. Prva je da li se izvoz robe mora naplaćivati
isključivo uvozom robe ili se cijena može naplatiti uvozom usluga? Sa stanovišta
vanjskotrgovinskog režima smatramo da su obje varijante dozvoljene. No, privatno-
pravni posao bartera sa elementom inostranosti postoji samo onda ako se vrši razmjena
robe za robu. Drugo sporno pitanje se tiče uslova pod kojim se ovaj posao može obavljati.
Povezano tumačenje stava 1 sa stavovima 2 i 3 istog člana i sa generalnom odredbom
o slobodi protoka robe iz čl. 1, st. 2 jasno pokazuje da posao bartera nije više podvrgnut
režimu administrativnih dozvola.
Spoljnotrgovinski efekti barter aranžmana ipak su zahtijevali da se njihovo obavljanje
organizovano evidentira. Zadatak je povjeren ministarstvima trgovine entiteta (čl. 22
ZVTPBiH), a postupak uređen posebnim Uputstvom Vijeća ministara o evidenciji
izvršenog kompenzacionog posla.418 Preduzeće je dužno u roku od 15 dana po izvršenju
posla evidentirati kompenzaciju kod ministarstva trgovine entiteta. Dostavljaju se
259
podaci o robi, naziv i tarifna oznaka, te vrijednost robe koja se izvozi i uvozi iskazana u
KM. Do desetog dana tekućeg mjeseca podaci za prethodni mjesec se moraju dosta-
viti Ministarstvu vanjske trgovine BiH, radi objedinjavanja evidencija. Ovo ministarstvo
ima obavezu da sastavlja polugodišnje i godišnje analize o kompenzacionoj razmjeni
sa inostranstvom.
5.3. Mjesto plaćanja
337. Mjesto plaćanja je lokacija na kojoj sve radnje plaćanja moraju biti završene,
odnosno preciznije: lokacija na kojoj cijena mora biti stavljena prodavcu na raspolaganje.
U uporednom419 i u našem pravu420 tri principa dominiraju određivanjem mjesta
plaćanja: obaveza je donosiva, nalazi se pod uticajem pravila o vremenu i načinu
plaćanja i vezana je za načelo uzajamnosti ispunjenja. Pošto između kontinentalnih i
anglosaksonskih prava u ovom pogledu ne postoje bitne razlike, Bečka konvencija nije
imala razloga za stvaranje posebnih rješenja.
Troškove plaćanja u pravilu snosi kupac. Prodavac snosi povećane troškove plaćanja
koji nastanu zato što je, nakon zaključenja ugovora, promijenio svoje sjedište (čl. 57, 2
BK). Smatramo da navedena rješenja važe i onda kada prodavac jednostrano promijeni
mjesto plaćanja, a da pri tome ne mijenja svoje sjedište (mjesto poslovanja). Ostali
rizici izvršenja novčane obaveze ostaju na kupcu.421 Cesija prava na naplatu, kod fakto-
ringa422, npr. ne mijenja sama po sebi mjesto plaćanja,423 niti utiče na pravila o tome ko
snosi troškova isplate.
338. Ukoliko prodavac treba da isporuku robe izvrši kao svoju prethodnu obavezu,
mjesto plaćanja je sjedište prodavca (čl. 57, st. 1, tačka (a) BK). Sistemskim povezivanjem
ove odredbe sa stavom 2. istog člana dolazi se do zaključka da je to mjesto u kome
prodavac ima sjedište u trenutku zaključenja ugovora. Ovo mjesto plaćanja biće
mjerodavno za prodaje kod kojih je ugovoreno slanje robe sa otvorenim računom
(„na otvoreno“), „neto kasa“, „neto kasa po prijemu i provjeri“, za prodaje „putujuće“ i
„plivajuće“ robe, za prodaju uskladištene robe i za distancionu prodaju kod koje nije
ugovoreno pouzeće.424
Kada je plaćanje ugovoreno uz isporuku robe ili predaju dokumenata, mjesto
plaćanja je ono u kome se izvrši uručenje robe,425 odnosno dokumenata. Analiza poje-
dinih komercijalnih vrsta prodaje pokazuje da će izložena rješenja čl. 57, st. 1, tačka (b)
biti primjenjiva kod nedistancione prodaje. Kod distancione prodaje će plaćanje uz
predaju robe ili dokumenata biti moguće samo ako prevoznik ima pravo da naplati
260
cijenu od primaoca (pouzeće),426 te kod dokumentarnih isporuka u kojima papiri

pružaju kupcu dovoljno garancije o saobraznosti robe (skladišnica, prenosivi tovarni
list željeznice itd.). Ako se plaćanje vrši uz korištenje dokumentarnog akreditiva, sma-
tramo da je mjesto plaćanja ono u kome akreditivna, konfirmirajuća ili banka platac
ima svoje sjedište.427
5.4. Vrijeme plaćanja
339. Vrijeme plaćanja je trenutak u kome ili period unutar koga sve radnje plaćanja
moraju biti završene i dugovana cijena stavljena na raspolaganje prodavcu. Vrijeme pla-
ćanja treba razlikovati od trenutka u kome se smatra da je plaćanje izvršeno. Druga na-
vedena kategorija je faktičke prirode i služi ocjeni urednosti plaćanja, odnosno
utvrđivanju da li docnja kupca postoji ili ne.
U uporednom pravu nema bitnih razlika u pogledu vremena plaćanja. Osnovni princip
je jednovremenost isporuke i plaćanja, ukoliko je zadovoljen uslov da je kupac mogao
pregledati robu.428 Rješenja Konvencije su analogna onim u nacionalnim pravima.
Izuzetak ipak postoji.
U čl. 59 Konvencije sadržano je jedno rješenje koje odstupa od nekih nacionalnih
prava.429 Kada se dan plaćanja utvrdi ne samo ugovorom nego i na osnovu izloženih
rješenja Konvencije, kupac je dužan platiti bez posebnog zahtjeva „ili neke druge
formalnosti“ od strane prodavca. Rimsko načelo po kome rok opominje umjesto
dužnika (Dies interpelat pro homine) ovdje je dosljedno primijenjeno. Teorija je kritikovala
ovo rješenje utoliko što ne sadrži pozivanje na običaje,430 te zato što kupca stavlja u
veoma težak položaj kada je plaćanje povezano sa isporukom čije vrijeme kupac ne
može da predvidi.431
340. Vrijeme plaćanja određuje se najprije ugovorom (čl. 58, st. 1 BK). Ono može biti
utvrđeno tako da pada prije isporuke. Najčešće klauzule kojima se to čini su „plaćanje
po pozivu“ (Zahlung bei Abruf), „plaćanje po prijemu fakture” (Kasse gegen Faktura),
„C.B.D.“ (Cash before Delivery),432 „plaćanje uz dokumenta” (Kasse gegen Dokumenten).
Ako je ovo slučaj, Zakon o deviznom poslovanju433 u čl. 39. zahtijeva od domaćih
pravnih lica da plaćenu robu uvezu u roku od 90 dana od dana kad je banka izvršila
nalog za plaćanje prema inozemstvu. Kod izvoznih poslova naših firmi situacija je nešto
drukčija. Ako plaćanje pada nakon isporuke, shodno našim deviznim propisima, ono
mora biti ugovoreno i izvršeno unutar perioda od 90 dana po isporuci. U suprotnom
se smatra da se radi o davanju kredita stranom kupcu i tada se naplata mora izvršiti u
261
rokovima koji su predviđeni ugovorom o kreditu (čl. 38 ZDP). U oba razmatrana slučaja
uobičajeno je traženje sredstava obezbjeđenja plaćanja.
Ukoliko vrijeme plaćanja nije ugovoreno, obaveza kupca dospijeva „kad prodavac,
u skladu sa ugovorom i ovom konvencijom, stavi kupcu na raspolaganje bilo robu, bilo
dokumenta na osnovu kojih se robom može raspolagati” (čl. 58, st. 1 BK). „Stavljanje na
raspolaganje” obuhvata faktičke i pravne radnje prodavca kojima se kupcu omogućava
preuzimanje posjeda robe, odnosno dokumenata. Obaveza kupca dospijeva čim je za
to saznao na bilo koji način. U praksi dominira primanje obavještenja bilo od prodavca,
bilo od njegovih punomoćnika. Vrste prodaje, primijenjene komercijalne tehnike i način
transporta utiču i ovdje na izgled konkretnih rješenja. Prodaja uskladištene robe se tako
realizira kao dokumentarna prodaja, a trgovina „plivajućom” robom kao prodaja „roba
za novac” s tim da brodar ima funkciju izvršioca isporuke.434 Sigurnost stranaka se ovdje
postiže uslovljavanjem isporuke, odnosno isplate. „Prodavac može usloviti predaju robe
ili dokumenata plaćanjem cijene” (čl. 85, st. 1 BK). S druge strane, kupac „nije dužan
isplatiti cijenu prije nego što je imao mogućnosti da robu pregleda, izuzev ako način
isporuke ili plaćanja sa kojim su se strane saglasile isključuje takvu mogućnost” (čl. 85,
st. 3). Ukoliko se radi o distancionoj prodaji, prodavac ima i jedan dodatni način obez-
bjeđenja plaćanja. On može zabraniti predaju dokumenata kupcu u mjestu opredjeljenja
dok kupac ne isplati cijenu. Ovaj slučaj se naziva i naplata pouzećem.
VIII PRIGOVORI ZBOG NESAOBRAZNOSTI

I PRAVNIH NEDOSTATAKA
1. Obavještenja i prigovori
341. Potreba za nesmetanim odvijanjem trgovine, zaštita pravne sigurnosti i načelo

poštenja i savjesnosti kreirali su i u uporednom pravu i u Bečkoj konvenciji velike
obaveze na davanje različitih obavještenja drugoj strani. Njihova pravna kvalifikacija
zavisi od sadržaja, tj. od informacija koje nose i od pravnih posljedica vezanih za
propuštanje obavještenja. Ako se one svode samo na obavezu naknade štete prouzro-
kovane propuštanjem ili neblagovremenim davanjem obavještenja, tada se može
govoriti o „obavještenju“ u užem pravno-tehničkom smislu. Neizvršavanje obaveze
davanja ovakvih „obavještenja“ je po svojoj pravnoj prirodi građanski delikt.
262
Ukoliko je davanje obavještenja uslov za očuvanje i za ostvarivanje nekih prava

davaoca, tada se radi o posebnom institutu, o „prigovorima”. Pod prigovorom podra-
zumijevamo izjavu ugovornog povjerioca kojom on ukazuje dužniku na činjenicu da
ugovor ne smatra izvršenim, odnosno uredno izvršenim i da ima namjeru da se koristi
nekim od prava koja mu po tom osnovu pripadaju.435
342. Bečka konvencija poznaje više slučajeva obavještenja u užem pravno-tehni-
čkom značenju. To su:
a) obavještavanje kupca od strane prodavca da je roba otpremljena radi isporuke
(čl. 32, st. 1 BK),
b) obavještavanje jedne strane dato drugoj da će odgoditi izvršenje svojih obaveza jer
je jasno da druga strana neće izvršiti bitan dio svojih obaveza (čl. 71, st. 1 BK),
c) obavještenje jedne strane dato drugoj da ima namjeru da raskine ugovor ako ne
dobije dovoljno obezbjeđenje za izvršenje obaveza druge strane (čl. 72, st. 2 BK) i
d) obavještavanje jedne strane dato drugoj o nastupanju više sile koja onemogućava
izvršenje ugovora (čl. 79, st. 4 BK).
Konvencija poznaje i dva slučaja prigovora u pravno-tehničkom značenju toga pojma:

a) prigovor zbog nesaobraznosti robe (čl. 32, st. 1 BK) i
b) prigovor zbog postojanja pravnog nedostatka (čl. 43, st. 1. BK).
Njih ćemo posebno razmotriti.
2. Reklamacija/obavještenje o nesaobraznosti robe
2.1. Sadržaj reklamacije
343. Član 39 (1) Konvencije govori o „obavještavanju” koje kupac mora da pošalje
prodavcu o „prirodi nedostatka” ako želi da se koristi nekim pravom koje mu po tom
osnovu pripada. „Obavještenje“ je drugi termin za „reklamaciju” koju poznaju sva
kontinentalna prava, mada sa različitim dejstvom.436 Reklamacija je pomoćni pravni
posao, pravna radnja kojom kupac obavještava prodavca da isporučena roba ima po
njegovom mišljenju i nalazima konkretan nedostatak i kojom mu stavlja do znanja da
ima namjeru da se koristi nekim od prava koja po tom osnovu ima.437
263
Na „obavještenje” o nesaobraznosti po Bečkoj konvenciji se primjenjuju najprije

specijalna pravila o ovom institutu, a potom i opšta pravila o svim obavještenjima koje
stranke daju jedna drugoj (čl. 8 i 9 BK). Po svojoj pravnoj prirodi reklamacija je obaveza
kupca i neformalan pravni akt.
344. Sadržaj reklamacije određen je Konvencijom. On mora da obuhvati „prirodu
nedostatka”, a to znači da mora da bude dovoljno konkretan. U praksi to znači pozivanje
na bitne rezultate izvršenog pregleda robe. „Opšta izjava o postojanju nedostatka nije
dovoljna”,438 jer bi na taj način kupac bio stavljen u povoljniji položaj. Ipak, trgovačka
praksa poznaje, a arbitraže i sudovi uvažavaju i opšte izjave o reklamaciji ukoliko su u
razumnom roku potkrijepljene potrebnim konkretnim izjavama i dokumentima.439
U ovakvim slučajevima uopštena izjava služi prvenstveno obavještavanju prodavca
o problemima i očuvanju kupčevih prava koja mu pripadaju po ugovoru i Konvenciji.
Bude li sadržaj reklamacije preciziran u ugovoru,440 mora se striktno poštovati. U
suprotnom, reklamacija je nevažeća. Pored toga, u „obavještenju” se mora nalaziti i ono
što je uobičajeno bilo među konkretnim strankama, bilo u poslovnim običajima uopšte
(čl. 9 BK).
Bečka konvencija ne traži da kupac pozove prodavca da se uvjeri u postojanje
nedostatka, kao što to čini naš ZOO. Razlozi za ovaj „propust” su praktične prirode i
proizlaze iz potrebe prilagođavanja zakonskih rješenja uslovima distancione prodaje.
Bečka konvencija ne zahtijeva ni određenje prava kojim kupac želi da se koristi.441
Izuzetak je sadržan u čl. 46 (3) Konvencije: „Zahtjev za popravku mora da se učini bilo
istovremeno sa obavještenjem poslanim na osnovu člana 39. ili u razumnom roku
poslije tog obavještenja”. Dokumenti se po pravilu prilažu reklamaciji, ali ona vrijedi i
bez njih. Kupac treba da sačuva originale radi eventualnog sudskog, odnosno arbitražnog
spora. Svi prateći papiri moraju biti legalizovani.442 Kod nas, vidjeli smo, način legalizacije,
shodno čl. 8 ZVTPBiH, vrše Ministarstvo vanjske trgovine i ministarstvo trgovine odgo-
varajućeg entiteta.
2.2. Vrijeme reklamacije
345. Sistem određivanja blagovremenosti reklamacije analogan je sistemu utvrđi-

vanja blagovremenosti provjere saobraznosti. Zbog toga se utvrđivanje vremena
uredne reklamacije može izložiti bez pretjeranih ulaženja u detalje.
Ako je prodavac nesavjestan, kupac može obavještenje o nedostacima saobraznosti
poslati pravovaljano bez ikakvih vremenskih ograničenja. U suštini, reklamacija tada
264
nije ni potrebna.443 Kada je prodavac savjestan, vrijeme reklamiranja se određuje prema

tome da li je nedostatak vidljiv ili skriven.
346. Vidljivi nedostaci se moraju reklamirati u „razumnom roku” od trenutka kada ih
je kupac „otkrio ili morao otkriti” (čl. 39 (1) BK). Dužina razumnog roka se određuje
prema okolnostima slučaja.444 „Razuman rok” se kvalifikuje u pravnoj teoriji kao rok koji
je duži od „kratkog” i koji treba da omogući „kupcu da proceni svoje interese i donese
odluku bez velike žurbe“.445 Rok stvarno počinje teći od trenutka blagovremeno
provedene provjere saobraznosti, ili od trenutka kada je ona prema okolnostima
konkretnog slučaja morala biti završena. Pri tome i vrsta prodaje ima veliku ulogu.
Skriveni nedostatak mora se reklamirati u dva roka:

a) subjektivnom -– „razumnom” po otkrivanju ili nastanku uslova u kojima se nedo-
statak „morao otkriti” (čl. 39 (1) i
b) objektivnom -– „najkasnije u roku od dvije godine računajući od dana stvarne predaje
robe kupcu” (čl. 39 (2) BK). Ovaj rok je prekluzivan, pa ne podliježe produžavanju ili
prekidu.446 Ako je u skladu sa članom 36 BK prodavac dao kupcu poseban garantni
rok duži od dvije godine, kupac može reklamaciju izvršiti, uz poštovanje subjektivnog
roka, sve do isteka garantnog perioda.447 Na protek objektivnog roka sud, odnosno
arbitraža paze po službenoj dužnosti.
Zadocnjelo prispijeće obavještenja o nesaobraznosti važi ako su ispunjeni uslovi iz

čl. 27 Konvencije. To znači da reklamacija koju prodavac primi nakon isteka konvencijskih
rokova proizvodi pravna dejstva ako je kupac reklamirao u skladu sa odredbama
Konvencije i „na način koji se smatra odgovarajućim u datim okolnostima“. Pod istim
uslovima vrijedi i obavještenje koje prodavac uopšte nije primio. Ovo praktično znači da
rizici prenosa obavještenja padaju na prodavca.
2.3. Mjesto, način i dejstvo reklamacije
347. Odredbe Konvencije o nesaobraznosti i obavještavanju o njoj ne sadrže

rješenja o mjestu na kome reklamiranje treba da bude izvršeno. Prema tome, primije-
niće se dispozitivna odredba člana 27 istog akta. Pošto je u njemu prihvaćena teorija
odašiljanja,448 jasno je da je po Bečkoj konvenciji sjedište kupca određeno kao mjesto
reklamiranja.
265
348. Ni način slanja obavještenja o nesaobraznosti nije posebno regulisan. Shodno

članu 27 on se može odrediti kao: neformalan i „odgovarajući datim okolnostima“. A to
je faktičko pitanje. Odgovor je u velikoj mjeri determinisan vrstom prodaje i njenim
komercijalnim modalitetima (npr. nedistanciona ili distanciona prodaja). Pored toga,
odgovor na pitanje šta je uredan način reklamiranja zavisi i od poslovnih običaja, te
prakse konkretnih ugovornih stranaka, ako se ona između njih već razvila. Pažljivo ispi-
tivanje običaja je potrebno i zato što je za reklamiranje na „odgovarajući način” pred-
viđena pozitivna sankcija. Ona se sastoji u tome da se kupac može pozivati na
obavještenje o nesaobraznosti čak i kad ga prodavac nije primio (čl. 27 BK). Bude li način
reklamiranja određen u ugovoru, mora biti striktno poštovan. Samo reklamacija data
u skladu sa sporazumom stranaka vodi očuvanju prava kupca po osnovu nesaobraz-
nosti robe.449
349. Osnovno dejstvo uredne i blagovremene reklamacije jeste očuvanje prava
kupca na popravljanje štete (čl. 44 BK). Propuštanje reklamacije ili njeno zadocnjelo
slanje u principu znači gubitak prava na raskid ugovora i na popravljanje štete izazvane
nesaobraznošću, uz zadržavanje obaveze kupca na plaćanje cijene.450 Izuzetak od ovog
pravila unesen je u Konvenciju na samoj konferenciji o njenom usvajanju. I on je
sadržan u čl. 44. Ako kupac ima „razumno opravdanje” što nije poslao traženo obavje-
štenje, može sniziti cijenu ili zahtijevati naknadu štete, izuzev izgubljene dobiti. U
teoriji je ovo rješenje kritikovano zbog remećenja brzine prometa i pravne sigurnosti,
te zbog pravnih problema u vezi sa protivzahtjevima prodavca.451
3. Prigovor/obavještenje o pravnim nedostacima
350. Prigovor na pravne nedostatke je izjava kojom kupac obavještava prodavca da

pravo koje je trebalo biti preneseno nije uopšte konstituisano, odnosno da nije konsti-
tuisano na način i u obimu predviđenom u ugovoru i kojim mu daje na znanje da
namjerava da se koristi nekim od prava koja proističu iz ovakve situacije.452 U nacionalnim
sistemima se pravni režimi prigovora na materijalne i pravne nedostatke donekle
razlikuju. Osnov za to predstavlja činjenica da treće lice dokazuje kupcu vjerodostojnost
svoga prava. Upravo zbog toga naš ZOO zahtijeva da se u sadržaj ovog prigovora unese
i pravo kojim kupac namjerava da se koristi.453
266
Bečka konvencija odstupa od rješenja poznatih u državnim porecima. U osnovi

njenog koncepta leži izjednačavanje prigovora zbog nesaobraznosti stvari sa prigovorom
zbog „nesaobraznosti“ prenesenog prava.454
351. Prema čl. 43, st. 1 BK, reklamacija mora da sadrži prirodu pravnog nedostatka.
Iako se Konvencija o tome izričito ne izjašnjava, navedenu formulaciju ne treba shvatiti
doslovno. Nedostatak mora biti označen po vrsti, ali ne samo po njoj. Potrebno je
navesti, ako je moguće, treće lice koje osporava kupčeva prava, način na koje ono to čini,
eventualno pokretanje spora itd. U stvari, sadržaj prigovora mora biti takav da
omogućava prodavcu preduzimanje mjera protiv zahtjeva ili pretenzija trećeg lica.455
Prigovor mora biti upućen prodavcu u „razumnom roku“ pošto je kupac „saznao ili
morao da sazna da postojanje takvog prava ili zahtjeva”. Razuman rok je pravni
standard koji zavisi od okolnosti slučaja i pravila tumačenja Konvencije. Početak
njegovog toka pokazuje da Konvencija zahtijeva povećanu pažnju kupca u pogledu
sudbine prava koje je stekao ugovorom o međunarodnoj prodaji.
Izostavljanje prigovora ili njegovo neblagovremeno slanje znače gubitak prava
kupca, ali samo prema savjesnom prodavcu, onome koji nije znao za pravo ili potraživanje
trećeg i njihovu prirodu (čl. 43, st. 2 BK). Nesavjestan prodavac odgovara za pravne
nedostatke bez obzira na to što je reklamacija izostala. Za razliku od prigovora zbog
nesaobraznosti robe, ovdje ne postoji dvogodišnji prekluzivni rok. Polazeći od činje-
nice da se pravni nedostaci otkrivaju kasnije nego materijalni456 i da se mnogi sastoje u
apsolutnim pravima industrijske svojine trećih lica, određivanje zastarjelosti prepušteno
je državnom poretku na koji upućuje međunarodno privatno pravo.
Konvencija sadrži i jedno neuobičajeno ograničenje dejstva prigovora na pravne
nedostatke. Čak i kada je prodavac savjestan, kupac propuštanjem uredne reklamacije
ne gubi sva svoja prava. „Ako ima razumno opravdanje što nije poslao traženo obavje-
štenje”, kupac može sniziti cijenu srazmjerno nedostatku ili zahtijevati naknadu stvarne
štete, ali ne i izgubljene dobiti (čl. 44 BK). I ovo je jedno od rješenja na liniji ostvarivanja
novog međunarodnog ekonomskog poretka.457 Njime se uvažavaju faktički organiza-
cioni i kadrovski problemi privrednih subjekata u velikom broju nedovoljno razvijenih
država.
267
IX SISTEM ODGOVORNOSTI U BEČKOJ KONVENCIJI
1. Povreda ugovora
352. Kontinentalni sistemi, pa i naš,458 dijele povrede ugovora prema faktičkim obi-
lježjima. Najvažniji kriteriji su obim i način povrede, mada i značaj povrede ponekad
igra važnu ulogu.459 Teorijski posmatrano, povrede ugovora se mogu klasifikovati na
sljedeći način:
a) potpuno neizvršenje ugovora, bilo propuštanjem izvršavanja svih obaveza, bilo iz-
javom dužnika da to neće učiniti,
b) djelomično neizvršenje ugovora, tj. propuštanje da se izvrše neke ugovorne oba-
veze, ili da se ugovorne obaveze izvrše u cjelini,
c) zadocnjenje i
d) neizvršenje obaveza povredom ostalih modaliteta (mjesto izvršenja, isporuka ne-
odgovarajuće količine ili kvaliteta, npr.), tj. neuredno izvršavanje dužnosti ugovorne
strane.
Ako nastupi neka od navedenih povreda, osnovno je pravilo kontinentalnih sistema

da nevina strana može zahtijevati naknadno ispunjenje ugovora u primjerenom roku i
naknadu štete zbog neurednog ispunjenja. Protekne li naknadni primjereni rok bez
uspjeha, nevina strana može raskinuti ugovor, ukoliko se on već po samom zakonu ne
smatra raskinutim, i tražiti naknadu štete zbog raskida.460
353. Anglosaksonski sistemi istu sadržinu izražavaju na drukčiji pravno-tehnički
način. Oni operišu sa kategorijom „prekršaj ugovora” koji se dešava onda kada „stranka
odbije ili propusti da izvrši jednu ili više obaveza koje su joj nametnute ugovorom”.461
Prekršaj ugovora se pojavljuje u jednom od tri načina:
a) neispunjenje ugovorne obaveze u roku,
b) izričita izjava dužnika da neće ispuniti ugovor i
c) povjeriočevo dovođenje dužnika u situaciju da ne može ispuniti ugovor.462
U slučaju prekršaja ugovora nevina strana i u common law sistemima može ostati pri
ugovoru i tražiti naknadu štete. Ako druga strana izjavi izričito ili prešutno da neće ispu-
niti svoju obavezu, ili ako je prekršaj „vitalan”, odnosno „fundamentalan“ za ugovor kao
cjelinu, nevina strana može raskinuti ugovor. I u tom slučaju povjerilac ima pravo na
268
naknadu štete, ovaj put zbog raskida ugovora.463 Problem nastaje onda kada u odsustvu
izričite izjave dužnika treba procijeniti da li je prekršaj ugovora „vitalan” ili nije. Sudska
praksa je razvila niz „metafora”,464 tj. kriterija kojima se pokušava dati odgovor na
postavljeno pitanje. Oni su u teoriji rezimirani na sljedeći način: „... prekršaj koji sprečava
bitno izvršenje je razlog za raskid”.465 Ostale povrede, prekršaji ugovora, smatraju se
nebitnim i daju samo pravo na naknadu štete.
354. Bečka konvencija je kao svoje osnovno polazište usvojila common law
koncept.466 Ona sve povrede ugovora dijeli na bitne i nebitne. Njihovo „razlikovanje je
od kardinalne važnosti za sistem pravnih lijekova jer može da odluči o životu ili smrti
ugovora”.467 Dakle, zavisno od karaktera prekršaja ugovora razlikuju se načini odgo-
vornosti stranaka, tj. sankcije kojima su izložene i postupak kojim nevina strana ostvaruje
svoja prava. Zato treba citirati čl. 25 BK: „Povreda ugovora koju čini jedna strana sma-
traće se bitnom ukoliko se njome prouzrokuje takva šteta drugoj strani da je suštinski
lišava onog što je opravdano očekivala od ugovora, izuzev ako takvu posljedicu nije
predvidjela strana koja čini povredu, niti bi je predvidjelo razumno lice istih svojstava
u istim okolnostima.“468
Treba istaći dvije značajne karakteristike ovog rješenja. Ono insistira na ugovoru kao
cjelini, a ne na pojedinoj obavezi i njenoj povredi. I drugo, značaj povrede se procjenjuje
kako objektivizirano, iz ugla „razumne osobe”, tako i subjektivno - prema shvaćanju
štetnika ili oštećenog.469 Unošenje subjektivnog kriterija kroz element „predvidljivosti“
nastanka štete u teoriji je s pravom kritikovano.470 Primjedbe su utoliko opravdanije
kada se zna da Konvencija ne određuje trenutak prema kome se „predvidivost“ ocje-
njuje.471 Zbog teškoća dokazivanja, u praksi će, ipak, prevladavati primjena objektivi-
ziranog kriterija ocjene prekršaja ugovora.
2. Pojam i principi odgovornosti
355. Relevantne povrede ugovora povlače za sobom odgovornosti dužnika. Odgo-

vornost je jednostrano obvezni obligacioni odnos u kome jedno lice, oštećeni ili
povjerilac, ima pravo da od štetnika ili dužnika zahtijeva ljudsku radnju popravljanja
štete u novcu i/ili naturi, a druga strana ima obavezu da te radnje učini. Ovako definisana
imovinskopravna odgovornost može nastati povredom ugovora (ugovorna odgovornost)
ili prouzrokovanjem štete bez postojanja prethodnog imovinskog odnosa između
strana (građanski delikt). Za svaku od ovih vrsta odgovornosti nacionalna prava imaju
niz posebnih rješenja.
269
356. Prvo principijelno rješenje o odgovornosti prema Bečkoj konvenciji jeste da

ona ima ugovornu pravnu prirodu. Iako je po ugledu na common law sisteme Konvencija
ovu odgovornost čvrsto vezala za ugovor, ipak je uticaj kontinentalnih sistema javno
vidljiv u njenim dispozitivnim rješenjima. Odgovornost za deliktne štete koje jedna
strana nanese drugoj povodom ugovora uopšte, a za one na stvarima posebno, ravna
se prema pravilima mjerodavnog nacionalnog prava. Razlika između ove dvije vrste
odgovornosti nije samo akademska. Teret dokazivanja (onus probandi) kod ugovorne
odgovornosti leži na štetniku, a kod deliktne na oštećenom. Težina tereta dokazivanja
naročito je značajna kod utvrđivanja osnova odgovornosti.
Drugo, u osnovi sistema odgovornosti po Konvenciji nalazi se povreda ugovora,
odnosno njegov „prekršaj” shodno anglosaksonskoj terminologiji. Iako se povrede ugo-
vora u principu dijele na bitne i nebitne, razlike između pojedinih povreda, kako ih vide
kontinentalni sistemi, došle su do izražaja i u Konvenciji. To se u punoj mjeri odrazilo i
u pojedinim rješenjima. Zbog toga je primjena Konvencije moguća pred nacionalnim
sudovima pojedinih država, bez obzira na to da li je njihov pravni poredak anglosak-
sonskog ili kontinentalnog tipa.
Treće, Konvencija u posebnim odsjecima uređuje sredstva kojim raspolaže kupac u
slučaju povrede obaveze od strane prodavca (čl. 45-52), instrumente koji u analognoj
situaciji stoje na raspolaganju prodavcu (čl. 61-65) i zajedničke odredbe za obje vrste
subjekata (čl. 71-84). Pored formalnog, jedinstvo sistema je obezbijeđeno i na suštin-
skom nivou.472 Razlike u obavezama proističu iz faktičkog karaktera povrijeđene
dužnosti, a ne iz diferenciranja komercijalnih i pravnih pozicija prodavca i kupca.473
Četvrto, u Konvenciji su posebno uređeni najvažniji slučajevi povreda obaveza svake
strane. Ovo je učinjeno kako zbog njihovog značaja, tako i zbog faktičkih razlika u
pojedinim slučajevima. Na ostale obaveze se primjenjuju opšta pravila sadržana u
zajedničkim odredbama o odgovornosti obje strane. Na ovaj način je pravno pokriveno
cijelo područje odgovornosti u oblasti međunarodne prodaje.
Peto, i kontinentalni i common law sistemi odgovornost ugovornog dužnika za
nenovčane obaveze zasnivaju na krivici. Krivica je psihički odnos učinioca povrede ugo-
vora prema štetnoj radnji i šteti kao njenoj posljedici. Sastoji se od elemenata svijesti i
volje. Oba elementa cijene se objektivizirano - propuštanjem pažnje koja se očekuje od
stručnjaka, ili zanemarivanjem pažnje koja se razumno očekivala od dužnika. Iako se
standard razumnog očekivanja, predviđanja i ponašanja često spominje u Konvenciji,
ona ipak bitno odstupa od rješenja uporednog prava. Definisanje jedinog osnova
oslobađanja od odgovornosti u čl. 79 BK474 odgovara pojmu više sile u kontinentalnim
270
i anglosaksonskim sistemima.475 A to znači da je Konvencija usvojila princip ili sistem

objektivne odgovornosti. Pretpostavke za njen nastanak su: povreda, odnosno prekršaj
ugovora, šteta kod povjerioca i uzročna veza između povrede ugovora i štete. Pri ocjeni
postojanja povrede ugovora i uzročne veze treba imati u vidu da se dužnik ne može
koristiti neispunjenjem obaveza druge strane kao oslobađajućim, ekskulpirajućim
osnovom, ukoliko je sam dužnik prouzrokovao neispunjenje (čl. 80 BK).476 Krivica
dužnika - štetnika se ne zahtijeva kao pretpostavka odgovornosti.477 Dvije napomene
su ipak neophodne. Najprije, sporadična rješenja Konvencije koja putem usvajanja
subjektiviziranih elemenata djelovanja ukazuju na usvajanje krivice kao osnova
odgovornosti imaju prvenstveno ekskulpatornu funkciju i zadatak očuvanja principa
pravičnosti.478 I drugo, formulacije člana 70 BK su tako date da se mogu primijeniti i u
sistemima koji odgovornost vežu isključivo za krivicu. U takvim porecima će procjena
krivice biti svedena na elemente člana 79. i znatno objektivizirana.479
Šesto, vidjeli smo da se u slučaju bilo kakve povrede ugovora on ne raskida po samoj
Konvenciji. Na ovaj način je stepen pravne sigurnosti podignut u odnosu na pravne
sisteme koji u slučaju neispunjenja obaveza poznaju raskid ugovora ipso iure. Za raskid
je uvijek potrebna i posebna izjava povjerioca kao nevine strane. Forma izjave nije
propisana, ali se traži da ona bude data „na način koji se smatra odgovarajućim u danim
okolnostima“ (čl. 27 BK). Pošto izjava ima pravni učinak ako je o njoj obaviještena druga
strana (čl. 26 BK), teret dokazivanja u praksi dovodi do dominacije pisanih izjava o
raskidu.480 Ukoliko je prekršaj ugovora bitan, „vitalan”, za raskid nije potrebno
prethodno dati naknadni rok za ispunjenje. Kod nebitnih povreda mora se dati
naknadan razuman rok.
Napokon, sedmo, obeštećenje se vrši kombinacijom alternativnih i kumulativnih
vidova naknade. Oni se mogu sastojati u novcu i/ili naturi - što je značajan ustupak
kontinentalnim sistemima.
271
X. ODGOVORNOST PRODAVCA
1. Odgovornost za docnju sa isporukom
1.1. Sistem odgovornosti za docnju sa isporukom
357. Docnja sa isporukom je neizvršenje svih radnji predaje robe u ugovorenom ili
u roku određenom Bečkom konvencijom.481 Docnja je činjenica koja se sa stanovišta
odgovornosti kvalifikuje kao štetna radnja povrede ugovora. Odgovornost za docnju je
odnos koji nastaje povodom radnji popravljanja štete izazvane vremenski neurednim
ispunjenjem ugovora. Za nastanak odgovornosti je potrebno da se uz štetnu radnju
ostvare i druge pretpostavke.482 Padanjem prodavca u docnju počinje da teče četvero-
godišnji zastarni rok (čl. 8 i 10, 1 KoZ).
„Bečka konvencija polazi od jedinstvenog pojma povrede, prekršaja ugovora (breach
of contract)”.483 Ona stoga docnju sa isporukom ne izdvaja u posebnu vrstu povreda.
No, faktička obilježja docnje zahtijevala su njeno posebno regulisanje i sa stanovišta
odgovornosti, barem na nivou izuzetaka.484 Sistem odgovornosti je, ipak, jedinstven.
Utvrđen je članom 45 Konvencije. Prema njemu, kupac za bilo koju povredu obaveze
prodavca može:
a) „koristiti se pravom predviđenim u članovima 46 do 52“;
b) „zahtijevati naknadu štete predviđenu u članovima 74 do 77“ i
c) zahtijevati naknadu štete „i ako se poslužio drugim sredstvom“.
358. Razrada iznesenih rješenja Konvencije daje rezultate koji su veoma slični od-
govornosti za docnju sa isporukom u uporednom pravu i kod nas. Kao i odgovornost,
i oslobađanje od odgovornosti je postavljeno jedinstveno za sve povrede. Ono se u su-
štini svodi na određivanje više sile putem elemenata: smetnje kao spoljnog djelovanja,
nepredvidivosti, neizbježnosti i neotklonjivosti (čl. 79). Pored toga, osnov za oslobađanje
uopšte, pa i za ekskulpaciju za docnju je radnja druge strane, u ovom slučaju kupca (čl. 80).
Sistem prava kupca u slučaju docnje sa isporukom zavisi od toga kakvi su:
a) vrsta isporuke i
b) karakter roka, odnosno karakter povrede ugovora docnjom sa isporukom.
272
Razmotrićemo različite situacije koje nastaju kombinacijom prethodnih elemenata.

Prema načinu predaje stvari, isporuka može biti: realna, dokumentarna i simbolička.
Pošto se predaja dokumenata tretira kao jedna od osnovnih obaveza prodavca, u
sistemu Bečke konvencije nema potrebe za njenim posebnim razmatranjem sa stano-
višta odgovornosti za docnju. Ona je, naime izjednačena sa ostalim povredama ugo-
vora, pa i sa docnjom. Po kriteriju vremena isporučivanja cijele količine, isporuka može
biti jednokratna i sukcesivna. Za ove dvije situacije u Konvenciji postoje posebna
rješenja. Napokon, prema značaju povrede ugovora docnjom sa isporukom, odnosno
prema bitnom ili nebitnom karakteru roka, isporuka može biti fiksna ili nefiksna. I za
ovu varijantu Bečka konvencija predviđa posebne solucije.
1.2. Odgovornost za docnju sa jednokratnom isporukom
359. Razmotrićemo najprije slučaj odgovornosti za docnju sa jednokratnom

isporukom. Iako tada nastaje složen sistem povezanih prava i obaveza obje stranke, u
izlaganjima ćemo poći od osnovnih prava koje kupac ima u ovome slučaju. Prava kupca
mogu se svrstati u četiri osnovne grupe:
a) zahtjev za izvršenje isporuke u naknadnom razumnom roku,
b) raskid ugovora,
c) popravljanje štete izazvane bilo docnjom, bilo raskidom i
d) restitucija eventualno plaćenih iznosa, kada su za to ispunjeni uslovi Konvencije.
360. Zahtjev za izvršenje isporuke u dodatnom razumnom roku zasnovan je na članu

47, st. 1. Konvencije.485 Ako se ne radi o bitnoj povredi ugovora, kupac ne može zahti-
jevati raskid ugovora dok dodatni razuman rok ne protekne bez uspjeha.486 Ova
mogućnost stoga se ispoljava i kao privilegija i kao obaveza kupca. Njome je Konven-
cija približena velikoj grupi kontinentalnih prava koja imaju sličan sistem.487 Dodatni
razuman rok „zavisiće od okolnosti slučaja”.488 To ni u kom slučaju neće biti novi cjelovit
rok za isporuku, nego vrijeme koje je urednom prodavcu potrebno da isporuči u osnovi
već pripremljenu robu.
361. Raskid ugovora je veoma složen institut. Konvencija za sve obaveze, pa i za bla-
govremeno izvršenje isporuke, predviđa dvije osnovne situacije.
Prva je konkretna manifestacija opšteg prava povjerioca na raskid ugovora prije
dospjelosti obaveze dužnika (anticipatory breach): „Ako je prije datuma izvršenja
273
ugovora jasno da će jedna strana izvršiti bitan prekršaj ugovora, druga strane može iz-
javiti da ugovor raskida” (čl. 72, 1 BK).489 Postoji više uslova pod kojima izložena mo-
gućnost važi, kako generalno, tako i u slučaju docnje sa isporukom. Traženi uslovi
moraju biti ispunjeni kumulativno:
a) obaveza druge strane nije dospjela;
b) predstoji bitna povreda ugovora. Pravo na prijevremeni raskid se ne može vršiti ako
je u izgledu nebitna povreda;
c) buduća bitna povreda mora biti „jasna“. Prema stavu 3 istog člana, to je nesumnjivo
slučaj kada dužnik izjavi da neće izvršiti svoju obligaciju. U drugim slučajevima se
izvjesnost buduće povrede i njena „bitnost” moraju utvrđivati tumačenjem ugovora
i svih okolnosti konkretnog posla. Te okolnosti mogu biti objektivne i/ili subjek-
tivne.490 Teret dokazivanja leži na povjeriocu, tj. kupcu;
d) „ako vrijeme dozvoljava” (čl. 72, st.2), povjerilac mora dužniku dati „razumno oba-
vještenje” o namjeri raskida, kako bi dužnik mogao da pruži adekvatna sredstva
obezbjeđenja urednog ispunjenja. Smatramo da se „razumnost“ obavještenja od-
nosi isključivo na njegov komercijalni sadržaj, obzirom da je vremenska mogućnost
obavještavanja već istaknuta u tekstu Konvencije.491 Ovim se ne štiti samo dužnik,
nego i princip realnog ispunjenja ugovora. Bez obzira na raspoloživo vrijeme, po-
vjerilac ovu izjavu ne mora dati kada je dužnik već izjavio da neće ispuniti ugovor.
Obavještenje djeluje od trenutka u kome ga je dužnik primio;
e) izjava povjerioca o raskidu. Ona je potrebna u svim slučajevima, pa i kad dužnik
izjavi da neće ispuniti ugovor. Izjava djeluje od dana kada ju je dužnik primio.
Ako je izjava o raskidu učinjena, rokovi zastare bilo kakvih zahtjeva po osnovu
raskida ugovora počinju teći onoga „datuma na koji je izjava o raskidu učinjena drugoj
strani” (čl. 12, 1 KoZ). Pošto teorija prijema dominira Bečkom konvencijom, smatramo
da je to datum u kome je dužniku i stiglo povjeriočevo obavještenje o prijevremenom
raskidu.
Druga situacija se odnosi na raskid ugovora uopšte, pa i zbog neblagovremenog
ispunjenja isporuke, pošto je obaveza već dospjela. Zastarjelost počinje teći od datuma
u kome je obavezu trebalo izvršiti (čl. 12, 1 KoZ). Dalja izlaganja koncentrisaćemo na
odgovornost prodavca u slučaju raskida ugovora zbog neblagovremene isporuke. I tu
postoje dvije osnovne varijante.
274
U prvoj varijanti se ugovor raskida prije nego što je prodavac isporučio robu. Unu-
tar nje postoje dvije situacije:
a) ako docnja ne predstavlja bitnu povredu ugovora, raskid je moguć tek poslije be-
zuspješnog proteka naknadnog razumnog roka za isporuku (čl. 49, 1, b) i čl. 41, 1
BK). Dok dodatni rok teče, kupac ne smije vršiti nijedno svoje pravo po osnovu
raskida ugovora, ali zadržava pravo na naknadu štete zbog zadocnjenja. Prije isteka
naknadnog roka kupac može izuzetno raskinuti ugovor i tražiti popravljanje štete,
kad ga prodavac obavijesti da ugovor neće ispuniti (čl. 47, 2 BK). Davanje dodatnog
roka ne podrazumijeva i izjavu o raskidu ugovora - ona se uvijek mora posebno dati
i to predstavlja obavezu kupca (čl. 49 u vezi sa čl. 26 BK). „Izjava o raskidu ima pravno
dejstvo jedino ako je o njoj obaviještena druga strana“ (čl. 26 BK), čime je jasno
naglašeno da „nema automatskog raskida ugovora”,492
b) u drugoj situaciji docnja predstavlja bitnu povredu ugovora. To će najprije biti slučaj
ugovaranja fiksnog roka isporuke. U nedostatku odgovarajuće klauzule zaključak o
fiksnosti roka mora se izvući tumačenjem ugovora i okolnosti u kojima je on zaklju-
čen.493 Ako docnja predstavlja bitnu povredu ugovora, davanje dodatnog roka nije
potrebno i ugovor se, analogno anglosaksonskim sistemima, može odmah raskinuti
davanjem izjave o raskidu.494 U situacijama u kojima može biti sporno da li je rok
isporuke bitan ili nebitan element ugovora, odnosno da li docnja predstavlja bitnu
ili nebitnu povredu ugovora, „logično bi bilo očekivati da će kupac odrediti prodavcu
naknadni rok razumne dužine za izvršenje njegovih obaveza.“495 Ukoliko je naknadni
dodatni rok dat, položaj kupca je isti kao u prethodnom slučaju.496 Drugi karakteri-
stičan i teorijski nesporan slučaj bitne povrede ugovora predstavlja „ozbiljna i kona-
čna“497 izjava prodavca da neće izvršiti isporuku. U svim ostalim slučajevima je
neophodno prema konkretnim okolnostima kvalifikovati docnju kao bitnu povredu
ugovora.
Druga varijanta postoji onda kada je prodavac izvršio isporuku, mada sa zadocnjenjem.
Kupac i tada može raskinuti ugovor, ako izjavu o raskidu da „u razumnom roku, raču-
najući od trenutka kad je saznao da je isporuka izvršena” (čl. 49, st. 2, tčk. a). Primljenu
robu mora čuvati.
362. Popravljanje šteta izazvanih bilo docnjom, bilo raskidom ugovora također pred-
stavlja složen podsistem obaveza prodavca, odnosno prava kupca. Sistem naknade je
u Konvenciji postavljen u skladu sa opštim pravilima reparacije koji postoje kako u
anglosaksonskim, tako i kontinentalnim pravnim porecima.498 Usvojena rješenja omo-
gućavaju premošćavanje razlika koje postoje između ove dvije grupe sistema.
275
I kod naknade štete postoje dvije osnovne situacije: docnja i raskid. Ako isporuka
bude izvršena u dodatnom razumnom roku, kupac ima pravo na naknadu štete. Ona se,
shodno čl. 74 BK, sastoji u nadoknađivanju proste štete i izgubljene dobiti. Granicu
naknade predstavlja predvidivost tih šteta kao mogućih posljedica povrede ugovora u
trenutku zaključenja ugovora, „s obzirom na činjenice koje su... tada bile poznate ili
morale biti poznate“ (čl. 74 BK). Naknada štete u novcu ovdje ima samostalan karakter
i ne kumulira se sa drugim vidovima popravljanja štete koje Konvencija omogućava.
Upravo zbog toga i postoji zahtjev u Konvenciji da se u periodu dodatnog roka kupac
ne može koristiti drugim sredstvima predviđenim za povredu ugovora (čl. 47, st. 2 BK).
Kada dođe do raskida ugovora, nastupaju najprije opšte posljedice iz člana 81 BK.
Prestaju da važe prava i obaveze stranaka, osim onih koji se odnose na: način rješavanja
sporova (arbitražne klauzule npr.), odnose stranaka nakon raskida ugovora i na naknadu
štete. I drugo, strana koja je ugovor izvršila u cjelini ili djelomično, ima pravo na resti-
tuciju. Ukoliko su obje strane izvršile ugovor barem djelomično, restitucija se vrši
istovremeno. U slučaju da je jedna strana vratila više, za razliku će se primijeniti novčana
restitucija po sistemu prebijanja koristi na osnovu člana 84.499 Dalje, kupac može
zahtijevati naknadu stvarne štete, kao i izgubljene dobiti, u svojstvu jedinog repara-
tornog zahtjeva. Ukoliko se vrše druga prava koja stiče raskidom ugovora, kupac može
zahtijevati naknadu štete u novcu samo da bi postigao potpuno obeštećenje.
Ostala prava koja stoje na raspolaganju kupcu su:

a) naknada razlike u cijeni; ona se kao vid apstraktne štete500 utvrđuje tako da se od
ugovorne cijene odbije tekuća tržišna cijena u trenutku raskida ugovora u mjestu u
kome je isporuka trebalo da bude izvršena, a ako tu nema cijene, onda u razumnom
mjestu - supstitutu (čl. 76 BK). Bude li ugovor raskinut pošto je isporuka već izvršena,
„primijeniće se tekuća cijena u trenutku preuzimanja” (čl. 76, st. 1 BK),501 ili
b) kupovina radi pokrića; kupovina radi pokrića mora se izvršiti u razumnom roku i na
razuman način. U tom slučaju, pored razlike u cijeni, kupac ima pravo i na naknadu
štete (čl. 75 BK). Obaveza obavještavanja o namjeravanoj kupovini ne postoji.502
363. Četvrto pravo kupca u slučaju raskida jeste vraćanje iznosa koji je po osnovu
ugovora već platio prodavcu. Ako je dio isporuke primljen, kupac može svoje pravo
restitucije ostvariti samo istovremeno sa vraćanjem stvari koje je preuzeo po osnovu
ugovora (čl. 81 BK). Kada su stvari nepotrošene ili nepromijenjene, Konvencija ne pred-
viđa obračun i prebijanje onoga što stranke moraju da vrate. Stoga će se opravdanost
276
ovakvog zahtjeva jedne strane cijeniti prema poslovnim običajima i praksi partnera, te
prema okolnostima konkretnog slučaja.503
Sva do sada navedena prava kupca u slučaju raskida ugovora počinju teći od dana
u kome je „izjava učinjena drugoj strani” (član 12, 1 KoZ). Smatramo da ovu formula-
ciju treba tumačiti u duhu teorije prijema koja dominira Bečkom konvencijom
(čl. 24, npr).
1.3. Odgovornost za docnju sa sukcesivnom isporukom
364. Drugi veliki kriterij podjele posljedica docnje sa isporukom jeste postojanje
obaveze na sukcesivnu isporuku. U načelu, za ovu situaciju važe osnovna rješenja koja
smo već izložili kod jednokratne isporuke. No, ima i značajnih specifičnosti.504 Centar
izlaganja biće upravo na njima. Posebna rješenja koncentrisana su u pravu kupca da
raskine ugovor. Ona se razlikuju prema tome da li je količina nebitan ili bitan element
ugovora, odnosno da li zadocnjenje sa isporukom obroka predstavlja ili ne predstavlja
bitnu povredu ugovora.
365. Kada je količina nebitan element ugovora, mogu u slučaju docnje sa isporu-
kom obroka nastati dvije situacije:
a) docnja sa isporukom obroka predstavlja bitnu povredu ugovora; kupac tada može
bez davanja dodatnog roka raskinuti ugovor, ali samo za obrok sa kojim je prodavac
u docnji; izjava o odustanku je i ovdje neophodna;
b) docnja sa isporukom obroka sama po sebi ne predstavlja bitnu povredu ugovora, ali
kupac može osnovano zaključiti da će „doći do bitne povrede ugovora u odnosu na
buduće isporuke” (čl. 73, st. 2 BK); kupac tada može u razumnom roku izjaviti da ugo-
vor raskida „za ubuduće”, tj. i za još nedospjele obroke. Za razliku od nacionalnih
prava i od opšteg rješenja čl. 72 BK, mogućnost traženja garancija za dalju urednu
isporuku obroka se i ne spominje. Smatramo da je traženje obezbjeđenja za urednu
isporuku budućih obroka pravo, a ne obaveza kupca. Shodno tome, kupac može
svojom izjavom raskinuti ugovor za buduće obroke i bez insistiranja na dopunskim
garancijama urednog izvršenja ugovora.505
Kada je količina bitan element ugovora,506 tj. kada postoji međuzavisnost svih obroka
s obzirom na „svrhu koju su stranke imale u vidu prilikom zaključivanja ugovora” (čl 73,
st. 3 BK), kupac može izjaviti da ugovor raskida u cjelini. A to znači i za već primljene
277
obroke, i za obrok sa kojim je prodavac u docnji, i za buduće obroke. U tom slučaju

kupac, uz pravo na naknadu štete, ima pravo i obavezu restitucije svega što je po
osnovu raskinutog ugovora primljeno (čl. 82,, (1) BK). Ni ovdje kupac ne mora tražiti
obezbjeđenje uredne isporuke budućih obroka.
1.4. Čišćenje od zadocnjenja
366. Uvažavajući princip realnog ispunjenja ugovora, Konvencija predviđa mogućnost

da se prodavac „očisti od zadocnjenja” (purgatio morae), tj. da naknadno i bez zahtjeva
kupca ispuni zadocnjelu isporuku (čl. 48 BK).507 S obzirom na princip Pacta sunt
servanda, na prava kupca da raskine ugovor i na princip zaštite opravdanih interesa
kupca, za vršenje ovog prava prodavca predviđeni su brojni i strogi uslovi:
a) naknadnu isporuku prodavac mora da izvrši o svom trošku;
b) potrebno je da kupac već nije raskinuo ugovor;
c) naknadna isporuka mora se izvršiti „bez nerazumnog odgađanja“,
d) naknadna isporuka mora se izvršiti „bez nerazumnih nepogodnosti za kupca”,
e) naknadna isporuka ne smije stvoriti neizvjesnost kod kupaca u pogledu mogućih bu-
dućih troškova.
Svi ovi uslovi moraju biti ispunjeni kumulativno.

367. Brojnost uslova pod kojim je naknadno izvršenje po inicijativi prodavca dopu-
šteno, njihova kumulativna primjena i široko polje dejstva determinisano brojnim
pravnim standardima, naveli su redaktore Konvencije da u nju unesu rješenja koja će
doprinijeti izvjesnosti kod prodavca u pogledu poželjnosti njegovog čišćenja od
zadocnjenja. Taj instrument je zahtjev prodavca kupcu da se izjasni da li prihvata
naknadno izvršenje ugovora (čl. 48, st. 2 BK).
Obavještenje prodavca o namjeravanom naknadnom izvršenju ugovora sadrži u
sebi, po sili Konvencije, i zahtjev kupcu da prodavcu saopšti svoju odluku. Zahtjev za
obavještenje djeluje „samo ako ga je kupac primio”, dakle odstupa se od teorije
otposlanja koja kao opšti princip važi za druge akte obavještavanja i zahtjeve
(čl. 27 BK). Kupac mora u razumnom roku odgovoriti na zahtjev. Ne učini li to, ne može
se koristiti drugim sredstvima koja su suprotna izvršenju ugovora od strane prodavca
(čl. 48, st. 2 BK).
278
2. Odgovornost za nesaobraznost stvari i prava

ili potraživanja trećih lica
2.1. Sistem odgovornosti za nesaobraznost i pravne nedostatke
368. Odgovornost za materijalne i pravne nedostatke isporučene stvari je u Bečkoj

konvenciji uključena u širi institut odgovornosti za bitne povrede ugovora. Njegovo
određenje dato je u članu 25 Konvencije. Pošto je odgovornost za bitne povrede ugo-
vora teorijski već obrađena,508 na njoj se ovdje nećemo zadržavati. Isto važi i za opšte
pretpostavke za nastanak odgovornosti u ovome slučaju prekršaja ugovora. Kada se
povreda ugovora manifestuje kao vidljiv nedostatak saobraznosti, rokovi zastarjelosti
zahtjeva za popravljanje štete počinju teći od momenta isporuke, odnosno od trenutka
u kome je roba ili stvarno uručena kupcu, ili od onog u kome je kupac odbio da primi
ponuđenu robu (čl. 10, st. 2 KoZ). Rok zastare u slučaju skrivene nesaobraznosti teče
od momenta u kome se nedostatak mogao otkriti. Ovo pravilo važi ako je prodavac bio
nesavjestan, tj. ako je znao ili morao znati za skriveni nedostatak. (čl. 10, st. 3 KoZ).
Nedostatak saobraznosti ili pravni nedostatak, kao i docnja, može da predstavlja
bitnu ili nebitnu povredu ugovora. Zbog toga je i sistem odgovornosti u ovome slučaju
u principu podudaran onome koji postoji kod docnje. Uslovi za nastanak odgovornosti
za nedostatak saobraznosti robe i za pravne nedostatke su: uredno utvrđivanje posto-
janja nesaobraznosti pregledom robe i uredna reklamacija, „obavještenje”. Ova dva
uslova već su obrađena.509
369. Faktičke razlike između docnje sa isporukom robe saobrazne ugovoru i blago-
vremene isporuke nesaobrazne robe, opasnost od prekida kruga „koji treba da slijedi
roba”, te sporost i neizvjesnost zahtjeva za naknadu štete zbog raskida510 navele su
redaktore Bečke konvencije da u nju unesu posebna rješenja u pogledu odgovornosti
za nedostatak saobraznosti, odnosno pravni nedostatak. Stoga „ni Bečka konvencija, u
kojoj je težnja za jedinstvenim regulisanjem sankcija protiv svih obaveza prodavca
jedno od njenih osnovnih obeležja, nije uspela da asimilira u potpunosti odgovornost
za nesaobraznost sa odgovornošću za neizvršenje drugih obveza prodavca.“511
U daljim izlaganjima težište ćemo staviti na specifičnosti sistema sankcija za nedo-
statak saobraznosti bilo robe, bilo prava svojine. Pri tome ćemo nastojati da ih izložimo
analogno režimu odgovornosti za materijalne nedostatke u domaćem pravu, uz
razumljivo uvažavanje pravno-tehničkih razlika.512
279
2.2. Prava kupca kada ostaje pri ugovoru
370. Prva opšta mogućnost koju kupac ima jeste da ostane pri ugovoru i da zahtijeva
„od prodavca izvršenje njegovih obaveza, ukoliko se ne koristi nekim sredstvom koje bi
bilo suprotno takvom zahtjevu“ (čl. 46 (1) BK). Ako ostaje pri ugovoru, onda pod uslo-
vima iz Konvencije kupac ima mogućnost da bira između sljedećih prava:
a) zamjena robe,
b) otklanjanje nedostatka,
c) srazmjerno sniženje cijene, i
d) naknada štete koja nije pokrivena nekim od prethodnih ovlaštenja.
Prva tri prava se koriste alternativno. Naknadu štete u ovom slučaju kupac može
zahtijevati samo kumulativno sa nekim od tri prva ovlaštenja. Naknada štete se izra-
žava u novcu i služi potpunom obeštećenju kupca.
371. Pravo kupca da zahtijeva zamjenu nesaobrazne stvari je ograničeno kako
faktički, tako i pravno. Zbog toga se u praksi koristi manje od ovlaštenja da se traži
popravak stvari.513 Zamjena se može zahtijevati samo ako su predmet ugovora stvari
određene po rodu (genus). I kada je to slučaj, Konvencija postavlja brojne uslove juridi-
čkog karaktera.
Prvi uslov ima generalnu prirodu. Zamjena se ne može tražiti ako je kupac već počeo
da se koristi nekim drugim odštetnim pravom koje je nespojivo sa zamjenom (čl. 46, 1
BK). Ovdje je vidljiv uticaj anglosaksonskog instituta „estoppel”.514 Drugo, potrebno je da
nedostatak predstavlja bitnu povredu ugovora (čl. 46, 2 BK). Osnovni pravno-politički
razlog za ovakvo rješenje leži u potrebi ograničavanja ili izbjegavanja duplih tran-
sportnih troškova, kod CIF prodaja naprimjer,515 onda kada su u pitanju manje ili nebi-
tne povrede ugovora. Treće, zahtjev mora biti postavljen blagovremeno. Član 46, 2 BK
daje dvije alternativne mogućnosti ispunjenja ovog uslova: zamjena se mora tražiti ili
već u reklamaciji516 ili „u razumnom roku poslije toga”. Za određivanje razumnog roka
važe opšta pravila. Jasno je da je ovo rješenje veoma povoljno za kupca i da stoga re-
meti princip jednakog tretmana obje stranke. Pored toga, razmatrano rješenje BK je i iz
pravno-sistemskih razloga oštro kritikovano u teoriji.517 Napokon, četvrto, kupac može
zahtijevati zamjenu samo ako stvari može vratiti „u suštinski istom stanju u kome ih je
primio” (čl. 82, 1 BK). Kao i u nacionalnim pravima,518 i u Konvenciji su predviđeni
značajni519 izuzeci od ovog uslova. To su prema stavu 2 istog člana:
280
a) nemogućnost restitucije nije prouzrokovana radnjom ili propuštanjem radnje od

strane kupca; ovo znači da rizici slučaja i više sile leže isključivo na prodavcu;520
b) roba je u cjelini ili djelomično propala ili oštećena uslijed „opravdanog pregleda“,521
tj. onoga koji je izvršen radi provjere saobraznosti;
c) prema normalnom toku poslovanja ili upotrebi stvari roba je dalje prodana, prera-
đena ili potrošena prije nego što je nesaobraznost otkrivena, ili trebalo da bude
otkrivena.
Tri dalje napomene su potrebne uz prava kupca da traži zamjenu. Najprije, zamjena
se može tražiti i kao sekundarno rješenje - onda kada popravak stvari ne uspije.522 Dalje,
vršenje ovog ovlaštenja ne utiče na druga kupčeva prava koja nisu sa njim inkompati-
bilna. Tako kupac može zahtijevati naknadu ostalih šteta i kad zamjena bude uredno
izvršena. Ukoliko zahtjev za zamjenu ne bude usvojen, ili se ne može postaviti jer nisu
ispunjeni svi potrebni uslovi, kupac ima pravo da zahtijeva raskid ugovora (čl. 82 BK).
Napokon, ako je ugovor raskinut, kupac mora prodavcu naknaditi sve koristi koje je
imao od stvari koja se djelomično ili u cjelini vraća, odnosno čija restitucija nije
moguća. Ista obaveza leži na kupcu i onda kada se ugovor ne raskida nego uredno
izvršava isporukom nove saobrazne stvari (čl. 84 BK). Na ovaj način se prvobitni zahtjev
za vraćanje može pretvoriti u prebijanje koristi i šteta.523 Način njihovog obračuna
utvrđuje se prema pravilima nadležnog državnog prava.524
372. I pravo kupca da zahtijeva popravak stvari je ograničeno na isti način kao i
ovlaštenje na zamjenu.525 Popravak najprije treba da bude tehnički moguć s obzirom na
prirodu stvari i na osobine nesaobraznosti. Kada faktičke pretpostavke postoje, moraju
se steći i one iz Konvencije. Po čl. 46 (3) zahtjev za popravku mora biti razuman
„uzimajući u obzir sve okolnosti”. „Razumnost” zahtjeva se cijeni sa stanovišta prodavca.
Najčešće će se smatrati da je izbor kupca „nerazuman” ako je otklanjanje nedostatka
„nesrazmjerno” skupo.526 Pored toga, ovaj zahtjev također mora biti upućen bilo u
reklamaciji, bilo u razumnom roku poslije nje. Zbog toga je i ovo rješenje Konvencije
kritikovano. Pri tome ne treba izgubiti iz vida i činjenicu da i prodavac ima pravo da
izvrši zamjenu ili da otkloni nedostatak ako je robu isporučio prije roka, odnosno ako
po isteku roka za isporuku kupac još nije stekao pravo da raskine ugovor ili ga nije
raskinuo premda pravo na raskid već ima.
373. Srazmjerno sniženje cijene je treće moguće pravo kupca u ovom slučaju. Ono
je u Konvenciju ušlo iz kontinentalnih, ne iz anglosaksonskih sistema koji posljedice
neizvršenja saniraju gotovo isključivo novčanom naknadom štete.527 Koncipirano je
281
tako da kupca stavlja u izrazito povoljan položaj, povoljniji čak od onog koji ima po
pojedinim nacionalnim pravima. Kupac ovo pravo može vršiti samostalno kako u
odnosu na prodavca, tako i u odnosu na sud. Ne postoje ni vremenska ograničenja
kojima se mora povinovati.528 Kupac ne može da se koristi ovim pravom ako je prodavac
prije ili poslije isporuke otklonio nesaobraznost (čl. 37 ili 48 BK), kao ni onda kada je
odbio da primi isporuku (čl. 50). Ako su uslovi ispunjeni, kupac može srazmjerno sniženje
cijene tražiti za široko shvaćen nedostatak saobraznosti, onako kako je on već inter-
pretiran.529 A to znači za isporuku druge stvari (aliud), djelomičnu isporuku, kvalitativna
i kvantitativna odstupanja.530
Najveći problem kod ovog prava predstavlja uspostavljanje kriterija po kojima će
se utvrđivati srazmjernost sniženja cijena. U uporednom pravu postoje tri metoda.
Konvencija usvaja relativni metod531 i definiše ga na sljedeći način: srazmjerno sniženje
jednako je „razlici između vrijednosti stvarno isporučene robe u vrijeme isporuke i
vrijednosti koju bi u to vrijeme imala roba saobrazna ugovoru” (čl. 50 BK).532 Na ovo
sniženje cijene kupac ima pravo i kad je prodavac oslobođen odgovornosti za neizvršenje
ugovora i obaveze naknade štete. Utoliko je određivanje relevantne cijene važnije.533
Ako to nije tržišna cijena, odluku će u krajnjoj liniji donijeti sud, odnosno arbitraža.534
Mjesto u kome se cijena određuje nije predviđeno u Konvenciji. Pošto se umanjenje
vrijednosti robe procjenjuje sa stanovišta interesa kupca, smatramo da se mjesto ispo-
ruke može uzeti kao mjerodavno. Ovim se mjesto procjene veže za vrijeme isporuke
na koje se poziva član 50 BK. Treba istaći da teorija o ovom pitanju nije jedinstvena.535
374. Četvrto pravo je pravo na naknadu štete shodno odredbama 74 -77 Konvencije.
Ono je dopunsko pravo za slučaj da se kupac koristio nekim od prethodnih ovlaštenja.
Čl. 74. Konvencije je tako stilizovan da se ovo pravo može koristiti i samostalno. Njegovi
pravni modaliteti već su izloženi kod odgovornosti za docnju.
2.3. Prava kupca kada raskida ugovor
375. Druga generalna mogućnost koja stoji na raspolaganju kupcu jeste raskid ugo-
vora (čl. 49, st. 1, (a) i st. 2 BK). Opšte posljedice raskida iz čl. 82 i 84 Konvencije (prestanak
obaveza, restitucija) važe i ovdje. Pored toga, postoje i specifična rješenja. Bitan kriterij
za sistematizaciju položaja stranaka u ovom slučaju je vrsta povrede: nesaobraznosti
izvršenja ili neizvršenje isporuke.
282
Ako je nesaobraznost bitna povreda ugovora, primijeniće se čl. 49, stav 1 Konvencije.
Po njemu, kupac koji je odbio da primi robu može u bilo koje vrijeme i bez posebnih
temporalnih ograničenja izjaviti da raskida ugovor. Smatramo da kupac ima ovo pravo
bez obzira na to da li je bitan nedostatak neotklonjiv ili otklonjiv.536 Kupac može izjaviti
da odbija prijem i prije prispijeća robe, ako je iz okolnosti posla jasno da roba neće biti
saobrazna ugovoru.537 Tada kupac može da se koristi pravima za slučaj raskida koja su
već izložena kod docnje. Ako je kupac primio isporuku, odnos se ravna prema stavu 2
istog člana.538 Tad, usprkos činjenici da je izvršena bitna povreda ugovora, kupac može
odustati od ugovora samo pod uslovom da u razumnom roku izjavi da ugovor raskida.
Taj razuman rok teče:
a) pošto je kupac saznao ili morao saznati za nedostatak (čl. 49, st. 2, tačka b);
b) od isteka dodatnog roka koji je kupac dao prodavcu za uredno izvršenje obaveze u
skladu sa čl. 47, ili pošto je prodavac izjavio da neće izvršiti urednu isporuku;
c) po isteku svakog dodatnog roka koji je prodavac odredio kupcu u skladu sa čl. 48, a
koji se tiče izjave kupca o prihvatanju ili odbijanju izvršenja ugovora.539
I kod isporuke nesaobrazne robe i kod neizvršenja isporuke, rokovi zastarjelosti

potraživanja po osnovu naknade štete počinju teći od dana u kome su potraživanja
dospjela (čl. 9,1, KoZ), a to znači od dana u kome je izjava o raskidu stigla prodavcu.
Bude li nesaobraznost nebitna povreda ugovora, kupac nema pravo da ga raskine.
Tada se može koristiti samo pravima na naknadu štete koja ima po osnovu nesaobraz-
nog ispunjenja ugovora.
376. Bez obzira na to da li ostaje pri ugovoru ili ga raskida, kupac ima pravo na
popravljanje štete jedino u onom dijelu koji nije saobrazan ugovoru. Raskinuti cijeli
ugovor i zahtijevati naknadu neispunjenja u cjelini i onda kada nije saobrazan samo
jedan dio robe, kupac može samo onda ako „djelomično neizvršenje ili nedostatak
saobraznosti predstavlja bitnu povredu ugovora“ (čl. 51 BK).
283
XI ODGOVORNOST KUPCA
1. Odgovornost za docnju sa prijemom isporuke
1.1. Sistem odgovornosti za docnju sa prijemom isporuke
377. Odgovornost kupca je u Konvenciji uređena članovima 61 – 65. Oni uspostavljaju

sistem koji je uglavnom analogan režimu odgovornosti prodavca. Zbog faktičkih okol-
nosti, pravna sredstva koja se priznaju prodavcu „manje su komplikovana“.540 On nema
sljedeća prava:
a) na srazmjerno smanjenje cijene,
b) na djelomični raskid ugovora i
c) da odbije prijevremenu isporuku.541
Rješenja o odgovornosti kupca načelno su ista za povrede svih obaveza. No, faktičke
Ii privredne osobine pojedinih dužnosti dozvoljavaju da se režim odgovornosti izloži
kroz dvije karakteristične obaveze. Prva je docnja sa prijemom isporuke.
378. Pravni tretman docnje sa prijemom isporuke unutar kontinentalnih sistema
zavisi od toga da li pojedini poredak spada u translativne ili tradicione. Kod translativnih
(romanska prava) prijem isporuke je pravo kupca i zato se prodavac može osloboditi
obaveze deponovanjem stvari kod trećih lica, sa ili bez dozvole suda.542 Slično je i u švaj-
carskom pravu. U tradicionim sistemima, uključivo i naš,543 prijem isporuke je obaveza
kupca. Common law poreci tretiraju odbijanje prijema isporuke kao i svaki drugi prekršaj
ugovora. Njegove posljedice se procjenjuju prema tome da li je povreda bitna ili nebi-
tna.544 Bečka konvencija u osnovi usvaja anglosaksonski režim.
U slučaju docnje sa prijemom isporuke, prodavac ima tri osnovne grupe prava:545
a) ostati pri ugovoru i tražiti njegovo uredno ispunjenje, tj. prijem isporuke,546
b) raskinuti ugovor i
c) tražiti naknadu štete.
Kada se prodavac koristi bilo kojim od navedenih sredstava, „sud ili arbitraža ne može
odobriti kupcu produženje roka” za prijem isporuke (čl. 61, st. 3 BK). Razmotrićemo
svaku od spomenutih mogućnosti.
284
1.2. Pojedina prava prodavca
379. Ukoliko se prodavac nije već opredijelio za neko sredstvo suprotno zahtjevu za
naknadni prijem isporuke, on „može odrediti kupcu dodatni rok razumne dužine za
izvršenje njegove obaveze” (čl. 63 BK). Dok taj rok traje i/ili dok kupac unutar njega ne
izjavi da neće primiti isporuku, prodavac ne može izjaviti da odustaje od ugovora. Ovim
se ne dira u pravo prodavca na naknadu štete zbog docnje kupca (čl. 63, st. 2 BK).
Navedeno rješenje je usvojeno zbog toga što se pretpostavlja da u toku razumnog roka
prodavac još nije siguran da li se radi o bitnoj povredi ugovora.547 Pored toga, njegovo
„vezujuće dejstvo” služi i zaštiti kupca.548
380. Drugo prodavčevo pravo jeste raskid ugovora. I ono može biti anticipativno, tj.
može se vršiti prije isteka roka za prijem isporuke (čl. 72 BK) ili naknadno, kada je rok
za ispunjenje kupčevih obaveza već prošao. Pošto za anticipativni raskid važe opšta
pravila, ovdje ćemo se zadržati samo na drugoj varijanti.
Pravo prodavca da raskine ugovor nakon pada kupca u docnju determinišu dva
faktora. Najprije, da li se radi o bitnoj ili nebitnoj povredi ugovora, a potom da li je kupac
cijenu platio ili nije. Kod bitnih povreda prodavac ugovor može raskinuti odmah,
davanjem posebnog obavještenja (čl. 64, 1 i čl. 26 BK). U teoriji postoji stav da je
definitivno odbijanje preuzimanja robe bitna povreda ugovora.549 Ako je docnja sa
prijemom isporuke nebitna povreda ugovora, ugovor se može raskinuti izjavom
prodavca tek pošto bez uspjeha protekne naknadni rok razumne dužine (čl. 64, st. 1).
Vršenje ovih prava nije ničim uslovljeno ukoliko kupac nije platio cijenu. Međutim, ako
je cijena plaćena (čl. 64,2 (a) BK), prodavac gubi pravo na raskid ukoliko to nije učinio
kod docnje sa prijemom isporuke prije nego što je saznao da je kupac ipak primio ispo-
ruku.550 Kod drugih povreda,551 recimo kod djelomičnog prijema, pravo na raskid postoji
dok prodavac ne sazna, ili dok nije morao saznati za povredu, odnosno dok ne dobije
izjavu kupca da svoju obavezu neće izvršiti. Bitno je istaći da „prodavac ne gubi svoje
pravo da raskine ugovor sve dok cena u celini ne bude plaćena”.552
381. Treće pravo jeste naknada štete prema opštim i zajedničkim pravilima članova
74 do 77 BK. Ono postoji paralelno sa ostalim, do sada izloženim ovlaštenjima i prodavac
ga ne gubi time „što koristi svoja prava u pogledu drugih sredstava” (čl. 61, st. 2 BK).
Posljedice raskida ugovora i pravila o naknadi štete zajednička su za odgovornost
prodavca i kupca. Pošto su izloženi kod odgovornosti prodavca za docnju sa isporukom,
ovdje ih nema potrebe posebno izlagati.
285
2. Odgovornost za docnju sa plaćanjem
2.1. Sistem odgovornosti za docnju sa plaćanjem
382. Docnja sa plaćanjem postoji kada kupac ne izvrši svoju dospjelu obavezu isplate
cijene. Postupak ostvarivanja prava prodavca na naplatu cijene različito je uređen u
kontinentalnim sistemima. Ako je rok ugovoren, usvojen je princip Dies interpellat pro
homine (rok opominje za čovjeka). Ako ugovor šuti o ovom pitanju, translativni sistemi
zahtijevaju sudsku opomenu za plaćanje.553 U tradicionim sistemima dovoljna je bilo
kakva, pa i „privatna opomena” koju daje prodavac.554 U principu su dozvoljeni zahtjevi
za raskidom ugovora,555 ili za urednim izvršenjem plaćanja i naknadom štete zbog
docnje. Naknada štete u sebe uvijek uključuje i iznos zatezne kamate.
U anglosaksonskim sistemima docnja sa plaćanjem se po pravilu ne smatra bitnom
povredom ugovora.556 Mogućnost raskida ugovora zavisi od toga da li je kupac već
postao vlasnik ili nije. Treba podvući da su rješenja prava USA u ovom domenu razra-
đenija od onih koja postoje u engleskom poretku.557
383. Bečka konvencija u ovom domenu bitno odstupa od nacionalnih prava, kako
kontinentalnih, tako i anglosaksonskih. Ona, najprije, izjednačava režim odgovornosti
za povredu ove sa načinom odgovornosti za povrede ostalih obaveza kupca (čl. 61 BK).
Ovo, između ostalog, znači da u svakom konkretnom slučaju neplaćanja treba utvrđivati
da li se radi o bitnoj ili nebitnoj povredi ugovora.558 U teoriji se smatra da dilema ne
postoji jedino onda kada je rok plaćanja bitan element posla.559 I drugo, ne pravi se
nikakva razlika između situacija u kojima kupac nije postao vlasnik robe i u kojima je to
svojstvo već stekao.
Osnovni princip koji dominira obavezom plaćanja jeste jednovremenost isporuke i
plaćanja. Po osnovu prigovora neispunjenja ugovora, prodavac može odbiti da isporuči
robu ako postane jasno da kupac neće izvršiti bitan dio svojih obaveza zbog nedostatka
kreditne sposobnosti. Ukoliko nemogućnost kupca da izvrši plaćanje postane jasna
nakon otpreme robe, prodavac ima pravo da spriječi njeno izručenje, ako raspolaže
potrebnim dokumentima za to. Tada mora obavijestiti kupca o odgađanju isporuke i
zatražiti od njega dovoljno obezbjeđenja plaćanja. Obavještenje se mora poslati neza-
visno od toga da li je roba još kod prodavca ili je već u transportu.560 Ni kupac ne
odgovara za docnju ako na osnovu principa jednovremenosti plaćanja i isporuke ne iz-
vrši i svoju obavezu plaćanja onda kada je ona po ugovoru dospjela.
286
I kod docnje s plaćanjem prodavac ima tri osnovna prava shodno čl. 61 BK:
a) ostati pri ugovoru i tražiti njegovo uredno ispunjenje, tj. plaćanje cijene,561
b) raskinuti ugovor i
c) zahtijevati naknadu štete kao dopunski ili samostalni vid obeštećenja (čl. 61, 2 BK).
Ako je prodavac počeo sa korištenjem navedenih, prava, sud i arbitraža ne mogu

odobriti kupcu rok za produženje plaćanja. Ovlaštenja prodavca u slučaju docnje kupca
sa plaćanjem cijene imaju neke specifičnosti koje proističu iz karaktera novčane
obaveze, pa ćemo se na njih posebno osvrnuti.
2.2. Pojedina prava prodavca
384. Prvo, prodavac ima pravo na kamatu. Ovo je manifestacija opšteg rješenja
Konvencije po kome svaka strana ima pravo na naplatu kamate za bilo koje dospjelo, a
neisplaćeno potraživanje. „Ako jedna strana ne plati cijenu, ili neki drugi iznos sa kojim
je u zaostatku, druga strana ima pravo na kamatu na takav iznos, a da time ne gubi
pravo da traži naknadu štete koja joj pripada na osnovu člana 74” (čl. 78 BK).562 Analiza
citiranog člana pokazuje dvije stvari. Prvo, pravo na kamatu je potpuno samostalno,
ono niti zavisi od naknade štete, niti utiče na nju.563 I drugo, nije precizirano na koju
vrstu kamate se misli.
Iz pravila tumačenja Konvencije sadržana u čl. 7 i iz činjenica da čl. 78 BK izričito
spominje docnju sa plaćanjem, jasno je da se ovdje radi o zateznoj kamati. Budući da
je zatezna kamata po svojoj pravnoj prirodi naknada apstraktne pretpostavljene štete,
dobijeno rješenje relativizira teorijski stav o punoj odvojenosti ovog instituta od
naknade štete. Na praktičnom nivou stanje je daleko jasnije. Kriteriji za određivanje
stope (zatezne) kamate nisu navedeni, pa se ona utvrđuju prema mjerodavnom nacio-
nalnom pravu.564 Tek tako dobijen iznos je mjerodavan za ocjenu da li prodavcu
pripada i dodatno pravo na naknadu proste štete i izgubljene dobiti koji je „druga strana
koja je povrijedila ugovor predvidjela ili morala predvidjeti u trenutku zaključenja
ugovora, s obzirom na činjenice koje su joj tada bile poznate ili morale biti poznate“
(čl. 74 BK).
385. Drugo, dejstva raskida su donekle specifična. Zbog načela jednovremenosti
ispunjenja, restitucija, kao opšte pravilo za sve dato i primljeno po osnovu ugovora,
287
ovdje će se rjeđe primjenjivati (čl. 81 BK). Ostala dejstva raskida su ista kao i u drugim
slučajevima. Tako na snazi ostaju klauzule o rješavanju sporova, pravo/obaveza na
naknadu štete i ostala prava i obaveze predviđeni za slučaj raskida (čl. 81).
XII PRELAZAK RIZIKA
1. Pojam rizika i uporednopravni pregled
386. Teorijski posmatrano, ugovor o prodaji može imati tri dejstva: nastanak prava i
obaveza, prelaz svojine kod translativnih sistema i prelaz rizika. Prva dva dejstva ugo-
vora su do sada već razmotrena. Budući da je u prodajama robe domaćeg i međuna-
rodnog poslovnog prava akcent upravo na prelasku rizika i da Bečka konvencija ovome
posvećuje posebnu pažnju (čl. 66-70), obradićemo ovo pitanje detaljnije.
Neka nacionalna prava definišu rizik,565 dok druga to ne čine.566 Bečka konvencija ne
zauzima jasan stav o ovom pitanju. Spor postoji i u teoriji. Značajna grupa pisaca slu-
čaj, kao pravno-tehničku kategoriju koja predstavlja rizik, veže samo za neskrivljenu ra-
dnju jedne od stranaka u poslu prodaje.567 Druga skupina autora, pojam rizika veže i za
opšti pojam slučaja.568 Smatramo da rizik treba definisati polazeći od opšteg teorijskog
koncepta slučaja. Rizik je, dakle, mogućnost nastupanja štete na predmetu prodaje koja
bi bila izazvana neskrivljenom štetnom radnjom bilo kojeg lica ili štetnim događajem
za koji niko ne odgovara. Kraća definicija rizika glasi: „mogućnost nastupanja štete na
predmetu prodaje za koju niko ne odgovara“.569
387. Član 66 BK pojam rizika vezuje isključivo za „propast ili oštećenje robe”, dakle
za stvari. Tu na prvom mjestu stoje oni koji su povezani s aktima javne vlasti.570 Drugim
riječima, „rizik” obuhvata one događaje opasne za robu koji se mogu pokriti redovnim
(transportnim) osiguranjem. Ostali poslovni rizici nisu uključeni u ovu kategoriju.
U uporednom pravu postoje tri sistema prelaska rizika i svi su dispozitivnog karaktera.
U prvom, rizik prelazi zaključenjem ugovora čak i onda kada se svojina stiče isporu-
kom.571 Drugu, i najveću grupu predstavljaju prava u kojima se rizik prenosi zajedno sa
svojinom (Res perit domino).572 U treću skupinu ulaze oni sistemi koji prelaz rizika vežu
sa isporukom.573 Tu spada i naše pravo (čl. 456 ZOO). Potrebno je istaći da navedena
klasifikacija sistema ne ide ni linijom razgraničenja translativnih i tradicionalnih poredaka,
niti granicom između kontinentalnih i anglosaksonskih prava. Pored svih istaknutih
288
razlika, Bečka konvencija je morala voditi računa i o upotrebi INCOTERMS klauzula

prema kojima, skraćeno izraženo, rizik prelazi na kupca kada prodavac više nema oba-
vezu da čuva robu.574 Sve to je rješenja BK učinilo složenim. Ona se mogu klasifikovati
na opšta rješenja i pravila koja važe za distancionu prodaju.
2. Opšta pravila o prelasku rizika po Konvenciji
388. Bečka konvencija zauzima stav „po kome se državina (posjed) i svojina potpuno
odvajaju“.575 Da bi rizik mogao da se prenese, roba mora biti „jasno identifikovana kao
roba namijenjena za izvršenje ugovora“ (čl. 69, st. 3 BK). Izraz „identifikovana” se koristi
kako bi se istaknulo da se pravilo odnosi i na generičke i na individualizirane stvari. Iden-
tifikacija se može izvršiti u toku isporuke ili naknadno. Ako su okolnosti slučaja takve da
kupac ne može sigurno znati koja roba je namijenjena isporuci, on mora biti i posebno
obaviješten o izvršenoj identifikaciji robe.
Kada je roba identifikovana, „rizik prelazi na kupca od časa kada je on preuzeo robu,
ili ako to ne učini blagovremeno, u času kada je roba stavljena na raspolaganje, a on čini
povredu ugovora time što je ne preuzme” (čl. 69, st. 1 BK). U osnovi ovakvog rješenja,
pored logičnog vezivanja posjeda i rizika, leži i ideja stavljanja neurednog kupca u
nepovoljan položaj sa stanovišta snošenja štetnih posljedica slučaja propasti stvari.576
Tri momenta se ovdje moraju posebno istaći. Prvo, citirana rješenja Konvencije pret-
postavljaju da se isporuka vrši u sjedištu prodavca.577 Drugo, rizik prelazi sa preuzima-
njem isporuke, odnosno sa momentom u kome kupac treba da preuzme isporuku. I
treće, ako kupac ne preuzme isporuku, čime čini povredu ugovora, rizik prelazi na njega
u času kada mu je roba stavljena na raspolaganje.
Postoji posebno uređena situacija u kojoj rizik prelazi na kupca u trenutku „kad je
isporuka trebalo da se izvrši”, iako kupac propuštanjem preuzimanja ne čini povredu
ugovora. Dva su uslova za važenje ove norme. Najprije, mjesto isporuke nije i sjedište
prodavca. Roba se najčešće nalazi kod trećeg, u javnom skladištu naprimjer.578 I drugo,
kupcu mora biti poznato „da mu je roba stavljena na raspolaganje u tom mjestu“ (čl. 69,
st. 2 BK). Sama mogućnost znanja kupca za mjesto u kome se roba nalazi nije dovoljna
za primjenu ove odredbe. Bitno je istaći da ova pravila važe i kada je riječ o generičkoj
robi koja još nije jasno identifikovana radi isporuke.579
389. „Pošto je rizik prešao na kupca, ovaj je dužan platiti cijenu bez obzira na gubitke
ili oštećenja robe, izuzev kad su gubitak ili oštećenje posljedica radnje ili propusta
prodavca” (čl. 66 BK). Drugim riječima, ako su gubitak ili oštećenje posljedica povreda
289
ugovora ili bilo koje druge radnje580 koju učini prodavac, kupac ne snosi rizik za robu i
ne mora platiti cijenu. Ako se gubitak ili oštećenje robe, pak, ne mogu pripisati
prodavcu, sve štete snosi kupac i uz to mora da plati i cijenu.581
Ukoliko je prodavac učinio bitnu povredu ugovora, a rizik je ipak prešao na kupca bilo
po opštim, bilo po pravilima za distancionu prodaju, to ne sprečava „kupca da se
koristi sredstvima koja mu stoje na raspolaganju u slučaju takve povrede” (čl. 70 BK).
„On bi, dakle, mogao da zahtijeva izvršenje ugovora ili bi mogao da raskine ugovor bez
obzira na to što je rizik prešao na njega”.582 U obje situacije primijeniće se zajednička
pravila o odgovornosti prodavca i kupca koja se tiču povrede ugovora, raskida i njegovih
posljedica.
3. Pravila za distancionu prodaju
390. Distanciona prodaja je ona kod koje se roba mora transportovati radi izvršenja
ugovora. Da bi se posebna pravila o prelasku rizika u ovoj vrsti prodaje primijenila,
potrebno je da roba bude „jasno identifikovana kao roba namijenjena za izvršenje ugo-
vora obilježavanjem na njoj, dokumentima o prevozu, obavještenjem koje je poslano
kupcu ili na drugi način” (čl. 67 BK). Zadržavanje dokumenata na osnovu kojih se može
raspolagati robom ne utiče na rješenja o prelasku rizika (čl. 67, st. 1 BK).583 U okviru
distancione prodaje postoje tri situacije koje su posebno uređene Konvencijom.
391. Prva postoji kada je potrebno izvršiti transport, a prodavac nije obavezan da
robu preda prevozniku u određenom mjestu. Tada je mjesto isporuke i prelaska rizika
mjesto predaje robe vozaru, a to znači skladište prodavca. Prema čl. 67, st. 1 BK „rizik
prelazi na kupca kada je roba predata prvom prevoziocu da je preveze kupcu u skladu
sa ugovorom o prodaji.” Da bi ovo pravilo važilo, roba mora biti predana nezavisnom
prevozniku, a ne špediteru ili drugim agentima prodavca.584
Drugo, ako se roba mora predati nezavisnom prevozniku u određenom mjestu,
različitom od sjedišta prodavca, rizik prelazi na kupca „tek kada je roba predata prevo-
ziocu u tom mjestu” (čl. 67, st. 1 BK). Uži lokalitet prelaska rizika i način predaje po pra-
vilu se određuju transportnim klauzulama. Rizik prevoza do tog određenog mjesta snosi
prodavac.
I treće, „ako se roba u trenutku prodaje nalazi na putu (”plivajuća“ i ”na vagonu“ ili
slično), ”rizik”... prelazi na kupca u trenutku zaključenja ugovora” (čl. 68 BK). Okolnosti
posla, međutim, mogu da ukažu da je rizik prešao na kupca u trenutku predaje robe
vozaru koji je izdao transportne dokumente. U ovom slučaju rizik prelazi sa prodavca na
290
kupca retroaktivno. Navedeno rješenje je usvojeno iz praktičnih razloga, budući da je

kod navedene vrste prodaje teško utvrditi stvarno mjesto nastupanja štetnog doga-
đaja.585 Očito je da u ovakvim situacijama kupac preuzima znatan rizik na sebe. Zbog
toga Konvencija sadrži rezervno pravilo. „Ako je, pak, u trenutku zaključenja ugovora o
prodaji prodavac znao ili morao znati da je roba izgubljena ili oštećena, i tu činjenicu nije
saopštio kupcu, rizik za takav gubitak ili oštećenje snosi prodavac“ (čl. 68 BK). Nesavje-
stan prodavac se, dakle, ne može pozivati na pravila o retroaktivnom prelasku rizika.
Ovo jasno normativno rješenje u praksi nosi sa sobom brojne probleme586 budući da se
primjenjuje najčešće u situacijama u kojima posrednik organizuje prevoz i vrši prodaju
robe koja se nalazi u tranzitu.587
291
GLAVA DRUGA
UGOVOR O ISKLJUČIVOJ DISTRIBUCIJI
I UGOVORI O DISTRIBUCIJI
1. Pojam i vrste ugovora o distribuciji
392. Riječ „distribucija” potiče od latinske riječi „distributio” i znači raspodjelu. U

ekonomiji se koristi da bi se označio način na koji proizvođač ili trgovac „raspodjeljuju”
svoju robu ili usluge na dostupna tržišta. Distribucija je, stoga, uvijek povezana sa logi-
stikom, marketing metodama i stanjem konkurencije u relevantnoj proizvodnoj i trži-
šnoj oblasti. U savremenim uslovima prometa pojedini načini distribucije dobijaju
tipizirana obilježja. Ona se izgrađuju najprije u poslovnoj praksi, potom u ekonomskoj
teoriji i na kraju u pravu. Zajednički nazivnik svih tipova distribucije jeste davanje prava
drugoj osobi da u sopstveno ime i za sopstveni račun vrši dalju prodaju robe ili usluga
davaoca prava. Ekonomsku suštinu poslova distribucije predstavlja apsolutni ili
ograničeni monopolski karakter prenesenog prava.
Poslovi distribucije se pravno uobličavaju ugovorima o distribuciji. Iako se radi o
relativno mladom institutu, već postoji veći broj vrsta ovih ugovora. Teorija navodi
sljedeće:588
a) ugovor o distribuciji,
b) ugovor o isključivoj distribuciji,
c) ugovor o selektivnoj distribuciji,
d) ugovor o isključivoj nabavi,
e) ugovor o distribuciji motornih vozila i
f ) ugovor o frenčajzingu.
293
Usprkos velikom broju vrsta ugovora o distribuciji, moguće je dati njihov generički
pojam. Kod opšteg tipa ugovora o distribuciji radi se „o sui generis ugovoru u nastanku
u kojem distibutor (ugovorni trgovac) prema trećima nastupa u svoje ime i za svoj račun
preuzimajući obavezu unapređenja prodaje i pridržavanja ugovora u pogledu načina
prodaje.”589 Citiraćemo i jednu presudu Vrhovnog suda Njemačke iz 1970. godine jer
sadrži brojne elemente razmatranog posla: „Ugovor o distribuciji je ugovor posebne
vrste zaključen na određeno ili neodređeno vrijeme kojim se jedna strana (distributor
ili diler) obavezuje prodavati robu druge strane za svoj račun i u svoje ime i kojim je
diler integriran u prodajnu organizaciju proizvođača.”590
Iz svega izloženog se vidi da isključivost nije bitan, nego akcesorni element posla
distribucije.591 Dejstvo sastojaka isključivosti/ekskluziviteta je, ipak, ekonomski i pravno
toliko značajno da ćemo kao predmet daljih razmatranja uzeti jedino ugovor o isključivoj
distribuciji.
393. Ugovor o isključivoj distribuciji ima za predmet trajnije pravo na zaključivanje
ugovora o prodaji, ali se razlikuje od samog ugovora o prodaji i nezavisan je od njega.
Ugovor o isključivoj distribuciji postoji kao ekonomska i pravna činjenica i onda kada
nijedan konkretan ugovor o prodaji ne bude zaključen. Govoreći terminologijom
kontinentalnih prava, može se reći da ugovor o isključivoj distribuciji ne predstavlja
predugovor. Za common law sisteme je važno istaći da ugovor o isključivoj distribuciji
nema ni svojstvo ugovora o zaključenju budućeg ugovora o prodaji.592
Od ugovora o licenci593 isključiva distribucija se razlikuje po predmetu ugovora,
njegovom prinudno-pravnom režimu i obavezama stranka. Sa stanovišta prava kon-
kurencije postoji i značajan kvantitativni test za razlikovanje ove dvije vrste ugovora.
Da bi pravni posao bio kvalifikovan kao ugovor o licenci, potrebno je da dobra intelek-
tualne svojine i pravo na njihovo iskorištavanje budu osnovni predmet posla i u eko-
nomskom i juridičkom smislu. Ugovor o (isključivoj) distribuciji postoji i onda kada
prenos prava intelektualnog vlasništva nije „primarni cilj tog sporazuma“.594
Osnovna razlika između isključive distribucije i frenčajzinga sastoji se u predmetu.
Kod prvog je to pravo distributera na isključivu prodaju robe ili usluga određenog lica
na definisanoj teritoriji. Ukoliko prava i obaveze povodom objekata industrijske svo-
jine postoje, ona imaju sporedni karakter. Kod ugovora o frenčajzingu pravo na iskori-
štavanje imena i drugih određenih dobara intelektualne/industrijske svojine, te
know-how u tačno definisanoj poslovnoj djelatnosti je uvijek bitan element ugovora po
prirodi posla.595
294
Odnos između ugovora o isključivoj distribuciji i isključivoj agenciji određen je time

što isključivi distributer djeluje u svoje ime i za svoj račun, a ne u ime i za račun princi-
pala. Zbog toga element povjerenja (fiducia) nije karakterističan za odnos distribucije
kao što jeste za ugovor o isključivoj agenciji.596
Od ugovora o isključivoj nabavi, odnosno kupovini597 isključiva distribucija se
najviše razlikuje po predmetu, obavezi na isključivu prodaju nasuprot pravu na isključivu
kupovinu. Pored navedenog, kod ugovora o isključivoj nabavi nema ograničenja
teritorijalnog karaktera.598 Postoje i druge specifičnosti ugovora o isključivoj nabavci.
Zbog njih je ovaj posao bio regulisan posebnom uredbom Komisije EZ broj 1984/83.
Pandan ugovoru o isključivoj nabavi je ugovor o isključivom snabdijevanju – onaj kojim
se „dobavljač neposredno ili posredno obavezuje prodavati proizvode koji su predmet
sporazuma samo jednom kupcu na teritoriji Bosne i Hercegovine u svrhu specifične
upotrebe ili dalje prodaje“.599
Detaljnije razlike između ugovora o isključivoj distribuciji i ostalih distributivnih
ugovora biće obrađene kasnije.600
2. Ekonomska obilježja ugovora o isključivoj distribuciji
394. Osnovni sukob koji determiniše ekonomska obilježja i pravni tretman ugovora
o isključivoj distribuciji jeste protivrječnost između nedostataka i prednosti teritorijalnog
monopola koji se daje distributeru. Rezultati tog sukoba ne procjenjuju se primarno
iz ugla preduzeća - ugovornih strana, nego sa stanovišta širih društvenih interesa.
S obzirom na veoma oskudnu regulativu ovog posla u nacionalnim obligacionim
zakonima,,ocjena ovih ugovora mora se potražiti u pravu konkurencije na domaćem i
supranacionalnom nivou - u pravu Evropske zajednice prvenstveno (dalje: EZ).
Preambula Regulative/Uredbe Komisije Evropskih zajednica o primjeni člana 85(3)
Ugovora na kategorije sporazuma o ekskluzivnoj distribuciji 1983/83601 sadržavala je
preciznu analizu pozitivnih i negativnih aspekata ove vrste ugovora. Ona je potvrđena
i u Obavještenju („Notice”) Komisije povodom Uredbi 1983/83 i 1984/84.602 Ukratko se
nedostaci mogu sumirati u tri osnovna: ograničavanja konkurencije među postojećim
ili potencijalnim prodavcima robe istog proizvođača ili trgovca na ugovorenoj teritoriji
(intra-brand competition), vjerovatnost restriktivnih klauzula u takvim ugovorima koje
pogađaju kako potencijalne konkurente, tako i potrošače, te onemogućavanje paralelnog
uvoza kroz sistem ugovora o ekskluzivnoj distribuciji. Broj prednosti je znatno veći. Prva
295
među njima je specijalizacija proizvođača i distributera za pojedine segmente prodaje.

Dalje slijede: rad sa jednim poslovnim partnerom, pojačan kontinuitet i intenzitet
marketing aktivnosti, racionalnost snabdijevanja, stimulisanje konkurencije različitih
proizvođača i veletrgovaca koji rade istom vrstom proizvoda/robe (inter-brand
competition),603 omogućavanje konkurencije i na onim tržištima gdje je zbog visokih
troškova stvaranja sopstvene distributivne mreže ne bi ni bilo.604 Napokon, sve ovo
rezultira i značajnim prednostima za potrošače. U skraćenom obliku ove prednosti je
za sve dozvoljene vertikalne sporazume potvrdila i Regulativa/Uredba Komisije EZ
br. 2790/1999.605
395. Ugovor o isključivoj distribuciji ima više relevantnih ekonomsko-pravnih
obilježja. Navodimo najvažnija:
a) on predstavlja vid vertikalne integracije „poduzeća različitih djelatnosti i položaja na
putu proizvoda od proizvodnje do prodaje krajnjem korisniku”606 i to „unazad”, tj. u
snabdijevanju sirovinama i rezervnim dijelovima i „unaprijed” (prodaja, marketing,
promocija);607
b) ugovorni karakter integracije koji obezbjeđuje veliku fleksibilnost u dizajniranju i u
ostvarivanju poslovnog odnosa;
c) stvaranje integrisanih distributivnih sistema bez nedostatka i ograničenja koje sa
sobom nosi statusno-pravni režim vertikalnih integracija;
d) stabilnost poslovnih odnosa;608
e) samostalnost subjekata u prodajnom lancu;
f ) mogućnost ugovaranja isključivosti samo za jednu stranu, distributera, iako je eko-
nomski logično ugovaranje isključivosti kao obaveze oba subjekta;609
g) „manja ili nikakva ulaganja”610 u prodajnu mrežu, naročito na strani proizvođača.
Da zaključimo! Na osnovu ekonomsko-pravnih karakteristika isključive distribucije

odgovor na postavljene dileme povodom dopuštenosti ovog posla može biti samo
jedan. A to je kontrolisani društveno koristan monopol. Procjena društvene korisnosti
pojedinih sporazuma koji su po spoljnim obilježjima monopolski, „međutim nije
diskrecijska i vezana je vrlo strogim i razrađenim pravilima, i to stavkom 3, članka 81,
i na osnovu nje razvijenom sudskom praksom i uredbama o grupnim iznimkama.“611
Pravni razvoj išao je u tom pravcu. Njegov karakterističan izraz je i Uredba Komisije
EZ 2790/1999.
296
3. Razvoj pravne regulative
396. Sporazumi o isključivoj distribuciji nastali su u USA. Pojavili su se u poslovnoj

praksi „prodaje naftnih derivata, automobila i proizvoda zaštićenih žigom”.612 Odatle su
se proširili po svijetu. Kao nov fenomen, od samog početka predstavljaju tvorevinu
autonomnog trgovačkog prava. Sudovi učestvuju u njihovom uobličavanju i tipizira-
nju uglavnom kroz stavove i odluke o primjeni antitrustovskog prava na razmatrani
posao. „Za razliku od prakse vertikalnog utvrđivanja cena, američko pravo je odbilo da
sisteme vertikalne podele tržišta osudi per se.“613 Isti pristup postoji i u ogromnoj većini
ostalih nacionalnih prava.614
U zakonodavstvu se ovaj posao gotovo ne uređuje. Izuzetak predstavlja belgijski
Zakon od 27. jula 1961, noveliran 13. aprila 1971. kojim se štite prava jedinih („sole”)
distributera u Belgiji.615
397. Na supranacionalnom nivou EZ regulativa je izuzetno intenzivna. Prva uredba
koja ovim ugovorima daje karakter blok iznimki od primjene čl. 85, sada čl. 81 Rimskog
ugovora, donesena je već 1967. Njeno važenje isteklo je 30. juna 1983, a već 01.07.1983.
je stupila na snagu Uredba 1983/83. Nju je pratila i spomenuta Notice Komisije o ovoj
vrsti iznimki. Treba istaći da su i neki drugi poslovi navedeni kao podvrste distribucije:
isključiva nabavka i frenčajzing su bili uređeni posebnim blok iznimkama, tako da su
stvoreni osnovi za širu interpretaciju pravnog režima. Doprinos tome su dali karakter
i značaj odluka Suda EZ. Ovaj proces je kulminirao donošenjem najnovije Regula-
tive/Uredbe Komisije o vertikalnim sporazumima.
Regulativa/Uredba Komisije EZ br. 2790/1999.616 je objedinila režim vertikalnih
ugovora o isključivoj distribuciji, isključivoj nabavci i frenčajzingu u jedan akt. Nabrajanje
prednosti svih ovakvih sporazuma je izvršeno u tački 6 preambule, ali na veoma
skraćen način. Njihov zajednički imenitelj je ekonomska efikasnost u lancu distribucije,
pod uslovom da ona ne stvara monopolske strukture na relevantnom tržištu i ne šteti
interesima potrošača. Ukoliko dva navedena uvjeta ne budu ispunjena, vertikalni
sporazum, uključujući i ugovor o isključivoj distribuciji, ne može da se podvede pod
blok iznimke i postaje podvrgnut antimonopolskom pravu.
Ono što predstavlja radikalnu tehničku promjenu regulative jeste postavljanje dva
testa za isključivanje distributivnih sporazuma iz domena primjene člana 81 (3)
Ugovora. Prvi je određivanje 30 % učešća bilo dobavljača-snabdjevača, bilo distributera
na njihovom relevantnom tržištu kao plafona iznad koga vertikalni sporazumi postaju
297
podvrgnuti članu 81 Rimskog ugovora. Drugi test je kvantitativnog i apsolutnog

karaktera. Sporazum o isključivoj distribuciji će biti izuzet od primjene antimonopolskog
prava ako individualni distributer koji isporučuje robu krajnjem potrošaču, zajedno sa
povezanim licima, nema godišnji obrt veći od 50 miliona eura. Ako je distributer član
privrednog udruženja, granica od 50 miliona eura važi za čitavo udruženje.617
Uredbom 1/2003 je uveden automatizam u postupku izuzeća, uz zadržavanje prava
Komisije ili nacionalne konkurencijske vlasti da po službenoj dužnosti ili na zahtjev
provede istragu povodom sporazuma koji formalno ispunjava uslove iz Uredbe
2790/1999. Ukoliko se utvrdi da povreda konkurencije postoji, nadležnim organima
stoji na raspolaganju niz korektivnih mjera.
Rješenja Uredbe 2790/99 izložićemo na odgovarajućim mjestima. O njima je potrebno
voditi računa jer će oni imati snagu dopunskog i interpretativnog izvora prava u
popunjavanju praznina koje mogu postojati u nacionalnim mjerodavnim porecima.
398. Entitetski zakoni o trgovini, koji su regulisali i antimonopolsko djelovanje, prije
stupanja na snagu Zakona o konkurenciji u 2005. godini nisu izuzimali vertikalne
ugovore o distribuciji iz antimonopolske zabrane.618 Interesantno je da ni Zakon o
konkurenciji BiH iz 2001. godine619 nije sadržavao odredbe o pojedinačnim izuzećima,
uključujući i vertikalne sporazume uopšte, odnosno ugovor o isključivoj distribuciji
posebno. Tek član 4. Zakona o konkurenciji BiH iz 2005. godine stvara rješenja veoma
slična onima iz člana 81 Ugovora o osnivanju Evropske zajednice.620 Zbog toga Odluka
KV o grupnom izuzeću vertikalnih sporazuma iz 2006. godine u velikoj mjeri odgovara
Uredbi Komisije EZ 2790/1999. Za uređivanje isključive distribucije ova Odluka KV je
značajna iz sljedećih razloga:
a) generalno je određen pojam vertikalnih sporazuma (čl. 2) , ograničenja (čl. 7) i uslovi
(čl. 9) koja oni ne smiju sadržavati. To je urađeno po ugledu na komunitarno pravo;
b) postoji oboriva pravna pretpostavka da su dozvoljeni ugovori o isključivoj distribuciji
koji ispunjavaju opšte zakonske uslove za dozvoljenost monopolističkih sporazuma;
provođenje posebnih postupaka izuzimanja nije potrebno (čl. 4);
c) plafon od 30% učešća dobavljača i distributera na njihovom individualnom rele-
vantnom tržištu je zadržan (čl. 11), dok je kvantitativna barijera znatno niža i iznosi
4 miliona KM (čl. 5);
d) aktivna i pasivna prodaja su uređene na isti način kao i u pravu EZ;
298
e) Komisija može pokrenuti postupak preispitivanja sporazuma koji ispunjavaju uslove

za grupno izuzeće, ako postoje precizirani slučajevi povrede konkurencije na rele-
vantnom tržištu (čl. 16);
f ) definisani su najvažniji vertikalni sporazumi, među njima i ugovor o isključivoj dis-
tribuciji (čl. 3).
II DEFINICIJA I PRAVNA PRIRODA UGOVORA

O ISKLJUČIVOJ DISTRIBUCIJI
1. Definicija ugovora
399. Nepostojanje posebnih zakonskih definicija u nacionalnim pravima zahtijeva da

se za legislativno određenje iskoriste izvori prava konkurencije. Uredba Komisije EZ br.
1983/83 u članu 1. definisala je ugovor o isključivoj distribuciji kao „sporazum čije su
stranke samo dva preduzeća, kojim se jedna strana obavezuje drugoj da jedino nju
snabdijeva određenom robom radi dalje prodaje unutar cijelog zajedničkog tržišta ili
unutar njegove definisane oblasti.” Nova Uredba Komisije 2790/99 ne definiše više ovaj
sporazum. Umjesto toga se određuje direktna ili indirektna „dužnost isključivog snab-
dijevanja”.621 Tumačenje ukupnog teksta Uredbe 2790/99 pokazuje da pojam ugovora
o distribuciji u pravu EZ nije promijenjen.
Odluka našeg KV o grupnom izuzeću daje svoju definiciju sporazuma o isključivoj
distribuciji. To su ugovori „kojima se dobavljač obavezuje na prodaju proizvoda i/ili
usluga koji su predmet sporazuma samo jednom odabranom distributeru na određenom
teritoriju ili posebno određenoj grupi kupaca koja je isključivo dodijeljena tom distri-
buteru“. Ovo određenje je potpuno podudarno sa konceptom komunitarnog prava i
sa stanovištima doktrine.
Teorijske definicije su nešto složenije. Schmitthoff smatra da je ovo sporazum kojim
prodavac... „daje kupcu, prekomorskom trgovcu, jedino (sole) pravo trgovine na odre-
đenoj teritoriji robom specifične vrste, dok kupac može preuzeti obavezu da se osloni
na prodavca kao jedini izvor snabdijevanja kad god želi da kupi robu specifične vrste u
Ujedinjenom Kraljevstvu”.622 Slično određenje postoji i u francuskoj i talijanskoj literaturi.623
Prema stavovima doktrine dva navedena romanska prava, kod ugovora o isključivoj
distribuciji se radi se o okvirnom ugovoru sa klauzulom „koja povjerava preprodavaču
299
ekskluzivno pravo prodaje proizvoda dobavljača.” Preprodavac stiče, dakle, monopol

preprodaje ugovornih proizvoda, ponekad nazvan i „ekskluzivnost u snabdijevanju”,
jer je dobavljaču zabranjeno da isporučuje proizvode drugim, osim ekskluzivnom
distributeru.”624
Smatramo da se može dati sljedeća bazična definicija ugovora o isključivoj distribuciji.
To je rezultat sporazuma stranaka po kome se jedna od njih (dobavljač, snabdjevač,
proizvođač, trgovac) obavezuje da će na drugu (distributer) prenijeti isključivo pravo
dalje prodaje ugovornih proizvoda na ugovornoj teritoriji ili ugovorenoj grupi klijentele
za duži vremenski period.
2. Pravna priroda
400. Pravna priroda ovog ugovora nije potpuno razjašnjena. U ugovorima o distri-
buciji uopšte, a isključivoj posebno, prisutni su elementi više drugih imenovanih po-
slova. Na prvom mjestu se nalazi ugovor o prodaji i to prvenstveno prava, a ne robe.625
U pravnim sistemima u kojima je dobavni posao posebno regulisan, kao što je to slu-
čaj u talijanskom,626 ugovor o (isključivoj) distribuciji je podvrsta ovoga posla.627 Ako je
u ugovor ugrađena i klauzula o obavezi distributera da ostvari minimalan dogovoreni
obim prometa, tada postoje i elementi ugovora o djelu sa obavezom rezultata. U
suprotnom se ovaj posao približava ugovoru o radu. Pošto u modernom prometu
ugovor o isključivoj distribuciji sadrži i elemente ugovora o licenci, i oni moraju biti uzeti
u obzir pri ocjenjivanju pravne prirode razmatranog posla.
Na osnovu izloženog izgleda da je posao isključive distribucije po rodu najbliži
ugovoru o prodaji prava. Specifičnost ove vrste prodaje i prisustvo elemenata drugih
imenovanih ugovora ipak upućuje na stav o opravdanosti tvrdnje po kojoj je ovo
ugovor svoje vrste (sui generis). Tako mora biti i tumačen.
401. Navodimo najznačajnije karakteristike ugovora o isključivoj distribuciji. Pravna
priroda posla ne dozvoljava da njegove bitne osobine budu definisane na apsolutan
način. Najprije, ovo je isključivo posao trgovačkog prava. U građanskom pravu za njim
ne postoji potreba, niti se on tamo pojavljuje. Drugo, ugovor o isključivoj distribuciji je
uslovljen antimonopolskim pravom koje bitno utiče na uobličavanje rješenja ovoga
posla. Treće, sa stanovišta klasične teorije obligacija, radi se o neimenovanom pravnom
poslu. Afirmacija u poslovnoj praksi i autonomnim izvorima učinila ga je de facto ime-
novanom vrstom ugovora. Četvrto, ugovor je trajan628 i zbog toga uvijek ima i okvirni
karakter. Njegovo izvršenje sastoji se u nizu samostalnih poslova prodaje robe. Peto,
300
posao je neformalan, ali se u praksi uvijek pojavljuje u pisanom obliku. Ova forma ima
dokazani karakter (ad probationem). Veliki proizvođači i dobavljači imaju i svoje formularne
obrasce za ovaj posao. I šesto, ugovor je sinalagmatičan, tj. obaveze i prava stranaka su
uzajamni.
III BITNI ELEMENTI POSLA
1. Stranke
402. Stranke u ovom ugovoru su dobavljač, ili principal i distributer, ili „koncesionar
za isključivu prodaju.”629 Obje strane moraju imati status trgovca. U odnosima sa
elementom inostranosti moraju ispunjavati zakonske uslove za bavljenje vanjskotrgo-
vinskim poslovanjem.
Pravo EZ i poreci zemalja članica zahtijevaju da se u ugovoru kao stranke pojave
samo dva preduzeća. Bez obzira na to što je pojam „preduzeća” (undertaking) u pravu
EZ veoma široko definisan,630 ova odredba ipak djeluje restriktivno. Njen cilj je da se
poveća transparentnost odnosa isključive distribucije sa stanovišta antimonopolskog
prava. Naše pravo ne sadrži ovakvo ograničenje. Stoga u njemu posebnu pažnju treba
obratiti na situaciju u kojoj se na jednoj ili obje strane pojavljuju „oblici povezivanja
preduzeća” statusnog karaktera.631
403. Stranke u ugovoru moraju pripadati različitim stupnjevima u lancu komercija-
lizacije robe, naprimjer: proizvođač - veletrgovac, veletrgovac - trgovac na malo. Ovo
pravilo je u USA jasno utvrđeno u sudskoj praksi,632 a u EZ u čl. 2 Uredbe 2790/99. Kod
nas zahtjev za pripadanje subjekata ugovora različitim nivoima privrednog procesa
proističe iz definicija vertikalnih sporazuma i isključive distribucije. Nerecipročni
sporazumi o isključivoj distribuciji – oni koji ne garantuju jednaka prava svakoj od strana
- između proizvođača identične robe ili supstituta su dozvoljeni pod određenim
uslovima.633 Recipročni sporazumi konkurenata su zabranjeni, jer imaju značenje
horizontalnih monopolskih ugovora i zbog toga padaju pod udar antimonopolskih
sankcija.634 Isto važi i za povezana preduzeća,635 osim ako im je zajednički godišnji
ukupan prihod ispod 50 miliona eura u EZ, odnosno 4 miliona KM u BiH.636 Pošto pravo
konkurencije ispituje faktičko stanje odnosa, a ne njihovu pravnu formu, povezanost
preduzeća se u pravu EZ i kod nas ocjenjuje prema: natpolovičnom učešću u kapitalu
drugog preduzeća, natpolovičnim brojem glasova u organu upravljanja, mogućnošću
301
da se imenuje više od polovine članova nadzornog, upravnog ili drugog odbora koji
legalno predstavlja firmu, te pravo da se rukovodi poslovanjem firme.637 Navedena
mjerila mogu se primijeniti i u našem pravu bez obzira na to da li su u pitanju pove-
zana, tj. supsidijarna preduzeća koja su formalno-pravno samostalna638 ili nepovezana
preduzeća.
2. Predmet
404. Predmet ugovora je ono povodom čega nastaju obaveze i prava stranaka. Iz
danih definicija posla je vidljivo da je to kod isključive distribucije pravo distributera na
isključivu prodaju određenih proizvoda, robe ili usluga dobavljača na ugovorenoj
teritoriji. Ovo određenje je veoma široko. Zato se mora specificirati po pojedinim
elementima.
Roba povodom koje se pravo na prodaju prenosi mora biti u ugovoru određena ili
nesumnjivo odrediva. „Roba“ može obuhvatiti cijeli program dobavljača ili njegov dio.
Zbog velikog broja proizvoda poželjno je one koji ulaze u ugovor („ugovoreni proiz-
vodi”) odrediti aneksima i to najprije pozitivno i uz navođenje bližih tehničkih oznaka.639
Ako postoji mogućnost zabune, može se sastaviti i posebna lista proizvoda koji ne spa-
daju u ugovorne. Ugovor o isključivoj distribuciji proizvoda se može odnositi i na usluge
koje su neposredno povezane za podaju ugovornih proizvoda – „potrošačke usluge.”640
Bez obzira na važnost dodatnih usluga koje se vežu za robu, smatramo da one ne mogu
biti dovoljan razlog za dopuštenost sporazuma o isključivoj distribuciji.641
405. Manje promjene na proizvodima, one koje ne mijenjaju ni njihove osobine niti
funkcije, ne treba smatrati novinama koje znače i drugi proizvod. Isto tako, promjene u
pakovanju i neznatne dorade koje vrši distributer ne mogu se smatrati stvaranjem
novog proizvoda. Na ovaj način se, uz svu potrebnu elastičnost, obezbjeđuje kontinui-
rano inoviranje ugovornog proizvoda i njegovo prilagođavanje potrebama marketinga.
Proizvodi koji se prestanu proizvoditi, ili koje dobavljač bez svoje krivice više ne može
da drži u svom programu, prestaju biti ugovorni proizvodi. Ovakav automatizam ne
postoji kod novih proizvoda. Zbog toga je potrebno ugovorom riješiti sva pitanja
vezana za eventualnu pojavu novog proizvoda kod dobavljača.642
302
3. Trajanje ugovora
406. Svaki ugovor o distribuciji po svojoj ekonomskoj suštini znači uspostavljanje

trajnijih odnosa među strankama. Značaj trajnosti veze između stranaka posebno je
potenciran elementom isključivosti koji svaku od stranaka ograničava u kontaktima sa
ostalim poslovnim partnerima iz iste branše. Vrijeme u kome su stranke povezane
odnosom isključivosti, bez obzira na to da li je on jednostran ili dvostran, od bitnog je
značaja za kalkulaciju dobitaka svake od stranaka. Zbog toga je trajanje ugovora njegov
bitan element po prirodi posla.
407. Postoje različiti načini određivanja vremena trajanja ugovora. Oni su značajni ne
samo zbog određivanja odnosa između stranaka nego i zbog uticaja koji imaju na način
prestanka ugovora. Ugovor može najprije biti zaključen na neodređeno vrijeme.643 Tada
traje do sporazumnog ili jednostranog raskida. Razlozi i postupak raskida se po pravilu
detaljno uređuju u samom ugovoru o isključivoj distribuciji. Ukoliko se posao zaključuje
na određeno vrijeme, rok je po pravilu duži. U praksi se ne sreću ovi ugovori sklopljeni
za period kraći od godinu dana. Jednogodišnji period se najčešće koristi kao probni.
Stranke tada ugovorom preuzimaju obavezu da će ponovo pristupiti pregovorima radi
definisanja svog odnosa na duži rok.
4. Teritorija
408. Teritorija je područje na kome distributer uživa pravo isključive prodaje. Naziva
se i ugovorna teritorija. Pored isključivosti, ovo je druga tačka u kojoj se razmatrani
ugovor veže za antimonopolsko pravo. Upravo zbog toga je teritorija prvi faktor na
osnovu koga se određuje „relevantno tržište”, ono na kome se procjenjuje konkurentski
efekt vertikalnog sporazuma o isključivoj distribuciji. Ukoliko na ugovornoj teritoriji ne
postoje alternativni izvori nabave za robu koja je predmet ovog ugovora, tada ugova-
ranje restriktivnih klauzula nije dopušteno.644
Teritorija mora u ugovoru biti precizno određena.645 Za distributera je ona važna jer
determiniše tržište na kome vrijedi njegov ekskluzivitet. Dobavljač o njoj mora da vodi
računa radi organizovanja sopstvene prodajne mreže i odnosa sa drugim distributerima
kojima je dao ekskluzivitet. Pristup trećim licima na ugovornu teritoriju ne može biti
zabranjen po osnovu ugovora o distribuciji646 jer bi to značilo onemogućavanje ili bar
ograničavanje pasivne prodaje.647 Stranke mogu unaprijed ugovoriti i proširenje
303
teritorije. Tada se obično fiksiraju i uslovi pod kojim ovakva odredba važi.648 Zbog svega
izloženog, teritoriju je poželjno detaljno odrediti u posebnom aneksu.
Ugovorna teritorija ne smije biti jednostrano promijenjena. U toku trajanja ugovora
dobavljač ne može bez pristanka distributera promijeniti granice ekskluzivnih teritorija,
niti početi sam na nekom dijelu ugovorne teritorije da organizuje svoju prodajnu mrežu.
S druge strane, distributer nije ovlašten da bez pristanka dobavljača uvede novog
ekskluzivnog distributera unutar svoje ugovorne teritorije. Oba postupka smatraju se
razlozima za jednostrani raskid ugovora.649
409. Unutar ugovorne teritorije može se dogovoriti poseban odnos prema pojedi-
nim kategorijama klijenata. Dobavljač, naprimjer, može zadržati pravo da snabdijeva
trgovca na veliko ili državne organe. Tada se govori o „rezervisanoj klijenteli”.650 Klauzule
o rezervisanoj klijenteli moraju biti veoma pažljivo formulisane. Ukoliko znače diskri-
minaciju kupaca unutar ugovorne teritorije, padaju pod udar antimonopolskog prava.
5. Cijena
410. Ugovori o isključivoj distribuciji po pravilu ne sadrže cijenu prenesenog prava

na isključivu prodaju dobavljačevih proizvoda.651 Smatra se da ova „pristupnina” i ne bi
dobila pravnu zaštitu.652 Zbog toga se naknada za preneseni ekskluzivitet mora tražiti
najprije u odredbama o cijeni robe po kojoj je dobavljač prodaje distributeru. Pravno-
tehnički se može smatrati da je naknada za preneseni ekskluzivitet odrediva. Kriteriji
odredivosti su uvijek posrednog karaktera. Oni često nisu ni vidljivi budući da su
sakriveni u cijeloj poslovnoj konstrukciji koja postoji između stranaka. Izloženo stanje
traži da se osvrnemo i na određivanje cijene robe, tj. ugovornih proizvoda.
Cijena robe se relativno rijetko određuje u ugovoru o ekskluzivnoj distribuciji. To je
po pravilu prepušteno naknadnim sporazumima između stranaka. Eventualne povrede
obligacionih pravila o određivanju cijene i antimonopolskog prava u kasnijim spora-
zumima stranaka ne mogu se pravdati pozivanjem na ugovor o ekskluzivnoj distribu-
ciji. Član 4 Uredbe EZ 2790/99 i čl. 7 Odluke KV o grupnom izuzeću zaoštravaju režim
određivanja cijene robe u samom ugovoru o isključivoj distribuciji. Njihova je intencija
da sačuvaju slobodu distributera u određivanju prodajnih cijena svojim kupcima.
Jedino što je dozvoljeno jeste određivanje najviših i preporučenih cijena. Preporučena
cijena ne smije de facto predstavljati minimalnu ili fiksiranu cijenu koja bi bila „rezultat
izvršenog pritiska ili ponuđenog poticaja od bilo koje ugovorne strane.”653
304
411. Postoje različiti metodi ugovornog određivanja cijene robe. To se može učiniti
najprije orijentacionim utvrđivanjem cijena. Pri tome se kao osnova mogu uzeti cijene
na određeni dan u određenom mjestu ili neki pravni standard. U drugom slučaju se
često koristi „najpovlašteniji kupac” (the most favoured customer - m.f.c.).654 Ovakva
klauzula često sadrži i određivanje kupaca koji su izuzeti iz kategorije „najpovlaštenijih”:
prodavci uključeni u holding, povezana preduzeća i slično.655 Drugi način se sastoji u
fiksiranju cijena, bilo na dan zaključenja ugovora, bilo na neki drugi sporazumom
utvrđeni datum.656 On se primjenjuje rijetko i uglavnom u poslovima sa kraćim
vremenskim trajanjem. Bez obzira na metod utvrđivanja cijene u konkretnom ugovoru,
njegov ishod ne smije da bude prodaja ugovorenih proizvoda po „neumjereno
visokim cijenama.” Takvo fiksiranje cijena smatra se zloupotrebom monopolskog
položaja.657
Svaki od dva načina ugovornog određivanja cijena robe praćen je nizom prava i
obaveza stranaka. One, s jedne strane, treba da obezbijede puno informisanje distribu-
tera o cijenama. Sa druge strane, ova prava i obaveze omogućavaju da se izbjegnu
poremećaji u odnosima isključive distribucije. Najčešće obaveze ove vrste jesu: dogo-
varanje između dobavljača i distributera o cijenama u određenim vremenskim inter-
valima, obavještavanje o stanju na tržištu i obavještavanje distributera o namjeravanom
znatnijem povećanju cijena ugovornih proizvoda.
IV OBAVEZE STRANAKA
1. Obaveze dobavljača
412. Prva obaveza dobavljača jeste poštovanje isključivog prava prodaje koje je
prenio distributeru. Odnosi se na proizvode, teritoriju i kupce. Iako se radi o dužnosti
uzdržavanja, ona je ipak složena. Dobavljač se mora najprije obavezati da neće nikom
drugom ustupiti isto ili slično isključivo pravo. Ukoliko dobavljač kao principal zadržava
pravo da i on prodaje robu na ugovorenoj teritoriji, govori se o „jedinom” ili sole distri-
buteru. Dobavljač može, dalje, preuzeti obavezu da na ugovornoj teritoriji neće ni sam
prodavati sopstvene proizvode. Tada se u common law govori o „ekskluzivnom” ili
exclusive distributeru.658 Treba imati na umu da konačni stav o vrsti distribucionog
odnosa zavisi više od sadržaja konkretnog ugovora, nego od upotrijebljenih naziva.659
Postojanje rezervisane klijentele ublažava strogost ove obaveze.
305
Drugo, dobavljač je dužan prihvatiti sve narudžbe distributera koje su mu date u

skladu sa ugovorom, odnosno poslovnom praksom koja je između njih uspostavljena.
Ovakve narudžbe dužan je ispuniti u skladu sa ugovorom i opštim pravilima koja važe
za ugovor o prodaji robe.
Treća obaveza tiče se prenosa prava korištenja dobrima industrijske svojine
(žigovima, industrijskim dizajnom, patentima),660 firmom, znanjima i umijećima661 itd.
Vrsta dobara i prava koje se prenose, obim, način i cijena njihove upotrebe određuju se
ugovorom.662
Pošto ugovor o selektivnoj distribuciji znači integrisanje distributera u prodajnu
mrežu dobavljača, dužnost kooperacije stranaka se pretpostavlja.663 Ona se najčešće
sastoji u: zajedničkom provođenju promotivnih kampanja, pružanju tehničke pomoći
i obrazovanju kadrova distributera, dostavljanju opštih uslova prodaje i slično. Ugovo-
rom se utvrđuju uslovi pod kojima se ova, četvrta, obaveza izvršava. Treba napomenuti
da ona u principu nije dobročina i da podrazumijeva određeno pravo kontrole na strani
dobavljača.664
Dalje, peta obaveza dobavljača može se odrediti kao obavještavanje. Predmet
obavještavanja može biti veoma različit: od liste dosadašnjih klijenata na ugovornoj
teritoriji do namjere da prestanka proizvodnje ugovornog proizvoda. Za distributera je
naročito značajno obavještavanje o namjeravanom znatnijem povećanju cijena
ugovornih proizvoda. Način obavještavanja se također utvrđuje ugovorom. Poželjno je
izričito stipulisati pisana obavještenja o onim elementima koji su u konkretnom
ugovoru posebno značajni. Pri tome je korisno posebno regulisati pravno dejstvo faks-
poruka.
Napokon, kao šesto, dobavljač ima dužnost da čuva sve podatke koje je saznao o
distributeru kao poslovnu tajnu. Ova obaveza ima trajan karakter, djeluje i nakon
prestanka ugovora o isključivoj distribuciji.
413. Sve do sada navedene obaveze dobavljač ima prema distributeru. Njima,
međutim, nije iscrpljena lista dužnosti koje u vezi sa ugovorom padaju na dobavljača.
Preostale obaveze imaju javnopravnu prirodu i odnose se na poštovanje pravila
antimonopolskog prava. Posebno su razvijene u pravu EZ i BiH. Pored već navedenih
zabrana zaključivanja nerecipročnih ugovora između proizvođača istog proizvoda,
zabrane ekskluzivne distribucije među povezanim preduzećima i fiksiranja cijena, ovdje
spadaju još dvije situacije.
Prva situacija postoji u slučaju sprečavanje paralelnog uvoza na ugovornu terito-
riju,665 a druga kod zabrane ekskluzivne distribucije na onim područjima na kojima ne
306
postoje alternativni izvori snabdijevanja krajnjih kupaca ugovornim proizvodima.666

Ove zabrane su, uz zabrane ograničavanja konkurencije kroz sporazume o licenci,667
najvažnija sredstva sprečavanja davanja „apsolutne teritorijalne zaštite” ekskluzivnom
distributeru.668 Dozvoljene klauzule o ograničavanju konkurencije u pravu EZ i BiH biće
spomenute kod obaveza distributera.
2. Obaveze distributera
414. Prvu grupu obaveza distributera sačinjavaju one koje štite isključivo interese
dobavljača. Razmotrićemo najvažnije.
Striktno juridički posmatrano, ugovor o ekskluzivnoj distribuciji važi i kada ne
sadrži obavezu distributera da obavi i jednu jedinu kupovinu ugovornog proizvoda.
Tada restriktivne klauzule djeluju za sve vrijeme ugovora, „čak i kada individualne
prodaje nisu nikad zaključene.”669 Ovakva situacija se u praksi rijetko pojavljuje jer
predstavlja očitu zloupotrebu ugovora od strane isključivog distributera i njegovo
nedozvoljeno nastojanje da ograniči konkurenciju na ugovornom teritoriju. Zbog toga
se kao prva obaveza distributera može utvrditi obavljanje kupovina u skladu sa
ugovorom o ekskluzivnoj distribuciji. Ova dužnost je veoma složena. Precizira se
izričito ili prešutno. Posljednji slučaj postoji kada ugovor predviđa da će distributer u
sporazumno predviđenom periodu ostvariti ili nastojati da ostvari određeni obim
prodaje ugovornih proizvoda, bilo da se on mjeri količinom, bilo novčano. Od stilizacije
ove klauzule zavisi da li je distributer preuzeo obavezu rezultata ili samo obavezu
rada. Razlikovanje je značajno budući da distributer u prvom slučaju garantuje za ostva-
rivanje ugovorenog prometa, a u drugom samo za ulaganje pažnje dobrog stručnjaka
u ispunjenju razmatrane obaveze. Dužnost kupovine može se odnositi na sve ugovorne
proizvode ili na neke od njih.670 Narudžbe se moraju dati u skladu sa ugovorom i opštim
pravilima obligacionog prava. Juridički, svaka narudžba predstavlja posebnu ponude za
zaključenje ugovora o prodaji robe (i/ili usluga).
Drugo, distributer je dužan da pažnjom i marljivošću dobrog stručnjaka nastoji da
unaprijedi prodaju ugovornih proizvoda na svojoj ekskluzivnoj teritoriji. Sa stanovišta
dobavljača unapređenje prodaje predstavlja klauzu kontinentalnih, odnosno conside-
ration u common law sistem. Budući da izvire iz same suštine posla ekskluzivne distri-
bucije, obaveza unapređenja prodaje postoji i kad nije izričito ugovorena. Sporazumom
mogu biti utvrđeni neki specifični načini ispunjavanja ove dužnosti. Oni se odnose
naročito na upotrebu žigova, firme i drugih distinktivnih znakova dobavljača, na
razvoj prodajne mreže i primjenu opštih uslova poslovanja dobavljača.
307
Treća obaveza glasi na negativnu činidbu. Ona se sastoji od udruživanja niza radnji
koje jesu ili mogu biti suprotne prvim dvjema dužnostima distributera. Pored toga, ratio
ove obaveze je zadržavanje ugovora o isključivoj distribuciji u okvirima koje dozvoljava
antimonopolsko pravo. Elementi ove dužnosti su u pravu EZ i BiH predstavljeni kao ta-
ksativno određen sistem klauzula ugovora o isključivoj distribuciji za koje se smatra da
ne predstavljaju povredu konkurencije. To su:
a) obaveza distributera da ne proizvodi ili distribuira robu koja je konkurentna ugo-
vornim proizvodima,
b) dužnost pribavljanje robe za dalju prodaju samo od dobavljača,671
c) suzdržavanje da se van ugovorne teritorije, a u vezi sa ugovornim proizvodima, traže
kupci (zabrana aktivne prodaje), uspostavljaju podružnice i održavaju skladišta.672
Zabrana pasivne prodaje (prihvatanje ponuda lica sa sjedištem van ugovorne teri-
torije) se ne smije ugovarati.
Dužnosti isključivog distributera da ne proizvodi robu dobavljača koju distribuira i da

tu robu nabavlja samo od dobavljača su ograničene zahtjevima koji proizlaze iz obaveze
nekonkurisanja.
Četvrto, u skladu sa nacionalnim propisima, distributer može preuzeti i obavezu da
na određenom teritoriju do isteka zakonom predviđenog maksimalnog roka direktno
ili indirektno ne konkuriše dobavljaču.673 Ovo rješenje su preuzela prava konkurencije
EZ i BiH.674 Obaveza nekonkurisanja ne može trajati duže od 5 godina i ne može se, osim
pod preciziranim izuzecima, odnositi na proizvodnju, kupovinu ili preprodaju ugovo-
renih proizvoda.675
Peta obaveza distributera je plaćanje pojedinačnih narudžbi u skladu sa ugovorom
o ekskluzivnoj distribuciji. A u njemu se po pravilu određuju: valuta, rokovi i mjesto
plaćanja. Za distributera je veoma korisno da izričito predvidi isključivanje već poslanih
narudžbi iz povećanja cijena koja vrši dobavljač, bilo jednostrano, bilo u dogovoru sa
distributerom.676 Izložena obaveza je u stvari zasnovana na konkretnom ugovoru o
prodaji. Ona se, međutim, mora povezati i s ugovorom o distribuciji jer se njenim
izvršenjem distributer oslobađa odgovornosti po oba ugovora.
415. Obaveza saradnje sa dobavljačem postoji i na strani distributera. U njoj je kon-
centrisan interes obje strane za uspjeh posla.
Prva u ovoj grupi, a ukupno šesta dužnost distributera ima za predmet provođenje
zajedničkih akcija, naročito one promotivnog karaktera, regularne posjete kupcima,
308
periodično oglašavanje u štampi i slično.677 Način izvođenja i finansiranja treba da budu

ugovorom uređeni unaprijed. Uredba 1983/83 Komisije EZ je kao promotivne aktivnosti
navodila sljedeće: reklamiranje, održavanje trgovinske mreže i potrebnog nivoa
zaliha, obezbjeđenje servisa i zapošljavanje kvalifikovanog osoblja.678
Sedma dužnost distributera jeste obavještavanje dobavljača o svim relevantnim
momentima vezanim za ugovor. Najvažnije sadržaje o kojima dobavljač mora biti
obaviješten poželjno je navesti u sporazumu. No, podaci koji podliježu obaveznom
obavještavanju se daju utvrditi i iz okolnosti posla. U svakom slučaju ovdje spadaju
informacije o događajima koji mogu bitno da utiču na smanjenje prodaje (administra-
tivne mjere, pojava novih proizvoda - supstituta sa znatno boljim karakteristikama itd.).
Način i rokove obavještavanja treba urediti ugovorom.
V ODGOVORNOST STRANAKA I PRESTANAK UGOVORA
1. Odgovornosti stranaka
416. Odnos ugovora o ekskluzivnoj distribuciji kao okvirnog i pojedinih ugovora o

prodaji kao provedbenih poslova, čini pitanje odgovornosti za neizvršenje obaveza
veoma složenim. Zbog toga američka judikatura veoma nerado dodjeljuje bilo kakvu
naknadu u slučaju raskida ugovora o ekskluzivnoj distribuciji.679 U kontinentalnim
sistemima će se i na povrede ovog ugovora primijeniti opšta pravila obligacionog prava
o odgovornosti i naknadi štete.680 Zato je, između ostalog, važno i u sporazumu odrediti
i pravo koje će biti mjerodavno za slučaj spora.
Problemi primjene opštih pravila na ovaj sui generis okvirni ugovor naveli su praksu
da pitanja isključenja i ograničenja odgovornosti izričito reguliše u samom ugovoru. To
je naročito slučaj u USA.681 No, s obzirom na to da je mnogim pravima isključenje od-
govornosti za povredu ugovora zabranjeno ili uslovljeno, ni izloženi postupak nije bez
rizika. Kao ilustraciju navodimo najvažnija relevantna rješenja našeg prava. Prema
čl. 256, st. 1 ZOO „odgovornost dužnika za namjeru i krajnju nepažnju ne može se
ugovorom unaprijed isključiti.” Ukoliko se klauzula odnosi na „običnu nepažnju”, sud
može da je na zahtjev zainteresirane strane poništi „ako je takav sporazum proizašao iz
monopolskog položaja dužnika ili uopće iz neravnopravnog odnosa ugovornih
stranaka“ (čl. 265, st. 2 ZOO). A upravo to često može da bude slučaj kod ugovora o
isključivoj distribuciji.
309
417. Krajnjem kupcu odgovara distributer ukoliko sam vrši prodaju na malo. Ako se
distributer pojavljuje kao prodavac u odnosu na kupca koji vrši dalju prodaju, odgovara
svome kupcu za postojanje materijalnih i pravnih nedostataka. Na ovu odgovornost ne
utiče činjenica da je u momentu preuzimanja isporuke od dobavljača nedostatak bio
skriven. Izložena situacija čini veoma korisnim ugovornu klauzulu kojom distributer
rezerviše sebi pravo na regres svota isplaćenih u vidu naknade štete zbog postojanja
materijalnih ili pravnih nedostataka koji se mogu kvalifikovati kao skrivene mane.
Interesi dobavljača zahtijevaju da distributer preuzme neke obaveze u cilju otkla-
njanja ili umanjivanja regresnih zahtjeva. One se tiču pregleda robe pri preuzimanju,
kako od distributera, tako i od njegovih kupaca, unošenja klauzula o ograničenju
odgovornosti u ugovore između distributera i njegovih kupaca, skraćivanje garantnih
rokova, te obavještavanja dobavljača o prigovorima i podnijetim tužbama.
2. Prestanak ugovora
418. Načelno, ugovor o isključivoj distribuciji može prestati ispunjenjem. No, priroda
ovog posla čini izvršenje ugovora razlogom prestanka samo izuzetno. Teorijski, to će
biti slučaj jedino onda kada je sporazumom stranaka određen obim prometa čijim do-
stizanjem ugovor prestaje da postoji. Ukoliko dođe do naknade objektivne nemogućno-
sti ispunjenja ugovora o ekskluzivnoj distribuciji, on će prestati da postoji po sili zakona.
Bude li u ugovoru određen rok njegovog trajanja, ugovor prestaje istekom toga roka.
Ovo rješenje važi pod uslovom da stranke nisu u samom ugovoru predvidjele njegova
prećutna produžavanja za naredni period.
419. I na ovaj posao se primjenjuje opšte pravilo da stranke uvijek mogu svojim spora-
zumom raskinuti ugovor. Na njihovu autonomiju ne utiče eventualno određivanje roka
do koga ugovor ostaje na snazi. Dogovorom o raskidu uređuju se i njegove posljedice.
Situacija je daleko složenija kod jednostranog raskida, budući da dispozitivna pravila ne
postoje. Zbog toga je neophodno u samom ugovoru predvidjeti osnove za jednostrani
raskid, period u kome se mora dati izjava o raskidu, dužina raskidnog roka, te način
obavještavanja druge strane o raskidu. Pri tome se mogu koristiti rješenja predviđena
za trgovinsko zastupanje. Tako, ako je u pitanju ozbiljna povreda ugovora, poželjno bi
bilo da bude određena u samom sporazumu. Na toj osnovi nevina strana može ugovor
raskinuti i bez davanja otkaznog roka. Posljedice jednostranog raskida zavise i od toga
da li je distributer preuzeo obavezu postizanja određenog rezultata ili samo obavezu
savjesnog rada.
310
GLAVA TREĆA
UGOVOR O LEASINGU/LIZINGU
I POJAM POSLA I UGOVORA O LIZINGU
1. Pojam i vrste posla lizinga
1.1. Pojam lizinga
420. Riječ „leasing” je engleskog porijekla. Dolazi od imenice „lease” (li:s) koja znači
zakup ili najam, odnosno od glagola „to lease” - dati u zakup. Oblik „leasing” predstavlja
glagolsku imenicu i znači iznajmljivanje, davanje u zakup. Riječ „leasing“ prihvatio je
Zakon o leasingu FBiH. U našoj jezičkoj i poslovnoj praksi ustaljeni način izgovora ove
imenice je „lizing“. Taj termin usvojilio je i zakonodavstvo u Republici Srpskoj. Mi ćemo
oba izraza korisiti kao sinonime.
U savremenom poslovnom i pravnom životu izraz „leasing”, odnosno lizing dobija
izvedeno juridičko značenje. On postaje tehnički termin kojim se označava složena
organizaciona, tehnička, tehnološka, ekonomska, komercijalna i pravna operacija
namijenjena zadovoljavanju raznovrsnih potreba privrednih i drugih subjekata vezanih
za teretno sticanje upotrebnih vrijednosti stvari pribavljanjem vremenski ograničenog
prava korištenja u njoj. Ekonomska teorija smatra da su dva osnovna razloga za razvoj
posla lizinga: „a) otežan plasman robe i b) moralno zastarijevanje uslovljeno tehničko-
tehnološkim progresom.”682 UNIDROIT Konvencija o međunarodnom finansijskom
lizingu iz 1988. godine posao lizinga konstruiše iz dva ugovora: o snabdijevanju opre-
mom i o zakupu opreme.683 U ovakvim ili sličnim značenjima izraz „lizing” se upotrebljava
i u uporednom pravu.684 I mi ćemo ga koristiti na isti način. Pri tome ćemo imati u vidu
prvenstveno finansijski i operativni lizing.
311
Postoje različita shvaćanja o nastanku posla lizinga.685 Dominira stav da ovaj posao
nastaje sredinom pedesetih godina u USA,686 kada je trebalo naći modalitete za
prodaju skupe opreme, investicione naročito.687 Odatle se posao lizinga veoma brzo
prenio u Evropu i u ostale dinamične nacionalne ekonomije.688 Značajan dio ovoga
biznisa danas se odvija sa javnim sektorom.689
U literaturi postoje zabilježeni slučajevi lizinga na području bivše Jugoslavije još prije
Drugog svjetskog rata.690 Privredna reforma iz sredine šezdesetih godina 20. vijeka
ponovo budi interes za ovaj posao, tako da mu se i u teoriji posvećuje značajna
pažnja.691 Novi podsticaj afirmaciji lizinga daje uvođenje rent-a-car djelatnosti.
Učvršćivanju lizinga u poslovnoj praksi i u pravnom sistemu značajno doprinosi prisu-
stvo ovoga posla u našoj spoljnotrgovinskoj razmjeni, izvođenju investicionih radova
posebno. Najnovije zakonodavstvo BiH je orijentisano prvenstveno na „zakup
opreme”.692 Da bi se posao lizinga mogao razviti u međunarodnoj razmjeni, neophodno
je donošenje domaćih propisa u ovoj oblasti.693 Ovome zahtjevu je udovoljeno dono-
šenjem Zakona o lizingu RS (dalje ZLRS) i Zakona o leasingu FBiH (dalje: ZLFBH).694
421. Oskudnost specifične regulative u domenu lizinga dugo vremena je sprečavala
stvaranje zakonske terminologije u ovoj oblasti. U takvim uslovima teorija i poslovna
praksa su formirale svoje tehničke termine. Pošto su oni bili jednoobrazno prihvaćeni,
i sa neznatnim varijacijama uvršteni i u posebne zakone,695 možemo se zadovoljiti
navođenjem opšte prihvaćenog značenja pojedinih termina.696
„Proizvođač” ili „isporučilac predmeta lizinga“ je lice koje u okviru svoje registrovane
djelatnosti proizvodi ili, rjeđe, stavlja u promet stvari koje će biti predmet lizinga. Za
drugi slučaj UNIDROIT Konvencija o međunarodnom finansijskom lizingu697 koristi i
izraz supplier (snabdjevač), a ZLFBH sintagmu „dobavljač predmeta leasinga“. Taj termin
ćemo i mi upotrebljavati.
„Davalac lizinga” ili „lizing preduzeće” je subjekat koji se ugovorom o lizingu obave-
zuje da će stvar koja je predmet lizinga za naknadu prenijeti drugom licu na vremenski
ograničeno držanje i korištenje i da će izvršiti druge ugovorne obaveze koje su za to
vezane. Zakoni o lizingu u BiH zahtijevaju da davalac lizinga bude društvo kapitala sa
minimalnim iznosom glavnice od 250.000 KM.698
„Korisnik lizinga” ili „primalac lizinga” je lice koje na osnovu ugovora i uz naknadu
stiče vremenski ograničeno pravo držanja i korištenja predmeta lizinga i druga sa tim
povezana ovlaštenja.
„Banka” je bankarska ili druga finansijska organizacija koja obezbjeđuje finansijsku
i finansijsko-servisnu podršku poslu lizinga putem zaključivanja različitih vrsta
312
bankarskih ugovora. Banka se pod posebnim uslovima, predviđenim u nacionalnom

pravu, može pojaviti i kao davalac finansijskog lizinga.699
„Predmet” ili „objekt” je pokretna ili nepokretna stvar, više ili manje složena, odnosno
skup stvari povodom koje se zaključuje ugovor o lizingu i vrše druge pravne i faktičke
radnje vezane za posao lizinga. Predmet lizinga su prvenstveno pokretne nepotrošne
stvari. Nekretnine mogu biti predmet lizinga ako to dozvoljava njihov stvarno-pravni
režim. UNIDROIT Konvencija u čl. 1 kao predmet lizinga određuje: postrojenja, kapitalna
dobra ili opremu.
1.2. Vrste posla lizinga
422. Pod tipom lizinga podrazumijevamo jedinstvo poslovnih obilježja konstrukcije

lizinga i elemenata ugovora o lizingu koji su se u praksi uobičajili za sticanje državine
stvari i prava njenog privremenog korištenja pojedinih, bilo uopšte, bilo u određenim
ekonomsko-komercijalnim okolnostima. Iako UNIDROIT Konvencija, zakonodavstvo i
u svijetu i kod nas izričito regulišu pojedine tipove lizinga, ipak je njihova opšta podjela
rezultat napora teorije. Razumije se da klasifikacija koju daje nauka nije u svim aspektima
identična podjeli lizinga koja se sreće u izvorima prava. No, pažljivija analiza literature
pokazuje da razlike postoje više u terminologiji i fokusiranju na pojedine kriterije
podjele, nego u suštinskom poimanju pojedinih vrsta lizinga.700 Zadržaćemo se samo
na klasifikaciji koja je važna za međunarodno poslovno pravo. Sadržaj pojedinih tipova
ovoga posla nećemo izlagati opširno. Oni će biti obrađeni prvenstveno u mjeri u kojoj
to zahtijevaju UNIDROIT Konvencija i naše zakonodavstvo.
423. Prema osobinama objekta lizinga, ovi poslovi mogu se podijeliti na:
a) lizing potrošnih dobara,
b) investicioni lizing ili lizing opreme (Equipement leasing). Predmet ZVTP BiH i UNI-
DROIT Konvencije je upravo ova vrsta lizing posla;
c) lizing postrojenja (Plant l.); 701
d) lizing nepokretnih i pokretnih stvari;
e) lizing upotrebljavanih stvari (Second hand l.) i lizing neupotrebljavanih stvari (First
hand l.).702 UNIDROIT Konvencija se može odnositi na obje navedene vrste.
313
Po broju angažovanih lica lizing se dijeli na:

a) direktni lizing u kome učestvuju samo dva lica i
b) indirektni lizing u kome se pojavljuju tri subjekta: proizvođač/snabdjevač, davalac li-
zinga ili lizing ustanova i primalac lizinga.703 UNIDROIT Konvencija uzima ovu vrstu
posla kao osnovni model koji se njome uređuje. Ona je i nastala da bi se klasični
odnosi iz ugovora o zakupu prilagodili ovome „distinktivnom triangularnom
odnosu”;704 Nacrt Zakona o obligacionim odnosima RS/FBiH uzima u obzir i direktni
i indirektni lizing. Isto važi i za zakone o leasingu entiteta.
Kriterij trajanja lizinga dovodi do sljedeće podjele:

a) kratkoročni lizing - vrijeme trajanja se različito određuje, ali ne prelazi godinu dana.705
Ovaj tip se često kombinuje sa pružanjem raznih usluga kada predstavlja i po-
seban podtip –- servisni lizing (Service l.). Pojedini autori smatraju da je bitno obi-
lježje ovoga tipa lizinga neograničena mogućnost njegovog otkazivanja;706
b) dugoročni lizing (Finance l.) - rok prelazi godinu dana i obično se kreće između 3 i 5
godina. U literaturi se smatra da je ovaj ugovor moguće raskinuti samo pod posebnim
uslovima.707 Prema čl. 1 UNIDROIT Konvencije o međunarodnom finansijskom lizingu,
ovaj tip uvijek ima i obilježja indirektnog lizinga. Iz ukupne regulative Nacrta Zakona
o obligacionim odnosima RS/FBiH je vidljivo da ovaj akt ima u vidu prvenstveno
dugoročni lizing. Isti stav je zauzet i u čl. 9 ZLRS, s tim da je minimalan rok trajanja
ugovora određen na dvije godine. Bez obzira da li se radi o finansijskom ili operativnom
leasingu, čll. 36 ZLFBH ne dozvoljava da ugovor traje kraće od 6 mjeseci.
Položaj davaoca lizinga kao mjerilo dovodi do sljedeće klasifikacije:

a) lizing preko lizing društva (Leasing druch Leasing Gesellschaften) jedan je od najraz-
vijenijih tipova po svojoj poslovnoj konstrukciji. Naziva se još i indirektni lizing
(Indirect l.) ili lizing u užem smislu.708 Treba istaći da ima pravnih autora koji negiraju
važnost navedene podjele.709 UNIDROIT Konvencija uvijek ima u vidu i ovaj tip
lizinga, a domaće bosanskohercegovačko zakonodavstvo polazi od njega kao osnov-
nog predmeta regulative. Pri tome ZLRS za ovaj tip posla koristi naziv „finansijski
lizing“ (čl. 6);
b) koncern-lizing, karakterističan po okupljanju više pravnih lica iz istog poslovnog
subjektiviteta u konstrukciju indirektnog lizinga;710
314
c) sale-and-lease-back - leasing;711
d) proizvođački lizing (Direct l.); naziva se i lizingom u širem smislu;712 Prema članu 7
ZLRS proizvođački lizing je moguć samo kao operativni lizing. Federalni Zakon o lea-
singu, međutim, ne sadrži ovakvo ograničenje.
e) proizvodno-finansijski lizing ili finansijski lizing. U njemu davalac lizinga finansira
proizvođača opreme, a ugovor sa primaocem lizinga zaključuje tek kad primalac
odabere robu kod proizvođača. U ovom poslu postoje, dakle, dva međusobno po-
vezana ugovora, od kojih je samo jedan izraziti lizing pravni posao. UNIDROIT Kon-
vencija pokriva i ovu vrstu posla, s tim da finansiranje proizvođača od strane davaoca
lizinga nije nužno. Nacrt Zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS pokriva obje iz-
ložene vrste lizinga. U fokusu regulative zakona o leasingu u BiH nalazi se upravo
finansijski lizing.
Podjela prema svojinsko pravnim posljedicama zaključenja i izvršenja ugovora i posla

lizinga nije u teoriji uobičajena. Ona je irelevantna i sa stanovišta UNIDROIT Konvencije
(čl. 1, st. 3). Vraćanje stvari, odnosno prelazak svojine na korisnika lizinga se najčešće
tretiraju kao nebitni,713 slučajni sastojak posla.714 Pojedini autori čak smatraju da lizing
ne može imati za posljedicu transfer svojinskog prava.715 Ipak, postoje vrste robe, put-
nički automobili naprimjer, kod kojih je odredba o prelasku svojine veoma čest sasto-
jak ugovora o lizingu. Nasuprot dosadašnjem opštem trendu, oba entitetska zakona u
punoj mjeri uvažavaju podjelu lizinga.716 Zbog toga ćemo se zadržati i na njoj. Shodno
stvarno-pravnom režimu predmeta lizinga, poslovi se dijele na:
a) lizing uz obavezu vraćanja objekta lizinga (operativni leasing);
b) lizing sa opcijom zaključenja ugovora o prodaji predmeta lizinga po isteku roka
lizinga; i
c) lizing sa odredbom o prelasku stvari u svojinu primaoca lizinga po isteku roka na
koji je ugovor zaključen i po uplati zadnje rate lizinga. Nacrt Zakona o obligacionim
odnosima FBiH/RS iz 2003. ovoj vrsti posla posvećuje značajnu pažnju. Kao alterna-
tiva prodaji previđa se i mogućnost zakupa predmeta lizinga od strane primaoca li-
zinga nakon što istekne rok na koji je posao zaključen (čl. 774);
d) lizing sa pravom produženja ugovora o lizingu (čl. 4 ZLRS).
Značajno je istaći da zakoni o leasingu oba entiteta uspostavljaju značajne razlike

između finansijskog i operativnog leasinga. One se tiču naročito: poslovne sposobnosti
davaoca leasinga, opcije kupovine predmeta po isteku ugovora o leasingu, snošenju
315
amortizacije, bitnih elemenata ugovora, rizika slučajne propasti stvari i obavještavanja

dobavljača o svrsi kupovine stvari.
2. Izvori prava za posao lizinga
424. Prvu grupu sačinjavaju sopstveni izvori međunarodnog poslovnog prava.

Prema porijeklu mogu se podijeliti na domaće i međunarodne. Među domaćim izvo-
rima našeg međunarodnog poslovnog prava na prvom mjestu se nalazi član 21.
Zakona o vanjskotrgovinskoj politici BiH.717 Njegova rješenja biće izložena na odgova-
rajućim mjestima. Regulativa entiteta služi kao izvor prava prilikom realizacije različitih
režimskih povlastica na koje upućuje ZVTPBiH.
425. Od pravnih vrela međunarodnog karaktera na prvom mjestu se nalazi
UNIDROIT Konvencija o međunarodnom finansijskom lizingu, donesena u Otavi
20.05.1998.718 S obzirom na to da ju je do danas ratifikovalo, ili na drugi način prihvatilo
10 država, Konvencija je, shodno svome članu 16, stupila na snagu.719 Potrebno je istaći
da je do sredine 2008. godine, ovu konvenciju potpisalo još 13 država, tako da se može
očekivati povećanje broja članica.
Predmet regulative je finansijski lizing opreme i to isključivo u poslovne svrhe,
uključujući tu i naknadne ugovore o pod-lizingu.720 Finansijske721 i svojinsko-pravne
posljedice ugovora o lizingu, kao što su prenos vlasništva na primaoca lizinga i cijena
koja se za to plaća, ne utiču na važenje Konvencije.722 Iz navedenih razloga Konvencija
se na čisti operativni lizing može primijeniti jedino tumačenjem koje će uvažiti poslovne
specifičnosti operativnog lizinga. Centar regulative Konvencije nalazi se na pitanjima
njenog važenja, mjerodavnog prava u slučaju stečaja davaoca lizinga,723 te na uređivanju
obaveza i odgovornosti stranaka. Pošto će materijalno-pravna rješenja Konvencije biti
iznesena kasnije, ovdje se možemo zadržati samo na njenom važenju.
Konvencija važi samo za poslovne ugovore i to pod uslovom da davalac i primalac
lizinga imaju stalna mjesta poslovanja (places of business) u različitim državama.724
Ukoliko bilo koja stranka ima više „mjesta poslovanja”, biće mjerodavno ono koje ima
najbližu vezu sa konkretnim sporazumom i njegovim izvršavanjem. Pri utvrđivanju
najbliže veze moraju se uzeti u obzir okolnosti koje su stranke znale najkasnije u
trenutku zaključenja ugovora.725 Različitost „mjesta poslovanja” je nužan, ali ne i dovoljan
uslov za važenje Konvencije. Uz to mora biti ispunjen još jedan od dva alternativno
postavljena uslova. Prvi je da davalac lizinga, primalac lizinga i proizvođač (supplier)
imaju mjesto poslovanja u državama koje su članice Konvencije. Ukoliko to nije slučaj,
316
zahtijeva se da sporazum o snabdijevanju davaoca lizinga i ugovor o lizingu budu

podvrgnuti pravu države članice.726
Ugovorno isključenje primjene Konvencije kao cjelovitog izvora prava je otežano
zahtjevom da se sa tim slože sva tri lica koja učestvuju u ugovorima o snabdijevanju i
o lizingu.727 Ukoliko nije isključena, UNIDROIT Konvencija u principu ima dispozitivni
karakter.728 Odredbe o odgovornosti davaoca i primaoca lizinga ne mogu biti isključene
ili izmijenjene sporazumom stranaka. Pitanja koja nisu riješena ni Konvencijom niti
sporazumom stranaka uređivaće se najprije prema principima na kojima UNIDROIT
Konvencija počiva, a ako njih nema, pravilima mjerodavnog nacionalnog poretka.729
BiH nije pristupila ovoj Konvenciji. Zbog toga će se ona na naše subjekte spoljnotrgo-
vinskog poslovanja primjenjivati kada je to ugovoreno, ili kada koliziona pravila upućuju
na pravni poredak države koja je članica Konvencije.
426. U drugu grupu ulaze izvori međunarodnog privatnog prava. U njoj za posao
lizinga ne postoje vrela koja bi imala međunarodno porijeklo. U ovakvoj situaciji će se
između članica EZ primijeniti Rimska konvencija o mjerodavnom pravu za ugovorne
obaveze iz 1980. godine. Dispozitivna odredba člana 4. kao nadležno pravo određuje
ono sa kojim je ugovor „najuže povezan“. Za privredne poslove pravnih lica se predviđa
da ugovor ima najbližu vezu sa državom u kojoj se, u trenutku zaključenja ugovora,
„nalazi glavno poslovno mjesto“ stranke koja obavlja karakterističnu ugovornu
činidbu.730 Kod ugovora o lizingu to je sjedište davaoca lizinga. Slično rješenje dobija se
i tumačenjem člana 20 Zakona o regulisanju sukoba zakona.731 Prema njemu, za
ugovore o zakupu, pa prema tome i lizingu, biće mjerodavno „pravo mjesta gdje se u
vrijeme prijema ponude nalazilo prebivalište, odnosno sjedište zakupodavca”,732 u kon-
kretnoj vrsti ugovora – davaoca lizinga. Pošto će subjekti iz BiH po pravilu biti uvoznici
robe po osnovu lizinga, ovakvo rješenje načelno ne odgovara domaćim subjektima.
Zbog toga je potrebno nastojati da se kao mjerodavno ugovori pravo u BiH.
427. Treća vrsta izvora će se primijeniti ako je pravo BiH nadležno za ugovor. Ova
grupa ima obligacioni karakter. Kod nas je njen osnovni predstavnik Zakon o obliga-
cionim odnosima (dalje ZOO). Zakoni o obligacionim odnosima u oba entiteta imaju
svojstvo dopunskog izvora prava (čl. 3 ZLRS i čl. 52 ZLFBH). Tri su grupe njegovih
odredbi koje se mogu primijeniti na posao lizinga. Prva se tiče opštih pravila obliga-
cionog prava. U drugu ulaze odredbe o ugovoru o zakupu (čl. 567-599).733 Treću grupu
čine pravila o pojedinim vrstama ugovora koje su srodne sa zakupom, odnosno lizingom.
Tu su svakako najvažnije norme o prodaji sa obročnim otplatama cijene (čl. 532-551),
o ugovoru o djelu (čl. 600-629) i o pravu preče kupnje (ZOO, čl. 527-532). Za potrebe
317
utemeljenja lizinga u pravni sistem mora se posebno citirati stav iz člana 550 ZOO koji
izričito navodi „ugovor o zakupu s odredbom da će stvar koja je dana u zakup prijeći u
vlasništvo zakupca ako bude plaćao zakupninu za određeno vrijeme”. Primjenu ovih
odredbi na ugovor o lizingu također ćemo posebno analizirati. Pri tome će biti izostavljana
rješenja koja su relevantna za lizing kao građanskopravni posao.
Nacrt Zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS734 (dalje: Nacrt) uređuje lizing člano-
vima 772 - 778. Kada ovaj Zakon bude donesen, lizing će od posla autonomnog
poslovnog prava postati imenovani ugovor. Regulativa Nacrta u osnovi nastoji da obuh-
vati finansijski direktni i indirektni lizing. Kao što smo vidjeli kod izlaganja o vrstama
lizinga, rješenja budućeg Zakona su postavljena široko, tako da će se njegovim usvajanjem
stvoriti osnova za primjenu ovog akta i na druge vrste lizinga. Pojedinačna rješenja
Nacrta navešćemo na odgovarajućim mjestima.
Specijalni državni legislativni akt o lizingu ne postoji. Entitieti su donijeli svoje
specijalne zakone o ovoj vrsti posla. Zakon o lizingu RS (Sl. gl. RS 70/07 – citiraće se kao
ZLRS). On se primjenjuje se na subjekte koji imaju sjedište u RS bez obzira na kojoj
teritoriji posluju, kao i na poslovne jedinice lizing firmi iz Federacije i Distrikta Brčko
kada djeluju na prostoru RS.735 Na isti način je svoje važenje uredio i Zakon leasingu
FBiH (Sl.n.FBiH 85/08 – ZLFBH ) . Oba zakona o lizingu su složeni pravni akti. Oni ure-
đuju sva pitanja koja se tiču lizinga: od definicija, preko statusa učesnika, sadržaja ugo-
vora, obezbjeđenja stranaka, izvještavanja i nadzora do prestanka ugovora i sankcija
prekršaja. Sličnosti i razlike pojedinih rješenja ovih akta će biti razmatrane na odgova-
rajućim mjestima. Ovdje je dovoljno reći da se u oba entiteta lizing organizacije treti-
raju kao subjekti finansijskog sistema nad kojima nadzor vrše nadležne Agencije za
bankarstvo.
Eksplozivan razvoj posla lizinga stvorio je još jednu kategoriju izvora. To su stan-
dardi lizing organizacija ili njihovih asocijacija i opšti uslovi ugovora koje oni primje-
njuju. Njihov značaj je dvostruk čak i u sistemima koji su ovu oblast detaljno uredili
zakonima. Formularno pravo lizing organizacija je najprije značajno kao faktor siste-
matizacije i izgradnje poslovnih običaja. Drugo, navedeni instrumenti bitno doprinose
podizanju transparentnosti u ovoj složenoj materiji.736 I treće, insistiranjem na
transparentnosti ovaj skup vrela značajno poboljšava zaštitu potrošača.
Dosadašnja analiza dozvoljava izvlačenje nekih opštih zaključaka o našim izvorima
prava u ovome domenu. Prvo, pravna regulativa lizingu posvećuje potrebnu pažnju.
Ona se manifestuje kao određivanje pojedinih bitnih elemenata ugovora (forma,
naprimjer) i kao izričito ukazivanje na mogućnost sklapanja pojedinih tipova ovoga
318
posla (lizing sa prenosom vlasništva, naprimjer). Drugo, lizing se uvijek veže za zakup.
Time se nesumnjivo ukazuje na zakonodavčevo poimanje njegove pravne prirode i na
Zakon o obligacionim odnosima kao dominantan sekundarni izvor prava. Treće, pravni
sistem na jednak način pristupa poslu lizinga u domaćem i međunarodnom prometu.
Četvrto, posao lizinga u međunarodnoj razmjeni je posebno stimulisan režimskim pov-
lasticama, sadržanim u čl. 21 ZVTPBiH. Peto, usvajanjem sadašnjeg Nacrta, kao Zakona
o obligacionim odnosima RS/FBiH, posao lizinga će biti čvrsto utemeljen u najvažnijem
izvoru ugovornog prava. Direktan rezultat takvog postupka će biti povećanje pravne
sigurnosti u ovom domenu. I šesto, donošenjem posebnih zakona o lizingu ovaj posao
je čvrsto utemeljen i u sistem domaće i međunarodne razmjene.
3. Pojam, zaključivanje ugovora o lizingu i povlastice koje se time

dobijaju u spoljnotrgovinskom poslovanju
428. Ugovor o lizingu predstavlja okosnicu posla lizinga. Iako je pojam ovog ugovora
uži od posla lizinga, ugovor ipak mora biti u skladu sa opštim pravnim izgledom cjelo-
kupne operacije koja na njegovim temeljima nastaje. Shodno tome, ugovor o lizingu
definišemo kao rezultat sporazuma stranaka kojim nastaje obligacioni odnos između
davaoca i primaoca lizinga povodom teretnog prenosa vremenski ograničenog prava
držanja i korištenja objekta lizinga.737 Ovakvo određenje proizvodi tri posljedice.
Najprije, davalac lizinga za vrijeme trajanja ugovora zadržava pravo svojinskog raspo-
laganja predmetom, s tim da njegove ugovorne obaveze prema primaocu ostaju na
snazi. Drugo, primalac lizinga može pravo korištenja opreme prenijeti na drugog samo
uz saglasnost davaoca lizinga i uz poštovanje prava trećih lica.738 I treće, zbog nužnog
vremenskog ograničavanja prava zakupa, ZVTPBiH lizing svrstava u oblike privremenog
uvoza ili izvoza „opreme”.
Široka definicija ugovora o lizingu koju smo dali odgovora, najprije, praksi upotrebe
obuhvatnih pravnih formula u određivanju pojma ugovora o zakupu.739 Ona, dalje, omo-
gućava da se shvaćanje lizinga i ugovora o lizingu uklopi u različite definicije ovih ka-
tegorija koje se sreću u teoriji.740 Napokon, na ovaj način je moguće jednim pojmom
obuhvatiti različite pojavne oblike, vrste i modalitete ugovora u lizingu u poslovnoj
praksi.
429. Prema čl. 21 ZVTPBiH, ugovor o lizingu mora u vanjskotrgovinskom prometu
biti sačinjen u pisanoj formi i sadržavati uslove zakupa. Jasno je da je pisana
forma u ovom slučaju i bitan element ugovora. Posebna registracija ugovora kod
319
administrativnih organa nije predviđena. O načinu zaključivanja opšteg tipa ugovora o

zakupu ZOO ne sadrži posebna rješenja. To znači da će se primjenjivati opšte pravilo
po kome je ovaj ugovor načelno konsenzualan i neformalan.741 U teoriji se ističe,
međutim, da je ovaj sporazum u poslovnoj praksi formularan,742 uređen opštim uslovima
poslovanja743 i pismen.744 Nacrt zakona o obligacionim odnosima RS/FBiH slijedi ovaj
trend. Prema članu 773. ugovor o lizingu mora biti „zaključen u pismenoj formi“. Isti
stav zauzimaju i članovi 9 ZLRS i 36 ZLFBH.
Pravna dejstva ugovora u principu nastaju njegovim zaključenjem. Taj stav je impli-
citno sadržan u članu 9 ZLRS. Federalni zakon ima nešto drukčije rješenje. Pisanim
sporazumom stranaka nastao je ugovor o leasingu, ali su njegova dejstva odgođena
do korisnikovog preuzimanja predmeta leasinga. Od tog trentuka teče i korisnikova
obaveza plaćanja naknade (čl. 48, st. 2 ZLFBH).
430. Zaključivanje ugovora o lizingu sa elementom inostranosti pored obligacionih
ima i administrativno pravne efekte, određene članom 21. ZVTPBiH. Oni su povoljni za
partnere u ovom poslu.
Entiteti izdaju dozvole za privremeni uvoz i izvoz. Ako postoje kvote, privremeni uvoz
i izvoz će biti dozvoljeni ukoliko je stranka u lizing poslu dobila takvo pravo. Ne postoje
li administrativna ograničenja, nadležni organi entiteta izdaju dozvole za privremeni
uvoz i izvoz po opštem režimu. Ako je u vrijeme privremenog uvoza ili izvoza predmet
lizinga razvrstan u robu na slobodnom režimu (LB), kasnije promjene režima sa ogra-
ničavajućim dejstvom neće se primijeniti na predmete leasinga za sve vrijeme trajanja
ugovora o lizingu. Ukoliko se radi o lizingu robe koja se za tu svrhu uvozi iz inostranstva
i u kome primalac neće postati vlasnik robe po isteku ugovora, primijeniće se odredbe
Zakona o carinskoj politici koje se odnose na privremeni uvoz.745
II BITNI ELEMENTI UGOVORA
1. Predmet
431. Predmet ugovora o lizingu ili lizing-dobro je detaljno određena stvar koju
davalac prenosi na ograničeno vremensko korištenje primaocu. S obzirom na to da su
u ugovoru o lizingu najprisutniji elementi zakupa, stvar može biti pokretna i nepokretna.
Lizing nepokretnih stvari mora se ugovoriti u skladu sa stvarno-pravnim režimom kome
320
je ugovoreno dobro podvrgnuto. U privrednoj praksi predmet je najčešće pokretna

nepotrošna stvar. Pod njom se podrazumijevaju i pripaci. Poželjno je da osobine i iden-
titet pokretnih stvari budu što je moguće pažljivije određene u ugovoru. Za tu svrhu je
korisno upotrijebiti i poseban aneks, pogotovo kada je predmet lizinga više različitih
stvari. Pretvaranje pokretne stvari u nepokretnu, njenim fiksiranjem ili vezanjem za
zemljište u UNIDROIT Konvenciji ne smatra se razlogom za prestanak ugovora i važenja
Konvencije.746 Stvar može biti individualizirana ili određena po rodu. Mogućnosti
ugovaranja obaveze zamjene u slučaju propasti ili pojave novih, usavršenijih stvari, te
posljedice propasti stvari uslijed više sile zavise od toga da li je u pitanju prva (species)
ili druga (genus) vrsta stvari. U modernoj regulativi akcent se sve više stavlja na postro-
jenja i opremu kao predmet lizinga. Kod finansijskog lizinga ZLRS i ZLFBH zahtijevaju
da davalac lizinga najkasnije do preuzimanja leasing-dobra obavijesti isporučioca pred-
meta (supplier) da se predmet pribavlja radi izvršenja ugovora o lizingu.
432. S obzirom na teorijski stav da ugovor o zakupu „ne može nikada imati za predmet
rad nekog lica”747 i na postojanje obaveze zakupodavca i davaoca lizinga da uredno
održava objekt lizinga,748 ako drukčije nije ugovoreno, dodatne radnje davaoca lizinga,
na koje je on eventualno obavezan nije nužno razmatrati u sklopu bitnih elemenata.
Pošto Nacrt Zakona o obligacionim odnosima održavanje lizing–dobra u ispravnom
stanju smatra obaveznom korisnika/primaoca lizinga, očito je da dodatne radnje
davaoca lizinga ne ulaze u bitne elemente ovog ugovora.749 Isti stav je implicitno
zauzet i u zakonima entiteta.
2. Cijena
433. Cijena je ukupna suma koju korisnik duguje davaocu lizinga kao naknadu za
preneseno pravo držanja i privremenog korištenja stvari.750 Novine u našem pravu su
imperativne odredbe članova 37 i 38 ZLFBH, odnosno čl. 22 ZLRS, po kojima nadležne
entitetske Agencije za bankarstvo svojim pravilnicima propisuju način i metod obračuna
svih elemenata leasing naknade. Leasing naknada ili „cijena“ predstavlja složenu
ekonomsku kategoriju u koju su uključeni naročito: vrijednost predmeta lizinga,
zakupnina, akontacija, kamate, naknada za usluge lizing organizacije, troškovi davaoca
lizinga, cijena kredita potrebnih za organizovanje lizing poslovanja, dobit pojedinih
učesnika u poslu itd. Centralno mjesto i najveću vrijednost u sklopu ukupne cijene pred-
stavlja zakupnina. UNIDROIT Konvencija zahtijeva da se u kalkulaciji cijene „u obzir uzme
naročito amortizacija cijele opreme ili njenog bitnog dijela.”751 Ovo ukazuje na stav da
321
Konvencija polazi od lizinga sa potpunom amortizacijom predmeta752 i to u prvom,

„primarnom periodu” davanja u lizing.753
Utvrđena naknada je u principu fiksna. Ipak, ZLFBH dozvoljava da se naknada ugovori
i kao promjenjiva. U tom slučaju je davalac leasinga po zakonu dužan pismeno
obavijestiti korisnika o promjeni naknade. Prije toga se nova naknada ne može napla-
ćivati. Iz izloženog rješenja je jasno da zakonodavac ima u vidu prvenstveno poveća-
vanje cijene. Ipak, ne postoje smetnje da se ova odredba primijeni i na slučaj snižavanja
naknade. Zakon o lizingu RS nema odredbi o ovome pitanju, tako da se promjenjivost
naknade i njeni modaliteti zasnivaju na autonomiji volje stranaka. Pravna teorija se
samo izuzetno bavi ovim pitanjima.754
434. Zakon o obligacionim odnosima se u Glavi XI posvećenoj zakupu ne bavi
zakupninom, nego samo izvršavanjem obaveze plaćanja. Ovu prazninu kod lizinga
poslovnog prava popunjava teorija.755 Ako se uporede njeni stavovi sa potrebama posla
lizinga uopšte, može se doći do pravnih obilježja zakupnine koja moraju biti poštovana
kako prilikom izrade kalkulacija, tako i pri zaključivanju ugovora. Ta obilježja su: lizing-
zakupnina će se uvijek iskazivati u novcu, kriteriji za određivanje zakupnine moraju biti
objektivizirani, zakupnina se u svakom pojedinom slučaju posebno ugovara, zakupnina
mora biti tačno određena i zakupnina se ne mora plaćati isključivo unazad, što može da
utiče na njenu veličinu. Odredbe ZLRS i ZLFBH nisu ni u čemu suprotne iznesenim
osobinama cijene lizinga.
3. Rok
435. Zakon o obligacionim odnosima ne predviđa izričito rok kao bitan element
opšteg tipa ugovora o zakupu. Za pojedine vrste zakupa to čine posebni propisi (čl. 57,
st. 2 ZVTP). I teorija, polazeći od opštih obilježja zakupa, smatra da rok predstavlja bitan
element ovog ugovora.756
436. Za lizing je nesporno da rok predstavlja njegov bitan element. Na ispravnost
ovakvog stajališta upućuju i čl. 21 ZVTPBiH, koji ovaj posao tretira kao slučaj privremenog
uvoza ili izvoza, kao i čl. 9 ZLRS. Argumenti za to se nalaze najvećim dijelom u
ekonomskoj suštini posla i tehnici njegovog obavljanja, te u teoriji.757 Nacrt Zakona o
obligacionim odnosima FBiH/RS izričito predviđa „vrijeme trajanja lizinga“ kao bitan
element posla po sili zakona.758 Prema čl. 9 ZLTS, rok ne može biti kraći od dvije godine
od zaključenja ugovora o lizingu, dok čl. 36 ZLFBH utvrđuje 6 mjeseci kao minimalan
period leasinga
322
4. Ostali elementi
437. Jačanje zakonske regulative lizinga u BiH dovodi do pojave još nekih bitnih
zakonskih elemenata ugovora o lizingu. I za Nacrt Zakona o obligacionim odnosima i
za zakone o leasingu entiteta pisana forma je bitan element ugovora.759 Time je ona uz
dokaznu (ad probationem) dobila i konstitutivnu funkciju (ad solemnitatem). Bez obzira
na nešto različite formulacije dva razmatrana akta, može se tvrditi da drugi novi bitan
sastojak čine broj i modaliteti plaćanja lizing naknade u ratama. 760 Ako se zanemare
stilske razlike, treći zajednički bitan element u sva tri akta je obračun i način plaćanja
iznosa koji se dobiju završnim obračunom, bilo u slučaju isteka roka, bilo kod prijevre-
menog raskida.
438. Kao leges speciales ZLRS i ZLFBH dalje povećavaju broj bitnih elemenata. U njih
spadaju podaci o subjektima lizinga, potrebni prvenstveno radi utvrđivanja poslovne
sposobnosti davaoca lizinga i njegove osnovne djelatnosti.761 Od ostalih bitnih eleme-
nata po sili zakona navedeni su: vrsta lizinga, mogućnost otkupa predmeta nakon isteka
roka ugovora, podaci o isporučiocu predmeta lizinga, pravo davanja predmeta u
pod-lizing, mogućnost produžavanja ugovora i slučajevi koji će se smatrati neizvršenjem
obaveza primaoca lizinga.
Pored izloženih bitnih sastojaka, ZLRS primjera radi navodi i elemente koje stranke
mogu, ali ne moraju unijeti u ugovor. Ovo nabrajanje je instruktivne prirode i u ugovoru
će se najčešće nalaziti u obavezama i pravima stranaka.
III OBAVEZE STRANAKA
1. Obaveze davaoca lizinga
439. Prva obaveza davaoca lizinga je složena. Ona se sastoji u pribavljanju i predaji
predmeta lizinga. To je konkretizacija opšte obaveze zakupodavca da preda stvar koja
je predmet zakupa.762
Modaliteti pribavljanja stvari se razlikuju kod operativnog i finansijskog lizinga. Proiz-
vođački ili direktni/operativni lizing u obavezu predaje predmeta uključuje i dužnost
da se lizing-dobro najprije proizvede.763 U drugom slučaju ZLRS zahtijeva da se stvar
pribavi od isporučioca predmeta lizinga kojeg je odredio primalac lizinga. Tada davalac
323
mora obavijestiti isporučioca i ličnosti primaoca lizinga.764 Ova obavještenja moraju biti
učinjena najkasnije do trenutka zaključenja ugovora o isporuci budućeg lizing-dobra.
Bez obzira na vrstu lizinga, obezbjeđenje finansiranja cijelog posla je prirodni sastojak
ove dužnosti davaoca lizinga.765
Stvar se predaje u ispravnom stanju, tj. onome koje je predviđeno ugovorom. Ako se
stranke nisu sporazumjele o stanju predmeta, ono mora biti takvo „da može da posluži
za upotrebu radi koje je ugovor sklopljen” (čl. 569. ZOO). Uz predmet lizinga se predaju
i njegovi pripaci.766 Predajom predmeta finansijskog lizinga, na primaoca prelaze rizik
za slučajnu propast767 i troškovi tekućeg održavanja.768
Ovdje je dovoljno istaći nekoliko obilježja obaveze predaje. Najprije, modaliteti
predaje: subjekti (davalac leasinga ili dobavljač), mjesto, način i vrijeme moraju biti
određeni tako da onemoguće eventualne zahtjeve primaoca lizinga na naknadu štete
koji bi bili zasnovani na opštim rješenjima u ugovoru o zakupu.769 A to znači da se ovi
modaliteti u ugovoru moraju odrediti elastično.
Predaju stvari poželjno je izvršiti komisijski i uz sastavljanje zapisnika. Takvim
načinom se predupređuju eventualni sporovi i stvaraju dokazi o činjenicama od značaja
za kasnije odnose stranaka. Ovakvo postupanje ima još jedan pozitivan efekt. Ono
stvara pretpostavku o ispunjenju obaveze davaoca lizinga „da postupa kao savjestan i
uredan privrednik”.770
U ugovor treba unijeti i odredbe po kojima troškove predaje snosi ona strana koja
ima obaveze da je izvrši. Ukoliko posebna provjera stvari koja se daje u lizing bude doz-
voljena po opštim uslovima ili ugovoru, troškove valja podijeliti po ugledu na ugovor
o prodaji. Ne bude li stvar imala nedostataka, troškove provjere snosi primalac lizinga.
Ako se materijalni nedostaci konstatuju, izdaci naknade i dopunske provjere treba da
terete davaoca lizinga. Razumije se da ovakva solucija pretpostavlja posebnu proceduru
dopunske provjere osobina i stanja predmeta lizinga. Njena osnovna karakteristika
mora biti - nepristranost i objektivnost nalaza.
440. Na osnovu supsidijarne primjene odredbi obligacionog prava o zakupu,
nekada je druga obaveza davaoca lizinga bila dužnost održavanja stvari u „ispravnom
stanju” za vrijeme trajanja lizinga. Ovakvo rješenje više ne odgovara odnosima u savre-
menom lizing poslovanju, pa se nije ni ranije pojavljivala u svim ugovorima o lizingu.771
UNIDROIT Konvencija održavanje stvari smatra dužnošću primaoca.772 Isti stav zauzi-
maju Nacrt Zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS, čl. 48 ZLFBH i čl. 37 ZLRS. Kod
finansijskog lizinga ovakvo rješenje je opravdano time što opremu bira sam korisnik.
Pored toga, davalac lizinga često nema faktičke mogućnosti pristupa lizing-dobru ni
324
potrebna znanja za njegovo održavanje.773 I tamo gdje ova obaveza davaoca lizinga
postoji, ona nema uvijek isti izgled. Kada se održavanje stvari posmatra kao cjelovit
proces, onda se vidi da je dužnost davaoca lizinga ograničena samo na neke radnje.774
Napokon, kroz ovu obavezu u lizing ulaze i elementi ugovora o djelu, tako da ona može
da opredijeli i pravnu prirodu čitavog ugovora. Sve ovo zahtijeva izuzetno pažljiv
tretman davaočeve obaveze održavanja stvari, ako se ona unosi u ugovor.
Već iz čl. 570, st. 3 ZOO je jasno da tekuće održavanje potrebno za redovnu upotrebu
stvari i sitnije opravke na njoj ne padaju na davaoca lizinga. Njih o svom trošku mora da
izvrši primalac lizinga.775 Ostale radnje održavanja u principu padaju u dužnost davaoca
lizinga. On mora da ih obavi samoinicijativno, ili na osnovu obavještenja primaoca
lizinga (čl. 570, st. 4 ZOO). Izvršenje razmatrane obaveze ima primarno organizacioni i
finansijski karakter. Samo faktičku radnju održavanja stvari može da izvrši treće lice po
nalogu davaoca, ili primalac lizinga samoinicijativno ako nema mogućnosti da blago-
vremeno obavijesti davaoca lizinga, odnosno ako ovaj na vrijeme ne interveniše.
Zakupac - primalac lizinga tada djeluje kao nezvani vršilac tuđih poslova (negotiarum
gestor).776
441. Pored dvije izložene, davalac lizinga po pravilu ima i druge obaveze.777 To
su naročito: zaštita778 od fizičkih i pravnih nedostataka kod operativnih lizinga779 i omo-
gućavanje primaocu lizinga da po isteku ugovora postane vlasnik predmeta, ako je tako
ugovoreno. Ove obaveze biće obrađene naknadno i posredno. Obaveze garancije za
pravne i fizičke mane ispitaćemo kroz režim odgovornosti davaoca lizinga.
Kod finansijskog lizinga potrebno je istaći jedno specifično rješenje UNIDROIT
Konvencije. Shodno čl. 10, zaključenjem ugovora o lizingu, dobavljač postaje direktno
odgovoran primaocu lizinga prema ugovoru o snabdijevanju, iako taj ugovor nije
zaključen sa primaocem, nego sa davaocem lizinga. Jedino pravo koje primalac lizinga
ne stiče prema snabdjevaču je raskid ugovora bez pristanka davaoca lizinga. Zauzvrat,
prava primaoca lizinga na osnovu ugovora o snabdijevanju ne mogu biti promijenjena
bez njegove saglasnosti.780 Ovim je revidiran stav nacionalnih prava781 da se između
snabdjevača i primaoca lizinga ne uspostavlja samostalna ugovorna veza. Nacrt Zakona
o obligacionim odnosima RS/FBiH pokušava da nađe kompromisno rješenje: „Ugovorom
o lizingu može se predvidjeti da korisnik lizinga svoje potraživanje prethodno mora
ostvariti prema proizvođaču ili isporučiocu lizing-dobra“.782 Nasuprot Nacrtu ZOO,
članovi 42 ZLFBH i 27 ZLRS ne usvajaju izloženo rješenje kod finansijskih lizinga. Pravna
tehnika ova dva akta je različita. U ZLRS postoji dispozitivna zakonska odredba koja
odgovornost za materijalne nedostatke lizing-dobra locira direktno na isporučioca
opreme. Zakon o leasingu FBiH, također dispozitivnom odredbom, uspostavlja zakonsku
325
cesiju zahtijeva davaoca leasinga prema dobavljaču na korisnika momentom zaključenja

ugovora o leasingu.
442. Radi zaštite sopstvenih interesa i sigurnosti pravnog prometa, davalac lizinga
upisuje svoje vlasništvo i svoje pravo po osnovu dugoročnog zakupa u javne registre,
gdje god oni postoje. ZLFBH (čl. 59) i ZLRS (čl. 52) dužnost upisa lizinga u javne registre
proglašavaju zakonskom obavezom davaoca lizinga. U javne registre se moraju upisati
svi osnovni podaci o poslu: primalac i davalac lizinga, predmet, označavanje ugovora
i druge činjenice u skladu sa posebnim propisima. Vrste registara i postupak upisa
zavise od predmeta lizinga.
Lizing nepokretnosti mora se upisati u knjige u skladu sa propisima kojima se
uređuje registracija nekretnina. Davalac lizinga mora prijavu podnijeti u roku od 30
dana od predaje nepokretnosti. Zahtjev za promjenu podataka ili njihovo brisanje mora
biti podnijet u znatno krećem roku: sedam dana od nastupanja relevantne činjenice.783
Lizing pokretnih stvari upisuje se u registre u skladu sa propisima kojima se uređuje
registracija zaloga. U BiH to su državni Okvirni zakon o zalozima,784 dva entitetska
zakona i zakon Distrikta Brčko, koji regulišu istu materiju.785 Osnov za upis je izjednača-
vanje prava zakupodavca, tj. davaoca leasinga, kod ugovora o dugoročnom zakupu sa
„posebnim vlasničkim pravima“.786
2. Obaveze primaoca lizinga
443. Prva obaveza primaoca lizinga jeste da u skladu sa ugovorom preuzme predmet
lizinga. Ova obaveza naročito je važna kod opreme koju po specifikaciji primaoca
lizinga proizvodi isporučilac. Obilježja načina izvršavanja ove obavezu su pandan
modalitetima predaje leasing-dobra, o kojima je već bilo riječi. Neizvršenje ili neuredno
izvršenje ove dužnosti povlači odgovornost primaoca lizinga po opštim pravilima
obligacionog prava. Za prijem predmeta leasing čl. 48, st.2. ZLFBH veže dvije značajne
posljedice: nastanak dejstava ugovora i obavezu korisnika da plaća naknadu.
444. Drugo, primalac lizinga mora pažnjom dobrog privrednika, odnosno dobrog
domaćina, upotrebljavati stvari shodno ugovoru ili namjeni stvari.787 Analogno zakupu,
ova obaveza ujedno znači i to da primalac lizinga „ne sme dirati u suštinu stvari niti
preduzimati bilo kakve akte koji bi dovodili u pitanje opstanak ili namenu stvari prema
njenoj prirodi”,788 osim kada je to izričito ugovoreno. U suprotnom odgovara za naknadu
štete.
326
Zavisno od vrste lizinga i ciljeva stranaka, obaveza pažljivog korištenja predmeta

lizinga se može ugovorom značajno precizirati i prilagoditi potrebama konkretnog
posla. Ovakve odredbe su važne naročito u onim ugovorima u kojima se predmet
lizinga koristi i mimo uobičajene namjene stvari (čl. 581 ZOO). Drugo, u ovu obavezu se
može inkorporirati i dužnost primaoca lizinga da davaocu lizinga omogući kontrolu
upotrebe predmeta lizinga.789 Treće, poslovanje primaoca pažnjom dobrog privrednika
uključuje i njegovu obavezu da stvar osigura. Zbog toga čl. 44 ZLRS osiguranje stvari u
skladu sa ugovorom tretira kao zakonsku dužnost primaoca. ZLFBH ne daje obavezi
osiguranja prinudni zakonski karakrter, ali i ne isključuje unošenje ove dužnosti u
ugovor o leasingu. I četvrto, primalac lizinga mora održavati lizing-dobro u ispravnom
stanju i vršiti sve neophodne popravke. Ne postupi li tako, odgovara davaocu za štetu
prouzrokovanu na predmetu ugovora.790 Razumije se da obaveza naknade ne postoji
za promjene predmeta leasinga do kojih je došlo njegovom redovnom upotrebom
(čl. 49 ZLFBH).
445. Treća obaveza primaoca lizinga je plaćanje lizing-zakupnine (naknada, zakup-
nina). U našem pravu se njen pravni režim razlikuje kada je titular pojedinac791 i kada ona
pada na pravno lice. Zadržaćemo se samo na posljednjem slučaju.
Mjesto, vrijeme i način plaćanja mogu biti uneseni u opšte uslove ili u konkretan
ugovor. Najvažniji modalitet je način plaćanja. U praksi se cijena najčešće plaća u
ratama. I oba entitetska zakona o lizingu su prećutno ali veoma jasno usvojila stav da
se naknada plaća isključivo u ratama (čl. 36 ZLFBH, čl. 9 ZLRS). Vidjeli smo da i Nacrt
Zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS i ZLRS obročno plaćanje smatraju bitnim
elementom ugovora.792 U tom slučaju je moguće ugovoriti i davanje različitih sredstava
obezbjeđenja. Ako ništa nije ugovoreno, a ne postoji ni poslovni običaj u mjestu
predaje, lizing rata će se plaćati polugodišnje - ako ugovor traje jednu ili više godina
(čl. 583 ZOO). Ukoliko poseban sporazum o obavezi plaćanja ne postoji, primijeniće se
opšta pravila obligacionog prava o izmirenju novčanih činidbi. Razumije se da prinudni
propisi o plaćanju u međunarodnom i domaćem prometu čine okvir iz koga se ne može
izaći ni izričitim sporazumom stranaka.
UNIDROIT Konvencija o ovoj obavezi sadrži neka posebna pravila. Prema čl. 13.2,
davalac lizinga u slučaju bitne povrede ugovora od strane primaoca ima pravo da
zahtijeva ubrzano plaćanje budućih rata, ako to ugovor predviđa. Zakoni entiteta o
lizingu su pratili ovu logiku. 793 Ako primalac lizinga zakasni sa isplatom prve rate,
davalac može ugovor odmah jednostrano raskinuti. Bude li primalac u docnji sa isplatom
dvije uzastopne kasnije rate, davalac lizinga ima opciju. On, najprije može raskinuti
ugovor po bezuspješnom proteku naknadnog primjerenog roka za plaćanje. Ukoliko
327
ne želi raskid ugovora, davalac je ovlašten od primaoca zahtijevati „isplatu ostatka

naknade zajedno sa kamatom“ (čl. 39 (2) ZLRS). Ovo rješenje se u FBiH može ugraditi
u ugovor.
446. Četvrta obaveza jeste vraćanja zakupljene stvari u načelno nepromijenjenom
stanju (čl. 585 ZOO). Ona postoji kada nakon završetka ugovora nije predviđen prelaz
vlasništva na primaoca lizinga, odnosno kada primalac ne iskoristi svoju ugovornu
opciju za sticanje vlasništva.794 Opšta pravila ugovora o zakupu o modalitetima izvrša-
vanja razmatrane dužnosti795 u načelu vrijede i za ugovor o lizingu. Zbog toga ćemo se
osvrnuti samo na neke karakteristične momente vezane za lizing. Najprije, postupak
vraćanja treba da bude analogan postupku predaje predmeta lizinga. A to znači da će
se vršiti u istom mjestu i prema istim dokumentima, ukoliko drukčije nije izričito ugo-
voreno. Ako je za vrijeme trajanja lizinga primalac izvršio kakve promjene na stvari,
mora stvar vratiti u stanje u kome je primljena (čl. 585 ZOO).
Ukoliko se u toku vraćanja predmeta lizinga zapaze veća oštećenja, ona koja nisu
posljedica redovne upotrebe stvari, za njihovo konstatovanje treba predvidjeti poseban
postupak. Procedura se može sastojati bilo u novom pregledu od strane stručne komisije
stranaka, bilo u upućivanju predmeta na pregled kod specijalizovanih organizacija.
Troškove treba da snosi primalac lizinga, ako se pokaže da nedostatak za koji on odgo-
vara stvarno postoji. U suprotnom, oni padaju na davaoca lizinga.
447. Primalac lizinga ima i druge obaveze. Navešćemo ih sumarno. Primalac, najprije,
treba da čuva oštećeni predmet, ili predmet kome prijeti opasnost, dok davalac lizinga
ne bude u mogućnosti da preuzme brigu o njemu. To čini na teret davaoca lizinga. Dalje,
primalac lizinga mora da se suzdrži od davanja iznajmljenog predmeta u pod-lizing.
Pošto je podzakup zakonsko pretpostavljeno ovlaštenje zakupca (čl. 586-590 ZOO), ono
mora izričito biti isključeno odgovarajućim klauzulama ugovora ili opštih uslova
poslovanja. Ukoliko želi da ugovor prenese na treće lice, primalac lizinga mora za takav
postupak dobiti izričiti pisani pristanak davaoca lizinga.796 Primalac lizinga, zatim, može
imati obavezu da zaključi ugovor kojim će postati vlasnik iznajmljenog predmeta.
Napokon, na njemu leži generalna dužnost obavještavanja davaoca lizinga o svim
momentima relevantnim za stvar i za druge okolnosti posla.
328
IV ODGOVORNOST STRANAKA
1. Primjena izvora prava
448. Činjenica da je ugovor o lizingu složen pravni posao veoma komplikuje odgo-
vornost za pravne i materijalne nedostatke predmeta. Ona je uređena dijelom sopstve-
nim izvorima međunarodnog poslovnog prava, a dijelom mjerodavnim nacionalnim
pravom.
UNIDROIT Konvencija odgovornosti svih učesnika u poslu posvećuje veliku pažnju.
Za ovaj akt je karakteristično da razdvaja ugovornu od deliktne odgovornosti, ograničava
ugovornu odgovornost davaoca lizinga, te uspostavlja pravila o direktnoj odgovornosti
proizvođača prema primaocu lizinga.797 Entitetski zakoni o leasingu kompatibilni su sa
međunarodnim tendencijama u uređivanju odgovornosti subjekata leasing posla.
449. U domaćem pravu se rješavanju problema načelno pristupa kroz utvrđivanje
pravila koja važe za pojedine stranke i vrste njihovih obaveza. Odgovornost za nedo-
statke predmeta kod nas treba procjenjivati po zakonskim pravilima određenim za:
dvostrano teretne ugovore (ZOO, čl. 121), ugovor o zakupu (ZOO, čl. 573-580), pravilima
o odgovornosti prodavca (ZOO, čl. 478-500 i 508-515), te pravilima o garanciji za ispravno
funkcionisanje prodate stvari (ZOO, 501-507). Nacrt Zakona o obligacionim odnosima
FBiH/RS i zakoni o lizingu entiteta posebno regulišu ovu vrstu odgovornosti.798
Njihova rješenja ćemo izložiti na odgovarajućim mjestima.
Odgovornost za neispunjavanje usluga vezanih za lizing predmeta ravna se prema
ugovoru o djelu. Napokon, u nedostatku specifičnih rješenja, važiće opšta pravila o
ugovornoj odgovornosti.
2. Odgovornost davaoca lizinga
2.1. Odgovornost za pravne nedostatke (zaštita od evikcije)
450. Prema našem i većini drugih nacionalnih poredaka, pravni nedostatak se sastoji
od ometanja „mirnog posjeda” primaoca lizinga od strane trećeg lica na osnovu nekog
prava koje je treće lice imalo na stvari još prije zaključivanja ugovora, a primalac za to
pravo nije znao. Pravo trećeg lica mora biti takvo da isključuje, umanjuje ili ograničava
primaočevo nesmetano korištenje predmeta lizinga.799 UNIDROIT Konvencija slijedi
praksu međunarodnog poslovnog prava i proširuje pojam pravnog nedostatka. On ne
329
obuhvata samo prethodno izloženu definiciju, nego i sve zahtjeve trećih lica ili prava
koja su zasnovana na odluci suda, ukoliko ti zahtjevi ne proizlaze iz radnji, odnosno
propusta primaoca lizinga.800 Uznemirivanje koje nije posljedica vršenja nekog posto-
jećeg ili navodnog prava trećeg lica, nego čisto fizičko uznemiravanje ne ulazi u pojam
evikcije.
451. Davalac lizinga kao prenosilac prava je dužan zaštiti primaoca -pribavioca od
radnji trećeg lica baziranih na nekom pravu, odnosno od evikcije. Prirodi lizinga ne
odgovara da se ugovorom ograniči ili sasvim isključi garancija za pravne nedostatke.
Maksimalno i intenzivno iskorištavanje predmeta svrha je ovog ugovora, pa bi svako
isključenje ili ograničavanje odgovornosti davaoca lizinga za pravne nedostatke imalo
štetne ekonomske posljedice za oba subjekta. Usprkos ovakvoj logici član 8, st. 3
UNIDROIT Konvencije dozvoljava da se ova odgovornost davaoca ograniči ugovorom,
osim za slučajeve namjere ili grube nepažnje davaoca leasinga.
Naše pravo ne slijedi ovu logiku. Prema članu 29 ZLRS odgovornost po osnovu ove
garancije se ugovorom ne može isključiti ili ograničiti. Ukoliko bi takva klauzula i
postojala u ugovoru o lizingu, ona bi bila pravno ništava.801 Zakon o leasingu Federacije
nema posebnih odredbi o ovome pitanju. Ako je ekskulpatorna kaluzula unesena u
ugovor, njeno se važenje cijeni prema odredbama o ugovoru o zakupu i opštim pravilima
(čl. 52 ZLFBH). A to znači da na osnovu čl. 580 ZOO oslobađanje davaoca leasinga od
odgovornosti za pravne nedostatke nije moguće.
Obaveza zaštite od evikcije nastaje kada treće lice samovlasno oduzme stvar (ZOO,
čl. 580), ili ako pretenduje da na predmetu lizinga ili na njegovom dijelu vrši neko pravo,
te se obrati korisniku predmeta sa zahtjevom za predaju predmeta. Za te slučajeve u
ugovoru treba predvidjeti obaveze primaoca lizinga da se obrati za pomoć davaocu,
pravna dejstva propusta, te obaveze davaoca lizinga. Zahvljujući tome što se koristi
samo termin „nedostatak“, bez preciziranja da li se radi o materijalnom ili pravnom,
odredbe čl. 774. Nacrta Zakona o obligacionim odnosima mogu se primijeniti i na
zaštitu od evikcije. ZLRS pitanju zaštite od evikcije posvećuje veliku pažnju.802 Njegova
rješenja su analogna pravilima zaštite od evikcije koje uživa kupac. A to znači da
primalac lizinga ima tri osnovne mogućnosti na raspolaganju:
а) obavijestiti davoca lizinga o pravnom nedostatku ili pretenziji trećeg lica i tražiti da
se nedostatak u razumnom roku otkloni, ili
b) ući u spor sa trećim licem ne obavještavajući davaoca lizinga; ukoliko primalac izgubi
spor ima pravo regresa prema davaocu lizinga, osim ako davalac dokaže da spor ne
330
bi bio izgubljen da je primalac lizinga obavjestio davaoca lizinga koji je raspolagao

sredstvima za odbijanje zahtjeva, ili
c) priznati osnovano pravo trećeg lica i regresirati se prema davaocu lizinga.
ZLFBH izričito ne navodi prava primaoca lizinga koja su sadržana u ZLRS. Ona se
stoga moraju konstruisati primjenom pravila o odgovornosti za pravne nedostatke
iz ugovora o zakupu. Unošenje takvih odredbi u ugovor zavisi od autonomije volje
stranaka.
2.2. Odgovornost za materijalne nedostatke
452. Nacionalnim zakonom se određuje kada stvar ima materijalne nedostatke.803

Sa stanovišta lizinga stvar će imati materijalne nedostatke:
а) ako nema svojstva i odlike koje su izričito ili prešutno ugovorene i
b) ukoliko nema svojstva za redovnu upotrebu, bez obzira na to da li je za to znao ili nije
znao prenosilac.
Kod ugovora o zakupu, pa shodno tome i kod ugovora o lizingu ne dolazi u obzir
odgovornost za nedostatke manjeg značaja (ZOO, čl. 573, st. 2).
U našem pravu, shodno pravilima o zaštiti od materijalnih nedostataka u ugovorima
o zakupu i prodaji, odgovornost na strani davaoca lizinga postoji kada se ispune sljedeći
uslovi:
а) stvar koja je predmet ugovorne obaveze ima neki fizički nedostatak,
b) nedostatak treba da je skriven i
c) nedostatak je postojao u času prenosa lizing-dobra na pribavioca.
Kod ugovora o zakupu uslov je ispunjen i u „slučaju kad u toku zakupa nastane neki
nedostatak” jer ne dolazi do prenosa rizika kao kod prodaje.804
Upućivanje člana 42 ZLFBH na opšta pravila Zakona o obligacionim odnosima o
odgovornosti za materijalne nedostatke pokazuje da davalac lizinga može ograničiti ili
isključiti svoju odgovornost za materijalne nedostatke stvari.805 Ipak, odredbe ugovora
o isključenju ili ograničenju odgovornosti davaoca biće ništavne ako je nedostatak
331
njemu bio poznat, a o tome nije obavijestio drugu stranu, te kada je takvu odredbu
unio u ugovor koristeći svoj monopolski položaj. Krajnja nepažnja primaoca u utvrđi-
vanju osobina stvari oslobađa davaoca lizinga od odgovornosti za materijalne nedo-
statke.806 Član 26 ZLRS implicitno upućuje na ista rješenja.
453. UNIDROIT Konvencija u čl. 8.1. ima veoma liberalan pristup prema odgovornosti
za materijalne nedostatke predmeta. Ona postoji samo ako se savjestan primalac pouzdao
u znanje i vještinu davaoca lizinga pri izboru dobavljača/proizvođača i kod utvrđivanja
specifikacije opreme. U slučaju neodgovarajuće opreme, primalac ima pravo da odbije
prijem ili da raskine ugovor. Ova prava su oslabljena konvencijskim ovlaštenjem
davaoca lizinga da se oslobodi odgovornosti nuđenjem nove ispravne robe pod uslo-
vima koji su navedeni u ugovoru o pribavljanju opreme od proizvođača.807 U praksi se
davalac lizinga često oslobađa obaveza po ovom osnovu cediranjem svojih prava prema
proizvođaču na primaoca lizinga. Time se udovoljava realnom stanju odnosa u
finansijskom lizingu.808 Nacrt Zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS uvažava
navedenu poslovnu praksu time što dozvoljava uslovljavanje odgovornosti davaoca
lizinga prethodnim neuspjelim zahtjevom korisnika lizinga prema proizvođaču ili
isporučiocu lizing-dobra.809
Koristeći različite pravne tehnike, entitetski zakoni o leasingu idu korak dalje od
UNIDROIT Konvencije i od opštih pravila domaćih obligacionih normi. Član 26 ZLRS kod
finansijskog lizinga konstituiše direktnu zakonsku odgovornost isporučioca predmeta
primaocu lizinga za materijalne nedostatke. U članu 42 ZLFBH je primijenjen metod
zakonske cesije: „zaključenjem ugovora o leasingu davalac leasinga ustupa korisniku
leasinga zahtjeve koje ima prema dobavljaču predmeta leasinga na osnovu odgovor-
nosti za pravne i materijalne nedostatke“. Izložena pravila oba zakona su dispozitivne –
davalac i primalac leasinga mogu svojim sporazumom drukčije regulisati ovu materiju.
Ukoliko postoji materijalni nedostatak za koji odgovara davalac lizinga, primalac
lizinga ima nekoliko prava:
а) prihvatiti predmet onako kako je ponuđen, a ako je zbog toga pretrpio neku štetu,
primalac lizinga može zahtijevati njeno popravljanje po opštim pravilima;810 pored
naknade štete u ovom slučaju dolazi u obzir i prilagođavanje cijene stvarnom stanju
predmeta lizinga;
b) zahtijevati od isporučioca opreme isporuku predmeta lizinga bez nedostataka uz
naknadu pretrpljene štete; kod finansijskog lizinga davalac lizinga može spriječiti ra-
skid ako sam, umjesto isporučioca, preda primaocu lizing–dobro saglasno ugovoru;
332
c) odbiti prijem stvari, raskinuti ugovor o lizingu i tražiti naknadu pretrpljene štete.
Prema ZLRS, pravo na raskid je ograničeno. Ono se može vršiti samo onda kada je
nedostatak bitan. To će se desiti u dva slučaja: nedostatak bitno umanjuje vrijednost
predmeta, odnosno kada primalac ne bi ni ušao u posao da je u trenutku zaključenja
ugovora znao za nedostatak. U sistemu ZLFBH ovakav ishod je moguć jedino
adekvatnom primjenom opštih pravila na konkretan slučaj.
Dok ne dobije drugu odgovarajuću opremu, primalac lizinga može obustaviti

plaćanje rata na koje je obavezan. Ukoliko je primalac iskoristio svoje pravo da raskine
ugovor o lizingu, ovlašten je da traži vraćanje unaprijed plaćenih iznosa zakupnine. U
ovim slučajevima primalac lizinga nema pravo na naknadu ostalih šteta.811
2.3. Odgovornost za docnju
454. U pozitivnom pravu BiH jedino čl. 35. ZLRS sadrži posebna pravila o odgovornosti
davaoca leasinga za docnju. Ona su izjednačena sa pravima koja primalac ima kada mu
bude predana stvar sa materijalnim nedostacima. Ako se na konkretan ugovor za koji
je mjerodavno domaće pravo primjenjuje neki drugi izvor prava, a ne ZLRS, davalac
lizinga će za neblagovremeno izvršavanje svojih dužnosti odgovarati prema opštim
pravilima obligacionog prava. Složenost posla lizinga, naročito finansijskog, zahtijeva da
se kod nas ova pitanja detaljno urede ugovorom. Obzirom da ZLFBH nema posebnih
pravila o docnji i na ovaj slučaj se moraju primijeniti opšta pravila Zakona o obligacionim
odnosima za docnju i za docnju zakupodavca (čl. 52 ZLFBH). De lege ferenda, Nacrt
Zakona o obligacionim odnosima RS/FBiH u ovom slučaju upućuje na supsidijarnu
primjenu odredaba o ugovora o zakupu.812
455. Odgovornost davaoca lizinga za docnju sa predajom opreme je u UNIDROIT
Konvenciji uređena na isti način kao i za predaju nesaobrazne opreme. Primalac ima
pravo da odbije prijem ili da raskine ugovor.813 U slučaju raskida ima pravo na vraćanje
unaprijed plaćenih iznosa, „umanjenih za razumne koristi koje je imao od opreme.”814
Pravo na naknadu ostalih šteta ima samo ukoliko su one direktna posljedica radnje ili
propusta davaoca lizinga.815
333
3. Odgovornost primaoca lizinga
456. UNIDROIT Konvencija dijeli povrede ugovora od strane primaoca lizinga na

nebitne i bitne.816 U ovom pogledu je usvojen common law sistem. Zahvaljujući tome,
UNIDROIT Konvencija je kompatibilna sa Bečkom konvencijom o međunarodnoj prodaji
robe.
U slučaju nebitne povrede ugovora od strane korisnika lizinga, davalac lizinga ima
pravo na naplatu dospjelih rata sa kamatom i naknadu ostale štete. Ako je povreda
bitna, davalac može tražiti ubrzanu naplatu nedospjelih rata, kada to ugovor predviđa,
ili raskinuti ugovor, tražiti vraćanje stvari i naknadu pune štete.817Ubrzana naplata je
uslovljena prethodnim obavještenjem koje primaocu daje razumno vrijeme da otkloni
svoj propust. Način obračuna naknade može biti dogovoren, ali ne smije biti takav da
davaoca lizinga stavi u položaj koji bi bio bitno bolji od onoga u slučaju urednog
izvršenja ugovora.818
Razumije se da primalac ni po Konvenciji ne odgovara za nedostatke predmeta koji
su nastali uslijed redovne upotrebe predmeta ili modifikacija koje su dogovorene
između stranaka. Isto rješenje postoji i u nacionalnim pravima.
457. Kod nas, primalac najprije odgovara za štete koje nastanu na predmetu lizinga
zbog njegove upotrebe protivno ugovoru, odnosno namjeni stvari. Ova odgovornost
postoji bez obzira ko je stvar upotrebljavao (čl. 582 ZOO; čl. 48 ZLFBH; čl. 36 i 37 ZLRS).
Pošto nema posebnih pravila o načinu odgovornosti, ona se ravna prema opštim
pravilima obligacionog prava. A to znači da je odgovornost primaoca ugovorenog
karaktera i subjektivna. Ovaj režim važi i za neizvršavanje drugih nenovčanih obaveza
primaoca lizinga.
Za neispunjenje ili zadocnjenje u ispunjenju novčanih obaveza primalac leasinga
odgovara objektivno. Pored toga, pod zakonskim uslovima, docnja sa plaćanjem
dospjelih lizing rata može biti i razlog za raskid ugovora. Te uslove uređuju entitetska
zakonodavstva o leasingu.819 Davalac lizinga može raskinuti ugovor odmah i u cjelini
ako primalac zakasni sa uplatom prve rate. Docnja sa isplatom neke druge, ne i prve
rate, daje pravo davaocu lizinga da raskine ugovor za budući period i rate, ako je iz
okolnosti očigledno da buduće rate neće biti plaćene. Napokon, docnja primaoca sa
plaćanjem dvije uzastopne rate daje primaocu lizinga pravo da odmah zahtijeva isplatu
svih rata zajedno sa kamatom. Zbog docnje primaoca sa plaćanjem rata davalac lizinga
ne može raskinuti ugovor dok bez uspjeha ne istekne naknadni primjereni rok za
plaćanje dugovanih iznosa.
334
V PRESTANAK UGOVORA O LIZINGU
1. Protek vremena i propast predmeta lizinga
458. UNIDROIT Konvencija ne sadrži opšta obligaciona pravila o prestanku ovog

ugovora. Stoga se na prestanak ugovora o lizingu u načelu primjenjuju odredbe
nadležnog nacionalnog prava. Kod nas su one sadržane u čl. 595–599. Zakona o obli-
gacionim odnosima koje regulišu prestanak ugovora o zakupu. Budući da Nacrt Zakona
o obligacionim odnosima FBiH/RS nema posebnih odredbi o ovom pitanju, pravila
relevantna za prestanak ugovora o zakupu važiće i dalje. Zakoni o leasingu entiteta vrše
prilagođavanje opštih normi o prestanku ugovora na lizing posao.820 Razmotrićemo ih
uz poseban osvrt na specifične uslove lizinga.
459. Ugovor o lizingu najprije prestaje protekom vremena na koji je zaključen.
S obzirom na različitost predmeta lizinga, trajanje ugovora može biti određeno ne samo
sporazumom stranaka nego i zakonom (čl. 595 ZOO; čl. 9 ZLRS; čl. 56 ZLFBH). Ako
primalac lizinga nastavi da stvar koristi i nakon isteka roka, a davalac se tome ne protivi,
prema opštim pravilima obligacionog prava se smatra da je zaključen novi ugovor sa
istim elementima, ali neodređenog trajanja (čl. 596. ZOO). Ovo zakonsko rješenje
zahtijeva da se u svakom ugovoru pažljivo ispita da li će se dozvoliti njegovo prećutno
produžavanje. Čl. 51(2) ZLRS modifikuje rješenje ZOO time što predviđa da se novi
ugovor smatra zaključenim na isto vrijeme kao i prethodni pravni posao.
Drugi slučaj prestanka lizinga jeste propast predmeta uslijed više sile (čl. 598. ZOO;
čl. 50 ZLRS; čl. 56 ZLFBH). Radnje utvrđivanja više sile i njenih posljedica po predmet
lizinga mogu biti prepuštene i specijalizovanim organizacijama, osiguravajućim
zavodima kod lizinga automobila, naprimjer. Posljedice totalne propasti predmeta bez
krivice primaoca su: raskid ugovora i vraćanje eventualno primljenih sredstava koja nisu
iskorištena kroz upotrebu predmeta lizinga, te oslobađanja od plaćanja budućih rata.
No, u poslu lizinga je u principu moguće predvidjeti da ugovor ne prestaje propašću
stvari uslijed više sile. Tada davalac preuzima obavezu da pod ugovorenim uslovima
obezbijedi novi predmet iste vrste, a sam ugovor ostaje na snazi.
335
2. Otkaz
460. Rok je bitan element ugovora o lizingu. Zbog toga će se otkaz kao način
prestanka ugovora koristiti onda kada postoje zakonski ili ugovorni razlozi za jedno-
strani raskid ugovora.821 Razlozi za jednostrani raskid mogu se pojaviti kod svake od
ugovornih strana. Dozvoljena je ugovorna modifikacija izloženih rješenja.
Zakon o obligacionim odnosima predviđa dva razloga zbog kojih zakupodavac, pa
analogno tome i davalac lizinga može jednostrano raskinuti ugovor. Prvi je upotreba
stvari protivno ugovoru ili njenoj namjeni (čl. 582).822 Tada otkazni rok nije potreban.
Drugi slučaj jeste propuštanje primaoca lizinga da plati dospjelu ratu u roku od 15 dana
od poziva na plaćanje (čl. 584 ZOO). Ostali razlozi mogu se posebno ugovarati. Zakoni
entiteta o leasingu su dispozitivnim normama detaljno regulisali ovu materiju (čl. 54
ZLFBH; čl. 39 ZLRS):
Davalac leasinga ima pravo na jednostrani raskid ugovora ako primalac

а) zakasni sa isplatom prve leasing rate;
b) poslije isplate prve rate zakasni sa isplatom dvije uzastopne rate;
c) poslije isplate prve rate zakasni sa isplatom jedne rate, a okolnosti jasno pokazuju da
ni buduće rate neće biti isplaćene:
d) bez odobrenja zaključi ugovor o pod-leasingu i
e) znatno povrijedi odredbe ugovora o korištenju i održavanju stvari.
Primalac lizinga je ovlašten na jednostrani raskid ugovora ako mu stvar ne bude

predata, odnosno bude predata sa zakašnjenjem, te ako ima materijalne nedostatke
koji onemogućavaju ostvarivanje svrhe ugovora. Kod finansijskog lizinga ugovor ostaje
na snazi ako davalac lizninga bez odgađanja isporuči predmet saglasan ugovoru (čl. 35
ZLRS). Iz ovoga se može zaključiti da davanje naknadnog primjerenog roka za uredno
izvšenje nije uslov za raskid ugovora od strane primaoca. Federalni Zakon o leasingu ne
uređuje pitanja raskida od strane primaoca, pa će se primijeniti opšta pravila koja
zahtijevaju davanje naknadnog primjerenog roka, osim u slučajevima fiksnih ugovora.
Ako u prinudnom propisu ili ugovoru nije ništa rečeno, dužina otkaznog roka
odrediće se najprije prema poslovnim običajima u mjestu i vremenu zaključenja
ugovora. Ne postoje li takvi običaji, važiće dispozitivna odredba čl. 597 ZOO, po kojoj
otkazni rok iznosi osam dana, s tim što otkaz ne može biti dat u nevrijeme. „Nevrijeme”
336
je pravni standard koji se određuje prema okolnostima konkretnog slučaja vodeći

računa o opravdanim interesima strane prema kojoj je otkaz upućen.
UNIDROIT Konvencija ne govori izričito o otkaznim rokovima. No, iz podjele povreda
ugovora na nebitne i bitne, jasno je da je usvojen common law pristup neizvršenju
ugovora. Zbog toga će u slučaju docnje kao nebitne povrede ugovora davanje razumnog
roka za uredno ispunjenje biti obavezan uslov za raskid ugovora. Ukoliko se docnja
može kvalifikovati kao bitna povreda ugovora, davanje otkaznog roka nije uslov za
raskid. U obje situacije je neophodna izričita izjava o raskidu ugovora.
461. I primalac lizinga može, analogno zakupoprimcu, jednostrano otkazati ugovor
u još dvije situacije. Prva postoji onda kada potreban popravak stvari zahtijeva duže
vrijeme ili kada ometa upotrebu stvari u znatnijoj mjeri (čl. 571 ZOO). Pošto se izričito
ne kaže da se raskid može izvršiti odmah, u ovom slučaju je potreban otkazni rok. Kada
je predmet lizinga štetan po zdravlje, primalac lizinga može ugovor otkazati i bez
davanja otkaznog roka (čl. 597 ZOO). Ostali osnovi zbog kojih se primalac može koristiti
pravom jednostranog raskida su već izloženi.
337
GLAVA ČETVRTA
UGOVOR O DUGOROČNOJ
PROIZVODNOJ SARADNJI
I POJAM UGOVORA I IZVORI PRAVA
1. Pojam ugovora
462. Posao dugoročne proizvodne saradnje (dalje: DPS) je rezultat podjele rada i
globalizacije svjetske privrede.823 U njegovoj osnovi se uvijek nalazi zajednička proizvodnja
„zasnovana na tehnološkom povezivanju istovrsnih ili komplementarnih proizvodnih
programa dvaju ili više partnera.”824 Nivoi na kojima se DPS zasniva mogu biti različiti:
međusobna isporuka komponenti;, isporuka komponenti od strane jednog, a gotovih
proizvoda od strane drugog partnera; isporuka poluproizvoda i/ili sirovina kao protiv-
vrijednost za isporuku komponenti ili gotovih proizvoda itd. Ovaj posao se po pravilu
odvija povezano sa ostalim vidovima poslovne saradnje: istraživanje i razvoj proizvoda,
licenciranje patenata ili drugih oblika industrijskog vlasništva,825 kontrola kvaliteta,
zastupanje i servisiranje, zajednički nastupi na tržištu, direktno strano ulaganje itd.
Upravo zbog toga on spada u širu kategoriju ugovora o kooperaciji,826 odnosno u
„ugovorne” ili neinkorporirane zajedničke poslovne poduhvate (joint ventures).827
Definicija Zakona o vanjskotrgovinskoj politici BiH828 ne odstupa od stava ekonomske
teorije o DPS, ali je nešto uža od njih. Prema čl. 18 ovog akta „pod dugoročnom proiz-
vodnom saradnjom se podrazumijeva svaki dugoročni ugovorni odnos u trajanju od
najmanje tri godine između domaćeg pravnog lica koje obavlja proizvodne aktivnosti
u Bosni i Hercegovini i stranog pravnog lica koji se tiču razvoja, uvođenja proizvodnje,
proizvodnje i uzajamnog snabdijevanja proizvodima i njihovim sastavnim dijelovima.”
Ovakvo određenje je ponovljeno i u Odluci o uvjetima za registriranje ugovora o
339
dugoročnoj proizvodnoj suradnji,829 s tim da je element razmjene proizvoda posebno

naglašen.
463. Bez obzira na to kako se odredio predmet ovoga ugovora, jasno je da se radi o
složenom pravnom poslu. Ova činjenica može biti značajna naročito pri tumačenju
ugovora, onda kada bude potrebno odrediti da li su dijelovi ugovora međusobno
ravnopravni ili se nalaze u odnosu nadređenosti i podređenosti. Kompleksnost
ugovora ima još jednu posljedicu: sa stanovišta klasične teorije obligacija on spada u
neimenovane,830 dvostrano obavezne, teretne i komutativne ugovore.831 Spoljnotrgovin-
sko zakonodavstvo, kao domaći izvor međunarodnog poslovnog prava, međutim, jasno
se opredijelilo za profiliranje pravnog režima ovog posla. Koje su njegove osobine?
Složenost predmeta ugovora otežava utvrđivanje njegovih zajedničkih karakteristika.
Neke se ipak mogu konstatovati. Najvažnijim smatramo: sužavanje kruga potencijalnih
subjekata samo na pravna lica, element inostranosti, teretnost, sinalagmatičnost,
dugoročnost, postojanje zajedničkih interesa partnera prema trećim licima i okvirni
karakter. U pravno-tehničkom pogledu ove ugovore redovno obilježava postojanje
velikog broja aneksa.
2. Izvori prava
464. Za dugoročnu proizvodnu kooperaciju shvaćenu u zakonskom smislu, dakle

bez uključivanja dobara industrijskog vlasništva i drugih viših oblika saradnje u odnos
partnera, ne postoje obavezujući međunarodni izvori. Od soft law vrela treba navesti
Vodič za sastavljanje međunarodnih ugovora o industrijskoj kooperaciji EEC.832 Zbog
toga je ovaj ugovor prepušten domaćim vrelima međunarodnog poslovnog prava.
Domaći sopstveni izvori međunarodnog poslovnog prava utvrđuju spoljnotrgovinski
režim ovog posla. Ovi propisi imaju prinudni karakter. U BiH se na prvom mjestu hije-
rarhije nalaze zakoni iz nadležnosti države Bosne i Hercegovine. To su:
а) Zakon o vanjskotrgovinskoj politici (Sl. gl. BiH 7/98),
b) Zakon o carinskoj politici Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 77/04) i
c) Zakon o deviznom poslovanju (Sl. n. F BiH 35/98).
340
Na drugom mjestu hijerarhije su podzakonski akti. U domenu vanjskotrgovinskog

režima najvažniji su:
а) Odluka Vijeća ministara o uvjetima za registriranje ugovora o dugoročnoj proizvod-
noj suradnji (Sl. gl. BiH 22/98),
b) Odluka Vijeća ministara o klasifikaciji roba na režime izvoza i uvoza (Sl. gl. BiH 22/98) i
c) Odluka Vijeća ministara o uslovima uvoza robe radi izvoza (Sl. gl. BiH 3/99).
Relevantni carinski podzakonski akti zavise od sadržaja konkretnog posla dugoročne

proizvodne kooperacije. Najčešće će se primjenjivati:
а) Uputstvo o carinskom postupku unutrašnje obrade od 22.08.06;
b) Uputstvo o privremenom uvozu i izvozu ambalaže i paleta od 03.08.2005. i
c) Uputstvo o postupku obrade pod carinskom kontrolom.
465. Nepostojanje materijalno-pravne regulative posvećene isključivo ovom

ugovoru zahtijeva da se kao supsidijarni izvori primijene pravila mjerodavnog domaćeg
prava. Ono se utvrđuje međunarodnim privatnim pravom. Utoliko i izvori ove dvije
grupe spadaju u vrela koja moraju biti konsultovana pri izradi i primjeni ugovora o DPS.
U ugovorima o DPS već po definiciji postoji element inostranosti. Ta činjenica ne utiče
na administrativno-pravne obaveze stranka budući da one imaju prinudno-pravni
karakter.
Element inostranosti dolazi do izražaja naročito kod obligacionih obaveza stranaka.
Mjerodavno pravo se na prvom mjestu određuje autonomijom volje stranaka.833 To je i
najčešći slučaj u poslovnoj praksi.
Ako stranke nisu odredile mjerodavno pravo, primijeniće se kolizione norme.
Problem je u tome što je ugovor o DPS veoma složen, pa i njegova pravna priroda se
može odrediti na različite načine. Smatramo da dominiraju tri vrste odnosa: ugovor o
prodaji, ugovor o djelu i ugovor o prenosu tehnologije. U svakom od ova tri slučaja važi
različita koliziona norma. Za prodaju je mjerodavno pravo zemlje u kojoj se „u vrijeme
prijema ponude nalazilo prebivalište, odnosno sjedište prodavca.” Kod ugovora o djelu,
to je „sjedište poslenika” u vrijeme prijema ponude, a za ugovor o transferu tehnologije
„sjedište primaoca tehnologije” u vrijeme zaključenja ugovora. Odgovor na postavljana
pitanja može se dati samo tumačenjem u svjetlu konkretnih činjenica.
341
II ZAKLJUČIVANJE I REGISTRACIJA UGOVORA
1. Zaključivanje i forma ugovora
466. Karakteristike ugovora o DPS određuju proceduru njegovog zaključivanja.

Postupak pregovaranja je po pravilu dugačak i prolazi kroz sve faze koje teorija
poznaje: preliminarni kontakti, pregovori, punktacije – naročito o tehničkim pitanjima
i izrada nacrta ugovora.834 U svakoj od njih je neophodno obezbijediti i sačuvati iscrpnu
dokumentaciju čak i onda kada se jednom zaključeni ugovor izričito stavlja van snage.
Razlozi za ovakav stav su potrebe tumačenja ugovora i rješavanje eventualnih budućih
sporova.
Karakteristike posla DPS i njegov značaj naveli su zakonodavca da zahtijeva pisano
zaključenje ugovora.835 Pisana forma je uslov za nastanak posla (ad solemnitatem) i pred-
stavlja bitan element ugovora. U praksi se forma najčešće ostvaruje potpisivanjem je-
dinstvenog teksta ugovora, uključujući i njegove anekse. Pravilo je barem dvojezičnost
teksta, uz odredbu da se obje lingvističke varijante smatraju autentičnim, tj. mjerodavnim
za tumačenje. Izuzeci, ipak, nisu rijetkost.
467. Dugotrajnost i dinamičan razvoj odnosa između partnera, proširenje predmeta
DPS i promjene u okruženju zahtijevaju da se veliki broj pitanja riješi naknadnim
izmjenama i dopunama. Upravo zbog toga član 20 ZVTP BiH izričito predviđa da ugovor
može biti „dopunjavan i mijenjan”. Ovakva odredba je sama po sebi razumljiva sa
stanovišta obligacionog prava zasnovanog na autonomiji volje stranaka. Nju zato treba
tumačiti kao obavezivanje nadležnih državnih organa da izvrše registraciju kasnijih
ugovora i aneksa, kao i da izdaju različite dozvole ključne za ovaj posao. Svi stavovi
u pogledu načina zaključivanja i forme ugovora vrijede i za njegove kasnije izmjene i
dopune.
2. Registracija ugovora i povlastice
468. Zaključeni i potpisani ugovor o DPS podliježe registraciji.836 Njegove izmjene i

dopune također. Prijavu za registraciju podnosi domaći partner ministarstvu trgovine
entiteta na kome se nalazi sjedište firme. Prijava za registraciju se mora podnijeti u roku
od 30 dana od potpisivanja ugovora, odnosno njegove izmjene i dopune. Ona obavezno
sadrži: naziv, sjedište i djelatnost obje ugovorne strane i broj rješenja o upisu u sudski
registar domaćeg subjekta. Da bi prijava bila uredna, moraju biti priloženi: original
342
ugovora i službeni prevod na neki od jezika u zvaničnoj upotrebi u BiH, potvrda o

saobraznosti proizvoda koji su predmet saradnje sa propisima i standardima u BiH, te
izvod iz registra stranog partnera.
Ministarstvo može zahtijevati otklanjanje nedostataka u prijavi u roku koji ne može
biti duži od 15 dana od dana u kome to ministarstvo zatraži. Kada je prijava uredna,
nadležno ministarstvo ima 30 dana da je ispita pravno i činjenično i da donese rješenje
o upisu ili odbijanju upisa u registar ugovora o DPS. Nezadovoljni podnosilac prijave
može podnijeti žalbu vladi entiteta u roku od 15 dana od dana prijema rješenja
nadležnog ministarstva.837
469. Registar se sastoji od knjige u koju se posebno upisuju izdana pozitivna rješenja
i od odvojene evidencije ugovora za koje je izdano rješenje o odbijanju upisa u Registar.
Podaci koji se unose u Registar izdanih rješenja su propisani. Oni se odnose na stranke,
datum zaključenja, sadržaj, vrijednost i trajanje ugovora.838 Ministarstva entiteta su
dužna da do desetog dana tekućeg mjeseca dostave Ministarstvu vanjske trgovine i
ekonomskih odnosa države BiH izvještaj o upisima za protekli mjesec. Pošto odluka
predviđa da na osnovu tih prijava vodi „Registar na razini Bosne i Hercegovine”,839 jasno
je da se Ministarstvu vanjske trgovine BiH moraju dostaviti i dokumenti na osnovu kojih
je registracija odobrena.
Nepodnošenje prijave ni Odlukom, niti nekim drugim aktom nije predviđeno kao
privredni prestup ili prekršaj. Prema tome, posljedica propuštanja može biti samo
nemogućnost korištenja olakšicama koje za ovaj posao previđa režim spoljnotrgovinske
razmjene BiH.840
470. Nakon registracije zaključenog ugovora oba partnera dobijaju značajne povlastice
u režimu vanjskotrgovinskog poslovanja. Njihov cilj je da stimulišu ovakav način
poslovanja ne samo ekonomski nego i pružanjem pravne stabilnosti za sve vrijeme
trajanja ugovora. Dvije povlastice su izričito uređene članom 19 Zakona o vanjskotrgo-
vinskoj politici, a jedna ima carinski karakter. Značajno je da one ne podliježu diskrecionoj
ocjeni nadležnih upravnih organa.
Odluka o klasifikaciji roba na režimu uvoza i izvoza841 predviđa da oni mogu biti
slobodni (LB) i zasnovani na dozvoli (D). Roba na režimu D se daje u posebnom Prilogu
3 ovoj Odluci. Saglasnost za uvoz i izvoz daje nadležno ministarstvo entiteta, a dozvolu
ministarstvo trgovine entiteta. Pored toga, ministarstvo trgovine entiteta može uvesti
kontingente i kvote za pojedine proizvode.842 Ako je u vrijeme zaključenja ugovora,
odnosno aneksa roba koja je predmet DPS bila na režimu LB, taj se režim mora zadržati
„do kraja ispunjenja ugovora”.843 Isti zaključak se, usprkos izvjesnim dilemama koje
343
proističu iz stilizacije teksta, može izvući i za robu na režimu dozvole ili kvote. Ovo prak-
tično znači obavezu upravnih organa da navedeno odobrenje izdaju za sve vrijeme va-
ženja ugovora o DPS.
Roba koja je predmet ugovora o DPS se po pravilu uvozi radi obrade i izvozi radi
ispunjenja ugovora. U carinskom smislu radi se o privremenom uvozu i izvozu robe.844
Carinski organ određuje rok za ponovni izvoz uvezene robe po osnovu kooperacije.
Taj rok mora da bude dovoljno dugačak za postizanje cilja privremenog uvoza robe. Po
potrebi, carinski organ može produžiti jednom odobreni period za doradu ili ugradnju
robe. Rok ni u kom slučaju ne može preći 24 mjeseca od dana prelaska stvari preko
carinske linije BiH.845
III ELEMENTI UGOVORA
471. Ekonomska nauka dijeli subjekte ovoga posla na nosioce kooperacije i koope-
rante.846 U pravnoj regulativi ova podjela ne dolazi do izražaja budući da se radi o
autonomnim i formalno ravnopravnim subjektima. Odnos kooperacije može biti
multilateralan i bilateralan. Zadržaćemo se samo na drugoj varijanti.
Iako propisi nigdje izričito ne ističu ličnost subjekata kao bitan element posla, on
po prirodi stvari ima svojstva ugovora intuitu personae.847 Složenost i trajnost odnosa
kooperacije zahtijevala je da se kao ugovorne strane mogu pojaviti samo pravna lica,
trgovačka društva ili preduzeća, koja su registrovana za obavljanje proizvodne djelatno-
sti. Za razliku od opšteg tretmana stranih subjekata u ZVTPBiH, strano fizičko lice ne
može biti partner u ovome poslu. Podrazumijeva se da pravna lica imaju status trgovca,
odnosno subjekta poslovnog prava prema svom nacionalnom poretku. Ako se kao
partner javlja multinacionalna korporacija, korisno je izričito predvidjeti koje pravno
lice iz njenog sastava ima svojstvo ugovorne stranke, te iz kojih filijala ugovor može biti
ispunjavan.
472. Predmet ugovora su radnje obje stranke kojima se ispunjavaju njihove
obaveze. Radnje mogu biti administrativne i ugovorne prirode. Konkretno uređivanje
privatnopravnih obaveza vrši se ugovorom. Ovdje je, stoga, dovoljno napomenuti ne-
koliko osnovnih stvari. Najprije, obaveze stranaka suštinski su opredijeljene osobinama
344
proizvoda radi koga se kooperira. Drugo, ugovorni proizvod se mora odrediti pozitivno,
ali nije isključena ni potreba za negativnim definisanjem, tj. isključivanjem srodnih
proizvoda ili supstituta iz okvira pravnog posla. Pozitivno određenje sadrži kako kvan-
titativne (količina i vrijednost proizvoda), tako i kvalitativne (upotreba imena i žiga,
zajednički razvoj i nastup na tržištu itd.) elemente. Sve ovo u praksi dovodi do posebnog
utvrđivanja predmeta ugovora aneksima. Poželjno je unaprijed odrediti i postupke za
izmjene i dopune ugovora.
473. Propisi određuju jedino okvire u kojima se cijena predmeta mora kretati. Prema
čl. 20, st. 2 ZVTPBiH „vrijednost roba izvezenih na osnovu ugovora... mora biti jednaka
vrijednosti roba uvezenih na osnovu istog tog ugovora.” Uz poštovanje ovog ograni-
čenja stranke se mogu slobodno kretati pri određivanju ne samo cijene pojedinih proiz-
voda i dobara intelektualne svojine, nego i usluga koje ulaze u predmet ugovora. Cijena
pojedinih elemenata, pa prema tome i ukupna cijena, će biti određena ili odrediva. U
praksi se cijena utvrđuje prema cijeni pojedinih stavki predmeta. S obzirom na element
inostranosti, cijenu je nužno izraziti u obračunskoj valuti i valuti plaćanja.
474. Rok trajanja odnosa proizvodne kooperacije je po zakonu bitan element
posla.848 Kod ugovora za koji rok nije određen, radi se o poslu na neodređeno vrijeme,
ali ne kraće od 3 godine.849 U ugovorima na neodređeno vrijeme posebno je važno
predvidjeti proceduru sporazumnog i jednostranog raskida ugovora. Razumije se da
stranke mogu ugovor uvijek raskinuti prije isteka 3 godine, odnosno ugovornog roka
koji prevazilazi trogodišnji period. No, u prvom slučaju one gube povlastice iz vanjsko-
trgovinskog režima, a u drugom se postavlja pitanje odgovornosti stranke koja je kriva
za raskid.
475. Posljednji bitan element je pisana forma ugovora. Ona je već obrađena kod
zaključivanja ovog ugovora.
2. Nebitni elementi ugovora
476. U odnosu DPS veoma je teško odrediti apsolutnu i relativnu važnost pojedinih
elemenata. Pravno posmatrano se, ipak, kao najznačajniji nebitni elementi ovoga ugo-
vora mogu utvrditi:
a) rokovi za zaključivanje godišnjih ugovora, onih koji služe realizaciji osnovnog du-
goročnog i okvirnog ugovora o DPS,
b) uslovi međusobnih isporuka (mjesto, vrijeme, način, prelaz rizika itd),
345
c) kontrola međusobnih isporuka i način reklamiranja,

d) tehničke garancije i garancije prema trećim licima,
e) ugovorno područje saradnje u geografskom i ekonomskom smislu,
f ) način odvijanja saradnje u oblasti istraživanja i razvoja,
g) korištenje dobrima intelektualne svojine, patentima, robnim i uslužnim žigovima
naročito, te
h) način izbora podkooperanata.
477. U segmentu nebitnih elemenata ugovora se najčešće sreću klauzule kojima jači
partner ograničava slabijeg.850 Upravo zbog toga mnoge zemlje uvode u svoje zako-
nodavstvo zabranu ovakvih restriktivnih klauzula, bilo pojedinačno, bilo u tzv. crnim
listama. ZVTPFBiH je u članovima 55 i 56 regulisao ovu materiju oblasti licenciranja. Ta
rješenja su i danas primjenjiva i na ugovor o DPS kada sadrži odredbe o ustupanju prava
intelektualne svojine i znanja i umijeća. U ovom dijelu ugovora posebnu pažnju treba
obratiti i na izbjegavanje formulacija koje su protivne mjerodavnim antimonopolisti-
čkim pravima.851
IV OBAVEZE I ODGOVORNOST STRANAKA
1. Administrativno-pravne obaveze
478. Zaključenjem ugovora nastaje niz obaveza administrativne i obligacione pri-

rode. Njihov pravni tretman je različit.
Administrativne obaveze su prinudnog karaktera i postoje paralelno sa ugovornim.
Mogu se razlikovati prema zemljama dotaknutim ugovorom o DPS. Upravo zbog toga
ne moraju biti jednake za svaku od ugovornih strana. Neizvršenje ovih obaveza povlači
za sobom kaznenu odgovornost. Kod nas se ona manifestuje kao odgovornost za
privredne prestupe i prekršaje. Ona je, za sada, uređena poglavito propisima entiteta.852
Eventualne sporove u ovoj oblasti rješavaju sudovi nadležne države.
479. Administrativne obaveze naših subjekta su već spomenute. Ovdje je dovoljno
istaći da je njihovo ispunjavanje podvrgnuto prinudno-pravnom režimu. Stoga se na
njih ne može uticati sporazumom stranaka. Najvažnije su:
346
a) obezbjeđenje pisane forme,

b) registracija ugovora,
c) obezbjeđivanje najmanje jednake vrijednosti uvoza domaćeg partnera sa izvozom
zasnovanim na ovom ugovoru,
d) zadovoljavanje carinskih formalnosti i
e) udovoljavanje svim procedurama plaćanja sa inostranstvom, uključujući i kontrolu
kontokorenta. Član 43. Zakona o deviznom poslovanju FBiH ne dozvoljava da
potražni saldo domaćeg partnera bude veći od 40% od ugovorene vrijednosti
izvoza za tekuću godinu. Ako se to desi, Ministarstvo finansija će dati nalog preduzeću
da izravna salda u roku od 90 dana ili da izvrši naplatu.
2. Ugovorne obaveze
480. Sa stanovišta obligacionog prava ugovor o DPS je komutativan. Ekonomska

suština odnosa dovela je do brojnih specifičnosti kod ovog tipa dužnosti. Navodimo
najvažnije:
a) veliki broj istovrsnih obaveza, isporuka – isporuka i plaćanje – plaćanje, naprimjer,
b) podređenost pravnog režima osnovnih obaveza pravilima kupoprodajnih dužnosti
naročito kod: isporuke, plaćanja, provjere saobraznosti, reklamiranja i odgovornosti,
c) preplitanje obaveza čisto kooperativnog karaktera sa dužnostima koje proizlaze iz
ugovora o prenosu tehnologije,
d) pored suprotstavljenih interesa, stranke u odnosu DPS imaju i niz značajnih zajedni-
čkih, ili bar komplementarnih interesa,853 što se ogleda i u njihovim obavezama,
e) lični karakter obaveza, budući da se one mogu izvršavati i preko trećih lica, uključu-
jući i filijale TNK, isključivo u skladu sa ugovorom ili naknadnim odobrenjem druge
strane.
481. Pojedinačne obaveze i njihov sadržaj zavise u velikoj mjeri od predmeta koo-
peracije. Neke tipične dužnosti se mogu izdvojiti. Netaksativno nabrojane, tu spadaju:
a) zajedničko programiranje razvoja u domenu ugovornog proizvoda i sa njim povezanih
usluga,
b) saradnja u usvajanju nove proizvodnje,
347
c) razmjena relevantnih informacija, uključujući i stručno obrazovanje kadrova,

d) sačinjavanje periodičnih, najčešće godišnjih ugovora,
e) konzerviranje, pakovanje i označavanje proizvoda na ugovorni način,
f ) isporuka robe koja je predmet kooperacije u skladu sa opštim pravilima ugovora o
prodaji robe i sa posebnim rješenjima ugovora o DPS,
g) garantovanje da je roba saobrazna ugovoru i da nema pravnih nedostataka,
h) plaćanje cijene preko kontokorentnog računa i periodično svođenje salda,
i) čuvanje poslovne tajne ne samo u toku nego i nakon prestanka ugovora o DPS.
482. Odgovornost za neizvršenje ovih obaveza ima obligacionopravnu prirodu i

ravna se prema mjerodavnom pravu. Uredno izvršenje po pravilu se obezbjeđuje odred-
bama o ugovornoj kazni. Ako je za ugovor mjerodavan neki common law poredak,
moguće su i klauzule o naknadi unaprijed predviđene štete (liquidated damages).
Deliktnu odgovornost prema trećim licima snosi onaj partner koji se u konkretnom
slučaju pojavio kao prodavac robe. Regres isplaćene naknade štete potrebno je posebno
urediti ugovorom.
483. Na rješavanje privatnopravnih sporova mogu se primijeniti svi metodi poznati
u međunarodnom poslovnom pravu. U praksi dominiraju dva osnovna metoda: spora-
zumno rješavanje i arbitraža.
Po pravilu se prijateljsko i arbitražno rješavanje sporova primjenjuju sukcesivno.
Opšte karakteristike ugovora o DPS dovele su do još jedne osobine u ovoj oblasti:
postupci prijateljskog rješavanja sporova uređuju se izuzetno detaljno. Praksa je da se
formira zajednički organ za koordinaciju djelovanja strana koji ujedno funkcioniše i kao
forum za rješavanje sporova pregovorima stranaka. Ukoliko način rješavanja spora nije
ugovoren, biće nadležan sud određen prema mjestu sjedišta tuženog.
348
V PRESTANAK UGOVORA
1. Prestanak ugovora iz administrativnih razloga
484. Ekonomski posmatrano, ugovor o DPS je u velikoj mjeri zavisan od vanjskotrgo-

vinskog režima svake od tangiranih zemalja. Usprkos tome, naše pozitivno pravo ni na
nivou države, niti na razini entiteta ne predviđa mogućnost prestanka ugovora
dejstvom administrativnih akata. Kakav je, onda, njihov uticaj na sudbinu ugovora?
Generalni odgovor glasi: posredan. Ukoliko nadležni organ utvrdi da su prestali da
postoje uslovi na osnovu kojih je doneseno rješenje o registraciji ugovora o DPS, tuma-
čenjem a contrario (prema suprotnome), može se doći do zaključka da je taj organ
dužan da traži usklađivanje stanja sa propisima. Ako to ne bude učinjeno u ostavljenom
roku, nadležno ministarstvo mora da donese rješenje o brisanju ugovora iz registra.
485. Upis ugovora u registar nije uslov za njegovu punovažnost. Shodno tome, ni
brisanje ugovora iz registra ne znači njegov prestanak. Ono za posljedicu ima samo
prestanak režimskih pogodnosti koje uživaju stranke u ovom ugovoru. Razumije se da
povreda drugih prinudnih propisa o zaštiti zdravlja, javnoj sigurnosti, očuvanju okoline
i slično, može dovesti i do prestanka ugovora po sili zakona, ali taj postupak nije direktno
vezan za brisanje ugovora o DPS iz odgovarajućeg registra.
2. Prestanak ugovora voljom stranaka
486. Za prestanak ugovora voljom stranka mjerodavna su opšta pravila obligacionog

i drugih relevantnih grana prava, prava intelektualne svojine posebno. Ona se moraju
komponovati u posebna rješenja okvirnog ugovora o DPS o raskidu ugovora i njegovim
posljedicama. Postoje tri načina prestanka ugovora po razmatranom osnovu.
487. Prvi način je protek roka na koji je ugovor zaključen. U poslovnoj praksi se često
sreću odredbe po kojima se ugovor produžava automatski, ukoliko ne bude otkazan
određeno vrijeme prije njegovog isteka. Posljedice ovakvog prestanka odnosa po
pravilu se uređuju u samom ugovoru.
Drugi način je sporazuman raskid. Stranke to mogu učini kada žele i pod uslovima
koje dogovore. Ukoliko ugovor bude raskinut prije roka od 3 godine od zaključenja,
davanja državi ušteđena režimskim povlasticama moraju se nadoknaditi državi.
349
Napokon, ugovor može prestati jednostranim otkazom bilo koje od stranaka.

S obzirom na osobine DPS, jasno je da se ovdje moraju izdvojiti dvije osnovne situacije.
Prva je raskid iz ugovorom predviđenih razloga i sa posljedicama na koje ugovor
ukazuje. Ukoliko se ugovor raskida iz razloga koji u njemu nisu navedeni, strana koja je
kriva za raskid duguje naknadu štete po opštim pravilima mjerodavnog prava. Treba
istaći da ovi ugovori redovno sadrže ugovornu kaznu ili odredbu o liquidated damages
(naknada unaprijed određene štete), kojima se nevinoj strani značajno olakšava
postupak dokazivanja postojanja štete i njene veličine.
350
GLAVA PETA
UGOVOR O AGENCIJI („AGENCY”)/
MEÐUNARODNO TRGOVINSKO ZASTUPNIŠTVO
I POJAM ZASTUPANJA
1. Zastupništvo u kontinentalnim sistemima
488. Zastupanje u najširem smislu jeste djelovanje za drugoga. Ono se može ispo-
ljavati faktičkim i pravnim radnjama - izjavama volje. Ukoliko izjave volje učinjene u
tuđe ime i za tuđi račun „proizvode pravni učinak neposredno prema zastupanoj
osobi”,854 tada se u nekim kontinentalnim sistemima govori o zastupništvu u pravno-
tehničkom smislu. Ostale izjave volje spadaju u „predstavljanje”. Ovo razlikovanje ne
postoji u anglosaksonskim pravima, ali je poznato u poslovnoj praksi.855 Ekonomski
efekti djelovanja zastupnika također pripadaju zastupanom, odražavaju se na
njegovoj imovini i obavezama.
U zastupanju postoje tri subjekta: zastupani, zastupnik i treće lice. Između svakog
od njih nastaje relativno samostalan pravni odnos, tako da zastupanje, u cjelini
gledano, predstavlja složenu pravnu konstrukciju.
489. „Zastupništvo je jedinstvena ustanova i zahtijeva jedinstveno pravno
objašnjenje svojih djelovanja”.856 Usprkos tome, brojnost tipova odnosa u zastupništvu
zahtijeva njihovu sistematizaciju. Prema osnovu na kome nastaje, zastupništvo se može
podijeliti na: zakonsko, statutarno, zasnovano na aktu nadležnog sudskog ili upravnog
organa i ugovorno (punomoć). Obim ovlaštenja daje mogućnost dvostruke podjele
zastupstva. Prvo, ako je zastupnik ovlašten da daje neograničen broj izjava čiji se
sadržaj odnosi na jednu, više ili sve vrste poslova, zastupništvo je opšte ili generalno.
Ukoliko je broj izjava konkretno određen, radi se posebnom ili specijalnom zastupništvu.
351
I drugo, bez obzira na obim ovlaštenja, zastupnik u svom djelovanju može biti neogra-
ničen, samostalan ili manje, odnosno više ograničen - nesamostalan. Ograničenje se
može ticati načina djelovanja, teritorije, vremena, kruga trećih lica i drugih relevantnih
momenata. Zakon o obligacionim odnosima poznaje sljedeće vrste zastupništva: pu-
nomoć (član 89-94), poslovnu punomoć (član 95 i 96), ovlaštenja trgovinskog putnika
(član 97) i tzv. punomoć po zaposlenju - onu koja nastaje iz radnog mjesta vezanog za
sklapanje i izvršavanje pojedinih u prometu uobičajenih ugovora (član 98).
Nacrt Zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS857 unosi radikalne promjene u
regulisanju ovog instituta.858 Za oblast međunarodnog trgovinskog zastupanja najinte-
resantnije su sljedeće novine. Prema tome da li zastupnik navodi ili ne navodi ime
zastupanog, zastupstvo se dijeli na neposredno i posredno (čl. 103). Zaključivanje
ugovora u ime zastupanog čiji identitet treba da se otkrije u nekom kasnijem trenutku
(„neimenovano zastupano lice“), (čl. 107) odgovara common law institutu partially
disclosed ili unnamed agency. Posredno zastupanje postoji kada zastupnik djeluje po
uputama i za račun zastupanog, ali ne navodi njegovo ime u ugovorima sa trećim
licima. Pri tome znanje trećeg lica za osobu zastupanog ne mijenja karakter posrednog
zastupanja (čl. 105). Ovim je u naš sistem uveden pandan common law unidsclosed
agency. Posebna regulativa posrednog zastupanja tiče se otkrivanja stvarnih stranaka
u poslu u slučaju da posredni zastupnik postane platežno nesposoban ili izvrši težu po-
vredu obaveza prema jednom od druga dva lica sa kojima se nalazi u odnosu (čl. 131–134).
Ovakvim rješenjima je stvoren opšti osnov za ugovore o uslugama u prometu robe i
izvršena dalja komercijalizacija domaćeg obligacionog prava.
490. Od zastupništva u pravno-tehničkom smislu u kontinentalnim pravima treba
razlikovati srodne institute. To su naročito sljedeće pojave:
a) posredno zastupništvo ili komision: u njemu ovlaštenik djeluje u svoje ime, ali za
račun drugog lica, komitenta; komitent se ovdje pojavljuje kao zastupani u eko-
nomskom smislu; treba napomenuti da je u ovakav režim rada uključen i špediter;859
b) trgovinsko zastupanje, ono koje može postojati i bez prava vršioca usluge da za
komitenta daje izjave volje koje ga pravno obavezuju;860
c) posredovanje kao vršenje faktičkih radnji dovođenja u vezu dvije strane radi zaklju-
čivanja ugovora;861
d) poslovodstvo bez naloga kome se može pristupiti „samo ako posao ne trpi odgađanje,
te predstoji šteta ili propuštanje očite koristi”.862
352
2. Zastupništvo u common law sistemima
2.1. Pojam „agency”
491. Anglosaksonska prava poznaju sve prethodno navedene vrste zastupstva i

njemu srodne institute. Istorijski razvoj običaja, odnosno presuda kao izvor prava i
posebne juridičke tehnike doveli su i ovdje do specifičnih rješenja. Ona se ogledaju prije
svega u postojanju jedinstvenog višeg instituta agency. Teorija ne daje položaj agency
u pravnom sistemu, ali je očito da ovu pojavu tretira kao poseban i samostalan korpus
normi koji prožima cijeli pravni poredak.863 Već zbog toga agency predstavlja složenu
pojavu koja se izražava veoma uopštenim principima i definicijama.864
„Agencija je odnos koji postoji između dvije osobe kada jedna, nazvana agent, po
pravu bude smatrana da predstavlja drugu, nazvanu principal, na takav način da je
sposobna da utiče na principalovu pravnu poziciju prema strancima sa stanovišta ovog
odnosa tako što će zaključiti ugovore ili raspolagati svojinom”.865 Za potrebe privrede
može se dati i uža definicija: „Odnos agencije nastaje kada se dvije osobe dogovore da
će jedna (agent) djelovati u korist i pod kontrolom druge (principal).”866 Sa stanovišta
međunarodnog poslovnog prava, anglosaksonska varijanta zastupništva je posebno
interesantna jer je izvršila snažan uticaj na međunarodnu regulativu ove oblasti.
492. Centralnu tačku ovog instituta predstavlja „agent”. Black’s Law Dictionary867
navodi čak 13 vrsta agenata, od kojih su 6 od neposrednog interesa za poslovni promet.
Jedna od najkraćih, ali i najuopštenijih definicija agenta je to da je „onaj koji je zaposlen
da nešto uradi umjesto drugoga.”868 Agentom se, dakle, smatra „osoba koja u transak-
cijama predstavlja drugu osobu i djeluje za nju”.869 Pošto agency obuhvata i obavljanje
faktičkih radnji za drugoga, razumljivo je, da agent ne mora uvijek biti i poslovno
sposobno lice. Nasuprot tome, principal kao lice za koje nastaju prava i obaveze uvijek
mora biti poslovno sposobno lice. „Generalno, osoba može preko agenta učiniti sve što
on ili ona mogu legalno učiniti i sami”.870
Kao i u zastupstvu kontinentalnih sistema, i u agency postoje tri lica i tri grupe pra-
vnih odnosa. Veća ili manja samostalnost u radu i djelovanju na terenu ugovora i svo-
jine su elementi koji agenta odvajaju od drugih sličnih lica - namještenika (servant) i
potpuno nezavisnih ugovarača (independent contractor). Pri tome treba imati na umu
da kriteriji razlikovanja nisu potpuno precizni, što omogućava različite sistematizacije
navedenih lica.871
353
Oblast „agency” je razvijena uglavnom precedentima. Ona obuhvata niz posebnih

ugovora koji su u kontinentalnim pravima urađeni građanskim i trgovačkim zakonicima.
Većina njih su po svojoj pravnoj prirodi ugovori o nalogu. Najvažniji su: komision,
špedicija, posredovanje, uskladištenje872 i - trgovinsko zastupanje. Isti zaključak se može
izvući i za međunarodno poslovno pravo.
492a. Oblast „agency” u common law se proteže i na Internet. Tu se kao ustaljen
pojam pojavljuje „elektronski agent”. On označava kompjuterski program, odnosno
softverski sistem, koji automatski obrađuje primljene ponude (narudžbe) i automatski
šalje potvrde o prijemu narudžbi putem e-maila. Te potvrde imaju svojstvo prihvata
primljenih ponuda. Pravno stanovište common law-a je da je agent „onaj koji je zapo-
slen da nešto uradi umjesto drugoga”,873 odnosno „osoba koja u transakcijama pred-
stavlja drugu osobu i djeluje za nju”. U tom kontekstu se postavlja pitanje: Kako
kompjuterski program ili softverski sistem, koji ne može biti nosilac prava i obaveza i koji
nema svojstvo fizičkog niti pravnog lica, može da se pojavi kao agent? Da bi se riješio
ovaj problem common law agency posmatra „elektronskog agenta” kao bilo koje drugo
sredstvo koje neko lice koristi za komunikaciju sa drugim licima. Shodno tome,
Unifomni akt o elektronskim transakcijama (UETA) definiše „elektronskog agenta” kao
„kompjuterski program, odnosno elektronsko ili koje drugo automatsko sredstvo upo-
trebljeno neovisno, s ciljem započinjanja pravnog djelovanja, obrade, odnosno slanja
primljene informacije bez provođenja provjere ili djelovanja od strane bilo kojeg lica”.874
Na osnovu ovoga se može zaključiti da se pod elektronskim agentom smatra kompju-
terski program (softver, softverski sistem ili bilo koje elektronsko ili automatizovano
sredstvo), koji se koristi kao oruđe za izražavanje pravno relevantne volje nekog lica.
Samo u izuzetnim slučajevima se izloženo rješenje može proširiti i na posrednike u
elektronskoj komunikaciji (ISP - internet servis provajdere), kao i na sponzore web
stranica. Proširenje pojma agenta na navedena lica će biti moguće jedino onda kada je
posrednik imao mogućnost kontrole nad sadržajem informacija, odnosno kada je sponzor
mogao kontrolisati aktivnosti učinjene na web stranici.875
2.2. Vrste ovlaštenja agenta
493. Ovlaštenje agenta je njegova pravom priznata mogućnost da djeluje za princi-

pala i da sa trećim licima stvara prava i obaveze za principala. Ovlaštenje je, dakle,
sposobnost obavezivanja principala. Vrste ovlaštenja zavise dijelom od osnova na kome
nastaju,876 a dijelom od načina na koji ga principal daje agentu.
354
494. Osnovna podjela ovlaštenja je na stvarna (actual) i prividna (apparent). „Stvarno

ovlaštenje je ovlaštenje koje je principal zaista dao agentu na osnovu ugovora
zaključenog među njima, ili na osnovu kasnije ratifikacije”.877 Za njegov nastanak i obim
je bitna izjava volje principala. U privrednim odnosima obim ovlaštenja se mora
određivati i prema poslovnim običajima, te praksi koju su stranke između sebe uspo-
stavile.878 Ovlaštenje može biti dato izričito ili prećutno. Izričita izjava se daje usmeno
ili pismeno. Za formu izjave važe već iznesena pravila o ugovoru kao osnovu agencije.
U odnosu na izričito (express), prećutno stvarno ovlaštenje (implied) je pravno osjetlji-
vija kategorija. Ono se izvlači „iz prirode posla za koji je agent zaposlen da ga obavi”.879
To znači da se ono utvrđuje najprije tumačenjem izjave volje, odnosno ugovora na
kome se stvarno ovlaštenje zasniva, a potom i na osnovu okolnosti u kojima agent
djeluje. Upravo zbog toga se smatra da je ovlaštenje zasnovano na običaju podvrsta
prećutnog (implied) ovlaštenja.880
Prividno (apparent, ostensible) ovlaštenje nije zasnovano na volji principala, odnosno
na njegovom ugovoru sa agentom. Ono, stoga, predstavlja konstrukciju objektivnog
prava usmjerenu na zaštitu trećih savjesnih lica i povjerenja javnosti u promet. Postoji
onda kada postupci principala i običaji ukazuju na to da odnos agency postoji, iako
ga u realnosti nema. Instrument kojim se ovo ovlaštenje najčešće formira je doktrina
estoppel.881 Prividno ovlaštenje razlikuje se od prećutnog i po tome što u prvom slučaju
ne postoji nikakav sporazum koji bi se mogao tumačiti, dok u drugom izjava volje o
davanju ovlaštenja objektivno postoji.
Izloženoj podjeli može se dodati ovlaštenje stvoreno objektivnim pravom. Ono
postoji u situacijama u kojima ni okolnosti slučaja, odnosno radnje principala i agenta
ne ukazuju na postojanje ovlaštenja. Obim ovog ovlaštenja određen je propisom ili
precedentima. Ono se pojavljuje u Agency of Necessity882 i Cohabitation.
Na kraju, treba istaći da stvarno i prividno ovlaštenje mogu da se pojave samostalno,
ali i da koincidiraju. Teret dokazivanja prividnog ovlaštenja leži na onome ko tvrdi da to
ovlaštenje postoji.883
2.3. Vrste „agency”
495. Za međunarodno poslovno pravo najvažnija je podjela agency na osnovu

otkrivenosti principala prema trećem licu. Ako treće lice ne zna da posluje sa agentom,
agency se naziva undisclosed ili zatvoreno. Kod ovog tipa postoje najveće razlike
između kontinentalnih i common law poredaka.884 Kada treće lice zna da posluje sa
355
agentom, ali mu ličnost principala nije poznata, agencija je partially disclosed ili
unnamed. Napokon, ukoliko treći zna da posluje sa agentom i ko je principal, radi se o
disclosed ili named, odnosno o otvorenoj agenciji. Bude li agent radio za principala koji
ne postoji, stranka u odnosu sa trećim licem je uvijek agent. Ovo važi i u slučaju
ugovaranja za preduzeće u osnivanju, za tzv. pre-incorporation contracts. Suprotno
rješenje se mora izričito ugovoriti. Ovo pravilo je usvojeno i u EZ.
Kod otvorene agencije važe opšte norme o zastupanju i punomoćstvu. U slučaju
zatvorene i djelimično otvorene agencije postoji niz specifičnih zajedničkih rješenja.
Navodimo samo ona koja su najvažnija za poslovno pravo. To su:
a) principal je uvijek stranka, a agent samo ako se to osnovano očekuje na bazi kon-
kretnih okolnosti;
b) principal i agent odgovaraju bilo samostalno bilo solidarno, zavisno od izbora trećeg
lica;885
c) agent ima pravo regresa prema principalu za sve što je za njega platio;
d) principal trpi prigovor kompenzacije za ono što je treće lice platilo agentu;
e) aktivnu legitimaciju imaju i principal i agent, s tim da je principal jedini legitimisani
ukoliko se agent trećem predstavio kao principal.886
496. Druga grupa podjela vrši se po različitim kriterijima. Oni imaju pravni, ali i
faktički poslovni karakter. Za međunarodno poslovno pravo ova sistematizacija je
interesantna jer se kroz nju otkrivaju funkcionalna i materijalno-pravna podudarnost
kontinentalnih sa common law sistemima. Pravni režim većine obuhvaćenih slučajeva
se može smatrati poznatim. Zbog toga sistematiku agencija iz ove grupe dajemo u
pregledu:
a) generalna i specijalna,
b) redovna i podagencija,
c) obična i del credere,
d) trgovinska i netrgovinska. Među trgovinskim su posebno važni faktori (factors), bro-
keri, špediteri (freight forwarders) i agenti za snabdijevanje (procurment agents).887
356
II VANJSKOTRGOVINSKO ZASTUPANJE U PRAVU BiH
1. Izvori prava
497. Trgovinsko zastupanje u Bosni i Hercegovini regulisano je izvorima domaćeg i

međunarodnog poslovnog prava. Ugovor o trgovinskom zastupanju je prvi put ure-
đen članovima 790-812 Zakona o obligacionim odnosima. U odnosu na njemačko
pravo, može se primijetiti da je broj prinudnih propisa u ovom aktu znatno manji, dok
je obim njegove regulative daleko veći nego u francuskom sistemu.888 Polazeći od po-
trebe izbjegavanja dvostrukog definisanja iste kategorije, federalni Zakon o vanjskotr-
govinskom poslovanju889 u članovima 35 i 36 ne sadrži specifično određenje ovog posla.
On se
zadovoljava uređivanjem najvažnijih principa spoljnotrgovinskog režima u djelatnosti
zastupanja stranih firmi. Uredba o zastupanju stranih lica u Republici Bosni i Hercego-
vini i njena replika u Federaciji Bosne i Hercegovine (dalje: Uredba),890 za razliku od
FZVTP, daje svoju definiciju ovog posla. Težište regulative u ovom podzakonskom aktu
se nalazi na uređivanju brojnih pravno-tehničkih pitanja iz svog domena. Nacrt ZOO
ne predlaže radikalnu promjenu domaćeg materijalnog prava u domenu ovog posla.
498. Zakon o vanjskotrgovinskoj politici BiH891 bitno mijenja koncepciju regulative
usluga u vanjskoj trgovini.892 Kao osnove on uzima načela slobode pružanja svih vrsta
usluga, nacionalni tretman stranaca i zaštitu domaćeg javnog poretka. ZVTPBiH se
posebno ne dotiče spoljnotrgovinskog zastupanja. On se zadovoljava time da definiše
međunarodnu trgovinu uslugama, koja nesumnjivo obuhvata i zastupanje stranih
lica.893 Vijeće ministara je ovlašteno da donosi „podzakonske akte i druge propise na
temelju ovog zakona”,894 ali je tu mogućnost u ovoj oblasti iskoristilo jedno donošenjem
Odluke o određivanju robe koja se može prodavati u konsignacionim skladištima.895
2. Pojam i režim obavljanja spoljnotrgovinskog zastupanja
499. Bez obzira na koncept ZVTPBiH, u našim propisima postoje dvije definicije
ugovora o trgovinskom zastupanju. Prema članu 790 ZOO „Ugovorom o trgovinskom
zastupanju obavezuje se zastupnik da stalno brine da treće osobe sklapaju ugovore s
njegovim nalogodavcem, i da u tom smislu posreduje između njih i nalogodavca, te da
nakon dobijenog ovlaštenja sklapa ugovore s trećim osobama u ime i za račun
nalogodavca, a ovaj se obavezuje da mu za svaki sklopljeni ugovor isplati određenu
357
naknadu, odnosno proviziju.” Druga, mada slična, definicija nalazila se u čl. 2, st. 2
Uredbe RBiH o zastupanju stranih pravnih lica u Republici Bosni i Hercegovini i u odgo-
varajućoj federalnoj Uredbi: „Zastupanjem stranog lica u Federaciji u smislu ove
uredbe podrazumijeva se vršenje u ime i za račun stranog lica poslova koji prethode
zaključenju ugovora o kupovini i prodaji robe ili ugovora o vršenju usluga, vršenje
poslova koji se odnose na izvršavanje tih ugovora, kao i zaključivanje tih ugovora i
stvaranje jednostranih pravnih poslova o dobivenom posebnom ili generalnom
ovlaštenju.” U članu 3. istog akta netaksativno su navedeni neki sastojci ovog ugovora,
oni koji su važni za njegovo evidentiranje.
Iz obje navedene definicije vidljiva su bitna obilježja posla spoljno-trgovinskog
zastupanja. Najprije, kao što je već izloženo, trgovinsko zastupanje predstavlja vid
neposrednog djelovanja stranih subjekata na domaćem tržištu. Drugo, zastupnik
uvijek mora biti pravno lice sa statusom subjekta međunarodnog poslovnog prava,
shodno svome domaćem poretku. Treće, zastupnik djeluje samostalno. Četvrto, spoljno-
trgovinsko zastupanje obuhvata i posredovanje i djelovanje po punomoći. I peto,
spoljnotrgovinsko zastupanje je uvijek, po pretpostavci, teretan pravni posao.
500. Prinudno-pravni okvir rada vanjskotrgovinskog zastupnika se razlikuje od
onoga koji važi za djelovanje trgovinskog zastupnika u unutrašnjem poslovanju.
Karakteristike spoljnotrgovinskog režima rada zastupnika stranih lica su brojne: Navo-
dimo najvažnije:
a) usluge se mogu „slobodno pružati u okviru teritorije Bosne i Hercegovine”,896 ukoliko
se one vrše saglasno principima domaćeg javnog poretka. Granice javnog poretka
su precizno definisane taksativnim nabrajanjem: javni moral, javna politika i sigurnost,
zaštita ljudi, životinja i biljaka, zaštita nacionalnog kulturnog blaga i zaštita prava
industrijske svojine;897
b) trgovinsko zastupanje, konsignacija – bez obzira na pravnu formu u kojoj se pojav-
ljuje, te servisiranje uvezene opreme i trajnih potrošnih dobara predstavljaju rela-
tivno samostalne pravne poslove. Oni mogu, ali ne moraju biti obuhvaćeni istim
ugovorom. Ugovor o trgovinskom zastupanju povodom opreme i trajnih potrošnih
dobara, ipak, mora sadržavati odredbe o načinu obezbjeđivanja servisa. Ovaj
zahtjev se danas zasniva i na odredbama Zakona o zaštiti potrošača u Bosni i
Hercegovini;898
c) trgovinski zastupnik mora biti preduzeće registrovano za spoljnotrgovinsko poslo-
vanje i to ne generalno, nego upravo za ovu djelatnost. Zastupnik stranog lica, dakle,
može biti samo domaći subjekt međunarodnog poslovnog prava;
358
d) kao i u domaćem pravu, ugovor mora biti zaključen u pisanoj formi. Razlog za ovo
su zaštita interesa javnosti i komitenta, te potrebe evidentiranja;
e) ugovor o zastupanju stranih lica je po definiciji trajan posao. Državna Uredba o za-
stupanju stranih lica ne dozvoljava da ugovor bude zaključen „na rok koji ne može
biti kraći od jedne godine od dana njegovog stupanja na snagu“ (član 6);
f ) obim odnosa nalogodavca i zastupnika je prepušten njihovoj autonomiji. Zastupstvo
može biti isključivo i neisključivo, njegov predmet može biti cijeli program komi-
tenta ili samo njegov određen dio;
g) teritorija na kojoj zastupnik ima pravo i obavezu da djeluje je u propisima određena
kontradiktorno. ZOO predviđa da se područje na kome trgovinski zastupnik ima
pravo i obavezu da nastupa određuje ugovorom. ZVTPBiH u članu 23, st. 1 uspostavlja
slobodu pružanja usluga „u okviru teritorije Bosne i Hercegovine“. Budući da sloboda
pružanja usluga u sebe uključuje i autonomije volje stranaka, može se zaključiti da
entiteti nisu slobodni da uspostavljaju javno-pravna ograničenja, ali da stranke
slobodno odlučuju o teritoriji. BiH Uredba o zastupanju stranih lica, međutim impe-
rativno zahtijeva da se „ugovori o zastupanju zaključuju na cijeloj teritoriji Republike“.
Obzirom da Bosna i Hercegovina predstavlja pravni kontinuitet RBiH,899 jasno je da
navedena odredba važi i danas. Suprotno svemu do sada rečenom, član 35, st. 4. FZBiH
naređuje da se „ugovori o zastupanju zaključuju za zastupanje na cijeloj teritoriji Fe-
deracije“. Izneseno stanje regulative zahtijeva da se rješenje u pogledu određivanja
teritorije zastupanja zasnuje na tumačenju. Ne obrazlažući argumente, iznosimo svoj
stav: teritorija zastupanja se unutar BiH ne može ograničiti prinudnim propisima, ali
stranke imaju pravo da to urade svojim ugovorom. Ukoliko ugovor šuti o ovome
pitanju, pretpostavka je da je zaključen za cijelu teritoriju BiH.
501. O zaključivanju ugovora o spoljnotrgovinskom zastupanju, konsignaciji i

pružanju servisnih usluga strane odlučuju autonomno. Odobrenje ili dozvola ministarstva
nisu potrebni. No, pošto se radi o izuzetno važnoj djelatnosti, ovi ugovori su ipak
podvrgnuti nekim administrativnim procedurama. Njihova suština je evidentiranje.
Postupak evidentiranja ima više elemenata. Iznosimo ih oslonom na državnu Uredbu o
zastupanju:
a) zaključeni ugovor, odnosno njegove izmjene i dopune moraju se u toku od 30 dana
od potpisivanja prijaviti nadležnom ministarstvu;
b) ako su ispunjeni uslovi iz zakona i Uredbe, ministarstvo je dužno evidentirati ugovor
u roku od daljih 30 dana od dana prijema prijave;
359
c) ako je evidentiranje izvršilo najprije federalno Ministarstvo trgovine, ono u daljih

8 dana mora obavijestiti Ministarstvo vanjske trgovine BiH i odgovarajuće organe
kantona o izvršenom upisu u evidenciju;
d) evidentira se i prestanak ugovora, i to po istom postupku kao i njegovo zaključivanje,
odnosno izmjene. Ukoliko zastupnik ne prijavi prestanak ugovora u roku od 30 dana
od datuma prestanka, nadležno ministarstvo trgovine može evidentirati drugo
preduzeće kao nosioca ugovora o zastupanju - ukoliko ono dokaže da je prvobitni
ugovor raskinut.900
III IZVORI PRAVA ZA MEÐUNARODNO TRGOVINSKO ZASTUPANJE
1. Izvori međunarodnog poslovnog prava
502. U ovoj oblasti ne postoje vrela međunarodnog javnog prava. Zbog toga su
izvori međunarodnog poslovnog prava najvažniji. Oni se mogu podijeliti na međudržavne
i autonomne. Prva grupa ima opšti i regionalni karakter.
Najvažniji opšti međudržavni izvor je Konvencija o agenciji u međunarodnoj prodaji
robe donesena u Ženevi 17. februara 1983. godine. Do 20. jula 2008. godine ovu
Konvenciju je potpisalo 9 država, a ratifikovalo 6, među njima Francuska, Italija, Holandija,
Švajcarska.901 Pošto je za stupanje na snagu potrebno deset ratifikacija ili pristupa,
Konvencija još nije obavezujuća. Njen značaj je ipak veliki, jer Konvencija predstavlja
autoritativnu kodifikaciju postojećih pravila i uspješan kompromis između anglosak-
sonskih i kontinentalnih sistema.902
Konvencija se primjenjuje u onim situacijama u kojima „jedno lice, agent, ima
ovlaštenje ili izgleda da ima ovlaštenje da za drugu osobu, principala, zaključi ugovor
o prodaji robe sa trećim licem.”903 Pored toga, Konvencija uređuje i „svaki akt preduzet
od agenta sa ciljem zaključenja ugovora ili u vezi sa njegovim izvršenjem.”904 Zahvalju-
jući ovakvim rješenjima, razmatrani akt pokriva najveći broj pojavnih oblika agency,
odnosno njihovih pandana u kontinentalnim sistemima.905 Iako važi samo za agenciju
u prodaji, Konvencija se može shodno primijeniti i na druge vrste odnosa u kojima se
javlja trgovinsko zastupništvo.
Konvencija važi za odnose u kojima principal i treće lice imaju „sjedište“, tj. stalno
mjesto poslovanja (places of business) u različitim državama, ukoliko je sjedište agenta
360
u zemlji članici Konvencije ili pravila međunarodnog privatnog prava (dalje: MPP) upućuju
na poredak zemlje članice. Ako treće lice u vrijeme zaključenja ugovora ne zna niti mora
znati da druga stranka djeluje kao agent, Konvencija će se primijeniti ukoliko su
sjedišta agenta i trećeg lica u različitim zemljama, a zadovoljeni su i prethodno navedeni
uslovi MPP.906
503. Regionalni izvori međunarodnog poslovnog prava postoje u Evropskoj zajednici.
Ovo supranacionalno pravo bavilo se trgovinskim zastupanjem sa stanovišta prava
konkurencije, odnosno primjene člana 81. (85) i člana 82. (86) Rimskog ugovora.907
Ukoliko agent ne preuzima rizik iz zaključene transakcije, sporazumi o isključivoj agenciji
izuzeti su od antitrustovskog prava EZ.908
Složenost odnosa u agenciji i velike razlike u pravnim porecima pojedinih članica EZ,
na koje ukazuje i naš uporedni pregled, nametale su potrebu ne samo konkurencijskog
nego i materijalno-pravnog uređenja ove oblasti. To je učinjeno Direktivom Vijeća EZ o
koordinaciji zakona zemalja članica koji se odnose na samostalne trgovačke agente u
oblasti kupovine i prodaje robe broj 86/653 od 18.12.1986. godine909 (dalje Direktiva
86/653 ili Direktiva). Direktiva je upućena državama članicama. Osim Velike Britanije,
one su je morale primijeniti počevši od 01.01.1990. godine. Zbog specifičnosti prava
UK, donesena je posebna Direktiva Vijeća broj 93/3053. Njena najvažnija razlika u
odnosu na Direktivu 86/653 jeste mogućnost stranaka da ugovaranjem poretka neke
države članice EZ isključe primjenu prava EZ (član 1 (3)). Ovakvo rješenje, kombino-
vano sa ograničavanjem djelatnosti na koje se Direktiva odnosi, već je stvorilo probleme
u praksi.910
Osnovni cilj Direktive 86/653 jeste ujednačavanje, harmonizacija zaštite agenata
unutar EZ.911 Primijenjeni metod je harmonizacija prava država članica. Najvažnije
karakteristike Direktive su: orijentiranost na odnos agent - principal; prinudni karakter
značajne većine normi, dopuštenje nacionalnim pravima da odstupe od nekih odredbi
ukoliko se time poboljšava položaj agenta912 i orijentisanost na poslovnu agenciju isklju-
čivo u trgovačkoj branši. Pojedinačna rješenja izložićemo u sklopu razmatranja ugovora
o agenciji u međunarodnom prometu.
504. Od autonomnih izvora međunarodnog poslovnog prava (dalje: MNPP) svakako
je najvažniji Vodič Međunarodne trgovinske komore u Parizu (dalje: MTK) za sastavljanje
ugovora o trgovinskom zastupanju, Publikacija br. 410. Pored toga, član 7. Konvencije
o agenciji iz 1983. imperativno nameće obavezu svim učesnicima u odnosu zastupništva
da se pridržavaju poslovnih običaja o kojima su se sporazumjeli i poslovne prakse koju
su između sebe ustanovili. Očito je da princip autonomije volje stranaka utemeljen u
članu 5 Konvencije dominira i sferom izvora prava.
361
2. Izvori međunarodnog privatnog prava
505. Od međunarodnih izvora ove grane najvažnija je Konvencija o pravu koje se

primjenjuje na agenciju, donesena u Hagu 14. marta 1978. (dalje MPP Konvencija).
Ratifikovale su je Argentina, Francuska, Nizozemska i Portugal, stupila je na snagu
01.05.1992. godine i od tada se stanje nije promijenilo.913 Za razliku od prethodne
Konvencije o agenciji, ova se odnosi na sve slučajeve agencije, a ne samo na one u
prodaji. Njome su obuhvaćene praktično iste vrste agenata kao i u Konvenciji o agenciji.
Članom 1. je odnos agency definisan tako da pokriva ovaj institut kako u anglosaksonskim,
tako i kontinentalnim pravima. Neregulisani slučajevi također su izričito određeni.914
Konvencija polazi od načela slobode stranaka u izboru nadležnog prava (član 5), a
potom postavlja niz kolizionih normi. Vodič MTK sugeriše potrebu izričitog ugovaranja
mjerodavnog prava.915
506. Domaći izvor MPP je Zakon o rješavanju sukoba zakona sa propisima drugih
zemalja u određenim odnosima.916 U određivanju nadležnog prava ZRSZ polazi od
načela autonomije volje stranaka (član 19). Kolizione norme iz člana 20 važe tek ako se
stranke nisu dogovorile o mjerodavnom poretku. Posebno su date kolizione norme za:
punomoćstvo, posredovanje, komision i špediciju - dakle za institute koji mogu biti
obuhvaćeni agency prema anglosaksonskom i međunarodnom pravu. Ova činjenica
zahtijeva da se odnos agency sa elementom inostranosti svaki put kvalifikuje kako bi mu
se u skladu sa ZRSZ odredila bliža pravna priroda. Na praktičnom nivou problem je zna-
tno olakšan time što ZRSZ u sva četiri slučaja kao mjerodavno predviđa pravo mjesta u
kome je u vrijeme prijema ponude bilo sjedište vršioca usluge, tj. agenta.
Rješenja ZRSZ stvarno znače da će se naše pravo primjenjivati onda kada se radi o
zastupanju ino-firmi u ovoj državi. Tada će za materijalno-pravna pitanja biti mjeroda-
vne citirane odredbe ZOO. Kada naše firme angažuju zastupnika u inostranstvu,
nadležno će, najčešće, biti pravo zemlje u kojoj zastupnik ima sjedište u momentu
prijema ponude. 917
362
IV UGOVOR O MEÐUNARODNOM TRGOVINSKOM ZASTUPANJU
1. Pojam ugovora
507. Ugovor o međunarodnom trgovinskom zastupanju je rezultat sporazuma

stranaka sa sjedištem u različitim državama po kome se jedno od njih, agent, obavezuje
uz naknadu drugom licu, principalu, da stalno istražuje tržište i kontaktira sa klijentelom
s ciljem pregovaranja, a po potrebi i dobijenom ovlaštenju i da zaključuje ugovore u
ime i za račun principala.918 Karakteristike ovog ugovora su:
a) trajno djelovanje za principala;919
b) preduzimanje pravnih i faktičkih radnji;
c) djelovanje u tuđe ime i za tuđi račun;
d) obavezivanje na rad, a ne na ostvarivanje određenog rezultata, osim kod del credere
trgovinskog zastupanja;
e) pretpostavka opštosti naloga; specijalne naloge principal izričito daje;
f ) relativna samostalnost agenta u djelovanju;
g) postojanje posebnog odnosa povjerenja između agenta i principala – (fiducia), što
ovom ugovoru daje i osobine posla intuitu personae;
h) dužnost agenta da djeluje u dobroj vjeri i u interesu principala.
508. Posebnu podvrstu ugovora o međunarodnom trgovinskom zastupstvu pred-

stavlja ugovor o konsignaciji. Za razliku od ranijeg prava, pozitivni propisi jasno ističu
da on može biti zaključen samostalno.920 A to znači da konsignatar može biti i lice koje
nije preuzelo ostale obaveze trgovinskog zastupnika. Uredba o zastupanju stranih
lica u FBiH navodi bitne elemente ovog ugovora po zakonu921 i po prirodi posla.922
U teorijskom smislu, najznačajnije karakteristike ove podvrste trgovinskog zastupanja su:
a) prodaja robe u ime i za račun principala i
b) držanje i korištenje posebnog konsignacionog skladišta za tu prodaju.
Režim plaćanja podvrgnut je deviznom zakonodavstvu. Otvaranje i rad konsignacionih

skladišta posebno se uređuju carinskim propisima. Zakon o carinskoj politici i prateća
Uredba ne koriste više poseban izraz i nemaju poseban režim za konsignaciona skla-
dišta. Zbog toga se konsignacija u našoj praksi ne pojavljuje kao poseban imenovani
363
posao spoljnotrgovinskog prometa. Ovo ne znači da se suština konsignacionog posla

ne može ostvariti u formi „vlastitog skladišta“, onoga koje je „rezervirano za skladištenje
robe od strane držaoca skladišta.“923 I ostala rješenja članova 95 – 110 Zakona o carinskoj
politici su takva da omogućavaju bavljenje konsignacijom.
Postoji čitava skala razlika između trgovinskog zastupništva i srodnih ugovora o
uslugama u prometu robe i usluga. Navešćemo samo ključne. Posrednik djeluje u svoje
ime i za svoj račun, te vrši samo faktičke radnje dovođenja stranaka u vezu. Komisionar
i špediter uvijek djeluju za tuđi račun, ali po pravilu u svoje ime. Noviji pravni razvoj
nametnuo je potrebu razlikovanja trgovinskih zastupnika od distributera. Taj odnos već
je razmotren.
2. Stranke i učesnici u poslu
509. Prva stranka u ugovoru o trgovinskom zastupanju je principal. U poslovnom

žargonu naziva se i komitentom. Sposobnost stranog lica da se na području BiH pojavi
kao principal određuje se njegovim domicilnim pravom. Pravna lica koja pripadaju BiH
poretku mogu kao principali zaključiti ugovor o trgovinskom zastupanju ako su u zemlji
registrovani za obavljanje spoljnotrgovinskog poslovanja.
Trgovinski zastupnik može biti samo subjekt nacionalnog trgovačkog, tj. poslovnog
prava. Ukoliko djeluje u odnosima sa elementom inostranosti, eventualni dopunski
zahtjevi određuju se domicilnim propisima. Zastupnik u BiH mora da bude preduzeće,
ne i fizičko lice upisano u sudski registar za vršenje vanjskotrgovinskog prometa. Kao
treće lice može se pojaviti bilo koji subjekt. Posebna sposobnost za spoljnotrgovinsko
poslovanje nije potrebna. Treće lice može biti i subjekt građanskog prava; ne mora imati
status trgovca.
510. Slično zastupništvu uopšte, i ovdje nastaju tri odnosa. Međutim, stranke u
zaključenom osnovnom ugovoru uvijek su principal i treće lice.924 Polazeći od engle-
skog prava, ženevska Konvencija o agenciji iz 1983. godine predviđa jedan značajan
izuzetak. Ako treće lice nije znalo niti moralo znati da agent djeluje kao agent ili kada
okolnosti posla ukazuju da agent obavezuje sebe, a ne principala, pravni odnosi
nastaju između trećeg lica i agenta.925 Ublažavanje ovako radikalnog odstupanja izvršeno
je usvajanjem engleskog „pravila o intervenciji i izboru”. U slučaju neispunjavanja
obaveze agenta prema principalu ili trećem licu, svaki od njih može, uz davanje
„obavještenja o namjerama” (notice of intention), preuzeti obaveze koje je agent stvorio
za sebe.926
364
3. Zaključivanje ugovora
511. Za postupak zaključivanja ugovora mjerodavno je pravo zemlje u kojoj je posao

sklopljen (locus regit actum, forum regit actum). Naš ZRSZ relativizira ovo opšteprihva-
ćeno pravilo i dozvoljava da se alternativno primijeni pravo koje „je mjerodavno za
sadržinu pravnog posla” (član 7).
Većina zemalja zahtijeva pisanu formu kao uslov za nastanak ovog ugovora.927 Ovaj
trend slijedi i naše pravo. Forma ad solemnitatem je obavezna i za domaće (član 791.
ZOO) i za međunarodno trgovinsko zastupanje (čl. 3 Uredbe). Dugotrajnost i složenost
odnosa koji se formiraju u spoljnotrgovinskom zastupanju u praksi dovodi do zaklju-
čivanja ovih ugovora u pisanoj formi i onda kada nadležno nacionalno pravo to ne
zahtijeva. Ova forma ima dokaznu snagu (ad probationem).
Zadovoljavanje zahtjeva pisane forme vrši se na način predviđen u opštim pravilima
obligacionog prava, u članu 72. ZOO naročito. Vodič MTK posebno insistira na potrebi
pažnje u označavanju subjekata ugovora i provjeri ovlaštenja potpisnika.928 Direktiva
EZ broj 86/653 ne zahtijeva pisanu formu ugovora. No, član 13(1) ovlašćuje svaku stranu
da traži i dobije pisani dokumenat od drugog partnera kojim se utvrđuju ne samo uslovi
ugovora nego i njegove kasnije promjene.
Uredno potpisan mora biti autentični tekst ugovora, onaj koji je mjerodavan za
stranke, državnu administraciju i treća lica. U slučaju da je ugovor sačinjen na dva jezika,
stranke same određuju autentični tekst. Pošto naši propisi ne sadrže odredbu o upotrebi
domaćih jezika, poželjno je da verzija na jednom od tih jezika bude proglašena auten-
tičnom. Saglasnost prevoda treba da utvrde stručnjaci za jezik.929 Preporučljivo je da to
učini ovlašteni sudski tumač.
512. Načelno, ugovor stupa na snagu danom njegovog potpisivanja, odnosno
zaključenja sporazumom stranaka.930 Ukoliko je za stupanje na snagu potrebno
prethodno odobrenje državnog organa, dobijanje odobrenja je korisno unijeti u
ugovor kao uslov za njegovu punovažnost. Pri tome treba imati na umu da je dobijanje
odobrenja dužnost rezidenta domicilne zemlje, ne bude li drukčije stipulisano. U
svakom slučaju, u ugovoru je korisno odrediti datum njegovog stupanja na snagu,
a ako je zaključen na određeno vrijeme i datum prestanka.931 Kao i kod nas, i u nekim
nacionalnim sistemima se ugovor o zastupanju stranih lica obavezno evidentira kod
organa uprave nadležnog za ekonomske odnose sa inostranstvom, ali to ne utiče na
stupanje ugovora na snagu, niti na njegovo trajanje.
365
4. Predmet ugovora
513. Regulisanje ugovora o trgovinskom zastupanju u bh. pravu dozvoljava da se

odrede bitni elementi ovog posla po samim propisima. To su: lice registrovano za spolj-
notrgovinsko zastupanje kao agent, strani principal i pisana forma ugovora (čl. 35 FZVTP
i čl. 3. Uredbe), teritorija cijele BiH kao pretpostavljeno područje zastupanja, proizvodni
program koji definiše predmet ugovora, te minimalan rok trajanja odnosa zastupstva
(član 4, 6. i 8. Uredbe). Iz Zakona o obligacionim odnosima kao prirodni elementi mogu
se utvrditi predmet i cijena ugovora. Broj slučajnih sastojaka nije teorijski ograničen.
Pošto oni mogu biti, a u praksi često i jesu pretvoreni u bitne elemente, najvažnije i
najtipičnije iznijećemo zajedno sa analizom do sada ne navedenih bitnih elemenata.
514. Predmet ugovora su radnje agenta da pregovara i/ili zaključuje ugovore sa
trećim licima u ime i za račun principala. Stvarni uvid u predmet ugovora može se
dobiti tek ispitivanjem pojedinih elemenata koji ga bliže određuju, te obaveza agenta.
Proizvodni program, ili kako ga naziva Vodič MTK - „ugovoreni proizvodi”,932 potrebno
je precizno odrediti u samom ugovoru ili u aneksima. Mjera fleksibilnosti zavisi od vrste
proizvoda i trajanja ugovora prvenstveno.933 Uz tehnički opis poželjno je dati i namjenu
robe, odnosno usluge, te specijalne karakteristike koje ona eventualno ima. Posebno je
značajno navesti patente i žigove kada su roba, odnosno usluga s njima označeni.934
Ako je klasifikacija pojedinih proizvoda sporna, može se pribjeći i negativnom defini-
sanju - navođenju robe koja nije predmet angažovanja trgovinskog zastupnika. Način
proširenja ili sužavanja ugovorenih proizvoda također treba unaprijed predvidjeti. Svaka
izmjena u ovom domenu može da dovede ne samo do promjene obaveza i prava
stranaka935 nego i do promjene drugih elemenata posla.
Pored faktičkih obilježja, predmet ugovora može biti determinisan i obimom ugovora
koje agent mora da zaključi za principala u određenom vremenskom periodu. Obim
ugovaranja po pravilu se izražava u novcu i to kao minimum koji agent mora da ostvari.
Time njegova obaveza dobija izraženiji karakter obligacije na rezultat. Ovaj element po
pravilu značajno utiče i na odredbe o naknadi na koju agent ima pravo (provizija,
cijena).
515. U našem pravu postoji pretpostavka da je ugovorno područje cijela teritorija
države. Stranke mogu ugovoriti i zastupanje na užem području BiH. Sa ovog stanovišta
trgovinsko zastupanje kod nas je bez izuzetka generalno. U uporednom pravu to nije
uvijek slučaj. Zbog toga je ugovorima sa ino-zastupnikom potrebno da se precizno
definiše teritorij izvan BiH, na kome će on djelovati za domaćeg principala. Ukoliko se
366
tako ne postupi, postoji opasnost preklapanja područja nadležnosti više zastupnika

istog principala. Moguće je ugovoriti i obavezu zastupnika da odbija ponude klijenata
sa druge teritorije, čak i kada se treća lica samostalno pojave sa zahtjevom za dovođenjem
u vezu ili za zaključenjem ugovora sa principalom. Pri tome treba ispitati da li je ovakvo
rješenje u skladu sa antimonopolističkim pravom,936 pogotovo onda kada se u ugovoru
nalaze i elementi posla distribucije.937
516. Naši izvori kako domaćeg (član 790. stav 2. ZOO), tako i međunarodnog
poslovnog prava polaze od neekskluzivnosti zastupništva: „Strano lice može na teritoriji
Federacije imati jednog ili više zastupnika” (čl. 4, st. 2 Uredbe). Ekskluzivnost agenta se,
dakle, mora izričito ugovoriti.938 Ukoliko je ekskluzivitet povezan sa obavezom principala
da na jednom području ne uzima druge zastupnike, onda se radi o ekskluzivnom
trgovačkom zastupniku. Klauzula ekskluziviteta predstavlja jednu od najsloženijih u
cijelom ugovoru. Njome je potrebno urediti naročito sljedeća pitanja:
a) pravo principala da sam djeluje na teritoriji agenta,
b) pravo agenta na proviziju za sve ugovore koji su sklopljeni sa klijentima sa njegove
teritorije,
c) pravo ili obavezu agenta da ugovara sa klijentima sa drugih teritorija,
d) uzdržavanje agenta od uzimanja drugih principala („sole agent”),
e) uzdržavanje agenta od paralelne prodaje konkurentskih proizvoda,939 za vrijeme tra-
janja ugovora i određeno vrijeme nakon njegovog prestanka (cooling off period).
Ekskluzivitet se može uspostaviti i u pogledu klijentele. Ugovorom se određuje sa

kojim kategorijama klijenata, potencijalnih ugovarača, agent sarađuje kao jedini pred-
stavnik principala. Logično je da se u spornim grupama definišu i vrste kupaca s kojima
agent ne smije kontaktirati.940
Bez obzira na vrstu trgovinskog zastupstva, u ugovor je korisno unijeti klauzulu
o načinu i mjeri u kojima agent treba da koristi opšte uslove poslovanja principala.
Potreba za ovakvim uglavkom izražena je naročito kod onih agencija u kojima trgovinski
zastupnik ima pravo i dužnost da za principala sklapa ugovore sa trećim licima.
367
5. Cijena/provizija
517. Cijena je naknada za izvršene usluge agenta. U nju su uključeni redovni

troškovi poslovanja trgovinskog zastupnika. Vanredni troškovi se posebno fakturišu
principalu.941 Uslove pod kojim ih principal mora priznati potrebno je urediti u ugovoru.
Troškove koje je posebno naložio ili naknadno odobrio, principal mora priznati i platiti.
Određivanje cijene jedno je od najsloženijih pitanja ovog posla. U ekonomskom
mislu, nju determinišu zahtjevi principala, način na koji je konstruisan predmet ugovora
i stanje konkurencije na agentovoj teritoriji. Bonitet trgovinskog zastupnika također
utiče na visinu provizije. Cijena se određuje kao provizija, „komisija”,942 tj. u procentu od
prometa koji je agent omogućio principalu. Izražava se u domaćoj valuti. Devizno
iskazivanje zavisi od prinudnih propisa domicilne države agenta. U svakom slučaju
posebna pažnja se posvećuje zaštiti od fluktuacije kurseva.
Način obračuna cijene veoma je složen. Upravo zbog toga Uredba u članu 3 zahtijeva
da u ugovoru bude navedena ne samo visina provizije, nego „i osnovica za izračunavanje
visine provizije“. Kao osnovica se i kod nas (član 804 ZOO) i u uporednom pravu uzima
vrijednost ugovora koje je principal zaključio zahvaljujući djelovanju agenta. U vrijednost
ugovora ulaze i ozbiljne ponude koje je agent obezbijedio, a principal odbio da prihvati
suprotno ugovoru. Poželjno je u ugovoru navesti da li kao osnovica služi brutto ili netto
vrijednost faktura,943 tj. kakav je tretman poreza i „zavisnih” troškova ugovora između
principala i trećeg lica. Način obračuna provizije uslovljen je i predmetom ugovora.
Tehnika kalkulacije je različita kod investicionih dobara i robe široke potrošnje, napri-
mjer.944 Procent provizije na ugovorenu osnovicu može biti određen fiksno ili
promjenljivo. U drugom slučaju češće je degresivno, nego progresivno određivanje
provizije. Pravilo je, dakle, što veći obim prometa - to manji procent provizije. Sve do
sada rečeno odnosi se na redovnu ili „običnu” proviziju.
518. Ukoliko agent jamči za ispunjenje obaveza trećeg lica iz ugovora u čijem
sklapanju je posredovao, ili ga kao punomoćnik zaključio, tada se govori o del credere
proviziji. Pravo BiH zahtijeva da se obaveza jamčenja preuzme pismeno.945 U međuna-
rodnom trgovinskom zastupstvu ovaj zahtjev proističe već iz pisane forme posla. Pravo
značenja del credere klauzule mora se utvrđivati pažljivom analizom mjerodavnog
državnog prava. Kod nas i u kontinentalnim sistemima agent jamči za ispunjenje svih
obaveza, dok u anglosaksonskim pravima preuzima samo obavezu plaćanja cijene koju
treće lice duguje principalu.946 Del credere provizija uvijek je znatno veća od uobičajene.
Postojanje del credere provizije znači da je agent kao jamac u položaju samostalnog
368
privrednika. Zbog toga pravo EZ del credere agenciju ne uključuje u grupne iznimke od
antimonopolskog prava.947
519. Zavisno od predmeta ugovora, kod obračuna provizije mogu se pojaviti i neki
posebni slučajevi. Prvi od njih postoji kod ekskluzivne agencije. Ukoliko nadležni zakon
izričito ne zabranjuje, po pravilu se ugovara da agent ima prava na proviziju za sve ugo-
vore koje sa principalom zaključe treća lica sa teritorije za koju je trgovinski zastupnik
jedini ovlašten da djeluje.948 A to znači da se provizija plaća i za ugovore sklopljene
djelovanjem principala isključivo, odnosno one koje je treće lice ponudilo neposredno
principalu. Razlog za ovakvo rješenje je pretpostavka da se treće lice neposredno
obratilo principalu zahvaljujući ukupnom rezultatu djelovanja agenta na njegovoj
teritoriji. Trećim licima sa teritorije agenta treba smatrati ona koja na tom području
imaju svoje sjedište ili prebivalište. Mogu se utvrditi i ostala mjerila.
Drugi slučaj može, ali ne mora biti vezan za ekskluzivnu agenciju. On se sastoji u
načinu obračuna provizije za ponovljene narudžbe. Njih treće lice koje je u vezu sa
principalom doveo agent dostavlja nakon prvog kontakta direktno principalu. Ukoliko
je riječ o isključivoj agenciji, važe prethodno iznesena pravila. Ako nije, rješenje valja
posebno i izričito ugovoriti kako bi se izbjegli nesporazumi između agenta i principala.
Ovo je preporučljivo i zbog toga što posebna pravila objektivnog prava postoje za
razmatranu situaciju jedino u Direktivi 86/653. Prema njenom članu 7(1), rješenje je isto
kao i u slučaju u kome je ugovor zaključen zahvaljujući neposrednoj akciji agenta.
Pojedini pravni propisi sadrže dispozitivna pravila o načinu određivanja provizije u
slučaju da ona nije ugovorena. Tako naš ZOO traži da se provizija uredi „tarifom”, a ako
nje nema, onda poslovnim običajem.949 Direktiva 86/653 u članu 6(1) predviđa da, u
slučaju odsustva sporazuma stranaka i prinudnih nacionalnih propisa, agent ima pravo
na uobičajenu naknadu za slične uslove ugovora u mjestu poslovanja. Ukoliko ovakvog
običaja nema, „komercijalni agent će imati prava na razumnu naknadu uzimajući u obzir
sve aspekte transakcije”. O „razumnosti” provizije u krajnjem slučaju odlučuje sud prema
pravičnosti.950 U međunarodnom trgovinskom zastupanju ovo će se dešavati izuzetno
rijetko. Razloge za to treba tražiti u interesu agenta i u činjenici da se radi o dugotrajnom
i generalnom ugovoru koji se zaključuje u pisanom obliku.
369
6. Obaveze trgovinskog zastupnika
520. Prva obaveza trgovinskog zastupnika jeste trajna obrada tržišta i iznalaženje
potencijalnih saugovarača. Pri tome se primjenjuju adekvatni marketing metodi. U pravnoj
literaturi posebno se ističu obaveze agenta da reklamira proizvode i usluge svoga prin-
cipala i da organizuje izlaganje njegove robe na sajmovima. Kod izlaganja na sajmo-
vima agent je dužan da obavi radnje vezane za privremeni uvoz i carinjenje eksponata.
Eksponate može prodati u skladu sa posebnim propisima.951
521. Druga, ali i najvažnija obaveza zastupnika jeste trajno posredovanje za svoga
principala i zaključivanje ugovora u njegovo ime i za njegov račun - ako za to postoji
posebno ovlaštenje.952 Po kontinualnom djelovanju trgovinski zastupnik se razlikuje od
posrednika, a po ovlaštenju da pravno nastupa u ime principala - od komisionara.953
Isticanje ličnosti principala kod posredničkih aktivnosti i obim ovlaštenja na zastupanje
treba ugovorom precizno regulisati. Pri tome treba imati u vidu i rješenja mjerodavnog
državnog prava. Tako naš ZOO predviđa sljedeće slučajeve davanja izjave volje za
principala:
a) sklapanje ugovora na osnovu generalne ili specijalne punomoći (član 792),954
b) primanje izjava trećeg lica koje se tiču ispunjenja ugovora zaključenih djelovanjem
agenta (član 794),
c) davanje izjava trećem licu u ime principala, ako je to potrebno za očuvanje prava
zastupanog (član 795),
d) zahtijevanje preduzimanja mjera osiguranja za očuvanje interesa principala
(član 796).
„Zastupnik ne može zahtijevati ni primati ispunjenje potraživanja svog nalogodavca

ako za to nije posebno ovlašten” (član 793). Ukoliko prima isplatu cijene za principala,
treba da bude ugovorom uređeno da li to čini na poseban račun ili se naplata može
izvršiti i preko računa agenta. Prvo rješenje olakšava ostvarivanje principalovih izlučnih
prava u slučaju stečaja agenta.955 U drugoj situaciji poželjno je iz istih razloga primijeniti
pravilo engleskog prava da se uz uplatu mora izričito naznačiti i vlasništvo novca. Za
naplatu novca i izjave volje u vezi sa tim, agent ima pravo na posebnu naknadu.956
522. Obavještavanje principala o stanju na tržištu i poslovima u toku je treća dužnost
agenta.957 Ono mora biti precizno, tačno i blagovremeno, budući da principal svoje
poslovne odluke zasniva na podacima dobijenim od agenta. Ova obaveza uključuje u
sebe i informisanje o stanju solventnosti stalnih klijenata,958 te o promjeni propisa.959
370
Obavještenja se daju u ugovorenim periodima, ili onda kada to zahtijeva zaštita interesa
principala.960
523. Četvrto, agent mora djelovati u interesu principala.961 To je obaveza koja je
implicitno sadržana u svakom ugovoru o trgovinskom zastupanju, odnosno agency.
Sadržaj ove obaveze ravna se prema uslovima ugovora i situaciji u izvršavanju naloga.
Mjerodavni su i poslovni običaji. U okvire ove dužnosti mogu se smjestiti i neke definisane
obaveze agenta. Najvažnije su:
a) očuvanje prava intelektualne svojine koje pripada principalu. Kada povredu čine
treća lica, agent mora bez odgađanja da obavijesti principala, ali i da povede spor ako
je to neophodno.962 Ukoliko principalov objekt intelektualne svojine (firma, model,
uzorak) koristi sam agent - on to mora činiti u skladu sa ugovorom o trgovinskom za-
stupanju;963
b) suzdržavanje od konkurencije principalu bilo preuzimanjem zastupanja konkurent-
skih firmi, bilo sopstvenim angažovanjem u istoj oblasti.964 Ova obaveza se može
ugovorom detaljno urediti kako za period trajanja ugovora, tako i za određeno vrijeme
po njegovom prestanku.965 Drugi slučaj je naročito osjetljiv sa stanovišta mjerodav-
nog antimonopolskog prava.966 Direktiva 86/653 u članu 19(2) dozvoljava ovakve
sporazume samo ako su: zaključeni pismeno, za predmet imaju određenu oblast ili
grupu klijenata i ako ne traju duže od dvije godine;
c) odbijanje prijema mita ili tajnih koristi od trećih lica. Ukoliko bi agent to i učinio, sve
primljeno pripada principalu i mora mu biti predano zajedno sa drugim rezultatima
posla. Osim u slučaju znanja principala za davanja agentu, primanje koristi može biti
i jedan od razloga za raskid ugovora;967 te
d) djelovanje po uputama principala (član 797 ZOO). Direktiva 86/653 ovu dužnost
ograničava na “razumne upute date od principala” (član 3(2)(c)).
524. Peto, sva prava nameću obavezu agentu da djeluje pažnjom dobrog stručnjaka,
odnosno pažnjom koja odgovara navedenom standardu.968 Ova dužnost je utoliko
značajnija što trgovinski zastupnik samostalno odlučuje o načinu na koji će izvršiti nalog
principala i obaveze koje se na njemu zasnivaju. Ukoliko angažuje subagenta bez
posebnih instrukcija principala, tada mora da uloži pažnju dobrog stručnjaka i u
odabir ove vrste saradnika (culpa in eligendo). U ovakvoj situaciji ne postoji direktna
pravna veza između nalogodavca i subagenta, ali subagent mora zbog glavnog
zastupnika da u obavljanje radnji uloži istu pažnju kao i glavni agent.969
371
525. Šesto, agent mora da čuva poslovnu tajnu (član 799 ZOO). Obaveza se odnosi
na sve podatke o principalu, principalovim partnerima i odnosima između agenta i
principala. Dužnost ima trajan karakter pa se zbog toga ne prekida sa prestankom
ugovora ili istekom „perioda hlađenja“ (cooling off period).970 Ugovorno regulisanje ove
obaveze nije isključeno. Klauzula o povjerljivosti informacija sreće se kod ugovora o
zastupanju čiji je predmet tehnički sofisticirana roba čija prodaja zahtijeva posjedovanje
vitalnih informacija.971 Smatra se da ova obaveza ne postoji prema policiji i organima
javne vlasti ukoliko se informacije odnose na krivična djela. Ovaj pravac rezonovanja
proteže se i na sredstva javnog informisanja, ukoliko se radi o „ozbiljnoj stvari koja
protivriječi javnom interesu”.972
526. Sedma obaveza je polaganje računa i trpljenje kontrole. Polaganje računa vrši
se u ugovorenim rokovima ili povremeno, prema potrebi. Principal ima pravo da
zahtijeva i vanredne izvještaje o stanju odnosa sa svojim agentom, te trećim licima. Ova
dužnost je naročito važna kada agent drži principalovu robu ili naplaćuje njegova
potraživanja.973
527. Osma dužnost zastupnika je da “nakon prestanka ugovora” vrati nalogodavcu
„sve stvari koje mu je ovaj predao na upotrebu za trajanja ugovora” (član 800 ZOO).
Principalu se moraju staviti na raspolaganje mustre, uzorci, crteži, tehnička uputstva i
drugi materijali koji mu pripadaju. Ukoliko je zastupnik ujedno i konsignatar, po propi-
sanom carinskom postupku mora vratiti i robu koju još drži. Isto važi za opremu i
materijal dobijen radi organizovanja servisne službe.
Obaveza vraćanja principalovih stvari postoji bez obzira na uzroke i način raskida
ugovora. Ukoliko je potrebno, agent može biti i prinudnim putem natjeran da izvrši ovu
dužnost. Englesko pravo je razvilo posebnu vrstu sudskog naloga - Anton Piller injunc-
tion - upravo radi ostvarivanja ove obaveze. Ona se danas koristi i u preventivne svrhe.974
Razmatrana obaveza ne postoji u onoj situaciji i u onoj mjeri u kojima zastupnik ima
pravo da vrši svoja ovlaštenja po osnovu retencije i zaloge.
7. Obaveze principala
528. Prva obaveza principala je da omogući zastupniku obavljanje poslova radi kojih
je ugovor sklopljen. Dužnost je složena. Principal najprije mora da preda materijal i
dokumentaciju.975 Vodič MTK govori o uzorcima, modelima i reklamnom materijalu.976
U ugovor je poželjno unijeti njihov bliži spisak, kao i principalovu obavezu ažuriranja.
Ukoliko se materijali prevode, potrebno je navesti ko snosi tako prouzrokovane
372
troškove.977 Prenos materijala vrši se njegovim stavljanjem u posjed zastupnika. Ako je

potrebno, moraju se regulisati svojinski odnosi na tim stvarima i način njihove
upotrebe.
529. Drugo, principal mora preduzeti sve mjere za očuvanje ugovorenog ekskluzi-
viteta agenta. One mogu biti usmjerene prema trećim licima, ali i prema drugim agen-
tima istog principala. Ipak, u ovom domenu je najvažnije suzdržavanje samog principala
od povreda svojih dužnosti vezanih za ekskluzivitet.978
530. Treće, mnoga nacionalna prava, uključujući i naše,979 predviđaju pravo zastu-
panog, principala da „po svojoj volji prihvati ili odbaci sklapanje ugovora pripremljenog
od strane zastupnika” s tim da je „dužan bez odgađanja obavijestiti zastupnika o svojoj
odluci.” Pošto u slučaju principalovog odbijanja da zaključi ugovor agent u nekim
porecima nema pravo ni na proviziju.980 Vodič MTK sugeriše da se pravo na odbijanje
obezbjeđenog klijenta i odnosi povodom provizije izričito urede ugovorom.981 U tom
slučaju se može predvidjeti i plaćanje provizije po smanjenoj skali.982 U svim navedenim
situacijama treba izričito predvidjeti i značenje principalovog ćutanja.983
531. Za zastupnika je najvažnija četvrta dužnost principala - plaćanje provizije. Ona
se mora izvršiti prema ugovoru, uključujući tu i posebne slučajeve kao što su ekskluzivno
zastupstvo i ponovljene narudžbe. Provizija se plaća u ugovorenoj valuti. Naknadnim
sporazumom može se za konkretan slučaj i drukčije urediti.
Najkritičnija tačka u ispunjavanju ove obaveze je vrijeme u kome agent stiče pravo
na proviziju. Njega, najprije treba razlikovati od vremena kada se provizija smatra zara-
đenom.984 Ove dvije situacije moraju se posebno razmotriti. Ovdje ćemo to učiniti za
situaciju u kojoj je odnos agencije zasnovan na važećem ugovoru. Obavezu isplate
provizije nakon prestanka ugovora ispitaćemo kasnije.985
Pravila za redovnu proviziju su sljedeća:

a) postoje tri trenutka u kojima se može smatrati da je provizija zarađena, odnosno
pravo na naplatu stečeno: dovođenje principala u vezu sa trećim licem koje ozbiljno
namjerava pregovarati o zaključenju ugovora i može da ga izvrši (ready, willing and
able purschaser),986 zaključenje ugovora između principala ili izvršavanje ugovora u
čijem je zaključivanju agent učestvovao. Pravilo je u uporednom pravu da obaveza
na isplatu provizije nastaje zaključenjem ugovora između principala i trećeg lica, ako
drukčije nije ugovoreno (čl. 804 ZOO).987 Direktiva EZ usvaja drugo rješenje, s tim da
obaveza na plaćanje nastaje čim principal ispuni svoju ugovornu obavezu.988 Ukoliko
se pravo na proviziju stiče već dovođenjem trećeg lica u kontakt sa principalom,
ugovor treba da precizira trenutak u kome stranke smatraju da je to učinjeno;
373
b) u načelu ne bi trebalo da postoji razlika između vremena sticanja prava na proviziju

i momenta u kome se ona može zahtijevati, odnosno u kome ona dospijeva.
Komercijalna tehnologija trgovinskog zastupstva, međutim, dovodi do razdvajanja
ta dva trenutka. Ugovorom se može izričito predvidjeti da se oni podudaraju. U
suprotnom, pravo na naplatu provizije vezano je za podnošenje periodičnih obra-
čuna obje stranke, odnosno za njihovo usaglašavanje. Ti rokovi se kreću u rasponu
od mjesečnih, preko kvartalnih do godišnjih.989 Ukoliko su periodi obračuna duži,
utoliko je korisnije da zastupnik ugovori avans.
Vrijeme sticanja i plaćanja del credere provizije vezano je za izvršenje obaveza po

sklopljenom ugovoru. Pri tome nije važno da li je obavezu ispunilo treće lice ili agent.
U svim slučajevima agent stiče pravo na proviziju i u trenutku u kome ga principal
zlonamjerno spriječi da je ostvari.990 Provizija se plaća na ugovoreni račun. Mjesto
plaćanja je važno ne samo iz ugla obligacionog, nego i finansijskog prava.
Direktiva 86/653 sadrži specifična rješenja o dospijevanju obaveza principala na
isplatu provizije.991 Njihova suština je u izjednačavanju položaja redovnog i del credere
agenta. Prema članu 10(1) provizija u oba slučaja dospijeva kada principal ili/i treće lice
ispune svoje obaveze, odnosno u trenutku u kome je principal prema ugovoru trebalo
da izvrši svoje radnje. Agent stiče pravo na proviziju i u trenutku u kome je treće lice tre-
balo da ispuni svoje obaveze iz osnovne transakcije, ali to nije učinilo zbog propusta
principala (član 10 (2)). Gubitak prava na proviziju, odnosno prestanak obaveza na njeno
plaćanje posebno su regulisani u članu 11 Direktive. Ukoliko dužnost plaćanja postoji,
ona će biti izvršena “ne kasnije od zadnjeg dana mjeseca koji slijedi tromjesečni period
u kome je ona dospjela” (čl. 10 (3)). Najkasnije do tada principal mora agentu poslati iz-
vještaj o dugovanoj proviziji koji sadrži i podatke na osnovu kojih je visina provizije
utvrđena (član 12(1)). Direktiva ne dozvoljava sporazume stranaka kojima bi u ovom
domenu bio pogoršan položaj agenta (član 10(4) i član 12(3)).
532. U petu obavezu spada plaćanje ostalih naknada za djelovanje zastupnika, onih
koje nisu uračunate u proviziju i ne spadaju u troškove. Razmatrana dužnost se pojav-
ljuje u dva osnovna vida:
a) garantovani minimalni prihod agenta. Ovaj minimalni prihod ugovora se u slučaje-
vima u kojima se agent odriče neke svoje lukrativne pozicije, npr. teritorije, klijen-
tele, ekskluziviteta, odnosno drugih komitenata.992 Garantovani minimalni prihod je
obaveza principala koja dospijeva po pravilu na kraju poslovne godine. Drukčije se
može ugovoriti;
374
b) naknada za klijentelu daje se u slučaju kada principal ima pravo da neposredno ugo-
vara sa partnerima koje nađe (ekskluzivni) zastupnik, kao i za gubitak klijentele u
slučaju raskida ugovora.993 Po svojoj pravnoj prirodi ona je u anglosaksonskim siste-
mima liquidated damages, a u kontinentalnim - naknada pretpostavljene apstraktne
štete. Ovo je rukovodilo tvorce Direktive EZ da naknadu za klijentelu ograniče na
najviše jednogodišnju ugovornu proviziju.994 Upravo zbog juridičke osjetljivosti ovog
instituta poželjno je obavezu naknade za posebne situacije unaprijed precizno
urediti sporazumom stranaka.
533. Šesto, principal ima obavezu obavještavanja agenta o namjeravanim promje-

nama poslovne politike i svojih mogućnosti u toku samog ugovora o zastupanju.
Obavještavanje se odnosi naročito na: promjene cijena, izmjene uslova poslovanja,
promjene propisa, smanjenje proizvodnje ili prodaje na agentovom tržištu. U ugovoru
se često određuje i rok do koga se ovo obavještenje mora dati.995
534. Napokon, sedma obaveza principala je trpljenje zastupnikovog prava retencije
ili zaloge.996 Sadržaj ove dužnosti dobro je definisan u ZOO, član 809. „Radi osiguranja
naplate svojih dospjelih potraživanja nastalih u vezi s ugovorom zastupnik ima pravo
zaloga na svotama što ih je naplatio za nalogodavca po njegovom ovlaštenju, te na
svim nalogodavčevim stvarima koje je u vezi s ugovorom primio od nalogodavca ili
nekog drugog, dok se nalaze kod njega ili kod onih koji ih drže za njega, ili dok ima u
rukama ispravu s pomoću koje može raspolagati njima.” U vezi sa ovom obavezom
nužno je napomenuti nekoliko stvari:
a) radi se o zakonskoj retenciji ili zalozi;
b) zahtijeva se samo poslovni koneksitet između potraživanja i obaveze; nije potrebno
da je stvar primljena samo po osnovu ugovora iz koga je nastalo potraživanje, ili da
je izdatak nastao isključivo povodom založene stvari;
c) u odnosu na obaveze nastale povodom transporta stvari pravo zastupnika ne uživa
prioritet bez obzira na vrijeme nastanka; načelo „prvi u vremenu, jači u pravu” (prior
tempore, potior iure) vrijedi za ostala založna i retenciona prava nastala povodom
iste stvari.
375
V ODGOVORNOST UČESNIKA U POSLU
1. Međusobna odgovornost principala i agenta
535. U odnosu trgovinskog zastupanja postoje tri lica i tri odnosa. Nepoštovanje
obaveza iz bilo koga od njih može da bude uzrok štete i dovede do međusobne
odgovornosti. Ta odgovornost je ugovornog karaktera. U anglosaksonskim pravima se
ispoljava i kao pasivna legitimacija, mogućnost da subjekt bude tužen za prouzroko-
vane štete.
Ugovorna odgovornost, obaveza principala, agenta i trećeg lica je da naknada štete
počiva na krivici. Vidjeli smo da mjerila krivice mogu biti različita, ali da u trgovinskim
odnosima dominira zanemarenje „razumne pažnje”, odnosno „pažnje stručnjaka”. Na
određivanje veličine štete i njenu naknadu primjenjuju se opšta pravila obligacionog
prava. Pošto ona nisu pravno-tehnički usaglašena u uporednom pravu, potrebno je
prije pristupanja ostvarivanju odgovornosti provjeriti i njene aspekte vezane za među-
narodno privatno pravo.
536. Principal i agent su trgovci čiji su odnosi zasnovani na ugovoru o trgovinskom
zastupanju. Razlog odgovornosti je neizvršenje ili neuredno izvršenje ugovornih
obaveza. Izgled odgovornosti zavisi od toga da li se pravni posao zadržava na snazi ili
prestaje da postoji. U oba slučaja, odgovornost se načelno zasniva na krivici.
Odgovornost principala u dvije situacije može biti fundirana na prouzrokovanju. Tada
se naziva objektivnom. Prva je zadocnjenje sa plaćanjem dospjelih obaveza prema
agentu, provizije prije svega. Druga postoji kada u slučaju raskida ugovora principal
duguje zastupniku naknadu za izgubljenu klijentelu, odnosno „izgubljenu proviziju” (čl.
811, st. 3 ZOO).997 Stranke mogu ugovorom intervenisati u ova dispozitivna rješenja.
Prvi način se sastoji u unošenju u ugovor klauzule o „višoj sili”. S obzirom na ogromne
razlike u uporednopravnoj regulativi odgovornosti uopšte, a oslobađanje od nje posebno,
pri formulisanju ove klauzule potreban je poseban oprez.998
2. Odgovornost u odnosu sa trećim licem
537. Principal i treće lice su po pravilu stranke ugovora zaključenog djelovanjem

trgovinskog zastupnika. Za izvršenje svojih obaveza odgovaraju prema pravilima koja
važe za dotični pravni posao. Ta regulativa određuje da li će krivica biti osnov
odgovornosti (subjektivna odgovornost) ili će se ona zasnovati na prouzrokovanju štete
376
(objektivna odgovornost). Pored ugovora, odgovornost može biti determinisana

i aktom ratifikacije, tj. naknadnog prihvatanja radnji agenta kao svojih od strane
principala.
U slučaju ratifikacije moraju se imati u vidu pravila čl. 15 Konvencije o agenciji u
međunarodnoj prodaji robe, budući da on izražava opšta pravila anglosaksonskih i kon-
tinentalnih prava u ovoj oblasti. Na tri momenta treba posebno skrenuti pažnju:
a) ratifikacija djeluje retroaktivno (čl. 15, st. 1),
b) ako treće lice u vrijeme radnji agenta nije znalo niti je moralo znati da on djeluje bez
ovlaštenja, treće lice ne stupa u odnos ukoliko prije prijema izjave o ratifikaciji izjavi
principalu da se neće smatrati vezanim ratifikacijom (čl.15, st. 2),
c) treće lice može odbiti djelomičnu ratifikaciju, pa time i lomljenje odgovornosti
između principala i agenta (čl. 15, st. 4).
538. Agent i treće lice odgovaraju međusobno onda kada po pravilima o agency,
odnosno zastupanju ne dođe do odnosa između principala i trećeg lica. Prema čl. 16.
Konvencije o agenciji, to je slučaj kada treće lice nije znalo niti je moralo znati da agent
djeluje bez ovlaštenja ili izvan njegovih granica, a on se upravo tako ponašao. Tada su
stranke u ugovoru i ujedno odgovorna lica agent i treći, pa se shodno primjenjuju
pravila o odgovornosti principala i trećeg lica.
VI PRESTANAK TRGOVINSKOG ZASTUPANJA
1. Načini prestanka trgovinskog zastupanja
539. Prestanak trgovinskog zastupanja ili agency znači da između principala i agenta
više ne postoji odnos zastupanja i predstavljanja. S obzirom na različite pravne osnove
nastanka ovlaštenja u anglosaksonskim sistemima i na njihov uticaj na Konvenciju o
agenciji, u ta dva poretka se govori o „Prestanku ovlaštenja agenta.”999 U kontinentalnim
sistemima se koristi izraz „Prestanak ugovora.”1000 Pod prestankom ugovora podrazu-
mijeva se nestanak ugovora kao sociološke, ekonomske i pravne činjenice. On više ne
proizvodi obaveze i prava, ali ostaje osnovom datog i primljenog.
U slučaju prestanka ugovora zbog neizvršenja obaveza bilo koje strane, ugovor se
transformiše u obligacioni odnos odgovornosti. Konvencija o agenciji poznaje još dva
377
slučaja produženog dejstva ovlaštenja, odnosno ugovora o agenciji i poslije njihovog

prestanka:
a) zastupnik mora nastaviti da djeluje za principala i po prestanku ovlaštenja, odnosno
ugovora, ako je to „neophodno da bi se spriječile štete” po njegovog principala (čl.
20 Konvencije) i
b) prestanak ovlaštenja ne djeluje prema trećem licu koje nije znalo niti moralo znati za
to ili za uzroke koji su proizveli prestanak ovlaštenja (čl. 19 Konvencije o agenciji).
540. Na osnovu čl. 17 Konvencije o agenciji postoje tri osnovna načina prestanka
ovlaštenja, odnosno zastupstva. Oni prate anglosaksonsku pravnu tehniku, ali obuh-
vataju i slučajeve poznate u kontinentalnim sistemima. Izložićemo ih zajedno. To su:
a) slučajevi predviđeni sporazumom agenta i principala (čl. 17, st. 1, tčk. a). U njih naj-
češće spadaju: istek roka na koji je ugovor zaključen i naknadni sporazum stranaka
o prestanku ugovora;1001
b) prestanak transakcije ili transakcija radi kojih je ovlaštenje stvoreno (čl. 17, st. 1, tčk. b).
Ova situacija se u kontinentalnoj terminologiji naziva i ispunjenjem ugovora;
c) opoziv od strane principala ili otkaz ovlaštenja od strane agenta, bez obzira na to da li
su saglasni sa ugovorom ili ne (čl. 17, st. 1, tčk. c). U kontinentalnim sistemima ovaj
je slučaj detaljno razrađen u zakonodavstvu, pa ćemo se na njemu posebno zadržati,
polazeći od prava BiH i EZ.
2. Jednostrani raskid ugovora
541. Jednostrani raskid ugovora regulisan je najprije opštim pravilima koja važe za
ugovor o nalogu. Prema njima, nalogodavac može uvijek odustati od ugovora, tj. opozvati
ovlaštenja koja je dao nalogoprimcu. U tom slučaju duguje nalogoprimcu srazmjeran
dio provizije i naknadu ostale štete (čl. 765 ZOO). Ovakvo ili slično pravo na kompen-
zaciju agent ima u većini zemalja kontinentalnih sistema. Ona ne postoji u common law
porecima.1002 Stoga je u njima ugovorno regulisanje ove materije izuzetno važno za
agenta.
Direktiva 86/653 nastoji da prevaziđe izloženo stanje uporednog prava. Agent ima
pravo na nadoknadu i po prestanku ugovora kada principal nastavlja da izvlači korist iz
poslova sa klijentima koje je agent našao, odnosno sa kojima je agent znatno povećao
378
obim poslova. Utvrđen je i plafon ove naknade kako bi se zaštitili interesi principala.
Ona ne može preći iznos jednogodišnje prosječne naknade u petogodišnjem periodu,
odnosno u periodu ugovora - ako je on trajao kraće (član 17(2)). Agent, pored ovoga,
zadržava i pravo na naknadu eventualne štete za izvršena ulaganja u posao sa princi-
palom i za izgubljenu dobit (čl. 17 (3)).
Nalogoprimac u principu nema pravo da otkaže ugovor u „nevrijeme”. Učini li to ipak
iz opravdanih razloga, tada ne duguje naknadu štete. U ostalim slučajevima nije
oslobođen obaveze naknade. Bez obzira na razloge, agent mora nastaviti da ispunjava
svoje obaveze i to sve dok nalogodavac ne bude u stanju da ih preuzme (čl. 766 ZOO).
Pojedine podvrste ugovora o nalogu na izložena rješenja nadovezuju svoja posebna
pravila. To važi i za ugovor o trgovinskom zastupanju, ako je zaključen na neodređeno
vrijeme.
542. Svaka strana može jednostrano raskinuti govor o trgovinskom zastupanju uz
davanje otkaznog roka ili bez njega. Obje mogućnosti su uređene prinudno-pravnim
normama.
Stranke mogu u ugovoru odrediti dužinu otkaznih rokova. Ona ne mora biti jednaka
za principala i zastupnika,1003 ali ni u kom slučaju ne može biti kraća od mjesec dana
(čl. 810, st. 3 ZOO). Otkaz se mora dati najmanje mjesec dana prije isteka kalendarskog
tromjesečja. Ukoliko je zastupnički odnos trajao duže od tri godine, navedeni rok ne
može biti kraći od dva mjeseca. Ugovor se smatra raskinutim na dan isteka kalendarskog
tromjesečja koje slijedi blagovremeno datom otkazu ugovora (čl. 810, st. 1 i 2 ZOO).
Pošto se ovdje radi o pravu, strana koja otkazuje ugovor ne duguje naknadu štete.
Direktiva 86/653 sadrži isti, ali u većoj mjeri tehniciziran sistem. Za svaku godinu
trajanja agencijskog ugovora otkazni rok iznosi mjesec dana. Do tri godine ovo rješenje
obavezuje države članice EZ, preko tog perioda mogu u svom zakonodavstvu regulisati
trajanje raskidnog roka - ako žele. Stranke ne mogu ugovoriti kraće rokove. Ukoliko
drukčije nije ugovoreno, otkazni rok se mora dati tako da ističe krajem pojedinog
kalendarskog mjeseca (čl. 15).
543. Trgovinskim zastupstvom se formira fiducijarni odnos, zato svaka od strana
može dati otkaz „iz ozbiljnih uzroka”. Direktiva 86/653 dozvoljava državama da u slučaju
neizvršenja obaveza jedne strane, ili kod nastupa izuzetne okolnosti predvide raskid
ugovora bez otkaznog roka (čl. 16).
Interesantno je da naš ZOO (čl. 811, st. 1) ne zahtijeva da se ti uzroci navedu. Utoliko
su čudnija rješenja ZOO po kojima se neosnovani otkaz jedne strane smatra ozbiljnim
379
razlogom za raskid ugovora učinjen od druge strane (čl. 811, st. 4), kao i ona po kojoj se
izjava o raskidu bez ozbiljnih razloga smatra redovnom izjavom o raskidu za koju važe
prethodno izložena pravila. Tumačenjem se može doći do solucije po kojoj strana koja
daje otkaz iz ozbiljnih uzroka ipak treba da ih navede ako želi da odmah bude oslobo-
đena ugovornih obaveza.1004 Neosnovani otkaz bez roka daje nevinoj strani pravo na na-
knadu štete (čl. 811, st. 3 ZOO).
380
DIO PETI
UGOVORI
O PREVOZU ROBE
GLAVA PRVA
UGOVOR O MEĐUNARODNOM
PREVOZU STVARI MOREM
I ZAJEDNIČKI ELEMENTI MEĐUNARODNOG

POMORSKOG SAOBRAĆAJA
1. Značaj pomorskog saobraćaja
544. Istorijski razvoj pomorskog saobraćaja (sea transport) je veoma dug jer se odvijao
morem koje predstavlja prirodni put. Transport robe morem omogućava i pospješuje
međunarodnu razmjenu roba. Danas, pomorski saobraćaj, pored željezničkog, ima
prvorazredni značaj u transportnim sistemima velikog broja zemalja. Globalizacija svjet-
ske ekonomije nezamisliva je bez transporta morem.
Osnovna obilježja pomorskog trasporta su:

a) primarno ima međunarodni karakter i značaj;
b) direktno je u funkciji privrednog razvoja zemalja i regija u kojima se nalaze pomor-
ske luke;
c) organizovanost i tehnička opremljenost pomorskih, naročito svjetskih luka je visoka;
u njima postoje različiti poslovni subjekti koji omogućavaju brzinu i sigurnost u za-
ključivanju i izvršavanju ugovora (brodski i lučki agenti, špediteri, osiguravajuće kuće,
carinske ispostave, brokeri, drugi specijalizirani subjekti);
d) omogućava prevoz robe u velikim količinama kroz oblike masovnih tereta (oko 70%
svih roba u međunarodnom saobraćaju prevozi se pomorskim putem), a naročito
kabaste, robe u rasutom (in bulk) i tečnom stanju; manipulacije ukrcaja i iskrcaja robe
su usavršene zahvaljujući savremenim transportnim posudama (kontejneri, palete);
383
e) razvoj tehnike i tehnologije izgradnje brodova je doveo do postojanja brodova raz-

ličitih tehničkih perfomansi - brodovi sa opštim, specijalnim i specifičnim osobinama,
različite nosivosti (registarska zapremina).
545. I pored prednosti, koje ovaj vid saobraćaja ima, treba istaći i neke limitirajuće
faktore. Prvo, brodar ne može izvršiti prevoz robe „od vrata do vrata“ pa se ovaj prevoz
kombinuje sa drugim vrstama prevoza. Drugo, pomorske plovidbene puteve, naročito
u slobodnoj plovidbi, prati visok stepen neizvjesnosti uz pojačane rizike koji su, prije
svega, određeni prirodnom sredinom kroz koju brod i posada prolaze1 ( sea risk).
2. Izvori prava
546. U pomorskom saobraćaju, kao i u ostalim vrstama transporta, postoje različiti

pravni izvori kojima se reguliše pomorski prevoz. Oni se mogu podijeliti po raznim
kriterijima, ali je osnovna podjela na domaće i međunarodne. Inače, uniformnost je
suština međunarodnog pomorskog prava (maritime law).2
Osnovni pravni izvori u domaćem pomorskom pravu su: Zakon o unutrašnjoj i
pomorskoj plovidbi (ZUPP),3 koji sadrži pravila vezana za odvijanje plovidbe, sigurnost
plovidbe, brodove i plutajuće objekte, luke, pristaništa, sidrišta i marine, javni prevoz,
upis brodova i brodske isprave, kapetanije i inspekcijski nadzor. Taj propis prati čitav
niz podzakonskih akata (pravilnika, odluka). Zatim, Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj
plovidbi (ZPUP),4 koji se primjenjuje u materiji ugovora, s obzirom da su druga pitanja
(sigurnost plovidbe, plovidbeni putevi, luke, pristaništa, brodovi, brodske isprave,
nadzor) regulisani naprijed navedenim zakonom iz 2005. godine. I ovde se kao supsi-
dijarni pravni izvor primjenjuje Zakon o obligacionim odnosima.5
547. Unifikacija međunarodnog pomorskog prava se ogleda u tome što su done-
sene brojne međunarodne konvencije koje regulišu pojedina pitanja iz ove oblasti. Sa
stanovišta imovinskog ugovornog prava najvažnije konvencije su: Konvencija o izjed-
načavanju nekih pravila o sudaru brodova (1910); Konvencija o izjednačavanju nekih
pravila o teretnici (1924) sa Protokolom, Haško-Visbijska pravila i Briselska pravila (1978)
koja su izmijenjena Konvencijom UN o prevozu robe morem (1978), poznate pod nazivom
Hamburška pravila; Konvencija o izjednačavanju nekih pravila o ograničenju odgo-
vornosti vlasnika pomorskih brodova (1957 sa Protokolom iz 1979); Konvencija o
ograničenju odgovornosti za pomorske tražbine (1976); York Antwerpenska pravila
(1950) sa izmjenama iz Hamburga (1974) koja regulišu odnose u slučaju pomorskih
havarija; Konvencija UN o pravu mora (1982).
384
Primjenu navedenih konvencija omogućava čitav niz mađunarodnih organizacija,

kao što su Međunarodna brodarska komora, Međunarodna federacija brodarskih
kompanija, Međunarodna unija za pomorsko osiguranje, Međunarodno udruženje
za koordinaciju rukovanja brodskim teretom, Međunarodna pomorska savjetodavna
organizacija. Svaka od njih, u okviru svojih nadležnosti, doprinosi unifikaciji pravila i
rješavanju problema u pomorskom saobraćaju.6
548. Dopunski izvori prava su običaji, lučke uzanse i opšti uslovi poslovanja pomorskih
brodara, a u anglosaksonskom pravu i sudska praksa. Skoro sve veće luke imaju svoje
lučke uzanse koje uređuju poslovanje i obavljanje prometa u toj luci. U pomorskom
transportu veliki značaj imaju tipski ugovori (standard contract) koji su unaprijed štam-
pani. Postoji opšti tip ugovora koji se koristi za prevoz raznih tereta i za razne pravce
(odredišta), kao što je npr. Gencon – General cargo contract, Berth Terms liner ship, kao
i specijalni tipovi ugovora koji se koriste zavisno od pravca prevoza i vrste tereta, npr.
Baltwood za prevoz drveta, Ore Brazilian Form za prevoz rude iz Brazila, Cemenco za
prevoz cementa, Sugar Cuba i drugi. Neke brodske kompanije koriste i po nekoliko
desetina tipova ovih ugovora, posebno u slobodnoj plovidbi. Pored uobičajenih
elemenata (ime brodara, ime broda, podataka o teretu, naručiocu, vozarini, odredišnoj
luci), ugovori redovno sadrže klauzule vezane za odgovornost brodara i krcatelja,
trajanje stojnica i prekostojnica pravo skretanja sa prevoznog puta, havarije, štrajk, te
druge momente koji mogu nastati u toku izvršenja ugovora. Sadržaj tipskih ugovora
nije obavezan i stranke ih mogu mijenjati. U međunarodnom pomorskom prevozu
veliki značaj imaju pravila osiguranja – klauzule za osiguranje robe u prekomorskom
transportu.7
549. Mjerodavno pravo za regulisanje odnosa iz ugovora o pomorskom prevozu
se može odrediti izričitim izborom prava određene države,8 što se često čini tipskim
ugovorima. Drugi princip je supsidijarna primjena nacionalnog prava određene države
na bazi tačaka vezivanja konkretnog ugovora za pravni sistem neke države. Uporedna
prava koriste različite tačke vezivanja kod ugovora o prevozu, a to su:
a) zastava broda (Kodeks Bustamante, englesko pravo),
b) mjesto zaključenja ugovora (pretežno zemlje romanskog sistema),
c) mjesto izvršenja ili mjesto zaključenja ugovora (njemačko pravo),
d) sjedište brodara,
e) mjesto izdavanja, za formu teretnice.
385
U praksi se sve češće primjenjuje princip „najtješnje veze“ ugovora o prevozu sa pra-
vom određene zemlje.
3. Pravni režim mora
550. Morski prostor u pravnom smislu tretira se kao slobodno/otvoreno more (open
sea), teritorijalno more (territorial sea) i unutrašnje vode. Regulisanje tih kategorija spada
u domen međunarodnog javnog prava i uređeno je međunarodnim konvencijama. Za
potrebe ovog rada najveći značaj imaju: Konvencija o teritorijalnom moru i spoljnom
morskom pojasu (1958), Konvencija o otvorenom moru (1958), Konvencija o epikonti-
nentalnom pojasu (1958) i Konvencija UN o pravu mora (1982).
551. Određivanje granica teritorijalnog mora, tj. njegove normalne polazne linije je
najsloženije pitanje jer je prirodna konfiguracija obala različita (grebeni, obale usječene
u kopno, ostrva uz obalu, zalivi). Države određuju širinu svog teritorijalnog mora do
granice koja ne prelazi 12 morskih milja računajući od linije niske vode (oseke) duž obale
prema otvorenom moru (normalna polazna linija). Pojas od te polazne linije u pravcu
kopna predstavlja unutrašnje morske vode.9 Suverenitet obalne države se prostire na te-
ritorijalno more, vazdušni prostor iznad njega, morsko dno i podmorje. Brodovi drugih
država imaju pravo neškodljivog prolaza kroz teritorijalno more. Prolaz je neškodljiv
sve dok ne dira u mir, red i bezbjednost obalne države. Obalna država određuje pravila
o tehničkim uslovima plovidbe, sanitarnom i carinskom nadzoru, kontroli pomorske
policije i drugo. Izvan teritorijalnog mora prostire se otvoreno more. Sve države, obalne
i neobalne, uživaju pravo plovidbe na otvorenom moru za brodove koji plove pod
njihovim zastavama.10
4. Brod
552. Generalno, brod (ship) je plovni objekat11 namijenjen za plovidbu na rijekama,

jezerima, kanalima i morima radi prevoza putnika ili stvari, ili putnika i stvari. S toga
postoje brodovi pomorske plovidbe, brodovi unutrašnje plovidbe, odnosno putnički i
teretni brodovi, tankeri i trajekti koji se koriste u slobodnoj i linijskoj plovidbi. Brodovi
posebnih namjena su ratni (warship) i brodovi koji se koriste samo za vladinu netrgo-
vačku službu. Za posljednje dvije vrste brodova vrijede posebni pravni režimi.12
386
553. Prema našem pravu, brod pomorske plovidbe (sea navigation) je onaj brod koji
je osposobljen za plovidbu morem, baždarske dužine najmanje 12 metara i registarske
zapremine najmanje 15 tona.13 Svaki brod mora biti upisan u registar/upisnik brodova
i posjedovati isprave, kojima dokazuje identitet (ime, luku pripadnosti, nacionalnost),
svojstva i osposobljenost za plovidbu (svjedodžba, knjiga posade, brodski dnevnik,
zdravstveni dnevnik, radiodnevnik). Ako su ovi uslovi ispunjeni, radi se o trgovačkom
brodu (merchant ship).14 Brod plovi pod zastavom samo jedne države, a ako plovi pod
zastavama dvije ili više država izjednačava se sa brodom bez državne pripadnosti.15
Brod ne mora biti upisan u registar države čiji je državljanin vlasnik broda jer se
brodovi mogu davati u zakup. Osim toga, najčešće iz fiskalnih razloga brodovi plove
pod zastavom drugih zemalja, tzv. plovidba pod jeftinim zastavama. Isti brodovlasnik
(shipowner) može svoje brodove registrovati u različitim zemljama, jedne u jednoj,
druge u drugoj državi.
5. Pomorske luke
554. U sistemu pomorskog transporta važno mjesto imaju pomorske luke (com-
mercial port). Luka je vodeni i sa vodom direktno povezani kopneni prostor sa termi-
nalima, izgrađenim i neizgrađenim obalama, lukobranima, uređajima namijenjenim za
pristajanje, sidrenje i zaštitu brodova i plovila, za ukrcavanje i iskrcavanje putnika i stvari,
uskladištenje i manipulacije robom, proizvodnju, oplemenjivanje i doradu robe,
uključujući i druge djelatnosti sa njima povezane.16 Uslove koje treba da ispunjava luka
određuje zakon zemlje u kojoj je luka, kao i pravila lučkih kapetanija i lučke uzanse.
Luke, u osnovi, imaju dvije funkcije. Prva je prometna, a druga proizvodna. Prometna
uloga treba da obezbijedi ekonomičan, brz i siguran ukrcaj i iskrcaj stvari i putnika. Zato
je i snabdijevena modernim tehničkim sredstvima (dizalice, crpke, mjerni uređaji i
drugo), skladištima i unutrašnjim komunikacijama. U njima imaju svoja sjedišta ili pred-
stavništva špediteri, pomorski, kopneni i vazdušni prevoznici, osiguravajuća društva
često sa havarijskim komesarima, stivadori (slagači tereta), te organizacije koje vrše
razne manipulacije robom. U proizvodnom smislu, luka može predstavljati mjesto u
kome se obavlja proizvodnja, oplemenjivanje, dorada i prerada robe, i to najčešće uz
poseban carinski režim. Sama luka ili njen dio može imati tretman carinske zone.
555. Pristanište je uži pojam od luke. Pristanište označava mjesto uz obalu plovnog
puta određeno za pristajanje brodova na kojima se vrši ukrcaj i iskrcaj roba i manipulacije
robom.17
387
Sidrište je određeni vodeni dio luke, odnosno plovnog puta namijenjen za mane-
vrisanje i stajanje brodova koji čekaju da pristanu u luku.18 Ovo je posebno važno za
brodove u slobodnoj plovidbi i velike svjetske luke. U pravnoj teoriji sporan je pravni
položaj sidrišta: da li se na njega primjenjuje pravni režim unutrašnjih ili teritorijalnih
voda? U našem pravu, sidrište je sastavni dio luke.
6. Posrednici kod pomorskog prevoza
556. Na međunarodnom pomorskom transportnom tržištu djeluje veliki broj

posrednika čijim angažovanjem se ubrzava i olakšava prevoz. Posrednici uspostavljaju
kontakte između korisnika prevoza i brodara. Najveći značaj imaju pomorski ili brodarski
agenti (broker) i lučki agenti (port agent), kao i berze u Londonu i New Yorku.
Brodarski agenti imaju osnovni zadatak da pod što povoljnijim uslovima obezbijede
brodaru teret/robu za prevoz. Dobro poznaju stanje na tržištu pomorskog prevoza
(ponudu, tražnju, cijene) i održavaju stalnu konekciju sa pomorskim berzama. Brodarski
agenti postoje u svim značajnijim lukama i privrednim centrima sa širokom mrežom
predstavništava. Specifičan je njihov odnos sa brodarom. Da bi uspješno ispunio na-
loge brodara agent mora imati sve relevantne informacije o brodu, odnosno brodo-
vima (ime, oznaku, bruto i neto registarsku težinu, opšte, specijalne i specifične osobine
broda i dr.). Prilikom zaključenja ugovora o prevozu broker mora imati i sve podatke
vezane za samu robu koja se prevozi i podatke o prevozu (vrstu, količinu i osobine robe,
vrijeme prevoza, luku opredjeljenja i dr.). Pomorski agent može imati dvojak pravni po-
ložaj: položaj zastupnika ili posrednika. U našem pravu, pomorski agencijski poslovi
mogu se obavljati u formi zastupanja ili posredovanja (ZPUP, čl. 682) i agencija može
imati ogrančena ili neograničena ovlaštenja. Svoje usluge naplaćuju u vidu provizije
(brokerage, kurtaža), redovno u određenom procentu od vozarine (maritime freight). U
linijskoj plovidbi uloga brokera je jednostavnija jer je unaprijed sve određeno, obično
tarifom. Brodarski agent izdaje naručiocu prevoza dokument u vidu zaključnice koja
predstavlja ugovor o rezervaciji mjesta/prostora u brodu.
557. Lučki agent svoju djelatnost obavlja za brodara u samoj luci (rezerviše mjesto,
obavlja administrativne i carinske formalnosti kod prispijeća broda, zaključuje ugovore
vezane za iskrcaj ili ukrcaj robe i dr.). Lučki agent se stara i o obezbjeđenju svega što
je samom brodu potrebno (snabdijevanje gorivom, namirnice, popunjavanje posade
broda i dr.). U linijskoj plovidbi on se bavi prikupljanjem stvari/prtljaga radi prevoza.
Lučki agent dobro poznaje lučke uzanse i običaje što olakšava položaj brodara i ostalih
učesnika u transportu stvari.
388
7. Vrste pomorskog prevoza
558. Pomorski prevoz, kao i prevoz unutrašnjim vodama, obavlja se kao prevoz u
linijskoj plovidbi i prevoz u slobodnoj plovidbi. Prevoz u linijskoj plovidbi (shipping line)
je prevoz koji se vrši na određenim relacijama po unaprijed utvrđenom redu plovidbe,
uz cijenu i druge uslove koji su unaprijed utvrđeni tarifom.19 Red plovidbe sadrži: relacije,
usputne pristane, te vrijeme polaska i odlaska od početne do odredišne luke sa usputnim
zadržavanjima, uključujući i vrijeme važenja reda plovidbe. Prevoznik je dužan primiti
na prevoz stvar ili drugo dobro u granicama dozvoljene maksimalne nosivosti broda.20
Režim linijskog prevoza je u velikoj mjeri prinudnog karaktera.
559. Prevoz stvari u slobodnoj plovidbi jeste transport za koji se relacija, cijena
prevoza, visina naknade za pružanje usluga, kao i drugi uslovi prevoza utvrđuju
ugovorom između pomorskog brodara i korisnika prevoza za svaki pojedinačni pre-
voz.21 U slobodnoj plovidbi važi princip autonomije volje.
8. Vrste ugovora u pomorskom pravu
560. U pravnoj teoriji postoje različite klasifikacije ugovora koji se mogu pojaviti u
pomorskom pravu (maritime law).22 S obzirom na obimnost i intenzitet razmjene koja
se obavlja morem, tehničke i druge mogućnosti brodova i luka, prirodni prevozni put
morem, opasnosti koje se mogu desiti, učesnike u prevozu, postoji mogućnost zasnivanja
širokog kruga pravnih poslova. Svaki od njih ima posebna pravna obilježja, a time i
posebnu pravnu prirodu. I u okviru jednog tipa ugovora mogu se pojaviti podtipovi.
561. Sistem pomorskog ugovornog prava, u našem pravu,23 izgleda ovako:

a) Ugovor o gradnji broda;
b) Ugovor o iskorištavanju brodova koji ima dva podtipa: ugovor o pomorskom plovid-
benom poslu i ugovor o zakupu broda. Nadalje ugovor o pomorskom plovidbenom
poslu obuhvata nekoliko ugovora: ugovor o prevozu stvari, ugovor o prevozu
putnika i prtljaga, ugovor o tegljenju, ugovor o prevozu sa više vozara, drugi ugovori
o plovidbenom poslu;
c) Ugovor o plovidbenom agencijskom poslu;
d) Ugovor o plovidbenom osiguranju.
Obradićemo ugovor o prevozu stvari koji ima najveći značaj u pomorskom transportu.
389
II UGOVOR O PREVOZU STVARI MOREM
1. Pojam i vrste ugovora
562. Opšti pojam ugovora o prevozu stvari morem označava ugovor kojim se
brodar (shipper) obavezuje da preveze stvari brodom iz luke određene zemlje u jednu
ili više luka u inostranstvu, a naručilac da plati vozarinu (maritime freight).24 Postoje dvije
vrste ugovora o prevozu stvari morem:
a) brodarski ugovor (charter contract, charter party) i
b) vozarski ugovor, odnosno ugovor o prevozu komadne robe (package cargo).25
563. Brodarski ugovor je takav ugovor kojim se brodar obavezuje da preveze stvari
cijelim brodom, srazmjernim dijelom broda ili u određenom brodskom prostoru, a
naručilac da plati vozarinu. Znači, za prevoz stvari se angažuje cijeli brod, dio broda ili
određen brodski prostor. Težište je na ekonomskom iskorištavanju broda. Ovaj tip
ugovora je karakterističan za slobodnu plovidbu. Koristi se za prevoz većih količina robe
i to u rasutom stanju ili za prevoz tečnih goriva tankerima. Upotreba savremenih
transportnih posuda (kontejnera, paleta ) omogućuje da se na osnovu ovog ugovora
transportuje i komadna, denčana, roba, što se danas često koristi. Iako zakoni ne pred-
viđaju posebnu formu ugovora, u međunarodnoj pomorskoj praksi redovno se koriste
tipski ugovori. „Hamburška pravila“ se primjenjuju na ovaj ugovor, ako je izdat konosman,
i u to samo na odnose između brodara i imaoca konosmana.26 Ne postoji jedinstven
stav o pravnoj prirodi ovog ugovora: po jednim autorima to je ugovor o najmu, po
drugim je ugovor o djelu, a po trećima ugovor sui generis.27
Vozarski ugovor ili ugovor o prevozu komadne robe je takav ugovor kojim se brodar
obavezuje da će prevesti određenu komadnu robu (kolete, pakete), uz naknadu. Koristi
se za prevoz manjih tereta i redovno u linijskoj plovidbi. I za njega ne postoji obavezna
forma, ali se u praksi koriste određeni instrumenti (konosman). U pravnoj teoriji
postoji shvatanje da je ovaj ugovor realan.28
390
2. Tipovi brodarskog ugovora
564. Sa stanovišta načina ekonomskog iskorištavanja broda i pravnih pravila ko-

jima se to reguliše, postoje tri tipa brodarskog ugovora, i to:
a) brodarski ugovor na vrijeme (time charter),
b) brodarski ugovor na putovanje (voyagecharter) i
c) ugovor o podčarteru (subcharter) ili podbrodarski ugovor.29
Iako sva tri podtipa brodskog ugovora imaju srodnu pravnu prirodu, postoje i zna-
čajne razlike među njima. Zato ćemo ih posebno odrediti.
565. Brodarski ugovor na vrijeme (time charter) je takav tip ugovora kojim se brodar
obavezuje da naručiocu, za određeno vrijeme, stavi na raspolaganje brod. Određeni
period (šest mjeseci, npr.) brodar prevozi stvari na relacijama i u luke koje odredi
naručilac. Koristi se za prevoz većih količina iste robe za određeni period (ugalj, bakarna
ruda). Koristan je za obje ugovorne strane: za brodara koji ima angažovan brod stano-
vito vrijeme, a za pošiljaoca jer izbjegava rizik naglog tržišnog povećanja brodskih
usluga.30 Uobičajeno je da se naknada plaća mjesečno.
Brodarski ugovor na putovanje (voyage charter), kako sam naziv kaže, je ugovor na
osnovu koga brodar vrši prevoz stvari za jedno ili više putovanja, angažujući cijeli brod,
dio broda ili brodski prostor. Vozarina se plaća, u pravilu, za svako putovanje.
Treći tip brodarskog ugovora jeste ugovor o podčarteru (subcharter) kojim naručilac
broda ugovara sa trećim licem da se stvari tog trećeg lica prevezu brodom kojeg je
naručilac angažovao. Do ovog ugovora dolazi onda kada naručilac nema dovoljno
tereta da napuni brod. Postoje tri odnosa: prvi, brodar – naručilac, drugi, naručilac -
treće lice i treći, brodar – treće lice. Ugovor o podčarteru je akcesorne prirode, pa
njegov sadržaj mora biti u granicama brodarskog, tj. osnovnog ugovora. Brodar odgovara
trećem licu isključivo u granicama brodarskog ugovora pod uslovom da je trećem licu
bio poznat osnovni ugovor.31 U teoriji se smatra da brodar, iako nije ugovorna strana
kod podčartera, ima pravo da direktno podnese tužbu protiv trećeg lica.
391
III ZAKLJUČIVANJE, PREVOZNE ISPRAVE I BITNI ELEMENTI UGOVORA
1. Forma ugovora
566. Ugovor o prevozu stvari morem je, u principu, neformalan. Svaka strana ima
pravo zahtijevati da se o zaključenom ugovoru sastavi pisana isprava. Ako ugovorna
strana, od koje se traži sastavljanje pisane isprave sa dokaznim svojstvima (ad proba-
tionem) ne udovolji zahtjevu, druga strana ima pravo da odustane od ugovora, ukoliko
se ugovor nije počeo izvršavati.32
Postoje dva izuzetka od principa neformalnosti. Pismena forma ugovora se traži kada
se zaključuje:
a) brodarski ugovor za više putovanja i
b) brodarski ugovor na vrijeme za cijeli brod.
Ova dva tipa ugovora bez pisane forme ne proizvode pravna dejstva. Zbog toga
pisana forma ima svojstvo bitnog elementa posla (forma ad solemnitatem).33
567. Za transport stvari morem u slobodnoj plovidbi međunarodna praksa je stvorila
više tipova formularnih ugovora - prema vrsti robe, putnim pravcima, te prema vrsti
brodova. Time je olakšano dokazivanje sadržaja i kondicija zaključenih ugovora.
Postoje i opšti standardizovani tipovi ovog ugovora o kojima je već bilo riječi kod izvora.
U linijskoj plovidbi ugovori se zaključuju putem zaključnice (freight booking note)
koja sadrži bitne elemente ugovora. Prava i obaveze stranaka određena su klauzulama
teretnice na koju se zaključnica poziva. Za sve što nije uređeno dokumentima vrijede
opšti uslovi poslovanja.
2. Teretnica (konosman)
568. Teretnica ili konosman (bill of lading) je pisana isprava,34 sa karakteristikama

vrijednosnog papira, kojom brodar potvrđuje prijem stvari upisanih u konosman radi
prevoza i predaje robe u luci iskrcaja licu koje se ispravno legitimiše konosmanom.
Teretnica nije ugovor o prevozu nego isprava koja reprezentuje stvari predate na
prevoz. Ona ispunjava tri važne funkcije: dokaz je o preuzetoj robi na brod, dokaz je o
zaključenju i sadržini ugovora o prevozu i ona služi kao instrument za transfer prava na robi
u tranzitu. Posljednja namjena teretnice ostvaruje se njenim prenosom na treća lica.35
392
U međunarodnoj praksi posljednjih godina konosman se zamjenjuje neprenosivim

transportnim dokumentima. Nazivi tih dokumenata su „pomorski tovarni list“ (sea waybill),
„tovarni list brodara“ (liners waybill)“, potvrda o vozarini“ (freight receipt), koji su dovoljni
za upotrebu u okviru transpornog procesa, osim kada kupac želi prodati robu u tranzitu
i prenijeti pravo svojine na novog kupca kroz prenos transportnih dokumenata.36
569. Konosman može da glasi na ime, po naredbi i na donosioca. Teretnica je
negocijabilan papir. Ona na ime prenosi se cesijom, po naredbi indosamentom, a na
donosioca prostom predajom. Stoga je veoma podesan instrument jer omogućava
raspolaganje teretom (prodaja, zalaganje) i za vrijeme prevoza, dok roba plovi. Zapo-
vjednik broda nije dužan upuštati se u ispitivanje činjenice ko je donosilac teretnice,
niti da li su potpisi na indosamentu valjani. Roba se izdaje onome ko se legitimiše
konosmanom. Svaka strana može zahtijevati izdavanje jednog ili više prepisa teretnice,
uz oznaku na svakom da se radi o prepisu.
Konosman izdaje brodar i to obligatno na zahtjev krcatelja i predstavlja jednostran
pravni posao.37 Krcatelj može zahtijevati izdavanje teretnice i prije ukrcaja, kada se stvari
stave ispod čekrka, uz bok broda, i tada se izdaje konosman primljeno za ukrcaj (bill of
lading received for shipment). Kada se stvari ukrcaju, krcatelj vraća teretnicu za ukrcaj, a
brodar izdaje novi konosman ukrcano (shipped bill of lading) ili na postojećoj teretnici
potvrdi da je roba ukrcana upisujući klauzulu „Ukrcano“.
570. Teretnica se redovno sastavlja na formularima, obrascima, koje su izradile
nacionalne ili međunarodne asocijacije brodara (npr. formulari The Baltic and Intrna-
tional Maritime Conference). Smatra se izdatom kada je potpiše brodar ili zapovjednik
broda i preda krcatelju (tradicioni papir). Teretnica se sastavlja na osnovu pismenih
podataka krcatelja i sadrži: firmu i sjedište brodara; podatke o identitetu broda; ime i
sjedište krcatelja i ime i sjedište primaoca (teretnica na ime i po naredbi); luku odredišta;
podatke o teretu kako ih je pismeno saopštio krcatelj (vrsta, količina, broj komada, masa,
zapremina); stanje tereta i ambalaže prema spoljašnjem izgledu; vozarinu; mjesto i
datum ukrcaja tereta i izdavanja teretnice i potpis brodara ili njegovog punomoćnika.
Prema međunarodnim pravilima,38 smatra se da je krcatelj, u času ukrcaja, jamčio
brodaru tačnost oznake, broja, količine i težine, pa je dužan brodaru naknaditi sve
gubitke, štete i troškove koji nastanu iz netačnosti tih podataka. To pravo brodara ne
limitira, ni na koji način, njegovu odgovornost iz ugovora o prevozu prema trećim
licima, osim prema krcatelju. Pored obligatornih elemenata, teretnica može sadržavati
i fakultativne, saglasno sporazumu stranaka. Najčešće su unaprijed odštampane
određene klauzule (terms and conditions).39
393
Brodar može u teretnicu unijeti određene primjedbe koje se odnose na stanje

tereta, ambalažu, broj komada, oznake tereta i dr. (marginalije). Takav konosman naziva
se „nečisti“ (foul bill of lading) i na bazi njega akreditivna banka neće prodavcu isplatiti
prodajnu cijenu, osim ako drugačije nije predviđeno nalogom za otvaranje akreditiva.40
Nečisti konosman je bitno upozorenje i za prodavca i za kupca. Ako brodar nije unio ni-
kakve rezerve u teretnicu tada se radi o čistoj teretnici (clean billl of lading) i smatra se
da je brodar primio stvari na prevoz u onakvom stanju i količini kako je naznačeno u
teretnici.
Dokazna snaga konosmana, kao oborive ili neoborive pretpostavke, o podacima koje
on sadrži različito je tretirana u uporednim pravima (engleskom i njemačkom, npr.). To
pitanje su međunarodne konvencije (briselska i hamburška) riješile tako što: konosman
„stvara pretpostavku, dok se suprotno ne dokaže, da je brodar robu preuzeo onako
kako je to opisano u konosmanu.“ 41 Nije dozvoljeno suprotno dokazivati, ako je izvršen
transfer konosmana na treće savjesno lice42- tada konosman ima snagu potpunog
dokaza (full proof).
571. Teretnica i ugovor o prevozu stvari morem su dva samostalna pravna doku-
menta, pa je potrebno utvrditi odnos između njih. Bitno je razumjeti sljedeće: za
pravni odnos između naručioca, odnosno krcatelja i brodara relevantan je ugovor o
prevozu, a za pravni odnos između brodara i primaoca tereta mjerodavan je sadržaj
teretnice. Prava primaoca robe iz teretnice su samostalna i nezavisna od ugovora o
prevozu i njegovog sadržaja. Ako zakoniti imalac teretnice nije krcatelj, niti naručilac
prevoza, tada će njega obavezivati pismeni uslovi ugovora i opšti uslovi poslovanja
samo u slučaju da se na njih izričito poziva konosman. Uopšteno pozivanje teretnice
na ugovor i opšte uslove poslovanja neće obvezivati zakonitog imaoca konosmana, ako
su ti uslovi teži od uslova uobičajenih za takve vrste prevoza. Uslovi iz usmenog ugovora
o prevozu ne obavezuju imaoca teretnice, makar se ona na njih izričito pozivala.43
3. Ostale prevozne isprave
572. Časnička potvrda koju izdaje prvi oficir predstavlja dokaz da je na brod
ukrcana određena količina robe. Redovno se izdaje krcatelju u slučaju kada se brodom
prevozi velika količina robe, pa ukrcavanje traje i nekoliko dana. Ima snagu prostog
dokaznog sredstva: prodavcu služi kao dokaz da je preduzeo radnje isporuke, a krcatelju
da se na temelju njih izda teretnica.
394
573. Brojački listići se koriste za utvrđivanje količine robe koja je ukrcana na brod ili
iskrcana sa broda pomoću lučkih brojača (talimans). Brojanje (koleta, paleta) vrše
odvojeno brodar i krcatelj. U slučaju neslaganja, može se tražiti ponovno brojanje.
Prema lučkim uzansama, troškove ponovljenog brojanja snosi ona strana koja je
pogrešno brojala prvi put.
574. Brodski manifest (manifest of the cargo) predstavlja ispravu koja je važna za
carinske organe. U manifest se unose podaci o vrsti i količini robe i gdje se ona nalazi u
brodskom prostoru. Navedeni podaci služe lakšem obavljanju carinskih formalnosti.
Ova isprava nema neke važnosti za krcatelja i primaoca.
575. Pismo spremnosti (notice of readiness) je redovno pisana isprava koju izdaje
zapovjednik broda kada je brod dobio „slobodan saobraćaj“ sa kopnom, ili kada je
došao u luku i dobio određeno mjesto (vez). Pismom spremnosti zapovjednik broda
obavještava krcatelja, odnosno primaoca tereta da je brod spreman za ukrcavanje ili
iskrcavanje. Pismo spremnosti može izdati brodarev agent i dostaviti ga zastupnicima
krcatelja, odnosno primaoca tereta. Brodarski ugovor redovno određuje kome će se
uručiti pismo spremnosti, u koje vrijeme (obično radno vrijeme prema lučkim
uzansama), postupanje u slučaju nenalaženja adrese i dr. Brod se smatra spremnim za
krcanje, odnosno iskrcavanje kada su obavljene sve lučke, carinske i administrativne
formalnosti, te očišćena, provjetrena i osušena brodska skladišta, a uređaji ispravni.
Predajom pisma spremnosti počinje teći vrijeme za ukrcaj, odnosno iskrcaj – računanje
stojnica i prekostojnica. U linijskoj plovidbi ne izdaje se pismo spremnosti.44
576. Vremenska tablica (time sheet) je isprava koju sastavlja brodar i u koju se
upisuje vrijeme koje je brodar proveo na ukrcavanju, odnosno iskrcavanju, uključujući
i sve druge relevantne momente (vrijeme prispijeća u luku, dobijanje veza, davanje
pisma spremnosti). Na osnovu tablica se utvrđuje koliko je vremena utrošeno na
stojnice i prekostojnice, odnosno da li je bilo uštede na stojnicama (despatch).
Vremenske tablice služe i kao dokazno sredstvo.
577. Potvrda o dobrom slaganju tereta je dokumenat koji pribavlja zapovjednik
broda od kompanije (stivador) koja je vršila slaganje i nivelaciju tereta na brodu ili
drugog kvalifikovanog subjekta. Taj dokumenat ima veliki značaj za brodara u pogledu
dokazivanja njegove odgovornosti, odnosno neodgovornosti. Ima oborivu dokaznu
snagu jer je moguće suprotno dokazivati.
578. Nalog za iskrcaj, isporuku (delivery order) je isprava koju brodaru izdaje primalac
za dio tereta koji je primio. Koristi se u slučaju kada se teret naznačen u konosmanu
isporučuje, predaje u dijelovima. Primitak svakog dijela se može potvrditi na samoj
395
teretnici, ili izdavanjem ovakvog naloga kao posebnog certifikata. U novije vrijeme
ovaj dokument se sve češće koristi u praksi, pa ga uređuju i pojedina nacionalna
zakonodavstva.
579. Po prirodi ovog posla bitni elementi ugovora su stranke, teret, prevozni put i
cijena usluga (vozarina). Zakonom i voljom stranaka mogu se odrediti i drugi sastojci
kao bitni.
Ugovorne strane su brodar (shipper) i naručilac (charterer). Prema međunarodnim
pravilima,45 brodar je „vozar“ (pravno ili fizičko lice) koji je nosilac pomorskog plovid-
benog poduhvata. Irelevantno je da li je vlasnik broda ili ne. Ugovor o prevozu, naj
češće u ime brodara, zaključuje njegov agent (broker). Naručilac je ugovorna strana
koja od brodara naručuje prevoz stvari.
Postoje i druga lica. Krcatelj i primalac robe nisu ugovorne strane, ne učestvuju u
zaključenju ugovora o prevozu. Krcatelj može biti naručilac, ili od njega ovlaštena osoba
čija je uloga da ukrca robu na brod. On nastupa u ime i za račun naručioca, te svoja
prava prema brodaru izvodi iz prava koja ima naručilac. Primalac je osoba ovlaštena da
u odredišnoj luci preuzme robu od brodara na temelju teretnice ili ugovora o prevozu.
U toj funkciji može biti naručilac, krcatelj ili treće lice.
580. Teret (cargo) je roba (stvar) koja se prevozi od jedne do druge luke, a označena
je komercijalnim nazivom. U ugovor i teretnicu se unose podaci o robi. Tačno stanje
tereta obično se ne može utvrditi prilikom zaključenja ugovora, nego nakon ukrcaja i
izdavanja teretnice. Stvari čiji je uvoz, izvoz ili prevoz zabranjen, kao i stvari koje se
krijumčare, brodar ne smije primiti. Inače, brodar može umjesto ugovorenih primiti na
prevoz druge stvari ako se time ne mijenjaju uslovi prevoza na štetu brodara.46
581. Pomorski prevozni put je ona linija (maršuta) kojom brod plovi od luke ukrcaja
do luke iskrcaja (odredišta). Može biti jedno mjesto ukrcaja i jedno mjesto iskrcaja, ali
može i da ih bude više kada brod svraća u nekoliko luka. Za timecharter ovaj elemenat
ugovora nije bitan jer naručilac prevoza, u toku plovidbe, može dati dispozicije na razne
luke ukrcaja i iskrcaja. Ako plovidbeni put nije ugovoren, brodar je dužan putavanje
obaviti uobičajenim putem.
Razumno skretanje sa puta ne smatra se kršenjem konvencije ili ugovora o prevozu
i vozar neće biti odgovoran ni za kakav gubitak ili oštećenje koji bi nastali usljed
396
skretanja s puta.47 Kod slobodne plovidbe se dešava da se u momentu zaključenja

ugovora ne zna luka iskrcaja. Tada se u ugovor unosi klauzula po naredbi (for orders) uz
naznaku mjesta gdje će se ta naredba izdati brodaru. U linijskoj plovidbi ta pitanja se ne
postavljaju jer brod plovi po unaprijed utvrđenom plovidbenom redu.
582. Cijena usluga prevoza (vozarina) određuje se, u pravilu, ugovorom. U slobodnoj
plovidbi cijena brodskog prostora se određuje putem berze, podliježe zakonu ponude
i tražnje. Kod linijske plovidbe cijena je redovno određena tarifom.48
583. U formularne ugovore unose se određene klauzule kojima se detaljnije regu-
lišu određena pitanja, kao npr. zamjena ugovorenog broda, naknadno određivanje luke,
zamjena tereta, stojnice i prekostojnice, skretanje sa puta, rizici, havarije, arbitraža i
drugo. Ukoliko je ugovor zaključen na takvom formularu, bitni elementi imaju izgled na
koje upućuje tekst formulara.
IV OBAVEZE I PRAVA STRANAKA
1. Obaveze brodara
1.1. Postavljanje broda u luci ukrcaja
584. Brodar je dužan postaviti brod za ukrcavanje u ugovorenoj luci ukrcaja, na

vrijeme i na mjesto ukrcaja koje u slobodnoj plovidbi obezbjeđuje krcatelj. To mjesto
može biti mjesto u luci uz siguran vez (safe berth) ili sidrište. Kada se angažuje cijeli brod,
luka ukrcaja se može odrediti u širem geografskom području - luka po naredbi (port of call).
To se čini unošenjem u ugovor klauzule o pravu opcije naručioca (jedna od luka Istoč-
nog Sredozemlja po izboru naručioca i tamo krcati). Ugovorena ili luka po naredbi mora
biti sigurna za brod (safe port). Prema međunarodnim običajima, sigurna luka ima odre-
đenu dubinu mora, zaštićena je od vremenskih nepogoda (vjetra, leda) i nema zdravstve-
nih i političkih rizika.49 Ukoliko postoji problem sigurne luke ili drugi objektivni problemi,
primjenjuju se klauzule sadržane u teretnici ili ugovoru – „jedna ili više sigurnih luka u
okolini“, „najbliža luka u koju se može pristati“, „brod uvijek u plutajućem stanju.“ 50
Može doći do premještaja broda sa jedne na drugu operativnu obalu u istoj luci ili
pomjeranja broda uz istu obalu. Ako nije ništa ugovoreno, a lučke uzanse ništa o tome
ne govore, troškove premještaja broda snosi krcatelj.
397
Kada je u pitanju vrijeme, treba razlikovati nekoliko momenata: vrijeme očekivanja

broda, vrijeme prispijeća broda i vrijeme kada je brod spreman za krcanje. Vrijeme
očekivanja broda predstavlja okvirni rok dolaska u luku (npr. kraj mjeseca maja),
vrijeme prispijeća označava vrijeme dolaska/ulaska broda u luku (prijavio svoj dolazak
pomorskim vlastima luke),51 a vrijeme spremnosti broda je trenutak kad je brodar
uručio pismo spremnosti krcatelju (notice of readiness).
Sve što je rečeno za obaveze brodara u pogledu luke i mjesta ukrcaja odnosi se na
njegove obaveze vezane za luku i mjesto iskrcaja.
1.2. Prevoz ugovorenim brodom
585. Ugovorom se brod može odrediti individualizirano (navodi se ime) ili generički
(npr. krcati u prvi brod). Prema Briselskoj konvenciji, vozar je dužan da upotrijebi, prije
i na početku putovanja, dužnu pažnju: da učini brod sposobnim za plovidbu; da
brod primjereno opremi i popuni posadom i snabdije zalihama i da radi preuzimanja,
prevoza i čuvanja robe osposobi sve druge dijelove broda u koje se roba krca.52 Dakle,
dužan je koristiti brod sposoban za plovidbu (sea worthiness) i suprotna utanačenja
nemaju pravna dejstva.53
Teorija pomorskog prava razlikuje opštu, specijalnu i specifičnu sposobnost broda.54
Opšta sposobnost podrazumijeva sposobnost broda za plovidbu uopšte. Specijalna
sposobnost tiče se zahtjeva plovidbe za konkretno putovanje i podrazumijeva veći
stepen osposobljenosti broda u pogledu konstrukcije, opreme i navigacije. Specifična
sposobnost obuhvata naročita svojstva i namjene broda (tankeri, hladnjače, brodovi sa
specijalnim skladištima). Opšta sposobnost se pretpostavlja, a druge dvije dokazuju
brodskim ispravama. Kada nisu ugovorena svojstva, obaveza je brodara da teret preveze
brodom koji ima uobičajena svojstva, cijeneći prema prevoznom putu i vrsti robe. Ako
se pokaže da je brod nesposoban prije početka plovidbe i za vrijeme plovidbe, pret-
postavlja se da brodar nije uložio dužnu pažnju (due diligence), kako je previđeno
međunarodnom konvencijom.55 U praksi, a i u našem pravu, dozvoljeno je odstupanje
od ugovorene zapremine broda do 5%.56
Sa pristankom naručioca, brodar može zamijeniti ugovoreni brod drugim brodom.
U uporednim pravima ovo pitanje se rješava prema običajima pomorskog prava ili
pravilima građanskog prava o zamjeni stvari. Kod linijske plovidbe zamjena broda se i
ne postavlja kao problem.
398
1.3. Ukrcaj i iskrcaj tereta (stvari)
586. Osnovno pravilo kod brodarskog ugovora jeste da naručilac dopremi teret do
mjesta koje je određeno za pristajanje broda i unutar njega na lokalitet odakle brodar
može preuzeti teret. Koji je to lokalitet zavisi od ugovora. Snošenje troškova i rizika
ukrcaja i iskrcaja redovno se određuje klauzulama INCOTERMS-a, a najčešće su FAS, FOB,
CIF.57 Ukrcaj počinje protekom određenog vremena nakon uručenja pisma spremnosti
tzv. vrijeme predaha (free time). Tehnički, operacija ukrcaja i iskrcaja može se vršiti sred-
stvima (dizalicama, elevatorima) brodara ili lučkim postrojenjima. Prema lučkim uzan-
sama, redosljed krcanja određuje zapovjednik broda. Ukrcaj i iskrcaj tereta može se
vršiti i na sidrištu, u slučaju zakrčenosti luke ili nedovoljne dubine mora u luci.58
Količina tereta može biti određena na različite načine: brojem koleta, masom,
zapreminom. Ona može biti ugovorom određena: precizno, pri čemu je dopušteno
odstupanje između 5% i 10%; u rasponu (između 10.000 i 15.000 tona npr.); izrazima
„circa“, „about“ uz odstupanje do 10%. U međunarodnom transportu koriste se uobi-
čajene klauzule.59
Teret se krca u brodsko skladište, tj. prostor određen konstrukcijom broda, s tim da
se ne oštete oprema, brod ili drugi teret. Paluba broda može se koristiti samo uz izričit
sporazum ugovornih strana, odnosno pismeni pristanak krcatelja (deck cargo).60 Zapo-
vjednik broda daje upute u pogledu: redosljeda krcanja, rasporeda, smještaja i nivela-
cije tereta, sigurnosti broda, osoblja i opreme. U interesu pravilnog smještaja tereta,
naročito sa stanovišta sigurnosti broda, u velikim pomorskim lukama za poslove
smještaja, slaganja i nivelacije robe angažuju se specijalizirane kompanije, tzv. stivadori
(slagači). Zavisno od ugovora o prevozu, stivadora može da angažuje, kao svoga
punomoćnika, naručilac, krcatelj ili brodar. Bez obzira ko vrši slaganje i nivelaciju tereta,
zapovjednik broda, odnosno brodar je odgovoran za greške u slaganju, mada postoje
izuzetci.
1.4. Izdavanje isprava
587. Naprijed je izloženo da brodar izdaje niz isprava kojima se dokazuju određene
činjenice bitne za rješavanje odnosa između subjekata koji su uključeni u prevozni
posao. Te isprave su: časnička potvrda (certifikat), pismo spremnosti, teretnica, brodski
tovarni list, brodski manifest i vremenske tablice. Za odnose između krcatelja i brodara,
te brodara i primaoca najveći pravni značaj imaju pismo spremnosti i teretnica o
kojima je ranije izlagano.
399
Već je rečeno da se, u novije vrijeme, konosman zamjenjuje pomorskim tovarnim

listom (sea waybill) koji je neprenosivi transportni dokument (non- negotiable transport
document). Ukoliko prodavac, odnosno naručilac želi da izvrši transfer robe još u
tranzitu tada ovaj dokument ne može zadovoljiti.61 Razlike između konosmana i tovarnog
lista su ove: konosman je vrijednosni papir i prenosiv je, a tovarni list je potvrda i nije
prenosiv; konosman je jednostrani akt koji potpisuje brodar, a tovarni list je dvostran
jer ga potpisuju brodar i krcatelj; tovarni list prati teret, a konosman se predaje krcatelju
i kruži samostalno u prometu.
1.5. Prevoz stvari (tereta)
589. Ova obaveza obuhvata određivanje prevoznog puta, vrijeme prevoza i izvrše-
nje naloga od strane brodara. Svi ti elementi mogu biti određeni na različite načine, u
čemu je međunarodna pomorska praksa veoma bogata.
Osnovno pravilo je da je brodar obavezan teret prevesti ugovorenim putem, što se
precizira određivanjem luke ukrcaja i luke iskrcaja, odredišne luke. Pomorsko običajno
pravo je izgradilo dopunsko pravilo: ako ugovorom nije određen prevozni put, brodar
je dužan da putovanje izvrši uobičajenim putem (usual way).62 Šta se smatra uobičajenim
putem faktičko je pitanje i utvrđuje se u svakom pojedinačnom slučaju, uzimajući
u obzir i klauzule iz teretnice. Za razliku od puta, brod ima kurs koji označava tačno
određeni nautički pravac plovidbe.
U načelu, skretanje broda (deviation) sa ugovorenog ili uobičajenog puta predstavlja
povredu ugovora i brodar se izlaže odgovornosti za eventualnu štetu. Ipak, to pravilo
nije apsolutno. Skretanje je dopušteno ukoliko nastupe objektivne okolnosti (izbijanje
rata, prirodne nepogode, zabrana prolaza i dr.). Također, skretanje je dozvoljeno ako je
preduzeto radi spašavanja ljudi, opreme i imovine, što je predviđeno međunarodnim
pravilima (razumne devijacije).63 Brod može pristati u usputnim lukama, ako je to oprav-
dano (uzimanje goriva, maziva ili dijela posade) ili kada je to ugovoreno.
590. Brodar je dužan izvršiti prevoz stvari u ugovorenom roku. Ako vrijeme nije
ugovoreno, što je najčešći slučaj, brodar je dužan prevoz izvršiti u primjerenom roku, s
obzirom na prevozni put, klauzule ugovora i instrukcije korisnika prevoza. Ne bude li što
drugo predviđeno ugovorom, vrijeme pristajanja broda u odredišnu luku jeste čas kada
je on uplovio u luku iskrcaja, odnosno pristanište ili sidrište.64 Načelno, važi pravilo da
brodar ne može izvršiti prekrcaj tereta na drugi brod, osim iz opravdanih razloga, ili
kada je to ugovoreno (transhipment clause).
400
591. Kao i kod ostalih ugovora o prevozu i ovdje se postavlja pitanje izvršavanje
naknadnih naloga i instrukcija koje se mogu odnositi na pravac prevoznog puta,
naknadno ukrcavanje, iskrcavanje, komercijalno rukovanje teretom, skladištenje i
drugo. Osnovno je pravilo da se nalozi mogu davati u granicama ugovora i namjene
broda. Pravo raspolaganja teretom ima naručilac dok u rukama drži teretnicu ili tovarni
list, ili kada nije izdata prevozna isprava. Primalac stiče pravo raspolaganja teretom kada
dođe u zakoniti posjed konosmana.
Brodar može odbiti nalog ako bi njegovo izvšenje izlagalo brod i/ili posadu
opasnostima, ili bi došlo do znatnog prekoračenja vremena prevoza. Nasuprot ovome,
brodar može tražiti uputstva od druge strane kada mu je potrebna konsultacija u cilju
zaštite interesa naručioca prevoza. Prema nacionalnim pravima, brodar je obavezan
tražiti uputstva od ovlaštenog lica (naručioca, primaoca), ako su nastale ili bi mogle nastati
smetnje koje duže traju ili čije je trajanje neizvjesno. Ukoliko ne može dobiti uputstva
dužan je da postupi na način kako bi zaštitio brod, posadu i interese korisnika prevoza.65
1.6. Čuvanje stvari (tereta)
592. Brodar je, kao i svaki drugi prevoznik, dužan čuvati stvari od momenta preuzi-
manja do momenta predaje. Kada ta dužnost počinje i prestaje zavisi od ugovora i
ugovorenih transportnih klauzula: da li prijem počinje na obali, uz bok broda, pod čekrk,
na palubi ili na skladištu brodara, odnosno lučkog agenta, što je slučaj u linijskoj
plovidbi. Sam prevoz bez čuvanja stvari ne bi značio uredno izvršenje ugovora. Tokom
cijelog prevoznog puta brodar je obavezan kontrolisati teret i preduzimati odgovarajuće
mjere, zavisno od vrste stvari, da ne bi došlo do oštećenja ili propasti stvari (održavanje
temperature i vlage, provjetravanje i dr.), čuvanje obuhvata, ulaganje dužne pažnje pri
komercijalnom rukovanju teretom, što uključuje potrebne radnje kod ukrcaja ili
iskrcaja na usputnoj i krajnjoj luci iskrcaja, prebrojavanje, novo slaganje i druge
manipulacije teretom. Nekada je robi potreban i specijalni tretman (kod prevoza živih
životinja npr.). Brodar je dužan primijeniti sve mjere nadzora i kada one nisu ugovo-
rene, ako to zahtijeva priroda tereta.66 Odgovoran je za svaki propust dužne pažnje
(culpa levissima).
401
1.7. Iskrcavanje i predaja stvari (tereta)
593. Brodar predaje teret u luci, odnosno pristaništu kako je određeno ugovorom.
Ako postoji više luka iskrcaja brodar je ovlašten da odredi redosljed pristajanja, a ako je
ugovoreno alternativno više luka iskrcaja (N luka ili D luka) brodar ima pravo da
pristane u prvu luku koja je određena ugovorom. Kada postoji nemogućnost iskrcaja
u odredišnoj luci (luka nema potrebnu dubinu, štrajk u luci), brodar je ovlašten da brod
uputi u najbližu luku ukoliko sigurnost broda dozvoljava. Ne mora tako postupiti, ako
je ugovoreno da teret „iskrca u bilo kojoj luci, pa i da brod vrati u luku ukrcaja“. Sporno
je pitanje da li se teret može iskrcati u luci druge države ili se druga luka mora nalaziti
na teritoriji iste države. Naš zakon to pitanje ne reguliše, a teorija smatra da je to oprav-
dano samo u iznimnim slučajevima.67
Brodar teret predaje imaocu teretnice ili tovarnog lista, a ako nije izdata nikakva
prevozna isprava onda licu određenom u ugovoru. Predaja se vrši na mjestu kako je
naznačeno u ugovoru (brodsko skladište, na palubi, uz bok broda, ispod brodske diza-
lice, brodske cijevi). Primalac ili imalac teretnice (indosatar) imaju pravo zahtijevati od
brodara predaju pod uslovom da se prethodno ispune sve obaveze iz ugovora, odno-
sno teretnice. Prilikom primanja tereta vraća se teretnica uz potvrdu o njenom vraćanju
i potvrdu o prijemu stvari. U pravilu, stvari se predaju licu koje u rukama ima sve
primjerke teretnice (set full).
594. Pri predaji su moguće i smetnje. Tada će brodar tražiti instrukcije od krcatelja:
ako se primalac ne javi ili se ne može pronaći ili neće, odnosno ne može preuzeti teret,
te kada se javi više imalaca teretnice. Ako je traženje uputstva ostalo bezuspješno,
nakon proteka prekostojnica, brodar može iskrcati teret i predati u javno skladište na
trošak i rizik primaoca, ili druge osobe ovlaštene da raspolaže teretnicom.68 Kod prevoza
stvari u linijskoj plovidbi, ako je brodar spriječen da iskrca teret do vremena određenog
plovidbenim redom, a za to je kriv korisnik prevoza, on može da otplovi i stvari iskrca u
drugoj luci. Ima pravo na naplatu veće vozarine, uključujući i naknadu štete.69
595. Brodar je obavezan predati stvari u onakvom stanju u kakvom ih je primio na
brod. Stoga primalac ima pravo staviti prigovor na oštećenje ili manjak tereta. Prigovor
se stavlja prilikom preuzimanja stvari u pisanon obliku, ako se radi o vidljivim nedosta-
cima. U protivnom, važi pretpostavka da je teret primljen u stanju kako je naznačeno u
teretnici, tj. kako je predata na prevoz. Za oštećenja ili manjak koji nisu vidljivi obrazložen
pisani prigovor se može staviti, po našem pravu, u roku od tri dana računajući od dana
preuzimanja tereta.70
402
Kada brodaru nisu plaćeni vozarina i troškovi on ima pravo da se posluži pravom
zaloge koje se temelji na zakonu ili običajima.71 Robu koja je u kvaru, ili je lako pokvarljiva
brodar može prodari neposrednom pogodbom, a ostalu putem javne dražbe. Od
dobijenog iznosa namiruje svoje potraživanje, a ostatak polaže na depozit suda o čemu
obavještava poznate korisnike prevoza.72
2. Obaveze korisnika prevoza
2.1. Krcanje i iskrcavanje stvari (tereta)
596. Već je izloženo, da se obaveza ukrcavanja tereta pojavljuje i kao obaveza

brodara. Stoga je potrebno prethodno objašnjenje. Pojam krcanja ima šire i uže značenje.
U širem smislu, krcanje obuhvata skup radnji naručioca, krcatelja, brodara i primaoca u
cilju prijema, preuzimanja i predaje tereta. U užem značenju, krcanje je isključivo oba-
veza brodara da preuzme teret na brod, a iskrcavanje je njegova dužnost da teret preda
primaocu.
Naručilac je obavezan dopremiti teret (kamionom, željeznicom) do luke ukrcaja,
odnosno pristaništa i staviti ga brodaru na dohvat brodske dizalice, odnosno na mjesto
kako je ugovoreno. To može učiniti i drugo lice koje naručilac angažuje u svojstvu
punomoćnika.
597. Ukrcavanje i iskrcavanje tereta treba da se obavi u toku određenog vremana
koje se u pomorskom pravu naziva stojnicama i prekostojnicama.
Stojnice (lay days) predstavljaju redovno vrijeme određeno za krcanje i iskrcavanje
tereta. Određivanje stojnica je delikatno, naročito u pogledu činjenica: od kojeg i do
kojeg časa teku stojnice i koji dani se računaju. Opšte je pravilo pomorskog prava da
stojnice počinju teći od časa predaje pisma spremnosti (notice of readiness) i proteka
ugovorenog ili uobičajenog vremena predaha (free time),73 koje se daje krcatelju da
pripremi teret (nekoliko sati). Trajanje stojnica utvrđuje se ugovorom, a ako nije pred-
viđeno vrijeme, stojnica se određuje prema mjesnom običaju ili lučkim uzansama, ili
aktom lučkog organa. Klauzule kojima se ugovara trajanje stojnica su npr. „razumno
vrijeme” (reasonable time), „vrijeme u skladu sa običajima luke“ (according to the custom
of port), ukrcaj i iskrcaj „tako brzo kako brod može primiti“ (as fast as the ship can
receive).74 Postavlja se pitanje da li se vrijeme smetnji koje mogu nastati kod ukrcaja ili
iskrcaja (vremenske nepogode, rat, štrajk, zabrane nadležnih organa) uračunavaju
u stojnice. Za te situacije važi ugovorno pravilo,75 a u nedostatku njega mjesni običaji,
403
pri čemu se uzima u obzir ko je prouzrokovao smetnju. U slučaju smetnji sastavlja se

izjava o činjenicama (statement of the facts).
Stojnice se mogu računati po danima ili satima, prema ugovoru. U nedostatku
ugovorne odredbe računaju se prema običajima luke. Postoje dva načina računanja
dana: mediteranski - uračunavaju se isključivo radni dani (working days) i anglosakson-
ski - uračunavaju se tekući dani (running days), uključujući praznike.
Kod određivanja stojnica, posebno se tehnički utvrdi vrijeme za ukrcaj (npr. 8 dana),
a posebno za iskrcaj (npr. 5 dana). No, često se ugovorom utvrđuje jedinstveno vrijeme
i za ukrcaj i za iskrcaj tereta (npr. 10 dana). Takve stojnice se nazivaju reverzibilnim, koje
se ugovaraju ili su predviđene mjesnim običajima.
598. Prekostojnice (demurrage) predstavljaju dodatno, naknadno, vrijeme koje
brodar daje krcatelju ili primaocu za ukrcaj ili iskrcaje. Za vrijeme prekostojnica brodaru
pripada posebna naknada.76 Prekostojnice se redovno ugovaraju i predstavljaju
elemenat formularnih ugovora, a za slučaj da nisu ugovorene primjenjuje se običaj mje-
sta krcanja, odnosno iskrcavanja. U principu, počinju teći po završetku stojnica, bez bilo
kakvih obavještenja brodara. Dani prekostojnica se računaju po tekućim danima
(anglosaksonski metod) i ne prekidaju se, osim ako su smetnje za ukrcaj ili iskrcaj
nastale na strani brodara. Ugovorom ili običajima luke se određuje vrijeme trajanja
prekostojnica, visina i plaćanje naknade. Po našem zakonu: prekostojnice traju
polovinu vremena predviđenog za stojnice, naknada se plaća za svaki dan unaprijed
po pravilu u visini koja se plaća za sličan brod u istoj ili najbližoj luci.
Kada protekne vrijeme prekostojnica, a teret nije ukrcan ili iskrcan, tada krcatelj,
odnosno primalac pada u dužničku docnju. U toj situaciji brodar ima alternativna prava.
On je ovlašten da: odmah otplovi sa ukrcanim dijelom tereta zadržavajući pravo na
punu vozarinu, naknadu za prekostojnice i druga potraživanja po ugovoru ili da
odustane od ugovora i iskrca teret. U određenim slučajevima postoje i vanredne
prekostojnice.
404
2.2. Predaja dokumenata
599. Sva dokumenta i isprave (o teretu, carinske i dr.) potrebne za ukrcaj, prevoz i
iskrcaj tereta krcatelj je dužan predati brodaru na vrijeme. Krajnji rok za predaju doku-
menata jeste istek stojnica ili prekostojnica za ukrcaj. Ukoliko krcatelj isprave ne preda
na vrijeme, brodar ima pravo da iskrca teret uz zadržavanje prava na punu vozarinu,
uključujući i naknadu štete.
2.3. Plaćanje vozarine i troškova
600. Vozarina (freight) je cijena usluge za prevoz stvari brodom. Određuje se ugo-
vorom i teretnicom, a u linijskoj plovidbi tarifom. Vozarinu, u principu, plaća naručilac
unaprijed ili u toku prevoza, saglasno ugovoru. Može biti predviđeno da vozarinu plaća
primalac (iskupljivanje teretnice). Vozarina se određuje na razne načine:
a) paušalna vozarina (lumpsum freight) predstavlja neki utvrđeni iznos, bez obzira na
vrstu, masu i količinu tereta;
b) vozarina po jedinici tereta kada se cijena određuje po komadu, jedinici mase, jedi-
nici brodskog prostora;
c) vozarina na vrijeme (time freight) je utvrđena po jedinici vremena (dan, sat), što je čest
slučaj u slobodnoj plovidbi;
d) vozarina po vrijednosti (ad valorem) pojedinačnih pošiljki se koristi kod ukrcaja na-
ročito vrijednih stvari;
e) vozarina po principu puno za prazno ili mrtva vozarina (dead freight) se plaća bez ob-
zira da li je ukrcano manje od onog što je ugovoreno ili nije uopšte ukrcan teret.
601. Vozarina se može povećavati ili smanjivati (korekcija vozarine). Najčešći sluča-
jevi povećanja vozarine su: ukrcano je više tereta nego što je ugovoreno; ukrcan je drugi
teret za koji je predviđena veća vozarina; ukrcan je teret bez brodareva pristanka ili je
ukrcan nepotpuno označen teret. Vozarina se može i smanjiti: kada je ukrcan samo dio
tereta, a brodar je raspolagao neiskorištenim brodskim prostorom, te u slučaju raskida
ili odustanka od ugovora usljed više sile. Brodar može dati poseban popust (refakcija)
naručiocu, odnosno krcatelju. U pomorskom prevozu nema „lomljenja“ vozarine, tj. dio
da plati naručilac, a dio primalac. Plaćanje vozarine nije vezano za potraživanja po
osnovu oštećenja tereta. Zahtjev za naknadu štete se postavlja odvojeno.
405
V ODGOVORNOST STRANAKA
1. Odgovornost brodara
602. Brodar odgovara za slučaj oštećenja, gubitka i zakašnjenja. Njegova odgovornost

se proteže od momenta prijema do momenta predaje tereta, po našem pravu, a po
Briselskoj konvenciji od momenta ukrcaja tereta na brod do momenta njenog iskrcaja
sa broda.77 U teoriji pomorskog prava sporna je priroda brodareve odgovornosti: da li
odgovara po sistemu objektivne ili subjektivne odgovornosti. Prevladava stav da
brodar odgovara po sistemu subjektivne odgovornosti i to onog težeg oblika - odgo-
vornost sa pretpostavljenom krivicom.78 Brodareva odgovornost se pretpostavlja, ali
on može dokazivati suprotno, da nije kriv - umanjenje ili isključenje odgovornosti.
603. Opšte pravilo sadržano u Briselskoj konvenciji glasi: svaka klauzula, pogodba ili
sporazum u ugovoru o prevozu, kojima se vozar ili brodar oslobađaju odgovornosti za
gubitak ili oštećenje u vezi sa robom nastalo usljed nepažnje, krivnje ili neispunjenja
dužnosti i obaveza iz Konvencije ili kojima se njihova odgovornost umanjuje na drugi
način nego što je propisano Konvencijom, biće ništavi, nepostojeći i bez učinka.79
Konvencija, istovremo, predviđa razloge za oslobođenje brodara od odgovornosti.
Taksativno su navedeni sljedeći:
a) nesposobnost broda za plovidbu, osim ako do gubitka ili štete nije došlo propustom
njegove „dužne pažnje“, što brodar mora dokazati;
b) propusti u upravljanju brodom, propusti i nepažnja zapovjednika, mornara i drugih
lica u službi brodara;
c) viša sila, uključujući ratne događaje, djela javnih neprijatelja, naredbe ili mjere pri-
nude vlada ili sudske zapljene, štrajkove ili opšta otpuštanja sa posla;
d) karantinska ograničenja;
e) skretanje u cilju spašavanja ili pokušaja spašavanja života i dobara na moru, kao i
drugo razumno skretanje;
f ) štete nastale iz prirode tereta (skrivene mane) ili nedovoljnog pakovanja ili označa-
vanja tereta;
g) propust krcatelja ili vlasnika robe, njegovog agenta ili predstavnika.
406
Brodar mora dokazati da nije postojala njegova krivnja, uključujući njegovog agenta
ili lice u službi brodara.80
Brodar „neće ni u kom slučaju biti odgovoran za gubitak ili oštećenje robe“ za iznos
veći od 10.000 franaka po koletu ili jedinici tereta, ili 30 franaka po kilogramu bruto-
težine. Vrijednost robe određuje se prema berzanskoj cijeni, a ako takve nema, prema
tekućoj tržišnoj cijeni; ako nema ni jedne ni druge -prema uobičajenoj vrijednosti robe
iste vrste i kvaliteta81 u mjestu i vremenu kada je roba iskrcana ili je, prema ugovoru,
trebala biti iskrcana.
604. I Hamburška konvencija polazi od principa pretpostavljene krivice brodara82 za
gubitak, oštećenje i zakašnjenje za cijelo vrijeme dok je roba bila u njegovoj državini.
Teret dokaza je na brodaru i on treba dokazati da je preduzeo sve razumne mjere u cilju
izbjegavanja štetnih posljedica. Novine koje je uvela Hamburška konvencija ogledaju
se u sljedećem:
a) brodar odgovara za teret koji se krca na palubu (kontejneri, palete i dr.) pod uslovom
da je krcanje na palubu ugovoreno ili je dopušteno običajima ili nacionalnim pro-
pisima;
b) odgovornost je proširena i za slučaj zakašnjenja, tj. ako roba nije predata u roku sa-
glasno ugovoru, odnosno u razumnom roku koji se očekuje od urednog brodara
(šteta je limitirana na iznos od dvije i pol vozarine);
c) odgovornost brodara za slučaj da postoji više uzroka štete pri čemu brodar snosi dio
štete koja se može pripisati njegovoj krivici;
d) četvrta novina odnosi se na odgovornost kada u prevozu tereta učestvuje ugovorni
prevoznik i stvarni prevoznik (angažovan od ugovornog prevoznika) ili više prevoz-
nika, čija je odgovornost solidarna;
e) ograničena odgovornost brodara se izražava u specijalnim pravima vučenja koja se
preračunavaju u nacionalnu valutu po metodologiji MMF; 83
f ) šesta novina, odredbe ove Konvencije su imperativne prirode; suprotne klauzule u
ugovoru ili konosmanu su ništavne, osim onih koje se odnose na povećanje odgo-
vornosti brodara i likvidaciju zajedničke havarije
Brodar se ne može koristiti institutom ograničenja odgovornosti ako je štetu (gubitak,

oštećenje, zakašnjenje) prouzrokovao namjerno ili iz krajnje nepažnje.84
407
2. Odgovornost naručioca i krcatelja
605. Naručilac odgovara brodaru za štetu koja je prouzrokovana njegovim radnjama.

Pitanje odgovornosti postavlja se naročito u slučaju davanja netačnih podataka o teretu,
nepotpunih oznaka, ukrcajem stvari bez znanja brodara, ili stvari čiji je uvoz, izvoz ili
prevoz zabranjen ili su predmet krijumčarenja. Krcatelj će odgovarati za gubitak ili
oštećenje samo ako u nastanku štete ima dijela njegove krivnje ili nepažnje, odnosno
nepažnje agenta ili lica u njegovoj službi.85
Brodar neće odgovarati ako je krcatelj u konosmanu svjesno dao lažnu izjavu o vrsti
i vrijednosti robe.86 Nacionalnim zakonima su propisana ovlaštenja brodara u postu-
panju sa teretom, ako su usljed nedozvoljenih radnji naručioca i krcatelja ugroženi
životi i imovina na moru (iskrcaj tereta, vraćanje u polaznu luku, bacanje tereta i dr.).
VI POMORSKE HAVARIJE
1. Uopšte o havarijama
606. Pri izvršavanju pomorskog plovidbenog poduhvata dolaze do izražaja dejstva

različitih činilaca, posebno prirodnih događaja. Oni mogu dovesti do oštećenja broda,
tereta ili i jednog i drugog, što ima za posljedicu nastanak štete i vanrednih troškova. U
pomorskom pravu, izvanredna šteta ili trošak, kao vanredna žrtva, naziva se havarija
(average). Inače, havarija predstavlja jedan od najstarijih instituta pomorskog prava.
Najznačajniji međunarodni pravni izvor vezan za havarije su York Antwerpenska
pravila iz 1950. godine. (York Antwerp Rules). Standardni ugovori redovno inkorporiraju
klauzule o generalnoj havariji, a pomorski zakoni obično sadrže dispozitivna pravila.
Uobičajeno je da se havarije dijele na generalnu (zajedničku) i partikularnu (djelimičnu).
2. Generalna (zajednička, opšta) havarija
607. Generalna havarija (general average) „postoji samo i isključivo onda, kada se
neko vanredno žrtvovanje ili trošak namjerno i razumno učini ili podnese za zajednički
spas, da bi se sačuvala od opasnosti imovina izložena u zajedničkom pomorskom
poduhvatu.“87 Iz toga slijede karakteristike generalne havarije:
408
a) događaj treba da je izuzetan, neredovan, odnosno da nije vezan sa redovnom, nor-

malnom, plovidbom (požar na brodu, nasukivanje broda npr.);
b) događaj treba da predstavlja stvarnu i zajedničku opasnost i za brod i za teret, od-
nosno za najmanje dva „interesa u plovidbenom poduhvatu“;
c) šteta (žrtva) treba da je namjerno i razumno učinjena. Zapovjednik broda svjesno
žrtvuje dio imovine. York Anrwerpenska pravila predviđaju veliki broj slučajeva kada
se štete i troškovi priznaju kao generalna havarija (izbacivanje tereta, štete prouzro-
kovane prodorom vode u brod, štete nastale gašenjem požara na brodu, štete na-
stale nasukivanjem i odsukivanjem broda npr.); 88
d) naredba o žrtvi, nanošenju štete i troškova, treba da dovede do uspjeha.89
Ugrožena imovina (brod i teret) spašava se time što je zapovjednik broda naredio
žrtvovanje (odstranjenje) dijela imovine.90
608. Štetu i troškove snose učesnici u poduhvatu čiji su interesi u pitanju. Formira se
dužnička masa (imovina spašena, žrtvovana i oštećena) i povjerilačka masa (imovina
žrtvovana i oštećena, nastali troškovi i troškovi likvidacije zajedničke havarije). Vrijednost
imovine obje mase određuje se „na osnovu vrijednosti u vrijeme i na mjestu, kada se i
gdje poduhvat završio“.91
Likvidaciju zajedničke havarije provode posebni stručnjaci, likvidatori havarije
(average adjusters), koje određuje brodar ili svi učesnici u zajedničkoj havariji. Postupak
likvidacije pokreće brodar, a mogu i drugi učesnici, u pravilu, u mjestu završetka
plovidbe. Likvidator sastavlja nacrt o diobi mase (diobnu osnovu) i dostavlja učesnicima.
Sud odlučuje o tome šta se smatra činom zajedničke havarije, ako dođe do spora.
3. Partikularna (djelimična) havarija
609. Partikularna havarija (particular average) je gubitak, oštećenje kao i trošak izazvani
nastupom vanrednog događaja na moru koji je pogodio, po pravilu, interese nekog od
učesnika plovidbenog podhvata – brodara ili lica čiji su interesi vezani za teret. Šteta
nastaje bez volje i radnji zapovjednika broda. Opšte pravilo kod partikularne havarije
jeste da štetu snosi onaj čija stvar je oštećena, izgubljena. Partikularna havarija može biti
npr. havarija tereta, havarija trupa ili opreme ili uređaja broda.
409
GLAVA DRUGA
UGOVOR O MEĐUNARODNOM PREVOZU
STVARI U VAZDUŠNOJ (ZRAČNOJ) PLOVIDBI
I ZAJEDNIČKI ELEMENTI MEĐUNARODNOG

VAZDUŠNOG TRANSPORTA
1. Značaj i izvori prava vazdušnog saobraćaja
610. Međunarodni vazdušni saobraćaj ima najveći značaj u prevozu putnika gdje
postaje sve veći konkurent ostalim vrstama transporta. U posljednje vrijeme značajnije
participira u prevozu stvari (tereta). Osnovni zahtjevi savremenog transporta su brzina
i smanjenje prevoznih troškova. Kod vazdušnog prevoza (air transport) put jeste naj-
brži, ali prevoz nije i najekonomičniji. Avionima se prevoze stvari u ograničenom obimu
(koleta, paketi), i po pravilu, u hitnim slučajevima kada cijena prevoza za korisnika nema
primaran značaj.
Prevoz vazdušnim putem koristi se i onda kada se visoki prevozni troškovi mogu
nadoknaditi ekonomičnošću osnovnog posla radi koga se prevoz stvari i vrši (npr.
posao prodaje je do te mjere ekonomičan da može izdržati visoku cijenu avionskog
prevoza). To se dešava kod transporta robe na gladna tržišta. Koristi se i za prevoz proiz-
voda koji se moraju hitno upotrijebiti (lijekovi, hemikalije npr.), kada je u pitanju lako
kvarljiva roba (voće, povrće), naročito vrijedne stvari, te rezervni dijelovi. Transport robe
avionima približava i najudaljenija tržišta.
611. U regulisanju pravnih odnosa u vazdušnom saobraćaju postoji dosta sličnosti
sa pomorskim pravom, što je vidljivo kod vrste i tipova ugovora. Vazduhoplovno pravo
(air law) se i razvilo pod uticajem pomorskog. Razumije se da su međunarodna i nacio-
nalna prava saobražena potrebama i prirodi vazdušne plovidbe.
411
Brojni su domaći pravni izvori koji regulišu materiju avionskog transporta. Akt koji re-
guliše principe i organizaciju zrakoplovstva, vazdušni prostor, kontrolu letenja, te re-
gistraciju, nacionalnost, oznake, plovidbenost i ekološku podobnost aviona, zatim,
vazdušni prevoz i odgovornost jeste Zakon o zrakoplovstvu BiH (kraće: ZOZBiH).92
Osnovni izvori za ugovorne odnose su Zakon o obligacionim i osnovnim materijalno-
pravnim odnosima u vazdušnoj plovidbi (kraće: ZOOMPVP), kao lex specialis,93 i Zakon
o obligacionim odnosima koji se supsidijarno primjenjuje.
612. Na međunarodnom planu donesen je niz multilateralnih konvencija jer ovaj
vid transporta ima, prvenstveno, međunarodne karakteristike. Naznačićemo konvencije
bitne za ugovorno pravo: Konvencija o unifikaciji nekih pravila vezanih za međunaro-
dni vazdušni transport (Varšava, 1929), poznatija kao „Varšavska konvencija“ i njene iz-
mjene Haški protokol (1955), Gvatemalski protokol (1971), Montrealski protokol (1975),
Konvencija o međunarodnoj civilnoj avijaciji (Čikago, 1944), poznata kao „Čikaška kon-
vencija“ koja reguliše neka pitanja međunarodnog vazdušnog saobraćaja i njegovu
organizaciju - osnivanje Organizacije za međunarodnu civilnu avijaciju (ICAO),94 Kon-
vencija o međunarodnom priznanju prava na vazduhoplovima (Ženeva, 1948), Kon-
vencija o štetama koje licima na zemlji prouzrokuju strani avioni (Rim, 1952), Konvencija
o odgovornosti vozara kada nije ugovorna strana (Gvadalahara, 1961), Konvencija o
povredama koje su učinjene u avionu (Tokio, 1963), te druge konvencije i protokoli.95 Za
ugovor o međunarodnom prevozu avionom najveći značaj ima Varšavska konvencija sa
njenim Haškim protokolom na koje se, inače, sudovi pozivaju kod rješavanja sporova.96
Pored multilateralnih konvencija postoje i bilateralni sporazumi koje zaključuju
države u materiji zračnog prometa. BiH ima zaključene ugovore sa Njemačkom (1995),
Turskom (1995), Hrvatskom (1996), Slovenijom (1996), i Iranom (1996).
Značajan je rad dviju organizacija: prva je Asocijacija za međunarodni vazdušni
saobraćaj - IATA (International Air Transport Association), nevladina organizacija avio-
prevoznika, koja je osnova na 1919. godine sa sjedištem u Montrealu. Izradila je opšte
uslove za prevoz robe u aviotransportu i uslove za ugovor o prevozu robe po kojima se
danas odvija saobraćaj u svijetu.97 Druga je Organizacija za međunarodnu civilnu
avijaciju - ICAO (International Civil Aviation Organsation), međuvladina organizacija i
specijalizovana institucija UN, osnovana 1944. godine i koja, također, ima sjedište u
Montrealu. Ova organizacija učestvuje u donošenju međunarodnih konvencija, arbi-
tražnom rješavanju sporova, te utvrđuje Standarde, Preporučenu praksu i Procedure98
koji predstavljaju pravni okvir za nacionalne propise država.99 Međunarodna organizacija
pilota i Međunarodna organizacija kontrolora letenja su nevladine organizacije.
412
613. I kod ovog ugovora prvenstveno važi princip autonomije volje, tj. ugovorom
izabrano pravo. Spomenuti princip prihvaćen je i u našem pravu.100 Kada nadležno
pravo nije utvrđeno sporazumom stranaka, u uporednom pravu se koriste različite tačke
vezivanja (point of contract) na osnovu kojih se utvrđuje mjerodavno pravo za konkretni
ugovor. To su ove:
a) poslovno sjedište avioprevoznika (švajcarsko pravo, njemačko),
b) mjesto zaključenja ugovora (austrijsko),
c) oznaka aviona, tj. „nacionalnost“ (talijansko),
d) sjedište suda, za neke situacije iz Varšavske konvencije.101
Naš Zakon o rješavanju sukoba zakona u članu 20. kao tačku vezivanja određuje
mjesto „gdje se u vrijeme prijema ponude nalazilo prebivalište, odnosno sjedište
prevozioca (vozara).“ Usvojeno je, dakle, rješenje slično njemačkom i švajcarskom pravu.
2. Avion (zrakoplov) i zračna luka (aerodrom)
614. Avion/vazduhoplov za prevoz robe (cargo aircraft) je transportno sredstvo

namijenjeno za plovidbu u zračnom prostoru, u unutrašnjem i međunarodnom
saobraćaju. Mora ispunjavati zahtjeve za plovidbenost i ekološku podobnost koje
provjerava kontrola letenja (Air Traffic Control). Upisuje se u registar zrakoplova i mora
biti obilježen nacionalnom oznakom koju dodjeljuje ICAO.102 Svaki avion mora imati
dokumenta o registraciji, plovidbenosti, ekološkoj podobnosti, osoblju aviona, cargo
manifest, listu opterećenja i druga propisana dokumenta. Za prevoz robe koja se
smatra opasnom, ali je njen prevoz dozvoljen, uspostavljena su posebna pravila uprav-
ljanja u skladu sa međunarodnim pravilima.103 Vazduhoplovi se razvrstavaju prema
različitim kriterijima, a najčešće prema namjeni.
615. Zračna luka/aerodrom (air port) predstavlja teritorij na području države određen,
uređen i osposobljen za polijetanje, slijetanje i boravak aviona određene kategorije, u
lokalnom i međunarodnom saobraćaju, a koji ispunjava ICAO standarde.104 Osposob-
ljeni su tehničkim i drugim sredstvima za ukrcaj i iskrcaj tereta, skladištima, hangarima,
prostorima za carinsku i druge službe, uključujući agencije poslovnih subjekata za
vršenje usluga u transportu roba. Ispunjavanje standarda dokazuje se odgovarajućim
dokumentom (certificate).
413
Zračne usluge na aerodromima mogu oobavljati angažovani operateri koji ispunjavaju

uslove određene nacionalnim propisima (pregled poletnih i slijetnih staza, manevarskih
površina, objekata, instalacija, opreme aerodroma). Značajno mjesto sa stanovišta
operativnosti aviona (polijetanja i slijetanja), te operativnosti i sigurnosti aerodroma
ima služba kontrole leta. Inače, aerodromi i vazduhoplovi se nalaze pod strogim
režimom nacionalnih i međunarodnih propisa.
II POJAM, VRSTE I ZAKLJUČIVANJE UGOVORA
1. Pojam i bitni elementi ugovora
616. Opšti pojam ugovora o prevozu robe u zračnom saobraćaju (contract for carriage
by air) podrazumijeva sporazum stranaka kojim se ugovorni avioprevoznik obavezuje
da avionom preveze robu od polazne luke (port of departure) do odredišne luke (port
of destination), a pošiljalac se obavezuje da za to plati određenu naknadu, vozarinu (air
freight). Prema Varšavskoj konvenciji i našem pravu, međunarodni prevoz je svaki tran-
sport u kome se polazna luka (luka uzlijetanja) i odredišna luka (luka slijetanja) nalaze
na teritoriji raznih država, bez obzira da li se tokom puta vrši prekid ili pretovar. Također,
međunarodni avioprevoz je i onaj kada se obje zračne luke nalaze na području iste zemlje,
ako je ugovoreno spuštanje aviona (transit port) na teritoriju druge države.105
617. Bitni sastojci ugovora (essentialia negoti) su: avioprevoznik, pošiljalac, mjesto
polaska, mjesto odredišta, naznaka tereta i cijena prevoza, tj. vozarina. U slučajevima
kada je prinudnim propisom predviđena pismena forma ugovora i taj element se
pojavljuje kao bitan.
Ugovorne strane su avioprevoznik (air carrier)) i pošiljalac (consignor). Avioprevoznik
može biti pravno lice koje je vlasnik ili zakupac vazduhoplova i posjeduje dokument
(certifikat) o sposobnosti zračnog operatera izdanog od nadležnog državnog organa u
skladu sa ICAO standardima, uključujući i obavezno osiguranje koje pokriva potenci-
jalne obaveze prevoznika za prouzrokovane štete. Pošiljalac je pravno ili fizičko lice koje
angažuje vazduhoplov za prevoz tereta.
Teret (cargo) je roba koja se prevozi, čiji podaci se unose u ugovor (vrsta, oznake,
težina, dimenzije, zapremina, stanje ambalaže i dr.). Unošenje ovih podataka u tovarni
list ima različita pravna dejstva prema avioprevozniku, o čemu će naknadno biti riječi.
414
Mjesto polaska i mjesto odredišta su, u osnovi, luka uzlijetanja i luka slijetanja, s tim
da može biti i slijetanje u tranzitnu luku. Ako se bilo koja od njih nalazi u drugoj zemlji,
radi se o međunarodnom prevozu.
618. Transport stvari avionom obavlja se u linijskom i slobodnom saobraćaju (čarter
letovi). Oni imaju iste osnovne karakteristike kao i u ostalim vrstama saobraćaja.
Međutim, u zračnoj, kao i u pomorskoj plovidbi, razvili su se posebni tipovi ugovora o
prevozu robe (contract for carriage by air). I ovdje postoji:
a) ugovor na putovanje (voyage charter) kod koga se vozarina, u principu, plaća nakon
izvršenog transporta (freight by the voyage);
b) ugovor na vrijeme (time charter) uz plaćanje prevoznine unaprijed (advance freight),
u pravilu, u jednakim mjesečnim ratama;
c) ugovor o posebnoj usluzi avionom čiji je predmet poslovna usluga (gašenje požara,
reklamiranje, zaprašivanje šuma i poljoprivrednog zemljišta npr.). Kod ovih ugovora
angažuje se, najčešće, cijeli avion.
Svi letovi u slobodnoj plovidbi tretiraju se kao vanredni. U transportu zrakom, kao i
u pomorskoj plovidbi, postoje i druge vrste ugovora (ugovor o zakupu vazduhoplova,
ugovor o osiguranju u zračnoj plovidbi npr.).
2. Zaključivanje ugovora i prevozne isprave
2.1. Forma i zaključivanje ugovora
619. Ugovor o prevozu stvari u zračnoj plovidbi je, u pravilu, neformalan i može se
zaključiti na bilo koji način, usmeno ili pismeno. Opšti uslovi avioprevoznika sadrže
pravila o zaključivanju ugovora. U našem pravu, formalni su: ugovor o time charteru
cijelim avionom, ugovor za više prevoza i ugovor o posebnoj avionskoj usluzi.106 U tim
slučajevima, forma ima konstitutivno dejstvo i ugovor zaključen bez pisane forme ne
proizvodi pravno dejstvo, što je znatno strožije od pravnih sistema mnogih država.107
Osim kada zakon zahtijeva pisanu formu, ugovor o prevozu robe avionom se za-
ključuje na isti način kako se, uobičajeno, zaključuju ugovori poslovnog prava. U linij-
skoj plovidbi perfekcija ugovora se vrši putem rezervacije koja ima pravni značaj
predugovora. Rezervacija obavezuje stranke na zaključenje ugovora o avioprevozu pod
uslovima koji su u njoj navedeni, a povreda odnosa cijeni se po opštim pravilima o
odgovornosti iz predugovora.
415
620. U međunarodnom prevozu stvari avioprevoznik ima pravo zahtijevati od poši-

ljaoca da popuni i preda avionski tovarni list, ali i pošiljalac ima pravo zahtijevati od
prevoznika da prihvati taj dokument. Neposjedovanje, neispravnost ili gubitak tovarnog
lista ne utiče na važenje ugovora o transportu. Ukoliko se ne dokaže suprotno, avionski
tovarni list predstavlja dokaz o zaključenju ugovora o prijemu tereta i o uslovima
prevoza.108 No, postoje posljedice u pogledu odgovornosti prevoznika. Ako pošiljalac ne
popuni tovarni list, uz saglasnost avioprevoznika, tada prevoznik ne može koristiti prava
na ograničenje odgovornosti.109 Tovarni list nije značajan ni za prestanak ugovora o
prevozu.110
2.2. Avionski tovari list i ostale prevozne isprave
621. Avionski tovarni list (airway bill) popunjava pošiljalac u tri primjerka i predaje ga
sa teretom. Na zahtjev pošiljaoca avioprevoznik može popuniti tovarni list i smatra se
da je to učinio u ime pošiljaoca, ako se drugačije ne dokaže. U oba slučaja za tačnost
podataka i izjava unesenih u tovarni list pošiljalac odgovara avioprevozniku ili drugoj
osobi kojoj je prevoznik odgovoran. Kada je tovarni list popunjen, pošiljalac potpisuje
prvi primjerak, koji ostaje kod avioprevoznika. Drugi primjerak potpisuju pošiljalac i
avioprevoznik i taj popunjeni obrazac ide sa teretom. Treći primjerak potpisuje avio-
prevoznik i predaje ga pošiljaocu nakon prijema tereta.111 Taj primjerak ima „funkciju
legitimacionog papira“.112
Kada prevoz obuhvata više pošiljki tada pošiljalac popunjava posebne tovarne
listove, ako to zahtijeva avioprevoznik. Potpisi se mogu zamijeniti pečatima. Za banke
je mjerodavan tovarni list koji je snabdjeven pečatom ili potpisom zračnog prevoznika.113
622. Varšavska konvencija je predvidjela detaljan sadržaj tovarnog lista,114 ali je
Haškim protokolom (1955) znatno smanjen broj elemenata. Prema Protokolu, kao i
našem pravu, tovarni list sadrži:
a) naznaku mjesta polaska i mjesta opredjeljenja,
b) naznaku jedne od tranzitnih luka u drugoj državi, ako su mjesto polaska i mjesto
opredjeljenja u istoj državi i
c) klauzulu o upućivanju na primjenu Varšavske konvencije i da ona, u pravilu, ograni-
čava odgovornost prevoznika u slučaju gubitka ili oštećenja tereta.115
Ako tovarni list ne sadrži uputu na ograničenje odgovornosti ili tovarni list nije izdat,
avioprevoznik ne može koristiti institut ograničenja odgovornosti. Podaci u tovarnom
416
listu koji se odnose na težinu, dimenzije, ambalažu i broj pošiljki su istiniti dok se su-
protno ne dokaže. Ostali podaci iz tovarnog lista, a odnose se na količinu, zapreminu i
uslove tereta, ne mogu se upotrijebiti kao dokaz protiv prevoznika, osim ako je on te
podatke provjerio u prisustvu pošiljaoca i unio u tovarni list. Tovarni list može sadrža-
vati i fakultativne elemente, a avioprevoznik može upisati primjedbe u tovarni list kada
se one odnose na spoljašnji izgled stvari i ambalažu.
Tovarni list u vazdušnoj plovidbi može imati karakter hartije od vrijednosti, ako se
izda kao prenosivi papir, saglasno Haškom protokolu. Klauzula o transferabilnosti
se unosi u treći primjerak koji pripada pošiljaocu, s tim što se to notificira na ostalim
primjercima.
623. Postoji mogućnost zamjene za avionski tovarni list. Montrealski protokol (1975),
kao i naše pravo,116 dozvoljavaju korištenje drugih instrumenata umjesto tovarnog lista.
Avioprevoznik na zahtjev pošiljaoca uručuje potvrdu o teretu (certificate of cargo) kojom
se osigurava identifikacija tereta i pristup informacijama sadržanim u evidenciji. Ako se
u mjestu tranzita ne mogu koristiti drugi instrumenti, avioprevoznik nema pravo da
odbije prijem tereta na prevoz. Tovarnom listu se prilažu određena dokumenta koja se
odnose na bližu identifikaciju tereta.
Avionski manifest (manifest of cargo) je dokument koji sadrži popis cjelokupne robe
i inventara i služi radi carinske kontrole. Prezentira se carinskim organima u tranzitnim
lukama i luci odredišta.
III OBAVEZE I PRAVA STRANAKA
1. Obaveze zračnog prevoznika
1.1. Prijem stvari (tereta) na prevoz
624. Prema uslovima o prevozu stvari avionom koje je utvrdila IATA, prevoznik prima
na transport robu saglasno ugovoru. Vozar može odbiti prijem tereta, ako on pred-
stavlja opasnost za ljude, vazduhoplov i druge pošiljke. Vrijednost tereta u međuna-
rodnom saobraćaju koji se može transportovati jednim avionom ograničena je na 1
milion dolara.117
417
Avioprevoznik stvari prima na aerodromu ili drugom mjestu (npr. skladištu izvan
polazne luke). Prilikom preuzimanja tereta može izvršiti provjeru pošiljke brojanjem,
vaganjem ili na drugi način. Predajom trećeg primjerka tovarnog lista pošiljaocu pret-
postavlja se da su podaci uneseni u tovarni list tačni i da je teret stvarno primljen u
avion, što je relevantno za odgovornost prevoznika.118
625. Kada je zaključen ugovor o prevozu cijelim vazduhoplovom tada se na prevoz
može dati druga roba umjesto ugovorene, pod uslovom da se ne mijenjaju kondicije
prevoza na štetu aviotransportera (ne ugrožava se sigurnost, nema zadržavanja itd.).
Prevoznik može zahtijevati polaganje obezbjeđenja za potraživanja koja bi mogla na-
stati usljed zamjene tereta. Naručilac prevoza, kao ugovorna strana, može ovlastiti treće
lice da ono u svoje ime preda cijelu količinu ili dio tereta. Avioprevoznik će primiti teret
na prevoz pod uslovom da to proističe iz ugovora sa pošiljaocem. Tada se između tran-
sportera i trećeg lica zasniva tzv. pod-prevozni ugovor koji je akcesorne prirode jer pre-
voznik odgovara u granicama ugovora koji ima sa pošiljaocem (principal contract).119
1.2. Utovar i istovar stvari
626. Ova obaveza obuhvata sve radnje sa teretom od mjesta prijema (npr. sa skladišta
ili drugog prevoznika) do aviona, zatim utovar i slaganje tereta u vazduhoplovu, kao i
istovar iz aviona i odvoženje do skladišta. U zračni prevoz ulazi i uskladištenje nakon
slijetanja sve do isporuke tereta primaocu.120 Nekada je potrebno obaviti pretovar
(transhipment) tereta iz jednog u drugi avion na platformi aerodroma. Saglasno
ugovoru o prevozu, u toku utovara, isporuke ili tranzita može biti obavljen prevoz kop-
nom ili morem i to izvan aerodroma, pa ako šteta nastane, tada je odgovoran prevoz-
nik jer se smatra da je teret bio pod njegovom kontrolom.121 Prevoznik može suprotno
dokazivati.
627. Poslove utovara i istovara tereta prevoznik može povjeriti trećem licu, poseb-
nom subjektu. Zračni prevoznik odgovara za „svoje ljude“ u koje spadaju sva lica ko-
jima se on „služi“ u izvršenju prevoznog ugovora, pa čak i kada ta lica nisu u njegovoj
službi.122 U našem pravu, prevoznik neće biti odgovoran ako dokaže da su on ili njegov
agent preuzeli sve neophodne mjere da bi se izbjegla šteta, odnosno da je za njih bilo
nemoguće da preduzmu takve mjere.123 Treće lice odgovara i neposredno nosiocu prava
raspolaganja na teretu, ako je štetu prouzrokovao namjerno ili krajnjom nepažnjom.124
418
1.3. Prevoz stvari
628. Prevoz stvari vrši ugovorni prevoznik, s tim da on može prevoz povjeriti drugom
transporteru, bez obavještavanja pošiljaoca, kao i da ukrca teret u drugi avion. U principu,
zračni prevoznik nije dužan da se pridržava zračnog puta, pa čak i kada je on utvrđen u
tovarnom listu,125 a prema našem pravu dužan je pridržavati se ugovorenog ili uobiča-
jenog puta.126 Vrijeme prevoza obuhvata period u kojem se teret nalazi pod nadzorom
prevoznika, u zračnoj luci ili avionu, ili u slučaju slijetanja (ateriranja) izvan aerodroma
gdje god se teret nalazi127 u tzv. „roku prevoza“. I uskladištenje stvari nakon slijetanja
aviona pa sve do predaje primaocu spada u zračni prevoz.128
629. Prema Varšavskoj konvenciji,129 tovarni list sadrži vrijeme prevoza, dok Haški
protokol130 i IATA uslovi za prevoz tereta ne predviđaju nikakav rok za prevoz. Ako u
tovarnom listu nije naznačen rok prevoza, za ocjenu urednosti izvršenja ove obaveze
važni su početak i kraj prevoza, a zakašnjenje se ocjenjuje prema dužini puta, vrsti vaz-
duhoplova i drugim okolnostima slučaja.
1.4. Postupanje po uputstvima i naknadnim nalozima
630. Ova obaveza avioprevoznika usmjerena je prema licu koje je na osnovu

ugovora ili tovarnog lista ovlašteno da raspolaže teretom, iako ona nije izričito normi-
rana Varšavskom konvencijom. Međutim, stav je sudske prakse da postoji odgovornost
prevoznika kada on nije ili nije na odgovarajući način proveo upute koje mu je dao
pošiljalac. Isto stanovište sudovi su zauzeli i kod propusta prevoznika da bez odlaganja
obavijesti pošiljaoca o nemogućnosti izvršenja njegovih instrukcija. Jednako je pre-
voznik obavezan obavijestiti primaoca kada ovaj posjeduje tovarni list.131
Opšte je pravilo da je prevoznik obavezan tražiti instrukcije kada nastupe smetnje u
izvršenju ugovora. Ukoliko okolnosti slučaja ne dozvoljavaju da se traže instrukcije, ili
prevoznik ne može postupiti po dobijenim uputstvima koja se odnose na prevazila-
ženje posljedica nastalih smetnji, ovlašten je da postupi na jedan od sljedećih načina:
da izvrši pretovar tereta, stvari vrati u polaznu luku ili postupi na drugi način štiteći
interese imaoca prava (uskladišti stvari, preda ih drugom prevozniku, uputi teret drugim
zračnim putem).
631. U toku prevoza mogu se davati naknadni nalozi koji pravno znače raspolaganje
teretom. To pravo može biti isključeno ili ograničeno ugovorom i upisom u tovarni list.
Pravo na davanje naknadnih naloga ima pošiljalac, a od momenta prijema tovarnog
419
lista i primalac. Nalog se podnosi ugovornom prevozniku, uz plaćanje dodatnih tro-

škova za izvršenje naloga.
Naknadnim nalogom se može narediti: povlačenje tereta sa aerodroma polijetanja
ili opredjeljenja, zadržavanje tereta na bilo kome mjestu slijetanja, vraćanje stvari u mjesto
polaska i dr. Avioprevoznik može odbiti nalog, uz obavještenje pošiljaocu,132 ako isti
nije moguće izvršiti, ili bi izvršenjem nastala šteta davaocu naloga, odnosno prevozniku,
ili bi se kršili carinski i drugi prinudni propisi, te ako su troškovi izvršenja naloga veći od
vrijednosti tereta. U slučaju nemogućnosti izvršenja naloga, prevoznik je dužan bez
odlaganja izvijestiti pošiljaoca, a sa stvarima postupati kao savjestan privrednik.
1.5. Predaja stvari
632. Prevoznik, u principu, teret predaje na aerodromu mjesta opredjeljenja. Preciz-

nije, on stvari predaje u mjestu koje je određeno ugovorom ili tovarnim listom, ili u mjestu
koje odredi lice koje je ovlašteno na raspolaganje teretom. Stvari se predaju licu nave-
denom u tovarnom listu odnosno ovlaštenom imaocu tovarnog lista. Ako tovarni list
nije izdat, stvari se predaju licu koje je naznačeno u ugovoru. Prevoznik je dužan, bez
odlaganja, obavijestiti primaoca o prispijeću stvari, predati stvari i tovarni list.
Prije preuzimanja stvari i tovarnog lista, primalac mora da izvrši plaćanja i izmiri
druge obaveze prema prevozniku koje proističu iz tovarnog lista. Prilikom preuzimanja
stvari primalac stavlja primjedbe zbog oštećenja ili djelomičnog gubitka stvari – odmah,
ako je oštećenje vidljivo. Reklamaciju na skrivene nedostatke primalac mora da uloži
neposredno pošto se oštećenje ili manjak otkrije, a najkasnije 7, odnosno 14 dana po
preuzimanju stvari.133 Ne stavi li primalac prigovor, pretpostavlja se da su mu stvari
predate u stanju u kakvom su primljene na prevoz i saobrazno tovarnom listu. Moguće
je suprotno dokazivati.
633. Prevoznik će, bez odlaganja, tražiti instrukcije od pošiljaoca, ako ne pronađe
primaoca ili ako on odbije da preuzme stvari i tovarnog lista. Ne dobije li uputstva u
primjerenom roku, prevoznik može vratiti stvari u polaznu zračnu luku ili stvari staviti
u skladište na rizik i trošak lica koje ima pravo raspolaganja na tim stvarima. Nakon
proteka 30 dana čuvanja prevoznik je ovlašten da stvari proda. Radi li se o lako
pokvarljivoj robi istu može izložiti prodaji i prije isteka 30 dana.
420
2. Obaveze pošiljaoca
2.1. Plaćanje vozarine (cijene prevoza)
634. Ugovorom se određuje visina vozarine (air freight) i ko je plaća, pošiljalac ili
primalac. Ti podaci se unose u tovarni list.134 Ako u tovarnom listu te činjenice nisu
upisane (primijenjen Haški protokol), ili tovarni list nije izdat, stav je pravne teorije da
tada vozarinu plaća pošiljalac jer je on garant za plaćanje svih troškova.135 U takvim
slučajevima, prema našem pravu, vozarinu plaća primalac.136 Kod ugovora o prevozu
stvari na određeno vrijeme (time charter) pošiljalac plaća vozarinu unaprijed (freight paid).
Uobičajeno je da se visina vozarine unaprijed utvrdi tarifom (tariff) koja obuhvata
cijenu prevoza od jednog do drugog aerodroma. Ostali troškovi se posebno obraču-
navaju i plaćaju (prevoz do ili od aerodroma, uskladištenje i dr.).
Opšte je pravilo da se vozarina plaća za stvari koje su prevezene i u mjestu opredje-
ljenja stavljene na raspolaganje primaocu. Međutim, ona se plaća i kada teret nije
prevezen, a za to nije kriv avioprevoznik i njegovi „ljudi“, nego pošiljalac ili lice za
koje on odgovara. Kada je izvršen prevoz dijelom zračnog puta (djelomičan prevoz),
vozarina se srazmjerno smanjuje. I ovdje, kao u pomorskom prevozu, važi pravilo o
„mrtvoj vozarini“.
U nacionalnim pravnim sistemima, određeno je da avioprevoznik ima zakonsko
pravo zaloge na teretu koji je preuzeo na prevoz. Treba tumačiti da se radi o zalogu na
stvarima povodom čijeg prevoza je nastalo konkretno potraživanje. Postojanje
realnog koneksiteta znači da avioprevoznik nema pravo zaloge za obezbjeđenje i
namirenje potraživanja koja su nastala iz drugih ugovora o prevozu sa istim pošiljaocem.
2.2. Ostale obaveze pošiljaoca
635. Pošiljalac je dužan da pripremi robu za prevoz pakujući je u odgovarajuću

ambalažu. Priprema obuhvata i označavanje svojstava stvari relevantnih za prevoz
(lomljive, zapaljive). Druge radnje pripreme za prevoz koje padaju na pošiljaoca zavise
od vrste tereta.
421
Već je rečeno da tovarni list popunjava pošiljalac. Za tačnost podataka i izjava

unesenih u tovarni list odgovoran je pošiljalac. Pošiljalac je obavezan predati i sva duga
dokumenta kada konkretni prevoz zahtijeva (npr. liste o težini/masi stvari, uvjerenja
o porijeklu, fitopatološke potvrde, ateste i dr.). Na osnovu tih dokumenata sastavlja se
i avionski manifest.
636. Upozorenje na naročita svojstva stvari zajednička je obaveza za sve vrste tran-
sporta. Pošiljalac upozorava prevoznika na specifična svojstva stvari koje prima na
prevoz (opasne, lomljive, zapaljive), kao i na njihovu naročitu vrijednost (zlato, zlatni
satovi, dragocjenosti). Kada stvar na prevoz predaje špediter, pošiljalac/komitent je
dužan upozoriti špeditera na naročita svojstva stvari kako bi špediter upozorio
avioprevoznika. Neizvršenje ove obaveze direktno se odražava na obim odgovornosti
avioprevoznika. Ne bude li obaviješten o naročitim svojstvima ili vrijednosti stvari, a
one propadnu ili budu oštećene, prevoznik tada odgovara kao za obične stvari
IV ODGOVORNOST U ZRAČNOM PREVOZU
1. Odgovornost prevoznika
637. Zračni prevoznik kao držalac stvari najprije odgovara za štetu nastalu usljed
gubitka, oštećenja stvari u toku prevoza. Osnov odgovornosti za docnju mora se posebno
konstitutisati. Vrijeme prevoza je period od kada je stvar bila pod kontrolom (nadzorom)
vazdušnog prevoznika, na aerodromu ili u avionu, ili u slučaju slijetanja izvan
aerodroma, gdje god se teret nalazi.137 Budući da zahtjevi za naknadu štete prema
Varšavskoj konvenciji „mogu proizaći iz opasnosti koje proističu iz zračnog prevoza“,
avioprevoznik odgovara i za zadocnjenje sa isporukom.138
Odgovornost vazdušnog prevoznika zasniva se na principu pretpostavljene krivice.139
U doktrini postoji i stav da ovaj način odgovornosti važi samo za slučaj zadocnjenja.140
Prevozniku je dopušteno da iznosi razloge svoje ekskulpacije. Neće biti odgovoran ako
može dokazati da su „on i njegovi agenti preduzeli sve neophodne mjere da bi se
izbjegla oštećenja ili da je za njega ili za njih bilo nemoguće da preduzmu takve
mjere“,141 što je u skladu sa međunarodnim izvorima.142 Odredbe Varšavske konvencije,
a time i našeg zakona, ne treba primjenjivati ako se dokaže da je šteta nastala usljed
radnji ili propuštanja ljudi avioprevoznika koji su učinjeni namjerno, lakomisleno ili
422
uz postojanje svijesti da će šteta vjerovatno nastati.143 Ako prevoznik dokaže da je šteta

nastala nemarom, krivicom oštećenog lica, tada se odšteta smanjuje za iznos koji se
smatra razumnim.144
Prema Varšavskoj konvenciji, ništavni su sporazumi koji u cijelosti ili djelimično isklju-
čuju odgovornost vazdušnog prevoznika.145 Pri tome sudska praksa ne pravi
razliku između posrednog i neposrednog isključenja odgovornosti. Odredbe Konvencije
su imperativne prirode pa je svaka klauzula u ugovoru kojom se isključuje ili ograničava
odgovornost prevoznika, izvan pravila Konvencije, tj. ništavna. Jedini izuzetak su klauzule
koje se odnose na gubitak ili oštećenje tereta usljed prirodnih svojstava ili mana robe.146
Prema Montrealskom protokolu, zračni prevoznik neće odgovarati, ako dokaže da
je do gubitka ili oštećenja došlo usljed: prirodnih svojstava robe; nedostataka u pako-
vanju kada pakovanje nije vršio vozar ili od njega angažovano lice; ratnih događaja i
sukoba i akta državne vlasti koji se odnosi na ulazak, izlazak ili tranzit tereta.
638. I u vazdušnom prevozu postoji ograničenje odgovornosti prevoznika. Prema
Montrealskom protokolu i našem pravu, odgovornost vazdušnog prevoznika za slučaj
gubitka ili oštećenja tereta ograničena je na 17 specijalnih prava vučenja (Special Drawing
Rights) po kilogramu. Vrijednost specijalnih prava vučenja određuje Međunarodni
monetarni fond.147 Odgovornost se može povećati ako pošiljalac u trenutku predaje
robe potpiše posebnu izjavu (deklaraciju) i plati dodatni iznos. Tada prevoznik odgovara
do iznosa koji nije viši od iznosa iz deklaracije. Generalno, kod utvrđivanja ograničenja
odgovornosti prevoznika uzima se u obzir ukupna težina date pošiljke ili pošiljki koje su
obuhvaćene istom potvrdom o teretu ili vazduhoplovnom tovarnom listu.148
2. Odgovornost ostalih subjekata
639. Pored izloženih slučajeva ugovorne odgovornosti prevoznika, postoji odgo-

vornost vlasnika aviona. Prema pravilima našeg zakona, vlasnik aviona je odgovoran za
štetu koja je nastala prilikom operacija aviona licima i imovini koja se ne prevozi, pa čak
i ukoliko on nije prouzrokovao štetu. I ovdje je primijenjen sistem podijeljene odgo-
vornosti jer se naknada može smanjiti ako je oštećeno lice doprinijelo nastanku štete.
Ako je štetu prouzrokovalo više aviona, vlasnici odgovaraju solidarno.149
640. Naručilac prevoza, odnosno pošiljalac odgovara za svaku štetu koju pretrpi
zračni transporter usljed netačnih ili nepotpunih podataka i izjava. U istom duhu naru-
čilac odgovara i za štete nastale zbog toga što avioprevoznik nije imao isprave koje je
423
morao da prezentira naručilac. Naručilac odgovara i za štetu nanesenu od stvari danih

na prevoz ukoliko nije upozorio prevoznika na opasna svojstva stvari. Ako je dao
pogrešne ili nepotpune naloge za raspolaganje teretom, usljed kojih je avioprevoznik
pretrpio štetu, naručilac će biti obavezan na naknadu.
U određenim slučajevima može se postaviti pitanje odgovornosti primaoca, odno-
sno ovlaštenog imaoca prenosivog tovarnog lista zbog neizvršenja ili neurednog izvr-
šenja njegovih obaveza.150
424
DIO ŠESTI
INSTRUMENTI
PLAĆANJA
I OBEZBJEĐENJE
PLAĆANJA
GLAVA PRVA
UGOVOR O FAKTORINGU
I POJAM, RAZVOJ I VRSTE FAKTORINGA
1. Pojam posla i ugovora o faktoringu
641. Faktoring je posao čiju suštinu predstavlja isplata klijentu njegovih potraživanja
prema trećim licima, naplata tih potraživanja od trećih lica i vršenje drugih povezanih
usluga u robnom i novčanom prometu, uz naknadu. Pojava faktoringa rezultat je
podjele rada i specijalizacije privrednih subjekata. Isti proces učinio je faktoring naro-
čito podesnim za firme srednje veličine.1 U Bosni i Hercegovini faktoring se počeo raz-
vijati relativno kasno, tek nakon 2000. godine.2
Ekonomska suština faktoringa ogleda se u njegovim funkcijama. Teorija je jednodu-
šna u tome da kreditna, finansijska, del credere i uslužna funkcija predstavljaju bit ovoga
posla. Marketing funkcija se rjeđe spominje, ali se svugdje prešutno priznaje. Međuna-
rodna faktoring konvencija3 od prve četiri funkcije čini bitne odrednice obaveze fak-
tora. Istovremeno, Konvencija kao uslov svoga važenja zahtijeva da se u svakom
ugovoru nalaze barem dva od četiri navedena pojavna oblika ovih funkcija.4
642. Kreditnu funkciju faktora predstavlja finansiranje klijenta po pravilu davanjem
kredita ili predujmova.5 Klijent, čija potraživanja dospijevaju u periodu između 30 i 90
dana,6 putem faktoringa praktično odmah dolazi do svojih sredstava umanjenih za ci-
jenu faktorove usluge i za pridržana sredstva rezervi. Time su i elementi diskonta uklju-
čeni u ovu funkciju. Stoga ona često predstavlja najvažniji cilj koji klijent želi da ostvari
sklapanjem ugovora o faktoringu.7
Finansijska funkcija se sastoji primarno od vođenja računa. Pored toga, ona obuhvata
i sve radnje izvršenja naplate potraživanja, te njihov prenos na klijentov račun. Ukoliko
klijent ima više potraživanja koja se naplaćuju preko faktora, u finansijsku funkciju može
ući i obaveza faktora da upravlja ukupnim potraživanjima klijenta.8
427
Del credere funkcijom faktor oslobađa klijenta od rizika naplate potraživanja time što
ovaj rizik, uz posebnu naknadu preuzima na sebe. Koje će rizike faktor primiti, zavisi od
uslova ugovora.9 No, faktor ne može ugovorom zadržati za sebe punu slobodu izbora,
ukoliko želi da ostane u granicama pravog faktoringa. Ova funkcija bitno utiče na pra-
vnu prirodu i na tehnička rješenja ugovora o faktoringu. Del credere10 funkcija nije iz-
jednačena sa osiguranjem kredita.
Uslužnu funkciju čine radnje pružanja različitih usluga u robnom prometu i novčanom
prometu. One se najčešće tiču transporta, uskladištenja i isporuke robe, prijema rekla-
macija i rješavanja nekih sporova na prijateljski način. U novčanom prometu u ovu funk-
ciju ulaze one usluge koje nisu najneposrednije vezane za finansijsku funkciju; naprimjer
staranje o poreskim olakšicama (PDV/VAT i slično).
Četvrtu funkciju čini pružanje široko shvaćenih marketinga usluga. One dolaze do
izražaja naročito kod specijalizovanih faktora.11
643. U pravnom smislu treba razlikovati posao od ugovora o faktoringu. Posao je
šira kategorija. Obuhvata više ugovora i više odnosa čiju središnju i dominantnu tačku
predstavlja ugovor o faktoringu.
Brojnost ekonomskih funkcija faktoringa, mogućnost njihovog različitog kombino-
vanja i ispoljavanja, pojava više tipova faktoringa, različitost nacionalnih pravnih pore-
daka i brojnost netipičnih elemenata u svakom poslu otežavaju definiciju ugovora o
faktoringu. Zbog toga određivanje pojma faktoringa može imati samo radni karakter.12
Pod ugovorom o faktoringu podrazumijevamo rezultat sporazuma stranaka po
kome faktor za naknadu preuzima ili se obavezuje da će pod ugovorenim uslovima
preuzeti određena ili odrediva, po pravilu buduća kratkoročna potraživanja prema
trećim licima, odmah isplatiti jedan njihov dio, organizovati naplatu tih potraživanja i
eventualno snositi neuspjeh u naplati, a sve to uz obavljanje drugih ugovorenih usluga.
Elementi ove definicije biće razrađeni naročito kroz ispitivanje obaveza stranaka.
2. Istorijski razvoj faktoringa
644. Pravne instrumente kojima su se ostvarivali ciljevi faktoringa i njegove funkcije

postojali su još u starom vijeku. Hamurabijev zakonik, tako, uređuje i trgovinsko zastu-
panje uz obezbjeđenje kredita. Rimsko pravo je izgradilo contractus aestimatori. Njime
vlasnik stvari stvar prenosi drugom sa ovlaštenjima da je proda kao svoju, a da vlasniku
preda samo naznačenu cijenu.13
428
U srednjem vijeku situacija je slična onoj koja je postojala u doba Rimskog carstva.
Osnovni pravni instrument za ostvarivanje funkcija faktoringa je trgovačko zastupništvo.
Postojanje gradova sa posebnim statusom u feudalnoj Evropi i obavljanje trgovine na
velikim sajmištima pogodovali su razvoju ovog posla.14
645. U teoriji se smatra da začeci modernog faktoringa sežu čak do 1600. godine.15 Ipak,
nesumnjivo je da njegova primjena, te formiranje specifičnih poslova i pravne fizionomije
datiraju iz XIX vijeka. Moderni faktoring nastaje unutar anglosaksonskih pravnih sistema.
Zbog toga je izlaganje njihove historije ujedno i prezentacija pozitivnog prava.
U Velikoj Britaniji se faktoring razvija u okviru instituta Agency. Posebnu vrstu agenata
predstavljaju merchantile agents in general i factors. Da bi jedno lice djelovalo kao
„faktor“ neophodno je ovlaštenje dano da se „roba proda ili otpremi radi prodaje, ili da
se roba kupi ili da se novac naplati uz upotrebu robe kao osiguranja”.16 U ovoj definiciji
su sadržani i istorijski i kategorijalni korijeni današnjeg faktoringa i njegovih podvrsta.
Međunarodna faktoring konvencija (dalje i MFK) sa svojim shvatanjem ovoga posla to
potvrđuje.17 Englesko pravo poznaje del credere agenta i del credere faktora. Suština
ovog odnosa, za razliku od kontinentalnih prava, „nije ugovor o garanciji, nego ugovor
o obeštećenju”.18
646. Na izloženim common law osnovama donesen je u Velikoj Britaniji i prvi Zakon
o faktorima - Factors Act.19 Njegov član 2(1) određuje položaj faktora na sljedeći način:
“Ako je trgovački agent sa pristankom vlasnika u posjedu robe ili dokumenata koji daju
svojinu na robi, svaka prodaja, zahtjev ili drugo raspolaganje sa robom koje on učini
djelujući u redovnom toku poslovanja trgovačkog agenta, biće, pod uslovima ovog
zakona, valjani kao da ga je vlasnik izričito ovlastio da to uradi; sve ovo će važiti pod
uslovom da strana koja prima raspolaganje djeluje u dobroj vjeri i da u vrijeme raspo-
laganja ne zna da osoba koja raspolaže nema ovlaštenja da to čini”. Pravilo ima
značajne implikacije i na odnose stranaka u “agency”, ali se na njima ne možemo
zadržavati.20
Zahvaljujući vezama engleskog i prava USA, navedena pravila važila su i važe i u ame-
ričkom poretku. No, već od kraja XIX vijeka se postojeća pravna forma faktorskog ugo-
vora i odnosa popunjava novim ekonomskim sadržajima, posebno u domenu naplate
potraživanja za izvezene (tekstilne) proizvode.21 Razmah faktoringa na unutrašnjem tr-
žištu doveo je i do njegovog zakonodavnog uređenja. U gotovo svim državama USA
postoje posebni propisi u ovome poslu.22
Naglo širenje faktoringa u Evropi počinje šezdesetih godina prošlog vijeka. Usprkos
povećanju ekonomske uloge faktoringa,23 legislativa ne reaguje novim izvorima prava.
429
Izuzetak predstavlja Belgija koja je zakonom od 21.04.1958. godine dozvolila jedno-

kratno prenošenje faktura i time bitno olakšala cesiju potraživanja na faktora.24 U
ostalim zemljama kontinentalnog pravnog kruga, rješenja građanskih i privrednih
zakonika iz prošlog vijeka bitno otežavaju razvoj posla faktoringa. Problem je utoliko
veći što se javljaju novi poslovi koji su po nekim svojim funkcijama i obilježjima slični
faktoringu.25
3. Vrste faktoringa
647. U dosadašnjoj poslovnoj praksi konstituisano je više tipova faktoring odnosa.

Kao mjerilo podjele uzima se neko karakteristično obilježje ili broj funkcija faktoringa
koje pojedini tip obuhvata. No, čak ni tako stvoreni modeli nisu potpuno čisti. Obilježja
jednog tipa prisutna su u znatnom broju drugih vrsta faktoringa. Konkretni poslovi
faktoringa po pravilu potvrđuju ovu pojavu. Zbog toga tip faktoringa prije treba sma-
trati orijentirom za utvrđivanje odnosa između stranaka i između učesnika faktoringa
generalno, nego višim pravnim pojmom koji povratno djeluje na ekonomska i juridička
rješenja i u modelu i u datom ugovoru.
648. Od svih podjela faktoringa i ekonomski i pravno je najvažnija ona na pravi i
nepravi faktoring. Zbog toga ćemo je posebno imati u vidu i u daljim izlaganjima.
„Pravi faktoring” je onaj koji obuhvata sve tri bitne funkcije.26 U njega su najčešće
uključeni i marketing poslovi budući da to traže kako jačina veze između klijenta i
faktora, tako i zaštita interesa faktora. Funkcija jamčenja faktora za naplatu potraživanja
klijenta, a time i preuzimanje rizika naplate, je tipična za ovu vrstu faktoringa. Bez del
credere odnosa nema ni pravog faktoringa.27
„Nepravi faktoring”, nazvan i kvazi-faktoring je onaj u kome faktor ne preuzima
na sebe rizik naplate prenesenih potraživanja. Faktor se samo obavezuje da će izvršiti
radnje naplate. Ukoliko je dao predujam klijentu (finansijska funkcija), tada se radi o
zajmu sa atipičnom pogodbom o pravu vraćanja klijentu onih potraživanja koja faktor
nije mogao naplatiti.28 Nacionalna prava dozvoljavaju postojanje nepravog faktoringa
i kada je njegov predmet isključivo obaveza pokušaja naplate budućih potraživanja.
No, prema čl. 1 (2), (b) MFK samo naplata potraživanja (collection of receivables) ne može
biti predmet faktoringa. Nepravi faktoring će postojati ako je uz navedenu preuzeta
još neka funkcija, osim jamčenja za naplatu (protection against default in payment by
debtors).
430
649. Prema sadržaju obaveze faktora, poslovi se mogu svrstati u Old Line Factoring i
Maturity Factoring. Ova podjela je karakteristična za anglosaksonska prava.
Kod Old Line Factoringa faktor otkupljuje sva određena ili odrediva potraživanja
svoga klijenta prema trećim licima na duži rok, s tim da kupovina važi od dana u kome
faktorov klijent kao prodavac izda fakture svome kupcu - dužniku, ili od dana izvršenja
cesije potraživanja prema klijentovom kupcu na faktora. U ovom tipu posla je nagla-
šena del credere funkcija iako su i druge zastupljene. On stoga predstavlja anglosa-
ksonsku verziju „pravog faktoringa“ kontinentalnih sistema. Za Old Line Factoring je
uobičajeno u engleskom pravu da dužnik bude obaviješten o cesiji potraživanja na
faktora. Notifikacija je u pravu USA uslov za preuzimanje del credere funkcije.29 Značajno
je da čl. 1,2 (c) MFK od notifikacije dužnika pravi uslov za postojanje bilo kog tipa
faktoringa.
Maturity Factoring je onaj kod koga faktor klijentu isplaćuje potraživanja tek po
njihovoj dospjelosti, a ne sa danom izdavanja fakture kupcu ili izvršenja cesija (“Paid as
Paid Factoring”). Ovaj tip poznaju i kontinentalna prava. U njemačkom se naziva
“Falligkeitsfactoring”. Pošto potraživanja ima više i pošto dospijevaju u različite datume,
između stranaka se može ugovoriti da se ne plaćaju pojedinačno, nego skupno i to na
neki dan koji odgovara prosjeku dospjelosti potraživanja u datom periodu. Ova vrsta
posla se naziva Average Maturity Factoring.30 U Maturity Factoringu, bez obzira na vrstu,
nema finansijske funkcije.
650. Otvorenost faktoring odnosa prema dužniku je mjerilo za podjelu na „otvoreni“
i „skriveni“ faktoring. I ovu podjelu poznaju kako anglosaksonski, tako i kontinentalni
sistemi. No, razlika postoji u pravnoj tehnici kojom se pojedine vrste faktoringa ostvaruju.
Kod otvorenog faktoringa (Disclosed Factoring) kupac - dužnik zna za postojanje
ugovora o faktoringu između prodavca - klijenta i faktora. To saznanje stiče po pravilu
obavještavanjem, notifikacijom. Način obavještavanja i znanje za odnos faktoringa
različito se procjenjuju u pojedinim nacionalnim pravima.31
Skriveni faktoring (Closed Factoring, stilles Factoring) je onaj kod koga dužnik ne zna
za prirodu odnosa između faktora i klijenta.32 Razvio se u spoljnotrgovinskom poslovanju.
Klijent prodaje robu faktoru u jednoj državi, a faktor je potom preko istog klijenta izvozi
u drugu zemlju. U engleskom pravu klijent tada ima položaj povjerenika - trustee.33
U kontinentalnim sistemima klijent se pravno pojavljuje prema dužniku kao komisionar.
Prodaja stranom kupcu - faktoring dužniku vrši se po pravilu na osnovu kredita u čiji
je iznos uračunata i faktorova provizija.34 Odnos između klijenta i faktora je povjerljive
prirode35 i predstavlja poslovnu tajnu. Pošto se faktor prema dužniku pojavljuje isključivo
431
kao banka označena na fakturi kao mjesto plaćanja, ovaj tip se naziva i Invoice Factoring.
Razlozi za nastanak skrivenog faktoringa su istorijske prirode. Smatralo se, naime,
da solidne firme nemaju potrebe za međufinansiranjem svojih prodaja.36 Danas su ovi
motivi otpali.
651. Faktoring može biti unutrašnji ili spoljnotrgovinski.37 Kriterij je postojanje
sjedišta prodavca/snabdjevača/izvoznika i kupca/dužnika/uvoznika u istoj, odnosno u
dvije države. Spoljnotrgovinski faktoring se pojavljuje bilo kao „potpuni“ ili „direktni“,
bilo po „sistemu dva faktora“ koji se naziva i „indirektni“.38 U drugom slučaju postoje
međusobno povezani izvozni i uvozni faktor od kojih prvi obavlja faktoring poslove za
snabdjevača, tj. klijenta u jednoj, a drugi za kupca, odnosno dužnika u drugoj državi.
Izvoznik/snabdjevač i uvozni faktor se ne nalaze u ugovornom odnosu.39 Smatramo da
analogijom isto vrijedi za dužnika/uvoznika i izvoznog faktora. Poslovna prednost ove
konstrukcije je u tome što svaki faktor djeluje u uslovima u kojima može najbolje da
procijeni kreditnu sposobnost i poslovnu reputaciju svoga klijenta.40
Prema vrsti subjekata koji učestvuju u ugovoru, faktoring se dijeli na interni i eksterni.
Interni faktoring je onaj kod koga se kao stranke javljaju subjekti iz iste grupacije ili
povezana lica. To je faktoring za sopstvena preduzeća.41 Eksterni je onaj gdje između
klijenta i faktora ne postoji statusna veza. Obje vrste faktoringa mogu se pojaviti i u
međunarodnom prometu. Interni faktoring će biti posebno čest unutar transnacio-
nalnih korporacija.
652. Kriterij djelatnosti u kojima se faktoring pojavljuje interesantan je jer ukazuje na
puteve razvoja ovog posla. Prema njemu, faktoring poslovi se mogu svrstati u opšte i
specijalne.
Pod opštim faktoringom podrazumijevaju se prvenstveno poslovi zaključeni u
oblasti prometa robe. Tu je faktoring nastao i tu se razvio. Razlozi za ovo leže u podob-
nosti tražbine iz ugovora o prodaji za naplatu uz relativno male rizike po faktora.42
Faktoring u oblasti usluga se pojavio kasnije, ali već zauzima punopravno mjesto u šemi
faktoring poslova.43 U čl. 1, 3 MFK se izričito kaže: „Izraz ”roba” i ”prodaja robe” u ovoj
konvenciji uključuju u sebe usluge i obezbjeđenje usluga.“
Specijalni poslovi faktoringa razvijaju se u novije vrijeme. Od njih su posebno
interesantni: honorar faktoring, faktoring lizing i Retail Factoring, tj. faktoring potraži-
vanja iz prometa na malo.44 Na posljednju vrstu se ne mogu primijeniti odredbe
međunarodne faktoring konvencije.45 Ona, dakle, ostaje institut domaćeg prava.
432
II IZVORI, KARAKTERISTIKE I PRAVNA PRIRODA UGOVORA
1. Izvori međunarodnog poslovnog prava
653. Međunarodno javno pravo ne uređuje posao faktoringa. Zbog toga prvu grupu
izvora predstavljaju oni koji spadaju u međunarodno poslovno pravo. Među njima je
najvažnija UNIDROIT Konvencija o međunarodnom faktoringu (dalje: Konvencija ili
MKF). Konvencija je donesena na diplomatskoj konferenciji u Otavi 28.05. 1988. godine
sa željom da se olakša međunarodni faktoring „uz zadržavanje ravnoteže interesa
između različitih strana uključenih u faktoring transakciju.”46 Uslovi za stupanje na snagu
i domen primjene određeni su u samoj konvenciji. Konvencija stupa na snagu nakon
deponovanja trećeg instrumenta ratifikacije, prihvatanja, odobravanja ili pristupanja
(čl. 14 MFK). Do 30.10.2008. godine Konvenciju je potpisalo 15 zemalja, a ratifikovalo
7 (sedam). Posljednja je to učinila Ukrajina 05.12.2006. godine. Bosna i Hercegovina nije
ni potpisnica, ni članica ove Konvencije.47
Nekoliko elemenata određuje važenje Konvencije. Oni moraju postojati kumulativno.
To su:
a) postojanje faktoringa vezanog za ugovore o prodaji robe i usluga, kao i na ugovore
o snabdijevanju robom i uslugama.48 Tehnički izraz za sve poslove prodaje je ugovor
o „prodaji robe“;
b) činjenica da prodavac (supplier) kao klijent faktora i dužnik, tj. kupac imaju svoja po-
slovna sjedišta (places of business) u različitim zemljama. Ukoliko postoji više mjesta
poslovanja, biće mjerodavno ono koje ima „najbližu vezu sa relevantnim ugovorom
i njegovim izvršenjem”, uzimajući u obzir okolnosti koje su stranke znale ili morale
znati prije ili u vrijeme zaključenja ugovora. Ovaj uslov ima alternativu. Ako on nije
ispunjen, Konvencija će se ipak primijeniti ukoliko su i ugovor o prodaji robe i
ugovor o faktoringu podvrgnuti pravu zemlje koja je članica Konvencije shodno
pravilima međunarodnog privatnog prava; 49
c) nepostojanje sporazuma stranaka ugovora o faktoringu ili ugovora o prodaji robe da
će primjena Konvencije biti isključena. Za razliku od UNIDROIT Konvencije o među-
narodnom finansijskom lizingu, kod faktoringa nije dozvoljeno djelimično isključi-
vanje primjene Konvencije. To ujedno znači da se sporazumom stranaka ne mogu
mijenjati ni pojedina rješenja. Ukoliko Konvencija važi, njene odredbe imaju prinu-
dan karakter;50
433
d) nepostojanje uzajamne ili jednostrane izjave države članice, koja sa drugom državom
ima sličnu regulativu faktoringa za pitanja obuhvaćena Konvencijom, da se na
odnose subjekata faktoringa koji imaju mjesta poslovanja u tim državama neće
primjenjivati ova konvencija.51
Ukoliko Konvencija važi, ona se primjenjuje na ugovore o faktoringu, subfakto-

ringu i daljem prenosu tražbina. Ipak, pravila o plaćanju faktoru i prigovorima koji su za
njih vezani (čl. 8 –- 10 MFK) važe samo ako je dalje potraživanje preneseno na faktora.52
Kada ugovor o faktoringu zabranjuje dalji prenos tražbine na neko treće lice ili subfak-
tora, prethodna rješenja neće važiti.53
654. Ostali izvori međunarodnog poslovnog prava za ovaj posao navedeni su u
pravilima o interpretaciji Konvencije.54 Na prvom mjestu se nalazi načelo poštenja i
savjesnosti u međunarodnoj trgovini („Good faith in international trade”). Potom dolaze
principi na kojima je Konvencija zasnovana. Dva su izričito spomenuta: ravnoteža
interesa i jednoobraznost primjene Konvencije.55 Ako prethodni izvori nisu dovoljni,
kao sekundaran izvor važiće nacionalni juridički poredak na koje upućuju pravila
međunarodnog privatnog prava mjerodavnog za transakciju u pitanju.
Posljednje rješenje je veoma interesantno zato što, usprkos postojanju velikih
međunarodnih asocijacija faktora,56 ne spominje ostale izvore autonomnog međuna-
rodnog poslovnog prava, poslovne običaje i međusobnu praksu stranaka posebno.
Smatramo da njihova primjena u skladu sa opštim pravilima nije ovim isključena.
Argument za naš stav je Code of International Factoring Customs (IFC) koji je 1994. godine
promovisalo poslovno udruženje faktora pod nazivom Factors Chain International.57
Ovaj kodeks je urađen zakonodavnom tehnikom, a u suštini predstavlja posebne
uzanse u ovoj oblasti. Pojedine faktoring kuće ili njegove asocijacije imaju i opšte uslove
poslovanja58 i etičke kodekse.59
Sudske i arbitražne odluke također su izuzetno značajan izvor za faktoring. Tako IFC
u čl. 2 kao obaveznu predviđa arbitražu koju provodi Factors Chain International u skladu
sa sopstvenim pravilima o arbitraži.
U ovoj grupi izvora veliku ulogu igra ugovor. On može biti zaključen na osnovu
opštih uslova poslovanja bankarskih subjekata generalnog ili posebnog karaktera koji
su sačinjeni isključivo za poslove faktoringa. Kod nas ovi opšti uslovi i njihova primjena
moraju biti usaglašeni sa čl. 142 i 143 Zakona o obligacionim odnosima. Uporedno
posmatrano, postoje sistemi sa strožom i detaljnijom zakonskom kontrolom opštih
uslova. Klasičan primjer snažne zakonske kontrole opštih uslova poslovanja je njema-
čko pravo.60
434
2. Izvori međunarodnog privatnog i nacionalnog poslovnog prava
655. Uporedno posmatrano, obaveza plaćanja je i u domaćem i u međunarodnom

poslovanju podvrgnuta velikom broju prinudnih propisa. Budući da se radi o normama
koje izražavaju finansijski suverenitet, stranke ne mogu na njih uticati svojim sporazumom.
Upravo zbog toga ne postoje ni međunarodni izvori međunarodnog privatnog prava za
oblast faktoringa.
Kada dođe do potrebe da se odredi mjerodavno pravo, primjenjuju se pravila
nadležnog nacionalnog MPP. Pošto BiH nije članica MFK, kod nas će se na prvom mje-
stu primijeniti pravilo o autonomiji volje stranaka za sva pitanja za koja je to moguće.61
Primjena dispozitivnih pravila, sadržanih u čl. 20 ZRSZ, zavisi od vrste faktoringa, stava
o njegovoj pravnoj prirodi i od izabrane tačke vezivanja. Ukoliko analiza konkretnog
slučaja ne pokaže drukčije, na faktoring će se primijeniti pravo zemlje u kojoj se u
vrijeme prijema ponude za prodaju potraživanja faktoru nalazilo „prebivalište, odnosno
sjedište ponudioca”.62 Poželjno je da prodavac iz ugovora o prodaji sa dužnikom bude
i ponudilac za zaključenje ugovora o faktoringu kako bi se izbjegao sukob pravnih
režima unutar cijele poslovne konstrukcije faktoringa.63
656. Ako je prema pravilima MPP za odnos nadležno pravo BiH, njegov najvažniji
izvor je Zakon o obligacionim odnosima.64 Složenost faktoringa u prvi plan ističe
nekoliko grupa odredbi: o opštim uslovima poslovanja (čl. 142-144), o cesiji (čl. 436-445),
prodaji (čl. 454-466 i čl. 540 naročito) i o kreditu (čl. 1065-1082). Navedeni članovi se
neposredno primjenjuju na faktoring. Zbog toga dolazi do izvjesnih sukoba između
ekonomskih zahtjeva faktoringa i pravnih instrumenata kojima bi oni trebalo da budu
zadovoljeni. Zahvaljujući činjenici da je Zakon o obligacionim odnosima relativno nova
kodifikacija, ova protivrječnost je nešto manja nego u njemačkom65 i talijanskom
pravu.66 Zakoni kojima se regulišu bankarsko poslovanje i ekonomska razmjena sa ino-
stranstvom daju pravne okvire u kojima se posao faktoringa mora kretati.
3. Karakteristike i pravna priroda ugovora
657. Izlaganja o pojmu i vrstama faktoringa ukazuju na osnovne karakteristike

ugovora i na nužnost da se, prema potrebi, posmatraju zavisno od tipa posla u kome se
pojavljuje. Teorija je uglavnom jedinstveno odredila pravne osobine ovoga posla. To
nam omogućava da mišljenja pojedinih autora citiramo samo ako znače odstupanje ili
proširenje pojedinog obilježja.
435
Ugovor o faktoringu je, najprije, složen. U njegovom sastavu mogu se razlikovati

naročito: ugovori o prodaji prava, ugovori o kreditu i ugovor o globalnoj cesiji. Problemi
koji nastaju u primjeni pravila pretežno građanskog prava na ove poslove u sklopu
faktoringa su takvi da se u njemačkoj teoriji govori o „atipičnosti“ tih poslova.67
Konstatacija važi i za naš sistem. Kod pravog faktoringa najjače su istaknuti elementi
ugovora o prodaji prava i cesiji, a kod nepravog o kreditu. Postojanje elemenata
ugovora o cesiji i kreditu ne daje faktoringu svojstvo cesionog kredita. Dva su osnovna
razloga za ovakav stav. Najprije, prenos potraživanja na faktora nije isključivo fiducijaran,
tj. ne vrši se samo radi obezbjeđenja naplate iznosa koje je faktor dao klijentu. I drugo,
faktor vrši upravljanje potraživanjima, što nije slučaj sa bankom-kreditorom.68 Pored
navedenih ugovora, zavisno od tipa i konstrukcije konkretnog posla, u faktoringu
se sreću i elementi ugovora o: trgovinskom zastupanju, komisionu, diskontovanju
tražbine69 i o osiguranju.70
Druga osobina ugovora jeste njegova trajnost. Iz nje pojedini teoretičari izvlače još
jedno obilježje - periodičnost ispunjavanja.71 Periodičnost činidbi faktora je naročito
značajna kod Average Matiruty Factoringa. Ekonomska suština faktoringa, te njegova
trajnost povezana sa povremenim ispunjavanjem obaveza pokazuju da je faktoring i
okvirni ugovor. Sporazum kojim se zasniva odnos faktora i klijenta ostvaruje se nizom
odvojenih i relativno samostalnih transakcija koje se sastoje u cesiji potraživanja i pla-
ćanju (predujmova) za nju. Postoji mišljenje da stranke svoje obaveze moraju izvršiti
lično i da stoga faktoring ima obilježja ugovora intuitu personae.72 Mislimo da moguć-
nost postojanja „međufaktora“ govori protiv navedenog stava.
U našem pravu ugovor o faktoringu nema obaveznu zakonsku formu. U praksi je
najčešće formularan73 i formalan po volji stranaka.74 Ista je situacija i u drugim razma-
tranim sistemima, s tim što u engleskom pravu jedino ugovor o otvorenom faktoringu,
a u pravu USA svaki ugovor o faktoringu mora biti sačinjen pismeno.75
Napokon, teorija jednodušno određuje još tri osobine ovog posla. On je: teretan,
neimenovan i spada u poslove banke, iako nije, juridički posmatrano, bankarski posao.
658. Pravna priroda ugovora o faktoringu ne može se odrediti jedinstveno za sve
tipove posla koje smo naveli.76 S obzirom na to da ekonomska suština odnosa diktira
juridička rješenja, za utvrđivanje pravne prirode ugovora treba uzeti u razmatranje one
vrste koje nastaju na bazi primjene kriterija obuhvaćenosti funkcija.
„Pravi faktoring“ i sa njim izjednačene druge vrste faktoring poslova su po svojoj
pravnoj prirodi prodaja potraživanja.77 U pravno-tehničkom smislu pravi faktoring
je neraskidivo povezan sa globalnom cesijom budućih potraživanja. Ta cesija se vrši
436
umjesto ispunjenja obaveze (čl. 444, st. 1. ZOO).78 Zbog stanja regulative elementi
cesije su naročito naglašeni u talijanskom pravu.79 Finansijska funkcija u ovom tipu
faktoringa se pravno izražava tako što pravom faktoringu dodaje elemente forfetnog
diskontnog posla,80 eskonta i inkasa.81
„Nepravi faktoring“ ima najjače izražene elemente ugovora o kreditu i ugovora o
čistom diskontnom poslu.82 Sa njima su povezani i elementi finansijskog zastupanja.
Zbog toga cesija potraživanja nema isti karakter kao kod „pravog faktoringa”. Ona se
ovdje vrši radi namirenja tražbine (solvendi causa) (čl. 444, st. 2 ZOO).
Karakteristike ugovora i različiti uticaji koje vrše pojedini ugovori na pravnu suštinu
faktoringa čine od faktoringa mješoviti pravni posao.83 Elementi imenovanih i neime-
novanih ugovora koje faktoring obuhvata moraju se spojiti primjenom teorije kombi-
nacije, a ne teorije apsorpcije.84 Ovaj postupak mora biti primijenjen posebno na „pravi“
i posebno na „nepravi” faktoring. U suprotnom, određivanje jednog ugovora kao
dominirajućeg, onoga koji apsorbuje ostale, značilo bi ne samo ekonomsko nego i
pravno sužavanje mogućnosti primjene faktoringa. U svjetlu ograničenja koja potiču
iz sfere izvora prava, ovakav ishod mogao bi ozbiljno da ugrozi opstanak faktoringa.
4. Odnos poslova faktoringa i forfetinga
659. Po ekonomskoj svrsi, poslovnom modelu i pravnim rješenjima faktoringu je

najsličniji posao forfetinga (forfaiting). Konstrukcija forfetinga služi finansiranju
srednjoročnih i dugoročnih poslovnih transakcija sa elementom inostranosti. U njenoj
osnovi nalazi se ugovor o forfetingu kojim forfeter uz diskont kupuje nedospjela
novčana potraživanja od svoga klijenta ujedno se odričući prava na regres ukoliko o
dospjelosti iz bilo kojih razloga ne bude mogao da naplati potraživanje od dužnika.85
Visina forfeting diskontne stope se najčešće određuju prema stanju na forfeting tržištu,
ali se može i pojedinačno ugovarati. Zbog značajnog rizika koji forfeter preuzima, prava
koja su predmet ugovora ili potiču iz mjenice ili su praćena drugim instrumentima obez-
bjeđenja plaćanja (aval, bankarska garancija ili dokumentarni akreditiv).86
Ekonomska teorija dijeli forfeting poslove na forfet u užem i širem smislu. Kod prve
grupe klijent forfet finansiranje uključuje u poslovnu i pravnu konstrukciju unaprijed,
prije zaključenja osnovnog ugovora sa svojim dužnikom. Forfeting u širem smislu
postoji kada se ovom načinu finansiranja sporazum između klijenta i forfetere zaključuje
tek kada je potraživanje klijenta prema dužniku već nastalo.87
437
Bez obzira o kojoj se ekonomskoj vrsti posla radi, dužnik može na forfetera prenijeti
potraživanje cesijom, otkupom mjeničnog potraživanja i prenosom akreditiva. U po-
slovnoj praksi i u doktrini dominira stav da je za forfeting ugovor tipičan prenos
avalirane mjenice bez prava regresa od izdavaoca (without recourse). Pošto je u ženev-
skom mjenično-pravnom krugu klauzula „bez regresa“ koju bi unio trasant pravno
ništava, to u forfetingu funkcioniše jedino sopstvena mjenica. U common law sistemima
se i trasirana mjenica može pojaviti kao instrument forfetinga. 88
660. Između forfetinga i faktoringa postoje značajne sličnosti. Razmotrićemo ih na
sažet način, imajući u vidu prvenstveno pravi faktoring ugovor.
Osnovne sličnosti između dva ispitivana ugovora su:

a) oba posla služe vanbilansnom finansiranju spoljnotrgovinskih transakcija, bez za-
ključivanja ugovora o kreditu sa bankom;
b) poslovna i pravna konstrukcija oba posla uključuje najmanje tri lica, a kod spoljno-
trgovinskih transakcija se kao četvrto redovno pojavljuje i kupčeva/dužnikova po-
slovna banka;
c) i forfeting i faktoring znače otkupljivanje tuđeg potraživanja uz preuzimanje rizika
za eventualnu nemogućnost naplate. Postojanje del credere funkcije je najjača za-
jednička osobina oba posla;
d) ugovori o forfetingu i faktoringu imaju veliki broj istih pravnih osobina: neimenovani
su, mješoviti, formularni, teretni i dvostrano obavezni.89
661. Razlike između forfetinga i faktoringa su brojnije i važnije. Izložićemo ih sa

ciljem boljeg objašnjenja suštine oba posla. I ovdje će akcent biti na pravom faktoringu.
Sistem izvora prava za svaki od ovih ugovora se donekle razlikuje. Suprotno fakto-
ringu, ne postoji međunarodna konvencija za forfeting. Kod forfetinga u užem smislu
u obzir se moraju uzeti autonomna pravila forfeting tržišta, što nije slučaj kod fakto-
ringa. Napokon, za najčešći pojavni oblik forfetinga, onaj koji se odvija otkupom avali-
ranih mjenica, relevantno je mjenično pravo, a ne opšta pravila obligacionog prava i
regulativa cesije koji uređuju faktoring. Ova razlika se reflektovala i na pravila parničnog
postupka koja se primjenjuju u slučaju spora.
Predmet razmatranih ugovora se razlikuje najprije u poslovnom smislu. Forfetingom
klijent finansira potraživanja iz dugoročnih ugovora, najčešće o isporuci investicione
opreme i građenju, dok je forfeting orijentisan na ugovore o prodaji robe. Sa stanovišta
438
deviznih propisa predmet forfetinga su dugoročna potraživanja, ona koja dospijevaju

najranije za 6 mjeseci.90 U praksi se forfeting koristi za naplatu srednjoročnih potraži-
vanja sa rokom dospjelosti između 3 i 6 godina. Predmet faktoringa su uvijek kratko-
ročna potraživanja, po pravilu ona koja dospijevaju za 90 dana.
Zbog razlike u izvoru i dospijevanju potraživanja koja su predmet svakog od razma-
tranih poslova, rizici kojima su izloženi njihovi nosioci nisu jednaki. Faktor po pravilu
snosi samo rizike vezane za dužnika, dok forfeter, pored opasnosti od insolventnosti
dužnika, snosi ekonomske, valutne i političke rizike države u kojoj je sjedište dužnika.
Ugovor o forfetingu se u pet osobina razlikuje od faktoringa:

a) pravna priroda forfetinga je diskontni kredit, dok je faktoring u suštini ugovor o cesiji;
b) osnov potraživanja kod forfetinga je po pravilu mjenica kao vrijednosni papir, dok je
kod faktoringa to ugovor o cesiji;
c) predmet forfetinga je samo jedno određeno i postojeće potraživanje, dok predmet
faktoring ugovora mogu biti i buduća odrediva potraživanja;
d) ugovor o forfetingu je posao intuitu personae, dok faktoring u principu nema tu
osobinu i
e) forfeting je zbog dugoročnosti potraživanja i brojnih rizika aleatoran, a faktoring nije.
III LICA U FAKTORINGU, ZAKLJUČIVANJE I

BITNI ELEMENTI UGOVORA
1. Lica u faktoringu
662. Subjekti ugovora o faktoringu su klijent i faktor. Kao klijent se može pojaviti
bilo koji subjekt domaćeg, odnosno međunarodnog poslovnog prava koji djeluju
u oblastima u kojima se posao faktoringa pojavljuje.91 Domaći klijent koji u međuna-
rodnoj razmjeni prodaje robu ili usluge naziva se i izvoznikom. Kao faktor ili faktoring-
institut najčešće se javlja banka. Uloga banke kao faktora počiva na finansijskoj funkciji
ovoga posla. No, faktoringom se mogu baviti i druge specijalizovane institucije. Takav
subjekt u Bosni i Hercegovini je Izvozno-kreditna agencija Bosne i Hercegovine (IGA).92
Ukoliko se u poslu pojave dva faktora - izvozni i uvozni, svaki od njih pojedinačno ima
439
prava i dužnosti faktora u skladu sa konstrukcijom posla i ugovorima koji je pravno

uobličavaju.93
663. Pored subjekata ugovora, postoje i subjekti posla faktoringa kao šire ekonomske
i pravne konstrukcije. To su lica za koja prava i obaveze ne nastaju neposredno na
osnovu sporazuma klijenta i faktora, nego povodom toga sporazuma. Na prvom mjestu
je klijentov partner. On ekonomski ima ulogu kupca, a u spoljnotrgovinskoj razmjeni i
uvoznika. Pravno posmatrano, klijentov partner je dužnik. Ugovor o faktoringu ovome
dodaje i svojstvo cesusa. Značajno je istaći da on nije pasivan učesnik u transakciji. Po
većini prava i po čl. 1,2 (c) MFK dužnik (debtor, Drittschuldner) mora biti obaviješten o fak-
toring cesiji. Pored toga, na raspolaganju mu stoje i prigovori predviđeni pravilima o
ustupanju potraživanja.
Faktorov faktor, „subfaktor“ ili „međufaktor“ je faktorova poslovna veza u mjestu ili
u zemlji plaćanja. Javlja se najčešće u međunarodnom faktoringu. Subfaktor obaveze i
prava zasniva na posebnom ugovoru o podfaktoringu. I ovaj posao je regulisan MFK.
Ako zaključenje ugovora o podfaktoringu nije zabranjeno ugovorom o faktoringu
(čl. 12), tada se odredbe Konvencije o odnosima klijenta i faktora primjenjuju i na odnos
faktor – podfaktor (čl. 11, 1 (a). Odnosi dužnika/uvoznika prema podfaktoru isti su kao
i prema faktoru (čl. 11, 1 (b)).
2. Zaključivanje ugovora
664. Postupak zaključivanja ugovora o faktoringu slijedi opšta pravila obligacionog

prava o ovom pitanju. Iz poslovnog ugla posmatrano, posebnu pažnju ima faza pregovora.
U njoj faktoring institut ispituje bonitet potencijalnog klijenta, bonitet njegovih kupaca,
obim posla i rentabilnost.94 Ako se ugovor zaključuje na bazi opštih uslova, potencijalni
klijent treba da ispita sadržaj tih uslova i da zauzme stav o pojedinim rješenjima.
Prilikom zaključivanja ugovora posebnu pažnju treba posvetiti načinu prenosa po-
traživanja. Ukoliko se ona odmah ustupaju faktoru, nastaje ugovor o faktoringu. Bude
li ugovoreno samo to da je klijent dužan određena potraživanja ponuditi faktoru, onda
postoji predugovor o faktoringu. Na osnovu njega se za svako potraživanje ili njihovu
grupu sklapa poseban ugovor o faktoringu. Tu situaciju karakterišu dva momenta. Prvo,
autonomija volje stranaka je ograničena uslovima predugovora. I drugo, ugovor se po
pravilu zaključuje konkludentnim radnjama.95 U teoriji postoji i stanovište prema kome
se ugovor o faktoringu uvijek sklapa kao predugovor.96 Ovo gledište je zasnovano na
dominirajućem stavu formularnog prava faktoring instituta i njihovih udruženja.97
440
665. Forma ugovora o faktoringu već je raspravljena. Ukoliko ona po zakonu ne čini
bitan element posla, stranke slobodno odlučuju o formi svoga sporazuma. Pošto se u
praksi ovaj ugovor redovno sklapa u pisanom obliku, potrebno je u ugovoru uvijek
jasno reći da li stranke žele formu kao uslov za nastanak ugovora (ad solemnitatem),
kao obavezno dokazano sredstvo (ad probationem) i kao obično dokazano sredstvo.
Vrsta izabrane forme značajna je kako za tumačenje, tako i za kasnije izmjene i dopune
ugovora o faktoringu.98
666. Predmet ugovora kao bitan element ugovora određen je ekonomskim funkcijama
i vrstom faktoringa. Usprkos njihovoj raznovrsnosti, zajedničko minimalno određenje
predmeta ipak je moguće. MFK je to učinio alternativnom normom. Prema čl. 1,2 (b)
predmet ugovora moraju biti barem dvije od sljedeće četiri radnje faktora: finansiranje,
vođenje knjigovodstva, naplata potraživanja i jamčenje za naplatu. Ako se predmet
posmatra kao objekt na kome se vrše spomenute radnje, onda se može dati sljedeća
definicija: Predmet ugovora su klijentova određena ili odrediva, postojeća ili buduća,
dospjela ili nedospjela potraživanja prema jednom dužniku, grupi dužnika, ili svim
njegovim dužnicima u vremenu trajanja ugovora o faktoringu, koja klijent uz plaćanje
cijene usluge i pod uslovima ugovora prenosi na faktora sa ciljem njihove naplate od
dužnika, sa ili bez obaveze faktorovog jemstva.
667. Cijena faktorove usluge, kao drugi bitan sastojak ugovora, je složena pojava.
Navešćemo njene elemente, uz napomenu da i oni dijelom zavise od vrste faktoringa.
Prvi je provizija kao naknada za faktorov rad. Ona se sastoji od naknade za usluge
naplate faktura od dužnika, naknade za ostale usluge faktora i eventualno, kod pravog
faktoringa, od naknade za preuzimanje rizika za realizaciju potraživanja - del credere
provizija. Veličina ove provizije zavisi od obima poslova i rizika koje faktor preuzima.99
Drugi element jeste kamata na unaprijed isplaćena sredstva, shodno uslovima
ugovora. Obračun ovih kamata je složen. Po pravilu se zasniva na kontokorentnom
računu koji faktor vodi za svoj odnos sa klijentom. Iznos kamata zavisi od salda i veličine
revolving kontokorentnog kredita.100 Napokon, treći element čine troškovi akontacija
koje faktor daje svom klijentu.101
441
IV OBAVEZE KLIJENTA
1. Prenos potraživanja
668. Prenos na faktora potraživanja koja su predmet ugovora je osnovna klijentova

obaveza. Ona je izuzetno složena i u poslovnom i u pravnom smislu. Problemi koji se pri
prenosu javljaju potiču prvenstveno iz sukoba klasičnih pravnih odredbi o cesiji i
potreba modernog finansijskog poslovanja koje se zadovoljavaju putem faktoringa.
Način na koji se ovaj sukob rješava posredno određuje obim primjene faktoringa.
Da bi se prenos potraživanja mogao izvršiti, potrebno je da se radi o prenosivoj tražbini
čiji pravni promet nije zabranjen zakonom (čl. 436, st. 1 ZOO), ili aktom donesenim na
osnovu zakona. MFK u čl. 5 uzima ovo rješenje kao prešutnu pretpostavku. Pošto su
prava u poslovnom prometu po pravilu prenosiva, za praksu su značajnija ugovorna
ograničenja. Ona se uspostavljaju sporazumom klijenta i dužnika. Ugovorna ograniče-
nja su pravno posebno opasna ako se kao dužnik pojavljuje snažan privredni subjekat
koji je zabranu prenosa potraživanja prema njemu unio u svoje opšte uslove poslovanja.102
Ugovorna ograničenja prenosa mogu se pojaviti u dva vida: kao bezuslovna zabrana
cesije (apsolutna zabrana) i kao zabrana cesije bez dužnikovog pristanka (relativna
zabrana) (čl. 463, st. 2 ZOO). Ako potraživanje, bez obzira na navedena ograničenja, ipak
bude preneseno na faktora, shodno čl. 436, st. 2 ZOO, ovakav ugovor nema pravnog
učinka prema dužniku.
Navedena rješenja postoje i u drugim razmatranim kontinentalnim sistemima. Na
toj osnovi je Savezni sud Njemačke (BGH) zauzeo stav da ugovor o faktoringu ne proizvodi
pravne efekte jer zabrana prenosa djeluje prema svima. Njemačka teorija, ipak, pokušava
da nađe osnove koje i u ovakvoj situaciji održavaju ugovor o faktoringu na snazi. Rješenja
se traže u nekoliko pravaca. Ako je zabrana sadržana u individualnom ugovoru i ako
između stranaka ne postoji kontokorentni račun, ispituje se da li je isključenje prenosa
suprotno dobrim poslovnim običajima, pa time i odredbama prava konkurencije,103
konkretno čl. 1 Zakona protiv nelojalne utakmice (UWG). U slučaju da se zabrana cesije
nalazi u opštim uslovima poslovanja, smatra se nevažećom bilo generalno, bilo pod
uslovom da je suprotna Zakonu o opštim uslovima poslovanja (AGBG), njegovom članu
9 posebno.104 Ističe se dalje da je klauzula o nemogućnosti prenosa nevažeća ako je
ugovor o faktoringu zaključen prije ugovora u kome se zabrana nalazi.105 Napokon, i
kad ne postoje prethodno navedene situacije, smatra se da je faktoring cesija samo
relativno ništava. Dužnik može, ali ne mora pristati da plati faktoru, odnosno može, ali
ne mora pokrenuti i postupak poništenja ugovora o faktoringu.106
442
Mislimo da se navedena rješenja njemačkog poretka mogu prihvatiti i u našem

pravu, razumije se u onoj mjeri u kojoj su ispunjene pravne pretpostavke za svako od
njih. Razlike postoje naročito u oblasti prava konkurencije i regulative opštih uslova po-
slovanja. Naknadni pristanak dužnika na cesiju u našem pravu je čini valjanom u svakom
slučaju. Ako je zabrana cesije u ugovoru klijenta i dužnika apsolutna, pa dužnik na-
knadno da svoju saglasnost, zabrane cesija prestaje ex nunc, tj. ugovor o factoringu tih
potraživanja je valjan od momenta u kome dužnik da svoju saglasnost. Ako je zabrana
prenosa potraživanja relativnog karaktera, smatra se da je faktor potraživanja stekao
momentom prenosa. Odobrenje, dakle, djeluje unazad, ex tunc.107
Izloženi problemi objašnjavaju radikalan stav MFK o pitanju zabrane cesije potraživanja.
Prema čl. 6,1. „cesija potraživanja sa klijenta na faktora je valjana bez obzira na bilo kakav
sporazum između klijenta i dužnika koji bi takvu cesiju zabranjivao”, pod uslovom da
država u kojoj je poslovno sjedište dužnika nije stavila rezervu na ovaj član. Načelo pravič-
nosti, sadržano u Konvenciji, zahtijevalo je i odgovarajuću zaštitu dužnika. Pravno-tehničko
rješenje kojim je ona postignuta svodi se na očuvanje prava dužnika prema klijentu kao
prodavcu po osnovu prekršaja ugovora o prodaji robe, odnosno usluge (čl. 6,3).
Na faktora se mogu prenijeti određena ili odrediva, dospjela i/ili buduća potraživanja,
u cjelini ili djelimično, shodno uslovima ugovora. Pošto se najčešće vrši globalna cesija
budućih prava, MFK u čl. 5 (a) navodi da ugovor neće biti nevažeći samo zato što
potraživanja nisu navedena individualno. Dovoljno je da se potraživanja mogu prema
ugovoru identifikovati bilo u vrijeme zaključenja ugovora, bilo u momentu nastanka
tražbine. Pri tome ličnost dužnika nije od ključnog značaja za identifikovanje tražbine.108
Ugovor o faktoringu ne može se zaključiti povodom pojedinačne cesije.109 Predmet
ugovora i cesije moraju biti kratkoročna potraživanja. Po tome se faktoring razlikuje od
drugih poslova sa sličnom funkcijom, od forfetinga naprimjer.
Razmatrana nacionalna prava izričito ne dopuštaju, ali i ne zabranjuju istovremeno
ustupanje svih potraživanja cesionaru. Na toj osnovi u praksi se prenos potraživanja na
faktora po pravilu vrši globalnom cesijom, odjednom za sva buduća potraživanja koja
su predmet ugovora o faktoringu.110 To rješenje predviđa i MFK, kada u čl. 5 (b) izričito
kaže da nije potreban „nikakav novi akt transfera” nakon što je potraživanje nastalo.
No, ugovorom može biti predviđeno i drukčije rješenje. Prema njemu, ugovorom o fak-
toringu se samo konstituiše obaveza klijenta da buduća nastala i dospjela potraživanja
pojedinačno ili grupno ponudi faktoru. Ponuda cesije se smatra učinjenom kada klijent
dostavi faktoru listu sa popisom prava koja se nude na ustupanje.111 Pošto ovdje ugo-
vor o faktoringu ima (i) funkciju predugovora, faktor ponudu cesije može prihvatiti i
prešutno, konkludentnim radnjama.
443
Interesi faktora su dovoljno zaštićeni jedino globalnom cesijom svih, a ne samo nekih
potraživanja. Zbog toga se u teoriji smatra da u slučaju nejasnih klauzula ugovor o
faktoringu treba tumačiti u smislu postojanja globalne cesije.112 Isti rezon je nužno
primijeniti i pri interpretaciji odredaba o načinu prenosa potraživanja. Ukoliko on nije
jasno ugovoren, valja smatrati da do cesije budućih potraživanja dolazi automatski.
Faktor, drugim riječima, nema pravo opcije. Na rješavanju ovoga pitanja insistirali smo
zato što od zauzetog stava zavisi niz značajnih ekonomskih i pravnih momenata posla.113
Zajedno sa osnovnim potraživanjem prelaze na faktora i sva sporedna prava (čl. 437,
st. 1 ZOO). Ona su posebno važna ako se tiču obezbjeđenja naplate od trećih lica - duž-
nika. Ne postoje pravne prepreke ugovornom isključenju cesije pojedinih sporednih
potraživanja. Ova rješenja našeg prava znatno olakšavaju stvaranje obostrano zadovo-
ljavajuće poslovne konstrukcije faktoringa. Uporedno posmatrano, solucije su različite.
Zbog toga čl. 7 MFK izričito predviđa mogućnost ugovaranja prenosa ovih prava, uklju-
čujući i pravo pridržanog vlasništva, te različita druga ovlaštenja kojima se štiti interes
povjerioca. Tereti koji su u korist trećih lica ranije postojali na stvari, pravo zaloge npr.
djeluju i prema faktoru.
Klijent jamči faktoru da potraživanje koje je prenio zaista i postoji (veritet tražbine).
Za bonitet, mogućnost naplate, klijent ne jamči. Prenos rizika naplate i jeste klijentov
ratio ugovora o pravom faktoringu. Negativni iskaz dužnosti klijenta da jamči za veritet
tražbine je odgovornost klijenta. Tim problemom ćemo se baviti kasnije.
Pravni rizici kojima je opterećen prenos potraživanja sa klijenta na faktora, naročito
u spoljnotrgovinskom poslovanju, doveli su do prakse dodatnih obezbjeđenja faktora.
Faktori od klijenta zahtijevaju posebnu bankarsku garanciju (factoring personal
guarantee)114 naročito kod izvoznog faktoringa, kod koga ne postoji pravo faktora na
regres. Funkciju bankarske garancije i osiguranje daju izvozne kreditne agencije, IGA
u Bosni i Hercegovini. Razumije se da je cijena faktoringa povećana za troškove
garancije, odnosno osiguranja.115
669. Po opštim obligacionim pravilima, „ustupilac je dužan obavijestiti dužnika o
izvršenom ustupanju” (čl. 438, st. 1 ZOO). U poslu faktoringa obaveza obavještavanja
zavisi od vrste ugovora koji je sklopljen. Ukoliko dužnost obavještavanja postoji, njeno
dejstvo je ograničeno samo na to kome dužnik mora, odnosno može izvršiti svoje oba-
veze (čl. 438, st. 2 ZOO). Ako je obaviješten o (globalnoj) cesiji, dužnik svoje obaveze
mora ispuniti faktoru. Do prijema obavještenja valjano je i ispunjenje klijentu. U slučaju
sumnje u postojanje prava faktora, dužnik se svoje obaveze može osloboditi bilo pla-
ćanjem klijentu i faktoru zajedno, bilo deponovanjem dugovanog iznosa kod suda.116
444
Naše pravo ne insistira na načinu na koji dužnik mora biti obaviješten o cesiji. U
pitanju je, dakle, neformalan pravni posao koji samo iz komercijalnih razloga treba da
bude učinjen tako da se obezbijedi postojanje dokaza o njegovom ispunjenju. U
poslovima spoljnotrgovinskog faktoringa pažnju treba obratiti na to da li u mjerodav-
nom nacionalnom pravu zakonodavac ili sudska praksa zahtijevaju posebnu, uključivo
i sudsku, formu obavještavanja dužnika o izvršenoj cesiji na faktoring institut.117 Za raz-
liku od većine nacionalnih prava, koja se oslanjaju na klasične odredbe o cesiji, MFK
čl. 1,2 (c) obavještavanje dužnika o cesiji smatra bitnim elementom posla faktoringa.
Propusti u pogledu obavještavanja mogu se ispraviti dokazivanjem da je dužnik znao
za cesiju (čl. 438, st. 2 ZOO) i da je stoga obavezu morao ispuniti faktoru, a ne klijentu.
U osnovi izloženog rješenja leži princip savjesnosti i poštenja u izvršavanju pravnih
dužnosti.
670. Položaj dužnika ne može biti pogoršan cesijom klijentovih potraživanja na faktora.
Da faktor kao novi povjerilac ne bi došao u povoljniju situaciju od klijenta kao starog
povjerioca,118 dužnik je uvijek ovlašten da faktoru istakne prigovore koje je imao prema
ustupiocu - klijentu do časa kada je saznao za cesiju (čl. 440, st. 2 ZOO). Potpuno isto
rješenje sadrži i čl. 9 MFK, s tim da se saznanje za ustupanje veže za pisano obavješta-
vanje o cesiji klijentovih potraživanja na faktora. Isticanje ličnih prigovora prema faktoru
je teoretski moguće, ali u praksi ne dolazi do izražaja. Zbog toga što njegov položaj ne
može biti pogoršan faktoringom, dužnik ne može ni prigovarati zaključenju ovog
ugovora. Jedini izuzetak predstavlja već razmotrena situacija u kojoj je ugovorom
između klijenta i dužnika prenos prava isključen ili uslovljen obavještavanjem cesusa.
Bez obzira na to što položaj dužnika ne može biti pogoršan cesijom potraživanja na
faktora, dužnik ipak može imati različite razloge i interese da ne plati faktoru. Otklanjanju
ovih prepreka posvećen je čl. 8 MFK. Prema njemu, dužnik mora platiti faktoru ako su
kumulativno ispunjena četiri uslova, tj. ukoliko:
a) ne zna za neko drugo lice koje ima jače pravo na naplatu;
b) od klijenta, ili od faktora uz saglasnost klijenta, dobije pisano obavještenje o cesiji;
c) razumno može da identifikuje tražbinu i faktora, odnosno lice koje za faktora traži
naplatu i
d) može da utvrdi da se potraživanje odnosi na ugovor o prodaji (ili usluzi) zaključen u
vrijeme ili prije vremena davanja pisanog obavještenja o cesiji.
445
Kada izvrši isplatu faktoru, dužnik u principu nema pravo da od faktora zahtijeva
vraćanje prenesenih sredstava. Prema čl. 10 MFK, izuzeci postoje ako:
a) dužnik nema pravo da zahtijeva vraćanje isplaćenih sredstava od klijenta kao
snabdjevača,
b) faktor nije izvršio prenos dobijenih sredstava klijentu i
c) faktor izvrši plaćanje klijentu iako je znao za njegovo neuredno ili neblagovremeno
izvršenje ugovora prema dužniku.119
Za prenos potraživanja na faktora vezano je i pitanje sukoba interesa faktora i

klijentovih liferanata koji su robu isporučili zadržavajući pravo vlasništva na njoj. U
njemačkom pravu120 se smatra da je ovakva situacija moguća samo ako je faktoring
zaključen prije ugovora o isporuci.121 Odnosi koji tada nastaju rješavaju se zavisno od
toga da li je sklopljen „pravi” i „nepravi” faktoring posao.122 Drugi vid sukoba interesa
može da izbije između faktora i lica na koje je klijent prenio svoja prava radi osiguranja
dobijenog kredita. Ova situacija je dopuštena članom 445 ZOO. Njemačka teorija smatra
da se u ovom slučaju kod pravog faktoringa mora primijeniti princip prioriteta. Ako je
faktor svoj odnos sa klijentom zasnovao prije nego što je klijent ustupio trećem licu
tražbinu radi osiguranja, prednost će imati potraživanje faktora. Kako se nepravi fakto-
ring smatra vrstom (netipičnog) zajma koji je obezbijeđen globalnom cesijom, princip
prioriteta će se primjenjivati u punoj mjeri budući da su u sukobu dva istovrsna prava.
Ovu pravnu logiku treba primijeniti i u našem sistemu. Dakle, prema pravu faktor će
imati prednost nad drugim cesionarima, ako je prije njih stupio u odnose globalne
cesije sa dužnikom.
2. Ostale obaveze klijenta
671. Klijent je dužan da pokuša otkloniti zabranu cesije koja postoji u momentu
zaključenja ugovora o faktoringu, nezavisno od rješenja i mogućnosti koji su objektiv-
nim pravom za ovu situaciju već predviđena. Pored toga, postoji obaveza klijenta da
otklanja eventualne buduće zabrane cesije do kojih dolazi najčešće zbog toga što kupac
zloupotrebljava svoju tržišnu moć.123 Mogućnost naknadnog ugovaranja ovih zabrana
je jedna od najvećih pravnih smetnji širenju posla faktoringa.
446
Na fakture koje upućuje svome dužniku klijent kod otvorenog faktoringa mora da
stavi klauzulu o cediranju potraživanja faktoru. U praksi se ista klauzula stavlja i na ostala
dokumenta koja klijent izdaje u vezi sa poslom (potvrda o uskladištenju, konosman itd).
Pravno posmatrano, klijent na ovaj način izvršava svoju obavezu da na faktora prenese
dokaze o ustupljenom potraživanju i sporednim pravima (čl. 441, st. 1 ZOO).
672. Kod otvorenog faktoringa dužnik može greškom izvršiti plaćanje klijentu, a ne
faktoru. U skrivenom faktoringu konstrukcija posla može biti takva da dužnik plaća
klijentu, odnosno nekoj banci koju klijent odredi, a koja nema položaj faktora. U oba
prethodna slučaja klijent je obavezan da faktoru bez odgađanja prenese sve iznose
zasnovane na cediranim potraživanjima koje je primio od dužnika. Ukoliko se radi o
naplati preko računa, klijent obično izdaje ovlaštenje faktora da raspolaže (disponira)
sredstvima tog računa. Hartije od vrijednosti se prenose shodno pravilima za odgova-
rajuću vrstu papira. Ukoliko između klijenta i njegovog dužnika postoji kontokorentni
račun, situacija je za faktora nepovoljnija, budući da faktor nema uvid u sam račun.124
Tada se klijentova obaveza prenosa ovih potraživanja zasniva na principu poštenja i
savjesnosti.
673. Na osnovu ugovora o faktoringu klijent stiče veoma složenu obavezu obavje-
štavanja faktora o momentima koji su značajni za uspjeh cijele transakcije. On, najprije,
mora da informiše faktora o postojećim kupcima, njihovom bonitetu i okolnostima koje
mogu da utiču na sposobnost dužnika da izvrši plaćanje.125 Ista dužnost leži na klijentu
i u pogledu potencijalnih kupaca sa kojima postoje ozbiljni planovi o zaključivanju ugo-
vora. U međunarodnom faktoringu ova obaveza klijenta je često pojačana obavezom
klijenta da prije zaključenja ugovora podnese narudžbe faktoru na odobrenje.126 Drugo,
faktor mora da bude obaviješten o prigovorima na robu ili usluge koje je klijent dobio
od dužnika. Isto važi i za vraćene pošiljke. Razlog je jasan: navedeni momenti direktno
utiču na vjerovatnoću naplaćivanja tražbina koje je faktor već avansirao ili platio
klijentu. Napokon, faktor mora biti informisan i o poslovima koji su tek sklopljeni. Uz tu
informaciju ide i slanje svih dokumenata relevantnih za ostvarivanje faktorovih prava,
ali i obaveza prema ugovoru o faktoringu.127
447
V OBAVEZE FAKTORA
1. Preuzimanje i isplata potraživanja
674. Faktor nema samo ovlaštenje, nego ima i obavezu da preuzme potraživanja u
skladu sa ugovorom o faktoringu. Način izvršavanja ove obaveze zavisi od vrste ugovora
i načina na koji klijent prenosi potraživanja. Sa stanovišta faktora, dva su pitanja posebno
značajna: opcija i obim preuzimanja obaveza.
Ukoliko je u ugovoru predviđeno pravo faktora da prihvati ili odbije ponuđenu
cesiju („opcija“), on se mora izjasniti u ugovorenom roku. Ne bude li rok ugovorom
predviđen, faktor se mora odlučiti u primjerenom roku,128 a to znači zavisno od uslova
ugovora i okolnosti vezanih za konkretnu cesiju. U svakom slučaju rok za donošenje
odluke mora biti kratak.129 Šutnja po isteku vremena za prihvatanje cesije smatra se
odbijanjem, ukoliko u samom ugovoru nije drukčije jasno rečeno. Uslovi pod kojim
faktor može odbiti prijem potraživanja po pravilu se navode u ugovoru. Ne bude li
u sporazumu stranaka ništa o ovome rečeno, smatra se da je faktoru prepušteno da
po svojoj sopstvenoj slobodnoj ocjeni odluči da li će ili neće preuzeti konkretno
potraživanje.130
Obim do koga je faktor dužan da preuzme potraživanja koja je klijent ponudio
također se može posmatrati kao jedan od uslova za prihvatanje potraživanja. Budući da
se radi o izuzetno značajnom finansijskom pitanju, obim prihvatanja potraživanja se
uvijek uređuje ugovorom. Faktor po pravilu postavlja granice, maksimalni iznos
obaveza koje će preuzeti, bilo iz cjelokupnog poslovanja klijenta, bilo iz njegovih od-
nosa sa pojedinim dužnikom. Obim obaveza se može odrediti i po tzv. „silos principu“.
Po njemu se do određenog iznosa obaveze automatski dalje preuzimaju čim se plaća-
njem dužnika oslobodi prostor ispod limita na koji se faktor obavezao.131
675. Faktor mora platiti za preuzeta potraživanja shodno uslovima ugovora. Isplata
se po pravilu ne vrši u cjelini. Odbija se dio koji služi za obezbjeđenje faktora od rizika
naplate i od jednostranog raskida ugovora o faktoringu od strane klijenta.132 Zadržana
sredstva vode se na posebnom kontu („konto zadržanih sredstava“, Sparrkonto).133
Zadržani iznosi su različiti, ali se smatra da ne bi trebalo da prelaze 30% ukupno
prenesenih potraživanja.134 Visine ovih sredstava i način raspolaganja njima posebno
se ugovaraju.
Od pridržanih sredstava faktor po pravilu odbija svoju proviziju, troškove akontacije
i kamatu na predujmljena sredstva. Ukoliko postoji kontokorentni račun, ove promjene
448
se knjiže i na njemu. Ako faktor, shodno uslovima ugovora, odustane od naplate poje-
dinog potraživanja, mora vratiti del credere proviziju i srazmjeran dio naknade za svoje
usluge. I to se čini preko kontokorentnog računa, ukoliko je on uspostavljen.135 Isplata
obuhvata i vršenje pomoćnih ili pratećih radnji koje su neophodne za završetak trans-
fera novca na klijentov konto ili na kontokorentni račun, ako takav postoji.
Plaćanje se mora izvršiti u ugovorenom roku. Na to upućuje i Zakon o finansijskom
poslovanju.136 U međunarodnom izvoznom faktoringu bh. klijent rokove mora utanačiti
tako da se oni kreću u vremenskim granicama koje prinudni propisi postavljaju za unos
deviza u zemlju. Prema čl. 38 Zakona o deviznom poslovanju FBiH,137 taj rok iznosi 90
dana od dana kada je roba izvezena, ukoliko po posebnom odobrenju nije došlo do
jednokratnog produženja roka najviše do 60 dana.138
Kod izvoznog faktoringa plaćanja se vrše u ugovorenoj valuti. Kurs se ugovara
neposredno ili posredno, određivanjem metodologije za njegovo utvrđivanje. Ako se
ugovor o ovom pitanju ne izjašnjava, kurs se određuje prema zvaničnom kursu na dan
fakturisanja ili plaćanja.
2. Ostale obaveze faktora
676. Kod pravog faktoringa, faktor preuzima rizik za nemogućnost naplate potraži-
vanja, shodno uslovima ugovora. Ako su te odredbe nejasne, smatra se da faktoru
pripada pravo izbora. Tada on odlučuje o vrsti odnosa u kojoj se nalazi sa klijentom.139
Pri tome se preuzeti rizik procjenjuje u okvirima klijentove obaveze jemčenja za veritet
i bonitet tražbine i druge sa njima povezane rizike. Od trenutka u kome je postojanje
faktorove obaveze snošenje rizika postalo nesumnjivo, faktor ne može opozvati svoju
dužnost snošenja rizika naplate, ukoliko je roba već isporučena „dužniku”.140 No, da bi
se zaštitio faktor, uvedeno je i pravilo po kome „del credere jemstvo ne pokriva klijen-
tovu isporuku s nedostacima.”141
677. Pored poslova vezanih za naplatu potraživanja, faktor ugovorom preuzima i
vršenje drugih radnji vezanih za cijelu poslovnu transakciju, a ne samo za svoj ugovor
sa klijentom. Te radnje mogu biti vezane za robu (uslugu) i za naplatu. Poslovi vezani za
naplatu nazivaju se i funkcijom upravljanja tražbinama.142 Bez obzira na to šta je pred-
met ovih radnji, faktor ih obavlja u svoje ime i za svoj račun.
Obaveze izvršavanja radnji vezanih za robu su uslovljene vlasničkim ili suvlasničkim
statusom faktora. Sreću se naročito kod skrivenog ili zatvorenog faktoringa. U te radnje
449
spadaju naročito: praćenje robe u toku transporta, organizacija prevoza, organizacija

kontrole količine i kvaliteta, osiguranje robe i slično.
U vezi sa plaćanjem faktor: vodi knjigovodstvo dužnika za preuzeta potraživanja
na osnovu inkaso mandata, vodi knjigovodstvo međusobnih odnosa sa klijentom, vrši
naplatu i poslove vezane za nju, brine se o urednosti plaćanja radi izbjegavanja finansij-
skih prekršaja, deviznih posebno, ostvaruje poreske olakšice, ispituje bonitet kupaca,
obavještava klijenta o svim relevantnim momentima koji se tiču faktoring transakcije za
koje sazna itd.
VI ODGOVORNOST U POSLU FAKTORINGA I PRESTANAK UGOVORA
1. Opšta pravila o odgovornosti stranaka
678. Obje strane dužne su da u ispunjavanju svojih obaveza djeluju pošteno i

savjesno, pažnjom dobrog stručnjaka. Nanošenje štete drugoj strani zanemarivanjem
ove obaveze vodi odgovornosti svake od strana. Pošto je u pitanju ugovorna odgovor-
nost, krivica se pretpostavlja. Sva ostala pitanja vezana za pretpostavke odgovornosti i
za način popravljanja štete ravnaju se prema opštim pravilima obligacionog prava.143
Zbog prirode ekonomskih odnosa među strankama posebno će biti značajne odredbe
o odgovornosti za neispunjenje novčanih obaveza.144 U međunarodnom faktoringu će
se nadležno nacionalno pravo određivati primjenom normi međunarodnog privatnog
prava.
679. Opšta pravila obligacionog prava vrijediće i za režim oslobađanja dužnika
od odgovornosti. Pored odsustva krivice, dužnik se može osloboditi odgovornosti
dokazivanjem da je radnja druge strane uzrok štete ili da postoji „viša sila”. Pri određi-
vanju pojma više sile treba, uporedno posmatrano, biti veoma oprezan. U kontinentalnim
pravima kategorija „viša sila“ uglavnom odgovara konceptu koji se sreće u Zakonu o
obligacionim odnosima: „dužnik se oslobađa od odgovornosti ako dokaže da šteta
potječe od nekog uzroka koji se nalazio izvan stvari, a čije se djelovanje nije moglo
predvidjeti, ni izbjeći ili otkloniti”.145 U anglosaksonskim sistemima se pod višom silom
smatraju: Act of Good, Act of Public Enemies i Act of Public Authorities. Zbog istaknutih
razlika u međunarodnom faktoringu treba naći rješenja koja premoštavaju razlike
između ove dvije velike grupe pravnih sistema.146
450
2. Odgovornost klijenta
680. Ugovor o faktoringu je poseban neimenovani mješoviti i teretan pravni posao

sa izraženim elementima ugovora o prodaji potraživanja, kreditiranja i cesije. Iz nave-
denih osobina proističu rješenja o odgovornosti klijenta po osnovu neispunjenja
obaveza jamčenja za svojstva prenesene tražbine. Spomenuti slučaj odgovornosti
pravno obilježava posao faktoringa, pa ćemo se na njemu posebno zadržati.
Načelno, klijent odgovara faktoru ukoliko tražbina ne postoji „u času kada je
izvršeno ustupanje” (čl. 442 ZOO). Ovo opšte pravilo obligacionog prava o odgovornosti
cedenta za veritet tražbine modifikuje se u poslu faktoringa zavisno od tipa i rješenja
konkretnog ugovora.
Ukoliko se cediraju već postojeće tražbine, odgovornost za veritet postoji od časa
zaključenja faktoring ugovora. Kod faktoringa sa elementom inostranosti čije stupanje
na snagu zavisi od ispunjenja odložnog uslova (odobrenje ili registracija, naprimjer),
klijent odgovara ukoliko tražbina ne postoji u trenutku punovažnosti ugovora o fakto-
ringu. Napokon, ako faktoring predstavlja globalnu cesiju budućih kratkoročnih potra-
živanja, treba smatrati da klijent odgovara za njihov veritet od trenutka u kome je
pojedina tražbina morala nastati shodno ugovoru između klijenta i dužnika. Ovakvim
rješenjem štite se opravdani interesi faktora, naročito u onim poslovima u kojima nije
preuzeo uslužnu i marketing funkciju.
Za naplativost tražbine, za njen bonitet, klijent ne odgovara faktoru. Kod pravog
faktoringa ovo rješenje proističe kako iz njegove ekonomske i juridičke suštine, tako i
iz pravne prirode posla. Kod nepravog faktoringa rizik naplate je ostao na klijentu, pa
ne postoje ni pretpostavke za ovaj slučaj odgovornosti. U prilog iznesenom stavu
govori i ovlaštenje faktora da, shodno uslovima konkretnog ugovora, bira prava koja
će primiti, odnosno da vrati cedirano pravo koje ne može da naplati.
Od odgovornosti za veritet i neodgovornosti za bonitet tražbine treba razlikovati
neke ekonomski slične, ali pravno različite vrste jamčenja i odgovornosti klijenta. Prvi
specifičan slučaj jamčenja je odgovornost klijenta za sve objektivne prigovore prema
faktoru na koje dužnik ima pravo po osnovu ugovora o prodaji. Ovdje su uključeni i
prigovori povodom izvršenog poravnanja.147 Drugo, klijent odgovara faktoru ako
potraživanja za koja je primio avans nisu slobodna od prigovora dužnika.148 Ovo rješenje
je razumljivo jer se radi o objektivnim prigovorima dužnika. Oni potiču iz neizvršenja ili
neurednog izvršenja ugovora od strane klijenta, dakle iz njegovih radnji nad kojim
faktor po pravilu nema efektivnu kontrolu.
451
681. Konvencija o međunarodnom faktoringu pojačava zaštitu faktora u ovome

domenu. Ako se poslije plaćanja faktoru od strane dužnika pokaže da je ugovor izvršen
sa nedostacima, dužnik ne može zahtijevati od faktora da mu ovaj vrati primljeni iznos.
Tada dužniku ostaje otvoren put za naknadu štete od klijenta. Izuzeci od ovih pravila koji
su utvrđeni u MFK motivisani su potrebom zaštite načela poštenja i savjesnosti. Shodno
njima, dužnik je ovlašten tražiti vraćanje plaćene sume, ako faktor nije primljeni iznos
za konkretno potraživanje prenio klijentu, ili ako je faktor platio klijentu u vrijeme
kada je već znao da klijent nije ispunio svoje obaveze, odnosno da ih je ispunio sa
nedostacima.149
Uslovi za nastanak klijentove odgovornosti faktoru zbog nespremnosti dužnika da
plati preneseno dospjelo potraživanje u međunarodnom faktoringu su precizirani
članom 8 MFK. Dužnik može odbiti da plati ako zna da postoji treće lice sa pravom na
plaćanje jačim od faktorovog. Pored toga, ovlašten je da ne plati ako nije primio pisano
obavještenje o cesiji i ako ne može da identifikuje tražbinu i njen osnov djelujući
„razumno“. U nacionalnom faktoringu, ova odgovornost zavisi od vrste posla.
Kod nepravog domaćeg faktoringa rizik nespremnosti za plaćanje ostaje na klijentu.
On će stoga odgovarati faktoru za štete nastale avansiranjem takvih potraživanja.
Po pravilu se radi o obavezi plaćanja zatezne kamate na unaprijed plaćenu vrijednost
potraživanja. Postoji li kontokorentni račun, utvrđeni iznos kamata tereti klijenta.
Kod pravog domaćeg faktoringa rizik nespremnosti dužnika za plaćanje leži na
faktoru. Za snošenje upravo tog rizika faktor dobije i posebnu, del credere proviziju.
Stoga klijent ne odgovara faktoru ako dužnik odbije iz bilo kojih razloga da plati
postojeću dospjelu tražbinu povodom koje nema objektivne prigovore. Kada ugovor ne
pruža jasan odgovor na pitanje o tipu faktoring odnosa, treba smatrati da „rizik
nespremnosti za plaćanje slijedi rizik nesposobnosti za plaćanje.”150
3. Prestanak ugovora
682. Ugovor o faktoringu je po svojim obilježjima okviran i trajan pravni posao. Ta

činjenica opredjeljuje primjenu opštih pravila o prestanku ugovora na ovaj posao.
Dodatno, faktoring ima i neke karakteristike ugovora o trgovinskom zastupanju.151 Zbog
toga se mora voditi računa i o mogućnosti primjene pravila o prestanku ugovora o
trgovinskom zastupanju na ugovor o faktoringu.152
452
Ako iz sadržaja ugovora proizilazi da je zaključen radi naplate potraživanja iz precizno

određene složene transakcije, ili iz tačno definisanog kruga poslova, ugovor o faktoringu
prestaje ispunjenjem svih obaveza stranaka.
Bude li u ugovoru o faktoringu izričito navedeno njegovo trajanje, ugovor i dejstva
ugovora prestaju protekom određenog roka. Ugovor se tada može produžiti pod
posebno predviđenim ili pod opštim uslovima obligacionog prava. Produženje se može
izvršiti i prešutno - daljim prenosom i prihvatanjem prenosa potraživanja. Mislimo da je
prešutno produženje moguće izvršiti i ispunjavanjem nekih drugih obaveza, ali one
moraju biti takve da nesumnjivo ukazuju na namjeru stranaka da se odnos faktoringa
produži. Ovakvo produženje dejstva ugovora o faktoringu ne treba miješati sa ispu-
njavanjem obaveza faktora u slučaju raskida ugovora.
Na sporazuman raskid ugovora o faktoringu primjenjuju se opšta pravila o prestanku
ugovora saglasnošću stranaka. Posljedice ovakvog raskida su podložne opštim pravilima
za datu situaciju. Ipak, ekonomske i pravne specifičnosti posla čine potrebnim
ugovorno regulisanje ovih pitanja.
Okvirni ugovor o faktoringu prestaje da postoji stečajem klijenta. Pojedini faktoring
poslovi zaključeni na bazi okvirnog ugovora ne dijele njegovu sudbinu.153 Odnosi
stranaka povodom konkretnih potraživanja zavise od toga da li je u pitanju pravi ili ne-
pravi faktoring, zatim od položaja pojedinačnog potraživanja u stečajnom postupku i
od odluka stečajnih organa.
683. Na jednostrani raskid ugovora o faktoringu mogu se primijeniti opšta pravila o
otkazu (čl. 358 ZOO) i posebna pravila o otkazu ugovora o trgovinskom zastupanju (čl.
810 - 812 ZOO). Koja rješenja će imati prednost, zavisi od sadržaja konkretnog ugovora.
U oba slučaja je nužno iz analize cijelog sadržaja ugovora izvući zaključak o obimu i na-
činu primjene ispitivanih rješenja i na ugovor o faktoringu.
Važenje opštih odredbi čl. 358 ZOO u ovome slučaju zahtijeva izvjestan komentar.
Najprije, dostavljanje otkaza treba izvršiti na siguran način. Vrijeme u kome se otkaz
smatra dostavljenim odrediće se teorijom prijema. Ukoliko otkazni rok nije ugovorom
utvrđen, treba ispitati da li postoji poslovni običaj za ovu situaciju. Tek ako se konstatuje
da ga nema, može se smatrati da ugovor prestaje istekom primjerenog roka (čl. 358, st.
4). Dužinu primjerenog roka neophodno je određivati prema sadržini i uslovima kon-
kretnog ugovora, te prema opštem položaju stranaka u transakcijama povodom kojih
je ugovor o faktoringu zaključen. Princip pravičnosti mora i u ovom segmentu posla
doći do izražaja.
453
Analogna primjena odredaba o prestanku ugovora o trgovinskom zastupanju na

faktoring nije moguća jer se činjenični osnovi razlikuju. Ni pravna situacija stranaka nije
identična, pogotovo ne kod pravog faktoringa. Dakle, rješenja se moraju tražiti u shod-
noj primjeni. Smatramo da pri tome odredbe čl. 810 ZOO o vremenu davanja otkaza
ne mogu da važe za faktoring. No, mogućnost raskida ugovora iz ozbiljnih razloga i
bez davanja otkaznog roka valja zadržati i kod posla faktoringa. Šta se smatra „ozbiljnim
uzrocima“, poželjno je precizirati u ugovoru za svaku od strana posebno. Naprimjer, kao
ozbiljni uzroci na strani klijenta mogu se smatrati: prikrivanje podataka o pravu pridržanog
vlasništva koje imaju liferanti, konstituisanje prava drugih kreditora na robi povodom
koje nastaju potraživanja cedirana na faktora itd. Na strani faktora se kao ozbiljni uzroci
mogu odrediti: otezanje sa isplatom avansa, neosnovano odbijanje prijema potraživanja,
gruba nepažnja u naplati i sa njom povezanim radnjama i slično. Pravila o naknadi štete
zbog neosnovanog raskida također se mogu zadržati (čl. 881, st. 3 ZOO).
Svi do sada izneseni načini prestanka obaveza faktora ne djeluju momentalno, tj. od
onog trenutka u kome su se ispunili potrebni uslovi za gašenje dužnosti faktora. Faktor
mora još izvjesno vrijeme nakon prestanka ugovora voditi ugovorene poslove klijenta.
Ukoliko rok nije utvrđen sporazumom stranaka, odrediće se shodno uslovima konkret-
nog ugovora i prema stanju konkretnog posla faktoringa. Dok taj rok traje, faktor ima
pravo na naknadu za izvršene usluge bilo prema ranijim, bilo prema posebno ugovo-
renim uslovima. Ako ova pitanja nisu riješena opštim uslovima poslovanja, poželjno je
unijeti ih u ugovor o faktoringu.
454
GLAVA DRUGA
I POJAM AKREDITIVA
1. Pojam akreditiva
684. Riječ „akreditiv” je latinskog porijekla i u njenoj osnovi leži značenje koje
možemo prevesti kao „povjerenje”. Da bi označila specifičnu operaciju plaćanja i ban-
karski posao, koristi se samostalno ili u raznim kovanicama. U njemačkom se koriste
izrazi das Akkreditiv i Bankakkreditiv za bankarski posao, a Akkreditiv - Geschaeft za cijelu
poslovno-pravnu konstrukciju. U francuskom jeziku upotrebljavaju se riječi accreditif i
credit documentaire. Zemlje engleskog govornog područja imaju više izraza: credit,
letter of credit - skraćeno L/C, documentary letter of credit i slične.154 Jedinstveni običaji
i praksa za dokumentarne akreditive, kao publikacija MTK155 i najvažniji izvor u ovoj
oblasti, koriste izraz „documentary credit” u svojoj engleskoj verziji.
Za cijelu istoriju akreditiva karakteristične su dvije pojave. On se, najprije, razvija u
krilu obligacionog prava, i to oslonjen prvenstveno na institut asignacije ili upućivanja.156
I drugo, bilo kao neuslovljen, bilo kao uslovljen predajom dokumenata, akreditiv se
formira u međunarodnoj trgovini. Iz nje prelazi i u domaći privredni promet. Zbog toga
se može smatrati da se akreditiv postepeno razvija od renesanse, a da se kao samo-
stalna pojava kristališe krajem XVIII vijeka. Punu afirmaciju doživljava nakon Drugog
svjetskog rata.157 U eri globalizacije akreditiv predstavlja najvažniji instrument obez-
bjeđenja plaćanja u poslovnim poduhvatima.158
Razlozi za širenje akreditiva u poslovnoj praksi i za sve pažljivije regulisanje u različitim
vrstama izvora su brojni. Svi oni potiču iz osnovnih obilježja predmeta međunarodnog
poslovnog prava, iz globalne prirode svjetske ekonomije i dominacije distancione
prodaje u međunarodnoj trgovini. Najvažniji su: nepoznavanje ili nedovoljno poznavanje
455
partnera, dugačak transport - najčešće pomorski,159 potreba za sigurnošću plaćanja,

ostvarivanje isporuke saobrazne ugovoru, prevazilaženje rizika koji mogu nastati usljed
razdvojenosti isporuke i plaćanja, te brojnost ekonomskih i političkih rizika koji prate
međunarodnu poslovnu operaciju. Bez obzira na važnost nabrojanih i postojanje
mnogih drugih razloga, pravnu filozofiju akreditiva determiniše potreba da se pomire
dva u biti suprotstavljena zahtjeva: sigurnost plaćanja i sigurnost isporuke saobrazne
ugovoru. To se postiže interpoliranjem subjekta ili subjekata od zajedničkog povjerenja
obje stranke. Angažovanje jedne ili više banaka „u dobroj mjeri ujednačava interese
sviju strana”.160
Osnovna funkcija akreditiva jeste, dakle, pružanje sigurnosti objema stranama u
osnovnom poslu, najčešće prodaji robe.161 On je ostvaruje bilo da služi kao sredstvo
plaćanja, instrument obezbjeđenja plaćanja ili osnov za dobijanje kredita.162 Interesantno
je da podjednake pogodnosti pruža svakoj od učesnica u osnovnom poslu.163 Ukoliko
postoji izvjestan poslovni debalans u pozicijama stranaka, on se otklanja različitim
vrstama akreditiva.
685. U određivanju pojma akreditiva najsigurnije je poći od legislativnih definicija.
„Otvaranjem akreditiva banka (novčani zavod) se na osnovu traženja nalogodavca
obavezuje da će ispuniti određenu obavezu prema trećem licu (ovlašćeniku), ako do
određenog vremena budu ispunjeni uslovi navedeni u akreditivu.”164 Prema čl. 5 - 103
američkog UCC „akreditiv” ili „kreditno pismo” znači obavezu iz čl. 5 - 102 koju banka
ili drugo lice preuzme na zahtjev komitenta da će izdavalac, pošto budu ispunjeni uslovi
u akreditivu, honorisati mjenice ili druge platne naloge”. I naš ZOO sadrži u biti sličnu de-
finiciju: „Prihvaćanjem zahtjeva nalogodavca za otvaranjem akreditiva, akreditivna se
banka obavezuje da će korisniku akreditiva isplatiti određenu novčanu svotu ako
do određenog vremena bude udovoljeno uvjetima navedenim u nalogu za otvaranje
akreditiva” (čl. 1072, st. 1).165
Iako su navedena određenja akreditiva u osnovu podudarna, ona ipak ukazuju i na
znatne razlike u pojedinim nacionalnim sistemima. Zbog toga je određivanje akredi-
tiva u JOP 500 bilo veoma široko. Prema čl. 2 izrazi „dokumentarni akreditiv(i)” i „stand-
by akreditiv(i)” (u daljem tekstu „akreditiv(i)” u smislu ovih članova znače bilo kakav
aranžman, bez obzira na to kako je nazvan ili opisan, u kojem banka („Akreditivna
banka”) djelujući na zahtjev i prema instrukcijama svoga klijenta („Nalogodavac”) ili za
sopstveni račun
a) treba da izvrši plaćanje trećem licu („Korisniku”) ili po njegovom nalogu, ili da akcep-
tira i plati mjenicu(e) vučenu od strane Korisnika, ili
456
b) ovlašćuje drugu banku da izvrši takvo plaćanje, ili akceptira i plati takvu mjenicu(e) ili
c) ovlašćuje drugu banku da negocira na osnovu utvrđenog dokumenta(ata), ukoliko je
udovoljeno uslovima akreditiva.
Strukturalna novina JOP 600 u odnosu na reviziju iz 2003. jeste i uvođenje definicja.
Prema članu 2 „Akreditiv znači: svako utanačenje, bez obzira na naziv ili opis, koje je
neopozivo i kojim se konstituiše definitivna obaveza akreditivne banke da honoriše
usklađenu prezentaciju.“ Analiza elemenata ovoga određenja akreditiva pokazuje da se
promijenila samo tehnika definisanja, a ne i suština pojma akreditiva.
Konvencija Ujedinjenih nacija o nezavisnim garancijama i stand-by akreditivima166 (u
daljem tekstu: UN Konvencija ili Konvencija), akreditiv tretira zajedno sa bankarskim
garancijama pod zajedničkim nazivom undertaking (preduzeće, poduhvat, posao). Zbog
toga je definiciju akreditiva moguće dati samo vještačkim razdvajanjem elemenata
jedinstvenog pojma undertaking. Pošto bi ovakav postupak bio metodološki nekorek-
tan, ovdje je dovoljno reći da je konvencijsko određenje veoma široko i da ni na koji
način ne protivrječi definicijama drugih izvora prava, JOP 500 posebno.167
2. Teorijsko određenje akreditiva
686. Određivanje akreditiva u izvorima ima, razumljivo, funkcionalni karakter, a ne

supstancijalnu prirodu. Zbog toga je na teorijskom nivou potrebno odrediti barem bitne
elemente akreditiva po samom zakonu (ex lege), a to znači one koji moraju biti sadržani
u izjavi banke korisniku. To su: nalogodavac, akreditivna banka i korisnik, iznos akreditiva,
rok važenja obaveze akreditivne banke, uslovi koje mora da ispuni korisnik i način plaćanja.
Prema tome da li korisnik mora da preda određene dokumente da bi stekao pravo
na naplatu akreditiva, ili se uslov sastoji u nečem drugom, svi akreditivi se dijele na
dokumentarne i nedokumentarne. U poslovnoj praksi apsolutno dominiraju doku-
mentarni akreditivi, pa ćemo se isključivo njima i baviti.
687. Prvo pitanje koje se postavlja pri određivanju pravne prirode dokumentarnog
akreditiva jeste: da li se radi o jedinstvenom poslu ili pravnoj konstrukciji. U teoriji vlada
izričito168 ili prećutno169 izražen stav da je dokumentarni akreditiv pravna konstrukcija.
Njegovu osnovu predstavlja posao dokumentarnog akreditiva u užem smislu (dalje i:
DA), tj. izjava kojom se akreditivna banka obavezuje korisniku. Pored ovoga, u kon-
strukciju dokumentarnog akreditiva mogu biti ugrađena još najmanje tri odnosa: koris-
nik - nalogodavac, nalogodavac - akreditivna banka i akreditivna banka - ostale banke.
457
Kakav je kvalitet ove konstrukcije - drugo je pitanje na koje treba dati odgovor.
Osnovni problem pri tome leži u sukobu dva načela. Prvo ima ekonomsko-pravnu pri-
rodu i sastoji se u tome da su svi odnosi u akreditivnoj konstrukciji između sebe eko-
nomski uslovljeni, pa stoga i pravno objašnjivi jedino kao cjelina. Drugi princip jeste
odvojenost i samostalnost svakog pravnog odnosa u ukupnom poslu akreditiva (načelo
autonomije).170 Smatramo da rješenje zavisi od toga da li dokumentarni akreditiv kao
konstrukcija daje ili ne daje novi kvalitet svim odnosima koje obuhvata. U teoriji
preovladava pozitivan stav. Prema njemu, dokumentarni akreditiv se „ne može tretirati
kao zbir sastavnih elemenata, već kao poseban odnos, prije svega obligacione prirode
koji i izražava opštu karakteristiku sastavnih pravnih poslova.”171 S druge strane, posebni
odnosi „tek svi zajedno zatvaraju krug koji je potreban za postojanje akreditiva.”172
Izloženu argumentaciju prihvatamo kao opravdanu. Dokumentarni akreditiv ćemo
stoga tretirati kao viši pravni institut.
U višem institutu dokumentarnog akreditiva jasno se može prepoznati struktura ka-
rakteristična za asignaciju:
a) odnos između primaoca upute i uputioca (čl. 1025 - 1029 ZOO) odgovara odnosu
prodavca i kupca iz ugovora o prodaji u koji je unesena akreditivna klauzula;
b) odnos uputioca i upućenika (čl. 1030 - 1033 ZOO) ima svoj pandan u odnosu između
kupca - nalogodavca i banke kao lica koje treba da otvori akreditiv u užem smislu, i
c) odnos primaoca upute i upućenika (čl. 1021 - 1024 ZOO) odgovara odnosu između
prodavca kao korisnika i akreditivne banke.
U teoriji je izvršena detaljna analiza odnosa akreditiva sa drugim srodnim institutima,

pa i asignacijom.173 Na primjeru njemačkog prava utvrđeno je sedam sličnosti i tri razlike
između akreditiva i asignacije. Razlike se odnose na: obaveznu pisanu formu akreditiva
po nekim nacionalnim pravima, neopozivost akreditiva174 i pravo upućenika (asignata)
da u slučaju nepostojanja pokrića stavi prigovor ništavosti odnosa.175 U prilog relativi-
ziranju ovih razlika mogu se navesti dva argumenta. Prvo, pisana forma dokumentarnog
akreditiva u tehničkom značenju nema prema JOP 600 značenje bitnog elementa posla
(ad solemnitatem). I drugo, važnije, naš ZOO u čl. 1031 dozvoljava opoziv ovlaštenja
datog upućeniku „sve dok ovaj ne izjavi primaocu upute da prihvaća uputu ili je ne
izvrši”. Identična situacija postoji u odnosu nalogodavca i akreditivne banke.
Treći veliki problem jeste pravna priroda dokumentarnog akreditiva u užem smislu,
kao pravnog posla koji stvara odnos između akreditivne banke i korisnika. Uporedno
458
pravno posmatrano, dvije velike teorije su pokušale da ga riješe. Prema prvoj, koja
dominira, akreditiv je ugovor. Ova teorija je nesumnjivo tačna u anglosaksonskim
sistemima koji ne poznaju ugovor bez jasno vidljivog razloga obavezivanja svake
stranke (consideration). „Otuda prava i obaveze nastaju tek nakon što korisnik prihvati
bančinu ponudu.”176 Ako se kauza shvati kao pravna obaveza druge strane, dakle kao
pravni razlog obavezivanja i u kontinentalnim sistemima se može doći do istog zaklju-
čka. Druga teorija tretira dokumentarni akreditiv kao jednostrani građansko - pravni
posao, onaj kod koga obaveza izjavioca stvara za njega obavezu i definiše pravo drugog
lica u trenutku kada su ispunjeni svi zakonski uslovi za valjanost takvog posla.177 Izgleda
da čl. 7 UN Konvencije podržava ovo stajalište; „undertaking” nastaje kada „napusti
sferu kontrole garanta/izdavaoca u pitanju”. I kod ovih poslova je potrebna kauza. Ako
se ona shvati kao pravni razlog obvezivanja, onda je teoretičari nalaze u obavezi korisnika
da ispuni uvjete akreditiva, odnosno da podnese dokumente.178 Tretira li se kauza kao
ekonomski razlog posla, tj. vrijednost koju dobija ili treba da dobije svaka od stranaka,
problemi su daleko manji. Kauza kupca kao nalogodavca je locirana u osnovnom poslu.
Za akreditivnu banku kauza se nalazi u proviziji koju dobija od nalogodavca kada ispuni
obavezu otvaranja akreditiva. Za korisnika kauzu predstavlja dobijanje prodajne cijene
i ispunjavanje svojih obaveza iz akreditivne klauzule. Koncepcijom akreditiva kao
jednostranog pravnog posla ne uslovljava se nastanak obaveze akreditivne banke
pristankom korisnika. Zbog toga ovo gledište smatramo prihvatljivijim.
688. Karakteristike dokumentarnog akreditiva kao jednostranog pravnog posla su:
formalnost u našem i nekim drugim pravima, te apstraktnost.179 Akreditiv se otvara radi
ispunjenja, a ne umjesto izvršenja novčane obaveze. A to znači da dužnost plaćanja ci-
jene ostaje na kupcu i u slučajevima u kojima akreditiv ne bude otvoren saobrazno
osnovnom poslu ili nalogu, kada bude opozvan ili odbijen od strane prodavca. Takva
obaveza plaćanja, međutim, više nema akreditivnu prirodu, ne ravna se po pravilima
o dokumentarnom akreditivu i ne daje pravo, da se u slučaju odbijanja zahtijeva, otva-
ranja novog akreditiva.180
Sa stanovišta banke dokumentarni akreditiv u užem značenju spada u neutralne
bankarske poslove. Akreditivna banka djeluje kao komisionar, ostale banke najčešće
kao zastupnici, razumije se pod uslovom da daju izjave volje unutar akreditivne
konstrukcije.181
459
II IZVORI PRAVA ZA DOKUMENTARNI AKREDITIV
1. Karakteristike i hijerarhija izvora prava
689. Za dokumentarni akreditiv u načelu važi opšta šema izvora međunarodnog

poslovnog prava. Stanje pravnih vrela, kao i u slučaju drugih viših instituta, zahtijeva
prilagođavanje opšte hijerarhije izvora konkretnim uslovima. Prva stvar koja se zapaža
kod izvora prava za akreditiv je odsustvo akata međunarodnog javnog prava. Dalje,
posebne konvencije međunarodnog privatnog prava za ovu oblast ne postoje, ali je
njihovu ulogu u cjelini preuzela Konvencija Ujedinjenih nacija o nezavisnim garanci-
jama i stand-by akreditivima.182 Treće, u izvorima MNPP su do stupanja na snagu UN
Konvencije apsolutno dominirala autonomna vrela, ona koja nastaju u poslovnoj
praksi i koja se kodifikuju na nedržavnom nivou. Jedinstveni običaji i praksa za doku-
mentarne akreditive (JOP, UCP) kao tvorevina MTK su najvažniji predstavnik ove grupe.
Ona ni danas nisu izgubila na značaju. Četvrto, pod uticajem JOP i UN Konvencije po-
slovni standardi, iako faktičkog karaktera, izrazito su naglašeni kao izvor prava. Zbog
toga je MTK posebno kodifikovala i objavila Međunarodne standardne bankarske
prakse za ispitivanje dokumenata po dokumentarnim akreditivima (ISBP).183 Napokon,
uporedno posmatrano, nacionalna trgovačka/poslovna prava sadrže veoma malo akata
kojima regulišu dokumentarni akreditiv.184 Naš poredak predstavlja izuzetak od nave-
denog stanja. U njemu su postojali i postoje kako prinudni propisi, tako i zakonska
regulativa dispozitivnog karaktera.
690. Hijerarhiju izvora prava daćemo vodeći računa o tome da je MNPP grana
domaćeg pravnog poretka. Njen opšti izgled u pravnoj teoriji nije sporan.185 Dopu-
nićemo ga konkretnim vrelima. Hijerarhija ima sljedeće dijelove:
a) domaći prinudni propisi koji regulišu međunarodna plaćanja. Mogu se klasifikovati
na opšte i one kojima je dokumentarni akreditiv osnovni predmet regulisanja (sedes
materiae). U prve spada Zakon o deviznom poslovanju („Sl. n. FBiH” 35/98). U drugu
skupinu ulazila su dva akta Narodne banke ex - SFRJ: Odluka o načinu obavljanja
platnog prometa s inostranstvom u kojoj je bilo predviđeno da se plaćanja akrediti-
vom ravnaju prema JOP MTK186 i Uputstvo o jedinstvenom vršenju platnog prometa
s inostranstvom.187 Ovi akti su prestali da važe prestankom važenja zakona na osnovu
kojih su doneseni;188
b) ugovor između stranaka u osnovnom poslu i u poslovima koji ulaze u akreditivnu
konstrukciju;
460
c) JOP 600, budući da su ih banke univerzalno prihvatile;

d) eUCP 600 doneseni od ICC;
e) Konvencija UN o nezavisnim garancijama i stand-by akreditivima;
f ) međunarodno običajno pravo koje nije obuhvaćeno JOP 600;
g) međunarodni poslovni običaji za akreditive,
h) mjerodavni dispozitivni propisi, u našem pravu - Zakon o obligacionim odnosima;
i) poslovni standardi;
j) sudska praksa
k) pravna nauka.189
691. Kodifikacija međunarodnih poslovnih običaja za akreditive koje od sredine

devedesetih godina prošlog vijeka vrši MTK daje novi kvalitet izvorima prava za ovu
oblast. Pored posebnih pravila za elektronske akreditive (eUCP iz 2001 – publikacija ICC
639), potrebno je spomenuti još neke. To su: Međubankarska naplata kod akreditivnog
poslovanja objavljena 1995. (ICC 525), Pravila za stručno rješavanje sporova iz akredi-
tivnog poslovanja donesena 1997. (ICC 577), Međunarodna stand-by praksa iz 1999.
(ICC 590) i Pravila MTK za rješavanje sporova u vezi sa dokumetnarnim akreditivom (ICC
811). Ovome se mogu dodati i zbirke formulara za dokumentarne i stand-by akreditive.
Sa teorijskog i razvojnog stanovišta posebno su interesantne posljedice donošenja
Pravila za stručno rješavanje sporova iz akreditivnog poslovanja donesena 1997.
godine (ICC 577).190 Njima je formiran poseban Međunarodni centar za vještačenje spornih
slučajeva u akreditivnom poslovanju. Eksperte imenuje Bankarska komisija MTK sa
unaprijed ustrojene liste stručnjaka. Eksperti su anonimni, a postupak isključivo pismen.
Doneseni stav ne obavezuje stranke, osim ako se nisu izričito suportno obavezale.
U tom slučaju stvovi eksperata dobijaju svojstvo arbitražne odluke.191
2. Jedinstveni običaji i praksa za dokumentarne

akreditive MTK (JOP 600)
692. Na nacionalnom planu kodifikacija običaja i pravila za dokumentarne akreditive

teče od početka dvadesetih godina ovog vijeka.192 Na međunarodnoj razini prvi su
se rezultati pokazali 1933. godine, kada je na kongresu MTK u Beču usvojen nacrt
461
Jednoobraznih pravila za rad po dokumentarnim akreditivima. Od tada je ovaj akt

revidiran još sedam puta: 1951, 1962, 1974, 1983. i 1993, 2006. i 2007. godine.193
Ako se iz razmatranja izuzme šire shvaćen period Drugog svjetskog rata, vidljivo
je da se revizija JOP vrši u prosjeku svakih deset godina. Praktično, to je i ritam kojim
privreda ovladava i stabilizuje rezultate tehnoloških revolucija u trgovini, transportu i
bankarstvu. Potvrda ove teze nalazi se i u zvanično navedenim razlozima za reviziju iz
2003. godine.194 U njih spadaju:
a) potreba za pojednostavljenjem pravila i prakse,
b) inkorporiranje novije bankarske prakse u JOP,
c) povećanje integriteta i pouzdanosti dokumentarnog akreditiva kroz pretpostavku
neopozivosti,
d) razrješenje problema uslova nedokumentarne prirode i
e) nužnost da se detaljno navedu uslovi prihvatljivosti za svaku kategoriju transportnih
dokumenata.
U obrazloženju za rad na JOP 600, kao razlog za reviziju iz 2007. godine navodi se i
potreba da se sagledaju „jezik i stil koji se koristi u UCP kako bi se otklonilo izražavanje
koje bi moglo dovesti do nesaobrazne primene i tumačenja.“195
693. Pravna priroda JOP je sporna. Postoje tri osnovna stanovišta. Potrebno ih je
navesti jer ona definišu i način primjene ovog akta. Prema prvom, u pitanju je ugovorni
instrument, pravila ugovorne prirode. Upravo zbog toga JOP dozvoljava da ta pravila
budu modifikovana ili isključena, ali samo na izričit način.196 JOP imaju karakter opštih
uslova poslovanja i važiće samo kad se stranke na njih pozovu nekom od tehnika koje
su i generalno poznate.197 Drugo gledište jeste da su JOP kodifikovani trgovački običaji
i da stoga važe i za konkretan posao, ako stranke nisu izričito ugovorile nešto drugo.
Napokon, po trećima, u pitanju je posebno formularno pravo autonomne međunarodne
provenijencije.198 Argumenti, razumije se, postoje i za i protiv svake teze. Čini nam se
ipak, da je treće gledište najbliže realnom stanju odnosa u međunarodnom poslovanju.
JOP jesu i opšti uslovi poslovanja i imaju običajni karakter. Međutim, nisu ni svi opšti
uslovi ni svi običaji koji postoje za dokumentarne akreditive opšteprihvaćeni i ne
primjenjuju se na jednoobrazan način. To je slučaj samo sa onima koji su uključeni u
JOP kao poseban pravni akt nedržavne međunarodne organizacije - MTK.
462
Teorijski, primjena JOP je dipozitivna. Oni važe samo za one akreditive u čijem je
tekstu sadržana naznaka da će se oni ravnati prema JOP (čl. 1 JOP). Kvalitet normiranja
i snage banaka u platnom prometu učinili su, međutim, od JOP de facto imperativan
propis. Ponegdje je to čak i izričito priznato na nivou države.
694. Značajna strukturna novina JOP 600 u odnosu na prethodne revizije jeste
postojanje posebnih članova posvećenih korištenim definicijama (čl. 2) i tumačenju
pravila (čl. 3). Zajednička funkcija obje novine jeste olakšavnje primjene JOP i izbjega-
vanje sporova o tumačenju njegovih odredbi.
Pored već citiranog pojma akreditiva, naročito su značajne definicije „usklađene
prezentacije“, „konfirmacije“, „honorisanja“ i „negociranja“. Značenja ovih izraza biće dana
na odgovarajućim mjestima.
Od odredbi o tumačenju moraju se istaći veoma široko određivanje potpisa
uključujući i elektronski, tretiranje filijala iste banke u različitim zemljama kao odvojenih
banaka, oduzimanje pravnog značaja izrazima koji su bili najčešći izvor sporova
(„prvoklasan“, „nezavisan“, „zvaničan“ , „promptno“ itd.), te preciziranje značenja
najčešćih termina koji se koriste za određivanje vremena u kome akreditivne radnje
moraju biti izvršene („na ili oko“, „do“, „od“, „prva polovina“ i „druga polovina“ mjeseca
itd.). I ove odredbe biće razrađene u kasnijim izlaganjima.
3. Jednoobrazna pravila i običaji za dokumentarne akreditive za

elektronsku prezentaciju („eUCP”)
695. Jednoobrazna pravila i običaji za dokumentarne akreditive za elektronsku

prezentaciju („eUCP”) predstavlja dodatak Jednoobraznih pravila i običaja za doku-
mentarne akreditive. Revizija 2007. godine (UCP 600) dopunjuje ista da bi se omogućila
prezentacija elektronskog zapisa, samog ili u kombinaciji sa papirnim dokumentima.
Ova pravila se primjenjuju kao dodatak UCP pravila gdje je u akreditivu naznačeno da
potpada pod eUCP (član e1). Akreditiv koji potpada pod eUCP automatski potpada i
pod UCP pravila.
Ako eUCP akreditiv, ili kako se još u uporednom pravu naziva elektronski akreditiv ili
samo e-akreditiv, dozvoljava korisniku da bira između prezentacije papirnih dokume-
nata ili elektronskog zapisa i ovaj izabere da prezentuje samo papirna dokumenta, na
tu prezentaciju će se primjenjivati samo UCP 600 pravila.
463
Izrazi koji se koriste u ovim pravilima za svrhu primjene UCP 600 na elektronski zapis
prezentovan po eUCP akreditivu primijeniti će se na način:
a) Po svom izgledu i slično će se primijeniti na ispitivanje sadržaja podataka elektron-
skog zapisa;
b) Dokument će uključiti elektronski zapis;
c) Mjesto za prezentaciju elektronskog zapisa jeste i elektronska adresa;
d) Potpis i slično će uključiti elektronski potpis;
e) Posebno dodavanje, „notacija“ ili „pečatiran“ znači sadržaj podataka čija je dodatna
oznaka vidna u elektronskom zapisu (član e3).
Po eUCP pravilima elektronski zapis mora ispunjavati tri uslova:

a) Podaci moraju biti kreirani, generisani, poslati, proslijeđeni, primljeni ili sačuvani
elektronskim putem;
b) Zapis treba da bude takav da ga je moguće autentifikovati u pogledu identiteta po-
šiljaoca, očiglednog izvora podataka koje sadrži, te kompletnosti i neizmjenjeno-
sti podataka;
c) Zapis mora biti podoban za ispitvanje usklađenosti sa odredbama i uslovima eUCP
akreditiva (član e3).
696. Za identifikaciju i autentifikaciju e-akreditiva eUCP pravila su predvidjela

primjenu elektronskog potpisa. Pod elektronskim potpisom eUCP označava obradu
podataka dodatu ili logički pridruženu jednom elektronskom zapisu i sprovedenu ili
prihvaćenu od strane neke osobe sa namjerom da se identifikuje ta osoba i da naznači
autentičnost tog elektronskog zapisa od strane te osobe. Iz same definicije je vidljivo da
su eUCP pravila samo djelimično modifikovala definiciju elektronskog potpisa predvi-
đenu UNCITRAL model zakonom o elektronskom potpisu.
Format u kojem se šalje elektronski akreditiv se po eUCP 600 mora specificirati.
Naročito se moraju detaljno odrediti formati u kojim će se elektronski zapisi prezento-
vati. U slučajevima da format elektronskog zapisa nije specificiran, vrijediće pravilo da
se dokument može prezentovati u bilo kojem formatu (član e4). Pod formatom eUCP
označava uobličavanje podataka u elektronski zapis ili na koji se odnosi (član e3).
Pod primljenim zapisom eUCP podrazumijeva vrijeme kada elektronski zapis ulazi
u informacioni sistem primaoca u obliku pogodnom da bude prihvaćen od tog sistema.
464
Bilo koje potvrđivanje prijema ne podrazumijeva prihvatanje ili odbijanje elektronskog

zapisa po eUCP akreditivu.
4. UN Konvencija o nezavisnim garancijama i stand-by akreditivima
697. Konvencija je donesena 1995, a stupila je na snagu 1999. godine, nakon pet
ratifikacija i pristupanja. Značajno je da su USA 11.12.1997. potpisale ovu konvenciju.
BiH nije ni potpisnica ni članica Konvencije, pa njene odredbe direktno ne obavezuju
domaće subjekte međunarodnog poslovnog prava. Deklarisani cilj Konvencije je
olakšavanje upotrebe dokumentarnih akreditiva i bankarskih garancija kao „bazičnih
oruđa međunarodne trgovine”.199 Smatramo da se ovome može dodati i potreba za
ujednačavanjem prava i prakse u common law i kontinentalnim sistemima.
Predmet regulisanja je international undertaking, kao genusni pojam koji obuhvata
samostalne bankarske garancije i dokumentarne akreditive. Akcenat je stavljen na
zajednička pravila za oba instrumenta obezbjeđenja plaćanja, što ostavlja širok prostor
za primjenu autonomnih izvora MNPP, naročito onih koje je stvorila Međunarodna
trgovinska komora u Parizu.200 U daljem tekstu ćemo se zadržati na odredbama karak-
terističnim za dokumentarni akreditiv. Pravila o bankarskim garancijama biće obrađena
u sljedećem poglavlju.
Teškoće koje nastaju kao posljedica širokog određivanja predmeta Konvencije
djelimično su riješene pravilima o interpretaciji. U „Definicijama”, iz čl. 6 posebno
su razjašnjena pitanja vezana za kontragarancije i konfirmaciju. Od opštih principa
tumačenja u čl. 5 ističu se tri:
a) uvažavanje međunarodnog karaktera transakcije,
b) potreba za uniformnom primjenom Konvencije i
c) poštovanje principa dobre vjere (bona fide, good faith) u međunarodnoj praksi.
Ono što ostaje kao problem jeste shodna primjena zajedničkih opštih pravila na dva
komercijalno i pravno različita sredstva obezbjeđenja plaćanja.
698. Tehnika kojom je određeno važenje UN Konvencije je veoma složena. Primije-
njeni su direktni i indirektni metodi. Pored toga, posebna uloga i status su dati pravilima
međunarodnog privatnog prava.
465
Prema izričitoj odredbi čl. 1 Konvencija se primjenjuje „ako se mjesto poslovanja ga-
ranta/izdavaoca u kome je instrument izdat nalazi na području države članice.” Budući
da je predmet Konvencije samo international undertaking za određivanje njenog važe-
nja posredno je mjerodavno i određivanje međunarodnog karaktera posla. On se sma-
tra međunarodnim, pa prema tome i podvrgnutim Konvenciji, ako su mjesta poslovanja
(places of business) bilo koja dva od pet osnovnih učesnika u cijeloj konstrukciji u razli-
čitim državama. Ukoliko subjekt ima više mjesta poslovanja, relevantno je ono koje je
u najbližoj vezi sa poslom. Budući da se kao subjekti MNPP mogu pojaviti i fizička lica,
Konvencija njihovo uobičajeno prebivalište (habitual residence) izjednačava sa mjestom
poslovanja.201
U određivanju važenja Konvencije pravila međunarodnog privatnog prava polaze
od načela autonomije volje stranaka. Ono se manifestuje na četiri načina:
a) stranke imaju pravo da isključe primjenu Konvencije i kada je njeno važenje izričito
predviđeno (čl. 1, st. 1),
b) stranke su ovlaštene da svojim sporazumom protegnu važenje Konvencije i na do-
kumentarne akreditive koji nisu obuhvaćeni Konvencijom (čl. 1, st. 3),
c) garant/izdavalac i korisnik se mogu sporazumjeti o nadležnom pravu (čl. 21,(b)),
d) nadležno pravo je određeno u samom poslu ili na njega ukazuju upotrijebljeni izrazi
i uslovi posla (čl. 21 (a)).
Koliziona norma je fiksirana u čl. 22. Ukoliko autonomija volje nije iskorištena,
undertaking, tj. dokumentarni akreditiv se ravna prema pravu države u kojoj garant/
izdavalac ima mjesto poslovanja u kome je instrument izdat.
Ukoliko važe, odredbe Konvencije imaju dispozitivan karakter, zamjenjive su sporazu-
mom stranaka. Kada nisu isključena, pravila Konvencije djeluju i dopunski, supletorno.202
5. Zakon o obligacionim odnosima
699. Bosna i Hercegovina spada u malobrojne države koje su u imovinskom zakono-

davstvu uredile akreditiv. To je učinjeno članovima 1072 - 1082 ZOO.203 U njima su
sadržana opšta pravila za sve akreditive, (čl. 1075 - 1082). Pošto opšta rješenja vrijede i
za dokumentarni akreditiv, može se smatrati da on predstavlja osnovni predmet
zakona. Generalna pravila imaju teorijski značaj i funkciju normativnog zaokruživanja
regulative.
466
Pored odredaba o akreditivima, ZOO će se primijeniti kao izvor prava u još dva
slučaja. Njime će biti regulisani pojedini pravni i poslovni odnosi koji ulaze u akreditivnu
konstrukciju. Kao primjer mogu se navesti pravila o zastupanju i nalogu. Pitanja koja
ne budu ni na ovaj način uređena, ravnaće se prema opštim pravilima ZOO.
700. Kakav je odnos između ZOO i JOP 600? Prva razlika koja postoji tiče se obuh-
vatnosti regulisanja. JOP, naime, ne uređuju sve, nego samo dokumentarne akreditive.
I dalje, JOP su daleko iscrpnija od našeg zakona. Druga grupa razlika ima pravno-
tehnički karakter. Prema JOP, dokumentarni akreditiv je: neformalan, po pretpostavci
neopoziv (čl. 2) i dokumenti moraju biti saglasni akreditivu (čl. 2, čl. 14). ZOO, s druge
strane, zahtijeva da akreditiv bude sačinjen u pisanoj formi ad solemnitatem (čl. 1072),
polazi od pretpostavke opozivosti (čl. 1077, st. 2), te traži da dokumenti budu saglasni
ne akreditivu, nego „uputama nalogodavca” (čl. 1081). Važno je istaći da Nacrt Zakona
o obligacionim odnosima RS/FBiH predlaže izmjene upravo ovih članova važećeg ZOO
koji odstupaju od JOP 500 i JOP 600.204
Da zaključimo! Juridički posmatrano, nepodudarnost regulative nije zanemarljiva.
Praktično, problemi su daleko manji. Najprije, ZOO će doći do primjene samo ako na
njega upućuju pravila međunarodnog privatnog prava. Drugo, uvijek je moguće
ugovorom neutralisati razlike polazeći od dispozitivnog karaktera oba akta. I napokon,
širina regulative u ZOO dozvoljava da se JOP 600 primijeni paralelno sa njim.205
III NAČELA I SUBJEKTI
1. Načela
701. Načela su najopštija pravila koja prožimaju dokumentarni akreditiv kao pravnu
konstrukciju. Nastala su u poslovnoj praksi i tokom procesa normiranja. Najvažnija
među njima sadržana su u JOP 600 i u UN Konvenciji. Teorija ih različito razvrstava,
definiše i obrađuje. Vukadinović navodi dva osnovna: samostalnost odnosa u akredi-
tivnom poslu (načelo autonomije akreditiva) i načelo poslovanja dokumentima -
doktrina striktne saobraznosti.206 Carić i Hribovšek smatraju da se daju izdvojiti četiri
ovakva „aksioma”: poslovanje dokumentima, odvojenost akreditiva od ugovora kao
osnovnog posla, samostalnost pravnih odnosa unutar akreditiva i bančino ispitivanje
dokumenata.207 Navode se i podjele na načela: autonomije akreditiva, striktnog prava
i formalizam ili uska interpretacija akreditivnih odredbi.208
467
Mislimo da je na osnovu UN Konvencije i JOP moguće izdvojiti tri osnovna principa:

odvojenost akreditiva od osnovnog posla, samostalnost odnosa unutar akreditivne
konstrukcije i poslovanje isključivo sa dokumentima.209 Vidjeli smo da pored toga
Konvencija posebno insistira i na međunarodnom karakteru akreditiva.
Zadržaćemo se samo na prva tri načela. Njihov poseban značaj leži u izgradnji
konstrukcije akreditiva, tumačenju odredbi JOP 600 i ZOO, te u određivanju aktivne i
pasivne legitimacije kod pojedinih prigovora. Zato ćemo ih posebno obraditi.
702. Prvo načelo je: odvojenost akreditiva od osnovnog ugovora. Prema članu 4 JOP
„akreditiv je po svojoj prirodi odvojena transakcija od komercijalnog ili drugog
ugovora na kome može biti zasnovan. Banke nemaju nikakve veze s takvim ugovorom
niti ih isti obavezuje, čak ni u slučaju da se na takav ugovor poziva u akreditivu.“ Shodno
tome, nalogodavac ne može stavljati ni zahtjeve ni prigovore u pogledu ispunjavanja
obaveza koje je akreditivna banka preuzela akreditivom, bez obzira na to da li su oni
nastali u odnosima sa samom bankom ili korisnikom. Slična je situacija i na strani
korisnika. On ne može stavljati prigovore koji proističu iz njegovih odnosa sa nalogo-
davcem ili iz odnosa između banaka (čl. 4 JOP).
UN Konvencija u čl. 3 određuje odovojenost akreditiva od osnovnog ugovora kao
„nezavisnost posla“ (independence of undertaking). Akreditiv je nezavisan ako ne zavisi:
a) ni od osnovne transakcije, niti od nekog drugog akreditiva ili bankarske garancije, ili
b) od uglavaka i uslova koji se ne pojavljuju u akreditivu ili budućih neizvjesnih akata,
osim prezentacije dokumenata i drugih događaja koji se nalaze u djelokrugu rada
izdavaoca.
Osnovni ugovor, odnosno transakcija, je onaj u kome su stranke predvidjele plaćanje

akreditivom unošenjem akreditivne klauzule u njegov sadržaj. Osnovni ugovor je
najčešće međunarodna prodaja, ali se akreditivna klauzula može sresti u bilo kom
drugom poslu (čl. 5 JOP). Pošto se tu najčešće radi o prodaji usluga, koristićemo i opšti
termin „ugovor o prodaji”. U ovom kontekstu, dokumentarni akreditiv se može smatrati
i pomoćnim pravnim poslom.
703. Načelo samostalnosti odnosa unutar akreditivne konstrukcije je drugo načelo.
Svaki odnos unutar akreditivne konstrukcije zasniva se posebnim i samostalnim
pravnim poslom. Zbog toga on ima svoj sadržaj i svoje subjekte. Prigovori se mogu
stavljati samo od lica u tom odnosu ili licima koja su njime obuhvaćena. Ova samostalnost,
dignuta na nivo principa, od akreditiva i čini konstrukciju, a ne jedinstven pravni insti-
tut, onaj nižeg reda. Načelo samostalnosti se, kao i prethodno, primjenjuje na sve vrste
468
akreditiva.210 Predstavlja logičan produžetak principa odvojenosti akreditiva od osnovnog

posla. Logična posljedica načela samostalnosti jeste primjena različitih kolizionih normi
na svaki od razmatranih odnosa.211
Načelo samostalnosti nije izričito formulisano ni u JOP, niti u UN Konvenciji. Međutim,
sistemsko tumačenje svakog od ovih akata ne ostavlja nikakvu sumnju u njegovo
postojanje i dosljednu primjenu. Kao primjeri se mogu navesti odredbe o odnosima
između banaka sadržane u članovima 4 - 13 JOP 600, te pravila čl. 8 Konvencije o
važenju kasnijih izmjena akreditiva.
704. Načelo poslovanja isključivo sa dokumentima definiše poslovnu i pravnu
suštinu dokumentarnog akreditiva: „Banke posluju sa dokumentima, a ne sa robom,
uslugama ili činidbom na koje se dokumenta mogu odnositi“ (čl. 5 JOP).212 Dokument
„znači komunikaciju načinjenu u formi koja obazbjeđuje njeno potpuno bilježenje”.213
Navedeni princip je implicitno, ali savršeno jasno sadržan i u čl. 16 Konvencije koji se od-
nosi na ispitivanje zahtjeva za plaćanje i pratećih dokumenata. Razmatrano načelo je
samo po sebi nesporno. Razlike nastaju onda kada treba odgovoriti na pitanja: kako
banka procjenjuje dokumente. Postoje dvije doktrine o ovom problemu.
Doktrina striktne saobraznosti (The Doctrine of Strict Compliance) razvila se u britanskom
pravu. Ona označava „pravni princip koji banku ovlašćuje da odbije dokumente koji
nisu strogo saobrazni uslovima akreditiva”.214 Saobraznost se procjenjuje po svim
elementima: potpunosti dokumenata, rokova za podnošenje, sadržajem i drugo.215 Kao
reakcija na formalizam i striktnost ove doktrine, u Njemačkoj je razvijena teorija bančinog
diskrecionog prava u ocjeni dokumenata. „Međutim, ovakvi slučajevi su ograničeni
samo na situacije kada su akreditivni uslovi vrlo široko formulisani, odnosno kada ne
specificiraju opis robe.”216
Analiza JOP 500 je pokazla širenje terena na kome se odustaje od primjene doktrine
striktne saobraznosti.217 Revizija JOP 600 iz 2007. godine nije u pogledu mjere i kriterija
saobraznosti potpuno koherentna. Tendenciju odustajanja od doktrine striktne
saobraznosti izražava najprije definicija „usklađene prezentacije“ kao nove kategorije.
Prema čl. 2 JOP ona označava prezentaciju dokumenata „koja je u skladu sa odredbama
i uslovima akreditiva, primjenljivim odredbama ovih pravila i međunarodnom stan-
dardnom bankarskom praksom“. Dakle, banka mora procijeniti dokumente ne samo u
svjetlu odredbi akreditiva, nego i JOP i međunarodne bankarske prakse. Na istoj liniji
nalazi se i odredba člana 14, stav d. JOP 600 koji govori o standardima za pregled
dokumenata: „Podaci u dokumentu kada se čitaju u kontekstu sa akreditivom, samim
dokumentom i međunarodnom standardnom bankarskom praksom, ne moraju biti
469
identični, ali ne smiju biti protivrječni sa podacima u tom dokumentu, svakom drugom
predviđenom dokumentu ili akreditivu. Težnja poštivanja doktrine striktne saobraznosti
došla je do izražaja u članu 14, stav a, banke „moraju da pregledaju prezentaciju i da
utvrde samo na osnovu dokumenata, da li dokumenta po svom izgledu čine usklađenu
prezentaciju“. Shodno ovoj formulaciji, dokumenti su jedini mjerodavni za ocjenu njihove
usklađenosti. JOP i bankarska praksa su u ovom konceptu irelevantni.
Tendenciju odustajanja od doktrine striktne saobraznosti nastavlja i UN Konvencija.
Prilikom ispitivanja dokumenata, kao i kod izvršavanja drugih obaveza, akreditivna
banka – izdavalac, mora djelovati u dobroj vjeri i ispoljiti razumnu pažnju vodeći
računa o generalno prihvaćenim standardima i međunarodnoj praksi (čl. 14). Ako takvo
djelovanje pokaže da su dokumenti po izgledu saglasni sa uslovima akreditiva i
međusobno neprotivrječni, izdavalac je ovlašten i dužan da izvrši isplatu (čl. 16).
Drugim riječima, širi pristup JOP je kroz bankarske standarde i praksu uključen i u UN
Konvenciju.
2. Subjekti
705. Nalogodavac je lice, klijent, koje banci daje nalog za otvaranje akreditiva
(Applicant, Account party). Na osnovu te činjenice on ima pravo da daje i druge instrukcije
koje ne zadiru u samostalnost odnosa u koje banka stupa unutar akreditivne kon-
strukcije.218 Kao nalogodavac se pojavljuje novčani dužnik iz osnovnog posla. Zbog toga
on mora da djeluje u skladu sa akreditivnom klauzulom koju sadrži osnovni posao.
Ako je nalogodavac domaći subjekt, on mora da ima poslovnu sposobnost za
djelovanje u vanjskotrgovinskoj razmjeni. A to znači da je prethodno ispunio uslove
Zakona o vanjskotrgovinskoj politici i da je za tu djelatnost registrovan kod suda.
706. Akreditivna banka (Issuing bank, Issuer, Eroffnende Bank) je banka koja po nalogu
ili po sopstvenoj inicijativi otvara akreditiv korisniku. Koja banka može imati ovu spo-
sobnost, određuje se propisima svake zemlje. U BiH se kao akreditivna banka pojavljuje
poslovna banka koja ispunjava uslove iz Zakona o bankama.219 Akreditivi se izdaju kao
jedan od oblika novčanog jemstva i spadaju u platni promet sa inostranstvom.220
Akreditivna banka može djelovati u svoje ime i za svoj račun, u svoje ime a i za račun
drugih, te u ime i za račun drugih lica. U common law sistemima način djelovanja banke
se određuje pravilima instituta Agency. Čl. 2 (4) Konvencije čak dozvoljava da se u akre-
ditivu banka-izdavalac odredi kao korisnik „kada djeluje za račun druge osobe”.
470
707. Korisnik (Beneficiary, Akkreditiv-Beguenstiger) je lice koje je dokumentarnim

akreditivom u užem značenju ovlašteno da zahtijeva isplatu akreditiva i da, uz ispunjenje
navedenih uslova, i primi isplatu akreditivne svote. Ličnost korisnika ne treba miješati
sa ličnošću cesionara na koga je korisnik prenio pravo da naplati primitke vezane za
realizaciju akreditiva.221 Korisnik je prodavac iz osnovnog posla. Treba istaći da, pored
prava, korisnik stiče i obaveze koje proističu iz samog akreditiva i iz drugih odnosa koji
su sa njim povezani. U našem pravu se kao korisnik može pojaviti lice koje je registro-
vano za obavljanje vanjskotrgovinskih poslova.
708. Osnovni model akreditivne konstrukcije obuhvata tri subjekta i tri vrste odnosa:
nalogodavac - akreditivna banka - korisnik. Složenost ekonomskih odnosa u kojima se
dokumentarni akreditiv ugovora i izdaje, različiti načini finansiranja posla i cijele tran-
sakcije, te prisutni elemenat inostranosti doveli su do pojave više banaka u akreditivnoj
konstrukciji. U teoriji se one dijele na banke koje po ovlaštenju akreditivne banke preu-
zimaju obavezu honorisanja/plaćanja ili negociranja/otkupa - „imenovane banke”222 i
one koje ne preuzimaju obavezu plaćanja, odnosno otkupa u svoje ime, nego djeluju
u ime i za račun druge banke ili preuzimaju samo obavezu obavještavanja.223 Nazivaju
se i korespondentskim bankama. Ista banka može se prema sporazumu sa akreditiv-
nom bankom pojaviti u više funkcija. Sve osim rambursne banke224 uključuju u sebe i
odnos sa korisnikom. Stoga će i on biti obrađen u mjeri u kojoj to bude potrebno.
U imenovane, nominirane banke, pored akreditivne, spada i potvrđujuća ili konfir-
mirajuća banka (Confirming bank, Confirmer Bestaetigende Bank). „Konfirmacija neopo-
zivog akreditiva od strane neke druge banke (Konfirmirajuća banka) na osnovu
ovlaštenja ili zahtjeva Akreditivne banke predstavlja definitivno obavezivanje konfir-
mirajuće banke, dodatno na obavezivanje akreditivne banke, da honoriše ili negocira
usklađenu prezentaciju“ (čl. 2 JOP). Ova obaveza postoji od trenutka u kome je akreditivu
dodata konfirmacija (čl. 8 JOP). Konfirmirajuća banka preuzima i obavezu rambursa
prema drugoj nominiranoj banci koja je „honorisala iili negocirala usklađenu prezentaciju“,
tj. koja je osnovano isplatila akreditiv korisniku. Suštinski identično određenje konfir-
macije sadrži i čl. 6(e) UN Konvencije. U istoj konstrukciji može biti više konfirmirajućih
banaka. Konfirmirajuća banka preuzima samostalnu obavezu prema korisniku u skladu
sa otvorenim i potvrđenim akreditivom. Solidarno je odgovorna sa Akreditivnom
bankom.
471
709. Korespondentske banke se prema funkcijama dijele na:

a) avizirajuće ili obavještavajuće,
b) prezentacione,
c) rambursne.
Među ovim bankama najčešće se javlja avizirajuća banka (Advising bank, Avisierende
Bank). Pojavljuje se kao druga banka u konstrukciji, i to po pravilu sa sjedištem u zemlji
prodavca. Ulogu aviziranja često preuzima prodavčeva poslovna banka, čime prodavac
stiče dodatnu poslovnu sigurnost. Osnovna dužnost avizirajuće banke je da obavijesti
korisnika o otvorenom dokumentarnom akreditivu, odnosno o njegovim izmjenama.
Izmjene moraju biti avizirane preko banke koja je avizirala sam akreditiv (čl. 9 JOP). Avi-
zirajuća banka može za aviziranje koristiti usluge druge banke. Obaveze „druge avizi-
rajuće banke“ su iste kao i obaveze same avizirajuće banke. Avizo banka ne preuzima
obavezu honorisanja ili negociranja. No, ona nije prosti „glasnik”, prenosilac poruka.
Primjenjujući standardnu bankarsku praksu avizirajuća banka mora da se uvjeri u „oči-
glednu autentičnost akreditiva ili izmjene“ i da utvrdi da li oni tačno odražavaju prim-
ljene odredbe i uslove akreditiva, odnosno izmjene (čl. 9 JOP). U vezi sa provjerom ima
i posebne obaveze prema korisniku i akreditivnoj banci.
Prezentaciona banka je ona kojoj je korisnik dužan i/ili ovlašten da podnese, akredi-
tivna dokumenta (čl. 2 JOP). U ovom svojstvu se javljaju banke koje imaju obavezu da
isplate akreditiv. To su prije svega akreditivna i konfirmirajuća banka. Osim ako akredi-
tiv predviđa da je raspoloživ samo kod akreditivne banke, svaka druga banka koja je
ovlaštena da plati ili preuzme obavezu iz akreditiva na drugi način (nominirana banka)
je prezentaciona banka.
Negocirajuća ili isplatna banka je svaka ona koja je ovlaštena da isplati akreditivni
iznos. Isplata se vrši iskupom mjenica vučenih na banku koja nije nominovana ili davanjem
saglasnosti da se sredstva isplate korisniku prije ili na bankarski dan dospjeća rambursa
nominovanoj banci. (čl. 2 JOP). Sam pregled dokumenata bez iskupa mjenice ne pred-
stavlja negociranje. Prihvatanjem dokumenata radi pregleda nominirana negocirajuća
banka, osim konfirmirajuće, ne preuzima automatski i obavezu honorisanja ili negoci-
ranja (čl.12, c. JOP). Ovlaštenje na negociranje može biti generalno i specijalno.225
Od negocirajuće treba razlikovati isplatnu banku. Ona vrši isplatu akreditiva, i to u
novcu, po nalogu akreditivne ili konfirmirajuće banke. Upravo zbog toga je po pravilu
ovlaštena na prijem, pregled i procjenu dokumenata. Ova banka nema obavezu da
honoriše dokumenta ukoliko ih ne smatra urednim. Naziva se Paying bank.
472
U akreditivnoj konstrukciji rambursna banka stupa u odnose samo sa drugim anga-

žovanim bankama. Rambursna banka (Reimbursing bank) je ona koja po nalogu akre-
ditivne ili druge nominirane banke ili na osnovu njenog ovlaštenja, isplaćuje isplatnoj,
negocirajućoj ili akceptirajućoj banci iznos koji su ove, honorisale na osnovu doku-
mentarnog akreditiva. JOP 600 zahtijevaju da u akreditivu mora biti navedeno da li
ramburs potpada pod ICC/MTK pravila za ramburs banaka. Ukoliko takva odredba ne
postoji, čl. 13 JOP sadrži posebna pravila za ovu situaciju. Ovlaštenje na ramburs može
također biti generalno ili specijalno. Ako rambursna banka ne izvrši negociranje na prvi
zahtjev, akreditivna banka nije oslobođena obaveze da obezbijedi ramburs. A to znači
da se mora obratiti drugoj banci koja će izvršiti negociranje akreditiva (čl. 13 JOP).
IV PRAVNI ODNOSI U AKREDITIVNOJ KONSTRUKCIJI
1. Odnos prodavca i kupca
710. Odnos između prodavca i kupca, korisnika i nalogodavca dokumentarnog akre-

ditiva, zasnovan je na osnovnom poslu. Njegov izgled determiniše se „akreditivnom
klauzulom”, jednom ili više odredbi koje uređuju ovu materiju. Striktno uzevši, ovaj
odnos se nalazi izvan akreditiva.226 JOP 600 reafirmiše ovo gledište tako što sugeriše
akreditivnoj banci da „obeshrabri svaki pokušaj nalogodavca da uključi, kao sastavni
dio akreditiva, kopije osnovnog ugovora, proforma fakture i slično“ (čl. 14, b.).
Otvaranje dokumentarnog akreditiva nije uslov ni za isporuku ni za plaćanje, ukoliko
se suprotno izričito ne ugovori.227 I kad ništa posebno nije utanačeno, postoji pravo pro-
davca da ne izvrši isporuku ako akreditiv ne bude blagovremeno ili uredno otvoren. U
ovom slučaju odbijanje izvršenja isporuke počiva na pravilu jednovremenosti ispunje-
nja, odnosno na prigovoru neizvršenja ugovora (exceptio non adimpleti contractus), a
ne na vezi osnovni posao - akreditiv. Za nedostatke u akreditivu korisnik-prodavac se
mora obratiti kupcu-nalogodavcu, a ne akreditivnoj ili drugoj nominiranoj banci. Uko-
liko to i učini, nominirana banka služi samo kao glasnik, prenosilac poruke kupcu kao
njenom nalogodavcu i klijentu. S obzirom na samostalnost obaveze konfirmirajuće
banke, u akreditivnu klauzulu treba unijeti i obavezu potvrđivanja akreditiva od strane
banke u zemlji prodavca, odnosno u trećoj željenoj zemlji.228
473
711. Osnovna dužnost kupca na osnovu akreditivne klauzule jeste da otvori akredi-
tiv saobrazan ugovoru. Ova obaveza ima više modaliteta.
Prvo, akreditiv se mora otvoriti kod ugovorene banke. Ukoliko je prodavac zadržao
pravo da banku odredi naknadno, onda kod banke koju prodavac jednostrano odredi.
Drugo, kupac mora otvoriti akreditiv određene vrste i sadržaja. Vrsta može biti i nede-
finisana. Tada se otvara neopoziv, neprenosiv i djeljiv akreditiv, budući da se te vrste
pretpostavljaju u JOP.229 UN Konvencija izričito predviđa samo neprenosivost akreditiva,
osim u slučajevima i pod uslovima koji su određeni u samom akreditivu.230 Nedefinisani
elementi sadržaja određuju se prema poznatim uslovima osnovnog posla. Pri tome se
kupac mora rukovoditi načelom poštenja i savjesnosti, te pažnjom dobrog privrednika.
Treće i najsloženije pitanje je vrijeme otvaranja dokumentarnog akreditiva. Postoje
tri situacije:
a) u ugovorenom roku, bilo da se radi o datumu ili periodu iz akreditivne klauzule;
b) kada su rokovi određeni tehničkim terminima, kao npr. „odmah” ili slični, akreditiv se
mora otvoriti bez nepotrebnog odgađanja231 i
c) rok uopšte nije određen. Tada krajnju granicu za otvaranje akreditiva predstavlja rok
za isporuku. Zavisno od obaveza prodavca vezanih za isporuku, kao što je slučaj sa
angažovanjem brodara kod CIF klauzula, akreditiv treba otvoriti tako da omogući
prodavcu ispunjenje i tih dužnosti.232
712. Propuštanje kupca da otvori akreditiv saobrazno osnovnom poslu predstavlja

povredu toga ugovora. Zbog toga se odgovornost kupca u principu ravna prema
opštim pravilima. No, specifičnost akreditiva traži da se pažnja skrene na neka pitanja.233
Najprije, neotvaranje akreditiva može biti razlog za nestupanje ugovora na snagu samo
ako su se stranke o tome izričito sporazumjele. Ista povreda ne znači ni automatski
raskid postojećeg ugovora o osnovnom poslu. Situacija se donekle razlikuje u konti-
nentalnim i anglosaksonskim pravima. U prvoj grupi sistema docnja znači automatski
raskid ugovora po sili zakona ako je rok za otvaranje akreditiva fiksan. Ukoliko nije -
ugovor se može raskinuti po opštim pravilima. Ona važe i za naknadu u oba slučaja.
U common law sistemima se procjenjuje da li je neotvaranje akreditiva bitna ili nebitna
povreda ugovora. U prvom slučaju se izjava o raskidu može dati odmah po isteku roka,
a u drugom tek kada bez uspjeha protekne naknadni rok za otvaranje akreditiva.
Naknada štete daje se isključivo u novcu uz primjenu opštih rješenja o ugovornoj
odgovornosti.
474
713. Obaveze prodavca usmjerene su na omogućavanje kupcu da ispuni svoju dužnost

otvaranja akreditiva. Tu spadaju naročito:
a) naknadno određivanje akreditivne banke,
b) obavještavanje o spremnosti za isporuku,
c) slanje drugih obavještenja potrebnih kupcu za otvaranje akreditiva (ime broda, luka
iskrcaja npr), te
d) slanje profakture kako bi kupac mogao da odredi valutu i svotu akreditiva.
Odgovornost prodavca za neizvršavanje ovih obaveza ne pokazuje nikakve speci-

fičnosti. Možda jedino treba istaći da neblagovremeno slanje podataka koji kupcu treba
da omoguće otvaranje akreditiva oslobađa kupca odgovornosti za docnju.
2. Odnos nalogodavca i akreditivne banke
714. Kao nalogodavac se javlja kupac iz osnovnog posla. Pored njega se kao
nalogodavci mogu pojaviti druga banka, institucija ili lice (Instructing party) koja djeluje
na zahtjev kupca, te sama akreditivna banka, ukoliko to čini za neko drugo lice.234 Akred-
itivna banka ima položaj nalogoprimca. Ukoliko nije određena ni ugovorom ni naknad-
nom odlukom prodavca, kupac treba da kao akreditivnu banku odredi neku solidnu
instituciju ove vrste. Banka više ne mora biti „prvoklasna” budući da je JOP 600 proširio
značenje ovog izraza na svaku banku kao izdavaoca.235 Razlozi za ovo rješenje su
brojni pravni sporovi koje su izazivali ovaj i drugi slični izrazi ustaljeni u poslovnoj praksi.
Određivanje pravne prirode ovog odnosa nije samo akademsko pitanje. Od odgo-
vora zavise izvori prava i položaj stranaka. Uporednopravno posmatrano, odgovori su
različiti.236 U njemačkom pravu ovo je ugovor o obezbjeđenju posla (Geschaftsbesor-
gungsvertrag) kojim akreditivna banka preuzima i obavezu rezultata. U italijanskom
sistemu ne postoji jedinstveno mišljenje. Dilema je nastala na liniji: sui generis ugovor
ili ugovor o zastupanju. U common law pravima se smatra da je u pitanju ugovor o
nalogu (mandate). JOP 600 ne sadrži više izričitu formulaciju iz prethodne revizije po
kojoj „nikakva naknada nije potrebna za otvaranje akreditiva, odnosno za derogiranje
ili kakvo drugo preinačavanje njegovih odredaba”.237 Rješenje je, međutim, ostalo isto.
Obaveza nastaje kada se akreditiv otvori prema korisniku i ona ne zavisi od plaćanja
naknade. „Akreditivna banka je u neopozivoj obavezi da honoriše od momenta kada
izda akreditiv“.238 Za nalogodavca to je momenat u kome mu je poslan akreditiv
475
ili pismeni izvještaj o njegovom otvaranju.239 Isto rješenje usvojila je i UN Konvencija

(čl. 7).
U našem pravu ugovor o otvaranju akreditiva je ugovor o nalogu, pa su njegova
pravila mjerodavna za ovaj odnos.240 Iako u ovom odnosu postoje i elementi drugih
odnosa i ugovora, smatramo da nema mjesta za primjenu mješovite teorije u tumačenju
ovog ugovora i odnosa koji se njime zasniva.
715. Zaključivanje posla zavisi od stava mjerodavnog nacionalnog prava. U konti-
nentalnim sistemima teškoće su relativizirane postojanjem formulara za nalog kojim
se posao zasniva. Kod nas je to obrazac br. 1451. Nalog je formularan i u common
law porecima. Ukoliko se uz nalog potpisuje i ugovor, on ima samo dokaznu snagu
(ad probationem). Sadržaj naloga je složen. U njega spadaju naročito:
a) uputstvo za izdavanje dokumentarnog akreditiva,
b) podaci o nalogodavcu, firma akreditivne banke i podaci o korisniku akreditiva,
c) vrsta dokumentarnog akreditiva prema svim željenim karakteristikama,
d) iznos i valuta dokumentarnog akreditiva,
e) rok važenja akreditiva,
f ) rok za podnošenje dokumenata i njihove vrste,
g) podaci o robi - vrsta i količina naročito,
h) podaci o prevozu robe i to na jeziku ugovora - vrsta transporta, podaci o prevozniku,
dozvoljenost pretovara, transportna klauzula, mjesto utovara i opredjeljenja,
i) rok predaje, mogućnost djelimične isporuke i drugi podaci o isporuci,
j) način plaćanja - gotovinsko po viđenju, gotovinsko odgođeno plaćanje, akcept mje-
nice, negociranje mjenice i/ili drugih vrijednosnih hartija,
k) način otvaranja i saopštavanja korisniku da je akreditiv otvoren,
l) pokriće i u čemu se ono sastoji,
m) podaci o aviziranju,
n) snošenje provizije i troškova u inostranstvu - korisnik ili nalogodavac,
o) odredba o pristanku na JOP 500 i
p) ostali podaci.
476
Nakon otvaranja dokumentarnog akreditiva, sadržaj dokumentarnog akreditiva

može biti izmijenjen po posebnom postupku. Nalogodavac može samo predložiti
izmjene. One važe od trentuka kada ih prihvate akreditivna banka i korisnik. Prema
konfirmirajućoj banci izmjene važe samo ako ih je prihvatila.
Nalog za izdavanje akreditiva može se prihvatiti na tri načina:

a) izričitom izjavom akreditivne banke,
b) konkludentnim radnjama kao što su otvaranje akreditiva npr. i
c) šutnjom,241 ukoliko to predviđa nadležno nacionalno pravo.
Nalog za izmjene se prihvata samo izričitim izjavama ili konkludentnim radnjama.
716. Na osnovu zaključenog ugovora nalogodavac ima više obaveza. On, najprije,
mora da obezbijedi pokriće kod akreditivne banke i to do iznosa akreditivne sume. To
se može učiniti odobrenjem da se blokira dio depozita na računu nalogodavca, u
gotovom, obezbjeđenjem bankarske garancije druge banke, ugovorom o kreditu sa
akreditivnom bankom, i na druge dopuštene načine. Druga obaveza sastoji se u plaća-
nju provizije. Ona se određuje tarifom banke ili posebnom pogodbom između stranaka.
Vrijeme plaćanja se takođe mora precizirati. Nalogodavac snosi troškove u zemlji, dok
troškove u inostranstvu može akreditivnom klauzulom osnovnog posla prihvatiti i ko-
risnik. I treće, nalogodavac može imati obavezu da prije otvaranja akreditiva dostavi
neke dokumente banci. Profaktura je najkarakterističnija među njima.
Obaveze akreditivne banke su složenije. Ona, najprije, mora da otvori akreditiv u
svemu saglasan sa nalogom. To mora biti učinjeno prije svega u pogledu vrsta akredi-
tiva i roka do koga on mora biti otvoren. Banka, dalje, preuzima dužnost angažovanja
drugih banaka u mjeri u kojoj to predviđa nalog. Ako ugovor o otvaranju akreditiva šuti
o ovom pitanju, angažman drugih banaka je pravo banke. Određivanje rambursne
banke je najilustrativniji primjer za ovo ovlaštenje. Treće, akreditivna banka je dužna da
ispita usklađenost prezentiranih dokumenata. „Usklađena prezentacija“ znači da su do-
kumenta „u skladu sa odredbama i uslovima akreditiva, primjenjljivim odredbama ovih
pravila i međunarodnom standardnom bankarskom praksom.“242 Standardna praksa
zahtijeva da dokumenti budu usklađeni i međusobno. Četvrta i najvažnija dužnost je
honorisanje, tj. isplata dokumentarnog akreditiva na način koji je u njemu predviđen,
ukoliko su ispunjeni svi predviđeni uslovi. Peto, akreditivna banka ima obavezu da
primljena i honorisana dokumenta dostavi nalogodavcu bez odgađanja, odnosno da ga
477
obavijesti o postupku sa dokumentima koji nisu bili saobrazni akreditivu. U pojedinim

vrstama akreditiva i u konkretnim slučajevima akreditivna banka može imati i druge
obaveze.
Akreditivna banka nema obavezu da prihvati zahtjeve nalogodavca za izmjenu ili
poništenje akredita. Razlog za to su odredbe člana 10a JOP koje dozvoljavaju ove radnje
samo uz saglasnost akreditivne banke, konfirmirajuće banke – ako u konkretnom poslu
postoji i korisnika. Drugim riječima, nalogodavac koji želi izmjenu ili eventualno poni-
štenje akreditiva mora o tome najprije postići sporazum sa svojim kupcem i sa bankom
koja je konfirmirala akreditiv, ako takva postoji.
Odgovornost stranaka ravna se prema pravilima koja važe za pravni posao čiju
prirodu ima ugovor o otvaranju dokumentarnog akreditiva. U našem pravu to će biti
ugovor o nalogu.243 Ukoliko posebna pravila ne postoje, primijeniće se opšta rješenja
obligacionog prava za ovu materiju.
3. Odnos akreditivne banke i korisnika
717. Odnosi akreditivne banke i korisnika nastaju otvaranjem akreditiva. U JOP nije
izričito riješeno kada se smatra da je akreditiv otvoren, pa odgovor treba potražiti u UN
Konvenciji. Njen čl. 7 predviđa da se akreditiv smatra otvorenim kada undertaking
napusti izdavaočevu sferu kontrole. Usvojena je znači teorija odašiljanja. Suprotno
navedenom rješenju, uporedno pravo nesumnjivo stoji na pozicijama teorije prijema.244
A to znači da je akreditiv otvoren kada akreditivno pismo bude predato korisniku. Sve
šira upotreba autentificirane elektronske teletransmisije akreditiva umanjuje značaj
konceptualne razlike između međunarodnog i nacionalnog poslovnog prava u pogledu
momenta nastanka posla. Akreditivna banka može izvršiti predaju neposredno ili, češće,
preko avizirajuće banke. U drugom slučaju mogu nastati složeni odnosi povodom te-
letransmisiranih i preaviziranih akreditiva, ali se oni ne tiču neposredno korisnika.245
Ukoliko je akreditiv naknadno izmijenjen, za izmjene važe ista pravila kao i za sam
akreditiv. Banka koja je avizirala akreditiv mora avizirati i sve njegove kasnije izmjene
(čl. 9 JOP).
718. U sadržaj dokumentarnog akreditiva ulaze, najprije, svi podaci iz prihvaćenog
naloga za otvaranje akreditiva, odnosno za njegovu izmjenu. UN Konvencija zahtijeva
da akreditivna suma bude određena, ili bar odrediva (čl. 2). Prema ranijoj reviziji JOP,
akreditiv je, dalje, morao sadržavati izričitu i nedvosmislenu izjavu akreditivne banke
da će honorisati saobrazne dokumente. JOP 600 je od ove obaveze napravio prinudnu
478
odredbu sopstvenih pravila; ako je prezentacija usklađena, „banka mora honorirati …

akreditiv“.246 „Napokon, akreditiv mora sadržavati podatke o korespondentskim ban-
kama i njihovim funkcijama - ukoliko takve banke uopšte postoje. Zavisno od sadržaja
konkretnog posla, akreditivno pismo može obuhvatiti i druge relevantne sadržaje.
Na osnovu otvorenog akreditiva, akreditivna banka stiče samostalne, stroge i
apstraktne obaveze prema korisniku. 247 Njihovo ispunjenje zavisi od toga da li je korisnik
odgovorio zahtjevima koje mu nameću akreditiv i JOP. Zahtjevi prema korisniku mogu
se izraziti i kao prava akreditivne banke. Ovakvo rješenje je prvi način na koji se u pra-
ksi ublažava strogost i apstraktnost dužnosti akreditivne banke prema korisniku. Drugi
instrument za poboljšanje položaja akreditivne banke prema korisniku su pravila JOP
o načinu ispunjenja obaveza akreditivne banke.
Položaj korisnika znatno je jednostavniji. On ima samo prava. Najvažnija su: prezen-
tiranje dokumenata i stavljanje zahtjeva za isplatu akreditiva. Korisnik, dakle, ne može
biti prinuđen da se koristi akreditivom. Kada se korisnik odluči da koristi svoja prava, on
ih mora vršiti u skladu sa ukupnim pravnim režimom konkretnog akreditiva.
719. Prva obaveza je prijem dokumenata unutar rokova za njihovu prezentaciju.
Krajnji rok za prezentaciju treba da bude posebno naznačen u akreditivu. Ukoliko to
nije učinjeno, smatraće se da je krajnji rok za honorisanje ili negociranje akreditiva uje-
dno i krajnji rok za prezentaciju dokumenata.248 Rok za prezentaciju može biti produžen
zbog toga što je banka kod koje se prezentacija mora izvršiti zatvorena na dan prezen-
tacije. U ovom slučaju, rok za prezentaciju se produžava na prvi naredni radni bankar-
ski dan. Ukoliko se prezentacija vrši kod nominirane banke, ona mora u propratnom
pismu obavijestiti akreditivnu banku o tome da je prezentacija produžena zbog ne-
radnog dana (čl. 29 JOP). Situacija je nešto drukčija ako je banka zatvorena zbog više sile
(čl. 36 JOP). Ukoliko viša sila prestane da djeluje prije isteka roka za prezentaciju, banka
je dužna da primi i provjeri dokumenta. Ako su rokovi za prezentaciju istekli dok viša sila
još traje, banka neće honorisati ili negocirati akreditiv,249 pa prema tome ni prihvatiti
podnesena dokumenta. Prezentacija se mora izvršiti u radnom vremenu banke (čl. 33
JOP).
Mjesto prezentacije je sjedište banke kod koje je akreditiv raspoloživ. Ako je sjedištu
akreditivne banke dodano neko drugo mjesto, ono predstavlja mjesto za prezentaciju
dokumenata.250
720. Svaki zahtjev u eUCP akreditivu za prezentaciju jednog ili više orginala ili
kopija elektronskog zapisa je zadovoljen prezentacijom jednog elektronskog zapisa
(član e8). Pravila eUCP 600 zahtijevaju da elektronski akreditiv sadrži naznaku mjesta za
479
prezentaciju elektronskih zapisa. Pored toga, elektronski zapisi i papirna dokumenta

moraju također da naznače mjesto za prezentaciju papirnih dokumenata. Elektronski
zapisi se ne moraju prezentovati zajedno i istovremeno sa papirnim (član e5).
Ako eUCP akreditiv dozvoljava prezentaciju jednog ili više elektronskih zapisa,
korisnik je dužan da upozori banku kojoj je učinjena prezentacija i da joj stavi do zna-
nja kad će smatrati da je prezentacija kompletna. Upozorenje o kompletnosti može se
dati kao elektronski zapis ili kao papirni dokument i mora da identifikuje elektronski
akreditiv na koji se odnosi. Za prezentaciju koja nije tako identifikovana smatra se kao
da nije primljena. Ukoliko banka ne primi korisnikovo upozorenje smatraće se da
prezentacija nije učinjena. Dakle, efekti elektronske prezentacije također se procjenjuju
prema teoriji prijema.
U slučajevima da je banka kojoj se treba učiniti prezentacija otvorena, ali njen sistem
ne može da primi poslati elektronski zapis na navedeni datum isteka i/ili na posljednji
dan vremenskog perioda poslije datuma otpreme za prezentaciju, zavisno od slučaja,
smatraće se da je banka zatvorena. Tada se i datum za prezentaciju i/ili datum isteka
produžuju do prvog bankarskog dana u kome ta banka može da primi elektronski zapis
(član e5). Ako banka nije primila jedino elektronsko upozorenje o kompletnosti, ono se
može dati putem telekomunikacija ili kao papirni dokumenat. Takvo ne-elektronsko
upozorenje smatraće se blagovremenim pod uslovom da je poslato prije nego što je
banka u mogućnosti da primi elektronski zapis (član e5). Ako se elektronski zapis ne
može autentifikovati smatraće se da nije ni prezentovan.
Ako elektronski zapis sadrži hiperlink, na eksterni sistem ili prezentacija navodi
da se elektronski zapis može ispitati pozivom na eksterni sistem, elektronski zapis u
hiperlinku ili referentnom sistemu postoji neoboriva pretpostavka da je tu locirani elek-
tronski zapis onaj koji treba ispitati. Propust u navođenju sistema koji omogućava
pristup zahtjevanom elektronskom zapisu u vrijeme prezentacije smatraće se nesao-
braznom prezentacijom. Nominovana banka koja proslijedi elektronski zapis, u skladu
sa njenom nominacijom, stavlja do znanja svojoj banci nalogodavcu da se uvjerila u
očiglednu autentičnost elektronskih zapisa (član e6). Nemogućnost akreditivne
ili konfirmirajuće banke da ispita elektronski zapis u formatu koji se zahtijevao u
elektronskom akreditivu ili, ako se nije zahtijevao format, nemogućnost da ga ispita u
prezentovanom obliku, nije osnov za odbijanje (član e6).
721. Prema eUCP pravilima vremenski perid za ispitivanje dokumenata počinje na
bankarski dan na koji je korisnikovo upozorenje o kompletnosti primljeno. U slučaju da
je vrijeme za prezentaciju dokumenata ili za upozorenja o kompletnosti produženo,
480
period za ispitivanje dokumenata počinje teći prvog sljedećeg bankarskog dana od

dana u kome je banka kojoj je učinjena prezentacija u stanju da primi upozorenje o
kompletnosti (član e7).
Akreditivna, konfirmirajuća ili nominovana banka, koja djeluje u njihovo ime, mogu
odbiti elektronsku prezentaciju. Tada su ove banke dužne da upozore korisnika o
odbijanju prezentacije koja uključuje elektronske zapise. Strana kojoj je upozorenje o
odbijanju dato ima pravo da u roku od 30 kalendarskih dana od datuma davanja
upozorenja ispostavi instrukcije banci. Bude li ovaj rok propušten, banka će vratiti svaki
papirni dokumenat koji predhodno nije vraćen podnosiocu. Elektronskim zapisima
može raspolagati na bilo koji način za koji smatra da je odgovarajući. Za postupke sa
elektronskim zapisima banka ne snosi nikavu odgovornost (član e7).
722. Ako elektronski zapis ne sadrži poseban datum izdavanja, eUCP pravila
smatraju da je to datum na koji je izdavalac poslao elektronski zapis. Datum prijema će
se smatrati za datum slanja ukoliko nije očigledan neki drugi datum.
Ne bude li u elektronskom zapisu transportnog dokumenta označen datum otpreme
ili slanja, kao datum otpreme će se smatrati datum izdavanja elektronskog zapisa.
Međutim, ako elektronski zapis nosi notaciju koja pokazuje datum otpreme, datum
notacije će se smatrati za datum otpreme (član e10).
Kada elektronski zapis koji je primila akreditivna, konfirmirajuća ili druga nomino-
vana banka izgleda kao da je promijenjen ili oštećen u prenosu, banka može obavjestiti
podnosioca i zahtijevati da se elektronski zapis ponovo prezentuje (član e11). Ako banka
zahtijeva da se elektronski zapis ponovo prezentuje, vrijeme za ispitivanje se suspen-
duje i ponovo teče kada podnosilac ponovo podnese elektronski zapis. Nominovana
banka koja nije konfirmirajuća mora obezbijediti akreditivnoj banci i svakoj konfirmi-
rajućoj banci upozorenje o zahtjevu za ponovnu prezentaciju i obavijestiti ih o
suspenziji. Ne bude li traženi elektronski zapis ponovo prezentovan u roku od 30
kalendarskih dana, banka može tretirati elektronski zapis kao da nije prezentovan. Tada
se i krajnji rokovi za prezentaciju ne produžuju (član e11).
Za prijem, autentifikaciju i identifikaciju elektronskih zapisa banke moraju koristiti
komercijalno prihvatljivu tehnologiju i metode procesiranja podataka. Ukoliko banka
ispuni ovaj uslov, obaveza banke u pogledu kvaliteta elektronskih zapisa i dokumenata
je ograničena. Ona odgovara samo ako primi i djeluje na bazi očito oštećenih elek-
tronskih dokumenata i zapisa za koje se već po izgledu vidi da nisu autentični. Ako
zapisi po spoljnjem izgledu djeluju kao uredni i autentični, banke ne preuzimaju dalju
481
odgovornost za identitet pošiljaoca, izvor informacije ili njen cjelovit i neizmijenjen

oblik koji je drugačiji od onoga koji je očigledan u elektronskom zapisu
723. Druga dužnost banke je ispitivanje samoga zahtjeva za plaćanjem i dokume-
nata.251 Ispitivanje se mora izvršiti u dobroj vjeri i dužnom pažnjom u skladu sa među-
narodnim standardima. Akreditivna banka mora da provjeri da li dokumenti sadrže
barem jedan original. Ova dužnost banke je znatno olakšana veoma širokim definisanjem
originala u članu 17 JOP. To je svaki dokument koji „nosi prividno originalan potpis,
oznaku, pečat ili naljepnicu izdavaoca dokumenta, ukoliko sam dokument ne pokazuje
da nije original“.252 Pored toga, ukoliko sam dokument ne pokazuje drukčije, banka će
prihvatiti kao original dokument koji izgleda da je sačinjen od izdavaoca, koji je napi-
san na memorandumu izdavaoca, kao i dokument u kome je navedeno da je orginal
„ukoliko se ne pokaže da se navod ne može primijeniti na prezentirani dokument“.253
Ukoliko se u akreditivu zahtijeva samo prezentacija kopije, dozvoljeno je podnošenje
bilo kopije, bilo originala. Dokumenti su uredni i kad su datirani prije datuma izdavanja
akreditiva. Datiranje dokumenta ne smije padati iza datuma za njegovo podnošenje
akreditivnoj banci.
Zahtjevi koji se postavljaju u pogledu pojedinih dokumenata u najčešćoj upotrebi su
precizirani u JOP 600254 i moraju biti dosljedno zadovoljeni. Zadovoljavanje uslova se
cijeni prema setu povezanih dokumenata, ukoliko on postoji.255 Ispitivanje se vrši prema
standardima za pregled dokumenata (čl. 14 JOP) i mora se okončati u razumnom
vremenu. Taj period ne može biti duži od 5 bankarskih radnih dana nakon dobijanja
zahtjeva i svih dokumenata.256 Vrijednost ovih odredbi za korisnika akreditiva je relati-
vizirana isključenjem odgovornosti za ispravnost dokumenata koja su sadržana u članu
34 JOP. Prema njemu, akreditivna banka ne preuzima nikakvu odgovornost za tri grupe
činjenica koje mogu da ugroze interese korisnika akreditiva. To su: ispravnost i pravno
dejstvo dokumenata, podaci o robi i pakovanju i radnje bilo kojeg drugog lica u
akreditivnoj konstrukciji i poslovima koji su sa njom povezani (špediter, prevoznik,
osiguravatelj itd.). Dodatno, banka ne odgovara ni za posljedice problema u prenosu
dokumenata. (čl.35 JOP).
Radi zaštite interesa nalogodavca, ali i u interesu nesmetanog odvijanja prometa,
akreditivnoj banci su dana i značajna prava koja može vršiti prema korisniku. Prvo je
pravo da se obrati korisniku i radi otklanjanja nedostataka unutar rokova za prezenta-
ciju (čl. 16., b. JOP). Drugo, ukoliko banka odluči da odbije honorisanje akreditiva, mora
korisniku uputiti „jedno jedino“257 upozorenje u vezi toga. Član 16 JOP diktira sadržaj tog
obavještenja:
482
a) izjava o odbijanju honorisanja dokumenata,

b) navođenje svih odstupanja dokumenata od akreditiva koja su navela banku da
odbije honorisanje i
c) dalji postupak sa dokumentima.
Dalji postupak sa dokumentima sadrži četiri taksativno određene opcije od kojih

banka može izabrati samo jednu. Te opcije su: držanje dokumenata do daljih instrukcija
podnosioca, držanje dokumenata dok se ne prime dalje instrukcije od nalogodavca za
otvaranje akreditiva, prihvaćanje prethodno dobivenih instrukcija podnosioca i vraćanje
dokumenata.
Upozorenje se mora dati putem telekomunikacija. Ne bude li to moguće, treba
koristiti druga sredstva brzog prenošenja informacija. Krajnji rok za dostavljanje
upozorenja je kraj petog bankarskog dana koji slijedi danu prezentacije. Ovaj rok ima
prekluzivan karakter. Ako bude propušten, akreditivna banka gubi pravo prigovora na
neusklađenu prezentaciju (čl. 16, f JOP). Samim time se prezentacija smatra usklađe-
nom i banka mora isplatiti akreditiv.258
724. Treća obaveza banke sastoji se u donošenje odluke o tome da se akreditiv ne
honoriše ili honoriše, tj. isplati ili ne. Prema JOP, akreditivna banka je u neopozivoj
obavezi da honoriše akreditiv od časa njegovog izdavanja (čl. 8, b). Bez štetnih poslje-
dica za sebe banka je ovlaštena da odbije honorisanje akreditiva samo ako podnesena
dokumenta ne predstavljaju „usklađenu prezentaciju“.
Polazeći od potrebe očuvanja sigurnosti i savjesnosti u poslovanju, UN Konvencija je
detaljno uredila slučajeve u kojima banka ima pravo da donese odluku o odbijanju
plaćanja korisniku. Time je potvrdila postojeću praksu suzbijanja prevare pri naplati
dokumentarnog akreditiva.259 To su slučajevi „očiglednog i jasnog” falsifikata, nefundi-
ranosti zahtjeva u dokumentima i nepostojanja osnova za zahtjev,260 bez obzira na to što
je izgled dokumenata ispravan.261 Generalno određenje razloga za odbijanje plaćanja
je ilustrovano sa pet tipova situacija u kojima se smatra da je odbijanje dozvoljeno. Iako
stilizacija čl. 19(2) UN Konvencije upućuje na taksativno nabrajanje, smatramo da lista
ipak nije konačna. U tri situacije čak i kupac kao nalogodavac za otvaranje akreditiva ima
pravo na zahtjev za iziricanjem privremene sudske mjere.262 Očito je da je ovakvim
rješenjima Konvencija kreirala izuzetak od načela samostalnosti i nezavisnosti svih
odnosa u akreditivnoj konstrukciji.
483
725. Četvrto, u slučaju pozitivne odluke, akreditivna banka vrši honorisanje ili plaćanje
prema odredbama akreditiva. Honorisanje označava plaćanja akreditiva koja su konačna,
ona za koje ne postoji pravo rambursa. Prvi način honorisanja je novčana isplata
akreditivne svote po viđenju, dakle neposredno po konstatovanju usklađene prezen-
tacije. Drugi način je odloženo plaćanje. U ovom slučaju banka preuzima obavezu da će
platiti na dan dospijeća. Treći modus plaćanja je akceptiranje trasirane mjenice koju je
izdao korisnik i njena isplata na dan dospjelosti. Na ovaj način banka postaje glavni
mjenični dužnik, a korisnik dobiva vrijednosni papir čiji prenos uz eskont ne predstavlja
ni komercijalni niti pravni problem.
Isplatu može izvršiti i neka nominirana banka. Sa stanovišta akreditivne konstrukcije,
ovakva isplata nije konačna. Nominirana banka koja je namirila obavezu iz akreditiva
ima pravo naplate od akreditivne, konfirmirajuće ili neke rambursne banke. Upravo po
tome se ovakva isplata razlikuje od honorisanja. Zbog toga je u JOP 600 dobila i posebno
ime – negociranje.263 Ukoliko je nominirana banka preuzela obavezu negociranja, pa je
ne izvrši, konačna isplata ili honorisanje ostaje obaveza akreditivne banke. Tada
akreditivna banka mora iskupiti dokumenta ili mjenicu u skladu sa akreditivom. UN
Konvencija dopušta isplatu i davanjem specifičnog objekta odgovarajuće vrijednosti.264
Pod određenim uslovima, banka može izvršiti plaćanje i prebijanjem svojih potraži-
vanja prema korisniku. Za to je potrebno da u akreditivu ili posebnom sporazumu banke
i korisnika ovakva mogućnost nije isključena, te da se ne radi o zahtjevima koje je na
banku prenio nalogodavac, odnosno druga instructing party.265 Osim kod odgođenih
plaćanja, isplata se mora izvršiti „promptno”.
4. Odnos između akreditivne i drugih banaka
4.1. Odnos akreditivne i avizirajuće banke
726. Banka od koje se traži aviziranje akreditiva i izmjena ne mora to da prihvati.

Ipak, ukoliko odluči da ne preuzme ulogu avizo banke, ponuđena banka mora bez odla-
ganja da obavijesti banku od koje je primila akreditiv da ne prihvata nalog. Ovo rješenje
čl. 9 JOP 600 zasnovano je na opštim pravilima o zaključivanju ugovora o profesionalnim
uslugama šutnjom. Avizirajuća ili avizo banka je ona koja je na zahtjev akreditivne
banke preuzela na sebe obavezu da korisnika obavijesti o otvaranju i uslovima doku-
mentarnog akreditiva i/ili njegove izmjene. U prometu je stekla i druge obaveze. Najvaž-
nija i neizostavna je dužnost provjere autentičnost spoljnjeg izgleda akreditiva i
484
podudarnost akreditiva sa primljenim odredbama i uslovima akreditiva, odnosno

njegovih izmjena (čl. 9 JOP). Avizirajuća banka može imati i druge funkcije, isplatnu
naročito.266
Avizo banku može posredno odrediti korisnik unošenjem njenog imena u akredi-
tivnu klauzulu osnovnog posla. Korisnik tada po pravilu imenuje sopstvenu poslovnu
banku u svojoj zemlji ili sjedištu. Nalogodavac određuje avizirajuću banku u skladu sa
akreditivnom klauzulom ili, ako nje nema, samostalno. On to čini u nalogu koji daje
akreditivnoj banci. Formular naloga sadrži i posebnu rubriku za tu svrhu.267 Ukoliko
nalog ne sadrži ime avizo banke, može je odrediti akreditivna banka polazeći od svojih
korespondentskih veza. Pri tome mora voditi računa o bonitetu i kvalitetu, ugledu avizo
banke.
Odnos između akreditivne i avizirajuće banke zasniva se na ugovoru. Pravna priroda
ovog posla je sporna. Smatramo da se radi o ugovoru o zastupanju u kome postoje i
elementi naloga.268 Elemente naloga (mandata) je potrebno uvesti da bi se objasnile
samostalne obaveze i odgovornosti avizo banke prema korisniku. Ovim ugovorom
nastaju odnosi kako između akreditivne i avizirajuće banke, tako i između avizirajuće
banke i korisnika. Druga grupa odnosa ima izvedeni karakter.
Banka od koje se zahtijeva da avizira akreditiv, može u tu svrhu koristiti i usluge druge
banke, koju JOP nazivaju i „druga avizirajuća banka“.269 Očigledno, nalog koji dobija
avizirajuća banka je prenosiv, osim ako ta mogućnost nije u samom nalogu izričito
isključena. Upravo zbog toga druga avizirajuća banka ima iste obaveze kao i banka od
koje je primarno zatražen avizo.
Ugovor između akreditivne i avizo banke i avizo banke i „druge avizirajuće banke“
se shodno opštem stavu člana 37 JOP zaključuju „za račun i na rizik nalogodavca“. Zbog
toga akreditvna ili avizo banka ne odgovara nalogodavcu za propuste angažovanih
banaka „čak ako je i sama preuzela inicijativu u izboru te druge banke“. Isključivanje
„culpae in eligendo“ iz kruga odgovornosti akreditivne i avizo banke je još jedan
primjer favorizovanja banaka u JOP. Otvoreno je pitanje da li će nacionalni sudovi priznati
ovakvu ekskulpaciju. Odgovor će vjerovatno zavisiti od okolnosti svakog konkretnog
slučaja. Upravo zbog toga JOP uspostavlja još jednu liniju odbrane banaka: „Nalogo-
davac će biti obavezan i odgovoran da obešteti banku za sve obaveze i odgovornosti
koje nametnu strani zakoni i običaji.“270
727. Avizirajuća banka nema obavezu da honoriše ili negocira akreditiv. Zbog toga
je njena prva dužnost prema akreditivnoj banci da bez nepotrebnog odlaganja obavjesti
korisnika da je akreditiv određenog sadržaja otvoren u njegovu korist. Avizo banka ima
485
pravo da traži i dužnost da prihvati da bude korištena i za aviziranje izmjena akreditiva

o kome je ona obavijestila korisnika (čl. 9 JOP 600). Moderne tehnologije komuniciranja
dovele su u JOP do diferenciranja dva načina na koja se ova dužnost mora izvršiti:
a) autentificirana elektronska teletransmisija akreditiva smatra se operativnim akredi-
tivnim dokumentom, ukoliko ništa posebno nije u njoj rečeno. Naknadna poštanska
potvrda ne stvara obavezu avizo banke da sa njom uporedi tekst dobijen elektronskim
medijima (čl. 11 JOPa );
b) ako teletransmisija sadrži frazu „puni detalji slijede” ili sličan izraz koji upućuje na
naknadno slanje pisanog akreditivnog dokumenta, onda teletransmisija nije opera-
tivni instrument o otvaranju ili izmjeni akreditiva (čl. 11a JOP). U tom slučaju akredi-
tivna banka mora poslati pisani akreditivni instrument, odnosno njegovu izmjenu.
Druga grupa međusobnih obaveza banaka nastaje povodom pred-aviza (čl. 11 JOP).
Akreditivna banka koja je spremna da izda raspoloživ dokumentarni akreditiv, ali još
nema sve potrebne elemente za njega ili još nisu ispunjeni svi uslovi iz naloga, može
izdati prethodnu najavu otvaranja akreditiva i to putem avizirajuće banke. Isto važi i za
izmjenu akreditiva. Ukoliko ništa drugo nije rečeno u pred-avizu, akreditivna banka
njime preuzima neopozivu obavezu da izda ili izmijeni akreditiv. Ona to mora učiniti
„bez odgađanja, sa uslovima koji nisu neusklađeni sa pred-avizom“ (čl. 11b JOP).
Treće, ako su instrukcije akreditivne banke nepotpune ili nejasne, avizirajuća banka
odlučuje da li će odbiti ili dati aviziranje. Ako odbije avizo, avizirajuća banka mora o
tome bez odlaganja obavijestiti korisnika i „drugu avizirajuću banku“, ukoliko takva
postoji. Odluči li avizirajuća banka da odmah ne odbije avizo, može dati njegovu
prethodnu najavu bez obaveza, odnosno odgovornosti. Ovakva najava ima samo
informativni karakter. U svakom slučaju, avizo banka je ovlaštena da od akreditivne
zahtijeva neophodne podatke i davanje jasnih instrukcija. Akreditivna banka to mora
učiniti bez odgađanja. Avizirajuća banka tada ponovo odlučuje da li će postupiti po
instrukcijama. Ona, dakle, ima pravo i da odbije dalje učešće u poslu. Ovo rješenje
ranijeg čl. 12 JOP 500 danas važi na osnovu opštih pravila ugovora o nalogu.
Napokon, avizirajuća banka ima pravo da prvenstveno od akreditivne banke traži
isplatu provizije i troškova za aviziranje akreditiva ili njegove izmjene.271 Zbog toga član
37 JOP 600 izričito ističe da u akreditivu ili izmjeni ne treba da bude naznačeno da avi-
ziranje zavisi od prijema troškova i provizije. Ako je u akreditivu naznačeno da se troškovi
i provizije mogu naplatiti od korisnika, pa to ne bude moguće učiniti, akreditivna banka
ostaje sekundarno odgovorna za njihovu isplatu. Za veličinu provizije mjerodavan je
ugovor, odnosno tarifa avizirajuće banke.
486
728. Na osnovu ugovora o aviziranju i odnosa sa akreditivnom bankom, avizirajuća

banka stupa i u odnose sa korisnikom. Korisnik nema samostalnih zahtjeva prema
avizirajućoj banci.272 Ovo načelo trpi jedan izuzetak, zasnovan na JOP.
Avizirajuća banka ne preuzima samostalnu odgovornost po aviziranom akreditivu.
Bez obzira na to, ona je dužna sa razumnom pažnjom provjeriti da li je akreditiv koji
avizira po svom izgledu autentičan (čl. 9 JOP 600). Provjera se odnosi na postojanje
akreditivne banke, činjenicu da je navedena akreditivna banka stvarno izdala akreditiv,
da su potpisi autentični i da nema falsifikovanih podataka. Izloženo važi i za izmjene
akreditiva.
Kada utvrdi da ne može autentificirati najavljeni akreditiv, avizo banka mora o tome
bez odgađanja obavijestiti akreditivnu banku, odnosno onu „od koje su izgleda
primljene instrukcije” (čl. 9 JOP ). Ukoliko ipak odluči da odbije, avizo banka je dužna da
obavijesti korisnika o nemogućnosti da utvrdi autentičnost aviziranog akreditiva. Pored
zadovoljavanja zahtjeva za dobrom vjerom, avizirajuća banka na ovaj način izbjegava
i svoju odgovornost prema korisniku.
Za propuste i pogreške avizirajuće banke ne odgovara akreditivna banka. Posljedice
snose nalogodavac i korisnik i oni se mogu obratiti avizirajućoj banci sa zahtjevom za
naknadu štete. Ovaj jedini slučaj samostalnosti odnosa avizo banke i korisnika, odnosno
nalogodavca, i odstupanje od načela samostalnosti odnosa u akreditivnoj konstrukciji,
baziran je na izričitim odredbama čl. 37 JOP 600.
4.2. Odnos akreditivne i prezentacione banke
729. Prezentaciona banka je ona koja je na sebe preuzela dužnost da primi, pregleda
i ocijeni dokumenta navedena u akreditivu. Sve tri radnje kumulativno ulaze u obavezu
prezentacione banke. Kao prezentaciona može se najprije pojaviti akreditivna banka.
Nju tada određuje nalogodavac samostalno ili u dogovoru sa prodavcem - korisnikom
akreditiva. No, ovo određivanje je po pravilu posredno. Odnos akreditivne kao prezen-
tacione banke i korisnika akreditiva već smo razmotrili. Utvrđena rješenja važe i za
odnos druge banke koja je nominirana kao prezentaciona sa korisnikom. Zbog toga
ćemo ih izložiti u skraćenom obliku.
Prezentacionu banku najčešće određuje sama akreditivna banka, onda kada želi da
izdvoji funkciju prezentacije od radnji honorisanja, tj. isplate akreditiva.Odnos između
akreditivne i prezentacione banke zasniva se na ugovoru o zastupanju. Na osnovu njega
se prezentaciona banka može pojaviti kao generalni ili specijalni zastupnik za prijem,
487
pregled i ocjenu dokumenata. Priroda odnosa i način regulative akreditivne konstruk-

cije doveli su i do nekih specifičnosti u zastupanju. Treba ih razmotriti kroz navođenje
karakterističnih obaveza svake od banaka.
730. Za razmatrani odnos karakteristične su obaveze prezentacione banke. Ima ih
više. One koje postoje prema akreditivnoj banci zasnovane su na ugovoru o zastupanju.
Obaveze i prava usmjereni prema korisniku potiču iz punomoći koju ima prezentaciona
banka. Hronološkim redom posmatrano te obaveze su:
a) Prijem uredno i blagovremeno podnesenih dokumenata;273
b) Pregled dokumenata „razumnom pažnjom” sa ciljem da se utvrdi da li su ili nisu po
svom izgledu u skladu sa uslovima akreditiva i međusobno (čl. 14, d JOP). Smatramo
da „razumna pažnja“ uključuje u sebe i kriterije ponašanja koje utvrđuje UN Kon-
vencija u svom članu 14: dobru vjeru i poštovanje standarda u međunarodnoj praksi.
Ovako široke stilizacije najvažnijih izvora prava za ovu oblast ozbiljno dovode u
pitanje doktrinu striktne saobraznosti uopšte i u njenoj engleskoj interpretaciji;274
c) Odbijanje viška dokumenata i dokumenata koji su navedeni u akreditivu, ali nisu ni
naizgled saobrazni sa njim, odnosno međusobno usklađeni (čl. 14 I 16 JOP 600; čl. 16
Konvencije). O prijemu dokumenata sa manjim nedostacima, vraćanju dokumenata
na dopunu i o stavljanju rezervi, biće nakdnadno riječi;
d) Dokumenta koja ocijeni nesaobraznim, tj. „neakreditivnim”, prezentaciona banka
mora ili vratiti ili staviti na raspolaganje korisniku. Stavljanje na raspolaganje,
odnosno vraćanje može se izvršiti i banci od koje su u ime korisnika dobijeni doku-
menti. Uslov za izvršenje ove obaveze prezentacione banke je upućivanje jednog
jedinog upozorenja korisniku u skladu sa članom 16 JOP;275
e) obavještenje o odbijanju dokumenata mora se dostaviti bez odgađanja, telekomu-
nikacijom ili na drugi brz način, kako korisniku, odnosno banci koja je u njegovo ime
poslala dokumente, tako i akreditivnoj banci. Obavještenje mora sadržavati „sva
odstupanja zbog kojih banka odbija dokumenta” (čl. 16c, JOP 600; čl. 16 Konvencije),
kao i naznaku da li banka dokumente vraća ili ih stavlja na raspolaganje;
f ) ukoliko su dokumenti saobrazni akreditivu i među sobom, ako su „akreditivni”, pre-
zentaciona banka ih mora prenijeti akreditivnoj banci radi honorisanja u skladu sa
načinom plaćanja koji je u akreditivu određen.
488
Obaveze akreditivne banke daleko su jednostavnije. Ona mora:

a) primiti akreditivna dokumenta i
b) platiti naknadu prezentacionoj banci; 276 naknada se određuje ugovorom, i to najčešće
na osnovu tarife prezentacione banke.
731. Prezentaciona banka je punomoćnik akreditivne banke za prijem, provjeru i

ocjenu dokumenata. Ona zbog toga ne stupa u samostalan pravni odnos sa korisnikom.
Isto tako, korisnik nema obaveza prema prezentacionoj banci. Radnje koje on čini su
pravo korisnika.
Prezentaciona banka ne preuzima nikakvu odgovornost za valjanost dokumenata,
prenos poruka, tj. obavještenja i višu silu.277 Akreditivna banka ne odgovara za radnje
primaoca instrukcija - u ovom slučaju za radnje prezentacione banke.278 Ovakvo
rješenje se pravda zastupničkim odnosom banaka u odnosu na nalogodavca. Zbog
toga i ovdje posljedice snose nalogodavac i korisnik. Već smo spomenuli da se ovakve
klauzule o isključenju odgovornosti teško mogu uklopiti u opšta rješenja uporednog
obligacionog prava, te u teoriju i legislativu čiji su predmet opšti uslovi poslovanja.
4.3. Odnos akreditivne i konfirmirajuće banke
732. Američki U.C.C. sadrži definiciju po kojoj je konfirmirajuća banka „ona banka
koja se obavezuje bilo da će sama honorisati kredit koji je već otvorila neka druga
banka, bilo da će takav kredit honorisati njegov izdavalac ili neka treća banka.” 279 Ovaj
koncept prihvata i UN Konvencija, s tim da ona izričito određuje konfirmaciju kao
dodatni akreditiv koji kreira opciju korisnika da se za isplatu obrati konfirmirajućoj umjesto
akreditivnoj banci.280 JOP 600 najprije definiše „konfirmaciju“ kao „definitivnu obavezu
konfirmirajuće banke, dodatu obavezi akreditivne banke, da honoriše ili negocira uskla-
đenu prezentaciju.“ U skladu sa tim, konfirmirajuća banka je ona koja „dodaje svoju
konfirmaciju na akreditiv po ovlaštenju ili na zahtjev akreditivne banke.“ (čl. 2 JOP).
Uopštavanjem elemenata iz citiranih i drugih izvora navedeno određenje se može
proširiti. Konfirmirajuća banka (Confirmer, Confirming bank, Bestatigende Bank) je ona
koja na osnovu ugovora sa akreditivnom bankom, po njenom ovlaštenju ili zahtjevu,
potvrđuje neopozivi akreditiv i time prema korisniku stiče samostalnu, neposrednu i
neopozivu obavezu da, uz ispunjenje akreditivnih uslova („usklađena prezentacija“),
kao solidarni dužnik sa akreditivnom bankom, isplati („honoriše“) akrediv na način
predviđen u njemu.281
489
Konfirmacija predstavlja slučaj kumulativne intercesije.282 Zbog toga može postojati

više konfirmirajućih banaka istovremeno i za isti akreditiv.283 Razlozi za potvrđivanje
akreditiva su brojni.284 Njihov zajednički nazivnik jeste povećanje sigurnosti korisnika,
naročito onda kada potvrđujuća banka ima sjedište u zemlji korisnika. Tada se i pravno
i faktički izvozne transakcije izjednačuju sa domaćim.285
733. Zasnivanje odnosa između akreditivne i potvrđujuće banke vrši se ugovorom.
Po svojoj pravnoj prirodi to nije zastupanje, nego nalog,286 a njegov specifičan predmet
jeste potvrda akreditiva. Za zaključivanje ovog ugovora važe opšta pravila. Ponuda
akreditivne banke može biti prihvaćena najprije izričito. Drugo, čl. 8d JOP 600 sadrži
obavezu banke koja je dobila ovlaštenje ili molbu za konfirmiranje akreditiva da bez
odgađanja obavijesti akreditivnu banku ako to ne želi da učini. U slučaju odbijanja
konfirmacije, zamoljena banka je ovlaštena da avizira akreditiv i bez konfirmacije. (čl. 9d
JOP). Ugovor se, dakle, može zaključiti i šutnjom. Napokon, sklapanje ovog posla
moguće je i konkludentnim radnjama. Najčešća među njima je davanje izjave o potvrdi
akreditiva njegovom korisniku.
Potvrdu akreditiva može zahtijevati i korisnik, neovisno od osnovnog ugovora.
Obzirom na definiciju konfirmirajuće banke u članu 2 JOP i na činjenicu da se konfir-
macijom zasniva i odnos između dvije banke, smatramo da konfirmacija ne može usli-
jediti samo na osnovu sporazuma korisnika i konfirmirajuće banke. U praksi to znači da
korisnik mora tražiti od akreditivne banke da ovlasti konfirmirajuću banku za potvrdu
njegovog akreditiva. Na osnovu autnomije volje korisnik i neka druga, najčešće avizi-
rajuća banka, mogu se dogovoriti da ta banka konfirmira akreditiv. Ovakve situacije se
nazivaju „tiho potvrđivanje“ ili „neovlašteno potvrđivanje“. 287 Kada ono nastupi, korisnik
ima pravo da po dva odvojena slučaja traži naplatu akreditivne sume. Razumije se da
izložena situacija otvara brojna pravna pitanja, od nesavjesnosti do neosnovanog
obogaćenja. No, striktno gledano, tiho potvrđivanje ostaje izvan akreditivne konstrukcije
utemeljene na JOP 600. Za naplatu provizije i troškova banka koja vrši tihu konfirmaciju
se mora obratiti korisniku, a ne akreditivnoj banci.288
Konfirmacijom akreditiva nastaju odnosi između akreditivne i potvrđujuće banke,
te između nje i korisnika. Konfirmirajuća banka ne stupa u odnose sa nalogodavcem
koji je ujedno i kupac iz osnovnog ugovora.289
734. Osnovna obaveza konfirmirajuće prema akreditivnoj banci je da potvrdi
akreditiv korisniku i time postane garant isplate akreditiva. Pored toga, konfirmirajuća
banka stiče i druge dužnosti predvidjene u JOP. Obaveze akreditvne banke su brojnije.
Ona mora, kao prvo, platiti proviziju za konfirmaciju, po pravilu u skladu sa tarifom
490
potvrđujuće banke. Drugo, ukoliko se to traži, ova banka mora dati odgovarajuće
obezbjeđenje - depozit najčešće. Takvi akreditivi nazivaju se i „pokriveni akreditivi”. 290
I treće, akreditivna banka duguje regresnu isplatu konfirmirajućoj ukoliko ova honoriše
dokumenta.291 Regres se može izvršiti i preko rambursne banke.292
Svoju osnovnu obavezu iz ugovora sa akreditivnom bankom konfirmirajuća banka
ispunjava davanjem posebne izjave korisniku o potvrđivanju akreditiva. Izjava o kon-
firmaciji je jednostrani građansko-pravni posao koji mora biti učinjen u formi važećoj za
akreditiv. Ovakvim očitovanjem nastaje jednostrano obvezni građansko-pravni odnos
između potvrđujuće banke i korisnika. Ovaj odnos je pravno nezavisan od osnovnog
posla i ugovora o otvaranju akreditiva, te iz njega proističe „apsolutna” obaveza konfir-
mirajuće banke.293 Ukoliko je obaveza konfirmirajuće banke u njenoj izjavi uslovljena,
tzv. „meka konfirmacija”, po JOP 500 se smatralo da potvrda akreditiva nije ni data.294
JOP 600 i ne sadrži izričito rješenje o ovom pitanju budući da je odgovor nesumnjiv
već iz pojmovnog određenja konfirmacije. Konfirmirajuća banka ima dužnost da po
dobijanju zahtjeva korisnika i po ispunjenju uslova iz akreditiva honoriše, isplati akreditiv
onako kako on glasi. Ako postoji nominovana banka koja ne ispuni svoju obavezu,
konfirmirajuća banka će izvršiti honorisanje u mjestu te nominovane banke (čl. 9a JOP
600). Kada se obaveza konfirmirajuće banke sastoji u negociranju, ona je dužna iskupiti
mjenicu ili dokumenta bez prava regresa (čl. 9a JOP). U suprotnom, obaveza konfirmi-
rajuće banke ne bi bila samostalna. Korisnik akreditiva ima prava, ne i obavezu da traži
isplatu i podnese dokumenta.
735. Posebno složeni odnosi između sva tri subjekta nastaju povodom izmjene ili
poništenja već konfirmiranog akreditiva.295 Forma posla izmjene ili poništenja mora biti
identična onoj za akreditiv, a ako ona nije izričito ugovorena – onda u skladu sa zahtje-
vima Konvencije za ovakav akt.296 Za izmjenu ili poništenje dokumentarnog konfirmi-
ranog akreditiva potrebna je kumulativna saglasnost sve tri strane.297 Svoju saglasnost
korisnik može dati i unaprijed.298 Ukoliko akreditivna banka sa pristankom korisnika
izmijeni akreditiv bez saglasnosti konfirmirajuće banke, izmjena važi za dva navedena
subjekta, ali ne i za konfirmirajuću banku.
Ako obaviještena konfirmirajuća banka odbije da proširi konfirmaciju i na izmjenu
akreditiva, ona može odlučiti da izvrši aviziranje. U tom slučaju mora bez odlaganja
obavijestiti korisnika akreditiva i akreditivnu banku o svom avizu. Izjava o izmjeni daje
se kao i izjava o konfirmaciji. Ona veže konfirmirajuću banku od momenta aviziranja
izmjene. Navedena formulacija ne dozvoljava jasan zaključak o tome da li dejstva aviza
izmjene nastaju otposlanjem ili prijemom izjave. Na paktičnoj razini problem je riješen
članom 10c JOP 600. Neizmijenjeni akreditiv ostaje na snazi sve dok izjava korisnika o
491
prihvatanju izmjena ne stigne banci koja je avizirala izmjenu. Izjava o prihvatu se može
dati i konkludentnim radnjama, tj. prezentacijom dokumenata u skladu sa izmijenjenim
akreditivom. Očito je da za izjave korisnika važi teorija prijema.
Svaka strana mora izmjene sadržane u jednoj izjavi prihvatiti u cjelini. Djelimične iz-
jave o prihvatu nemaju pravnog dejstva. To važi i za izjavu o konfirmaciji izmjena.
4.4. Odnos akreditivne sa isplatnom i rambursnom bankom
736. Isplatna spada u nominirane banka, u one kod kojih je akreditv „raspoloživ“
(čl. 2 JOP 600). Isplatna banka je svaka u akreditivu naznačena banka „koja je ovlaštena
da plati, da preuzme obavezu odgođenog plaćanja, da akceptira mjenicu(e) ili da ne-
gocira”.299 Rečeno terminologijom JOP 600, isplatna banka je ona koja je ovlaštena da
akreditiv honoriše ili negocira. Ako akreditiv predviđa da je isplata raspoloživa samo
kod akreditivne banke, ona tada vrši i funkciju isplatne banke i bez posebne naznake u
samom akreditivu. Posebno nominiranje nije potrebno ni kod slobodno negocirajućih
akreditiva, budući da je u njima svaka banka ujedno i isplatna.300
Odnos između akreditivne i isplatne banke zasniva se ugovorom o zastupanju.301
Ovlaštenje može biti generalno ili specijalno. Uz ostale elemente sadržaja akreditiva
ugovor, odnosno ovlaštenje mogu sadržavati i uputu na rambursnu banku radi regresnog
namirenja isplatne banke (Paying bank, Zahlstelle). Ukoliko ovakva klauzula ne postoji,
regres se vrši prema akreditivnoj banci. Treba imati na umu da isplatna banka nema
obavezu da plati po akreditivu, nego ovlaštenje da to učini.302 Akreditivnu obavezu
izmiruje, odnosno svoje ovlaštenje vrši prema načinu plaćanja na koji akreditiv glasi. S
druge strane, korisnik prema isplatnoj banci ima samo prava: podnošenja dokumenata
i zahtijevanje isplate. Između njega i isplatne banke ne zasniva se samostalan pravni
odnos. Ukoliko isplatna banka odbije da izvrši honorisanje ili negociranje, obaveza da
se to učini ostaje na akreditivnoj banci, odnosno na konfirmirajućoj banci, ako takva
postoji u konkretnom poslu.303
737. Kao isplatna mogu se pojaviti različite banke. Budući da, osim akreditivne i
eventualno konfirmirajuće banke, sve ostale banke izmiruju tuđu obavezu, ovlaštene su
na regres. Regresni dužnik je akreditivna, odnosno konfirmirajuća banka. Ona može
sama da reimbursira plaćeno ili da potražnu banku (Claiming bank) uputi na neku drugu
banku radi isplate regresnog zahtjeva. Ta druga banka se naziva rambursnom (Reim-
bursing bank). Složenost međunarodne razmjene, finansijskih veza između banaka
492
i akreditivne konstrukcije često dovodi do određivanja rambursne banke. Ovakve

konstrukcije nazivaju se i „međubankarski rambursni aranžmani”. Odnos između akre-
ditivne/konfirmirajuće banke i rambursne banke je potpuno izvan okvira akreditivne
konstrukcije.
Međubankarski rambursni aranžmani u slučaju dokumentarnih akreditiva veoma su
komplikovani. Obzirom na relativnu ograničenost regulative ovih odnosa u čl. 19 JOP
500, u ICC je preovladalo stanovište da je stvaranje posebnog akta neophodno.304
Krajem 1995. godine donesena su Jedinstvena ICC pravila za međubankarsku naplatu
kod akreditivnog poslovanja (publikacija 525 ili UP 525). Ova pravila su dispozitivne
prirode. UP 525 će se primjenjivati samo ako je u akreditivu izričito rečeno. Ukoliko u
konkretnom dokumentarnom akreditivu ne postoji takva klauzula koja upućuje na UP
525, ramburs će se ravnati po pravilima člana 13 UCP 600. Uvođenjem ove pretpo-
stavke redaktori UCP 600 su izbjegli konfuziju koju bi moglo da proizvede postojanje
dva autonomna izvora za isto pitanje. Dalje ćemo se zadržati samo na UCP 600.
Rambursna banka je ona koja na osnovu ugovora o nalogu sklopljenog sa akredi-
tivnom bankom preuzima obavezu da će nominiranoj potražnoj banci isplatiti iznos
honorisanog akreditiva. U odnosu na JOP 500, revizija iz 2007. godine je oskudnije
regulisala odnose rambursa. Zbog toga ćemo se u izlaganju složenih odnosa koji
između tri strane nastaju ovakvim aranžmanima osloniti i na JOP 500.
Akreditivna banka je prema potražnoj banci (Claiming bank) dužna da:

a) na vrijeme obezbijedi rambursnu banku i da rambursnoj banci uputi ispravan i sa-
glasan akreditivu nalog ili ovlaštenje (Reimbursement auhorization) da honoriše takve
rambursne zahtjeve;
b) snosi troškove rambursa, ukoliko suprotno nije izričito ugovoreno;
c) suzdrži se od postavljanja zahtjeva rambursnoj banci da prilikom isplate traži dokaz,
potvrdu o ispunjenju akreditivnih uslova;
d) plati kamatu i druge troškove potražnoj banci ukoliko rambursna banka ne izvrši is-
platu regresa na prvi zahtjev, odnosno na drugi način naznačen u akreditivu ili me-
đusobom usaglašen, već prema slučaju;
e) isplati regresnu svotu potražnoj banci, ukoliko to rambursna banka odbije da učini
(čl. 13c JOP 600). Ovu obavezu akreditivna banka može izvršiti i preko neke druge
banke.
493
Akreditivna banka ima sljedeće obaveze prema rambursnoj banci:

a) provizije za ramburs, ukoliko nije ugovoreno da će to učiniti potražna banka. Posto-
janje ove obaveze se u JOP pretpostavlja. Iznos provizije po pravilu se određuje
tarifom rambursne banke, a plaća se i kada akreditiv ne bude iskorišten;
b) dati pokriće za isplatu regresnog zahtjeva, ako je to ugovoreno. Način pokrića uređuje
se sporazumom stranaka;
c) izvršiti regres onoga što je rambursna banka isplatila potražnoj banci.
Rambursna banka prema potražnoj ima samo ovlaštenja. Budući da ove dvije strane
ne stoje u samostalnom pravnom odnosu, isti je slučaj i sa potražnom bankom. Dva su
ovlaštenja bitna za rambursnu banku: da plati regresni iznos ako su ispunjeni uslovi iz
ugovora sa akreditivnom bankom i da traži plaćanje troškova u trenutku isplate regresa
- ukoliko je tako izričito utvrđeno ugovorom između nje i akreditivne banke. Ovlaštenja
potražne banke su svedena na zahtjev za isplatu regresa.
V VRSTE AKREDITIVA
1. Kriteriji podjele akreditiva
738. Akreditiv je veoma složena konstrukcija i razuđen viši pravni institut. 305 Siste-
matizacija pojava koje ulaze u njega može se izvršiti po različitim mjerilima. „Najčešće
se polazi od ekonomskih ili pravnih kriterijuma, čime se naglašavaju ili privredne funk-
cije... ili njegove obligaciono-pravne karakteristike...”.306 Može se prihvatiti stav da je u
oba slučaja za utvrđivanje vrsta akreditiva „odlučan odnos između akreditivne banke i
korisnika akreditiva”.307 Navedena mjerila su prihvatljiva zato što između ekonomske
funkcije i pravnih rješenja postoji međuzavisnost. Koristićemo ih iz praktičnih razloga
vodeći uvijek računa o činjenici da dihotomne podjele ne iskazuju svu istinu o pojedinim
člancima sistematizacije. Pošto je konfirmacija već razmotrena, podjele akreditiva po
ovom mjerilu ćemo izostaviti.
739. Kada se akreditiv posmatra isključivo iz pravnog ugla, u prvi plan izbija podjela
na neuslovljene i uslovljene, odnosno dokumentarne. O njoj je već bilo riječi kod
izvora prava, posebno pri upoređivanju ZOO i JOP 600. S obzirom na predmet ovih
izlaganja i na predmet UN Konvencije, dalje ćemo se zadržati samo na sistematizaciji
494
dokumentarnih akreditiva. Nju ćemo izložiti u mjeri u kojoj pojedine vrste nisu obra-
đene na drugim mjestima.
2. Podjele dokumentarnih akreditiva prema pravnim osobinama
2.1. Opozivi i neopozivi akreditivi
740. Prvo, prema čvrstini obaveze dokumentarni akreditivi se mogu podijeliti na

opozive i neopozive. Opozivi akreditiv je onaj „koji može biti izmijenjen ili poništen od
strane Akreditivne banke u svakom trenutku i bez prethodne obavijesti Korisniku.”308
Neopozivi akreditiv „predstavlja definitivno obavezivanje Akreditivne banke.”309 JOP
500 sugerišu da se u samom akreditivu jasno naznači da li je opoziv ili neopoziv (čl. 6b).
JOP 600 je potpuno promijenio pristup ovome pitanju. Akreditiv je po definiciji
neopoziv (čl. 2) i zadržava to svojstvo i onda kad tekst akreditiva šuti o ovom pitanju
(čl. 3).310 Time se JOP 600 približio članu 7(3) UN Konvencije koji odmah polazi od pret-
postavke neopozivosti, a dozvoljava da ona bude isključena jedino tekstom samog
akreditiva. Suprotan stav zauzet je u čl. 1078 našeg ZOO - u slučaju šutnje, akreditiv se
smatra opozivim. Ovo je jedna od najznačajnijih razlika domaćeg i međunarodnog
poslovnog prava u razmatranom domenu. Ona se odražava i na pojedina pravno-teh-
nička rješenja vezana za opozivi akreditiv. Nacrt Zakona o obligacionim odnosima iz
2003. godine je predložio modernizaciju domaćeg prava: akreditv je neopoziv, osim
ako u njemu nije suprotno određeno.
Opozivost akreditiva otvara brojna komercijalna i pravna pitanja.311 Pošto su opozivi
akreditivi praktično nestali iz prakse,312 njihovim pravnim režimom nećemo se dalje
baviti.
2.2. Isplatni, akceptni i negocijacioni akreditivi
741. Druga podjela vrši se po načinu na koji akreditivna i/ili konfirmirajuća banka
treba da izvrše svoju obavezu isplate akreditivne sume. Taj način mora biti naveden u
samom akreditivu, u skladu sa rješenjima JOP 600 (čl. 7) i UN Konvencije, (čl. 2(3). Pošto
je isplata akreditiva već razmatrana, ovdje ćemo se zadržati samo na nekim sistemskim
pitanjima vezanim za ovu podjelu akreditiva. Prema načinu isplate, akreditivi se svrstavaju
u tri osnovne grupe.
495
742. U prvu skupinu spadaju isplatni (gotovinski, cash) akreditivi, oni koji su plativi
u novcu odmah po prezentaciji dokumenata ili u nekom roku nakon toga. Prvi se nazivaju
„po viđenju” (sight credits, Sichtsakkreditiv), a drugi „s odgođenim plaćanjem” (deferred
payment, aufgeschobene Zahlung). Rok za odgađanje plaćanja određuje se u samom
akreditivu, po pravilu u danima, a teče od događaja navedenog u akreditivu, najčešće
od isporuke robe ili prezentacije dokumenata.313 Prema novijim gledištima, banka ne
smije isplatiti akreditiv sa odgođenim plaćanjima prije roka dospjelosti (Maturity
date).314 Akreditivi sa odgođenim plaćanjem su rizični i za korisnika i za banke budući
da se gubi kontrola nad robom i dokumentima, a obaveza plaćanja ostaje fiksirana.315
Drugu grupu čine akceptni akreditivi (Acceptance credits). Kod njih se akreditivna
banka obavezuje da akceptira mjenicu koju na nju vuče korisnik. Pored toga, akceptni
akreditiv postoji i onda kada neka druga banka trasat preuzme obavezu da akceptira
mjenicu. Ovim akceptom banka postaje glavni mjenični dužnik. Takve mjenice zbog
povjerenja u promet korisnik može lako prenositi ili eskontovati, čime efektivno raspo-
laže protivvrijednošću robe ili usluge iz osnovnog posla. Ukoliko to banka trasat ne ak-
ceptira ili ne plati akceptiranu mjenicu, konfirmirajuća ili akreditivna banka ostaju u
obavezi da izvrše akcept ili isplatu, već prema konkretnom slučaju. Ovu mjenicu uvijek
prate neka dokumenta, ona iz akreditiva, pa se naziva i akreditivnom mjenicom.316 Kada
akcept bude dat, mjenica se odvaja od dokumenata i fukncioniše kao samostalan papir
od vrijednosti. Obaveza akreditivne banke se gasi kada mjenica bude isplaćena. Ovaj
akreditiv ima istu funkciju kao i isplatni sa odgođenim plaćanjem, ali je pravna tehnika
drukčija. Karakterističan je za anglosaksonska pravna područja.317
Negocijacioni dokumentarni akreditiv (Negotiation credit), kao treća vrsta, je onaj
kod koga korisnik podnosi mjenicu vučenu na nalogodavca/kupca ili nekog drugog
trasata, ali ne i na akreditivnu, odnosno konfirmirajuću banku. Obaveza nominirane
banke je da na osnovu deponovanog pokrića od strane nalogodavca isplati ovu mjenicu
i/ili dokumente i to bez prava na regres od korisnika - trasanta. Ovaj akreditiv ne smije
biti izdat kao raspoloživ uz mjenicu(e) vučenu na nalogodavca ili savjesnog držaoca
mjenice. (čl. 8a i čl. 6c JOP 600). Ukoliko je to i učinjeno, ovakva mjenica se tretira kao
jedan od dodatnih dokumenata, a ne kao samostalan vrijednosni papir. S obzirom na
izloženo, ekonomski efekti ovog identični su efektima isplatnog akreditiva po viđenju.318
Pravna tehnika je, razumije se, različita.319
496
2.3. Nedjeljivi i djeljivi akreditivi
743. Prema ugovorenom načinu isporuke robe, vrstama i sadržaju dokumenata koji
prate isporuku i obimu korištenja akreditivne sume, akreditivi se dijele na nedjeljive i
djeljive. „Nedjeljivi su takvi akreditivi kod kojih su djelimične isporuke zabranjene.” 320
Na njima po pravilu insistira kupac koji želi brzu isporuku i izvjesnost u pogledu
urednosti i potpunosti dokumenata. Zabrana sukcesivnih isporuka ne utiče na
mogućnost parcijalnog korištenja akreditivne sume u skladu sa uslovima akreditiva,
naprimjer u vidu avansa. Ne smatra se sukcesivnom isporukom prezentacija više od
jednog seta transportnih dokumenata ako oni ukazuju na otpremu koja se vrši istim
prevoznim sredstvom, na istoj relaciji i za isto krajnje odredište. Činjenica da je utovar
izvršen u različitim lukama i u različita vremena ne utiče na jednokratnost isporuke i
nedjeljivost akreditiva. Analogno rješenje postoji i za otpremu putem kurira ili pošte.
U obje navedene situacije se najkasniji datum smatra datumom otpreme (čl. 31 JOP).
Ne smatra se djelimičnom isporukom slanje manjih količina koje se prema JOP mogu
tolerisati, ako su u pitanju tereti koji se ne isporučuju individualno ili u određenom broju
paketa. Tada je tolerancija ± 5%, ako ništa nije ugovoreno, odnosno ± 10% ako je u akre-
ditiv unesen izraz „oko”, „circa” ili sličan (čl. 30). Dokumenti koji u odnosu na akreditiv
pokazuju navedena odstupanja smatraju se akreditivnim, tj. urednim. Terminologijom
JOP 600 predaja ovakvih dokumenata čini „usklađenu prezentaciju“.
744. Generalni je stav JOP 600 da su djelimična plaćanja ili isporuke dozvoljene.
Djeljivi akreditivi su oni kod kojih je moguća i dopuštena parcijalna isporuka i korištenje
alikvotnog dijela dokumentarnog akreditiva uz prezentaciju dokumenata za svaki
pojedini obrok. Za djeljivost akreditiva je zainteresovan prodavac-korisnik jer mu on
omogućava brzu i blagovremenu isplatu cijene za pojedine obroke. Sukob interesa
kupca i prodavca, tj. nalogodavca i korisnika, doveo je do preciznog definisanja uslova
pod kojim se smatra da postoji jedinstvena, odnosno obročna isporuka. Djelimičnom
isporukom smatra se i ona koju prate dokumenta izdata na više od jedno prevozno
sredstvo čak i u okviru istog vida transporta (čl. 31a). Eventualni polazak svih prevoznih
sredstava istog dana i za isto odredište ne utiču na djeljivost akreditiva. Odvojenost
prevoznih sredstava i setova dokumenata su očigledno ključni faktori za određivanje
djeljivosti akreditiva.
Isporuka u obrocima i djeljivi akreditivi mogu biti opasni po interese kupaca kao
nalogodavca i za akreditvnu banku. Zbog toga član 32 JOP insistira na pojačanoj disciplini
u izvršavanju ovih poslova. Ako otprema pojedinog obroka nije izvršena u vremenu koje
497
je za to odredio akreditiv, ili ako akreditvna tranša nije plaćena unutar datog vremenskog
perioda „akreditiv prestaje da bude raspoloživ za tu i svaku narednu tranšu.“
2.4. Neprenosivi i prenosivi akreditivi
745. Peta podjela se vrši prema mjerilu prenosivosti akreditiva. Neprenosivi akreditiv
je onaj kod koga korisnik nije ovlašten da od nominirane banke traži da akreditiv u
cjelini ili djelimično prenese jednom ili više novih korisnika. Ovakvo rješenje odgovara
potrebama osnovnog posla i interesima kupca u njemu.321 Zbog toga je razumljivo da
i nacionalna prava, uključujući i naše,322 polaze od pretpostavke neprenosivosti akreditiva.
Isti stav je zauzimao i JOP 500. UN Konvencija u čl. 7 pojačava ovu pretpostavku
neprenosivosti. Akreditiv je prenosiv samo ako je njemu samom označeno da je tako.
Prenos se, dalje, može izvršiti samo u mjeri i na način koji su predviđeni u samom akre-
ditivu. Ovo rješenje Konvencije je preuzeto i u član 38 JOP 600: „Banka nije obavezna da
prenese akreditiv izuzev u onoj mjeri i na način kako se ona izričito saglasila.“ Uz to, u
akreditivu mora biti posebno naznačeno da je on prenosiv (čl. 38b JOP).
746. Prenosivi akreditiv je onaj kod koga prvi korisnik može od nominirane banke,
„prenosne banke” u ovom slučaju, zahtijevati da akreditiv učini raspoloživim u cijelosti
ili djelimično drugom korisniku na zahtjev korisnika („prvog korisnika”) (čl. 38b JOP
600). Za prenosivi akreditiv vezana su brojna komercijalna i pravna pitanja.
Akreditiv je po pretpostavci neprenosiv zbog toga što kupac želi robu upravo
određenog prodavca, onog sa kojim je sklopio ugovor o prodaji. Prenosivost akreditiva
se pokazuje komercijalno opravdanom:
a) kada je za kupca u prvom planu roba, a ne prodavac,
b) ako ne može spriječiti da se posrednik u prometu pojavi i kao prodavac sa svojstvom
organizatora dvije ili više povezanih transakcija, te
c) u poslovima investicione izgradnje.323
Uzme li se u obzir da se po JOP 600 prenosivost može zasnovati samo ugovorom o

otvaranju akreditiva koji je opet suštinski uslovljen akreditivnom klauzulom osnovnog
posla, onda je jasno da kupac - nalogodavac zna za poslovnu konstrukciju prodavca -
prvog korisnika, ali ne zna sa kime će je on izvesti. Očuvanju anonimnosti drugog
korisnika služe i neka pravno-tehnička rješenja. To su naročito: postojanje neutralnih
otpremnih dokumenata koja izdaje špediter, zamjena fakture drugog korisnika
498
fakturom prvog korisnika, propuštanje imena drugog korisnika u nalogu za otvaranje

ove vrste akreditiva. Prvi korisnik prenosivog akreditiva svoju dobit iskazuje kao razliku
između sume prvobitno otvorenog i prenesenog/prenesenih akreditiva. Zato mu je
dato pravo da i on djelimično koristi preneseni akreditiv (čl. 38i JOP 500).
747. Prenosni akreditiv otvara brojna komercijalna i pravna pitanja. Izložićemo
najvažnija.
Prema čl. 38b JOP 600 o prenosivosti dokumentarnog akreditiva odlučuju nalogo-
davac i akreditivna banka. U tom smislu kao prenosiv vrijedi jedino onaj akreditiv koji
je akreditivna banka odredila kao „prenosiv” - transferable. Isto rješenje postoji i u čl. 9
UN Konvencije. Suprotno ovome, čl. 1082 ZOO predviđa da o prenosivosti akreditiva
odlučuje prvi korisnik. Postojeća ozbiljna diskrepanca između pojedinih izvora prava
ukazuje na svu važnost utvrđivanja njihove hijerarhije.324 Zbog ovoga je važno istaći da
Nacrt ZOO iz 2003. godine polazi od neopozivosti akreditiva i od zahtjeva da se banka
izričito saglasi sa obimom i načinom prenosivosti.
Po pravilu se prenose samo neopozivi akreditivi.325 Činjenica da se JOP 600 odnosi
samo na neopozive akreditive afirmiše ovo rješenje i u sistemima koji dopuštaju
opozivi akreditiv. Prenosivi akreditiv se može konfirmirati. Nema smetnji da u ovakvoj
akreditivnoj konstrukciji učestvuje više banaka;
Pravo na davanje naloga za prenos pripada prvom korisniku. On po pravilu snosi i
troškove prenosa.326 Nalog za prenos mora se kretati u okvirima koje je akreditivna,
odnosno prenosna banka izričito prihvatila (čl. 38c JOP 600). U svakom nalogu za
prenos, prvi korisnik je dužan prenosnoj banci naznačiti da li se izmjene mogu sapštiti
drugom korisniku. Radi jasnoće odnosa između banke i drugog korisnika, ta izjava mora
biti vidljiva i u prenijetom akreditivu.
Prenos se može izvršiti samo jednom i to na jedno ili više lica - drugih korisnika.
Prenos na više drugih korisnika je dopušten ukoliko je akreditiv djeljiv (čl. 38d JOP).
Retransfer prvom korisniku ne smatra se zabranjenim transferom.
Prenos se vrši u cijelosti ili djelimično. Parcijalno korištenje akreditiva prema istom
drugom korisniku nije zabranjeno. Djelimični prenos na više drugih korisnika također
je dopušten, ali ukupna akreditivna suma originalnog akreditiva ne smije pri tome biti
premašena (čl. 38 g JOP 600).
Akreditiv se mora prenijeti u skladu sa odredbama i uslovima prvog, originalnog
akreditiva. Izuzeci su taksativno navedeni u čl. 38g JOP 600 i služe funkcionisanju
prenosivog akreditiva, te očuvanju tajnosti osnovnih transakcija. Zavisno od prirode
akreditivnog elementa i/ili uslova, promjena se može sastojati samo u smanjivanju
499
elementa ili u skraćivanju rokova. Dozvoljeno je promijeniti: iznos akreditiva, bilo koju
jediničnu cijenu navedenu u akreditivu, datum isteka roka važnosti, period za prezen-
taciju i rok za otpremu. Pored navedenog, ime nalogodavca u originalnom akreditivu
može se zamijeniti imenom prvog korisnika.
Izmjene prenosivog akreditiva su dopuštene. Ako postoji više od jednog drugog
korisnika, svaki od njih se o prihvatanju izmjena izjašnjava posebno. Odbijanje izmjene
od strane jednog ili više drugih korisnika djeluje samo prema tim korisnicima. Ostali
drugi korisnici nisu lišeni prava da prihvate izmjene (čl. 38f JOP 600).
Da bi prvi korisnik mogao da naplati razliku u cijeni između drugog i prvog osnovnog
posla, on može fakturu i mjenicu drugog korisnika zamijeniti svojom fakturom i mjenicom.
To se čini u okviru visine jedinične cijene i ukupne sume originalnog akreditiva (čl. 38h
JOP 600). Prvi korisnik tada ima pravo da po akreditvu naplati razliku između svoje
fakture i fakture drugog korisnika.
Po završenom prenosu, prenosna banka može tražiti od prvog korisnika da svojim
dokumentima zamijeni dokumente drugog korisnika. Ne postupi li prvi korisnik tako
već na prvi zahtjev, prenosna banka je ovlaštena da akreditivnoj banci preda doku-
mente drugog korisnika (čl. 38i JOP 600).
2.5. Akreditivi domicilirani u zemlji i u inostranstvu
748. Sljedeći kriterij za podjelu akreditiva je mjesto u kome je akreditiv domiciliran,

tj. u kome se nalazi mjesto plaćanja. Ono se najprije određuje u samom akreditivu. Ako
to ne bude učinjeno, domiciliranje akreditiva zavisi od odnosa učesnika u akreditivnoj
konstrukciji. A to znači da će odlučujući biti način na koji se akreditivna banka koristi
slobodom uređivanja odnosa sa drugim involviranim bankama. Prema mjestu plaćanja
akreditivi se dijele na domicilirane u zemlji i inostranstvu.
749. JOP 600 ne poznaju ovu diobu, ali postoje rješenja koja ukazuju da se o njoj
vodilo računa, ramburs npr. Bez obzira na ovo, domiciliranje akreditiva proizvodi zna-
čajne komercijalne i pravne efekte. Od prve treba navesti mogućnost svake od strana
da lakše i brže djeluje u dostavi dokumenata, otklanjanju nejasnoća i poštovanju
rokova.327 Juridički efekti domicila su također veoma značajni. Domicil je, najprije,
najvažnija tačka vezivanja za određivanje nacionalnog prava mjerodavnog za konkretni
akreditiv.328 Drugo, kod akreditiva domiciliranih u inostranstvu prodavac-izvoznik snosi
rizik prenosa dokumenata čak i onda kada se on obavlja između banaka. Napokon,
rokovi prezentacije mogu se teže održati.
500
3. Podjela dokumentarnih akreditiva prema različitim

poslovnim osobinama
3.1. Podakreditiv
750. Isključivo pravno posmatrano, podakreditiv (back to - back credit, Gegenakkreditiv)

je samostalan akreditiv koji na osnovu posebnog sporazuma o pokriću sa prodavcem
- korisnikom nekog već otvorenog akreditiva - akreditivna ili druga banka izdaje u
korist stvarnog dobavljača robe. Podakreditiv je, dakle, onaj akreditiv kod koga se
pokriće sastoji u drugom, ranije otvorenom akreditivu.329 Veza između prvog akreditiva
i podakreditiva je ekonomska, a ne pravna.330 Zbog toga nije posebno regulisan ni u
nacionalnim izvorima, niti u JOP 600 ili Konvenciji. Podakreditiv je, dakle, tvorevina
poslovne prakse. On treba da zadovolji potrebe koje se pokrivaju prenosivim akreditivom
onda kada prvi kupac - nalogodavac ili banka ne žele otvaranje prenosivog akreditiva.
Ovi akreditivi „služe kao alternativa prenosivim akreditivima“.331
751. Model komercijalne konstrukcije podakreditiva je jednostavan. Konkretna
upotreba podakreditiva daleko je složenija. Organizator posla prodanu robu naplaćuje
akreditivom. Koristeći taj akreditiv, odnosno njegovo pokriće, zaključuje sa akreditivnom
ili drugom bankom poseban sporazum o otvaranju novog akreditiva - podakreditiva
sopstvenom dobavljaču iz drugog osnovnog posla.332 Pokriće za podakreditiv je isto
kao i za prvi akreditiv. Kada oba posla budu izvršena i oba akreditiva isplaćena, razlika
u cijeni ostaje organizatoru posla. Zbog tehnike rada sa akreditivom, banka u ovoj
konstrukciji snosi veći rizik od organizatora posla.333 Ona se zbog toga obezbjeđuje i
dokumentima, proforma fakturom organizatora posla i na drugi način, sredstvima
osiguranja potraživanja opšteg karaktera.
Kod otvaranja podakreditiva potrebno je voditi računa o više značajnih momenata.
U odnosu na prvi akreditiv, u podakreditivu:
a) iznos mora biti manji,
b) jedinične cijene niže,
c) rokovi važenja usklađeni, tj. kraći,
d) ostali uslovi približno jednaki.334
501
3.2. Ostale vrste akreditiva
752.. Postoji više vrsta akreditiva koje je na bazi postojećih pravnih pravila kreirala
poslovna praksa.335 Zadržaćemo se samo na najvažnijim.
Prvu i sa stanovišta JOP 500 najinteresantniju vrstu predstavlja Stand-by akreditiv.
U JOP su uneseni tek 1983. godine radi uključivanja američke prakse u ovaj regleman.336
Zadržani su i u JOP 500. UN Konvencija ima u vidu isključivo ovu vrstu akreditiva
ukoliko su dokumentarni. Ovi akreditivi se pravno nalaze u sivoj zoni između doku-
mentarnih akreditiva i bankarskih garancija.337 Zbog toga je kod rada na JOP 600
vođena rasprava da li ih uopšte treba uključiti u ovaj dokument. Kompromis je nađen u
shodnoj primjeni UCP na stand-by akreditive, i to u mjeri koja je moguća (čl. 1 UCP 600).
Pored osiguranja plaćanja, stand-by akreditivi služe i kao sredstvo izmirenja i garan-
tovanja izmirenja drugih obaveza. Zbog toga se mogu pojaviti i bez dokumenata kao
uslova za isplatu. Namirenje po stand-by akreditivu se vrši već na osnovu „izjave
korisnika o neizvršavanju obaveza dužnika”.338 U međunarodnoj trgovini se bitna razlika
između redovnog dokumentarnog i stand-by akreditiva vidi u tome što se kod prvog
uvijek zahtijeva prezentacija transportnih dokumenata, a kod drugog ne.339 Po tom
osnovu se mogu svrstati i u nedokumentarne akreditive.
753. Druga kreacija poslovne prakse su rotativni ili revolving akreditivi (plafon akre-
ditivi). Koriste se onda kada postoje trajni poslovni odnosi između stranaka.340 Predno-
sti su sljedeće:341
a) akreditiv se za više transakcija otvara samo jednom,
b) isporuka se ne prekida ako je iznos dostignut, a novi akreditiv još nije otvoren, bu-
dući da će punjenje uslijediti automatski,
c) pokriće se mora dati isključivo u granicama iskorištenih tranši,
d) provizija se plaća samo za realno iskorišteni iznos akreditiva.
Suština revolving akreditiva je da se iznos kod svakog korištenja automatski obnavlja

sve dok se ne dosegne ukupna akreditivna suma - plafon akreditiva.342 Ukoliko se
neiskorišteni iznosi jedne tranše ne mogu prenijeti na drugu tranšu, radi se o nekumu-
lativnom revolving akreditivu. Ako mogu - o kumulativnom.434
502
754. Packing akreditivi, nazvani još i „anticipirani“ (anticipatory credits) su oni koji su
plativi, po pravilu djelimično, prije otpreme robe i uz prezentaciju dokumenata različitih
od transportnih isprava.344 Najčešće se koriste skladišni list i špediterska potvrda o
prijemu (FCR). Dvije su osnovne namjene ovih akreditiva: avansiranje prodavca i
oslobađanje malih privrednika poslova otpreme.345 Anglosaksonska poslovna praksa
je razvila dvije podvrste ovih akreditiva - sa crvenom i zelenom klauzulom. Imena su
data prema boji tinte kojom su klauzule ispisivane. U prvom slučaju banka je ovlaštena
da korisniku po prezentaciji mjenice po viđenju da avans. Korisnik se posebno obavezuje
da banci kasnije prezentira potrebne robne i transportne dokumente. Pri naplati
akreditiva odbija se primljeni avans. U drugom slučaju postoji i dodatni zahtjev: prodata
roba treba da bude uskladištena na bančino ime.346
503
GLAVA TREĆA
BANKARSKE GARANCIJE
I POJAM I OSNOVNA PODJELA BANKARSKIH GARANCIJA
1. Opšti pojam garancije
755. Izraz „garancija” potiče od francuske riječi garantie i u osnovi znači: jemstvo,
zaštita, naknada štete, a u širem smislu: preuzimanje rizika,347 osiguranje, odnosno
sigurnost ili preuzimanje odgovornosti. U poslovnoj i pravnoj praksi termin „garancija”
dobija svoje uže, tehničko značenje.348 Njime se u osnovi „označava posebna vrsta
odgovornosti jednog lica prema drugom, koja je po svojim osobinama drugačija od
odgovornosti iz jemstva, osiguranja, prijema duga i drugih sličnih vrsta odgovornosti”.349
Zbog svega navedenog terminologija koja se koristi u zakonodavstvu, privatno-pravnim
aktima i poslovnoj praksi nije uvijek siguran indikator istinske pravne prirode i stvarnih
efekata posla koji je označen sa izrazom „garancija“ ili sličnim.350 Oni se uvijek moraju
utvrđivati analizom sadržaja i pravnih posljedica konkretnog ugovora.
756. U teoriji se sve garancije prema predmetu dijele na tri osnovne grupe. To su
garancije:
a) za činjenje trećih lica (činidbene garancije),
b) za osobine stvari; proizvođačke garancije za kvalitet, količinu, te garancije drugih lica
za funkcionalnost i kapacitet stvari,
c) netipične garancije, među kojima su najpoznatije konosmanske garancije.
505
Prema ličnosti garanta, garancije se dijele na:

a) državne,
b) bankarske i
c) ostalih lica.
Rizici koji se pokrivaju državnim garancijama mogu, ali ne moraju biti političke
prirode (ratovi, uvozna i devizna ograničenja u zemlji dužnika i slično). No, potrebu
njihovog pokrivanja uvijek diktira snažan javni interes zaštite sopstvene izvozničke
privrede. Obezbjeđenje bankarskim garancijama vrši banka protiv privrednih rizika na
komercijalnim osnovama, tj. za naknadu. U principu, isto važi i za garancije ostalih lica.
U ovom domenu, međutim, pravni poredak se često pojavljuje kao limitirajući faktor.
Određuju se subjekti koji se mogu pojaviti u svojstvu garanta, rizici koji se pokrivaju i
limiti preuzimanja odgovornosti. Tako, u USA samostalne i od osnovnog posla nezavi-
sne garancije u vidu „bonds” najčešće daje osiguravajuće društvo i posebne korporacije
kojima je to osnovna djelatnost. Na ovaj način se u unutrašnjem prometu zadovoljava
ultra vires doktrina,351 ma kako ona bila u savremenom pravu ograničena.352
2. Razvoj, pojam i vrste bankarskih garancija
757. Rast nacionalnih privreda i globalizacija svjetske ekonomije uvećavaju opasnost

od političkih i poslovnih poremećaja. Transakcije velikih vrijednosti sve se češće odvijaju
između nepoznatih partnera, uz učešće velikog broja posrednika, u različitim pravnim
okruženjima i pod imperativom brzog okončanja poslova. Svi ti faktori radikalno
povećavaju opasnosti, odnosno rizike poslovanja.
Rizike je moguće različito klasifikovati. Našim potrebama odgovara podjela koja je
data sa posebnim uklonom na vanjskotrgovinsko poslovanje:
a) rizici koji potiču iz samog poslovnog, odnosno ugovornog odnosa (mane robe, raskid
ugovora itd.),
b) rizici prouzrokovani nesolidnošću kupaca (solventnost i stečaj, npr.),
c) politički rizici (rat, građanski nemiri) i
d) rizici vezani za ekonomsku situaciju u pojedinoj zemlji, koji se dijele na rizike transfera
(zabrana plaćanja, zabrana iznošenja dobiti i slično) i rizici promjene tečaja valute
(„valutni rizici”)353.
506
Kao zaštita od navedenih i drugih rizika stvoren je sistem obezbjeđenja urednog

izvršavanja nenovčanih i novčanih obaveza kombinovan sa mjerama osiguranja ostva-
rivanja prava na naknadu štete. Ishodište ovog sistema nalazi se naročito u građansko-
pravnim institutima jemstva i odgovornosti za štetu. Njihovo kombinovanje sa drugim
pravnim kategorijama i savremenom poslovnom tehnikom dovelo je do kvalitativno
novih pojava. Jedna od najmarkantnijih je bankarska garancija. Ona doživljava buran
razvoj naročito nakon Drugog svjetskog rata.354
758. Ni u uporednom, ni u međunarodnom niti u našem pravu, izraz bankarske
garancije nema čvrsto određeno značenje.355 Ono se kreće od ugovornog jemstva koje
daje banka kao specifičan subjekt do posebnog apstraktnog jednostranog građansko-
pravnog posla; od sredstva obezbjeđenja realnog izvršavanja ugovornih obaveza
do instrumenta za brzu i sigurnu naknadu pretrpljene štete, koje daje banka.356 Ova
neizvjesnost stvara probleme i u sudskoj praksi.357
759. Teorijske definicije zavise od toga da li se bankarska garancija smatra ugovorom
ili jednostranim pravnim poslom. U prvom slučaju, bankarska garancija je „samostalan,
jednostrano obavezan ugovor kojim se jedno lice (banka garant) obavezuje drugom
licu (korisniku garancije) da će mu isplatom određene sume novca naknaditi štetu koju
je pretrpio zbog neostvarivanja određenog privrednog interesa.”358 Po drugom stano-
vištu o pravnoj prirodi ovog instituta, bankarska garancija je „jednostrani pravni posao
kojim se banka garant obavezuje da će korisniku garancije isplatiti novčani iznos koji je
naveden u garanciji ukoliko se za to ispune određeni uslovi, tj. ako dužnik iz osnovnog
ugovora ne ispuni ili neuredno ispuni svoje ugovorne obaveze.”359
Postoji veoma mali broj zakonskih definicija ovog instituta. Prva je sadržana u p. 665.
čehoslovačkog Zakonika međunarodne trgovine iz 1963. godine.360 „Bankovnim
jemstvom banka (novčani zavod) se obavezuje prema primaocu jemstva (ovlašteniku)
da će mu izmiriti dug prema sadržini jemstva, za slučaj da određeno treće lice ne ispuni
svoju obavezu ili ako budu ispunjeni uslovi navedeni u jemstvu”. Zakon o obligacionim
odnosima u članu 1083 daje sljedeću definiciju: „Bankarskom garancijom obavezuje se
banka prema primaocu garancije (korisniku) da će mu za slučaj da mu treća osoba ne
ispuni obavezu o dospjelosti namiriti obavezu ako budu ispunjeni uvjeti navedeni u
garanciji.” Nacrt Zakona o obligacionim odnosima RS/FBiH iz 2003. godine predlaže
izmjenu pojma i koncepta bankarske garancije. Najprije, promijenjen je termin ban-
karska garancija u bankarska garancija bez prigovora. Ona se u članu 1431. definiše kao
„nezavisna obaveza od strane banke da plati „korisniku“ određenu ili odredivu sumu
na osnovu jednostranog zahtjeva ili na osnovu zahtjeva praćenog drugim dokumentima,
u skladu sa pravilima i dokumentarnim uslovima garancije, u kojoj je naznačeno ili iz
507
kojeg se da izvesti da plaćanje dospijeva zbog neispunjavanja neke obaveze ili zbog
drugog nedostatka, ili po osnovu posla pozajmljenog ili predujmljenog, ili po osnovu
duga preuzetog od strane nalogodavca ili nekog drugog lica.“
Izvori međunarodnog poslovnog prava također definišu bankarske garancije.
Jednoobrazna pravila za ugovorne garancije koje je 20. juna 1978. donijela Međunarodna
trgovinska komora u Parizu (dalje: Jednoobrazna pravila, JPUG, URCG) u članu 2 daje
definicije tri vrste bankarskih garancija kojima se ovaj akt bavi. Razlike između tenderskih
garancija, garancija za dobro izvršenje posla i garancija za povrat avansa zasnovane su
na osnovama koje prihvaćaju i nacionalni propisi, ali se među sobom razlikuju prema
poslovnom sadržaju na koji se odnose. Konvencija Ujedinjenih nacija o nezavisnim ga-
rancijama i stand – by akreditivima iz 1995. godine (dalje UN Konvencija ili Konvencija)
odnosi se samo na nezavisne, samostalne garancije. Njihov pojam je podveden pod
širu kategoriju undertaking koja je već razmotrena kod dokumentarnog akreditiva.
Citirane teorijske i legislativne definicije dovoljne su samo za određivanje suštine
bankarskih garancija. No i takve, one ukazuju na širinu pojava koje bankarska garancija
pokriva i na nužnost da se ukaže na osnovne vrste koje ona obuhvata.
3. Osnovne vrste bankarskih garancija
760. Banka daje garanciju korisniku da bi ga obezbijedila od posljedica neizvršenja,

odnosno neurednog izvršenja ugovornih obaveza koje je prema korisniku preuzeo
dužnik iz osnovnog posla. Od odnosa bankarske garancije i osnovnog posla, tj. od mjere
uticaja izvršenja, neurednog izvršenja ili neispunjenja obaveza dužnika iz osnovnog
posla na banku kao garanta, zavise rješenja u bankarskoj garanciji kao posebnom poslu.
Zato se odnos osnovnog i posla garantovanja uzima kao kriterij za osnovnu podjelu
bankarskih garancija na nesamostalne (zavisne, uslovne, akcesorne) i samostalne
(nezavisne, bezuslovne, independent).361
Iako su nesamostalne (akcesorne) i samostalne (nezavisne) bankarske garancije
različiti pravni instituti, oni imaju i niz zajedničkih elemenata. To zajedništvo dolazi do
izvršenja ne samo u konstrukciji posla nego i u izvorima prava.
761. Kod nesamostalnih, akcesornih bankarskih garancija, obaveza banke kao
garanta zavisi od obaveze dužnika iz osnovnog posla. Ona postoji onda i u onoj mjeri
u kojoj postoji i osnovna obaveza. Korisnik može tražiti da garant ispuni svoje obaveze
tek ako to nije učinio dužnik iz osnovnog posla.362 Izvršenje obaveze bankarske garancije
508
jesu vidljivo i vezane sa ispunjenjem obaveza iz osnovnog posla. Zato banka u slučaju
zahtjeva za plaćanje može stavljati, pored prigovora iz garancije i ličnih prigovora prema
korisniku, i one prigovore koji potiču iz osnovnog posla.363 Ukoliko isplati garantovanu
sumu, banka ima pravo na regres od svoga nalogodavca - dužnika iz osnovnog posla.364
Prema svemu izloženom je jasno da ove garancije predstavljaju specifičan vid jemstva
i da su po svojoj pravnoj prirodi ugovor.365
762. Samostalne, nezavisne bankarske garancije potpuno su pravno odvojene
od osnovnog posla na bazi koga nastaju ili od bilo koga drugog uslova, odnosno od
neizvjesnog budućeg događaja koji se ne pojavljuje u samoj garanciji.366 Nezavisne
bankarske garancije su neopozive, ukoliko u njihovom tekstu nije drukčije navedeno.367
Obaveza banke zasnovana je isključivo na garanciji i ne zavisi od obaveze dužnika iz
osnovnog posla. Korisnik je ovlašten da od banke zahtijeva plaćanje čim su ispunjeni
uslovi iz garancije, nezavisno od postojanja osnovnog posla368 ili stanja njegovog
izvršavanja. Ukoliko je osnovni posao spomenut u ovakvoj garanciji, ona je kauzalna.
Ukoliko nije - garancija je apstraktan pravni posao. Vidljivost kauze ne utiče na samo-
stalnost garancije, niti korisniku daje pravo da ističe prigovore iz osnovnog posla.369
Prigovori protiv plaćanja koji banci garantu stoje na raspolaganju ne mogu biti zasnovani
na osnovnom poslu. Plaćanje se može osporiti samo iz razloga koji leže u tekstu
garancije ili ličnom odnosu banke garanta i korisnika.370 Pravo na regres banka ima i u
slučaju plaćanja po samostalnim garancijama. Ono je zasnovano isključivo na ugovoru
sa dužnikom iz osnovnog posla, a ne i na garancijskom odnosu sa korisnikom. Osobine
samostalnih bankarskih garancija jasno ih razlikuju kako od jemstva, tako i od nesa-
mostalnih - akcesornih bankarskih garancija i od samostalnih garancija tvore poseban
pravni institut.
U uporednom pravu se dugo smatralo da je samostalna bankarska garancija ugovor
između banke garanta i korisnika.371 Rješenje Zakona o obligacionim odnosima i neke
potrebe poslovne prakse daju argumente i za stav da je samostalna bankarska garancija
po svojoj pravnoj prirodi jednostran pravni posao. Izvori međunarodnog poslovnog
prava zauzimaju neutralan stav. Čl. 2 JPUG govori o garanciji samo kao o „obavezi“,
izbjegavajući da odredi karakter njenog osnova. Slično postupa i čl. 2 UN Konvencije.
No, izraz independent commitment, koji koristi ova Konvencija, upućuje na uvažavanje
shvaćanja samostalne bankarske garancije kao jednostranog pravnog posla.372 Konse-
kvence svakog od dva iznesena stava nisu samo akademske prirode.
Samostalne bankarske garancije dominiraju u poslovnoj praksi.373 Ako nisu posebno
imenovane, poznaju se po tom što sadrže klauzulu „bez prigovora”, „na prvi poziv” ili
509
sličnu.374 No, samo označavanje ipak nije meritorno. Zbog toga je uvijek potrebno
tumačenjem cijelog teksta, a odredbi o prigovorima posebno, konstatovati o kojoj
se vrsti garancije radi.375 Postojanje engleskog teksta i anglosaksonske terminologije
potencira ovu nužnost.376
II IZVORI PRAVA I ODNOSI KOD BANKARSKIH GARANCIJA
1. Izvori prava
763. Izvori prava za bankarske garancije mogu se podijeliti na domaće377 i međuna-

rodne. Kod međunarodnih vrela jasno se razlikuju državna i ona autonomnog poslovnog
prava. U svakoj od podjela sudska, odnosno arbitražna praksa ima značajnu ulogu.
Uporedno posmatrano,378 u nacionalnim zakonodavstvima dominiraju građanski
zakonici sa svojim odredbama o jemstvu. Treba istaći da su ova pravila postavljena tako
da omogućavaju razvoj bankarskih garancija kroz poslovnu praksu i autonomno trgo-
vačko pravo.379 Izuzetak predstavlja pravo ranije Čehoslovačke čiji Zakon međunarodne
trgovine u paragrafima 665-675 sadrži relativno detaljnu regulativu bankarskih garancija.
U njenoj osnovi se nalaze akcesorne garancije, dok samostalna predstavlja specifičan
slučaj (p. 672). U autonomnom trgovačkom pravu bankarske garancije se razvijaju kroz
opšte uslove poslovanja, te formularno pravo banaka i njihovih asocijacija.
764. Ekspanzija bankarskih garancija u međunarodnoj trgovini380 razultirala je
potrebom unifikacije i kodifikacije postojeće prakse. Međunarodna trgovinska komora
u Parizu (ICC) počinje radove na ovom zadatku već 1966. Rezultat su Jednoobrazna
pravila za ugovorne garancije od 20. juna 1978. godine. Predmet uređivanja su: licita-
cione garancije, garancije za dobro izvršenje posla i avansne garancije. Zbog toga je
razumljivo da je ovaj akt orijentisan na kauzalne garancije. „Ipak ... neakcesornost
bankarske garancije nije sporna.”381 A to znači da se norme Jednoobraznih pravila mogu
shodno primijeniti i na druge vrste bankarskih garancija. Primjena Jednoobraznih
pravila je dobrovoljna, a može biti potpuna i djelomična.382 U daljim izlaganjima o
akcesornim garancijama koristićemo prvenstveno ovaj izvor prava. Pored njega, ICC je
1992. donijela Jednoobrazna pravila o garancijama na zahtjev (URDG).383 Međunarodna
banka (WB) je URDG uključila u svoja Pravila za nabavke, prihvatili su ih i različiti FIDIC
opšti uslovi.384 Napokon, 1996. godine ICC je donijela i Jednoobrazna pravila za
ugovorne bondove (UPUB, publikacija 524). Sva pravila ICC važe ako su stranke pristale
510
na njih i ako se ta činjenica vidi na neki način iz garancije.385 U uređivanje međunarodnih

bankarskih garancija uključen je i UNCITRAL. Ova Komisija UN je novembra 1995. godine
usvojila prijedlog Jednoobraznog zakona o međunarodnim pismima garancija.
UN Konvencija o nezavisnim garancijama i stand-by akreditivima kao izvor prava već
je ispitana. Ona daje novi kvalitet međunarodnoj regulativi. Iako ona nezavisne
bankarske garancije tretira zajedno i jedinstveno sa akreditivima, faktičke osobine posla
bankarske garancije ipak omogućavaju da se izdvoje rješenja koja važe prvenstveno
za ovu vrstu posla. Njih ćemo izložiti na odgovarajućim mjestima. Karakteristike ove
Konvencije kao pravnog vrela iste su kao i za dokumentarni akreditiv. Kod razmatranja
nezavisnih garancija koristićemo se prvenstveno URDG i Konvencijom Ujedinjenih
nacija. Pri tome treba imati na umu da je niz njenih rješenja već naveden kod doku-
mentarnog akreditiva.
765. Preuzimanjem Zakona o obligacionim odnosima (ZOO) u naš pravni sistem
uključene su i njegove materijalne odredbe o bankarskim garancijama iz članova 1083-
1087. Polaznu osnovu regulative predstavljaju akcesorne garancije, dok su samostalne
regulisane kao poseban slučaj u čl. 1087. Iako je ovo rješenje u teoriji pretrpjelo
kritiku,386 treba istaći da je ono u duhu dosadašnje legislativne tradicije. Pored toga,
odredbe članova 1083-1086, koje se ne odnose isključivo na akcesorne garancije, važe
i za nezavisne bankarske garancije. Značajno je da ZOO bankarskim garancijama
„pokriva kako rizik neizvršenja ugovora, tako i rizik njegove nepunovažnosti...” 387
Već prva analiza postojećeg i budućeg koncepta bankarskih garancija u našem obliga-
cionom zakonodavstvu pokazuje radikalan zaokret koji će izvršiti Nacrt ZOO iz 2003.
godine kada bude prihvaćen kao zakon. Osnovne karakteristike Nacrta su: odstupanje
od koncepcije garancije kao „bonda“,388 insistiranje na nezavisnosti bankarske garancije,
nastojanje da se definicijom obuhvate svi ustaljeni oblici bankarskih garancija u praksi
i približavanje UN Konvenciji o nezavisnim garancijama i stand – by akreditivima iz
1995. godine
Sistemsko situiranje bankarskih garancija izvršeno je finansijskim propisima. Zakon
o bankama FBiH u članu 22. svrstava izdavanje garancija, kao jednog vida novčanog
jemstva, u bankarske poslove. Prema Zakonu o finansijskom poslovanju FBiH,389
bankarska garancija spada u sredstvo obezbjeđenja plaćanja (čl. 17). U podzakonskim
aktima i bankarskoj praksi se dijele na plative i činidbene. Autonomno poslovno pravo
i kod nas igra značajnu ulogu u ovom domenu. Banke imaju svoja pravila poslovanja i
formulare za izdavanje garancija.390 Ovi akti praktično određuju odnose koji nastaju
izdavanjem bankarske garancije.
511
766. Ne postoje posebni međunarodni izvori međunarodnog privatnog prava za

bankarske garancije. Mjerodavno materijalno pravo određuje se prvenstveno na
osnovu autonomije volje stranaka (čl. 19 ZRSZ). Upravo zato Jednoobrazna pravila za
ugovorne garancije i garancije na zahtjev traže da njihovo važenje bude izričito nave-
deno u tekstu garancija.391 Ukoliko volja stranaka kao subjektivna tačka vezivanja nije
iskorištena, primijeniće se koliziona pravila nadležnog međunarodnog privatnog prava.
Član 20, st. 1, tačka 17 našeg ZRSZ u ovom pogledu sadrži rješenja koja su identična
onima iz Jednoobraznih pravila za ugovorne i garancije na zahtjev. Za „ugovor o
samostalnim bankarskim garancijama” mjerodavno je „pravo mjesta gdje se u vrijeme
zaključenja ugovora nalazilo sjedište davaoca garancije.” Smatramo da se ovo pravilo
primjenjuje i kada se bankarska garancija pojavljuje kao jednostrani pravni posao.
Ukoliko banka ima više sjedišta, primijeniće se pravo zemlje u kojoj njena filijala - izdavalac
ima sjedište.
2. Odnosi kod bankarskih garancija
767. Bankarska garancija je instrument obezbjeđenja povjerioca od rizika koji

opterećuju njegov osnovni posao sa trećim licem - dužnikom. Otuda proističu tri
obilježja bankarskih garancija.
Prvo, u odnosima povodom bankarske garancije učestvuju najmanje tri lica, a svako
od njih ima po dvije pravne pozicije. Ovo istovremeno znači da u cijeloj poslovnoj operaciji
postoje barem tri odnosa. Prvi odnos nastaje između dužnika i povjerioca u osnovnom
poslu. Kao osnovni posao najčešće se pojavljuju: prodaja, investiciona izgradnja i kredit.
Na bazi osnovnog posla ugovorni dužnik zaključuje sa bankom ugovor o davanju
garancije i time se ujedno pojavljuje i kao nalogodavac. To je drugi odnos. Napokon,
kada banka izda garanciju povjeriocu iz osnovnog posla, nastaje treći odnos. U njemu
banka ima svojstvo garanta, a povjerilac iz osnovnog posla svojstvo korisnika garancije.
Drugo, svaki od tri pravna posla i tri pravna odnosa je pravno relativno samostalan
prema druga dva. Stepen ove juridičke neovisnosti je veći kod samostalnih, nego kod
akcesornih garancija. Pravne veze koje postoje između pojedinih poslova i odnosa su
spoljne: obaveza je dužnika da sa bankom zaključi ugovor o davanju garancije,
dužnost je banke da izda garanciju. Ako isplati garanciju korisniku, banka ima pravo
regresa prema nalogodavcu.
Treće, odnosi u bankarskoj garanciji na specifičan način vežu trgovačka i proizvodna
preduzeća sa bankama. Ovo važi najprije u tri osnovne vrste odnosa. No, sopstvena
512
dinamika bankarskog poslovanja dovodi do toga da se u operaciju bankarskog garan-

tovanja uključuje više banaka u različitom svojstvu. To se dešava npr. kod aviza i
konfirmacije garancije, te kod supergarancija. Time se povećava i broj odnosa povodom
jedne bankarske garancije. Njima ćemo se baviti prilikom izlaganja o pojedinim vrstama
garancija.
768. Osnovni ugovor po pravilu uobličava složeniji posao prodaje, investicione
izgradnje ili kredita, obično veće vrijednosti. Nema, međutim, prepreka da se u ulozi
osnovnog posla ne pojavi i neka druga transakcija. Obezbjeđenje bankarske garancije
zbog svoga značaja najčešće predstavlja bitan element osnovnog ugovora.392 Zato se
sugeriše učešće banke već u pregovorima za njegovo zaključivanje. Tekst garancije
često predstavlja aneks ovome ugovoru.
Kasniji odnosi povodom garancije uslovljeni su sadržinom odgovarajućih klauzula
osnovnog ugovora, iako su formalno-pravno nezavisni od osnovnog ugovora. Instrumenti
kojima se to postiže su autonomija volje i pravila o odgovornosti ugovornog dužnika.
769. Radi ispunjenja obaveza iz osnovnog ugovora, dužnik zaključuje sa bankom
ugovor o davanju bankarske garancije. Usprkos jasnom ekonomskom koneksitetu ova
dva posla, oni su međusobno pravno nezavisni čak i onda kada banka učestvuje u
pregovorima o zaključenju osnovnog ugovora i diktira formular garancije.
Stranke su dužnik iz osnovnog posla u svojstvu nalogodavca i banka kao nalogo-
primac. U osnovnom ugovoru banka može biti određena konkretno i precizno i tada
ovaj ugovor ima svojstvo posla intuitu personae. Ako su u osnovnom ugovoru utvrđeni
samo uslovi koje garant mora da ispunjava, „prvoklasna banka” ili „jedna od poslovnih
banaka dužnika“ npr, tada dužnik mora njih da se pridržava. U praksi, i kad nije
ugovorom obavezan, dužnik prethodno obavještava svoga povjerioca o izboru banke,
kako bi se izbjeglo da povjerilac odbije zaključivanje glavnog ugovora zbog toga što
mu predložena banka garnat ne odgovara. Prethodno obavještenje služi i izbjegavanju
kasnijih sporova.
Teorija je saglasna o tome da je ugovor o davanju garancija po pravnoj prirodi nalog
i da se stoga može zaključiti izričito i prešutno.393 Pod prešutnim zaključivanjem se
podrazumijevaju ne samo konkretne radnje, nego i šutnja banke.394 U praksi, međutim,
banka provodi veoma dugu i složenu provjeru izvodljivosti i rentabilnosti osnovnog
posla, ličnosti i boniteta nalogodavca, ponuđenih garancija, te legaliteta posla. Odluku
o prihvatu ponude - naloga donosi ili organ upravljanja ili poseban, najčešće kreditni
odbor. Upravo zbog toga se ovaj ugovor redovno zaključuje u pisanoj formi sa
dokazanom snagom (ad probationem).
513
770. Prva obaveza banke je da ispostavi garanciju potpuno saglasnu ugovoru o

njenom davanju, ukoliko to nije protivno propisima zemlje izdavanja.395 Ako se
bankarska garancija shvaća kao ugovor, ova obaveza se ispunjava zaključivanjem
ugovora o garanciji. Ukoliko se garancija tretira kao jednostrano građansko-pravni
posao, obaveza se ispunjava sačinjavanjem garancijskog pismena i njegovim dostav-
ljanjem korisniku.396 Ovu obavezu banka mora izvršiti lično.397 Druga po značaju je duž-
nost banke da pažnjom dobrog stručnjaka ispita postojanje svih pretpostavki za isplatu
bankarske garancije po zahtjevu korisnika. Sadržaj ove obaveze zavisi od vrste garan-
cije (nesamostalna-samostalna; kauzalna - apstraktna), ali i od informacija o toku
izvršavanja osnovnog posla kod akcesornih garancija. Treća obaveza se može defini-
sati kao obavještavanje. Ona se odnosi naročito na činjenice vezane za ispostavljanje
garancije i podnošenje zahtjeva korisnika da se garancija isplati. Ako ništa nije
posebno ugovoreno, obavještavanje se mora izvršiti blagovremeno i na uobičajen
pisani način. Napokon, četvrto, banka je dužna da podnese izvještaj nalogodavcu po
završenom poslu garantovanja. Izvještaj se podnosi i kad korisnik nije tražio naplatu.
Sadržaj izvještaja su sve okolnosti relevantne za svođenje računa između nalogodavca
i banke.
Obaveze nalogodavca uglavnom su finansijske prirode. On mora najprije da plati
proviziju. Provizija se ugovara. Ako to nije učinjeno, nalogodavac duguje uobičajenu
proviziju.398 U njenom određivanju značajnu ulogu igraju i bančine tarife. Drugo,
smatra se da provizija obuhvata redovne troškove banke vezane za garanciju. Posebne
troškove nalogodavac nadoknađuje odvojeno, ukoliko su bili nužni ili korisni. Dalje,
nalogodavac mora da pruži ugovorena sredstva obezbjeđenja. Ta sredstva treba da
pokrivaju sve obaveze nalogodavca, uključujući i one koje su zasnovane na bančinom
pravu regresa. Zbog toga formulari ugovora o davanju bankarskih garancija ovoj
obavezi poklanjaju veliku pažnju i znatan prostor. Karakteriše ih kumuliranje sredstava
obezbjeđenja. Ukoliko je nalogodavac klijent banke, kao sredstvo obezbjeđenja se
često ugovora pravo banke da blokira klijentov račun do namirenja. Tada banka i bez
posebnog odobrenja skida sa klijentovog računa novac koji on duguje po osnovu
garancije. I četvrto, nalogodavac je obavezan da banci namiri sve što je ova platila
korisniku po osnovu garancije. Ukoliko je plaćanje izvršeno u devizama, regresna oba-
veza zadržava isti karakter.399 Kod nas kao regresni osnov služi čl. 1087 ZOO.400 Ispostavi
li se da je regresno plaćanje banci izvršeno u slučaju u kome je korisnik postavio
neosnovan zahtjev za realizaciju garancije, nalogodavac ima pravo regresa od korisnika
(čl. 1087, stav 3 ZOO).
514
Odgovornost stranaka ravna se prema odredbama važećim za ugovor o nalogu i po

opštim pravilima obligacionog prava. Upravo zbog toga treba jasno razlikovati nenov-
čane od novčanih obaveza svake stranke.
771. Izdavanje bankarske garancije korisniku znači da je banka izvršila svoju
ugovornu obavezu prema nalogodavcu. Za povjerioca iz osnovnog posla ispostavljanje
garancije znači da je njegov dužnik uredno ispunio jednu od svojih obaveza iz osnovnog
posla. Usprkos ovim ekonomskim vezama, bankarska garancija je pravno nezavisan
posao. Neovisnost je veća kod samostalnih, nego kod akcesornih garancija. U drugom
slučaju veza sa osnovnim poslom se ostvaruje sistemom prigovora iz osnovnog posla
koje banka garant može staviti korisniku.
Bankarska garancija je karakterističan posao cijele operacije garantovanja. Zbog toga
ćemo njena sistemska i pravno-tehnička pitanja razmotriti detaljno. Razlike koje
postoje između osnovnih vrsta bankarskih garancija i glavnih shvaćanja o njenoj
pravnoj prirodi zahtijevaju da se bankarske garancije izlože objektivizirano - kao
građanskopravni posao, te da se u razmatranje uzmu konzekvence svake vrste garancije
i svakog shvaćanja o njenoj prirodi. Ovo ispitivanje ujedno će pokazati i sliku treće
skupine odnosa u poslovnoj konstrukciji bankarskog garantovanja, onih koji nastaju
između banke i korisnika.
III BANKARSKA GARANCIJA
1. Nastanak posla
772. Ponudilac ili davalac garancije po pravilu je banka, mada se u skladu sa nacio-
nalnim pravom mogu pojaviti i druge finansijske organizacije. Banka može izdati
garanciju na zahtjev klijenta, te po instrukciji druge banke odnosno lica (Instruing Party)
ili samoinicijativno. Kao izdavalac mora se pojaviti banka označena u osnovnom poslu.
Ako je u njemu izvršeno generičko označavanje banke („prvoklasna banka” npr.),
ponudilac, odnosno davalac garancije mora ispunjavati svojstva predviđena osnovnim
poslom i imati bonitet koji je osnovnom poslu izričito ili prešutno određen. Korisnik
garancije, kao ponuđeni ili titular prava iz garancije kao jednostranog akta, mora uvijek
biti povjerilac iz osnovnog posla.
515
773. U međunarodnom poslovnom pravu i u velikom broju nacionalnih sistema

bankarska garancija se smatra neformalnim pravnim poslom.401 A to znači da se
ponuda i prihvat ugovora o garanciji, odnosno izjava kojom se stvara jednostrani posao
mogu učiniti na bilo koji način. Čl. 7 UN Konvencije zahtijeva da izjava volje koja pred-
stavlja garanciju bude učinjena sredstvom koje omogućava njeno puno očuvanje i iden-
tifikaciju izjavioca u skladu sa generalno prihvaćenim procedurama između izdavaoca
i korisnika.402 U praksi to znači poštivanje pravila certificirane elektronske komunikacije.
U međubankarskim komunikacijama pravilo je da se elektronski prenesena garancija
potvrđuje garantnim pismom koje se šalje preporučeno.403 I pisane isprave u papirnom
formatu imaju samo dokazanu snagu. Ista pravila važe i za punovažnost eventualnih
izjava o izmjenama garancije.
Član 1083, stav 2 našeg ZOO sadrži, međutim, suprotan stav: „Garancija mora biti
izdana u pisanoj formi.” Pisana forma ovdje je bitan element posla.404 Obaveznost
pisane forme znači da i ponuda i prihvat moraju biti dati u pisanom obliku405 ako se
garancija tretira kao ugovor. Neophodnost pisanog prihvata od strane korisnika bitno
odudara od raširene poslovne prakse u sferi garancija po kojoj je korisniku dopušteno
da se banci javi prvi put onda kada podnosi zahtjev za naplatu garancije. Pravni
metodi koji su ponuđeni za prevazilaženje ovog problema u okviru teorije ugovora
mogu se prihvatiti na tehničkom nivou.406 Suštinski, oni su za korisnika veoma nepo-
voljni jer sve do isplate dugovanog iznosa ostavljaju otvorenim pitanjem da li pravo-
valjana garancija uopšte postoji. Izložena situacija jedan je od najjačih argumenata
protiv još uvijek važećeg ugovornog shvaćanja bankarskih garancija kod nas. Ukoliko
se garancija shvata kao jednostrani posao, izjava banke također mora biti data u
pismenom obliku.
Jednoobrazna pravila ICC o garancijama nemaju o ovome pitanju ujednačen stav.
Ugovorne garancije se definišu kao „obaveza”, ali način njihovog nastanka nije preciziran.
Suprotno tome, čl. 1 URDG zahtijeva da garancija bude data „u pisanoj formi”. Ova
razlika najvjerovatnije počiva na zavisnosti ugovorne, odnosno nezavisnosti garancije
na zahtjev od osnovnog posla.
2. Bitni elementi posla
774. Zahvaljujući uključivanju bankarskih garancija u ZOO, njeni bitni elementi

mogu se podijeliti na zakonske i one po prirodi posla. Kod samostalnih garancija bitni
elementi ex lege su: novčani iznos na koji garancija glasi, uslovi koji moraju biti
516
ispunjeni da bi se garancija isplatila,407 te pisana forma garancije.408 Kod akcesornih

garancija ovome treba dodati i označenje obaveze treće osobe za čije ispunjenje banka
garantuje.409 Određivanje bitnih elemenata po prirodi posla zavisi od širine definisanja
zakonski nužnih elemenata garancije i od usvojene teorije o njenoj pravnoj prirodi.410
Nebitni elementi su svi ostali. Među njima se ističu broj garancije i klauzula o vraćanju
garancije.411 Na njima se nećemo posebno zadržavati.
775. „Banka namiruje obavezu iz garancije u novcu i u slučaju da se garancijom
osigurava nenovčana obaveza.”412 Garantovana suma mora biti određena ili odrediva,
najčešće u procentu vrijednosti osnovnog posla. U određivanje garantovane sume
spada i navođenje valute na koju ona glasi. Pošto Zakon o obligacionim odnosima
čvrsto stoji na poziciji monetarnog nominalizma,413 smatramo da je vezivanje vrijednosti
novčanog iznosa za neki valorimetar (drugu konvertibilnu valutu, zlato, npr.) moguće
samo u međunarodnom prometu, pod uslovom da to dopušta mjerodavno nacionalno
pravo.414
776. Uslovi za plaćanje garancije zavise od vrste garancije. Kod akcesornih, oni
uvijek obuhvataju i neizvršenje, odnosno neuredno izvršenje obaveze iz osnovnog
posla. Kada će se smatrati da obaveze nisu izvršene i kako će se to dokazivati, zavisi od
vrste garancije, njenog teksta i okolnosti konkretnog slučaja. Ova vrsta uslova ne postoji
kod samostalnih garancija. Kod njih postoje drugi uvjeti tehničke prirode koji moraju
biti ispunjeni. Minimalan uslov predstavlja zahtjev korisnika za isplatom, ali se tome
može dodati blagovremeno podnošenje raznih dokumenata, izjava i slično.415
Akcesorne bankarske garancije moraju sadržavati i precizan opis glavne obaveze, ili
obaveza, za koje se garantuje. To se može postići upućivanjem na cjelinu osnovnog
posla ili na njegove relevantne dijelove.
Polazeći od koncepta garancije kao jednostranog građansko pravnog posla, Pavićević416
u bitne elemente po prirodi posla, pored navedenih, svrstava:
a) naziv i adresu banke garanta,
b) naziv i adresu korisnika,
c) naznačenje posla koji se garancijom obezbjeđuje,
d) rok važenja bankarske garancije,
e) mjesto izdavanja,
f ) datum izdavanja i
g) potpis banke garanta.
517
Čl. 3 URDG i čl. 3 JOP za garancije na poziv ovome dodaju: maksimalni iznos koji se
plaća, uslove za poziv za plaćanje i odredbu o smanjenju iznosa garancije.
Nabrojane i neke druge elemente pristalice ugovorne teorije smatraju nebitnim
sastojcima posla.417 Može se zapaziti da većina navedenih elemenata ima obilježavajuću
funkciju i da po svojoj prirodi ulaze u zakonsku pisanu formu kao bitan element
garancije. Jedan među njima izuzetno je značajan, pa ćemo ga posebno razmotriti.
777. Rok važenja bankarske garancije je vremenski period u kome postoji obaveza
banke da isplati garantovanu sumu. U pravilu ga određuju učesnici u poslu datumom
ili protekom određenog vremena od dana izdavanja.418 Garancijski akt može korisniku
zabraniti podnošenje zahtjeva za isplatu prije određenog roka. Ako to nije učinjeno,
garancija je dospjela danom izdavanja. Rok važenja se može vezati i za nastupanje
nekog događaja.419 Taj događaj se utvrđuje prilikom izdavanja garancije. Poznate su i
garancije u kojima rok važenja nije ograničen. Banke ih iz razumljivih razloga izbjegavaju,
tako da su izuzetno rijetke u praksi. Naknadne promjene su moguće sporazumom
strana, do koga dolazi po pravilu na inicijativu korisnika.420 Promjene roka važenja se u
praksi manifestuju kao produženje roka važenja garancije. Ukoliko je garancija samo-
stalan pravni posao, sporazum stranaka se postiže tako što korisnik upućuje banci
zahtjev „Produlji ili plati“.421 Ako drukčije nije određeno u garanciji, istek roka njenog
važenja je ujedno krajnji trenutak do kojeg korisnik može postaviti zahtjev za isplatu
garantovane sume.
3. Obaveza plaćanja garancije
778. Obaveze strana i njihov izgled mogu se deducirati iz elemenata ugovora i

opštih pravila za odgovarajuću osnovnu vrstu garancija. Isto važi i za odgovornost
stranaka u poslu garancije. Zbog toga nema potrebe za posebnom analizom svake
pojedine dužnosti stranaka.
Izuzetak predstavlja dužnost banke da plati garantnu svotu. Ona čini bit kako ukupne
operacije u kojoj se garancije pojavljuje, tako i samog posla garancije. U obavezi
plaćanja se, kao u žiži, lome svi osnovni problemi bankarskih garancija. Zato ćemo ovu
dužnost posebno razmotriti. Dužnost banke da plati svotu naznačenu u garanciji i u
skladu sa njom je novčana obaveza. Pored pravila postavljenih u poslu garancije, za nju
važe prinudni propisi finansijske prirode i dispozitivna rješenja Zakona o obligacionim
odnosima posvećena ispunjavanju novčanih obaveza.422 Čl. 20 URDG traži da se poziv
na plaćanje izvrši u pisanoj formi, uz davanje pisane izjave da je nalogodavac prekršio
518
svoje specificirane obaveze, te uz prilaganje drugih potrebnih dokumenata (carinskih,

izjava nadzornog inženjera, potvrde o uspješnom probnom radu postrojenja, potpisani
zapisnik o superkolaudaciji itd).423 Da bi se uredno zatraženo plaćanje izvršilo, obaveza
plaćanja mora biti postojeća. UN Konvencija u čl. 11 taksativno određuje slučajeve u
kojima je obaveza prestala da postoji.424 To su:
a) prijem, od strane banke, izjave korisnika kojom on oslobađa banku odgovornosti, ili
b) sporazum korisnika i banke o prestanku obaveze banke, ili
c) isplata garantovane sume, osim u slučaju da se radi o revolving garanciji, ili
d) istek roka važnosti garancije.
Može biti dogovoreno da se sa prestankom prava vrati dokument garancije ili izvrši
procedura koja mu je ekvivalentna kod elektronskih teletransmisija. Garancija nije
vrijednosni papir. Zato odbijanje vraćanja dokumenata, u slučaju plaćanja ili proteka
roka važnosti, ne znači da je korisnik zadržao prava iz garancije.
Isplatu mora izvršiti banka koja je izdala garanciju. Desi li se da je to učinila filijala sa
svojstvom pravnog lica, obaveza leži na njoj. Plaćanje se može izvršiti legitimiranom
korisniku, ili licu na koje je garancija prenesena valjanom cesijom odnosno drugim
pravovaljanim aktom javne vlasti. Treba imati na umu da čl. 9 Konvencije i čl. 4 URDG
značajno ograničavaju cesiju prava na zahtjev plaćanja. Korisnik je može izvršiti samo
ako je to izričito dozvoljeno u garanciji, te u mjeri i na način na koji je to predviđeno u
tekstu garancije. U ovom pogledu, čl. 1086 Zakona o obligacionim odnosima je još strožiji.
Kada garantovani iznos bude isplaćen korisniku, dalje cediranje dobivene svote
(proceeds) je slobodno. Pravovaljanost cesije i svoju legitimaciju za naplatu dokazuje
cesionar. Svojstvo garancije kao posla intuitu personae ovdje dolazi do punog izražaja.
779. Banka je u principu dužna platiti cijeli iznos naznačen u garanciji. Kod akcesornih
garancija korisnik može imati pravo i obavezu da traži i samo dio garantne sume,
ukoliko na to ukazuju mjera neispunjenja osnovnog posla i veličina štete koja je time
prouzrokovana. Plaćanje se u međunarodnom prometu vrši u devizama i u domaćoj
valuti koja je naznačena u garanciji.425 Načelno, u domaćem prometu isplata se može
zahtijevati „samo u domaćem novcu prema tečaju što je važio u trenutku nastanka
obaveze.”426 Plaćanje u stranoj valuti je moguće samo ako to dozvoljava poseban zakon.
Upravo to je slučaj kod nas. Član 38, st. 6 Zakona o Centralnoj banci Bosne i Hercegovine427
dozvoljava da se plaćanje u transakcijama između privatno-pravnih lica „vrše u valuti
u kojoj se strane u transakciji dogovore, uključujući strane valute koje su u širokoj
upotrebi” u entitetima. Drugi sličan primjer bila je odluka ICC da se u periodu do
519
potpunog uvođenja eura, tj. do 01.01.2002. u poslu garancije koji se ravna po pravilima
ICC mogu ravnopravno koristiti sve valute zemalja članica EZ. To je bilo moguće postići
ne samo korištenjem pojedine strane valute nego i njihovom paralelnom upotrebom
u različitim dokumentima.428
Podnošenje zahtjeva za isplatom garancije, uz eventualno potrebne dokumente,
mora se izvršiti u mjestu označenom u garanciji. Ako garancija ne sadrži ovaj podatak,
isplata se vrši u mjestu sjedišta banke, odnosno filijale koja je izdala garanciju. Time
mjesto izdavanja garancije postaje meritorno kako za valjanost same garancije, tako i
za režim njenog plaćanja (locus regit actum).429
780. Obaveza plaćanja postoji i izvršava se u periodu važenja garancije, tj. od
trenutka dospjelosti do trenutka isteka važnosti garancije.430 Garancija prestaje da važi:
a) određenog datuma ili istekom roka. Desi li se da oni padaju u neradni dan, garancija
ističe prvog narednog radnog bankarskog dana. Ovo pravilo važi za bezuslovne ili sa-
mostalne garancije;
b) uslovne ili akcesorne garancije prestaju da važe kada korisnik obavijesti banku da je
događaj nastupio, tj. da je nalogodavac ispunio svoje obaveze, i podnese o tome do-
kumente koji su specificirani u garanciji. Ako dokumenti nisu specificirani, traži se
izjava kojom korisnik potvrđuje da se događaj desio. Ovakvo rješenje je potrebno
kako bi se izbjegle prevare u procesu naplate garancija;
c) istekom šest godina od dana izdavanja, ukoliko u garanciji nije ništa navedeno u po-
gledu njenog važenja.431
Vrijeme koje protekne od prijema zahtjeva do isplate u pravilu je kratko. „U bankarskoj

praksi se ovaj rok kreće između jedan do pet dana”, 432 a u Konvenciji do sedam radnih
dana nakon prijema urednog zahtjeva.433 Kod akcesornih garancija realno je očekivati
nešto duže vrijeme, nešto veći razmak između zahtjeva i isplate, nego kod samostalnih
garancija. Razlog leži u činjenici da se banka kao dobar stručnjak prije isplate mora
informisati kod nalogodavca o stanju obaveza iz osnovnog posla.
Banka je dužna da izvrši plaćanje prema izloženim modalitetima tek ako su ispunjeni
uslovi za to. Ako uslovi iz garancije nisu ispunjeni, banka je obavezna da stavi prigo-
vore i odbije plaćanje.
520
4. Prigovori i odbijanje plaćanja
781. Banka može odbiti plaćanje ako ne raspolaže potrebnim sredstvima, ili ako to
ne želi da učini iz posebnih razloga koji leže izvan poslovne konstrukcije u koju je ban-
karska garancija uključena. Navedeni postupci su pravno neosnovani i protivni suštinskim
razlozima zbog kojih se ovaj posao razvio. Oni vode ne samo imovinsko-pravnoj
odgovornosti nego i gubitku boniteta banke. Zbog toga su u praksi ovakve situacije
izuzetno rijetke, pa neće ovdje biti razmatrane. Pravno utemeljeno odbijanje plaćanja
garancija banka vrši na osnovu prigovora. Oni mogu poticati iz osnovnog posla, ili posla
garancije (objektivni) ili iz ličnog odnosa sa korisnikom (subjektivni).434 Njihov cilj može
biti pobijanje osnovanosti zahtjeva za isplatom (peremptorni), ili samo odgađanje
isplate (dilatorni prigovori).
Kod akcesornih garancija, banka je ovlaštena i dužna da istakne sve prigovore koje
iz osnovnog posla njen nalogodavac ima prema korisniku garancije kao svome povje-
riocu.435 Ta činjenica čini od akcesornih garancija specifičan vid jemstva. Pored
navedenih prigovora, banci stoje na raspolaganju i svi prigovori koji postoje kod
samostalnih garancija.
782. Kod samostalnih garancija centralni problem u materiji prigovora nije pravne,
nego ekonomske i poslovne prirode. On se svodi na teškoće iznalaženja pravične
ravnoteže između interesa nalogodavca da se garancija ne plati barem dok u osnovnom
poslu postoje nejasne ili sporne situacije, zatim interesa korisnika da bez neizvjesnosti
i brzo dođe do sume iz garancije, te interesa banke da sa jedne strane zaštiti svoga
klijenta i svoje fondove, a sa druge da promptnim plaćanjem održi svoj ugled i bonitet.
Ako je razlog obvezivanja, kauza, vidljiv iz teksta samostalne garancije, banka može
korisniku kao prigovor istaći svoje pravo koje potiče iz neostvarivanja te kauze.436 Pored
toga, ima i druge prigovore karakteristične za apstraktne samostalne garancije. Teorija
je prigovore koji se mogu staviti korisniku samostalne apstraktne garancije podijelila na
one koji potiču iz posla garancije (objektivni) i iz ličnog odnosa banke sa korisnikom
(subjektivni, lični). Tim redom ćemo ih i izložiti.
Prvi objektivni prigovor u poslu samostalne bankarske garancije svodi se na isticanje
činjenice da posao garantovanja ne postoji, odnosno da nije punovažan. On mora biti
zasnovan na garanciji i pratećim dokumentima.437 Ukoliko je tekst garancije neizvoran
ili dokumenti falsifikovani, obaveza plaćanja ne postoji. U uporednom pravu i kod nas
se ne dozvoljava banci da se odrekne ovog prigovora.438 Upravo zato je rasprava oko
toga da li je bankarska garancija ugovor ili jednostrani pravni posao izuzetno važna.
521
Druga grupa objektivnih prigovora potiče iz sadržaja pravovaljane garancije. Banka

može isticati: da je tražbina iz osnovnog posla uredno ispunjena,439 da tražbina ne proističe
iz zahtjeva i pratećih dokumenata, da se zahtijeva plaćanje veće sume od garantovane,
da se isplata traži u drugoj valuti, da je zahtjev nejasan itd.440 Dalju podvrstu ove grupe
čine prigovori neblagovremenosti zahtjeva, bilo da je on podnesen preuranjeno,441 bilo
po isteku roka važnosti garancije. Treću skupinu sačinjavaju prigovori koji neposredno
potiču iz zahtjeva za plaćanjem, a posredno iz same garancije. Najčešći među njima od-
nose se na način podnošenja zahtjeva i na priložene, odnosno dokumente koji nisu pri-
loženi.442 Kao i kod dokumentarnog akreditiva, za valjanost priloženih dokumenata u
principu važe teorija striktne saobraznosti443 i princip ograničavanja odgovornosti
banke za pregled dokumenata samo na ispravnost njihovog vanjskog izgleda.444
Prvu grupu među subjektivnim prigovorima čine oni koji su fundirani u vangarancij-
skim odnosima banke i korisnika. Njihov eklatantan predstavnik je prigovor kompenza-
cije. Drugi je prigovor prevare, odnosno doloznog ponašanja korisnika. Iako je nesporan
princip da prevara čini sve radnje korisnika pravno nevaljanim (fraus omnia corrumpit),
njegovo uvažavanje u ovom slučaju je veoma složeno. Prema dosadašnjoj praksi, u upo-
rednom pravu mogu se uspostaviti sljedeći putokazi za isticanje ovog prigovora:
a) prevarno ponašanje mora biti izvršeno od strane korisnika, ne i trećih lica (podizvo-
đača, agenta u transportu itd.),
b) postojanje prevare na strani korisnika mora biti učinjeno veoma vjerovatnim, „kao
jedino logično ili realistično objašnjenje”,445
c) prevara se može dokazivati svim sredstvima, ali dokazi moraju biti nesumnjivi.446
Teret dokaza leži na banci.
U treću grupu subjektivnih prigovora ulaze oni kod kojih banka odbija plaćanje
pozivom na nezakonitost i nemoralnost osnovnog posla. Zbog čl. 8 Sporazuma MMF iz
Bretton Wodsa potrebno je da nezakonitost osnovnog posla postoji kako u zemlji dužnika,
tako i u državi povjerioca iz osnovnog odnosa.447 Četvrta grupa sadrži prigovore banke
da je korisnik namjerno spriječio izvršavanje obaveza dužnika iz osnovnog posla.448
Nezakonitost i nemoralnost procjenjuje stvarno nadležni sud, odnosno arbitraža.
Ukoliko su dokazi o osnovanosti prigovora „jaki”, banka može tražiti izricanje privremene
mjere kojom joj se zabranjuje isplate iznosa ili kojom se korisniku zabranjuje raspola-
ganje iznosima dobivenim na osnovu garancije.449 Štetne posljedice propuštanja
prigovora zle namjere, tj. doloznosti korisnika i nezakonitosti osnovnog posla snosi
banka.450
522
5. Prenos prava iz garancije
783. Garancijom korisnik stiče subjektivno pravo na naplatu određene sume. U teoriji
dominira stav da je ovo pravo prenosivo.451 Uslovi pod kojim se to može učiniti u zako-
nodavstvu su posebno postavljeni.452
Vidjeli smo da prema Zakonu o obligacionim odnosima, „svoja prava iz bankarske
garancije korisnik može ustupiti trećem samo s ustupanjem potraživanja koje je
osigurano garancijom i prijenosom svojih obaveza u vezi s osiguranim potraživanjem.” 453
Teorija je ovoj formulaciji zamjerila nejasno definisanje obaveza koje se moraju prenijeti
istovremeno sa pravima iz garancije.454 Sistemsko tumačenje pokazuje da su u pitanju
obaveze korisnika iz osnovnog posla prema nalogodavcu iz ugovora o izdavanju
garancije. Iako je stilizacija zakona donekle neprecizna, jasno je da treće lice na koje se
prenosi garancija mora biti isto ono koje je preuzelo ovlaštenja i obaveze iz osnovnog
posla. Drugim riječima, korisnik može izvršiti prenos prava iz garancije samo ako je
prethodno trećem licu ustupio osnovni ugovor. Ukoliko cesionar, onaj subjekt na koji je
preneseno pravo iz osnovnog posla, ne podnese dokaze o prenosu ugovora, banka
je ovlaštena da odbije plaćanje. Ostala pitanja ravnaju se prema opštim pravilima o
cesiji.455
784. Sva do sada iznesena rješenja primjenjiva su na akcesorne bankarske garancije.
Ona su, međutim, inkompatibilna sa samostalnim garancijama, pogotovo ako su one
apstraktne - ako osnovni posao nije u njima ni naznačen. Zbog toga je opravdan stav
da se u ovim vrstama garancija pitanje njihove prenosivosti mora riješiti u osnovnom
ugovoru,456 te, dodali bismo, u ugovoru o davanju bankarske garancije. UN Konvencija
i URDG polaze od principa neprenosivosti zahtjeva za plaćanje ovih garancija i od
slobode cediranja iznosa dobijenih izvršenom isplatom garantovane sume.457 Stav
Jednoobraznih pravila za garancije na poziv (MTK 458) nešto je blaži: „pravo korisnika
da ustupi plaćanje po garanciji nije prenosivo, osim ako to nije izričito navedeno u
garanciji ili izmjeni garancije“.458 Razumije se da ova ograničenja ne važe za iznose koje
je korisnik već naplatio po osnovu garancije.
785. Bankarske garancije se pojavljuju kao instrument obezbjeđenja u velikom broju
vrlo različitih poslova. Pošto odgovaraju različitim potrebama, broj modaliteta je veoma
veliki čak i kod onih elemenata garancije koji su se u praksi tipizirali. Sve to dovodi
do mogućnosti različitih sistematizacija garancija. Dvije osnovne su prema privrednoj
funkciji garancije i po broju banaka koje učestvuju u poslu.
523
Pored osnovne, moguće su i druge podjele bankarskih garancija. Metodologija ban-

karskog poslovanja dijeli garancije na „plative” i „činidbene”, zavisno od toga da li se
daju za obezbjeđenje izvršenja novčanih ili nenovčanih obaveza.459 Banke, dalje, imaju
različite procedure za odobrenje garancija svojim klijentima i licima koja nisu njihovi
klijenti. U drugom slučaju se po pravilu traži kontragarancija korisnikove banke ili
pojačana sredstava obezbjeđenja. Ukoliko banka daje garancije na bazi deponovanog
pokrića, govori se o pokrivenim garancijama, u suprotnom slučaju - o nepokrivenim.
Nepokrivene garancije sadrže i elemente kredita, pa se smatraju mješovitim pravnim
poslom. Teorija poznaje i druge podjele: konzorcijalne i individualne, loro i nostro,
naprimjer.460
IV PODJELA BANKARSKIH GARANCIJA PREMA

PRIVREDNOJ FUNKCIJI
1. Avansne garancije
786. Avansnom garancijom banka korisniku obezbjeđuje vraćanje avansa koji je on

dao nalogodavcu radi olakšavanja izvršenja obaveza iz osnovnog posla (repayment
guarantee; Auzahlungs-garantie). Predstavlja tvorevinu poslovne prakse i autonomnog
poslovnog prava, pa je za akcesorne garancije uređena Jednoobraznim pravilima za
ugovorne garancije iz 1978. godine. Ukoliko se kao korisnik ove garancije pojavljuje
lice javnog prava, u pojedinim zemljama se uređuje i podzakonskim aktima. Ova vrsta
garancije najčešće se koristi u ugovorima o prodaji investicione opreme i o investicionoj
izgradnji, te kod velikih poslova javnih nabavki.
Avansna garancija može biti samostalna i akcesorna. Samostalna je onda kada se
banka obavezuje da će pod određenim uslovima korisniku isplatiti ukupan iznos avansa
koji je dat dužniku iz osnovnog posla. Za nju u cjelini vrijede pravila o nezavisnim
garancijama. Akcesornom garancijom banka preuzima obavezu da na zahtjev korisnika
isplati onaj iznos avansa koji dužnik iz osnovnog posla, kao principal banke, korisniku
nije vratio ispunjenjem ugovora ili vraćanjem avansiranog iznosa u novcu. Obaveza
banke u ovom je slučaju proporcionalna neizvršenju dužnikovih obaveza iz osnovnog
posla koje su vezane za korištenje ili povrat avansa. Akcesornost avansne garancije mora
se ugovoriti izričito ili pozivom na Jednoobrazna pravila.
524
U poslovnoj praksi tipizirale su se još dvije podvrste avansnih garancija. Kod prve,
banka garant kontroliše da li se avansna suma trošila u skladu sa ciljem za koji je data.
Ako utvrdi propuste, može odbiti isplatu garancije. Druga podvrsta karakteristična je po
tome što obaveza banke prestaje kada vrijednost isporučene robe i/ili izvršenih radova
dostigne garantovani iznos.461
787. Avansnom garancijom obezbjeđuje se novčana obaveza („plativa garancija”).
Zbog toga je garantovani iznos po pravilu približno jednak datom avansu. Garantovani
iznos može uključiti i kamate na avansni iznos.462 Dileme postoje oko toga da li garan-
tovana suma može bitno da prevazilazi avans. U slučaju akcesornih avansnih garancija,
garantovani iznos ne može biti veći od osnovne obaveze, od avansa.463 Kod nezavisnih
avansnih garancija to nije slučaj. Suma na koju garancija glasi određuje se fiksno ili kao
plafon obaveze banke. Garantovana suma odnosi se samo na obaveze nalogodavca u
pogledu korištenja avansa koje su utvrđene osnovnim ugovorom. Iz principijelnih razloga
ovaj stav bi morao da važi kako za samostalne, tako i za akcesorne avansne garancije.
On, međutim, nije usvojen u članu 7 Jednoobraznih pravila. Prema njemu, ukoliko drukčije
nije izričito ugovoreno, „garancija će važiti za obaveze principala naznačene u ugovoru
i svakoj njegovoj izmjeni.” Garancija obavezuje banku do iznosa garantne sume i dok
garancija važi. Vodeći računa o složenosti osnovnih poslova, čl. 7 URDG je relativizirao
ova rješenja. Garantovana suma može biti povećana, a rok garancije produžen ukoliko
banka o tome na siguran način obavijesti korisnika. Jasno je da iza ovakvog obavještenja
uvijek stoji naknadna odgovarajuća instrukcija nalogodavca.
Banka je dužna da na osnovu urednog zahtjeva izvrši isplatu. Isplata se vrši u
naznačenoj valuti. Ako nje nema, isplata se vrši u valuti u kojoj je avans dat. Banka je
dužna platiti garantovani iznos u cjelini. Ovo pravilo važi čak i za akcesorne garancije,
ukoliko u samoj garanciji nije drukčije precizirano.464 U slučaju raskida ugovora obaveza
banke po osnovu garancije prestaje „ako je vrednost isporuke veća ili jednaka vrednosti
avansa”.465
788. Načelno posmatrano, vremensko važenje avansne bankarske garancije odre-
đeno je rokom izvršenja glavne obaveze (isporuka, građenje itd). U pravilu se na taj rok
dodaje period mogućeg zadocnjenja i vrijeme potrebno za ispunjenje uslova za
podnošenje zahtjeva za naplatu.466 Ako drukčije nije ugovoreno, član 4 Jednoobraznih
pravila određuje krajnji rok od 6 mjeseci „računajući od datuma naznačenog u ugovoru
za isporuku ili završetak radova.” Ukoliko suprotno nije ugovoreno, obaveza po avansnoj
garanciji dospijeva tek sa istekom roka za ispunjenje obaveze iz osnovnog posla. Čak i
kada postoji objektivna nemogućnost za izvršenje osnovne obaveze, banka može „bez
posebnog ugovornog ovlaštenja da isplati ovu garanciju.”467
525
Zahtjev se podnosi od dospjelosti do isteka garancije na način predviđen u ugovoru

ili samom aktu garancije. Jednoobrazna pravila dozvoljavaju da to bude učinjeno
pismeno, telegramom ili teleksom (čl. 8). Zahtjev mora biti potkrijepljen predviđenom
dokumentacijom. Prilikom sastavljanja teksta garancije posebnu pažnju treba posvetiti
određivanju dokumenata, budući da su rješenja Jednoobraznih pravila veoma nepovoljna
za korisnika. Shodno članu 9 potrebno je podnijeti „pismeno odobrenje principala na
podnijeti zahtjev i traženi iznos”, ili sudsku ili arbitražnu odluku kojom se opravdava
zahtjev. Prema Jednoobraznim pravilima, banka o svom zahtjevu mora obavijestiti
nalogodavca („principala”) (čl. 5).
2. Licitacione garancije
789. Licitacionom garancijom banka se pod predviđenim uslovima obavezuje kori-

sniku isplatiti određenu sumu ako nalogodavac povuče svoju ponudu sa javne licitacije
ili odbije da zaključi ugovor u skladu sa uslovima javne licitacije, bude li izabran kao
najpovoljniji ponuđač (bid-bond, bid-guarantee, Bietungsgarantie). I licitaciona garancija
je rezultat poslovne prakse prvenstveno u oblasti investicione izgradnje i javnih
nabavki. Uređena je najčešće tenderskom dokumentacijom. Rješenja, Jednoobraznih
pravila primjenjuju se ako su izričito ugovorena.
Ovom garancijom se pokrivaju rizici „povrede licitacionih uslova”468 i šteta koju je
korisnik time pretrpio.469 Zbog prirode odnosa u javnoj licitaciji i karaktera obaveze
nalogodavca, ova garancija ima obilježja „činidbene garancije”. No, mogućnost
popravljanja posljedica povrede licitacionih uslova isključivo u novcu daje razmatranoj
garanciji i osobine „plative garancije”. Na ovo ukazuje i garantovani iznos.
790. Suma garancije određuje se u apsolutnom iznosu ili u procjeni od vrijednosti
posla iz tenderske dokumentacije. Bez obzira na način određivanja, uobičajeno je da
se garantovani iznos za manje objekte kreće u rasponu od 2% do 5%, a za veće do 10%
vrijednosti objekta.470 Garantovani iznos se određuje isključivo u odnosu na vrijednost
objekta iz prvobitne licitacione dokumentacije. Ovaj stav usvajaju čak i Jednoobrazna
pravila, s tim da je uključivanje kasnijih promjena vrijednosti objekta kao kriterija za
određivanje visine garantnog iznosa moguće na osnovu naknadnog izričitog pisanog
obavještenja koje banka uputi korisniku (čl. 7).
Licitaciona garancija dospijeva najranije danom u kome su prema pozivu na ofertalnu
licitaciju mogu podnositi ponude. Utvrđivanje nekog ranijeg datuma otvorilo bi široko
polje za različite zloupotrebe, naročito kod samostalnih i apstraktnih garancija. Krajnji
526
rok važenja teže je utvrditi. On se određuje garancijom i traje duže ne samo od roka za
završetak licitacionog postupka471 nego i od vremena potrebnog za procedure zaklju-
čivanja ugovora nakon završene licitacije. Teorija je saglasna u tome da je u pitanju
„jedan kraći vremenski period.” 472 Upravo zbog neizvjesnosti oko trajanja licitacije, Jed-
noobrazna pravila u čl. 4 predviđaju da ova garancija prestaje „po isteku perioda od
šest mjeseci od datuma izdavanja garancije”. 473 Licitaciona garancija može prestati i
prije isteka roka važenja. Slučajevi u kojima se to dešava utvrđeni su u članu 5 Jednoo-
braznih pravila. No, oni su primjenjivi i kad važenje Jednoobraznih pravila nije ugovoreno,
budući da bi suprotno ponašanje korisnika značilo prevaru. Ti slučajevi su:
a) dodjela posla nalogodavcu pismom prihvata (letter of acceptance) ili potpisom
ugovora,
b) dodjela posla drugom ponuđaču i
c) izričita izjava korisnika da nema namjeru povjeriti posao bilo kome.
Režim podnošenja zahtjeva i isplate garantovane sume isti je kao i kod licitacionih
garancija. Izuzeci koji postoje uslovljeni su prirodom odnosa u javnoj (ofertalnoj)
licitaciji. Naime, djelimično smanjenje garantne sume ne dolazi u obzir, a ne važe ni
pravila koja se tiču odnosa povodom raskida ugovora.
3. Garancije za dobro izvršenje posla
791. Garancijom za dobro izvršenje posla, odnosno ugovora, banka obezbjeđuje

korisnika od rizika neispunjenja ili neurednog ispunjenja nalogodavčevih („principalo-
vih”) obaveza iz osnovnog posla (performance guarantea, Erfuelungsgarantie). Nastala je
u okvirima autonomnog poslovnog prava i spada u predmet regulisanja Jednoobraznih
pravila. Najčešće se pojavljuje uz ugovore o prodaji investicione opreme i o investicionoj
izgradnji. No, naročito u svom samostalnom obliku ova vrsta garancije predstavlja
univerzalan instrument i može služiti za obezbjeđenje izvršenja bilo koje ugovorne
obaveze. Izraziti je predstavnik činidbenih garancija.
Garancijom za dobro izvršenje posla obavezuje se banka da će na zahtjev korisnika
pod predviđenim uslovima isplatiti novčanu sumu navedenu u garanciji (samostalna
garancija) ili obezbijediti izvršenje ugovora (akcesorna garancija) ukoliko nalogodavac
ne izvrši, ili ne izvrši uredno, svoje obaveze iz osnovnog posla. Uz datu definiciju
interesantno je napomenuti dva rješenja člana 2 URDG. Najprije, Jednoobrazna
pravila polaze od pretpostavke samostalnosti, a ne akcesornosti ovog tipa garancija.474
527
I drugo, pravo izbora između isplate ili izvršenja u naturi kod akcesornih garancija
pripada korisniku.
Ako valuta na koju glasi garantna suma nije određena, „treba prihvatiti pretpostavku
da se radi o valuti u kojoj je izražena vrednost činidbe u osnovnom ugovoru.” 475 Visina
sume zavisi od rizika koji se pokrivaju. Izražava se u apsolutnom iznosu ili u procentu
vrijednosti osnovnog posla. Tada se kreće u rasponu od 5% do 25%.476 Označena suma
predstavlja fiksnu svotu koju treba isplatiti ili plafon obaveze banke po garanciji.
Jednoobrazna pravila pretpostavljaju drugo rješenje.477
792. Garancija za dobro izvršenje posla dospijeva trenutkom zaključenja ugovora.
Ako ugovor zbog nužnosti pribavljanja različitih odobrenja ili dozvola postaje punovažan
naknadno, garancija dospijeva momentom punovažnosti osnovnog posla. Može se
ugovoriti i drugačije. Teži problem predstavlja određivanje krajnjeg roka važenja ga-
rancije. Ukoliko utvrđivanje krajnjeg roka isplate ove garancije nije zakonom zabra-
njeno, pravilo je da vrijeme njenog važenja bude duže od vremena za izvršavanje
osnovnog posla, uključujući i izvjestan period eventualnog zadocnjenja. Ako sadržaj
osnovnog posla obuhvata i davanje rokova za probni pogon i rokova u kojima se
garantuje postojanje ugovorenih svojstava robe ili usluge, garancija obuhvata i ove
rokove. Jednoobrazno pravilo u članu 4 sadrži više rješenja za ovu situaciju. Garancija
ističe 6 mjeseci nakon datuma predviđenog u ugovoru za isporuku ili završetak radova,
„ili poslije bilo kog produženja tog roka”. Ukoliko je garantni period izričito pokriven
bankarskom garancijom, ona prestaje nakon mjesec dana od isteka garantnog perioda.
Način podnošenja zahtjeva je isti kao i u slučaju licitacionih garancija. Kod akcesornih
garancija ovog tipa treba skrenuti pažnju na jednu specifičnu okolnost: način dokazi-
vanja da bančin nalogodavac nije izvršio ili nije uredno izvršio obaveze iz osnovnog
ugovora mora biti jednoobrazno preciziran u sva tri pravna posla vezana za bankarsku
garanciju.
Isplata je podvrgnuta režimu koji važi i za druge garancije. Kod akcesornih garancija
posebnu teškoću predstavlja dokazivanje štete koju je korisnik pretrpio, pa je ovo
pitanje poželjno detaljno urediti u samoj garanciji.
4. Ostale vrste garancija
793. Najrašireniju među ostalim tipiziranim garancijama predstavljaju tzv. „kono-

smanske garancije”. Njih daje primalac robe upućene morem kada želi da od brodara
podigne robu prije nego što je dobio konosman, odnosno prije nego što ga prezentira
528
brodaru. Brodar, koji po pravilu zna ličnosti primaoca iz kopija dokumenata, izdaje robu
pod uslovom da mu se rizici takvog postupka pokriju posebnom bankarskom garancijom.478
Ova garancija se može primijeniti i kod drugih vidova transporta kod kojih se pojav-
ljuje prenosivi transportni dokument kao hartija od vrijednosti. To je danas slučaj u tran-
sportu robe željeznicom. U praksi se slične garancije pojavljuju i kod akreditiva, premda
je tu pravna situacija daleko složenija.479 Zbog širenja i na druge poslove, ova garancija
se počinje nazivati i „garancija za nedostajuća (neprezentirana) dokumenta.”
794. Različite potrebe i poslovna praksa razvile su niz drugih garancija. Njihovo je
zajedničko svojstvo da se međusobno razlikuju po komercijalnim karakteristikama i
poslovnim tehnikama koje se koriste, a ne prema suštinskim obilježjima. Zbog toga ih
je dovoljno samo navesti primjera radi. Najčešće su:
a) garancija za plaćanje,
b) konsignaciona garancija,
c) carinska garancija,
d) garancija za vraćanje ambalaže,
e) garancija za iskup mjenica480 i
f ) garancija za povrat zadržanih iznosa (retention guarantee).481
V PODJELA BANKARSKIH GARANCIJA PREMA

BROJU BANAKA U POSLU GARANCIJE
1. Direktne i indirektne
795. Sva dosadašnja izlaganja odnosila su se na situaciju u kojoj postoje jedan

dužnik i jedan povjerilac iz osnovnog posla, te jedna banka kao garant povjeriocu
iz osnovnog posla. Odnos banke prema povjeriocu kao korisniku garancije je neposre-
dan, zasnovan na pravnom poslu između njih samih. Zato se ovakve garancije nazivaju
i direktnim.
Složenost privrednog poslovanja, intervencije države u najvažnije poslove u kojima
se garancija primjenjuje, te potreba za pojačanom sigurnošću svih učesnika u operaciji
u kojoj se garancija javlja, doveli su do uključivanja više banaka u garantovanje jedne
529
te iste obaveze iz osnovnog posla. Specifičnosti međubankarskih odnosa i garancija

koje se u njima pojavljuju služe kao kriterij za posebnu podjelu bankarskih garancija.
796. Indirektna bankarska garancija javlja se onda kada zbog domaćih propisa ili
privrednih okolnosti povjerilac zahtijeva od dužnika iz osnovnog posla da mu se ispostavi
garancija njegove, domaće banke, a ne banke nalogodavca. Da bi udovoljio ovoj
obavezi, dužnik se obraća svojoj banci sa zahtjevom da ona obezbijedi izdavanje kori-
sniku garanciju od strane banke koju je on tražio. Garancija koju na zahtjev dužnikove
banke povjeriočeva banka izda povjeriocu kao korisniku naziva se indirektna garancija.482
U ovoj konstrukciji se često javlja i notificirajuća banka, ona koja provjerava postojanje
dužnikove banke i obavještava korisnika o autentičnom tekstu garancije.483 U indi-
rektnim bankarskim garancijama postoji više odnosa.
Odnos između dužnika po osnovnom poslu i njegove banke zasniva se ugovorom o
nalogu. Banka preuzima bilo obavezu rada, bilo obavezu rezultata, tj. zaključivanja
ugovora o davanju garancije sa povjeriočevom bankom.484 Odnos između dužnikove i
povjeriočeve banke je onaj koji nastaje ugovorom o davanju garancije. Ovaj ugovor je
pravno potpuno neovisan od prethodnog ugovora o nalogu. Korisnikova banka izdaje
korisniku garancije koja mora biti u skladu sa ugovorom zaključenim između nje i
dužnikove banke. No, ova je garancija potpuno pravno nezavisna od tog ugovora. Sva
ostala pitanja rješavaju se u skladu sa već izloženim pravilima o direktnim garancijama.
2. Kontragarancija, potvrđena garancija i supergarancija
797. Kontragarancija je vezana isključivo za indirektne garancije.485 Da bi korisnikova

banka izdala garanciju korisniku, ona kao sopstveno obezbjeđenje zahtijeva od svoga
nalogodavca garanciju za slučaj da bude morala korisniku isplatiti indirektnu garanciju
(čl. 6(c) Konvencije).
Kontragarancija je pravno samostalna. Ona ne zavisi od ugovora o davanju garancije,
niti od indirektne garancije. Rok važenja kontragarancije po pravilu je duži od važenja
indirektne garancije.486
798. Potvrđena (konfirmirana) garancija rezultat je potrebe za poslovnom i pravnom
sigurnošću stranaka i banaka u međunarodnom prometu. Predstavlja složenu pojavu,
pa je analizom teksta potrebno utvrđivati njenu pravnu prirodu. A ona je dvostruka.
530
Potvrđena garancija je najprije ona garancija strane banke na kojoj domaća banka
potvrđuje, konfirmira postojanje, izgled i vjerodostojnost nekih činjenica. To je najčešće
postojanje strane banke, ovlaštenih potpisnika i valjanosti nekih elemenata garancije.
Konfimirajuća banka u ovom slučaju odgovara samo za tačnost navoda koji je
potvrdila.487
U drugom slučaju, konfirmirajuća banka potvrđuje samu obavezu iz garancije druge,
najčešće strane banke. Ona time pristupa njenom dugu, postaje sugarant. Dakle, kod
potvrđene garancije u ovoj varijanti postoji jedna garancija sa dva solidarno odgovorna
garanta. Kada govori o potvrdi garancije, Zakon o obligacionim odnosima ima u vidu
upravo ovaj tip konfirmirane garancije.488 Zbog toga iznenađuje njeno označavanje u
naslovu člana 1085 kao „supergarancija.”489 UN Konvencija u čl. 6(e) pod konfirmacijom
također podrazumijeva isključivo preuzimanje obaveze druge banke da isplati garan-
ciju na zahtjev korisnika.
799. „Supergarancija” je tehnički termin za garanciju koju jedna banka izdaje
korisniku kao obezbjeđenje za slučaj da druga banka ne izvrši svoje obaveze po
sopstvenoj garanciji istom tom korisniku. Supergarancija je, dakle, garancija za garanta.
Supergarancija je pravno posmatrano direktna garancija koja se zasniva potpuno
samostalnim poslom bankarske garancije između banke supergaranta i korisnika. Ono
što komercijalno veže supergaranciju i garanciju je ista ličnost korisnika. Upravo zbog
toga i specifičnih interesa korisnika, garancija i supergarancija se ne moraju sadržinski
podudarati.490
531
DIO SEDMI
RJEŠAVANJE
SPOROVA IZ
MEĐUNARODNIH
POSLOVNIH
OPERACIJA
GLAVA PRVA
NAČINI RJEŠAVANJA SPOROVA
I METODI RJEŠAVANJA SPOROVA SA ELEMENTOM INOSTRANOSTI
1. Rješavanje sporova sa elementom inostranosti
800. Poslovni odnosi sa elementom inostranosti, pored sukoba zakona, neminovno

dovode i do sukoba nadležnosti sudova raznih država prilikom rješavanja sporova
(sukob jurisdikcija). Vidjeli smo da je jedan od osnovnih principa u međunarodnim
odnosima princip nacionalne suverenosti. U tom duhu je izgrađen i zahtjev za poštiva-
njem principa nemiješanja u unutrašnje odnose pojedinih zemalja. Ova načela dolaze
do izražaja posebno prilikom donošenja odluke o nadležnosti suda radi rješavanja spor-
nog odnosa sa elementom inostranosti. Pitanje izbora nadležnog suda potpuno je
odvojeno od pitanja izbora mjerodavnog prava. Samo problem izbora mjerodavnog
prava se, pri tome, može cijeniti sa stanovišta primjene procesnog i materijalnog prava.
Ovo pitanje, vidjeli smo, rješava se pravilima međunarodnog privatnog prava koja se
odnose na kolizione norme i izbor mjerodavnog prava. U ovom dijelu materije intere-
suju nas samo one norme međunarodnog privatnog prava koje su mjerodavne za
rješavanje spornih odnosa u međunarodnim poslovnim operacijama.
U cilju poštivanja principa međunarodne zajednice o nemiješanju u unutrašnje stvari
pojedine države i suverenosti svake države na međunarodnom planu nisu u potpunosti
definisana pravila koja bi se odnosila na razgraničavanje nadležnosti pojedinih sudova
kod međunarodnih poslovnih operacija. Uvažavajući princip pacta sunta servanda, po
kome je ugovor zakon za ugovorne strane, primjena međunarodnih standarda će na
red doći samo ukoliko pitanje sudske nadležnosti nije definisano ugovorom stranaka.
Tek kada su iscrpljene mogućnosti vezane za poštivanje ovog principa ugovornog prava
na red bi došla primjena kolizionih pravila međunarodnog privatnog prava. Pošto se i
535
kod ovih pravila radi o normama nacionalnih pravnih sistema, to će se kod određivanja
nadležnosti suda za rješavanje spornog odnosa sigurno morati uvažavati i norme dru-
gog suvereniteta. Ograničenje isključive nadležnosti jednog nacionalnog suda je bitno
i zbog toga što sudske odluke tog suda neće biti priznate niti izvršene na teritoriji druge
zemlje čiji je sud, po njenom pravu, također isključivo nadležan za predmetne sporove.
Međunarodna zajednica je uvijek ispoljavala tendenciju da rješavanje sporova sa ele-
mentom inostranosti povjeri nadnacionalnim institucijama. Međutim ta se tendencija
nalazi u koliziji sa pojedinim načelima ugovornog, odnosno obligacionog prava. Radi se
o poštivanju spomenutih principa autonomije volje ugovornih strana i principa pacta
sunt servanda. Nadnacionalne sudske institucije su time našle svoje mjesto u rješavanju
sporova između pojedinih suvereniteta, pretežno onih imovinske prirode. Pored jedne
univerzalne sudske institucije, postoje i one koje su regionalnog karaktera. Među njima
su za nas najinteresantnije one koje se javljaju na nivou Evropske unije. Pored toga, ova
materija je locirana i u okvirima zasebne pravne discipline međunarodnog javnog prava
koja se bavi odnosima na nivou državnih suvereniteta, odnosno odnosima nadnacio-
nalnih institucija.
801. Rješavanje sporova u međunarodnim poslovnim odnosima zavrjeđuje posebnu
pažnju s obzirom da za njih važe pravila koja su različita u odnosu na norme koje se
primjenjuju na unutrašnje sporove između subjekata poslovnog prava. Razlike su
brojne:
a) prva razlika je uzrokovana postojanjem elementa inostranosti u međunarodnim po-
slovnim operacijama,
b) druga specifičnost leži u karakteru izvora prava pošto se među njima pojavljuju naj-
manje dva nacionalna prava i međunarodne konvencije,
c) treća grupa osobitosti je prouzrokovana postojanjem različitih vrsta međunarodnih
konvencija; jedne su bilateralne, druge multilateralne; posebno je složeno pitanje
njihovog adoptiranja u nacionalne pravne poretke zainteresovanih zemalja,
d) četvrta specifičnost je važenje i primjena nacionalnih propisa međunarodnog pri-
vatnog prava
e) kao peta osobitost javlja se postojanje nadnacionalnih sudskih institucija i
f ) šesta specifičnost je postojanje arbitražnog rješavanja sporova.
536
Arbitražno rješavanje sporova, pri tome, nije samo specifičnost međunarodnih po-
slovnih operacija. Ovaj način rješavanja sporova poznaju i nacionalna zakonodavstva za
sporove gdje se kao učesnici javljaju poslovni subjekti koji pripadaju istom državnom
suverenitetu. Vidjećemo da je arbitražni način rješavanja sporova ipak karakterističniji
za međunarodne nego za domaće poslovne operacije.
2. Modaliteti rješavanja sporova sa elementom inostranosti
802. Modaliteti rješavanja sporova sa elementom inostranosti se mogu podijeliti na

slijedeći način:
a) rješavanje sporova mirnim putem; posredovanjem, diplomatskim metodama, kon-
cilijacijom - mirenjem i slično,
b) rješavanje sporova od strane redovnih sudova,1 kao državnih institucija pojedinih
zemalja,
c) rješavanje sporova putem nadnacionalnih sudskih institucija univerzalnog ili regio-
nalnog karaktera i
d) rješavanje sporova putem nedržavnih tijela-arbitraža, koje mogu biti nacionalne,
nadnacionalne i ad hoc.
Prema organima, osnovni modaliteti rješavanja sporova sa elementom inostranosti

su sudski i vansudski. Detaljnije izložena, ta podjela izgleda ovako:
a) nacionalni sudovi pojedinih država,
b) nadnacionalne institucionalne arbitraže,
c) ad hoc arbitraže,
d) arbitraže koje su vezane za pojedina nedržavna nacionalna tijela, i to najčešće pri-
vredne komore ili druge vidove privrednih asocijacija,
e) arbitraže nadnacionalnog karaktera koje rješavaju posebne i specifične vrste sporova
i koje su ustanovljene pojedinim međunarodnim konvencijama,
f ) međunarodne sudske institucije,
g) regionalne sudske institucije koje su ustanovljene na nivou pojedinih regionalnih
međunarodnih asocijacija.
537
803. Našu pažnju najviše zavrjeđuju dvije stvari. Prva se odnosi na utvrđivanje vrste
sporova koji se nalaze u isključivoj sudskoj nadležnosti redovnih sudova pojedinih
zemalja. Druga se tiče mogućnosti ugovaranja arbitražnog rješavanja sporova sa
elementima inostranosti. Arbitražno rješavanje sporova bi trebalo biti imanentno
privredno-pravnim odnosima uopšte, a pogotovu onima koji u sebi imaju element
inostranosti. Svoje adekvatno mjesto treba da nađu i drugi oblici rješavanja ove vrste
sporova, s tim što je njihov značaj znatno manji za materiju ove pravne discipline.
S obzirom na činjenicu postojanja međunarodnih sudskih institucija i njima treba
posvetiti odgovarajuću pažnju. Ovo pitanje je manjeg značaja zato što se radi o sporovima
u kojima su, u većini slučajeva, učesnici države kao suvereniteti.
804. Međunarodno privredno sudstvo posmatramo u kontekstu neovisnom od
nedržavnog rješavanja međunarodnih privrednih sporova. Osnov za ovu tvrdnju se
nalazi, prije svega, u subjektima koji učestvuju u pojedinim vrstama sporova, kao i u
predmetima samog sudovanja. Međunarodno privredno sudstvo nije se kroz istoriju
afirmisalo u rješavanju sporova iz međunarodnih poslovnih operacija. Razloga je više.
Jedan od osnovnih je autonomnost i samostalnost privrednih partnera. U ovom pravcu
djeluju i ostala načela ugovornog, odnosno obligacionog prava u prvom redu obaveza
poštivanja preuzetih ugovornih obaveza. Poslovni ljudi izbjegavaju međunarodno
privredno sudstvo i iz praktičnih razloga. Radi se o institucijama koje su relativno
„trome” i njihov rad nije prilagođen potrebama savremenog brzog poslovnog prometa.
Zbog toga oni danas preteženo djeluju u sporovima čije su strane države i koji se
odnose na međunarodno ekonomsko pravo. Od ove vrste sudskih institucija moraju se
spomenuti Međunarodni sud pravde i Stalni arbitražni sud u Hagu.
3. Pravila međunarodnog privatnog prava o

nadležnosti sudskih i drugih institucija
805. O međunarodnom privatnom pravu bilo je riječi u vezi sa izvorima međuna-

rodnog poslovnog prava i kod pojedinih konkretnih pitanja. Stoga ćemo se ovdje samo
zadržati na onim odnosima sa elementom inostranosti koji se odnose na:
a) sporove koji su u isključivoj jurisdikciji nacionalnih redovnih sudova i
b) sporove u kojima učesnici u međunarodnim poslovnim operacijama mogu da dis-
poniraju sa predmetom spora, pa time i ugovaraju nadležnost arbitraže za njihovo
rješavanje.
538
Apsolutna isključiva sudska nadležnost u međunarodnim poslovnim operacijama

postoji u slijedećim sporovima:
a) povodom stvarnih prava na nekretninama,
b) zbog poništaja prava na patent, robni i uslužni žig, model i uzorak koji su upisani u
nacionalni registar i
c) vezanim za stvarna prava na vazduhoplovima i brodovima koji su upisani u nacio-
nalni registar.2
Apsolutna isključiva sudska nadležnost postoji i u sporovima koji se odnose na

pojedina subjektivna prava fizičkih lica statusnog karaktera. Pošto se tu radi o materiji
civilnog, odnosno građanskog prava, ona za nas nije ni interesantna.
U sporovima koji se tiču stvarnih prava na nekretninama uvijek će postojati nadležnost
redovnog suda kod koga je izvršen upis u sudski ili neki drugi registar. Prema mjestu
suda, ili drugog državnog organa kod koga se vodi registar, procjenjuje se i mjesto gdje
se nalazi predmetna nekretnina. U pobrojanim slučajevima vezanim za prava industrijske
svojine nadležnost suda će se utvrđivati prema poslovnom sjedištu pravnog lica na koje
je i izvršen upis predmetnog prava industrijske svojine. Postojanje isključive sudske na-
dležnosti nacionalnog suda podrazumijeva da će se uvijek u tim sporovima primjenji-
vati nacionalno materijalno i procesno pravo. Zbog toga se može reći da u navedenim
pitanjima sukob jurisdikcija načelno nije moguć. Pokretanje spora pred nekim drugim
sudom dovelo bi do njegovog oglašavanja nenadležnim. Eventualno donošenje sudske
presude u ovakvoj vrsti sporova imalo bi za posljedicu da takva sudska odluka ne bi
bila podobna za priznavanje i izvršenje.3
806. Priznanje i izvršenje stranih sudskih i arbitražnih odluka u svim pravnim sistemima je
izuzetno osjetljiv problem. Njemu se prilazi sa posebnim oprezom. To je i razlog što su
i tzv. negativni i tzv. pozitivni uslovi vezani za priznavanje i izvršavanje stranih sudskih
i arbitražnih odluka strogi. Priznavanje ujedno podliježe određenim formalnostima čiji je cilj
da se preispitaju svi uslovi pod kojim je odluka donesena kako ne bi došlo do negativnih
reperkusija po domaće pravno lice. Krajnji motiv je sprečavanje stavljanja domaćih lica
u podređeni položaj. Priznanje i izvršenje inostranih sudskih i arbitražnih odluka također
se cijeni prema nacionalnim propisima zemlje gdje se predmetna sudska ili arbitražna
odluka ima primijeniti, odnosno izvršiti. Uvijek se primjenjuje nacionalno procesno i
materijalno pravo. Uslovi su, na međunarodnom planu, u velikoj mjeri unificirani poseb-
nim međunarodnim konvencijama. Ovo se naročito odnosi na arbitražne odluke. O uslo-
vima za izvršavanje ovih odluka biće posebno riječi kod izvršavanja arbitražnih odluka.
539
II IZVORI PRAVA
1. Međunarodne konvencije
807. Izvori prava za rješavanje sporova sa elementom inostranosti se dijele kao i

pojedine vrste izvora međunarodnog poslovnog prava. U njih spadaju:
a) međunarodne konvencije različitih karkateristika: multilateralne i bilateralne, opšte
i regionalne;
b) nacionalno zakonodavstvo;
c) pravilnici arbitražnih institucija kao autonoman izvor prava,
d) sudska praksa nacionalnih sudova,
e) sudska praksa nadnacionalnih sudskih institucija,
f ) arbitražna praksa i
g) pravna nauka.
Prva skupina izvora posvećenih rješavanju poslovnih sporova sa elementima

inostranosti se odnosi isključivo na arbitražno rješavanje sporova. Druga grupa vrela se
odnosi na nacionalna zakonodavstva koja važe bilo da je primjena nacionalnog prava
izričito ugovorena, bilo da na njega upućuju kolizione norme međunarodnog privatnog
prava.
808. Prve dvije multilateralne konvencije su Protokol o arbitražnim klauzulama
iz 1923. godine, poznatiji kao Ženevski protokol i Konvencija o izvršenju inostranih
arbitražnih odluka iz 1927. godine, poznatija kao Ženevska konvencija. Donošenjem
Njujorške konvencije o priznanju i izvršenju inostranih arbitražnih odluka iz 1958. godine
prethodne dvije konvencije su umnogome izgubile na značaju, budući da one više ne
važe između država koje se potpisale Njujoršku konvenciju. S obzirom da je Njujoršku
konvenciju prihvatilo 106 država, ona praktično ima karakter univerzalnog instrumenta
u domenu arbitražnog rješavanja sporova.
Pored multilateralnih konvencija treba spomenuti i pojedine modele zakona. Tako je
UNCITRAL, Komisija UN za međunarodno trgovinsko pravo, izradila 1985. godine,
Model-zakon o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži. Posebnom rezolucijom Organizacija
UN je, iste te godine, preporučila svojim članicama da ovaj model zakona uzmu u obzir
prilikom revizije svog nacionalnog zakonodavstva. Ova preporuka je dovela do toga
540
da je do 2008. godine 67 država usvojilo posebne zakone o arbitražama koji su u odre-

đenoj mjeri zasnovani na UNCITRAL-ovom Modelu zakona.4 Pojedine zemlje su UNCI-
TRAL model prihvatile na drugačiji način - uvodeći ga u neke druge zakone. Tako postoji
tradicija da se ova materija reguliše kroz pravila parničnog postupka, kao što je do uči-
nila Bosna i Hercegovina,5 ili da se arbitražna materija ugradi u zakonike o
građanskom postupku.6 UNCITRAL je 2006. godine usvojio amandmane na Model-
zakon i oni su uključeni u standardni tekst ovog akta.
Posebno je potrebno spomenuti univerzalne konvencije, i to Povelju Organizacije
UN, a koja je relevantna za institucionalizaciju međunarodnog privrednog sudstva
putem stalnih sudskih tijela, i to kao zasebnih organa UN. O ovome će još biti riječi.
Od regionalnih konvencija nama je najbliža Evropska konvencija o međunarodnoj
trgovinskoj arbitraži iz 1961. godine, koja je usvojena od strane Ekonomske komisije za
Evropu. Toj Konvenciji je pristupilo 26 evropskih država. Pravila ovog arbitražnog suda
poznaju i već spomenutu funkciju mirenja ili posredovanja. Cilj posredovanja ili mirenja
dijametralno je suprotan od arbitražne funkcije. Posrednik ima za cilj da se upozna sa
prirodom spora, uspostavi dijalog među stranama i pokuša sa njima iznaći prihvatljivo
rješenje za obje strane.
Postoje i druge značajne regionalne i multilateralne konvencije o arbitraži. Tu spadaju
naročito:
a) Interamerička konvencija o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži iz 1975. godine, poz-
natija kao Panamska konvencija koju su ratifikovale USA i 15 država Južne Amerike;
b) Arapska konvencija o trgovinskoj arbitraži iz 1987. godine, koju je ratifikovalo 8 arapskih
država i
c) Konvencija o rješavanju investicionih sporova između država i građana drugih država
iz 1965. godine. Ova konvencija je donesena pod pokroviteljstvom Svjetske banke i
ratifikovana je od strane 155 država. Značaj ove Konvencije, u današnjim uslovima
poslovanja, je izuzetno veliki, te će stoga njoj biti posvećena posebna pažnja.
809. Bilateralne konvencije su posebno značajne u trgovinskim i nekim odnosima

investicione prirode između dva suvereniteta. Arbitraže se ovdje pojavljuju kao jedan
od vidova olakšavanja međusobne saradnje u trgovinskoj, investicionoj i proizvodnoj
sferi. Arbitražni sporazumi kod ove vrste konvencija predstavljaju njihov sastavni dio ili
egzistiraju kao odvojeni aneksi tih sporazuma.
541
2. Nacionalni izvori prava
810. Nacionalno zakonodavstvo je poseban izvor arbitražnog rješavanja sporova.

Ovo pitanje je, od zemlje do zemlje, različito uređeno. Istorijski razvoj se kretao od mar-
ginalnog definisanja arbitražne materije pa sve do donošenja zasebnih nacionalnih zakona
o arbitražama, što je već spomenuto u izlaganjima o UNCITRAL-ovom Model-zakonu.
Jedna grupa zemalja tako ima zasebne zakone o arbitražama u okviru kojih se tretiraju
i pravila u vezi sa međunarodnim trgovinskim arbitražama.7 U okviru ove skupine
postoje zemlje koje imaju zasebne zakone o arbitražama, ali ne regulišu pitanje rada
međunarodne trgovinske arbitraže.8 U drugu grupu spadaju zemlje koje su donijele
posebne zakone samo za nadležnost i postupak međunarodne trgovinske arbitraže.9
Posebnu skupinu čine one zemlje koje su materiju trgovinske arbitraže uredile na već
spomenuti način putem građanskih zakonika ili zakonika kojima se uređuju pravila
građanskog, odnosno sudskog postupka.10
811. U autonomne izvore prava spadaju pravilnici pojedinih arbitraža kojima se,
između ostalog, regulišu: konstituisanje arbitraža, pravila postupka, troškovi rada, način
odlučivanja i drugo. Uglavnom se radi o pravilima procesne prirode. Sastavni dio ovih
pravilnika često su i preporučeni obrasci arbitražnih klauzula.
Unifikacija pravila, na međunarodnom nivou, dovela je i do unifikacije pojedinih
arbitražnih klauzula. Radi se o tipskim klauzulama kao što su: tipske arbitražne klauzule
Međunarodne trgovinske komore, Američkog udruženja za arbitražu, Međunarodnog
arbitražnog suda u Londonu itd. Tipske klauzule djeluju tek uključivanjem u pojedine
ugovore između stranaka. Krajnji cilj tipskih klauzula je otklanjanje neizvjesnosti u po-
gledu prave namjere stranka u pogledu svih pitanja relevantnih za rješavanje even-
tualnog spora. Prisutna je i tendencija zaključivanja međusobnih sporazuma o saradnji
između pojedinih institucionalnih arbitraža. Cilj ovog sporazumijevanja je poticanje
stranaka koje dolaze iz zemlje arbitraža – saradnica da ugovaraju nadležnosti tih insti-
tucionalnih arbitraža za rješavanje sporova.
Sudska i arbitražna praksa su, također nezaobilazan izvor prava u ovoj oblasti.
Uz poštovanje principa tajnosti, danas se sudske i arbitražne odluke sve češće i redovnije
publikuju. Time se otvara put ujednačavanju rješavanja istih ili sličnih pitanja na
globalnom nivou. Povećana pravna sigurnost pozitivno utiče ne samo na ugovaranje
arbitraža, nego i na teorijsku obradu problema koji se u praksi pojavljuju. Put ka
afirmaciji novog lex mercatoria je otvoren.
O izvorima prava vezanim za arbitražno rješavanje sporova u Bosni i Hercegovini biće
posebno riječi u odjeljku koji se odnosi na materiju arbitražnog sudovanja u našoj zemlji.
542
GLAVA DRUGA
MEĐUNARODNE TRGOVAČKE ARBITRAŽE
I RAZVOJ ARBITRAŽA I NJIHOV ODNOS

SA SLIČNIM POSTUPCIMA
1. Razvoj arbitražnog rješavanja sporova
812. Arbitraže su forum za rješavanje poslovnih sporova sa elementom inostranosti

koji najviše odgovara karakteru i obilježjima samih poslovnih odnosa. U prilog ove tvrdnje
govore naročito: istorijski razvoj arbitraža, broj institucionalnih arbitraža, postojanje
značajnog korpusa nacionalnih propisa koji regulišu isključivo materiju arbitražnog
sudovanja i dominacija arbitražnog rješavanja sporova u pojedinim djelatnostima, npr.
u sporovima investicione prirode. Pored toga, arbitraža sve češće predstavlja forum za
rješavanje domaćih privrednih sporova. Zbog toga ne začuđuje činjenica da danas ne
postoji zemlja koja na neki način nije zakonski uredila arbitražno rješavanje privrednih
sporova.
813. Arbitražno rješavanje sporova predstavlja jedan od najstarijih načina rješavanja
sporova različite pravne prirode bez učešća državnih organa. Istorijat arbitržnog sudovanja
je dug. Još je Aristotel pisao da „arbitar teži za pravičnošću, sudija za zakonom; arbi-
traža je stvorena da bi se pravičnost mogla primjeniti”.11 U Rimskom carstvu osnove
arbitražnog sudovanja postavljene su u Digestama. One su sadržavale pravila počevši
od arbitražne klauzule, a završavajući sa nemogućnošću ulaganja žalbe na arbitražnu
presudu. Pravnu prirodu arbitraže i suštinu arbitražnog rješavanja sporova najbolje
odslikava Ciceron: „Arbitraža je način da se jedan dobar proces ne dobije u potpunosti,
a da se loš proces u potpunosti ne izgubi”.
Arbitražu su poznavale i vjerske knjige.12 Srednjevjekovno pravo praktikuje arbitražno
sudovanje naročito nakon afirmisanja trgovine na gradskim sajmovima. Pojavom škole
543
prirodnog prava, te razvojem učenja o slobodi ugovaranja i autonomiji volje, arbitraža

postaje „najrazumniji način da se završe sporovi između građana”. Francuski Ustav je,
između ostalog, predvidio da „pravo građana da definitivno riješe spor putem arbitraže
ne može biti ugroženo nikakvim aktom zakonodavne vlasti”.13 Arbitražno rješavanje
sporova ima dugu tradiciju i na našim prostorima. Građanski parnični postupak za
Bosnu i Hercegovinu iz 1883. godine, kao i Zakonik o sudskom postupku u građanskim
parnicama Kraljevine Jugoslavije iz 1929. godine samo su neki od primjera uvažavanja
njenog značaja. Daljim razvojem trgovine i internacionalizacijom poslovanja arbitražno
rješavanje sporova dobiva sve više na značaju. Mogućnosti izbora arbitara, materijalnog
i procesnog prava, sjedišta arbitraže, brzina postupka, zatvorenost za javnost, jedno-
stepenost i brzo izvršavanje odluka samo su neke od okolnosti koje daju prednost
arbitraži u odnosu na rješavanje sporova putem redovnih sudova. Ovo je, danas,
posebno dominantno u međunarodnim poslovnim operacijama. Stoga će predmet
našeg interesovanja prvenstveno biti međunarodna trgovinska arbitraža.
2. Postupci slični arbitražnom
814. Od arbitraža je potrebno jasno razlikovati druge načine rješavanja sporova sa

inostranim elementom, kao što su posredovanje, mirenja i diplomatska medijacija. Ovo
se naročito odnosi na različite oblike mirovnih vijeća. Radi se o vrstama posredovanja
radi mirnog rješavanja spora koje u sebi nemaju funkciju suđenja, posebno s obzirom
na činjenicu da se ovi postupci nikad ne okončavaju donošenjem nekog od oblika
sudske odluke. Zajedničko ime za sve navedene i druge slične postuke je koncilijacija
ili mirenje.
815. Koncilijacija je postupak koji je potpuno neovisan od arbitraže, čak i kad se
odvija u okviru iste institucije kao i arbitraža. „Pristanak na postupak mirenja ne znači i
pristanak na nadležnost arbitraže, u slučaju neuspjeha za mirenje.“ 14 Ipak, osnovna
razlika između arbitraže i mirenja je u tome što koncilijacija nema za rezultat izvršni
naslov, kao što to ima abritraža. Potom, koncilijacija obično prethodi arbitriranju kako
bi se eventualno izbjegao složeni postupak koji primjenjuje arbitraža. Dalje, i kada
koncilijacija bude uspješna, usvojeno rješenje nema pravnu snagu izvršne isprave.
Stoga postignuti kompromis ne obavezuje stranke i ne isključuje pravo suprotstavljenih
strana da nastave rješavanje istog spora pred arbitražom.15
544
II OBILJEŽJA ARBITRAŽE I POJAM ARBITRAŽNOG SUDOVANJA
1. Karakteristike arbitražnog sudovanja
816. Pojam arbitraže se može odrediti na više načina, u ovisnosti od vrste arbitraže
i samog pristupa njenom definisanju. Umjesto definicijom, pojam arbitraže se može
odrediti navođenjem njenih elemenata, odnosno karakteristika.16 Suštinski posmatrano,
tek navođenjem obilježja može se izvršiti jasno razlikovanje između arbitraže i redovnih
sudskih instanci s jedne strane, te arbitraže i ostalih sličnih postupaka rješavanja
sporova, s druge strane. Isti metod je koristan i za utvrđivanje razlika, između nacionalne
i međunarodne arbitraže.
Osnovna obilježja bilo domaće, bilo međunarodne arbitraže su:

a) arbitraža je nedržavno sudsko tijelo,
b) arbitraža je neovisna od državnog aparata jedne države,17
c) arbitraža se ugovara, čime se derogira nadležnost redovnog suda za rješavanje pred-
metnog spora,
d) arbitraža se može ugovoriti unaprijed – „kompromisorna klauzula“ ili kad se spor već
pojavio – „kompromis“,
e) posebno se može ugovarati primjena procesnog i materijalnog prava, a stranke su
ovlaštene da odrede i sopstvena pravila po kojima će se rješavati konkretni spor,
f ) postupak arbitraže je brži,
g) arbitražne odluke, odnosno presude, imaju svojstvo res iudicata i odmah idu u
postupak izvršenja.
Navođenje karakteristika arbitraže neminovno vodi ka isticanju njenih prednosti u

odnosu na rješavanje sporova pred redovnim sudovima. Povoljnosti koje arbitraže
pružaju strankama stoga se pojavljuju i kao sljedeća grupa njihovih karakterističnih
obilježja. U ovu skupinu spadaju naročito:
a) stranke ostvaruju uticaj na izbor arbitara, na šta upućuju brojna pravila arbitražnih
postupaka;
b) arbitri su u pravilu stručnjaci i u tijesnoj su vezi sa poslovnim operacijama i privrednim
tokovima;
545
c) organizacija arbitraža je manje složena;

d) procedure su manje formalne, a odluke orijentisane više na ekonomsku suštinu, nego
na pravni aspekt spora;
e) postupak je jednostepen, ako se nešto drugo ne ugovori;
f ) arbitražna odluka-presuda samim činom donošenja stiče svojstvo res iudicata,
g) pobijanje arbitražne odluke se može vršiti samo na osnovu tužbe kao vanrednog
pravnog lijeka iz veoma strogih razloga;
h) ne postoje neke posebne smetnje za priznanje i izvršenje inostranih arbitražnih odluka;
i) postoji mogućnost da se sudi i na osnovu pravičnosti ako učesnici u postupku na to
pristanu;
j) u pravilu ne postoji politički uticaj na arbitre i arbitražnu instituciju.
817. Naravno da navođenje komparativnih prednosti arbitraža u odnosu na redovne

sudove nema za cilj njihovu glorifikaciju. Arbitraža ima i svoje negativne strane. Kao
potencijalne opasnosti arbitražnog rješavanja sporova se mogu pojaviti naročito:
a) pristrasnost arbitara,
b) limitirana ovlaštenja arbitara,
c) relativno visoki troškovi i nadokande, naročito kod pojedinih institucionalnih
arbitraža,
d) nametanje volje ekonomski jače strane u poslovnom odnosu,
e) jednostepenost postupka pred arbitražom,
f ) ograničene mogućnosti pobijanja arbitražnih odluka i
g) problemi koji mogu da nastanu u vezi sa priznanjem i izvršenjem arbitražnih odluka
pred nacionalnim redovnim sudovima.18
2. Pojam i pravna priroda arbitraže
818. Pojam arbitraže daju i pojedine konvencije. Tako prema Evropskoj konvenciji o
međunarodnoj trgovinskoj arbitraži pod arbitražom se podrazumijeva „rješavanje
sporova ne samo od strane arbitara imenovanih za određene slučajeve (povremena
arbitraža) nego i od stalnih arbitraža”. Ova definicija akcent stavlja na formalne ili
546
proceduralne aspekte arbitraže. Polazeći od funkcije međunarodne arbitraže, UNCITRAL

Model-zakon o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži više insistira na najšire shvaćenim
trgovinskim odnosima. Tako se, po principu numerus clausus, navode osnovne poslovne
transakcije kod kojih je preporučljivo ugovoranje arbitražnog sudovanja.19 To su:
prodaja ili razmjene robe i usluga, ugovori o distribuciji, trgovinsko zastupanje, lising,
faktoring, inženjering, konsalting, licenca, investicioni poduhvati, finansije, bankarstvo,
osiguranje, koncesije, joint venture, svi oblici prevoza, kao i svi oblici industrijske i/ili
poslovne privredne saradnje. Određivanjem ovako širokog spektra poslovnih odnosa za
koje se preporučuje ugovaranje arbitražnog rješavanja sporova, arbitraža se proglašava
poželjnom u praktično svim poslovnim odnosima koji ulaze u predmet međunarodnog
poslovnog prava.
Polazeći od široko određene oblasti u kojoj se preporučuje arbitraža, Model-zakon
UNCITRAL-a za određivanje međunarodnog karaktera trgovačke arbitraže daje
slijedeće kriterije:
a) mjesto poslovanja stranaka se u vrijeme zaključenja arbitražnog sporazuma ili na-
stanka kompromisa nalazi u različitim državama, ili
b) izričit sporazum stranaka po kome se predmet arbitražnog ugovora odnosi na više
zemalja, ili
c) mjesto arbitraže ili bilo koje mjesto u kome treba izvršiti neki bitan dio ugovorne
obaveze, se nalazi izvan države u kojoj stranke imaju svoje mjesto poslovanja.20
U slučaju postojanja više sjedišta, sjedište stranke je ono koje je u najbližoj vezi sa
arbitražnim ugovorom. U slučaju da jedna od stranaka nema poslovno sjedište, u obzir
će se uzeti njeno „uobičajeno boravište”.
U uporednom pravu postoje i drugačija rješenja. Tako prema francuskoj arbitražnoj
praksi isključivo ekonomski kriterij određuje međunarodni karakter arbitraže.21 Dovoljno
je da se nastali spor odnosi na kretanje roba, usluga ili na prekogranično plaćanje da bi
se radilo o međunarodnoj arbitraži. Nacionalna pripadnost učesnika spora je nebitna.22
Statut Spoljnotrgovinske komore BiH se nije izričito izjasnio o ovome pitanju.23
819. O pravnoj prirodi ugovora o arbitraži diferencirale su se tri teorije: jurisdikciona,
ugovorna i mješovita teorija.24 Razmotrićemo ih posebno.
Jurisdikciona teorija određuje pravnu prirodu arbitražnog ugovora isključivo na
osnovu njegovih pravnih dejstava u oblasti građanskog procesnog prava. Ova teorija
posmatra arbitražni sporazum kao procesno-pravni ugovor, pa čak i kao samo jednu
547
parničnu radnju. Time se arbitražni ugovor tretira kao posebna vrsta sporazuma između
ugovornih strana kojim one određuju mjesnu nadležnost redovnog suda ili je to, pak,
samo procesno-pravna radnja kojom se isključuje nadležnost redovnog suda.
Za razliku od prethodnog shvaćanja, ugovorna teorija akcenat stavlja na materijalno-
pravni značaj arbitražnog sporazuma. Prema ovoj teoriji, arbitri imaju ovlaštenje da
riješe određeni spor na osnovu autonomije volje strana ugovornica, tj. na osnovu
arbitražnog ugovora. Iako se ne zanemaruje postojanje zakonskog ovlaštenja stranaka
da spor ne iznesu pred sud države, akcenat je prije svega na arbitražnom ugovoru,
odnosno jasno i nedvosmisleno izraženoj volji ugovornih strana da rješavanje svoga
spora povjere nekoj od arbitraža. Na osnovu svega izloženog može se reći da je
arbitražni ugovor, po svojoj pravnoj prirodi, obligaciono-pravni ugovor sa procesno-
pravnim dejstvima.25
Treća, mješovita teorija predstavlja kompromis između prethodne dvije. Ona pomiruje
dva ranije analizirana shvatanja koja su isključiva u svojim postavkama. Mješovita
teorija ide za tim da se uvaže način nastanka arbitraže kao i pravne, odnosno
procesno-pravne posljedice koje treba da proizvede arbitražna odluka. Naravno da
se radi o fenomenu koji je i sui generis s obzirom da izlazi iz okvira redovnog načina
rješavanja sporova.
820. Iz spomenutih teorija proizlazi i jedna od brojnih definicija arbitraže, ona koja
u ovom fenomenu uvažava postojanje procesno-pravnih i materijalno-pravnih eleme-
nata. Nesporno je to da je arbitraža vrsta izabranog suda kojoj ugovorne strane povje-
ravaju rješavanje svog spora. Pored toga, u obzir se uzima i nezaobilazni element
zakonskog karaktera ovlaštenja stranaka da odrede način rješavanja svog spora. Ovo ov-
laštenje proističe, prije svega, iz zakona, a tek potom iz volje ugovornih strana. Zbog
toga su dejstva arbitražnog ugovora dvojaka: procesno-pravna i materijalno-pravna.
Međunarodnoj trgovačkoj arbitraži treba dodati i element inostranosti. Sam element
inostranosti se, opet, posmatra dvojako: kroz ugovorne strane koje svoje sjedište imaju
na teritoriji različitih suvereniteta i kroz element inostranosti sadržan u konkretnoj po-
slovnoj operaciji.
548
III VRSTE ARBITRAŽA
1. Kriteriji za podjelu i vrste arbitraža
821. Kriteriji vezani za podjelu arbitraža su brojni. Među najzastupljenijim su slijedeći:

a) način organizovanja,
b) vrste sporova koje raspravljaju,
c) potčinjenost pravnom poretku,
d) pravni izvori,
e) način rješavanja sporova.
Svaki od navedenih kriterija daje posebnu sistematiku arbitraža. Ispitaćemo ih

detaljnije, budući da one bitno doprinose razumijevanju pojma i funkcija ovog načina
rješavanja sporova.
822. Prema načinu organizovanja, arbitraže su podijeljene na institucionalne i
povremene ili ad hoc arbitraže. Razlika je u načinu i vremenu njihovog organizovanja,
te u trajnosti. Ad hoc arbitraže konstituišu dvije stranke samo povodom i za tačno određeni
potencijalno ili aktualno sporni odnos. Stalne ili institucionalne arbitraže se organizuju
unaprijed, za neodređen period vremena, za sve buduće sporove određene vrste i za sve
stranke koje ugovore nadležnost konkretne institucionalne arbitraže. Sljedeća je
razlika u tome što se pred povremenim arbitražama propisuju ili ugovaraju pravila
postupka samo za taj slučaj, dok pravilnici ili poslovnici institucionalnih arbitraža una-
prijed propisuju pravila za neodređen broj slučajeva. Nadalje, stalne arbitraže su obično
obrazovane pri nevladinim organima i institucijama tipa privrednih komora, berzi,
različitih privrednih asocijacija i udruženja i slično, što nije slučaj sa povremenim arbi-
tražama. Od sredine prošlog vijeka pokazala se tačnom tvrdnja da je budućnost pred
institucionalnim arbitražama. Ugovaranje ad hoc arbitraže danas je samo izuzetak.
S obzirom na značaj institucionalnih arbitraža potrebno je navesti najznačajnije.
Među najpoznatijim su: Arbitražni sud Međunarodne trgovinske komore u Parizu,
Evropski arbitražni sud, Arbitraža Trgovinske komore u Cirihu, Arbitraža Američkog
arbitražnog udruženja, Londonski sud međunarodne arbitraže i Arbitraža za pomorske
sporove u Njujorku. Pored ovih, kao u svijetu cijenjene arbitražne institucije navode se:
Italijanska asocijacija za arbitažu u Rimu, Arbitražni centar za rješavanje međunarodnih
549
trgovinskih sporova u Beču, Hamburška prijateljska arbitraža, Arbitražni institut iz Štok-

holma i druge. Postoje i regionalne arbitražne institucije i asocijacije, kao npr. u Japanu,
Maleziji i Egiptu. O značaju ovih institucija govori i činjenica da je već daleke 1961. godine
osnovan i Savjet međunarodnih trgovinskih arbitraža. Radi se nezavisnoj, nevladinoj
međunarodnoj organizaciji u koju su uključene arbitraže i različite arbitražne organi-
zacije sa ciljem unapređenja rada i organizacije arbitraža. I naši prostori nisu izuzetak,
pa tako, u pravilu, u državama nastalim disolucijom SFRJ, egzistiraju institucionalne
arbitraže pri privrednim komorama, kao nevladinim asocijacijama privrednika.26
823. Prema vrstama sporova, koje rješavaju arbitraže se dijele na građanske ili civilne
i trgovačke ili poslovne. Civilne arbitraže nisu predmet našeg interesovanja s obzirom
da pred njima rješavaju sporovi fizičkih lica. Uporedno posmatrano, ove arbitraže su
rijetka pojava. Za drugu grupu se više koristi pojam trgovačka arbitraža od pojma
poslovna arbitraža. Naravno da se radi o čisto terminološkoj razlici. Ove arbitraže rješavaju
sporove koji nastaju iz najrazličitijih poslovnih operacija - od kupovine i prodaje, uslužnih
ugovora, korištenja različitih instrumenata plaćanja, pa sve do sporova investicione
prirode. Podrazumijeva se da se uvijek radi o sporovima u kojima stranke mogu da
disponiraju svojim pravima i za koje nije predviđena isključiva nadležnost suda neke
države.
Trgovačke arbitraže se dalje mogu podijeliti prema personalnom kriteriju, zavisno
od postojanja ograničenja najprije u pogledu stranaka koje mogu da ugovore nadležnost
određene arbitraže, a potom i u pogledu predmeta spora. Sistematizovane po ovom
kriteriju, postoje otvorene i zatvorene arbitraže. Otvorene arbitraže su one čiju nadležnost
mogu da ugovore svi poslovni subjekti bez obzira na državu kojoj pripadaju. Tipičan
primjer za to su institucionalne međunarodne trgovačke arbitraže. Internim pravilima
o radu konkretne arbitraže mogu se, ipak, uspostaviti ograničenja u pogledu predmeta
spora. Zatvorene arbitraže djeluju u okviru određene poslovne grupacije i rješavaju
sporove između članica te poslovne grupacije. Ovakav tip arbitraža se može ustrojiti
bilo posebnim pravnim propisom, bilo ugovorom o udruživanju u određenu poslovnu
i privrednu grupaciju.
824. Ostale podjele arbitraža dajemo u pregledu. Pri tome ćemo se zadržati samo na
najznačajnijim skupinama ove vrste tribunala.
Po potčinjenosti nacionalnom poretku arbitraže se dijele na nacionalne i međunarodne.
U uslovima globalizovane ekonomije međunarodne arbitraže sve više dobijaju na značaju.
U toku svog postojanja zavrijedile su dignitet i respekt u poslovnom svijetu. Radi se,
prije svega, o međunarodnim instiucionalnim arbitražama o kojima je već bilo riječi.
550
Prema pravnim izvorima, arbitraže se dijele na formalne, ili ritualne i neformalne, ili
iritualne. Formalne arbitraže su zasnovane na procesualnom konceptu, dok su nefor-
malne ili iritualne arbitraže zasnovane na civilističkom konceptu. Radi se, u pogledu
izvora prava, o dvjema različitim koncepcijama u okviru evropske kontinentalno pravne
škole. Naime, jedan koncept pravnog uređenje arbitraža je uređen civilnim kodifikacijama,
dok drugi koncept, čiju tradiciju i mi slijedimo, uređuje pravna pitanja arbitražnog
sudovanja u okviru posebnih procesnih zakona. Međutim, ova podjela je više uprav-
ljena ka razlikovanju arbitraža s obzirom na strogost primjene tradicionalnih procesnih
pravila. Iritualne arbitraže su naročito prisutne u italijanskoj arbitražnoj doktrini i praksi.
Poseban vid neformalnih abritraža je arbitrato con foglio bianco, gdje stranke predaju ar-
bitražnom sudu bjanko potpisan papir, koji on naknadno ispunjava svojom odlukom.27
Zavisno od načina rješavanja sporova govorimo o pravnim i faktičkim arbitražama.
Ova podjela arbitraža je zasnovana na konceptu koji omogućava da se rješavanje
arbitražnih sporova zasniva na primjeni matrijalnog prava, ali isto tako da se, ako se
posebno ugovori, rješavanje sporova može vršiti i mimo normi materijalnog prava.
2. Međunarodna trgovačka arbitraža
825. Neovisno od svih gore pobrojanih podjela, međunarodna trgovačka arbitraža

je vremenom izrasla u zasebnu vrstu arbitraža (engleski: International Commercial
Arbitration; njemački: Handelsschiedsgerichte; francuski: arbitrage commercial interna-
tional). One raspravljaju trgovačke sporove između privrednih subjekata koji dolaze
iz različitih suvereniteta. Državljanstvo, odnosno pripadnost stranaka različitim suvere-
nitetima kao subjektivni kriterij dominira u svijetu međunarodnih arbitraža. Pored
pripadnosti stranaka, subjektivni kriterij se može ogledati u još nekim momentima:
državljanstvu arbitara i sjedištu arbitraže izvan država kojoj pripadaju stranke u
arbitražnom sporu.
Kod ad hoc arbitraža se radi o obrazovanju arbitraže za rješavanje konkretnog spora.
Po donošenju odluke, ad hoc arbitraža prestaje sa radom pošto je ispunila svoju
funkciju. Zbog toga će se dalja izlaganja odnositi na institucionalne međunarodne
arbitraže
826. Za definisanje pojma međunarodne trgovačke arbitraže najbolje može poslužiti
Model-zakon o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži UNCITRAL-a. Prema njemu, arbi-
traža je međunarodna ako stranke u vrijeme zaključenja arbitražnog ugovora imaju
mjesta poslovanja u različitim državama. Pravilnik o mirenju i arbitraži Međunarodne
551
trgovinske komore u Parizu u članu 1 navodi da je to međunarodna arbitražna ustanova

čiji je zadatak da osigura rješavanje međunarodnih trgovačkih sporova. I Evropska
konvencija o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži slijedi subjektivni kriterij određujući
da je primjena Konvencije predviđena za arbitražne ugovore zaključene u cilju rješavanja
sporova iz poslova međunarodne trgovine između fizičkih i pravnih lica koja u vrijeme
zaključenja arbitražnog ugovora imaju prebivalište ili sjedište u različitim državama.28
Vladavina subjektivnog kriterija ogleda se i na nacionalnom nivou. Zbog toga sve
veći broj država u svojim zakonima zahtijeva da jedna od strana u arbitražnom sporu
bude strani državljanin.29
827. Da li privredni subjekti koji poslovno djeluju u okviru iste države mogu da ugo-
vore nadležnost međunarodne trgovačke arbitraže, čime svojom voljom derogiraju
nadležnost domaćeg redovnog suda?30 Odgovori su različiti. Pravilnici nekih međuna-
rodnih trgovačkih arbitraža dozvoljavaju primjenu i subjektivnog i objektivnog krite-
rija.31 Slična praksa postoji i na nacionalnom nivou. Tako francuske i švajcarske arbitražne
prakse ne uzimaju u obzir nacionalnu pripadnost već odvijanje poslovne transakcije
između različitih suvereniteta. Za razliku od prvog, subjektivnog kriterija arbitrabilnosti
spora, u ovom drugom slučaju se cijeni po objektivnom kriteriju. Za domaće pravo se
može reći da se priklanja subjektivnom kriteriju.
IV UGOVARANJE ARBITRAŽE I DEJSTVO

ARBITRAŽNOG SPORAZUMA
1. Modaliteti ugovaranja arbitražnog sudovanja
828. Nadležnost arbitraže radi rješavanja privrednih sporova se može ugovoriti na

četiri načina. Prva tri su karakteristična, dok je posljednji vezan za subjekte trajnijeg
udruživanja.
Prvi način je tzv. kompromisorna klauzula u okviru osnovnog ugovora. Kompromi-
sorna klauzula predstavlja jednu ili više odredbi osnovnog ugovora kojima strane uta-
načuju de će rješavanje svog eventualnog budućeg spora povjeriti određenoj vrsti
arbitraže. Drugi način ugovaranja arbitražnog rješavanja sporova je sklapanje samo-
stalnog arbitražnog sporazuma. Naravno, takav sporazum također ima kompromisorni
karakter pošto uvijek ovisi od volje ugovornih strana koja se manifestuje prije nastanka
552
spora. Ovaj arbitražni sporazum je u punoj vezi sa osnovnim pravnim poslom, samo što
egzistira kao samostalan ugovor. On može da se odnosi na konkretnu poslovnu operaciju,
ali može da ima i generalni karakter, da važi za sve eventualne buduće sporove između
ugovornih strana. Ova pravna tehnika se primjenjuje onda kada se stranke nalaze u
dužim i stalnim poslovnim odnosima. Treći način postoji u onim slučajevima kada
arbitražno rješavanje spora uopšte nije ugovoreno prilikom sklapanja ili izvršavanja
posla, nego tek po nastanku spora („kompromis“). Ono što je zajedničko za sva tri
slučaja jeste da ugovorne strane saglasnošću svojih volja derogiraju nadležnost redovnog
suda i rješavanje svog spora povjeravaju arbitraži.
Četvrta situacija postoji kada se rješavanje arbitražnog spora obavezno povjerava
arbitraži. Ona je karakteristična za velike poslovne sisteme, bilo da su institucionalnog
ili ugovornog karaktera. Članice sistema činom pristupanja određenom obliku udruživa-
nja automatski pristaju na arbitražno rješavanje sporova koji proiziđu iz međusobnih
odnosa članica. Bitno je zapaziti da ni u ovom slučaju nije isključena volja subjekata.
Promijenjen je samo način njenog izražavanja. Pristanak na arbitražu se ovdje manife-
stuje samim činom udruživanja, odnosno svojevoljnim prihvaćanjem pravila asocijacije
u koju se stupa.
829. Poseban problem postoji kada je osnovnim ugovorom predviđena arbitraža,
ali uopšte nije određeno koji će organ biti nadležan za rješavanje spora. Ova situacija je
izuzetak u poslovnoj praksi, a kod zaključivanja međunarodnih trgovačkih ugovora je
praktično isključena. Ako se ipak desi, kakvo je rješenje?
U razmatranom slučaju pretpostavlja se da će, u slučaju spora, za rješavanje istog
biti nadležan redovni sud. Stvarna nadležnost će se određivati po pravilu actor sequitur
forum rei, odnosno da tužilac prati tuženog. Izuzetak od ovog procesnog pravila pred-
stavljaće jedino oni slučajevi kada je propisom određena isključiva nadležnost nacio-
nalnog suda. Radi se, u većini slučajeva, o porodičnim i statusnim odnosima između
fizičkih lica. Pošto civilno pravo ovdje nije predmet našeg interesovanja u poslovnim
operacijama kao posebno važno pravilo se izdvaja nadležnost nacionalnih sudova u
vezi sa rješavanjem sporova povodom nekretnina. Riječ je o primjeni univerzalnih
pravnih principa: forum rei sitae i lex rei sitae. Ova pravila, u vezi sa nadležnošću redovnih
sudova, u našem slučaju mogu naći svoju primjenu kod izvođenja investicionih radova
koji u sebi nose inostrani element. Pored nekretnina, u uporednom pravu se sporovi u
vezi sa zaštitom prava industrijske svojine i sporovi u vezi sa dioničarstvom32 po pravilu
rezervišu za redovne državne sudove.
553
Sljedeća specifična situacija postoji kada je osnovnim ili posebnim ugovorom za

eventualni spor predviđena nadležnost redovnog suda. Derogiranje nadležnosti
redovnog suda je moguće na dva načina. Prvi metod je stvaranje aneksa postojećeg
ugovora, a drugi - zaključivanje posebnog sporazuma ili kompromisa. Bez obzira na
izabrani modalitet, ugovorne strane izražavaju volju da za konkretan slučaj ukinu nadlež-
nost redovnog suda i rješavanje spora povjere arbitraži. Povjeravanje rješavanja spora
arbitražnom sudu podrazumijeva još jednu pravnu posljedicu. U slučaju da je ugovoreno
arbitražno rješavanje sporova, a neka od ugovornih strana se obrati redovnom sudu,
redovni sud će se, na prigovor druge strane, oglasiti nenadležnim.33 Pravila vezana
za moment ulaganja ove vrste prigovora uređena su nacionalnim zakonodavstvom o
parničnom postupku.
830. Bez obzira da li se arbitražni sporazum javlja u formi kompromisa ili kompro-
misorne klauzule, odnosno bez obzira da li je isti samostalan ili je u sklopu osnovnog
ugovora, njegovo zaključenje povlači za sobom niz posljedica ne samo procesno-pravne
već, u konačnom ishodu, i materijalno-pravne prirode. Osnovno pitanje koje se ovdje
postavlja glasi: kakva je sudbina arbitražnog sporazuma, bez obzira na njegovu formu,
u slučaju ništavosti osnovnog ugovora?
Starija shvaćanja idu za tim da arbitražni sporazum dijeli sudbinu glavnog ugovora.
Savremena doktrina smatra da arbitražni ugovor ne dijeli pravnu sudbinu osnovnog
ugovora budući da predstavlja samostalan procesno-pravni institut, odvojen od osnov-
nog pravnog posla. Radi se o izuzetku u odnosu na klasično pravilo građanskog prava
da sporedni pravni posao dijeli pravnu sudbinu glavnog ugovora, te da, shodno tome,
prestankom važenja osnovnog ugovora prestaje i pravno dejstvo sporednog ugovora.
Ova konstatacija se odnosi na izvršenje kao redovan način prestanka osnovnog
ugovora, ali i na nemogućnost njegovog izvršenja koja se ne može staviti u krivicu ni
jednoj od ugovornih strana.
Koje i kakve posljedice će po pravnu važnost arbitražnog ugovora prouzrokovati
neizvršavanje, neuredno izvršavanje, ili neosnovani raskid osnovnog ugovora ovisiće od
okolnosti konkretnog slučaja. Rješenje ovog problema se mora tražiti u ugovornom
shvaćanju arbitraže i u okviru instituta Kompetenz-Kompetenz, koji označava autoritet
arbitraže da odluči o postojanju sopstvene nadležnosti. Ovo pravo arbitraže je u
pravnoj teoriji i praksi nesporno. Sasvim je drugo pitanje da li je arbitražni sud ovlašten
da sudi o valjanosti osnovnog ugovora. Mišljenja su podijeljena, ali se u suštini svode
na to da je za ovakav vid odlučivanja arbitraže neophodna izričita saglasnost ugovor-
nih strana.
554
2. Pravno dejstvo arbitražnog ugovora
831. Vladajuće je pravilo da arbitražni ugovor mora biti zaključen u pismenoj formi.
Ovaj zahtjev je ispunjen ako je u osnovnom pisanom ugovoru sadržana arbitražna
klauzula, ili kada postoji poseban pisani arbitražni sporazum. Obavezna pisana forma
arbitražnog sporazuma je zadovoljena i kada postoji korespodencija iz koje je vidljiva
volja ugovornih strana da rješavanje spora povjere arbitraži.34 Razvijene su i druge pret-
postavke zadovoljavanja pisane forme. Tako se smatra da je arbitražu moguće ugovoriti
prihvaćanjem pisanih narudžbi i formula ugovora koji previđaju ovakav način rješavanja
sporova.
U uporednom pravu postoje i drukčija rješenja. Njemačko pravo, naprimjer, za
valjanost arbitražng sporazuma zahtijeva posebnu pismenu ispravu. Ali, ako su obje
strane trgovci dovoljan je i usmeni dogovor.35 Francusko pravo razlikuje kompromis i
kompromisornu klauzulu. Kod kompromisorne klauzule potrebna je pismena forma i
određivanje arbitra, dok se kod kompromisa zahtijeva samo pismena forma.36 Nepo-
štivanje ovih uslova dovodi do ništavosti arbitražnog ugovora. Pojedini pravni sistemi
ublažavaju navedenu krutost u pogledu forme arbitražnog ugovora tako da se vrši
razdvajanje forme sa njenim dejstvom ad probationem i ad solemnitatem.37 U domaćem
pravu, a uvažavajući odredbe ZPP-a, može se smatrati da se prihvata strožije rješenje,
odnosno da je forma arbitražnog sporazuma uslov i za nastanak (ad solemnitatem)
arbitražnog sporazuma i za njegovo dokazivanje (ad probationem).
832. Arbitražni ugovor proizvodi učinke samo između ugovornih strana. U tom
domenu arbitražni sporazum ima dvostruko dejstvo: pozitivno i negativno.
Pozitivno dejstvo sastoji se u tome što se stranke ugovornice obavezuju da nastali
spor povjere na rješavanje arbitraži. Obaveznost primjene arbitražnog ugovora
proističe iz načela autonomije volje i principa obavezne snage ugovora - pacta sunt
servanda. Danas je jedinstveno prihvaćeno stanovište da princip pacta sunt servanda
ima ključnu ulogu u obaveznosti stranke da nastali spor podnesu ugovorenoj arbitraži.
Ovo načelo može trpjeti izuzetke samo ako je sporazum o arbitraži pobojan, odnosno
rušljiv. Izloženu doktrinu slijede i izvori prava. Ona je prihvaćena i u međunarodnim
konvencijama. Njujorška konvencija, naprimjer, propisuje da svaka država ugovornica
priznaje pismeni ugovor kojim se stranke obavezuju da stave u nadležnost arbitraže
sve sporove ili neke od sporova koji nastaju ili bi mogli nastati po određenom pravnom
odnosu.38 Opstrukcije u izboru arbitara otklanjaju se na različite načine. Rješenja idu od
povjeravanja spora nadležnom redovnom sudu pa do određivanja arbitra od strane
555
redovnog suda koji bi bio nadležan za rješavanje predmetnog spora u slučaju da on

nije povjeren arbitraži.
Druga, negativna obaveza je sadržana u trpljenju, odnosno uzdržavanju da se u
slučaju nastanka spora stranke obrate redovnom sudu. Ovo dejstvo je donekle relati-
vizirano s obzirom da će se redovni sud u takvoj situaciji tek na prigovor druge strane
oglasiti nenadležnim.
833. U vezi sa pitanjima pravne valjanosti i dejstva arbitražnog sporazuma posebno
mjesto zauzima Kompetenz-Kompetenz doktrina. Radi se o principu prema kome je
arbitraža ovlaštena da odlučuje o svojoj nadležnosti. Danas je ovaj princip našao svoje
mjesto i u međunarodnim konvencijama. Njegova evolucija se kretala od shvaćanja da
je ovlaštenje arbitraže da odluči o svojoj nadležnosti neograničeno, pa do značajnog
ublažavanja takvih stavova.39 Sva gledišta se reflektuju u izvorima prava. Evropska
konvencija predviđa da će arbitar čija je nadležnost osporena biti ovlašten da produži
sa arbitražom, da sam donese odluku o svojoj nadležnosti, kao i da odluči o postojanju
ili punovažnosti arbitražnog sporazuma, odnosno ugovora čiji je dio i arbitražni sporazum.40
Značaj Kompetenz–Kompetenz instituta je najprije u davanju prava arbitražnom
sudu da nastavi sa postupkom i donese odluku i onda kada jedna od ugovornih strana
osporava nadležnost arbitraže. Druga važna posljedica razmatranog instituta je davanje
ovlaštenja arbitraži da svojom odlukom utvrdi ništavost arbitražnog ugovora i da
donesu odluku o svojoj nenadležnosti. Pravni osnov za ovakva rješenja ne proizlazi iz
arbitražnog sporazuma već iz nacionalnog prava zemlje gdje konkretna arbitraža ima
svoje sjedište. Naravno da se ni u jednoj od izloženih situacija ne isključuje mogućnost
da se pitanje pravne valjanosti arbitražne odluke preispituje kod nadležnog redovnog
suda. Treći efekt Kompetenz–Kompetenz pravila je onemogućavanje redovnim sudo-
vima da odlučuju o nadležnosti arbitraže dok se ona sama ne izjasni o tome. Napokon,
ova pravna doktrina ima i ogroman praktični značaj. Njena primjena onemogućava
potencijalne opstrukcije vođenja arbitražnog postupka i time unosi znatnu pravnu
sigurnost u međunarodne poslovne operacije.
834. Uspostavljanje arbitražnog suda je jedan od ciljeva arbitražnog sporazuma.
Arbitražni sud, bez obzira na vrstu, konstituiše se za svaki konkretan slučaj. Kao odgo-
vor na probleme konstituisanja arbitražnog suda ustanovljena su određena pravila.
Prvo pravilo je da broj arbitara mora biti neparan. Postavlja se pitanje da li je to jedan
arbitar ili arbitražno vijeće. Rješenja uporednog prava idu za tom da se poštuje volja
ugovornih strana, pa im je ostavljena sloboda da o broju arbitara odluče arbitražnim
ugovorom. Optimalno rješenje dileme: arbitar pojedinac ili arbitražno vijeće ovisi o
556
vrijednosti i značaju spora. Tako bi arbitar pojedinac bio pogodnije rješenje za sporove
manje vrijednosti i značaja, a arbitražno vijeće u obrnutom slučaju. Jedini uporedno-
pravni izuzetak od pravila o neparnom broju arbitara predstavlja englesko pravo. U
njemu postoji doktrina „umpire” arbitra pojedinca. „Umpire“ se poziva da učestvuje u
postupku u slučaju nesaglasnosti dvojice arbitara u vezi sa donošenjem odluke u sporu.
V ARBITRAŽNI POSTUPAK
1. Zajedničke osobine arbitražnih postupaka
835. Izbor arbitražnog postupka ovisi od dva činioca. To su volja stranaka i vrsta
arbitraže koja će rješavati predmetni spor. U svakom slučaju volja stranaka je domina-
ntan faktor. Načelo autonomije volje je i ovdje dosljedno poštovano. Tek ako stranke
svojom voljom ne urede, odnosno ne odrede pravila postupka, procedura će ovisiti od
vrste arbitraže. Kada se radi o ad hoc ili povremenoj arbitraži, arbitri će biti ti koji će
odrediti pravila arbitražnog postupka. Ako je za spor nadležna institucionalna arbitraža,
što je pravilo u međunarodnim trgovinskim transakcijama, spor će se rješavati po
pravilima koja je unaprijed, najčešće svojim pravilnikom, propisala nadležna arbitraža.
Pretpostavka je da su stranke povjeravanjem arbitražnog spora institucionalnoj
arbitraži pristale i na pravila postupanja koje je odredila predmetna arbitraža. Ova pret-
postavka počiva na činjenici da svaka arbitraža prilikom svog konstituisanja propisuje
i pravila vezana za postupanje u arbitražnom rješavanju sporova.
836. Bez obzira na vrstu arbitraže, u praksi su se iskristalisala i neka zajednička osnovna
pravila arbitražnog postupka. To su:
a) prema učesnicima u arbitražnom postupku, u pravilu, se ne primjenjuju mjere pri-
nudnog privođenja ili neki drugi oblici disciplinskih mjera,
b) ne praktikuje se polaganje zakletve, kao što je to, pod zakonom određenim okolno-
stima, slučaj pred redovnim sudom,
c) arbitraža može izvođenje pojedinih dokaza povjeriti redovnom sudu,
d) princip kontradiktornosti, odnosno saslušanja obje strane u sporu, mora biti dosljedno
poštovan.
557
Od ostalih principa mogu se, na ovom mjestu, spomenuti: pravo na ulaganje pro-
tivtužbe, podnošenje iskaza u dovoljnom broju primjeraka, ekonomičnost postupka,
deponovanje arbitražne odluke kod arbitražnog suda i drugo.41 Radi se o nekoj vrsti
standardnih pravila koja važe i pred redovnim sudovima, s tim što je njihovo dejstvo
pojačano opštim prednostima koje u međunarodnim poslovnim sporovima arbitri
imaju u odnosu na redovne sudove. Obzirom da se ni ad hoc arbitraže, a ni institucio-
nalne arbitraže ne mogu sasvim oteti utjecaju procesnog prava zemlje u kojoj sude,42
pojedina nacionalna zakonodavstva mogu da uvedu i posebna pravila za postupak
arbitražnog rješavanja sporova.
837. U načelu, stranke slobodno ugovaraju koje će se materijalno pravo primjenjivati
u njihovom sporu. Izbor mjerodavnog prava, međutim, podvrgnut je ograničenjima
koja pojedina nacionalna međunarodna privatna prava nameću svojim subjektima.
O tome je već bilo riječi.
Ukoliko se materijalno pravo ne ugovori, mjerodavno pravo će odrediti arbitraža
primjenom kolizionih normi. Radi se o primjeni normi međunarodnog privatnog prava.
Ovakva rješenja utvrđuju Evropska konvencija o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži,
Pravilnik Međunarodne trgovačke komore u Parizu kao i UNCITRAL-ov Model-zakon.
U izboru mjerodavnog prava arbitražno rješavanje spora daje još neke mogućnosti i
prednosti u odnosu na redovno sudsko procesuiranje zahtjeva. Tako je, obzirom na
kompleksnost međunarodnih transakcija, uz mjerodavno nacionalno pravo preporuč-
ljivo izričito ugovoriti i primjenu međunarodnih trgovačkih običaja. Time se izabrano
nacionalno pravo povezuje sa ustaljenom međunarodnom praksom na određenom
području.43
Posebna specifičnost arbitražnog rješavanja sporova je pravo stranaka da ugovore
da se njihov spor rješava po načelu pravičnosti (ex aeque et bono). Ovu mogućnost daju
i pojedini pravilnici međunarodnih trgovačkih arbitraža44 Međutim, ovo pravilo ne znači
potpuno odvajanje arbitara od prava. Pravila koja se odnose na ordre public kao i
imperativni propisi mogu se, primjera radi, navesti kao vid korektivnih faktora. Izuzetak
je, opet, englesko pravo čija arbitraža počiva na pravilu da arbitar uvijek odlučuje
u skladu sa zakonom, te da može svako pravno pitanje iznijeti sudu koji o tome
odlučuje.45
558
2. Dejstvo i pobijanje arbitražnih odluka
838. Arbitražna odluka predstavlja izvršni naslov samim tim što ima i svojstvo res
iudicata. Ugovorom je moguće predvidjeti da se ova odluka može pobijati žalbom pred
drugostepenom arbitražom. Takva situacija u praksi se rijetko susreće, pa je ovdje
nećmo razmatrati. Arbitraže same stavljaju klauzulu pravosnažnosti na svoju odluku
koja time postaje izvršni naslov.
Izvršenje ovakve arbitražne odluke se sprovodi po pravilima izvršnog prava pred
mjesno nadležnim redovnim sudom. Problem priznanja i izvršenja arbitražnih oblika
regulisan je Njujorškom konvencijom o priznavanju i izvršavanju inostranih arbitražnih
odluka, a u domaćem pravu preuzetim Zakonom o rješavanju sukoba zakona sa propisima
drugih zemalja u određenim odnosima. Dvije su formalne pretpostavke za priznavanje
inostrane arbitražne odluke:
a) podnošenje arbitražne odluke i
b) podnošenje ugovora o arbitraži.
Pored ove dvije formalne pretpostavke, postoje i negativni uslovi. Njihovim zado-
voljavanjem stiču se uslovi za priznavanje arbitražne odluke rješenjem mjesno nadlež-
nog redovnog suda. Time se inostrana arbitražna odluka izjednačava sa domaćom
presudom.46
Arbitražni postupak se može, isto kao i postupak pred redovnim sudom, okončati
sudskim poravnanjem. Sudsko poravnanje, također, ima svojstvo izvršne isprave.
Troškove spora snose same stranke. Kod institucionalnih arbitraža oni su unaprijed
određeni troškovnikom, dok se kod ad hoc arbitraža predujmljuju paušalno. Troškovi
obuhvaćaju nadoknadu za angažovanje arbitara kao i druge troškove (npr. sudska
vještačenja, administrativni takse i slično).
839. Arbitražna presuda se može pobijati samo tužbom za njen poništaj. Ovo pravno
sredstvo ne zadržava izvršenje pravosnažne arbitražne odluke. O poništaju arbitražne
presude odlučuje redovni sud koji bi bio nadležan za rješavanje spora u slučaju da
uopšte nije ni bio zaključen arbitražni sporazum.
Razlozi za pobijanje arbitražne presude su dosta strogi tako da je i vođenje ovakvih
vrsta sporova rijetko. O ovim razlozima biće riječi kod izlaganja o položaju arbitraže u
našem pravnom sistemu, odnosno rješenjima koje poznaju Zakoni o parničnom
postupku Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Pravilo je da su razlozi za
559
pobijanje arbitražne presude određeni imperativno i kao takvi su taksativno pobrojani.

U slučaju poništenja arbitražne presude, presudom redovnog suda, dopušten je novi
postupak pred arbitražom, izuzev slučaja kada bi to bilo u suprotnosti sa razlogom zbog
koga je arbitražna presuda i poništena.
VI MEĐUNARODNI CENTAR ZA RJEŠAVANJE INVESTICIONIH

SPOROVA-ICSID
1. Osnivanje i nadležnost Centra
840. Međunarodni centar za rješavanje investicionih sporova-International Centre

for Setlements of Investment Disputes-ICSID (u daljem tekstu: Centar) je formiran da
obezbijedi specijalizovan i efikasan forum za posredovanje i arbitražu investicionih
sporova između država potpisnica i državljana drugih država potpisnica saglasno
odredbama ove posebne međunarodne konvencije. Sjedište Centra je u glavnim
prostorijama Međunarodne banke za obnovu i razvoj u Vašingtonu. Sjedište se može
premjestiti u drugo mjesto odlukom Administrativnog savjeta. Centar ima i svoje stalne
organe: Administrativni savjet i Sekretarijat.47 Centar je pravno lice međunarodnog
prava sa pravnom i poslovnom sposobnošću da:
a) zaključuje ugovore;
b) stiče i raspolaže pokretnom i nepokretnom imovinom;
c) pokreće pravne postupke.
Da bi se omogućilo Centru da obavlja svoje funkcije, on uživa na teritoriji svake

države potpisnice posebnu privilegiju, odnosno zaštitu - protiv Centra i njegove
imovine ne može se pokretati pravni postupak. Razumije se da se Centar može odreći
imuniteta.
Nadležnost Centra obuhvata svaki pravni spor između države potpisnice ili sastavne
oblasti ili organa države potpisnice o kojima je ta država obavijestila Centar i državljanina
druge države potpisnice, koji je nastao neposredno iz investicija i za koji su se stranke
u sporu pismeno saglasile da ga iznesu pred Centar. Ni jedna stranka ne može povući
svoju jednom datu saglasnost. Pojam „državljanin druge države potpisnice“ označava:
560
a) svako fizičko lice koje je bilo državljanin neke države potpisnice, izuzev države
stranke u sporu, na dan kad su se stranke saglasile da spor iznesu pred posrednike
ili arbitre, kao i na dan kad je zahtjev registrovan;
b) svako pravno lice koje je imalo državljanstvo neke države potpisnice, izuzev države
stranke u sporu, na dan kad su se stranke saglasile da spor iznesu pred posrednike
ili arbitre; i
c) svako pravno lice koje je tog dana imalo državljanstvo države potpisnice stranke u
sporu, a koje su se stranke saglasile da, zbog strane kontrole, tretiraju kao državljanina
druge države potpisnice za svrhe ove konvencije.
Svaka država potpisnica može u vrijeme ratifikacije, ili odobrenja Konvencije ili
kasnije obavijestiti Centar o vrsti ili vrstama sporova koji dolaze ili ne dolaze u obzir da
se stave u nadležnost Centra. Pristanak stranaka na arbitražu shodno ovoj Konvenciji
smatra se pristankom na tu arbitražu sa isključenjem svakog drugog pravnog lijeka,
izuzev ako je drugačije ugovoreno. Država potpisnica može, kao uslov pristanka na
arbitražu shodno Konvenciji, zahtijevati da se prije podnošenja zahtjeva za arbitražom
Centru iscrpe lokalna administrativna ili sudska sredstva
841. Posebno poglavlje Konvencije je posvećeno postupku posredovanja. Postupak
posredovanja je neovisan od arbitražnog psotupka i predstavlja jedan od modaliteta
kojim se pokušava iznaći mirno rješenje spora putem posebne Komisije za posredovanje.
Država potpisnica ili državljanin države potpisnice koji želi da pokrene postupak
posredovanja treba da uputi pismeni zahtjev Generalnom sekretaru Centra koji će
prepis zahtjeva dostaviti drugoj strani. Zahtjev treba da sadrži podatke o predmetu
spora, ime i adrese stranaka i njihov pristanak na posredovanje shodno propisima o
pokretanju postupka posredovanja ili arbitraže.
Komisija za posredovanje (u daljem tekstu: Komisija) obrazuje se u najkraćem roku
poslije registrovanja zahtjeva, a sastoji se od jednog posrednika ili ma kojeg neparnog
broja posrednika koji će se odrediti prema sporazumu stranaka. Ukoliko se stranke ne
saglase o broju posrednika ili načinu njihovog određivanja, Komisija će se sastojati od
tri posrednika, pri čemu svaka strana imenuje po jednog posrednika, a trećeg, koji će biti
predsjednik Komisije, određuju stranke sporazumno. Ukoliko se Komisija ne obrazuje u
roku od 90 dana od dana kada Generalni sekretar obavijesti stranke o registrovanju
zahtjeva, predsjednik će, na zahtjev jedne stranke i pošto se konsultuje sa obje stranke,
odrediti posrednika, odnosno posrednike.
561
Komisija ima dužnost da razmotri sporna pitanja između stranaka i da nastoji postići
sporazum među njima pod uslovima prihvatljivim za obje stranke. U tom cilju Komisija
može u svakoj fazi postupka i povremeno preporučiti strankama uslove sporazuma.
Stranke su dužne da savjesno sarađuju sa Komisijom kako bi joj omogućile da izvrši
svoj zadatak, i da najbrižljivije razmotre njene preporuke. Ako stranke postignu spora-
zum, Komisija će sastaviti izvještaj u kome će izložiti sporni predmet i konstatovati da
su stranke postigle sporazum. Ako u bilo kojoj fazi postupka Komisija zaključi da nema
izgleda da stranke postignu sporazum, ona će obustaviti postupak i sastaviti izvještaj u
kome će izložiti da je spor iznešen na rješavanje i da stranke nisu postigle sporazum.
Ukoliko jedna stranka ne dođe, ili ne učestvuje u postupku, Komisija će zaključiti
postupak i konstatovati u izvještaju da ta stranka nije došla, odnosno da nije učestvo-
vala u postupku.
2. Pravila postupka Centra za rješavanje sporova
842. Arbitražni postupak započinje pismenim zahtjevom države potpisnica njenog

državljanina, odnosno pravnog lica Generalnom sekretaru koji je obavezan prepis
zahtjeva dostaviti drugoj stranci. Zahtjev treba da sadrži podatke o predmetu spora,
imena i adrese stranaka i njihov pristanak na arbitražu shodno propisima za pokretanje
postupka posredovanja i arbitraže. Generalni sekretar će odmah obavijestiti stranke
o zavođenju, odnosno odbijanju da se zavede zahtjev za pokretanjem arbitražnog
postupka u registar.
Arbitražni sud (u daljem tekstu: Sud) obrazovaće se u najkraćem mogućem roku
poslije registrovanja zahtjeva. Sud može da sačinjava jedan arbitar ili ma koji neparni
broj arbitara koji su određeni sporazumom stranaka. Ako se stranke ne sporazumiju o
broju arbitara i načinu njihovog određivanja, Sud će sačinjavati tri arbitra, od kojih će
po jednog odrediti stranke, a trećeg, koji će biti predsjednik Suda, odrediće stranke
sporazumno. U slučaju da se Sud ne obrazuje u periodu od 90 dana od dana kada je
Generalni sekretar poslao obavještenje, ili u roku koji su same stranke odredile, na zahtjev
jedne stranke i pošto se konsultuje sa obje stranke - ukoliko je to moguće, predsjednik
će odrediti arbitra, odnosno arbitre koji nisu imenovani. Arbitri koje odredi predsjednik
ne smiju biti ni državljani države potpisnice koja je stranka u sporu niti države potpisnice
čiji je državljanin stranka u sporu. Arbitri koji čine većinu ne smiju biti državljani države
potpisnice koja je stranka u sporu ni države potpisnice čiji je državljanin stranka u sporu.
562
Sud sam rješava o svojoj nadležnosti, što znači da je Konvencija riješila pitanje arbi-
tarbilnosti. Sud se ne može proglasiti nenadležnim radi ćutanja ili nejasnosti zakona.
Postoji obaveza arbitara da razmotre svaki prigovor na nadležnost Centra koji uputi
stranka u sporu, bez obzira na razloge koji su u prigovoru navedeni. Sud će odlučiti da
li će se podneseni prigovor raspraviti kao prethodno pitanje ili zajedno sa predmetom
spora. Sud će riješiti spor prema pravnim pravilima sa kojima se saglase stranke. Ako se
stranke ne saglase o tome primjeniće se pravo države potpisnice koja je stranka u sporu
kao i njene propise o sukobu zakona i odgovarajuće propise međunarodnog prava.48
Suđenje po pravičnosti je dopušteno ako su se sa tim saglasile ugovorne strane. Većina
uporednih rješenja za suđenje po pravičnosti ide za tim da se ovakvo rješenje mora
posebno ugovoriti. Razlog je opravdan i leži u činjenici da arbitraže rješavaju sporove
presudom koja ima dejstvo res iudicata, te da je sasvim opravdano i očekivano da se
sudi na osnovu primjene ugovorenog materijalnog prava. Međutim, treba uvažavati i
činjenicu da arbitraže rješavaju sporove u kojima stranke mogu da disponiraju pred-
metom spora te da je njenoj pravnoj prirodi imanentno i rješavanje sporova primjenom
principa pravičnosti. Primjena ovog principa ne znači da se arbitraža odriče primjene
materijalnog prava. Štaviše, gotovo je sigurno da će se arbitraža pri donošenju svoje
odluke rukovoditi i postulatima materijalnog prava. Pri tome ona nije vezana za njihovu
doslovnu primjenu, a u obrazloženju arbitražne presude sud se ne mora pozivati na
materijalni propis.
Pravila postupka su određena Pravilnikom Suda. Ukoliko neka procesna materija nije
uređena Pravilnikom, Sud će odlučiti o načinu rješavanja tog pitanja. Ako jedna stranka
ne dođe, ili na raspravi ne izloži svoje stavove u ma kojoj fazi postupka, to se neće
smatrati kao priznanje navoda druge stranke. U tom slučaju, druga stranka može tražiti
da sud raspravi pitanja koja su mu podnesena te da donese odluku bez obzira na
nedolazak uredno pozvane druge strane ili na njeno odbijanje da se aktivno uključi u
postupak. Prije nego što donese odluku Sud će obavijestiti stranku koja nije došla ili
nije izložila svoj slučaj, i ostaviti joj naknadni rok da to učini. Ova obaveza ne postoji
kada sud osnovano smatra, odnosno kada je očigledno da stranka nema namjeru da
postupi na taj način. Ukoliko se stranke ne dogovore drugačije, Sud će na zahtjev
stranke riješiti sve uzgredne ili naknadne zahtjeve ili protivzahtjeve koji potiču nepo-
sredno iz predmeta spora. Da bi Sud ovako postupio potrebno je da se sporedni ili na-
knadni zahtjevi nalaze u okviru onoga o čemu su se stranke saglasile i da po redovnom
toku stvari sporedni i naknadni zahtjevi spadaju u nadležnost Centra. Ako se stranke
drugačije ne dogovore, Sud može, ako smatra da to zahtijevaju okolnosti, preporučiti
da se preduzmu privremene mjere zaštite pojedinih prava stranaka.
563
843. Arbitražno vijeće rješava pitanja većinom glasova svih svojih članova. Odluka Suda
mora biti izrađena u pismenoj formi i moraju je potpisati svi članovi koji su za nju glasali.
Odlukom se odlučuje o svim pitanjima iznešenim pred Sud te se izlažu i raspravljaju
razlozi na kojima se ona zasniva. Svaki član Suda može priključiti odluci svoje lično
mišljenje, bilo da se on slaže sa većinom ili ne. Član arbitražnog vijeća ima pravo priložiti
svoje obrazloženje eventualnog neslaganja. Centar neće objaviti odluku bez pristanka
stranaka. Generalni sekretar mora odmah dostaviti strankama ovjeren prepis odluke.
Smatra se da je odluka donešena na dan kada su ovjereni prepisi odluke otposlati stran-
kama u sporu. Na zahtjev stranke podnesen u roku od 45 dana od donošenja odluke,
Sud može, pošto o tome obavijesti drugu stranku, riješiti svako pitanje koje je propustio
da riješi u odluci i ispraviti svaku pravopisnu ili sličnu tehničku grešku u samoj odluci.
Ako među strankama dođe do spora povodom tumačenja suštine ili obima odluke,
svaka stranka može uputiti Generalnom sekretaru pismenu molbu i tražiti tumačenje
odluke. Sud može obustaviti izvršenje odluke dok ne donese rješenje, ako smatra da
to zahtijevaju okolnosti slučaja. Nadalje, svaka stranka može uputiti pismenu molbu
Generalnom sekretaru i tražiti reviziju odluke zbog otkrivanja nove činjenice koja bitno
utiče na odluku. Da bi se ovo pravo moglo izvršiti potrebno je da Sud i molilac nisu znali
za tu činjenicu u momentu kada je odluka donesena i da ta činjenica nije ostala
nepoznata moliocu iz njegovog nehata. Molba mora biti podnesena u subjektivnom
roku od 90 dana od otkrivanja nove činjenice, a najkasnije u objektivnom roku od tri
godine od dana kada je predmetna odluka donesena. Ako se molba ne može dostaviti
Sudu koji je donio odluku, formiraće se novi Sud.
844. Svaka stranka može uputiti pismeni zahtjev Generalnom sekretaru da se odluka
poništi iz jednog ili više taksativno pobrojanih razloga:
a) Sud nije bio propisno obrazovan;
b) Sud je očigledno prekoračio svoja ovlaštenja;
c) jedan član Suda je bio podmićen;
d) postojanje ozbiljnog kršenja osnovnih pravila postupka;
e) u odluci Suda nisu izneseni razlozi na kojima se ona zasniva.
Opšte je pravilo da zahtjev za poništenjem treba da bude podnesen najkasnije u

roku od 120 dana od donošenja odluke. Ako se poništenje odluke traži zbog podmići-
vanja arbitra, zahtjev može biti podnesen u roku od 120 dana od otkrivanja ili saznanja
za podmićivanje, a najkasnije u roku od tri godine od dana donošenja odluke.
564
Po prijemu zahtjeva predsjednik će odmah odrediti ad hoc odbor od tri lica sa liste
arbitara. Član ovog odbora ne može biti:
a) nijedan član Suda koji je donio predmetnu odluku,
b) državljanin iste države kao i član tog Suda,
c) državljanin države koja je stranka u sporu, ili države čiji je državljanin stranka u sporu,
d) lice koje je jedna ili druga od ovih država stavila na listu arbitara, ili ga je primila kao
posrednika u tom sporu.
Odbor je ovlašten da poništi odluku, odnosno dio odluke, iz bilo kojeg od pobrojanih
razloga. Ukoliko smatra da to zahtijevaju faktičke okolnosti, Odbor može obustaviti
izvršenje odluke dok ne donese rješenje.
845. Pojam „odluka“ obuhvata i svako rješenje o tumačenju, reviziji ili poništenju
odluke Suda. Odluka Suda je obavezna za obje stranke i ne podliježe žalbi ili nekom
drugom pravnom lijeku, izuzev onih koje predviđa Konvencija. Na taj način odluke Suda
su snabdjevene klauzulom res iudicata. Obje stranke dužne su da se povinuju i provedu
odluku, izuzev kad je izvršenje obustavljeno na osnovu odredbi Konvencije.
Svaka država potpisnica priznaće kao obaveznu odluku donesenu na osnovu
Konvencije. Novčane obaveze određene odlukom država će izvršiti na svojoj teritoriji
kao da je to konačna presuda njenog suda. Država potpisnica koja ima federalno
uređenje može izvršiti takvu odluku preko svog saveznog suda, a može i predvidjeti da
savezni sudovi postupaju sa takvom odlukom kao da je ona konačna presuda suda
druge države članice Konvencije. Stranka koja traži priznanje ili izvršenje odluke na
teritoriji države potpisnice, dostaviće nadležnom sudu, ili drugom nadležnom organu,
prepis odluke koji je ovjerio Generalni sekretar. Svaka država potpisnica Konvencije
obavijestiće Generalnog sekretara o nadležnom sudu ili drugom organu za donošenje
odluke o priznanju i izvršenju arbitražne odluke. Eventualne kasnije promjene u
nadležnosti također moraju biti dostavljene Generalnom sekretaru. Za izvršenje odluke
važe propisi o izvršenju presude koji su na snazi u državi na čijoj se teritoriji traži
izvršenje.
565
VII ARBITRAŽNO SUDOVANJE U BOSNI I HERCEGOVINI
1. Izvori prava i sastav arbitraže
846. U pravu BiH arbitražno sudovanje je uređeno identičnim odredbama članova

434-453 Zakona o parničnom postupku FBiH49 i Zakona o parničnom postupku RS50
(oba akta citiraće se kao ZPP). Time što je arbitražu regulisao u okviru opšteg proce-
snog zakonskog akta, naš zakonodavac je prihvatio metod koji je imanentan evrop-
skom kontinentalnom pravnom krugu. Rješenja koja sadrži ZPP mogu se generalno
ocijeniti kao kompatibilna savremenoj arbitražnoj praksi i legislativi. Oba entitetska ZPP
su kompatibilna i sa principima UNCITRAL Model-zakona.
Spor se može povjeriti arbitraži onda kada su se stranke o tome sporazumjele,
izuzev slučajeva kada je disponiranje sudskom nadležnošću protivno imperativnim
propisima. Arbitražni sporazum može da se odnosi na postojeći spor ili na buduće
sporove koji mogu proizaći iz određenog poslovnog i pravnog odnosa.
Arbitražni ugovor mora biti zaključen u pismenoj formi, a ZPP zahtijeva da arbitražni
ugovor potpišu obje ugovorne strane. Postoje još dvije situacije u kojima se arbitražni
ugovor smatra pravovaljanim. Prva je kada je odredba o nadležnosti arbitraže sadržana
u opštim uslovima za sklapanje pravnog posla. Druga situacija postoji kada tužilac u
tužbi navodi postojanje arbitražnog sporazuma, a tuženi u odgovoru na tužbu ne ospo-
rava ovaj navod. Naravno da se dozvoljavaju različite tehnike zaključivanja arbitražnog
ugovora: razmjena pisama, telegrama, teleksa ili drugih telekomunikacijskih sredstava
koja omogućuju pisani dokaz o sklopljenom ugovoru.
847. U pogledu sastava arbitraže ZPP propisuje slijedeće. Broj arbitara mora biti
neparan, tako da arbitražu može da čini i jedan arbitar. Ukoliko broj arbitara nije određen,
ugovorom svaka stranka imenuje po jednog arbitra a njih dva biraju predsjednika
arbitraže. Prijedlog za postavljanje predsjednika mogu dati i stranke. Postavljanje arbitara
može se povjeriti trećem licu. U slučaju da jedna ili obje ugovorne strane ne postave
svog arbitra pravovremeno, njih će na prijedlog zainteresovane stranke postaviti sud.
Isto će se desiti ako arbitri stranaka ili stranke same ne mogu da se slože o izboru pred-
sjednika arbitraže. Odluku o imenovanjima donosi redovni sud koji bi bio nadležan da
rješava predmetni spor da nije bio sklopljen arbitražni ugovor. Protiv rješenja suda u
imenovanju arbitara, odnosno predsjednika nije dopuštena žalba.
ZPP daje ovlaštenje stranci, koja se ne želi koristiti ovlaštenjem vezanim za postav-
ljanje predsjednika arbitraže, da tužbom zahtijeva od suda nadležnog za postavljanje
566
predsjednika arbitraže da proglasi prestanak važenja ugovora o arbitraži. Pored ovog

slučaja, svaka stranka može tužbom zahtijevati da sud proglasi prestanak važenja
ugovora o arbitraži i to u slijedećim slučajevima:
a) ako se stranke ne mogu složiti o izboru arbitara koje one trebaju zajednički postaviti i
b) ako osoba koja je u samom ugovoru o arbitraži postavljena za arbitra neće ili ne može
da obavlja tu dužnost.
I ovu odluku donosi redovni sud koji bi bio nadležan za rješavanje predmetnog spora
u slučaju da nije ugovorena nadležnost arbitraže.
2. Postupak i dejstvo arbitražne odluke
848. Procesna pravila uređuju pitanja: postupka pred arbitražom, razlog za izuzeće
arbitara, način odlučivanja arbitraže kao i domete arbitražne presude, odnosno razloge
njenog pobijanja. Razlozi za izuzeće arbitara su isti oni koji se odnose i na sudije redovnih
sudova i nalaze se u članu 357 ZPP-a. Pravila postupka pred arbitražom utvrđuju sami
arbitri, ako se ugovorne strane nisu drugačije sporazumjele. Prema svjedocima, stran-
kama i drugim licima koji sudjeluju u postupku, arbitraža ne može upotrijebiti prisilna
sredstva niti može izricati kazne.
Zadržana je mogućnost da se od mjesno nadležnog suda zatraži davanje pomoći u
izvođenju pojedinih dokaza koji se ne mogu izvesti pred arbitražom. Na izvođenje ove
vrste dokaza pred redovnim sudom primjenjuju se odredbe ZPP-a koje se primjenjuju
i u parničnom postupku. Arbitražna presuda se donosi većinom glasova, ako arbitražnim
ugovorom nije nešto drugo određeno. Ako arbitri nisu mogli donijeti odluku većinom
glasova, Zakon ostavlja mogućnost da se tužbom zahtijeva da redovni sud izrekne
prestanak važenja ugovora o arbitraži.
849. Svi uporedni sistemi insistiraju na pismenoj izradi arbitražne presude i na
postojanju njenog obrazloženja. I prema bh. pravu arbitražna presuda mora biti izra-
đena u pismenoj formi i biti obrazložena, ukoliko ugovorne strane nisu nešto drugo
ugovorile. U skladu sa pravnim položajem arbitraže, a posebno pravnim dejstvom njene
odluke, razumljiv zahtjev je da odluka sadrži sve elemente kao i presuda redovnog suda.
Pismena izrada arbitražne presude je preduslov za kasnije traženje njihovog priznanja
i izvršenja. Obrazloženje je i kod arbitražne odluke onaj dio pojedinačnog pravnog akta
koji daje elemente za ocjenu njegove činjenične i pravne osnovanosti. U procesnom
567
pogledu izvornik presude i svi prepisi moraju biti potpisani od strane svih arbitara.
U slučaju da neki od arbitara uskrati svoj potpis, arbitražna presuda važi ako je presudu
potpisala većina arbitara na samoj presudi.
Arbitražna presuda ima dejstvo res iudicata pod uslovom da stranke u sporu nisu
predvidjele mogućnost pobijanja iste pred arbitražom višeg stepena. Uporedni sistemi
također predviđaju mogućnost dvostepenog arbitražnog sudovanja, ali se ova
mogućnost u praksi ne koristi. Izvršenje arbitražne presude se vrši od strane nadležnog
redovnog suda prema pravilima izvršnog postupka.
850. Poništavanje arbitražne presude se može tražiti tužbom pred sudom koji bi bio
nadležan za rješavanje spora da nije ugovorena nadležnost arbitraže.51 Razlozi pobijanja
arbitražne presude su utvrđeni ZPP-om i veoma su strogi. Pobijanje se može zahtije-
vati ako:
a) uopšte nije sklopljen ugovor o arbitraži, ili ako taj ugovor nije pravovaljan,
b) je u pogledu sastava arbitraže, ili u vezi sa odlučivanjem povrijeđena neka odredba
ZPP-a ili arbitražnog ugovora,
c) arbitražna presuda nije obrazložena ili izvornik i prepisi presude nisu potpisani
prema odredbama ZPP-a,
d) je arbitraža prekoračila granice svojih ovlaštenja,
e) je izreka arbitražne presude nerazumljiva ili sama po sebi protivrječna,
f ) je arbitražna presuda u protivnosti sa Ustavom Bosne i Hercegovine ili Ustavom
Federacije BiH, odnosno RS i
g) postoje razlozi za ponavljanje postupka prema odredbama ZPP-a.
Tužba se podnosi nadležnom redovnom sudu u roku od 30 dana od dana dostavljanja

arbitražne presude (subjektivni rok). Nakon proteka objektivnog roka od jedne godine
od pravosnažnosti arbitražne presude ne može se zahtijevati njen poništaj.
851. Sumirajući osnovna pravila vezana za rad arbitraže u našem pravnom sistemu,
može se konstatovati da on počiva na klasičnim postavkama koja ne odudaraju od
uporednih rješenja. Dobra pravna regulativa, na žalost, nije sama za sebe dovoljna.
Zbog nepoznavanja materije arbitraže, nepostojanja iskustava o radu arbitraža i
prisustva izvjesnog nepovjerenja u njihov rad, naša poslovna praksa nije u dovoljnoj
mjeri prihvatila ovaj način rješavanja sporova. Značajan faktor u prevazilaženju ovakvog
stanja su upravo međunarodni poslovni odnosi u kojima i strani i domaći partneri teže
568
da izbjegnu nadležnost nacionalnog suda jedne strane. Zbog toga ostaje konstatacija
da su arbitraže nezaobilazan faktor u rješavanju sporova sa elementom inostranosti.
Ova konstatacija važi i za Arbitražni sud pri Spoljnotrgovinskoj komori Bosne i
Hercegovine.
3. Arbitraža pri Spoljnotrgovinskoj/Vanjskotrgovinskoj komori

Bosne i Hercegovine
852. Spoljnotrgovinska/Vanjskotrgovinska komora Bosne i Hercegovine sa sjedištem

u Sarajevu je uspostavila svoju institucionalnu arbitražu (u daljem tekstu: Arbitraža)52
i donijela Pravilnik po kome ona postupa.53 Dalje će se iznijeti samo osnovna pravila
vezana za rad ove Arbitraže.
Arbitraža je nadležna za rješavanje sporova ukoliko je njena nadležnost izričito
utvrđena ugovorom ili sporazumom u pisanom obliku. Nadležnost Arbitraže se može
utvrditi za konkretan spor ali i za buduće sporove koji mogu da nastanu iz određenog
poslovnog i pravnog odnosa. Pravilnik dopušta da se nadležnost arbitraže ugovori i
opštim uslovima koji čine sastavni dio konkretnog pravnog posla.
Pravila postupka pred Arbitražom su utvrđena Pravilnikom čija je primjena obavezna
ukoliko su stranke u sporu ugovorile nadležnost Arbitraže. Postupak se pred Arbitra-
žom pokreće tužbom, pri čemu tužena strana može, sve do okončanja glavne rasprave,
podnijeti protivtužbu. Specifičnost postupanja pred ovom Arbitražom je u tome što se
stranke u sporu mogu obratiti Arbitraži radi mirenja. Ovaj postupak je neovisan od
arbitražnog postupka.
853. Postupak vodi arbitar pojedinac ili arbitražno vijeće koje se sastoji od tri člana.
Arbitri se biraju sa liste arbitara koju utvrđuje nadležni organ Vanjskotrgovinske komore
Bosne i Hercegovine na mandatni period od 4 godine. Izuzeće arbitara može se tražiti
iz razloga koji su utvrđeni odredbama ZPP-a o izuzeću sudija redovnih sudova. Pravilnik
je i ostala pravila postupka definisao u skladu sa uporedno-pravnim rješenjima. Arbi-
traža odlučuje rješenjem o procesnim pitanjima i presudom o meritumu spora. Presuda
se mora donijeti u roku od 15 dana od dana zaključenja glavne rasprave. Arbitražna
presuda je konačna, odnosno ima snagu res iudicata.
Pored rješavanja spora presudom, strankama je ostavljena mogućnost da tokom
cijelog postupka svoj spor riješe poravnanjem. Zaključeno poravnanje ima snagu kao
i arbitražna presuda.
569
BILJEŠKE
DIO PRVI
POJAM I IZVORI
MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
01
Đurović dr. Radomir: „Međunarodno privredno pravo”, Savremena administracija, VI izdanje, Beograd
l982, str. 19; Vilus dr. Jelena - Carić dr. Slavko - Šogorov dr. Stevan: „Međunarodno privredno pravo”,
Naučna knjiga, Beograd 1984, sa izvjesnim ogradama prihvataju isti stav. Draškić dr. Mladen: „Među-
narodno privredno ugovorno pravo”, Savremena administracija, VI izd, Beograd 1990, str. 3. navedeni
period izričito prihvata samo za naziv discipline.
02
Fikentscher dr Wolfgang: „Wirtschaftsrecht”, Band I, Muenchen 1983, str. 68. Istorijat ovoga naziva i
koncpeta koji on izražava vidjeti kod Vukadinović dr. Radovan: „Međunarodno poslovno pravo – Opšti
deo”, Centar za pravo Evropske unije Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Kragujevac 2005, str. 9 – 10.
(Dalje će se ovaj rad citirati kao: Vukadinović, isto djelo, str. …).
03
Ignaz Seidl Hohenveldern: „International Economic Law”, Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht-Bo-
ston-London, 2nd. ed. 1992, str. 1. Interesantno je da ovaj autor u razmatranu granu uključuje i „Lex
mercatoria” kao eminentno privatno-pravnu pojavu (str. 2). Lowenfeld F. Andreas: „International Eco-
nomic Law”, Oxford University Press, Oxford – New York, 2003, smatra ovu granu „međunarodnim
pravom međunarodne trgovine” (str. 3). Vidjeti i Vukadinović, isto djelo, str. 9 -11.
04
Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Pravo međunarodne trgovine”, skripta, Ekonomski fakultet u Zagrebu, Zagreb,
svibanj 1994, str. 1. O stavovima pionira ove discipline vidjeti i str. 2-6. (Dalje će se citirati kao: Mliko-
tin-Tomić dr. Deša, Skripta, str…).
05
Vukadinović, isto djelo, str. 11
06
Vukadinović, isto djelo, str. 8, 18, 21-22.
07
Vukadinović, isto djelo, str. 8, 22 -23.
08
Clive M. Schmitthoff: „Međunarodno trgovačko pravo - njegov razvoj, formuliranje i funkcionisanje”,
u: „Postupan razvoj međunarodnog trgovačkog prava” , Informator, Zagreb 1972, str. 83.
09
Clive M. Schmitthoff, isto djelo, str. 84; „Postupan razvoj međunarodnog trgovačkog prava”, izvještaj
generalnog sekretara OUN podnesen Generalnoj skupštini na XXI zasjedanju 23. rujna 1966, str. 25.
(Dalje: Postupan razvoj...).
10
Opširnije kod: Clive M. Schmitthoff, isto djelo, str. 85–88.
11
Vidjeti kasnija izlaganja o metodu.
12
Vukadinović, isto djelo, str. 27
573
13
Na primjer: Đurović dr. Radomir, isto djelo, str. 15. „Postupan razvoj…” str. 25; Goldštajn dr. Aleksandar:
„Uvod” za „Postupan razvoj…”, str. 9.
14
http://library.hazu.hr/WebCGI.exe?Tip=Listic&Jbmg=010106&Baza=4
15
Čl. 7, npr. predviđa smrtnu kaznu za zaključivanje ugovora o kupoprodaji i čuvanju plemenitih metala,
robova i stoke bez svjedoka.
16
Zajam sa kamatom (čl. 48), komision (čl. 100–107), uskladištenje (čl. 122–126).
17
Ugovor o prevozu vodenim putevima (čl. 234 – 240 i 274 – 277)
18
Stojanović dr. Obrad: „Rimsko pravo danas”, Anali 2/1969, str, 178
19
Vidjeti: Eisner – Horvat, „Rimsko pravo”, Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb 1948, str. 33 – 34.
20
Stojanović dr. Obrad, isto djelo, str. 178.
21
Za Amalfi se tvrdi da je proklamovao svoje pravo već 954. godine, iako je vjerovatnije da je to učinjeno
1010. Piza je donijela ustav između 1156. i 1160, a gradske naredbe u Traniju datiraju iz 1063.
(Navedeno prema Plucknett Theodore: „A Concise History of the Common Law”, Little, Brown and Co,
Boston 1956, str. 658.)
22
Medwig Michael T: „The New Law Merchant: Legal Rhetoric and Commercial Reality”, Law and Policy
in International Business 2/94, p.590. Pregled vidjeti kod Đurović dr. Radomir, isto djelo, str. 17–18.
23
„Postupan razvoj…”, str. 24.
24
Kanonsko pravo je dozvoljavalo zajam uz interes samo ako se radilo o poslu koji se izvršava u različitim
mjestima (distancia loci) i koji je rizičan (periculum sorits).
25
To su, naprimjer: ograničavanje prodaje tražbina po Lex Anastasiana, mogućnost pobijanja kupopro-
dajnog ugovora zbog pretjeranog oštećenja jedne strane (laesio enormis) i dozvoljenost pobijanja
prava zaloge.
26
Konkretnu studiju o kompleksom istorijskom toku razvoja lex mercatoria i izgledu faktora koji su na
njega uticali vidjeti kod Stephen Edward Sachs: „The Law Merchant and the Fair Court of St. Ives 1270
- 1324“ , http://www.stevesachs.com/paper_thesis.html Istorijska analiza razvoja lex mercatoria u srednjem
vijeku nalazi se kod Volckart Oliver - Mangels Antje: „Are the Roots of the Modern Lex Mercatoria Really
Medieval“, Souther Economic Journal, Vol 65, No 3 (Jan. 1999, str. 435 – 446). (Dalje će se citirati kao
Volckart – Mangels, isto djelo, str. …).
27
Medwig Michael‚ isto djelo, str. 591.
28
Medwig Michael, isto djelo, str. 591.
29
30
Vidjeti: Goode Roy „Commercial Law”, Penguin Books, London, second edition, 1995, str. 4.
31
Volckart – Mangles, isto djelo, str. 437 – 442, za prvu fazu komercijalne revolucije i stvaranja lex mer-
catoria u srednjem vijeku smatraju zaslužnim gilde.
32
Plucknett Theodore, isto djelo, str. 659; Medwig Michael, isto djelo, str. 592.
574
33
Volckart - Mangels, isto djelo, str. 442 – 446, smatraju da su od dvanaestog vijeka gradovi preuzeli vo-
deću ulogu o organizovanju trgovine i razvoju lex mercatoria.
34
Đurović dr. Radomir, isto djelo, str. 17, kao prvi registrovan međunarodni trgovinski ugovor navodi onaj
između Henrika II i grada Kalea iz 1157. godine. Medwig Michael, isto djelo, str. 593, navodi da se u unu-
trašnjoj trgovini uloga države sastojala prvenstveno u obezbjeđivanju sigurnosti trgovačkih puteva i
reda u velikim sajamskim gradovima.
35
Goode Roy, isto djelo, str. 4-5.
36
Medwig T. Michael, isto djelo, str. 593.
37
Goode Roy, isto djelo, str. 6–7. Opširnije kod Plucknett Theodore, isto djelo, str. 350.
38
Medwig T. Michael, isto djelo, str. 594.
39
Nešto stariji istorijat ove tendencije nalazi se u “Postupan razvoj…”, str. 27-70.
40
Schmitthoff Clive: „Međunarodno trgovačko pravo, njegov razvoj, formuliranje i funkcionisanje” u:
„Postupan razvoj…”, na str. 96 iznosi stav da „autonomno međunarodno trgovačko pravo ima dva iz-
vora: međunarodno zakonodavstvo i međunarodne trgovačke običaje”.
41
Opširnije o ovom pitanju vidjeti: Vilus dr. Jelena, Carić dr. Slavko, Šogorov dr. Stevan: „Međunarodno
privredno pravo”, Naučna knjiga, Beograd 1984, str. 16–51. (Dalje će se citirati kao: Vilus-Carić-
Šogorov, isto djelo...); „International Economic Law and Developing States: Some Aspects” Edited by
Gazel Fox, The British Institute for International and Comparative Law, London 1988, str. 11–13. (Dalje će
se citirati kao: Fox i drugi, isto djelo…); Palitha Tikiri Bandara Kohona: „The Regulation of International
Economic Relations through Law”, Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht/Boston/Lancaster, 1985, str.
13–15. (Dalje će se citirati kao: Kohona, isto djelo).
42
Kohona, isto djelo str. 10.
43
Hans van Houtte: „The Law of International Trade”, Sweet & Maxwell, London 1995, str. 11 .
44
Vidjeti: Gaillard Emmanuel, „Trente ans de Lex mercatoria, Pour une application selective de la me-
thode des principes generaux du droit”, Journal de droit international 1/95, str. 6–9 naročito.
45
Goldštajn dr. Aleksandar: „Uvod” za „Postupan razvoj…”, str. 9.
46
Draškić dr. Mladen, isto djelo, str 3. Vukadinović, isto djelo, str. 25 – 32. Kod oba autora vidjeti izlaganja
o odnosima ove sa drugim granama prava.
47
Jezdić dr. Mihailo: „Međunarodno privatno pravo”, knjiga I, Naučna knjiga, Beograd 1967, str. 54.
48
Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Pravo međunarodne trgovine”, Školska knjiga, Zagreb, 1999, str. 5, navodi
multinacionalna poduzeća kao jednu od ključnih novina u trgovačkoj praksi i pravu. (Dalje će se citi-
rati kao Mlikotin-Tomić dr. Deša, isto djelo, str…). O ovoj vrsti subjekata opširno vidjeti kod Muchlin-
ski Peter: „Multinational Enterprises and the Law”; Blackwell, Oxford UK – Cambridge USA, 1999.
49
Đurović dr. Radomir, isto djelo, str. 171.
50
Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 8.
575
51
Nikolajević dr. Borko: „Međunarodno privredno pravo”, skripta, Beograd 1962; Đurović dr. Radomir,
isto djelo, str. 171; Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 8.
52
O tome vidjeti Sultanović dr. Aziz–Trifković dr. Miloš–Simić dr. Milić: „Teorija države i prava, statusnog
i obligacionog prava”, V. Masleša, Sarajevo 1984, str. 99.
53
Antonijević dr. Zoran: „Pravo spoljne trgovine”, Prosveta, Beograd 1967, str. 2.
54
Vidjeti: Vukadinović, isto djelo, str. 7 – 8 i 21 – 25 naročito; Pivka Hilda Marija – Puharič Krešo: „Pravo
mednarodne trgovine“, Založba - Uradni list Republike Slovenije, Ljubljana 1999, str. 24 – 25. (Dalje će
se citirati kao Pivka - Puharič, isto djelo, str. …).
55
56
Vidjeti str. 22–23.
57
Najznačajniji dokumenti za ovaj dio su Bečka konvencija o međunarodnoj prodaji (CISG), UNIDROIT.
Principi međunarodnih trgovačkih ugovora (UNIDROIT, Rome 1994) i Principi evropskog ugovornog
prava čija je prva verzija objavljena 1995. O odnosu ovih dokumenata postoji obilna literatura. Vidjeti
Fauvarque – Cosson Benedicte: „Les Contracts du commerce international, une approche nouvelle:
Les principles d’UNIDROIT relatifs aux contrats du commerce international”, Revue internationale du
droit compare 2/98. Pregled problema vezanih za Principe evropskog ugovornog prava nalazi se u
„Europaeisches Vertragsrecht”, Hrsg. Hans Leo Weyers, Nomos Verlagsgeselschaft, Baden-Baden, 1997.
O ugovornom pravu EZ i njegovom odnosu sa ostalim instrumentima unifikacije vidjeti Trifković dr.
Miloš: „Međunarodno poslovno pravo (Pojam, izvori, subjekti i pravo EZ), Ekonomski fakultet Sarajevo
- Izdavačka djelatnost, Sarajevo 2000, str. 116–126.
58
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 96, smatra da se pod ovaj izraz podvode „osmišljeni normativni regu-
lativi izrađeni na međunarodnom planu i zatim putem nacionalnog zakonodavstva uneseni u nacio-
nalno zakonodavstvo”.
59
Vidjeti: Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 13 i 18–12. Mlikotin – Tomić dr. Deša: „Pravo međunarodne
trgovine”, Školska knjiga , Zagreb 1999, str. 6, akcent stavlja na „neslužbene unifikacije.”
60
U tom pogledu posebno su interesantne odredbe o prodaji trgovačkog prava. One amalgamiraju
polazni koncept germanskih prava sa rješenjima italijanskog i common law prava, te sa normama
haškog Jednoobraznog zakona o međunarodnoj prodaji tjelesnih pokretnih stvari. Vidjeti naročito
članove 456 (prelaz rizika), 462, st. 2 (određivanje cijene), čl. 472 (isporuka predajom prevozniku),
čl. 479 (materijalni nedostatak).
61
Vidjeti: Wyatt Derick–Dashwood Alan: „The Substantive Law of the EEC”, Sweet & Maxwell, 2nd edition,
London 1987, str. 26–42 naročito. Hartley T.C: „Osnovi prava Evropske zajednice”, Fond tvoreno dru-
štvo–Pravni centar, Sarajevo 1998, str. 85–89, pod naslovom „Politika” posebno analizira djelovanje
suda u pravcu jačanja ingerencija Zajednice.
62
Vidjeti kasnija izlaganja o ugovoru o prodaji.
63
Vidjeti Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 92–95 i kasnija izlaganja o ovim institutima.
64
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 110.
65
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 114-115.
576
66
Ovaj princip sadržan je i u članu 4 našeg ZRSZ.
67
Vidjeti čl. 5 našeg ZRSZ.
68
Za fazu razvoja do dejtonskog Ustava vidjeti Trifković dr. Miloš: „Pregled, principi i problemi pravne
regulative vanjske trgovine”, materijal za seminar PKBiH, Sarajevo, oktobar-listopad 1995.
69
Vidjeti Hodžić dr. Kadrija: „(Re)privatizacija i globalizacija – ekonomska misao privatizacije, privatnog
vlasništva i slobodnog tržišta u globalnoj privredi“, Forum Bosna, 22/03, str. 27 – 29 naročito.
70
Uporediti čl. 42 Zakona o vanjskotrgovinskoj politici (Sl. l. BiH12/97) (dalje: ZVTP) sa čl. 22. i 23. Zakona
o politici stranih ulaganja (Sl. glasnik BiH 4/98) (dalje: ZPDSU).
71
Uporediti čl 43 ZVTP sa čl. 21 ZPDSU.
72
Uporediti čl. 44 ZVTP sa čl. 18–24 ZPDSU.
73
Vidjeti članove 11, 16, 17, 21 i 22 ZVTP.
74
Vidjeti članove 18 i 28 ZVTP.
75
Vidjeti: Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 88-90.
76
Čl. 24 ZVTP uvodi nacionalni tretman stranaca, a čl. 27 istog akta proklamuje slobodu obavljanja usluga
od strane ino-subjekata.
77
Čl. 1, st. 2 ZVTP.
78
Vidjeti čl. 6 ZVTP za zabrane i ograničenja, čl. 20, st. 3. ZVTP za registraciju ugovora o dugoročnoj proiz-
vodnoj saradnji i čl. 30, st. 3. za propisivanje mjere zaštite domaćih subjekata pri transferu tehnologije.
79
Str. 22 citiranog djela.
80
81
82
Vukadinović, isto djelo, str. 7.
83
Gaillard Emmanuel: „Trente ans de Lex Mercatoria – Pour une application selective de la methode des
principes generaux du droit”, Journal du droit international 1/1995, str. 6.
84
Gaillard Emmanuel, isto djelo, str. 6. Medwig Michael, isto djelo, str. 602–603: „Positivist Critisizm of the
Law Merchant”. Slično i Houtte Hans, isto djelo, str. 28. Vidjeti i Medwig Michael, isto djelo, str. 602–603.
85
Prema Lando Ole: „The Lex Mercatoria in International Commercial Arbitration“, The International and
Comparative Law Quarterly, Voll 34, No. 4. (Oct., 1985), p. 752. (Dalje će se citirati kao: Lando, isto djelo, str…).
86
Vidjeti: Gaillard Emmanuel, isto djelo, str. 6–7 i 10–12; Medwig Michael isto djelo, str. 602–603 i Houtte
Hans, isto djelo, str. 28–29.
87
Jedan od rodonačelnika ovog koncepta je prof. dr. Aleksandar Goldštajn: „The New Law Merchant”,
Journal of Bussiness Law 12/1961.
88
Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria”, str. 44; Goode Roy, isto
djelo, str. 1211.
577
089
Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria”, str. 29.
090
091
Vidjeti: Goode Roy, isto djelo, str. 1211 i Medwig Michael, isto djelo, str. 598–599.
092
Loussouran Yvon – Bredin Jean- Denis: „Droit du commerce International”, Sirey, Paris 1969, str. 11.
093
Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex Mercatoria”, str. 112.
094
Prema: Medwig Michael, isto djelo, str. 590.
095
Medwig Michael, isto djelo, str. 590 pod suštinom ove discipline podrazumijeva „skup pravila koja se
odnose na trgovačku praksu u međunarodnoj trgovačkoj zajednici”.
096
Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria”, str. 32; Medwig Mic-
hael, isto djelo, str. 590; Houtte Hans, isto djelo, str. 26. Lando, isto djelo, str. 749 – 751, u izvore lex mer-
catoria svrstava međunarodno javno pravo i praktično sve autonomne izvore međunarodnog
poslovnog prava.
097
Vidjeti : Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria”, str. 32.
098
Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria”, str. 32 čak tvrdi: “Lex
mercatoria zajednički je nazivnik za sve izvore međunarodnog trgovačkog prava”.
099
Lando, isto djelo, str. 752 -755, navodi niz primjera u kojima sloboda arbitra da izabre lex mercatoria,
a ne nacionalno pravo može voditi pravičnijem rješenju spora.
100
Izuzetno interesantan pregled arbitražnih odluka koje se izričito pozivaju na lex mercatoria daje Medwig
Michael, isto djelo, str. 603–606.
101
102
Vidjeti: Houtte Hans, isto djelo, str. 29.
103
Goldštajn dr. Aleksandar: ”Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria”, str. 60. Gaillard Em-
manuel, isto djelo, str. 27.
104
Houtte Hans, isto djelo, str. 27–28, navodi ih čak 13: pacta sunt servanda, djelovanje bona fides, ugovori
se tumače pragmatično, pod određenim uslovima se priznaje oslobađajuće djejstvo više sile, prigovor
neispunjenja ugovora ima punu snagu, naknađuje se samo predvidiva šteta itd.
105
106
Vukadinović, isto djelo, str. 33 i dalje. Ovaj autor pravo Evropske unije smatra posebnim izvorom me-
đunarodnog poslovnog prava (str. 61 i dalje).
107
Vidjeti: Vukadinović, isto djelo, str. 34 – 61.
108
Mlikotin-Tomić dr. Deša, Skripta, str. 9-10. Detaljan početni pregled međunarodnih organizacija i nji-
hovih aktivnosti nalazi se kod Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 27-80.
109
Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Pravo međunarodne trgovine”, Školska knjiga, Zagreb 1999, str. 29. Za si-
stematiku izvora po drugim mjerilima vidjeti str. 28–29.
578
110
Vilus-Carić-Šogorov, isto djelo, str. 52-42. Detaljne informacije daju se naročito o postupcima izrade,
usvajanja i tumačenja međunarodnih konvencija.
111
Goldštajn Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria” u: Goldštajn dr. Aleksandar
i Triva dr. Siniša: „Međunarodna trgovačka arbitraža”, Informator, Zagreb 1987, str. 45–46. Dalje će se
citirati kao: Goldštajn Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria”.
112
Đurović dr. Radomir, isto djelo, str. 20-25. Posebna pažnja posvećena je sopstvenim izvorima među-
narodnog poslovnog prava koji regulišu međunarodnu poslovnu operaciju. Navedenu podjelu je
prof. Đurović zadržao i u XII izdanju („Međunarodno privredno pravo sa obrascima ugovora”, Savre-
mena administracija, Beograd, 2004, str. 21 – 35. Ovo djelo ćemo dalje citirati i kao Đurović dr. Rado-
mir, isto djelo, XII, str. …).
113
O pojmu vidjeti: Andrassy Juraj „Međunarodno pravo”, Školska knjiga, Zagreb, VII izd. 1978, str. 1-6, a
o izvorima str. 13–30 istog djela.
114
Brownlie Ian: „Principles of Public International Law”, Clarendon Press, Oxford, 4 ed. 1990, str. 58-69,
daje iscrpnu listu pravnih subjekata i posebnih tipova entiteta koji se pojavljuju kao subjekti među-
narodnog javnog prava: agencije međunarodnih organizacija sa statusom pravnog lica za prvu grupu;
zaraćene ili pobunjene zajednice, narodi koji nemaju samoupravu – za drugu grupu.
115
Član 92 Povelje UN.
116
Citirano prema: Đorđević dr. Stevan i drugi: „Građa međunarodnog javnog prava”, Knjiga treća, Dnevnik,
Novi Sad 1989, str. 1119. Raspravu o ovim pitanjima vidjeti kod Bronwnlie Ian: „Principles of Public In-
ternational Law”, Clarendon Press, Oxford, 4 ed. 1990, str. 4–24.
117
Brownlie, isto djelo, str. 14-15, navodi da su ovakvi akti izvor prava samo ako su povezani sa opštim
principima MJP i ako, po tom osnovu, obavezuju države. Houtte Hans: „The Law of International Trade”,
Sweet & Maxwell, London 1995, str.10-11.
118
August Ray: „International Business Law–Text, Cases and Readings”, Prentice Hall, 3rd Ed, 2000, str. 3,
„konvencijama” naziva sporazume ostvarene pod okriljem međunarodnih organizacija, a „ugovorima”
(treaties) bilateralne sporazume koje države sklapaju neposredno.
119
Brownlie, isto djelo, str. 12.
120
Zakon o postupku zaključivanja i izvršavanja međunarodnih ugovora (Sl. gl. BiH 29/2000). Vidjeti
naročito čl. 13–22.
121
Član 22 Zakona o postupku zaključivanja i izvršavanja međunarodnih ugovora.
122
Različite pristupe vidjeti kod Brownlie, isto djelo, str. 32–35 naročito.
123
Postoje i dodatna rješenja. U USA je uvijek potrebno donošenje posebnog domaćeg zakona ako je
predsjednik sporazum zaključio bez prethodno provedene procedure u Kongresu (August, isto djelo,
str. 9).
124
Houtte Hans, isto djelo, str. 4-5. Vidjeti i Gillian White: „Principles of International Economic Law: An
Attempt to Map the Territory” u „International Economic Law and Developing States: Some Aspects”,
Edited by Hazel Fox, The British of International and Comparative Law, London 1988, str. 6–10.
579
125
Navedeni sporazumi objavljeni su u Službenom listu RBiH, odnosno u posebnom izdanju Sl. lista RBiH
- Međunarodni ugovori, brojevi 1–7 za 1996. Sada se objavljuju u Službenom glasniku BiH.
126
Kohona Palitha, isto djelo, str. 265.
127
Vidjeti Andrassy, isto djelo, str. 331 – 335.
128
Gillian White, isto djelo, str. 10.
129
Hillgenberg Hartmant: „A Fresh Look at Soft Law”, European Journal of International Law 3/1999, str.
500. Ovaj autor se generalno zalaže za stepenovanje obaveznosti akata koji ulaze u soft law.
130
131
Houtte Hans, isto djelo, 11-12. Hillgenberg Hartmant: „A Fresh Look at Soft Law”, European Journal
of International Law 3/1999 govori o „Self-contained regime” koji se stvara ovom vrstom izvora (str.
509. i 515.).
132
Detaljnu sistematizaciju ovih sankcija i njihovu obradu vidjeti kod Carreau Dominique: „Le contrainte
economique en droit international” u Revue Internationale de Droit Economique, t. i, 3/1987 i Ko-
hona Palitha, isto djelo, str. 236–268.
133
Vidjeti i Rezoluciju UN 3362 (S-VII) Razvoj i međunarodna ekonomska saradnja.
134
O ovim i drugim načelima vidjeti i Đurović dr. Radomir, isto djelo, XII, str. 33-58 i Vukadinović, isto
djelo, str. 101 - 111.
135
Houtte Hans, isto djelo, str. 6.
136
O njoj vidjeti: Vilus dr. Jelena–Carić dr. Slavko–Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 41-50.
137
Vidjeti odrednicu „Međunarodno privatno pravo” u: „Enciklopedija imovinskog prava i prava udru-
ženog rada”, Sl. l. SFRJ, tom drugi, Beograd 1978, str. 31-32. (Dalje će se citirati kao „Enciklopedija”).
138
Basedow Juergen: „Un droit commun des contracs pour le Marche commun”, Revue interantionale
de droit compare 1/98 , na str. 18 navodi razloge zbog kojih MPP nije podoban instrument za uređivanje
privrednih odnosa: mala vrijednost transakcija u odnosu na troškove konsultacija, nepoznavanje stranih
prava i težnju pravnika da odnos podvedu pod nacionalno pravo koje poznaju.
139
Muminović dr. Edin: „Osnovi međunarodnog privatnog prava”, Studentska štamparija Sarajevo,
Sarajevo 1996, str. 39. Za najkarakterističnija koliziona rješenja vidjeti str. 40.
140
Muminović, isto djelo, str. 41 i dalje.
141
Draškić dr. Mladen: „Međunarodno privredno ugovorno pravo”, Savremena administracija, Beograd
1988, str. 32.
142
Sajko dr. Krešimir: „Međunarodno privatno pravo – Opći dio”, Informator, Zagreb 1996, str. 97.
143
Sajko dr. Krešimir: „Međunarodno privatno pravo - Opći dio”, Informator, Zagreb 1996, str. 55.
144
O ostalim podjelama vidjeti: Sajko, isto djelo, str. 58–64; Muminović, isto djelo, str. 49–52.
145
Sajko dr. Krešimir, isto djelo, str. 65–66 i Muminović dr. Edin, isto djelo, str. 47.
146
Draškić dr. Mladen, isto djelo, izdanje 1988, str. 69–72. Muminović dr. Edin, isto djelo, str. 75–76.
580
147
Raspravu o ovom institutu vidjeti: kod Dika dr. Mihajlo - Knežević dr. Gašo - Stojanović dr. Srđan: „Ko-
mentar Zakona o međunarodnom privatnom i procesnom pravu“, Nomos, Beograd 1991, str. 14 – 19.
(Dalje će se citirati kao Dika – Knežević – Stojanović isto djelo, str. …).
148
Vidjeti: Langner Olaf „Das Kaufrecht auf dem Preufsfand der Worenver Vehrsfreiheit des EG–Vertrages”,
Rabels Zeitschrift tuer auslaendisches- und internationales, Privatrecht 2/2001, str. 222 i dalje.
149
Muminović dr. Edin govori o varijabilnim tačkama vezivanja.
150
Vidjeti: Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo, str. 20 – 23.
151
Muminović dr. Edin, isto djelo, str. 70.
152
Uporedni pregled vidjeti kod: Muminović dr. Edin, isto djelo, str. 68–72 i Dika - Knežević - Stojanović,
isto djelo, str. 23 – 30.
153
Čl. 9 ZRSZ.
154
Teorijske i praktične dileme u utvrđivanju smisla i značenja stranog prava vidjeti Dika - Knežević - Sto-
janović, isto djelo, str. 35 – 42.
155
Uporedni pregled zakonodavstva vidjeti kod. Sajko dr. Krešimir, „Međunarodno privatno pravo – Opći
dio”, Informator, Zagreb, III izd.1996, str. 43. Izvaci iz, za nas najinteresantnijih zakona nalaze se u aneksu.
Uz zakone, ovaj autor kao izvore navodi u kontinentalnim sistemima običaje, a u common law pore-
cima sudsku praksu i doktrinarna stanovišta (vidjeti str. 31-32).
156
ZRSZ je prvobitno objavljen u Sl. l. SFRJ 43/82 i 72/82. Preuzet je u pravni poredak BiH Uredbom sa
zakonskom snagom o preuzimanju i primjenjivanju saveznih zakona koji se u Bosni i Hercegovini pri-
mjenjuju kao republički zakoni (Sl. l. RBiH 2/92).
157
Vidjeti čl. 1 ZRSZ.
158
Čl. 14, st. 1 ZRSZ.
159
Čl. 14, st. 2 ZRSZ.
160
Vidjeti Draškić dr. Mladen, isto djelo, izdanje 1988, str. 37-40.
161
Interesantno je da je ovo rješenje tipično za common law sisteme. Većina kontinentalnih sistema,
pored osnivanja, zahtijeva i da pravno lice ima i stvarno sjedište na teritoriji države po čijem je pravu
osnovano (Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo, str. 62 i 64).
162
Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo, str. 62.
163
Opširnije vidjeti kod: Muminović dr. Edin, isto djelo, str. 155-158.
164
Raspravu o ovim pitanjima vidjeti kod Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo, str. 65 – 72.
165
Vidjeti: Muminović dr. Edin, isto djelo, str. 166 i dalje. Rasprava o autonomiji volje sa stanovišta
međunarodnog poslovnog prava nalazi se kod Draškić dr. Mladen, isto djelo, izdanje 1988, str. 52-60.
166
Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo, str. 73. Izgleda da je dozvoljenost ugovaranja novog lex
mercatoria kao mjerodavnog prava još uvijek sporna.
581
167
O problemima utvrđivanja prešutno ugovorenog prava vidjeti: Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo,
str. 74 – 75.
168
Ta su ograničenja: međunarodni javni poredak, fraus legis, renvoi, primjena izabranog prava prema
njegovom smislu i pojmovima.
169
Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo, str. 74, navode da se ovaj sistem smatra povoljnijim za ugovorne
strane.
170
Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo str. 79
171
Čl. 20, st. 1, tačka 19.
172
Čl. 20, st. 1, tačka 20 ZRSZ.
173
Čl. 22, st. 1, tačka 2.
174
Čl. 23 ZRSZ.
175
Čl. 26 ZRSZ.
176
Pregled najvažnijih konvencija relevantnih i za BiH vidjeti kod: Sajko dr. Krešimir, isto djelo, str. 24–
37 za multilateralne i str. 37–41 za bilateralne.
177
Prema Sajko dr. Krešimir, isto djelo, str. 41-42.
178
179
Sajko dr. Krešimir, isto djelo, str. 50.
180
Philip R. Wood: „Impact of the Legal System on Business Transactions in Asia” dijeli pravne sisteme u
8 velikih grupa. Prva se sastoji od dvije podgrupe: tradicionalni engleski i američki common law poreci.
Prema autoru, prva grupa obuhvat 146 poredaka i 33,4% svjetskog stanovništva. Na drugom mjestu
po zastupljenosti su tradicionalni francusko-latinski sistemi, prisutni u 76 zemalja. Naše pravo je svr-
stano u grupu sistema u nastajanju. (Citirano prema: Rose Alan, D., „The Challenges for Uniform Law
in the Twenty-First Century”, Uniform Law Review 1/1996).
181
Draškić dr. Mladen, isto djelo, na str. 11 spominje sljedeće sisteme: srednjoevropski, romanski, an-
gloamerički, skandinavski i istočnoevropski.
182
Sultanović dr. Aziz - Trifković dr. Miloš - Simić dr. Milić: „Teorija države i prava, statusnog i obligacionog
prava”, V. Masleša, Sarajevo 1984, str. 86-87.
183
Obavezna snaga precedenta je zbog prirode odnosa i uticaja faktičkih okolnosti znatno relativizirana
u trgovačkim sporovima. Opširnije vidjeti kod Goode Roy, isto djelo, str. 22-23, 6. The limitations of ju-
dicial precedent”.
184
Sultanović-Trifković-Simić, isto djelo, str. 146-149 i 153-159.
185
Teorijsku razradu vidjeti kod Sultanović-Trifković-Simić, isto djelo, str. 120-161.
186
Opširnije o tome vidjeti: Mlikotin-Tomić dr. Deša, „Ugovor o međunarodnoj prodaji”, Računovodstvo
i financije 4/94.
582
187
Opširnije vidjeti kod: Trifković dr. Miloš, „Aktuelna pitanja pravne i samoupravne regulative spoljno-
trgovinskih odnosa organizacija udruženog rada”, Opredjeljenja 9/1987, str. 18-20.
188
U BiH su entiteti donijeli svoje Zakone o obligacionim odnosima po ugledu na Zakon o obligacionim
odnosima koje je od SFRJ preuzela RBiH (Sl. l.BH 2/92). Rezultat je postojanje oko 25 razlika između
entitetskih zakona. Hrvatska je nedavno donijela novi Zakon o obveznim odnosima, dok je u drugim
slijednicama u toku nova kodifikacija obligacionog prava.
189
Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 16-17 većinu ovih osobina smatra nedostacima formularnog prava.
Mislimo da imaju opšti karakter.
190
Najvažniji akti MJP u ovom domenu su Bečka konvencija o ugovorom pravu iz 1969. godine čija članica
je i BiH, te Bečka konvencija o pravu ugovora između država i međunarodnih organizacija ili između
međunarodnih organizacija iz 1986. godine.
191
Pregled najvažnijih izvora ove grupe vidjeti kod: Schmitthoff Clive: „Export Trade – The Law & Prac-
tice of International Trade”, Stevens, 9th Edition, London 1990, str. 64-66. (Dalje će se citirati kao
Schmitthoff’s: Export Trade). U desetom izdanju iz 2000. godine, koje su uredili Leo D’Arcy, Carolle
Murray i Barbara Cleave, vidjeti str. xciii i slijedeće (dalje će se citirati kao Schmitthoff’s: Export Trade X).
Iscrpan spisak u kome se nalaze i konvencije koje su neposredan izvor MNPP nalazi se kod Sajko dr.
Krešimir, isto djelo, str. 37-41. Pojedine konvencije biće detaljno obrađene na odgovarajućim
mjestima ove knjige.
192
Schmitthoff Clive: „Međunarodno trgovačko pravo, njegov razvoj, formuliranje i funkcioniranje” u:
„Postupan razvoj…”, str. 96-97.
193
Kratak pregled najvažnijih organizacija ove vrste se nalazi kod: Đurović dr. Radomir, isto djelo, XII, str.
144 – 150.
194
195
O MTK (ICC) vidjeti: Vukadinović, isto djelo, str. 185 – 188 i www.iccwbo.org/
196
Opširnije vidjeti kod: Sultanović–Trifković–Simić, isto djelo, str. 157–159. Profesor Goode Roy, isto
djelo, str.12–13, stavlja ugovor na prvo mjesto u hijerarhiji izvora trgovačkog prava.
197
Goldštajn dr. Aleksandar, „Opći uvjeti poslovanja” u: „Opći uvjeti poslovanja u međunarodnoj trgovini”,
Informator, Zagreb 1970, str. 11.
198
Opširnije vidjeti kod: Sultanović–Trifković–Simić, isto djelo, str.158–159.
199
Detaljna rasprava o ovom pitanju, relevantna i za MNPP, nalazi se kod: Vilus dr. Jelena: „Opšti uslovi
formularnih ugovora”, IUP-SA, Beograd 1976.
200
Draškić dr. Mladen, isto djelo, str.16–17 navodi: pravnu nesigurnost, brojnost, glomaznost, odsustvo
načela i sistema, suprotstavljenost nacionalnim pravima i zloupotrebu moći.
201
202
Naprimjer: Opći uvjeti za dobavu postrojenja i opreme u izvozu br. 188, Opći uvjeti za dobavu i mon-
tažu postrojenja i opreme u uvozu i izvozu br. 188A, Opći uvjeti za međunarodnu prodaju citrusovog
voća br. 312 itd. Ovi i drugi akti nalaze se u publikaciji „Međunarodno trgovačko pravo, konvencije-
pravila-opći uvjeti poslovanja”, redakcija Goldštajn dr. Aleksandar, Informator, Zagreb 1970.
583
203
Prevedeni su i objavljeni u: Vukmir dr. Branko, „Opći uvjeti za ugovore o izvođenju investicijskih
radova - međunarodni” i „Ugovori o izvođenju investicijskih radova – međunarodni”, Centar za infor-
macije, Zagreb 1980. Pregled novih rješenja u oblasti ugovora o građenju i investicionoj izgradnji vidjeti
kod Malluann Roman: „New FIDIC Standardbedingungen fuer Ban-und Anlagevertraege”, Recht der
Interntionalen Wirtschaft (RIW) 7/2000, str. 532-540.
204
Schmitthoff’s Export Trade, str. 73, navodi 12 britanskih asocijacija kao posebno značajne.
205
Teorijska razmatranja o običaju kao izvoru prava vidjeti kod: Sultanović-Trifković-Simić, isto djelo, str.
144–149. O odnosu dobrih poslovnih običaja i poslovnih običaja vidjeti: Trifković dr. Miloš: „Nelojalna
utakmica”, Svjetlost, Sarajevo 1990, str. 104–106.
206
Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodno trgovačko pravo” u: „Međunarodno trgovačko pravo, Kon-
vencije-Pravila-Opći uvjeti poslovanja”, Informator, Zagreb, 1970, str. XVII.
207
Vidjeti str. 96–97.
208
Đurović dr. Radomir, isto djelo, XII str. 31 –32.
209
Prema čl. 9 (2) CISG se smatra da su stranke prešutno podvrgle svoj ugovor običaju „koji je široko poznat
u međunarodnoj trgovini“ i koji redovno poštuju „ugovorne strane u ugovorima iste vrste u dotičnoj
struci”. Isti stav, mada drukčije formulisan, nalazi se i u članu 7 (2) UNIDROIT Konvencije o agenciji u
međunarodnoj prodaji robe.
210
Rene David: „Uvod u privatno pravo Engleske”, IUP, Beograd 1960, str. 78–79.
211
Suprotno Vukadinović, isto djelo, str. 57
212
O tome vidjeti: Trifković dr. Miloš: „Nelojalna utakmica”, Svjetlost, Sarajevo 1990, str. 104–109.
213
Schmitthoff Clive: „Međunarodno trgovačko pravo, njegov razvoj, formuliranje i funkcioniranje” u:
„Postupan razvoj…” str. 97.
214
Čl. 9 (1) CISG naprimjer. Vidjeti i čl. 1. Jednoobraznih običaja i prakse za dokumentarne akreditive.
Ovdje se autonomija volje podrazumijeva ukoliko je u tekstu akreditiva sadržana oznaka ovog do-
kumenta, te ako stranke izričito ne ugovore drukčije u samom akreditivu.
215
Čl. 9 (2) CISG.
216
O sudskoj praksi kao izvoru prava vidjeti: Sultanović–Trifković–Simić, isto djelo, str. 156.
217
Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria” u: Goldštajn Aleksandar
- Triva dr Siniša: „Međunarodna trgovačka arbitraža”, Informator, Zagreb 1987, str. 58.
218
Tompkins Arthur: „A Practical Guide to International Commercial Arbitration” 1991, N.Z.L.J. 274, 276
u toj godini je postojalo 75 institucionalnih arbitraža. Navedeno prema Medwig Michael, isto djelo,
str. 596.
219
International Council for Commercial Arbitration od 1976. izdaje Yearbook Commercial Arbitration u
kome se daju, bez navođenja imena stranaka odluke od načelnog stanovišta. Veliki broj stručnih
časopisa također prati arbitražnu praksu.
584
220
Pregled vidjeti kod: Medwig Michael, isto djelo, str. 596–606.
221
Pregled arbitražnog prava vidjeti: Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex
mercatoria” u: Aleksandar Goldštajn-Triva dr. Siniša: „Međunarodna trgovačka arbitraža”, Informator,
Zagreb 1987, str. 3–122. Muminović dr. Edin: „Procesno međunarodno privatno pravo”, Pravni fakultet
Sarajevo, Sarajevo 2006, str.63 – 68.
222
Ustav predstavlja Aneks 4 Opštem okvirnom sporazumu za mir u Bosni i Hercegovini, koji je sačinjen
u Dejtonu, USA 21.11.1995. U trenutku pisanja, Ustav još nije objavljen u Službenom glasniku Bosne
i Hercegovine.
223
Sl. gl. BiH 30/02
224
Sl. l. RBiH 20/1995
225
Sl. gl. RS 5/1993; Sl. n. FBiH 2/95
226
Sl. gl. RS 123/06
227
Za prvobitni izgled ovih principa vidjeti: Trifković dr. Miloš: „Pregled, principi i problemi regulative
vanjske trgovine” u materijalima za seminar PKBiH i PKS „Aktuelno stanje vanjskotrgovinske regulative”,
Sarajevo, oktobar – listopad 1995.
585
DIO DRUGI
01
Vukadinović dr. Radovan: „Međunarodno poslovno pravo – Opšti deo“, Centar za pravo Evropske unije
Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Kragujevac 2005, str. 219 i 221, ističe da ovo „cepanje jedinstvenog
pojma suverentieta“ nije opšteprihvaćeno, ali da predstavlja dominantan trend u doktrini... (Dalje će
se ova knjiga citirati kao: Vukadinović, isto djelo, str…).
02
Vidjeti: Brownlie, isto djelo, str. 58.
03
Vidjeti npr. Brownlie, isto djelo, str. 72–74; Andrassy, isto djelo, str. 61; Sultanović dr. Aziz–Trifković dr.
Miloš–Simić dr. Milić: „Teorija države i prava, statusnog i obligacionog prava”, V. Masleša, Sarajevo 1984,
str. 21–28.
04
05
Opširno vidjeti kod: Sultanović–Trifković–Simić, isto djelo, str. 22–24.
06
Vidjeti npr. čl. 1.7 Sporazuma o energetskoj povelji i čl. 2, st. 2 našeg Zakon o politici direktnih stranih
ulaganja (Sl. gl. BiH 17/98).
07
Vidjeti: Vukadinović dr. Radovan: „Pravo Evropske unije“, Pravni fakultet u Banja Luci i Centar za pravo
Evropske unije Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Banja Luka – Kragujevac, IV izdanje 2005, str. 307 i
dalje. (Ovo djelo će se citirati kao Vukadinović, Pravo Evropske unije, str. …).
08
Vukadinović dr. Radovan, „Pravo Evropske unije”, str. 351 - 353.; Bovis Christopher: “Business Law in the
European Union”, Sweetand Maxwell, London 1997, str. 1; Josephine Steinter – Lorna Woods: „EC Law”,
Blackstone Pres Ltd, London 1998, str. 301 i dalje.
09
10
Vidjeti: Andrassy, isto djelo, str. 161; Brownlie, isto djelo, str. 230. Vidjeti npr. Brownlie, isto djelo, str. 72–
74; Andrassy, isto djelo, str. 61; Sultanović dr. Aziz–Trifković dr. Miloš–Simić dr. Milić: „Teorija države i
prava, statusnog i obligacionog prava”, V. Masleša, Sarajevo 1984, str. 21–28.
11
Čl. 3, st. 2 i 3 Zakona o carinskoj politici Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 57/ 04).
12
Vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, isto djelo, str. 37–43 naročito.
13
Aneks IX Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Dejtonski sporazum). Kompanija
„Elektroprijenos/Elektroprenos Bosne i Hercegovine“, akcionarsko društvo Banja Luka, osnovano Za-
konom o osnivanju kompanije za prenos električne energije u Bosni i Hercegovini (Sl. gl. BH 35/04) je
primjer ovakve vrste subjekata na nivou cijele BH.
14
Detaljno kod: Brownlie, isto djelo, str. 68–69.
15
Brownlie, isto djelo, str. 73–74.
587
16
Sultanović–Trifković-Simić, isto djelo, str. 26–28.
17
Vidjeti Herdegen Mathias: „Internationales Wirtschaftsrecht”, Beck, Muenchen 1995, str. 72 naročito.
18
Vukadinović, isto djelo, str. 220 – 221;
19
Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 381; Houtte Hans, van, isto djelo, str. 34. Nacrt Konvencije o
imunitetu države i njene svojine (Draft Articles on Jurisdictional Immunities of States and Their
Property), koji je UNCITRAL prihvatio 1991. godine. (http:// www.un.org/law/ilc/texts/jimm.htm )
insistira na kombinaciji kriterija prirode i u svrhe posla.
20
Vidjeti: Folsom- Gordon-Spanogle, isto djelo, str. 369; Herdegen, isto djelo, str. 68.
21
22
Kontroverze o ovom pitanju detaljno su izložene kod Brownlie, isto djelo, str. 326–332.
23
Brownlie, isto djelo, str. 329; vidjeti i August, isto djelo, str. 149–151.
24
Zakon o imunitetu strane države iz 1976. Razmatranje ovog akta vidjeti kod: Folsom–Gordon–
Spanogle, isto djelo, str. 371 i dalje. Istorijat vidjeti kod: Swanson Steeven: „Jurisdictional Discovery
Under the Foreign Sovereign Immunities Act”, Emory International law Review 2/1999, str. 447-457.
(www.law.cornell.edu/uscode/28/ch97.html)
25
Zakon o imunitetu države iz 1978. Detaljno kod Brownlie, isto djelo, str. 337–340 i „Schmitthoff’s Ex-
port Trade – The Law and Practice of International trade”, X Ed, ed: Leo D’Arcy, Carole Murray, Barbara
Cleave, Sweet and Maxwell, London, 2000. str. 424–426. (Dalje će se citirati kao Schmitthoff, isto djelo,
X Ed…).
26
Zakon o imunitetu strane države iz 1985. (http://www.austlii.edu/au/legis/cth/consol)
27
Sl. l. RBiH 2/92. (Dalje: ZRSZ). Ovdje se prvenstveno misli na članove 50 (prećutan pristanak tuženog
na nadležnost našeg suda), 54 (nadležnost quasi in rem), te 56 (nadležnost u sporovima povodom ne-
kretnina). Sudska praksa o ovom pitanju ne postoji.
28
Ova konvencija je potpisana u Bazelu 16. maja 1972. Dana 25. 07. 2001. imala je ukupno 41 članicu i
to iz reda zemalja Vijeća Evrope. Pored BiH, ni R. Srbija nije članica Konvencije (http. www Conventions.
COE.int/treaty/EN/). Postoji i Nacrt konvencije o imunitetu država koji je uradila Intrernational Law
Commission.
29
Folsom – Gordon – Spanogle, isto djelo, str. 379.
30
Čl. 2 Bazelske konvencije.
31
Vidjeti: „Russian debt – Pay up”, Economist, June 30, 2001, str. 69.
32
Vidjeti, npr. članove 6 (2) i 7 (2) Bazelske konvencije.
33
Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 373.
34
Čl. 6 i 7 Bazelske konvencije; Brownlie, isto djelo, str. 332; Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 216.
35
36
588
37
38
39
Prema Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 409–410.
40
Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 411–412.
41
Istorijat vidjeti kod: Avramov dr. Smilja: „Međunarodno javno pravo”, S.A., VI izd, Beograd 1980, str.
124–126; Brownlie, isto djelo, str. 677–683 naročito. Isti autor na str. 677 ističe da su stalne MO formirale
sistem paralelan ad hoc diplomatiji, mada je nisu potpuno zamijenile; Andrassy, isto djelo, str. 336–337.
Razvoj međunarodnih organizacija relevantnih za međunarodno poslovno pravo vidjeti kod
Vukadinović, isto djelo, str. 112 – 113.
42
Avramov, isto djelo, str. 127 insistira na višestranosti.
43
44
45
Avramov, isto djelo, str. 127.
46
Vidjeti: Brownlie, isto djelo, str. 690–691.
47
Brownlie, isto djelo, str. 697; Herdegen, isto djelo, str. 50.
48
Brownlie, isto djelo, str. 681–682. Vukadinović, isto djelo, str. 114 govori o „funkcionalnom subjektivitetu
međunarodnih organizacija”.
49
50
International Tin Council Appeals (1988) 3 AER 257, CA (navedeno prema: Brownlie, isto djelo, str 689).
51
Prema Herdegen, isto djelo, str. 51.
52
Vidjeti npr. Brownlie, isto djelo, str. 698-701 za „Law-Making” funkciju; Herdegen, isto djelo, str. 50.
53
Brownlie, isto djelo, str. 59. Na str. 684–689 isti autor raspravlja samo o pitanjima privilegija i imuniteta
diplomatskog karaktera.
54
55
O najvažnijim MO na ekonomskom polju vidjeti Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Pravo međunarodne trgovine”,
Školska knjiga, Zagreb 1999, str. 395–417.
56
Pravni režim međunarodnih organizacija najvažnijih za međunarodno ekonomsko i poslovno pravo
vidjeti kod: Vukadinović, isto djelo, str. 116 – 217. O multilateralnim organizacijama za podršku finan-
siranja vidjeti: Backović dr. Enver: „Finansiranje spoljnotrgovinskih transakcija“, Ekonomski fakultet u
Sarajevu, Sarajevo 2007, str. 23 – 41. (Dalje će se ovaj rad citirati kao Backović, isto djelo, str. …).
57
Prema Avramov, isto djelo, str. 129.
58
59
Brownlie, isto djelo, str. 68 naročito.
60
August, isto djelo, str. 43.
589
61
Vidjeti. Reihtmann dr. Christoph, „Internationales Vertragsrecht”, Otto Schmidft, Koeln, 3. Aufl. 1980,
str. 259.
62
Vidjeti, na primjer, članove 4, 6, 8 st. 2.
63
Čl. 4, st. 2 ZVTPBiH.
64
Uporediti čl. 1, st. 1 ZVTP BiH i čl. 1 FZVTP.
65
Sl. gl. RS 123/06
66
Vidjeti: Dunoff Jeffry L.: „Rethinking International Trade” u „Linkage as Phenomenon: An Interdisciplinary
Approach“, prilog za istoimeni simpozijum, „University of Pennsylvania Journal of International
Economic Law”, Vol 19:2, str. 347–387.
67
Vidjeti članove 28 i 29 ZVTP
68
Vidjeti: Trifković dr. Miloš „Koncentracije i zajednička ulaganja kao oblik direktnih stranih investicija u
pravu EEZ”, projekat „Privreda BiH i Evropa ‘92”, separat „Kretanje kapitala”, Ekonomski institut Sarajevo,
Sarajevo, januar 1992. Istu filozofiju prihvatio je i čl. 2 ZPDSU.
69
Prema tekstu iz Wirtschaft und Wettbewerb 1/1982. Vidjeti tačka B, (i), 3
70
Uporediti opšti pravni položaj privrednih društava i lica koja djeluju u vanjskoj trgovini.
71
297 Prema čl. 40 Zakona o organizaciji organa uprave u Federaciji Bosne i Hercegovine (Sl. N. FBiH 35/05)
upravne organizacije su: zavodi, direkcije i agencije. Osnivaju se na federalnom, kantonalnom i op-
štinskom nivou. „Federalna direkcija i federalna agencija osnivaju se za obavljanje određenih stručnih
poslova pretežno privrednog karaktera i sa njima vezanih.“
72
Opširnije o registraciji vidjeti: Simić dr. Milić i Trifković dr. Miloš, „Poslovno pravo – osnovi prava i obli-
gacija, privredna/trgovačka društva”, Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 1999, str. 313 –316.
73
Čl. 46 federalnog Zakona o registraciji poslovnih subjekata zahtijeva da se saglasnosti, odobrenja ili
drugi odgovarajući akti prilažu prijavi za upis u registar samo ako je to predviđeno posebnim zakonom.
U ZVTP BiH i FZVTP takva odredba ne postoji.
74
Član 7 Okvirnog Zakona o registraciji poslovnih subjekata u BiH (Sl. gl. BiH 42/04), član 8 Zakona o re-
gistraciji FBiH (Sl. n.FBiH 27/05).
75
Čl. 39 federalnog Zakona o registraciji poslovnih subjekata
76
Čl. 6 ranije Uredbe o upisu u sudski registar… (Sl. n. FBiH 12/2000) je nalagao da se prijave i preduzeća
u kojima društvo ima dionice i udjele.
77
Sl. gl. BiH 30/01
78
Čl. 11 ZVTPBiH. Čl. 11 ZV TP BiH dozvoljava BH licima koja u inostranstvu ulažu kapital ili izvode inve-
sticione radove da nakon prestanka upotrebe opreme, opremu bez carine uvezu u BiH.
79
Zakon o regulisanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja u određenim odnosima (dalje ZRSZ)
objavljen je u Sl. l. SFRJ 43/82, a usvojen u pravni poredak RBiH u Sl. l. RBiH 2/92.
80
Vidjeti npr. čl. 21 Internationales Privat Recht Gesetz Švajcarske iz 1987.
590
081
Uporedni pregled položaja putujućih predstavnika vidjeti kod Schmitthoff, X ed, str. 610.
082
Čl. 24 ZVTPBiH.
083
Član 32 , st. 1 Zakona o lijekovima (Sl. gl. BiH 58/08) nalaže stranim proizvođačima lijekova da zahtjev
za izdavanjem dozvole za stavljanje lijeka u promet podnese „pravno lice koje zastupa stranog proiz-
vođača i ima sjedište u BiH“.
084
Čl. 27 ZVTPBiH.
085
Izuzetak po čl. 4. Odluke o osnivanju predstavništava stranih lica u BiH (Sl. gl. BiH 15/05) su predstav-
ništva stranih aviokompanija koja u skladu sa međunarodnim ugovorima prodaju prevozna dokumenta.
086
Sl. gl. BiH 15/03
087
Vidjeti: Schmitthoff, X ed, str. 614–615.
088
O razlozima vidjeti Schmitthoff, X ed, str. 612.
089
Novi ZVTPBiH se izričito ne osvrće na ovu materiju. Ona je načelno obrađena u sklopu režima usluga
u vanjskotrgovinskom prometu (čl. 23 -27). Zato kao važeća zadržana su rješenja koja se nalaze u čl.
35–37 FZVTP
090
Vidjeti Uredbu o zastupanju stranih lica (Sl. l. RBiH 4/96).
091
Iscrpan pregled istorijskog razvoja nalazi se kod: Muchlinski Peter: „Multinational enterprises and the
Law”, Blackwell, Oxford UK–Cambridge USA, 1999, str. 19–47. Kao prvu etapu razvoja MNE ovaj autor
uzima period 1850–1914.
092
Schafer Richard – Earle Beverley – Augusti filiberto: „International Business Law and its Environment“,
West – Thompson Learning, Fifth edition, 2002, str. 17.
093
Opširno vidjeti kod: Muchlinski, isto djelo, str. 126-144.
094
Vidjeti www.oecd.org. Analizu vidjeti kod: Muchlinski, isto djelo, str. 578–592. Izlaganja se nalaze i u
poglavlju o direktnim stranim ulaganjima u ovoj knjizi.
095
Opširno kod: Muchlinski, isto djelo, str. 592–597. Vidjeti i poglavlje ove knjige o direktnim stranim
ulaganjima.
096
Vidjeti: Muchlinski, isto djelo, str. 598–602 i izlaganja o direktnim stranim ulaganjima u ovoj knjizi.
Ona su detaljnije razrađena u: Trifković dr. Miloš, „Novi pravni režim direktnih stranih ulaganja u Bosnu
i Hercegovinu”, Službeni list BiH, Sarajevo, 2000.
097
Vidjeti: Muchlinski, isto djelo, str. 444–446.
098
Muchlinski, isto djelo, str. 57–80, razlikuje: ugovorne forme, oblike zasnovane na učešću u kapitalu
društva, zajedničke poduhvate (joint ventures), neformalne alijanse između MNE, MNE u javnom
vlasništvu i supranacionalne oblike, među kojima se nalazi i Evropska ekonomska interesna grupacija
(EEIG).
099
Ovaj termin korsti Muchlinski, isto djelo, str. 81.
100
Uvod, paragraf 8.
591
101
August, isto djelo, str. 192–199 prema ovome mjerilu sve oblike MNE djeli na nacionalne, međunarodne
i javne, tj. državne.
102
Vidjeti Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 67-58 i Vukimir dr. Branko, „Ugovori o zajedničkom ulaganju”,
Informator, Zagreb 1994, str. 129–131.
103
Muchlinski, isto djelo, str. 65–71, navodi: angloameričku piramidalnu grupu, evropski model tran-
snacionalnog spajanja ili pripajanja, te japanski keiretsu. Pregled nekih modela iz prakse vidjeti kod
August, isto djelo, str. 193–197.
104
Čl. 28, st. ZVTPBiH izričito navodi samo „domaća pravna lica.”
105
Čl. 29 ZVTPBiH
106
107
Čl. 28 ZVTP BiH
108
Član X Odluke o predstavništvima u inostranstvu.
109
Vidjeti Schmitthoff, isto djelo, str. 613–614.
110
Vidjeti kod August, isto djelo, str. 271.
111
Član II Odluke o uslovima za dobivanje dozvole za iznošenje sredstava izvan Bosne i Hercegovine u
svrhu osnivanja predstavništva i poslovne jedinice u inozemstvu (Sl. gl. BiH 22/88). U daljem tekstu
Odluka o predstavništvima u inostranstvu.
112
Član III Odluke o predstavništvima u inostranstvu.
113
Vidjeti: Odluku o uvjetima za dobivanje dozvole za iznošenje sredstava izvan Bosne i Hercegovine u
svrhu osnutka predstavništva i poslovne jedinice u inozemstvu (Sl. gl. BiH 22/88).
114
Čl. 28, st. 2 ZVTP BiH; Čl. 6 Zakona o deviznom poslovanju FBiH (Sl. n.FBiH 35/98): „Transfer kapitala u
inozemstvo obavlja se uz uvjete propisane ovim zakonom”.
115
Sl. gl. BiH 22/98
116
Odluka o uslovima za dobijanje dozvole za iznošenje sredstava izvan Bosne i Hercegovine u svrhu
osnivanja preduzeća u inozemstvu (Sl. gl. BiH 22/98) (dalje: Odluka).
117
Član VII Odluke.
118
Vidjeti članove X – XIII Odluke
119
52 Član XI Odluke
120
Čl. IX Odluke.
121
Ovakva rješenja sadržavao je član 73 FZVTP
122
http://www.igabih.com/istorija.htm (15.10.2008.)
123
Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, 62/04
124
Član 4. stav 1. Zakon o osnivanju izvozno-kreditne agencije BiH.
592
125
Član 2. Zakona o osnivanju izvozno-kreditne agencije BiH.
126
Svaka filijala ima identičan pečat koji sadrži skraćeni naziv Izvozno-kreditne agencije, naziv i sjedište
filijale i grb države (član 5. stav 4. Zakona).
127
Član 6. stav 1. Zakona o osnivanju izvozno-kreditne agencije BiH
128
129
130
Član 16-17. Zakona o osnivanju izvozno-kreditne agencije BiH
131
Član 21-22 Zakona o osnivanju izvozno-kreditne agencije BiH
132
http://www.komorabih.ba/?s=53 (20.10.2008)
133
Sl. glasnik BiH 30/01
134
Član 7. Zakona o Vanjskotrgovinskoj komori Bosne i Hercegovine.
135
Član 6. stav 3. Statut Vanjskotrgovinske komore Bosne i Hercegovine, Sl. glasnik BiH, 18/02
136
Član 4. stav 1. i 3. Zakona o Vanjskotrgovinskoj komori Bosne i Hercegovine.
137
Naprimjer: organizovanje poslova međunarodne numeracije artikala i usluga – EAN BiH, raspodjelu
izvoznih i uvoznih robnih kontigenata – u skladu sa posebnim propisima, izdavanje i ovjeru isprava
koje prate robu u izvozu i uvozu – u skladu sa posebnim propisima, itd. Detaljan prikaz zadataka iz po-
dručja javnih i stručnih ovlaštenja dat je u članu 8. Statuta Vanjskotrgovinske komore BiH.
138
Član 7. Statuta Vanjskotrgovinske komore Bosne i Hercegovine.
139
Član 18. Statuta Vanjskotrgovinske komore Bosne i Hercegovine
140
Poslovi Upravnog odbora detaljno su navedeni u članu 25. Statuta Vanjskotrgovinske komore BiH.
141
Član 15. Zakona o Vanjskotrgovinskoj komori BiH.
593
DIO TREĆI
DIREKTNA STRANA ULAGANJA I SLOBODNE ZONE
01
Trebilcock J. Michael and Howse Robert, „The Regulation of International Trade”, Rutledge, New York,
3rd Edition, New York 2005, str. 439 (dalje će se citirati kao Trebilcook – Howse, isto djelo, str. ….).
02
„Legal Framework for the Treatment of Foreign Investment”, Volume II: Report to the Development
Committee of the Legal Framework for the Treatment of Foreign Investment”, World Bank 1992. (Citi-
raće se kao: „WB Legal Framework“), str. 15–16, ističu da se WB Guidelines primjenjuju na „indirektne,
kao i direktne investicije i na moderne ugovorne i druge nove oblike investicija … kao i na tradicionalne
tipove stranog investiranja, kao što su ulaganje u glavnicu i koncesije”.
03
Sornarajah M: „The International Law on Foreign Investment”, Cambridge University Press, Cambridge
1994, reprinted 1995, str. 5, daje sljedeću definiciju: „Strano ulaganje uključuje transfer materijalizo-
vanih ili nematerijalizovanih sredstava iz jedne zemlje u drugu sa ciljem da se u toj zemlji upotrijebi
radi stvaranja bogatstva pod potpunom ili djelimičnom kontrolom vlasnika sredstava”. Folsom Ralph–
Gordon Walace Michael–Spanogle John: „International Trade and Investment”, West Publishing Co, St.
Paul, Mnin 1996. str. 167: „Strano ulaganje generalno uključuje u sebe vlasništvo nad dijelom glavnice
u stranom biznisu. Ono može, također, uključivati i kontrolu”. (Dalje će se citirati kao: Folsom–
Gordon–Spanogle, isto djelo).
04
Sornarajah, isto djelo, str. 8–9.
05
Schrijver Nico: „Developments in International Investment Law” u “Essays in Honor of Wang Tieya”,
Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht/Bosnot/London 1993, str. 704–705.
06
Lowenfeld Andreas: „International Economic Law“, Oxford University Press, Oxford 2003, str. 391 – 392
(dalje će se citirati kao Lowenfeld, isto djelo, str. ...).
07
Lowenfeld, isto djelo, str. 405 i dalje.
08
Vidjeti: Sornarajah M, isto djelo, str. 12–13. Deist Michael: „Toward a General Agreement on the Re-
gulation of Foreign Direct Investment”, Law and Policy in International Business 3/95, str. 675.
09
Sornarajah M, isto djelo, str. 3.
10
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o sredstvima privrednih organizacija (Sl. l SFRJ 18/78).
11
Vidjeti: Trifković dr. Miloš, „Novi pravni režim direktnih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu”, Služ-
beni list BiH, Sarajevo 2000, str. 24. (Dalje ćemo ovaj rad citirati kao Trifković, Novi pravni režim DSU, str…).
12
Sl. l. SFRJ 77/88.
13
Npr. R Slovenija i SR Jugoslavija.
595
14
Sl. l. RBiH 2/92, Sl. n. FBiH 2/95 i Sl. l. RBiH 20/95. Vidjeti Trifković dr. Miloš, „Zakon o stranim ulaganjima
i prateći podzakonski akti” u materijalima za seminar „Aktualno stanje vanjskotrgovinske regulative
PKBiH, Sarajevo oktobar/listopad 1995.
15
Zakon o stranim ulaganjima i koncesijama (Sl. gl. RS 21/96 i 5/99).
16
Zakon je kao privremen objavljen u Sl. gl. BiH 4/98, a potom, nakon usvajanja u Parlamentarnoj skup-
štini, u identičnom tekstu i u Sl. gl. BiH 17/98.
17
Vidjeti: Gray Chweril and Jarosz William: „Laws and Regulation of Foreign Direct Investment: Experience
from Central and Eastern Europe”, Columbia Journal of Transnational Law 1/95 i pregled zakonodavstva
ove grupe zemalja kod: Trifković dr Miloš, „Pravni režim stranih ulaganja u Republiku/Federaciju Bosnu
i Hercegovinu”, materijal za postdiplomski studij, Ekonomski fakultet, Sarajevo 1996. i 1998.
18
Trebilcock – Howse, isto djelo, str 442 – 443, daju razloge koji navode firme na DSU. Jedan od važnijih
je želja korporacija da ključna prava industrijske svojine i know-how zadrže u svojim okvirima.
19
Vidjeti: naprimjer, Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 186–170; Gray–Jarosz, isto djelo, str. 8-14.
Detaljna analiza najvažnijih faktora nalazi se kod Sornarajah M, isto djelo, str. 27-50.
20
Sauve Pierre: „Qs and As on Trade, Investment and the WTO”, Journal of World Trade 4/97, str. 57.
21
Vidjeti opširno kod: Sornarajah, isto djelo, str. 65-69.
22
Podatke vidjeti kod: Trifković, Novi pravni režim DSU, str… 25.
23
Geist Michael: „Toward a General Agreement on the Regulation of Foreign Direct Investment”, Law and
Policy in International Business 3/95, str. 678.
24
Podaci od DSU se nalaze u „Informaciji o direktnim stranim ulaganjima u BiH od maja 1994. do
31.03.2008.” koju je priredilo MVTEO, Sarajevo, april 2008.
25
„Zašto niko ne ulaže u Bosnu i Hercegovinu? Pregled zapreka ulaganju i samoodrživom ekonomskom
razvoju u postdejtonskom periodu”, ICG Izvještaj No 64, 21. april 1999.
26
Studiju o ovim preprekama je uradila jedinica WB–FIAS: „Bosna i Hercegovina – Admninistrativne
barijere investiranju”, mart 2001. Najvažnije prepreke koje su uklonjene do 2007. godine su: dvostruko
evidetiranje DSU u državi i entitetima, postojanje više punktova na kojima su objedinjavani statistički
podaci i razlike u stopama indirektnog oporezivanja.
27
Rezolucija GS UN o stalnoj suverenosti nad prirodnim izvorima 1803 (XVII) od 14.12.1962; Deklaracija
o uspostavljanju novog međunarodnog ekonomskog poretka od 01.05.1974, tačka 4.(e). Tačka 4 (g)
iste rezolucije glasi: „Po pravu punog suvereniteta zemljama pripada pravo da regulišu i vrše nadzor nad
aktivnostima transnacionalnih kompanija, preduzimanjem mjera zaštite njihovih nacionalnih privreda
u kojima operišu transnacionalne kompanije”. Na istoj poziciji se nalazi Nacrt kodeksa o djelovanju TNK
koji je izradio UN Centar za transnacionalne korporacije. Ovaj koncept prisutan je i u Energy Charter
Treaty, čl. 18.
28
O ovom konceptu vidjeti Sornarajah M, isto djelo, str. 45–50.
29
WB Legal Framework… str. 11 naročito. Sornarajah M, isto djelo, str. 195
30
WB Legal Framework.., str. 13; Schrijver Nico, isto djelo, str. 719 naročito.
596
31
Vidjeti naprimjer član 1, tačka 6. Energy Charter Treaty. Nacrt multilateralnog sporazuma o investiranju
od 13.01.1997. godine investiciju određuje kao „svaku vrstu sredstava koja su u vlasništvu ili pod
direktnom (ili indirektnom) kontrolom investitora, uključujući…”
32
Sauve Pierre, isto djelo, str. 63.
33
WB Legal Framework, str. 16.
34
Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str.167. Prema članu XXVIII, n. (ii) GATS smatra se da je pravno lice
„kontrolisano” od te članice ako takva lica imaju pravo da imenuju većinu njenih direktora, ili na neki
drugi način legalno upravljaju njegovim poslovanjem”.
35
Sauve Pierre, isto djelo, str. 63.
36
37
ICSID u novijim slučajevima redovno prihvata rješavanje sporova sa elementom inostranosti koji imaju
čist finansijski karakter. (Vidjeti Escher dr Alfred: „Weltbank-Schicdszantrum: Zustdendiket fuer die
Beilegung von Investitionsstreitiokeiten”, Rech der Internationalen Wirtsdroft 1/2001, str. 27-30).
38
Vidjeti naprimjer Sornarajah,M, isto djelo, str. 4–6.
39
GATS predstavlja Aneks 1B Marakeškog sporazuma o osnivanju WTO.
40
Opširno vidjeti kod: Vukmir dr. Branko: „Ugovori o zajedničkom ulaganju”, Informator, Zagreb 1994,
str. 159–179 naročito.
41
Vidjeti: Trifković dr. Miloš: „Koncentracije i zajednička ulaganja kao oblik direktnih investicija u pravu
Evropske ekonomske zajednice”, projekat „Privreda BiH i Evropa ‘92”, separat „Kretanje kapitala, direktne
investicije i pravni aspekti bankarstva i hartija od vrijednosti”, Ekonomski institut, Sarajevo 1992,
str. 132-152.
42
Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 10–11. Bajrambašić Izet: „Dostignuća u finasiranju infrastrukture –
Public Private Partnership – Private Finance Initiative”, Grafika Šaran, Sarajevo 2003, str. 58 i dalje, ove
oblike tretira kao modalitete partnerstva javnog i privatnog sektora.
43
U BiH zakoni o koncesijama postoje na tri nivoa: državnom (Sl. gl. BiH 32/02 sa izmjenama iz 2004.),
entitetskom (Sl. n. FBiH 40/02 ) i kantonalnom. Kantonalni zakoni o koncesijama su nakon 2002. godine
usaglašeni sa federalnim zakonom. Tako je model koncesioniranja, ne i sva rješenja, u značajnoj mjeri
ujednačen.
44
45
Službeni glasnik BiH 17/98.
46
Čl. 2, st. 3 ZPDSU.
47
48
49
Vidjeti član 1 (Definicije), tačka 6 Energy Charter Treaty i „Definicije” u Multilateral Agreement on In-
vestment (MAI) prema nacrtu od 13.01.1997. godine.
50
Opširnije vidjeti kod: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 36
597
51
Sornarajah M, isto djelo, str. 82
52
Vidjeti Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 187–195. Godine 1975. ustanovljen je Committee on
Foreign Investment in the United States (CFIUS) sa zadatkom monitoringa stranih investicija. Exon –
Florio amandmanom na Defence production Act iz 1988 CFIUS je dobio ovlaštenje da ispituje efekte
stranih institucionaliziranih ulaganja u industrije i preduzeća od interesa za nacionalnu odbranu. Drugim
amandmanom je zabranjena prodaja nekih U.S.A. kompanija onim stranim investitorima koji su bili po-
vezani sa vladama drugih zemalja. Od 1991. Ministarstvo finansija zahtijeva da CFIUS protegne svoja
ovlaštenja sa ulaganja u glavnicu i na „kontrolu” nad osjetljivim preduzećima. Iako su notifikacije stranih
akvizicija dobrovoljne, gotovo redovno se vrše zbog mogućnosti CFIUS-a da istragom blokira tran-
sakciju. Do sredine 1995. je bilo 959 dobrovoljnih prijava. Do 2002. prijavljeno je ukupno 1434 akvizicije,
ali je Predsjednik blokirao samo jednu od njih (preuzeto iz izvještaja WTO Sekretarijata koji je citiran
kod Trebilcock – Howse, isto djelo, str. 448). 04.10.2007. stupio je u U.S.A. na snagu novi Zakon o stranim
ulaganjima i nacionalnoj sigurnosti (FINSA) (www.ustreas.gov).
53
Za centralno i istočnoevropske zemlje vidjeti Gray–Jarosz, isto djelo, str. 14–18 naročito. Pregled ostalog
zakonodavstva nalazi se kod: Parra Antonio: „III Principles Governing Foreign Investment, as Reflected
in National Investment Codes” u „Legal Treatment of Foreign Investment: „The World Bank Guidelines”,
Shihata Ibrahim, Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht/Boston/London, 1993, str. 311–331. U ovom
radu mogu se naći uporedni tabelarni pregledi rješenja koja se tiču najvažnijih tačaka analiziranih za-
kona. Vidjeti i Vadcar Corinne: „Le projet d’Acord multilateral sur l’investissement: Problematique de
l’athesion des pays du Sud”, Journal du droit international 1998, str. 11–43. Na str. 36–43 dat je tabe-
larni prikaz niza najvažnijih rješenja ove grupe zakona.
54
Vidjeti pregled kod Parra Antonio, isto djelo, str. 319.
55
Egipat je u Službenom glasniku 176 od 09.08.1997. objavio Novi zakon o garantovanju i poticaju in-
vesticija. Poticaji se tiču izuzimanja iz statusnog režima, rada u slobodnim zonama, te carinskih i po-
reskih olakšica. Navedeno prema „Egypt: The New Law No. 8 of 1997 on Investment Guarantees and
Incentives” u Arab Law Quarterly 1/1998, 75–82.
56
Uporedni tabelarni pregled vidjeti kod: Parra Antonio, isto djelo, str. 324.
57
R Hrvatska također prihvata koncept punog nacionalnog tretmana.
58
Lowenfeld, isto djelo, str. 407.
59
Raspravu o navedenim rezolucijama vidjeti kod: Lowenfeld, isto djelo, str. 407 – 414.
60
Ratifikacija je objavljena u Prilogu Sl. l.SFRJ. Međunarodni ugovori i drugi sporazumi 7/67. Za BiH
vidjeti Sl. l. RBiH 2/92.
61
Sl. l. RBiH 2/92.
62
Istorijat i razloge Vidjeti kod Trebilcock – Howse, isto djelo, str. 457 – 460.
63
GATS je sadržan u Aneksu 1B Marakeškog sporazuma. Opširnije vidjeti „5.4. Opšti sporazum o trgovini
uslugama-Aneks 1B” u „Strategija BiH u pristupanju svjetskoj trgovinskoj organizaciji (WTO)”
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Sarajevo, februar/veljača 1999, str. 23–27.
64
http://www.encharter.org
598
65
Part II: „Investment Promotion and Protection”, članovi 10–17.
66
U 2008. godini članica ECT bila je 51 država, Evropska Unija i EUROATOM. 19 država ima status
posmatrača (http://www.encharter.org)
67
TRIM je sadržan u Aneksu 1A Sporazuma iz Marakeša o osnivanju WTO. Folsom-Gordon–Spanogle, isto
djelo, str. 202, smatraju da će ovaj i drugi WTO sporazumi imati manje uticaja na DSU od bilateralnih
ugovora o podsticanju i zaštiti stranih investicija.
68
Opširnije vidjeti kod: Trifković dr. Miloš: „5.3.1. sporazum o uslovima za strana ulaganja koja utiču na
trgovinu” u „Strategija BiH u pristupanju svjetskoj trgovinskoj organizaciji (WTO)”, Ministarstvo vanjske
trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Sarajevo, februar/veljača 1999, str. 20–21.
69
Međunarodna trgovačka komora u Parizu (ICC), Publikacija No. 272 iz 1973.
70
Opširnije o ovim aktima vidjeti: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 39–41.
71
Sornarajah M, isto djelo, str.229–221.
72
Sornarajah M, isto djelo, str. 230 i 73.
73
Schrijver Nico, isto djelo, str. 713.
74
Naprimjer, BiH je sa Malezijom zaključila Trgovinski sporazum 26.10.1994, sa Hrvatskom Ugovor o go-
spodarskoj suradnji sa Protokolom o porijeklu robe (24.03.1995.), Sporazum o ekonomskoj i trgovin-
skoj saradnji sa Kuvajtom, Trgovinski sporazum sa R Češkom (paraf. 03.06.1997.).
75
Lowenfeld, isto djelo, str. 473, ističe da je i multilateralni NAFTA sporazum u ovom domenu urađen po
ugledu na BITs.
76
Prvi sporazum je zaključen između Pakistana i SR Njemačke 1959. godine. Do 1988. već ih je bilo 309
(Sornarajah M., isto djelo, str. 225). Prema Lowenfeld, isto djelo, str. 473, u 2001. je postojalo preko
1100 sporazuma ove vrste. Do 15.11.2007. BiH je zaključila 31 BITs (www.komorabih.ba)
77
Sornarajah M., isto djelo, str. 226 i 227.
78
Pregled najvažnijih pitanja i problema u pojedinim tačkama BITs-a nalazi se kod Sornarajh M., isto
djelo, str. 225–275 i kod Lowenfeld, isto djelo, str. 474 – 485. Bosna i Hercegovina je razvila svoj model.
79
Vidjeti detalje kod: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 45.
80
Ovaj Ustav nije do oktobra 1998. bio objavljen ni u jednom službenom glasilu u BiH. Citira se prema
neoficijelnom teksu. O pravnoj prirodi razmatranog akta vidjeti Yee Sienho: „The New Constitution of
Bosnia and Herzegovina” EJIL 7/96, str. 176–192.
81
Spisak međunarodnih sporazuma relevantnih za ostvarivanje spoljnotrgovinske i ekonomske razmjene
sa inostranstvom koje je BIH zaključila od 1996. nalazi se na www.komorabih.ba
82
Vidjeti Preambulu, član II.A.2. i član III.1. Ustava Federacije BiH. Za Ustav Republike Srpske vidjeti: Lukić
Radomir V: „Ustav Republike Srpske”, Strani pravni život 1/97, str. 15–35.
83
Sl. gl. BiH 7/98 i 13/03
84
Na osnovu odluke Visokog predstavnika Zakon je prvi put objavljen u Sl. gl. 4/98. Nakon usvajanja na
Parlamentarnoj skupštini 18.05.1998, objavljen je u Sl. gl. BiH 17/98.
599
085
Sl. n. FBiH 31/ 2000.
086
Sl. n. FBiH 61/01 i 50/03
087
Sl. gl. RS 7/96
088
Sl. gl. RS 17/99
089
Sl. gl. BiH 57/04.
090
Čl. 176, stav 5. Zakona o carinskoj politici BiH.
091
O problemima interpretacije ovog člana vidjeti: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 47.
092
Odluka broj: 011-286/97 od 28.10.1997.
093
Sl. gl. BiH 62/04
094
Sl. gl. BiH 9/98.
095
Sl. gl. BiH 16/98.
096
Sl. gl. BiH 56/04
097
Sl. gl. BiH 18/98.
098
Sl. gl. BiH 18/98. Zahtjev za reciprocitet se postavlja samo za nekretnine i važi za državljane, odnosno
lica koja imaju pripadnost neke od država sukcesora SFR Jugoslavije.
099
Sl. gl. BiH 22/99.
100
Čl. 31, 5 Zakona o carinskoj politici BiH.
101
Čl. 16 i 21 ZPDSU. Čl. 8 Zakona o stranim ulagnajima FBiH (Sl. n. FBiH 61/01)
102
Čl. 5 i 21 ZPDSU.
103
Čl. 9 ZPDSU.
104
Vidjeti: Brownlie, isto djelo, str. 541-543.
105
Gidelines ne spominju ovo načelo, budući da su orijentisani na obaveze države prema stranom
investitoru, a ne obrnuto.
106
Vidjeti: Schrijver Nico: „Permanent Sovereignity Over Natural Resources versus Common Heritage of
Mankind: Complementary or Contradictory Principles of International Economic Law”, u „International
Law and Development”, Editors: De Waart, Peters and Denters, Dordrecht, Nijhoff, str. 87 i dalje.
107
Vidjeti Sornarajah M, isto djelo, str. 197–198.
108
(1984) ICJR 352. O dilemama koje otvara primjena ovog principa vidjeti: Trifković, Novi pravni režim
DSU, str. 50.
109
(1977) USC 15 78m – Foreign Corrupt Practices Act (FCPA); Sornarajah M, isto djelo, str. 199-200.
600
110
Godine 1997, dvadeset godina nakon stupanja FCPA na snagu, članice OECD su donijele Konvenciju
o borbi protiv podmićivanja stranih javnih službenika u međunarodnim poslovnim transakcijama.
Konvencija je stupila na snagu 15.02.1999. Ima 39 članica, od kojih sedam ne pripadaju OECD-u.
(www.oecd.org). BiH nije članica ove Konvencije, ali je njeno zakonodavstvo na državnom i entitetskom
nivou usaglašeno sa zahtjevima ove Konvencije. Za domaće zakonodavstvo vidjeti npr. čl. 380 i 381
Krivičnog zakona FBiH.
111
Sl. gl. BiH – Dodatak: Međunarodni ugovori, Godina V/I – broj 3 od 04.06.2001.
112
BiH je Konvenciju protiv korupcije ratifikovala 26.12.2005. godine.
113
Čl. 2.2. c) Povelje.
114
Vidjeti opširnije kod: Sornarajah M, isto djelo, str. 208-210.
115
Vidjeti: Sornarajah M, isto djelo str. 252-253.
116
Vidjeti: naročito članove 3–6 Zakona o deviznom poslovanju (Sl. n.FBiH 35/98).
117
Čl. 2.2.a) Povelje.
118
Doktrina je nastala u Latinskoj Americi, a konzistentno ju je prvi formulisao argentinski advokat Carlos
Calvo (1822–1906). Opširnije o njoj vidjeti: Schrijver Nico: „Developments in International Law” u „Es-
says in Honor of Wang Tieya”, Martinus Nijhoff, Dordrecht/Boston /London 1993.
119
Čl. III.3. (a).
120
Čl. III.2.
121
Sornarajah M, isto djelo, str. 250.
122
Vidjeti: Sornarajah M, isto djelo, str. 211 i čl. 10.3 ECT.
123
Vidjeti: čl. 2 TRIM i aneks: Ilustrativna lista.
124
Vidjeti: članove 9, 10, 16, 17 i 20.
125
Svi BITs koje je zaključila ili ratifkovala BiH stoje na istoj poziciji.
126
Stvaranjem WTO njeni multilateralni sporazumi postaju sve važniji izvor prava u ovom domenu. Vidjeti:
Sauve Pierre: “Qs and As on Trade. Investment and the WTO”, Journal of World Trade 4/97, naročito
str. 59-69.
127
Čl. 10.7 ECT.
128
Sporazum se skraćeno naziva MIA. Vidjeti II.1.2 Kratak pregled vidjeti kod: Aldonas D. Grant: “Multila-
teral Investment Agreements”, The Interantional Lawyer 2/97, str. 447 i dalje.
129
Čl. 17 ZPDSU.
130
Preambula ZPDSU, alineja 2.
131
„Javno informisanje” je precizno definisano u čl. 2 ZPDSU.
132
Čl. 4 (a) ZPDSU, Ovakva praksa prisutna je u velikom broju zemalja. Pregled vidjeti kod: August, isto
djelo, str. 254-255.
601
133
Vidjeti član III: „Admission”.
134
Čl. 2, st. 3 i čl. 3 ZPDSU.
135
Čl. 11 ZPDSU.
136
Vidjeti Premabulu ZPDSU u cjelini i čl. 20.
137
Čl. 9 i 10 ZPDSU.
138
O ovome problemu vidjeti: Grey Cheryl–Jarosz William: „Law and Regulation of Foreign Direct
Investment: the Experience from Central and Eastern Europe”, Columbia Journal of Transnational Law,
33:1, str. 13.
139
Čl. 1.7 a) ECT; Sauve Pierre, isto djelo, str. 65.
140
Čl. 1.7 b) ECT.
141
Čl. 1.7 ECT.
142
Čl. I Ustava BiH.
143
Čl. 23 ZPDSU.
144
Čl. 9.
145
Vidjeti član 6, stav. 2, tačka g) Zakona o osnivanju izvozno-kreditne Agencije Bosne i Hercegovine
(Sl. gl. BiH 62/04).
146
Zakon o Agenciji za unapređenje inozemnih investicija u Bosni I Hercegovini (Sl. gl. BiH 56/04)
147
Čl. 1.3 ECT za svoje potrebe definiše „Organizaciju regionalne ekonomske saradnje”.
148
U trenutku osnivanja ECT je imala 49 članica. Postoji stalna tendencija proširivanja broja pripadnica
ovom sporazumu i njegovoj organizaciji.
149
Vidjeti naročito članove 10–17 i 27.
150
Podaci i dokumenti o ovom subjektu nalaze se u zvaničnoj publikaciji „The Energy Charter Treaty and
Related documents”, The Energy Charter Secretariat, Brisel 1997.
151
Prema: Folsom-Gordon-Spanogle, isto djelo, str. 260, do sredine 1995. 127 zemalja je ratifikovalo, a 158
potpisalo ovu konvenciju.
152
Bivša SFRJ je ratifikovala uredbom ovu konvenciju (Sl. l. SFRJ – Dodatak Međunarodni ugovori 7/67),
BiH ju je preuzela Sl. l. RBiH 2/92. Osnovna regulativa se nalazi u „ICSID – Regulations and Rules”, ICSID
1968.
153
Ova agencija je glavni kreator našeg Zakona o politici direktnih stranih ulaganja (Sl. gl. BiH 17/97).
154
Sornarajah M, isto djelo str. 216.
155
Pregled vidjeti kod: August, isto djelo, str. 243-245 i 268-269.
156
Ovaj sistem dominira u USA (Sornarajah M, isto djelo, str. 216; Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo,
str. 187–195.) Vidjeli smo da i tu postoje određene restrikcije.
602
157
Član II: Admission dozvoljava ograničenja koja se tiču državne bezbjednosti i sektora izričito zakonom
rezervisanih za domaće državljane. Vidjeti i: Sornarajah M, isto djelo, str. 216-217.
158
Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str.187, navode Japan kao primjer razvijene zemlje sa brojnim
preprekama slobodi stranog ulaganja.
159
Pregledi se nalaze kod Folsom-Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 178–183 za ekonomije u tranziciji
str. 187–185 za države sa tržišnom ekonomijom, te u WB Legal Framework, str. 17–19. O političkim pre-
prekama vidjeti Trebilcoock – Howse, isto djelo, str. 447 – 449.
160
Zabrana ovakvih zahtjeva se u novije vrijeme unosi i u BITs (Lowenfeld, isto djelo, str. 474)
161
Ovaj momenat posebno ističe čl. II Guidelines.
162
Najveći dio ovih pretpostavki sadržan je u dijelu III Guidelines. Postoje u bh. pravu zahvaljujući uticaju
ovog akta na kreiranje Zakona o politici direktnih stranih ulaganja. Vidjeti i M. Sornarajah, isto djelo,
str. 218-219.
163
Prvo uputstvo još nije objavljeno, a drugo je publikovano u Sl. gl. BiH 18/98.
164
Objavljen u Sl. n. FBiH 61/01 i 50/03. Vidjeti čl. 11
165
Zakon o izmjenama i dopunama ZPDSU iz 2003 (Sl. gl. BiH 13/03) je konačno ukinuo obavezu para-
lelnog prijavljivanja ulaganja državnim i entiteskim organima.
166
Čl. 4(b) ZPDSU. Treba istaći da navedena sintagma nije tačna jer se iz daljeg teksta vidi da se radi o
dozvoli u smislu člana 29 Zakona o obligacionim odnosima.
167
Čl. 4(a) ZPDSU. Vidjeti čl. Čl. 2 ZPDSU za definiciju „javnog informisanja”.
168
Čl. 4(f ) ZPDSU.
169
Čl. 4(e) ZPDSU.
170
Vidjeti opširnije čl. 5 ZPDSU.
171
Javni poredak je skup propisa i principa kojima se osigurava poštovanje i funkcionisanje osnovnih us-
tanova države domaćina i ostvarivanje njenih najvažnijih socio-političkih ciljeva (Vidjeti „Pravna en-
ciklopedija“ Svezak 1SA, Bgd. 1985, str. 563–564).
172
Čl. 15 ZPDSU.
173
M. Sornarajah, isto djelo, str. 108 – 109, kao eklatantan primjer navodi Great Barrier Reef slučaj, u
kome je vlada Australije odbila da odobri izvoz minerala koji su dobijeni eksploatacijom u toj oblasti
i „na taj način stvarno raskinula ugovor o koncesiji”.
174
Član 13 ZPDSU.
175
Čl. 9 ZPDSU.
176
M. Sornarajah, isto djelo, str. 99 govori o „tax holiday”. Razloge za i protiv ovakvog pristupa vidjeti na
str. 99–100.
177
Čl. 11. a. ZPDSU.
178
Čl. 11. b. ZPDSU.
603
179
WB Legal Framework… str. 21.
180
Vidjeti tačku III. 6 Guidelines.
181
Ista rješenja nalaze se i u BITs koje zaključuje BiH.
182
Čl. 11.c ZPDSU.
183
WB Legal Framework… str. 22.
184
Opširnije o uporednom pravu vidjeti WB Legal Framework… str. 22–23. Član III. 6. Guidelines.
185
Čl. 14 ZPDSU.
186
Zakon o zapošljavanju stranaca (Sl. n. FBiH 8/99) i Zakon o zapošljavanju stranih državljana i lica bez
državljanstva RS od 20.10.2004. Agencija za rad i zapošljavanje BiH koordinira rad dvije entitetske
agencije (Zakon o Agenciji za rad i zapošljavanje – Sl. gl. BiH 21/03)
187
Čl. 12.
188
Uputstvo je objavljeno u Sl. gl. BiH 18/98.
189
Diskusiju o ekonomskim razlozima, prednostima i nedostacima povlastica stranim ulagačima vidjeti
kod Trebilcoock – Howse, isto djelo, str. 443 – 444.
190
Sornarajah M., isto djelo, str. 99.
191
Sornarajah M., isto djelo, str. 69
192
Čl. 8.b ZPDSU.
193
Čl. 10 ZPDSU.
194
Vijeće Ministara je ovu odluku donijelo 2005. godine. Vidjeti: http://www.uino.gov.ba/b/Carina/
Oslobadjanje.html (Dalje: Odluka o postupku…)
195
Čl. 1 i 2 Odluke o postupku …
196
Čl. 2 i 3 Odluke o postupku...
197
Čl. 2 Odluke o postupku …
198
Član 2 Odluke o postupku …
199
Vidjeti „WB Legal Framework…” str. 23.
200
O makro-ekonomskim aspektima poreskih olakšica u DSU vidjeti Trebilcock – Howse, isto djelo,
str. 443 – 444.
201
Čl. 9 ZPDSU.
202
Sl. n. FBiH 32a/97 i 29/00
203
O tome: Brownlie, isto djelo, str. 551–552, i August, isto djelo, str. 267.
204
Vidjeti raspravu kod: Sornarajah M, isto djelo, str. 87.
205
Čl. 19. a) ZPDSU.
604
206
Čl. 19. b) ZPDSU.
207
Opširnije vidjeti kod: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 75–76. Izlaganja u Lowenfeld, isto djelo,
str. 391 – 415, potvrđuju tezu o zaštiti inozemnih investitora od eksproprijacije kao glavnom razvoj-
nom faktoru prava direktnih stranih ulaganja.
208
Sornarajah, isto djelo, str. 227-278.
209
Tako i Brownlie, isto djelo, str. 550. Interesantno je da Gordon–Folsom–Spanogle, str. 392 akt ekspro-
prijacije sam po sebi smatraju protivnim međunarodnom pravu i diskutabilnim sa stanovišta
primjene doktrine o državnom aktu (Act of state doctrine).
210
Vidjeti: Brownlie, isto djelo, str. 549.
211
Razlike u značenjima ovih izraza u MJP vidjeti kod: Brownlie, isto djelo, str. 531–532. Član 8 federalnog
Zakona o stranim ulaganjima koristi samo izraze: nacionalizacija, eksproprijacija i mjere „sa sličnim
posljedicama“
212
Član 1. Pravilnika o standardima za nadoknadu u slučaju eksproprijacije (Sl. gl. BiH 18/98). U daljem
tekstu citiraće se kao PSNE.
213
Opširnije vidjeti kod: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 79–81 i Lehrberg Bert: „Renegotiation clauses,
the doctrine of asssumptions and unfair contract terms”, European Review of Private Law, 6/1998,
str. 265–285.
214
Rezolucija GS UN broj 3314 i njen aneks „Definicija agresije” su najvažnije vrelo za ovaj problem.
Teorijska izlaganja vidjeti kod: Andrassy Juraj: „Međunarodno pravo”, Školska knjiga , Zagreb 1978,
str. 562–566.
215
„BITs in the Mid – 1990s”, str. 75.
216
Isti stav nalazi se i u članu 8 PSNE.
217
Sornarajah, isto djelo, str. 262. Suprotan načelan stav sadrži „BITs in the Mid 1990s”,str. 73.
218
Sornarajah, isto djelo, str. 282 ističe problem stvaranja jedinstvenog principa na kome bi se u obla-
sti FDI zasnovali svi akti „ uzimanja” tuđeg vlasništva.
219
Sornarajah, isto djelo, str. 282. Brownlie, isto djelo, str. 531-532. Pojam nacionalizacije/ eksproprijacije je
u MJP izuzetno kontroverzan. Pregled mogućih stavova i rješenja vidjeti kod Brownlie, isto djelo,
str. 543–545.
220
Brownlie, isto djelo, str. 532–533. Vidjeti i str. 537-538.
221
Definicija se daje prema „Pravna encikolopedija – 1”, Savremena administracija, Beograd 1985,
str. 342. Vidjeti i druga pitanja navedena na str. 342–343.
222
Sl. n. FBiH 67/98.
223
Zakon je objavljen u Sl. l. SRBiH 12/87 sa kasnijim izmjenama i dopunama; preuzet je u pravni sistem
RBiH njenim Službenim listom 2/92, a noveliran u Sl. l. RBiH 20/93
224
Vidjeti Zakon o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća iz 1946. i 1948. Detaljniji pregled ranijeg
zakonodavstva vidjeti u „Pravna enciklopedija – 1”, SA, Bgd 1985, str. 845–847.
605
225
„Pravna enciklopedija – 1” SA, Bgd. 1985, str. 646.
226
„Pravna enciklopedija – 2”, SA, Bgd, 1985, str.1411 . Vidjeti i stane 1411-1412.
227
Opširnije vidjeti kod: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 84–86.
228
229
“BITs in the Mid-1990”, str. 66. U praksi Tribunala Iran – US govori se i o nerazumnom miješanju države
u vlasništvo stranog investitora. Navedeno prema Allahyar Mouri: “The International Law of Expro-
priation as Reflected in the Work of the Iran – U.S. Claims Tribunal”, Martinus Nijhoff Publishers, Dor-
drecht/Boston/London, str. 70.
230
Sornarajah, isto djelo, str. 254.
231
Vidjeti: Sornarajah, isto djelo, str. 359 i dalje; Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 222; Brownlie,
isto djelo, str. 533-534.
232
Lowenfeld, isto djelo, str. 398-399, citira dopis Državnog Sekretara U.S.A. u sporu sa Meksikom povo-
dom naknade američkim subjektima za nacionalizaciju agrarnog zemljišta koje su oni prije revolucije
posjedovali u Meksiku.
233
Vidjeti član 4, st. 1. O problemima određivanja tržišne vrijednosti eksproprisane investicije vidjeti: Lo-
wenfeld, isto djelo, str. 482.
234
Opširnije kod: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 89–91.
235
Lowenfeld, isto djelo, str. 482
236
Lowenfeld, isto djelo, stgr. 414.
237
Lowenfeld, isto djelo, str. 481
238
Lowenfeld, isto djelo str. 414 koristi izraz „payments over time”.
239
Vidjeti: Folsom–Gordon–Spanogle, isto djelo, str. 213 i 227. WB Legal Framework… str. 29, ukazuju na
ovaj način rješavanja sporova, naročito kod velikih nediskriminirajućih nacionalizacija koje su potaknute
potrebama reformi u zemlji domaćinu.
240
Vidjeti slučajeve izložene kod: Lowenfeld, isto djelo, str. 417 – 430.
241
Vidjeti Dio peti ove knjige.
242
ECT čl. 27.
243
Kritiku dosadašnje prakse ovoga suda sa stanovišta prava direktnih stranih ulaganja vidjeti kod: Lo-
wenfeld, isto djelo, str. 432 – 438.
244
Opširnije vidjeti kod: Andrassy Juraj, isto djelo, str. 511–525.
245
Wilkey Malkolm Richard: „Introduction to Dispute Settlement in International trade and Foreign Direct
Investment”, Law and Policy in International Business 3/95, str. 615. Fromm Blanca: „Bringing
Scttlement out of the Shadows: Information About Settlement in the Age of Confidentiality”, UCLA
Law Review 3/2001 na str. 664, navodi da se u USA samo 3% slučajeva iznosi pred sudove, a da se
oko 60% svih građanskih tužbi rješava poravnanjem.
606
246
Opširnija izlaganja vidjeti kod: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 96-103.
247
ECT čl. 26, st. 2.
248
Pregled problema izloženih kroz sudsku praksu vidjeti kod: Lowenfeld, isto djelo, str. 438 i dalje.
249
Vidjeti Sornarajah, isto djelo, str. 123.
250
251
ECT čl. 26; BITs bez izuzetka, pa tako i oni koje zaključuje BiH.
252
Čl. 17 ZDPSU izričito i čl. 10 PSNE posredno uz upotrebu termina „savjetovanje” i sličnih.
253
Goldštajn Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria” u Goldštajn Aleksandar–
Triva Siniša: „Međunarodna trgovačka arbitraža”, Informator, Zagreb 1987, str. 85.
254
O njima vidjeti: Trifković, Novi pravni režim DSU, str. 98-99.
255
Sornarajah, isto djelo, str. 266 smatra da je koncilijacija u principu samo prva faza rješavanja spora.
256
Druga varijanta dominira u BITs koje zaključuje BiH.
257
Čl. 18, st. 1 Zakona o rješavanju sukoba zakona… Sl. l. SFRJ 43/82 i Sl. l. RBiH 2/92: „Za svojinskopravne
odnose i druga prava na stvari i na pravo raspolaganja stvarima u društvenoj - svojini mjerodavno je
pravo mjesta gdje se stvar nalazi”. Princip Lex rei sitae široko je usvojen i u uporednom pravu. Vidjeti u:
Begić Taida, ”Applicable Law in Intrernational Investment Disputes”, Eleven International Publishing,
Utrecht, Nl, 2005
258
Vidjeti opširno kod: Schreuer Christoph: „Decisions ex Aequo et Bono Under the ICSID Convention”,
ICSID Review – Foreign Investment Law Journal 1/96, str. 37–64.
259
Do kraja 2000. godine Konvenciju je potpisalo 147 država, a ratifikovala ju je 131 država (Prema Escher
dr. Alfred: „Weltbank-Schiedszentrum: Zustaendigkeit fuer dre Beilegung von Investitioinsstreitig Keiten”,
Recht der Internatoinalen Wirtschaft 1/2001, str. 20. Najjači otpor prihvatanja Konvencije pružile su
zemlje Latinske Amerike (Lowenfeld, isto djelo, str. 460 – 461)
260
Vidjeti: Sajko dr. Krešimir, isto djelo, str. 661 i 665-666
261
Opširno vidjeti članove 4–25 Vašingtonske konvencije.
262
Čl. 25 Vašingtonske konvencije.
263
ECT čl. 26, st. 3 predviđa da je država članica potpisom ECT automatski dala svoj pristanak na iznošenje
spora pred arbitražu, uključujući i ICSID. Svi bilateralni sporazumi BiH izričito daju pravo stranom ula-
gaču da pokrene spor pred arbitražom, dakle i ICSID, ako se spor ne riješi miroljubivim putem u od-
govarajućem roku. Time je posredno konstituisana obaveza BiH da pruži traženu pisanu saglasnost.
264
Shihata Ibrahim I.F.: „Recent Developments…”, str. 12.
265
Čl. 12-16 Konvencije.
266
O tome vidjeti: Sajko dr. Krešimir–Dika dr. Mihajlo, „Arbitražno rješavanje međunarodnih trgovačkih
sporova”, CMSR, Ljubljana 1989.
607
267
Vidjeti slučaj Tradex Hellas S.A. v Republic of Albania koji je pred ICSID vođen između 1996. i 1997.
(Escher dr. Alfred, isto djelo, str. 28, naročito).
268
Opširnije na http://airsoft-cro.com/tnrb/index.php?option=com_content&task=view&id=702&Itemid=128
269
Pravni leksikon, II izmenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd: Savremena administracija, 1970. str. 121
270
Preporuke UNIDO sadržane u dokumentu 1/D WG, 112/26 iz 1972.
271
Prema: Sheane, P, Review of international trends and development in Free Zones and comparison with
zones in Croatia, CARDS project, Zagreb, 2006. u USA postoji više od 540 slobodnih zona.
272
Vidjeti opširno kod: Muchlinski Peter: „Multinational enterprises and the Law”, Blackwell, Oxford UK
– Cambridge USA, 1999, str. 228–238; August, isto djelo, str. 261. Ovaj autor na str. 264-265 slobodne zone
po funkcijama dijeli na proizvodne, maloprodajne i bonded warehauses – u slobodnom prevodu:
privatna carinska skladišta.
273
Opširnije u: Ivan Miloš i Dušan Rudić: „Slobodne zone – značajne točke prometnog i gospodarskog
sustava Republike Hrvatske“, Naše more 52 (3-4)/2005, ISSN 0469-6255
274
Tešić dr. Milorad: „Spoljnotrgovinsko poslovanje”, SA, Beograd, IX izdanje, 1980, str. 46.
275
Vidjeti čl. 16 Zakona o vanjskotrgovinskoj politici (Sl. gl. BiH 7/98).
276
Čl. 14, ZSZRS smatra da je osnivanje slobodne zone opravdano ako se iz zone „izvoze roba i usluge u
inostranstvo i ako su obezbijeđeni prostorni, građevinski, energetski i tehnički uslovi, ...”
277
„Doing Business in China”, redakcija: John e. Lang, A. Babich, Transnational juris Publication Inc, NY
1994, paragraphs 20.01 i 20.03 naročito.
278
Vijeće ministara Bosne i Hercegovine je u aprilu 2001. godine u Obrazloženju Prijedloga Zakona o slo-
bodnim zonama na nivou države, navelo da je u FBiH izdato 12 rješenja o osnivanju slobodnih zona, a
u RS nijedno i da to ozbiljno ugrožava ukupan razvoj. Prema podatku koji je 26. aprila 2006. godine
objavila Privredna komora Kantona Sarajevo u Bosni i Hercegovini postoji 5 zona koje imaju dozvolu
za rad. http://www.pksa.com.ba
279
Sl. gl. BiH 57/04.
280
Sl. gl. BiH 3/02
281
Član 2. stav 2. ZoSZBiH Sl. gl. BiH 3/02
282
U zakonskim definicijama koje slijede izostavljeno je ograničavanje entitetskih zakona na carinsku te-
ritoriju odgovarajućeg entiteta.
283
Sl. n.FBiH 2/95, vidjeti čl.2.
284
Sl. gl. RS 65/03, član 2.
285
Član 4, Sl. gl. RS 65/03
286
Sl. gl. BiH 7/98
287
Sl. gl. BiH 57/04
288
Član 40. stav 2. ZSZBiH, Sl. gl. BiH 3/02
608
289
Član 4. ZSZFBiH i član 12. ZSZRS
290
Član 2. Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o slobodnim zonama, Sl. gl. FBiH 37/04; i član 3.
ZSZ RS
291
Član 8. ZSZBiH
292
Član 7. ZSZBiH
293
Uporediti članove 8 i 9 ZSZFBiH sa članovima 8, 13 – 15 ZSZRS.
294
Vidjeti čl. 31 ZSZFBiH.
295
Čl. 13 ZSZRS. ZSZBiH, član 10. stav 1. govori o „zoni” u sastavu slobodne zone. Termin „podzona” se
koristi i u USA. Prema nekim podacima, u toj državi ih ima 210. Za nas je interesantno da mogu biti
uspostavljene i za prostor samo jedne fabrike (August, isto djelo, str. 261).
296
Čl. 10 ZSZFBiH.
297
Vidjeti članove 10-14, ZSZFBiH i čl. 17, 18, 23 i 26 ZSZRS.
298
Član 3. Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o slobodnim zonama u Bosni i Hercegovini, Sl. gl.
BiH 13/03
299
Član 5 ZSZ FBiH
300
Član 4 Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o slobodnim zonama, Sl. n. FBiH 37/04
301
Član 1 Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o slobodnim zonama, Sl. n. FBiH 37/04
302
Čl. 166, st. 1 ZCP.
303
Čl. 10, st. ZSZFBiH i čl. 18, st. 2 ZSZRS.
304
Čl. 10 ZSZFBiH. Čl. 17 ZSZ RS izričito spominje samo zakonske uslove, ali je iz prirode općih uslova
jasno da oni u sebe uključuju jednak tretman svih korisnika.
305
Član 4 ZSZ BiH
306
Vidjeti naprimjer rad: Hashem, Ibrahim & Tawfik: „Egypt: the New Law No. 8 of 1997 on Insvestment
Guarantees and Incentives” Arab Law Quarterly, Vil. 13, part 1, 1998, str. 80–81. Prema osnivaču se
slobodne zone u ovoj zemlji dijele na javne i privatne.
307
Čl. 26 ZSZFBiH i čl. 23 ZSZRS.
308
Vidjeti naročito čl. 23–28 ZSZFBiH i čl. 23–26 ZSZRS.
309
Čl. 27 ZSZFBiH.
310
Čl. 159, st. 4 ZCP.
311
Čl. 22 ZSZFBiH.
312
Član 166. stav 3. ZCP
609
DIO ČETVRTI
UGOVORI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA
01
Sl. l. RBiH 2/92. U daljem tekstu koristiće se i kratica ZOO.
02
Nacrt je izradila njemačka GTZ. Objavljen je 16.06.2003. Dalje će se citirati kao Nacrt ZOO
03
Uporedni pregled zakonodavstva vidjeti kod: Draškić dr. Mladen: „Međunarodna prodaja prema uni-
formnim pravilima i uporednom pravu“, Exportpress, Beograd, 1987, str. 5. (Dalje: Draškić dr. Mladen,
Međunarodna prodaja...).
04
Član 564 (1) Nacrta ZOO
05
Vidjeti: Popov dr. Danica: „Ugovor o kupoprodaji investicione opreme“, Naučna knjiga, Beograd, 1989,
str. 17 naročito.
06
Opšti uvjeti poslovanja Evropske ekonomske komisije, br. 188, 188A, 188B, 188D, 574, 574B, 574D.
07
Opšti uvjeti poslovanja EEK, br. 410, 420, 312.
08
Izdanje MTK, Pariz, posljednja revizija 2000. godine.
09
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja... str. 7.
10
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja... str. 7-8.
11
Diskusiju o ovom kriteriju vidjeti kod: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja... str. 7-8.
12
Vidjeti tekst u: „Međunarodno trgovačko pravo“, urednik Goldštajn dr. Aleksandar, Informator, Zagreb,
1970. Ovaj dokument se ne primjenjuje od raspada Varšavskog pakta i Organizacije za međusobnu
ekonomsku pomoć socijalističkih zemalja (SEV).
13
Vidjeti čl. 1 svake od konvencija kod: „Međunarodno trgovačko pravo“, urednik Goldštajn dr. Aleksandar,
Informator Zagreb, 1970, str. 3 i 35.
14
Dodatak Sl. l. SFRJ – Međunarodni ugovori 10/1, 31. decembar 1984. Konvencija je ratifikovana
01.03.1985. Bosna i Hercegovina je preuzela CISG Uredbom sa zakonskom snagom o preuzimanju i pri-
mjenjivanju propisa bivše dražave (Sl. l. RBH 2/92) koja je 1994. pretvorena u zakon (Sl. l. RBH 13/94).
U BiH Konvencija je na snazi od 06.03.1992, a BiH je sukcesijom postala članica Konvencije 12. januara
1994. godine.
15
U originalu: „places of business“. Doslovan prevod je „mjesta poslovanja“. Između ovog termina i izraza
„sjedište“ i teorijski i faktički mogu postojati bitne razlike.
16
Isto i Protokolom iz 1980. izmijenjeni čl. 3, st. 1, UN KoZ. U doktrini se prvi slučaj naziva „direktna primjena“,
a drugi „indirektna primjena“. Perović dr. Jelena: „Bitna povreda ugovora – Međunarodna prodaja robe“,
Službeni list SCG, Beograd 2004, str. 56 - 58 navodi da je indirektna primjena u sudskoj i arbitražnoj
praksi zatupljenija od direktne primjene.
611
17
Caemmerer/Schlechtriem: „Kommentar zum Einheitlichen UN-Kaufrecht“, Verlag C.H. Beck, Muenchen
1990, str. 49. Ova interpretacija je važna jer Konvencija upotrebljava izraz „place of business“, a ne „seat“.
18
E. Jayme u Bianca C.M. - Bonell M.J.: „Commentary on the International Sales Law, the 1980. Vienna
Sales Convention“, Giuffre, Milan 1987, str. 30.
19
Vidjeti: Perović dr. Jelena: „Bitna povreda ugovora - Međunarodna prodaja robe“, Službeni list SCG, Beo-
grad 2004, str. 44 – 46. (Dalje će se citirati kao Perović J., isto djelo, str...).
20
O common law institutu „Agency“ vidjeti: Trifković dr. Miloš: „Međunarodno poslovno pravo“, Eko-
nomski fakultet Sarajevo, Sarajevo 2001, str. 325 – 359 i tamo citiranu literaturu.
21
Opširnije vidjeti kod: Vilus dr. Jelena: „Komentar Konvencije UN o međunarodnoj prodaji robe“, Infor-
mator, Zagreb, 1981, str. 3-9. i Perović J, isto djelo, str. 64-72.
22
Vidjeti: Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 9-13.
23
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 47.
24
Opšta izlaganja o međunarodnom javnom pravu, njegovim izvorima i izvorima međunarodnog po-
slovnog prava generalno, vidjeti kod Trifković dr Miloš: „Međunarodno poslovno pravo“, Ekonomski fa-
kultet u Sarajevu, Sarajevo 2001, str. 47-69.
25
Prema Uniform Law Review 1/1996 do početka 1996. godine ovu konvenciju su potpisale jedino Grčka
i Italija, ratifkovala samo Italija. Podaci zaključno sa 31.12.2006. pokazuju da je i Grčka ratifikovala ovu
Konvenciju, (http://www.hcch.net/index_en.php?act=conventions.status&cid=31). Drugi izvori daju
različite podatke. Prema „Internationales Privat-und Verfahrensrecht“, Herausgegeben von Jayme Erik/
Hausmann Reiner, Verlag C.H. Beck, Muenchen, 7- Aufl, str. 120. Konvenciju je do 1972. potpisalo devet
zemalja.
26
Vidjeti čl. 1 ove Konvencije.
27
Član 2 Konvencije.
28
Član 3 Konvencije.
29
Navedena prema Uniform Law Review 1/1996. Stanje je isto i 31.12.2006. (http://www.hcch.net/
index_en.php?act=conventions.status&cid=31
30
U članu 1, st. 4 primijenjeno je i negativno definisanje međunarodne prodaje: samo ugovaranje
nadležnosti suda ili mjerodavnog prava ne čini prodaju međunarodnom.
31
Član 3 Konvencije.
32
Usvojena je na Diplomatskoj konferenciji održanoj u Hagu od 14 - 30.10.1985. kojoj su prisustvovale
i zemlje članice UNCITRAL-a. Do 01.01.1996. potpisale su je 4 države, a ratifikovala samo Argentina,
(prema Uniform Law Review 1/1996). Do 08.08.2001. Konvenciji je pristupila još jedino Moldova
(www.hcch.net/e/status/stat31e.html). Kovencija nije stupila na snagu.
33
Matić Željko: „The Hague Comention on the Law Applicable to Contracts for the International Sale of
Goods - Rules on the Applicable Law“ „International Contracts and Conflicts of Law“ ed: P. Šarčević, Gra-
ham and Trotman/ M.Nijhoff, London - Dordrecht - Boston, 1990, str. 52-53, naročito.
34
Matić Željko, isto djelo, str. 57.
612
35
Matić Željko, isto djelo, str. 57-58.
36
Matić Željko, isto djelo, str. 65.
37
Objavljen u Sl. l. SFRJ 43/82, usvojen u pravni sistem RBiH u Sl. l. RBiH 2/92. Citiraćemo ga kao ZRSZ.
38
Izabrano pravo se naziva i „lex contractus“. Vidjeti detaljno kod Dika dr. Mihajlo - Knežević dr. Gašo -
Stojanović dr. Srđan: „Komentar Zakona o međunarodnom privatnom i procesnom pravu“, Nomos,
Beograd, 1991, str. 72 – 77, (dalje: Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo, str...).
39
Čl. 3 – 5 ZRSZ. Obrazloženja vidjeti kod Dika - Knežć - Stojanović, isto djelo, str. 12 - 23.
40
Dika - Knežević - Stojanović, isto djelo, str. 79, ukazuju na to da je sud „dužan da kvantifikuje veze ugovora
u pitanju sa pojedinim zemljama, ali ih mora (što je posebno bitno) i vrednovati. Kriterij vrednovanja
je prepušten sudu, uzimaju se u obzir sve geografske veze (sedište stranaka, mesto zaključenja, mesto
izvršenja ugovora itd.), ali i druge veze (valuta ugovora, jezik ugovora ...).“
41
Čl. 20, str. 1, tčk. 1 ZRSZ.
42
Čl. 49 ZRSZ.
43
Sultanović dr. Aziz-Trifković dr. Miloš-Simić dr. Milić: „Teorija države i prava, statusnog i obligacionog
prava“, V. Masleša, Sarajevo, 1984, str. 86-87.
44
Sale of Goods Act 1979; Uniform Commercial Code u USA.
45
Sultanović - Trifković - Simić, isto djelo, str. 146-149 i 153-159.
46
Opširnije o ovome vidjeti: Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Ugovor o međunarodnoj prodaji“, Računovodstvo i
financije br. 4, travnja 1994, str. 63-64. Isto i čl. 17 Haške konvencije o pravu primjenjivan na ugovor o
međunarodnoj prodaji robe iz 1985. Opširnije kod: Matić Željko, isto djelo, str. 59-61.
47
Sl. n. FBiH 64/04 i Sl. gl. RS 16/96 i 52/01
48
Opširnije vidjeti kod: Trifković dr. Miloš: „Aktuelna pitanja pravne i samoupravne regulative spoljno-
trgovinskih odnosa organizacija udruženog rada“, Opredjeljenja 9/1987, str. 18-20.
49
Vidjeti, naprimjer, članove 581, 588, 591 i 596 Nacrta ZOO. Potrebno je istaći da Nacrt ZOO RS/FBH
ostaje pri rješenjima važećeg ZOO. U praksi to znači da Bečka konvencija nije „prevedena“ u domaće
pravo i da će BiH najvjerojatnije zadržati različite pristupe prodaji domaćeg i međunarodnog poslovnog
prava.
50
Schmitthoff Clive: The Law and Practice of International Trade”, Stevens, London, 9-th Ed, str. 64-65 o
Bečkoj konvenciji.
51
Gildeggen Reiner: „Internationale Handeslgeschaefte – Eine Einfuerung in das Reecht des grenzue-
berschreitenden Handels“, Franz Vahlen, Munchen, 2000, str. 48 (dalje će se citirati kao Gildeggen R.,
isto djelo, str. ...).
52
Do 31.12.2006. UN Konvencija o međunarodnoj prodaji robe je imala 70 članica (www.uncitral.org/
english/status/status-e.htm).
613
53
Stanje 31.12.2006. (www.uncitral.org/english/status/status-e.htm) je sljedeće. Konvenciju zajedno sa
Protokolom iz 1980. je ratifikovalo 19 država. Nijedna država slijednica bivše SFRJ nije članica ove
konvencije.
54
Uporediti članove 4 i 6 KoZ sa članovima 2 i 3 BK.
55
Bonell, u Bianca-Bonell, isto djelo, str. 56 smatra da su tipični slučajevi isključenja primjene Konvencije:
ugovaranje prava države koja nije članica BK ili ugovaranje rješenja različitih od onih u Konvenciji. Vi-
djeti i: Perović J., isto djelo, str. 74 – 85
56
Vidjeti: Perović J., isto djelo, str. 80 – 83 za doktrinarne i sudske, odnosno arbitražne dileme.
57
Velika Britanija i Irska nisu članice CISG. Vidjeti i: Zeller Bruno: „The parole evidence rule and the CISG
– a comparative analysis“, The Comparative and International Law Journal of Southern Africa, Vol XXXVI,
No 3, 2003, str. 309. Isti autor navodi da je BK bitno uticala na novo ugovorno pravo Kine. Bikić dr. Abedin:
„Neki praktični aspekti primjene Konvencije UN o međunarodnoj prodaji robe“, Zbornik radova sa sa-
vjetovanja u Neumu „Aktualnosti građanskog i trgovačkog zakonodavstva i pravne prakse“, br. 3, Mo-
star 2005, str. 229 navodi da je CISG izvršio znatan uticaj na izradu dokumenata čiji je cilj ujednačavanje
ugovornog prava na međunarodnom (UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts) i
regionalnom, tj. EU nivou (Principles of European Contract Law ili Lando principi). Detaljnije vidjeti
str. 231 - 234 (dalje će se citirati kao: Bikić A., isto djelo, str...).
58
Član 1(b) CISG omogućava i primjenu Konvencije na osnovu pravila međunarodnog privatnog prava.
No, države na ovo mogu staviti rezervu. To su učinile USA (Vidjeti Gabriel Henry, „Practicioners Guide
to the Convention on Contracts for International Sale of Goods (CISG) and the Uniform Commercial
Code (UCC)“, Oceana Publications Inc, New York-London-Rome, 1994, str. 5 i 7-8. Tako i Gildeggen, isto
djelo, str. 48.
59
Član 92 Bečke konvencije.
60
Bikić A., isto djelo, str. 234 navodi da je područje primjene Konvencije jedno od pitanja koje je u praksi
izazvalo najviše sporova.
61
Opširnije o ovim pitanjima vidjeti: Goldštajn dr Aleksandar: „Uvod“ za „Komentar Konvencije UN...“
autora Vilus dr. Jelene, Informator, Zagreb, 1981, str. V-XI. Vidjeti i Vilus dr Jelena, isto djelo, komen-
tari uz pojedine citirane članove. O odnosu između haških Jednoobraznih zakona i Bečke konvencije
vidjeti. Draškić dr. Mladen, „Međunarodna prodaja...“, str. 17-19. Razradu pojedinih isključenih instituta
vidjeti: kod Perović J., isto djelo, str. 72 – 74.
62
„Benjamin’s Sale of Goods”, general editor Guest A.G., Sweet and Maxwell, 4 ed. London 1992,
str. 919 – 920.
63
Vidjeti www.uncitral.org
64
Vidjeti UNCITRAL Model law on Electronic Signatures Wth Guide to Enhactment 2001, www.uncitral.org.
65
Vidjeti http://www.uncitral.org zadnji posjet 23.03.2005.
66
Sl. l. RBiH 13/94.
67
Zagreb 23.4.1995.
614
68
Sl. gl. BiH, Dodatak: Međunarodni ugovori, 9/02
69
Vidjeti: Perović J. isto djelo, str.13 – 17.
70
Detaljno vidjeti kod: Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 7-52.
71
Vidjeti UCC 2-319; 2-320; 2-321.
72
Gabriel Henry: „Practicioner’s Guide to Convention on Contracts for International Sale of Goods (CISG)
and the Uniform Commercial Code (UCC)“, Oceana Publications, New York - London - Rome, 1994, str. 202.
73
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 16.
74
Opširna izlaganja o ovim pravnim vrelima nalaze se u svakom od do sada citiranih djela iz oblasti me-
đunarodnog privrednog prava.
75
Tekst „ženevskih ugovora“ nalazi se u zbirci „Međunarodno trgovačko pravo-Konvencije-Pravila-Opći
uvjeti poslovanja“, Informator, Zagreb, 1970.
76
Vidjeti: Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 103.
77
Vidjeti naprimjer http//www.cisg.law.pace.edu;
http//www.cisg3.law.pace.edu/cases/;
http//www.jura.uni-freiburg.de/ipr1/cisg/urteile/text/thtm; www.uncitral.org/uncitral/en/case_law/di-
gest/cisg.html
78
Teorijsku obradu i izvore arbitražnog prava vidjeti kod Goldštajn Aleksandar-Triva Siniša: „Međunarodna
trgovačka arbitraža“, Informator, Zagreb, 1987.
79
O Lex mercatoria vidjeti: Trifković dr. Miloš „Međunarodno poslovno pravo“, Ekonomski fakultet Sarajevo,
Sarajevo 2001, str. 42 – 46.
80
Sl. gl. BH 7/98
81
Sl. l. RBiH 20/95 i Sl. n. FBiH 2/95 (dalje: ZVTP). FBiH nije ukinula entitetski Zakon o vanjskotrgovinskom
poslovanju, dok je RS to učinila 2006. godine. Prema čl. 45 Zakona o vanjskotrgovinskoj politici BiH ci-
tirani entitetski zakoni trebalo je da prestanu da važe 11.11.1998. godine.
82
Sl. gl. BH 13/03
83
Sl. n. FBiH 2/95.
84
Vidjeti Trifković dr Miloš: „Pregled, principi i problemi pravne regulative vanjske trgovine“, Materijal za
savjetovanje, PKBiH, Sarajevo, oktobar 1995, str. 4-6 i opšta izlaganja o izvorima međunarodnog
poslovnog prava u prvom dijelu ove knjige.
85
Sl. gl. BiH 3/99.
86
Trifković dr Miloš, isto djelo, str. 7.
87
Vidjeti čl. 26-78 ZOO.
88
Detaljna monografska obrada zaključivanja ugovora data je kod Draškić dr Mladen: „Zaključivanje
ugovora o prodaji“, CRS, Beograd, 1986.
615
089
Vidjeti čl. 8 Bečke konvencije, Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 97, govore ovdje o „objektivnom
sadržaju izjave koji će biti utvrđen tumačenjem“.
090
Zeller B, isto djelo, str. 319.
091
Vidjeti npr. čl. 99-100 ZOO. Nacrt ZOO u članovima 135 - 138 ide korak dalje u približavanju rješe-
njima koja su usvojena i u BK. Rješenja slična našima postoje u pravu Austrije (p. 914, III Novela ABGB),
Francuske (pp. 1156 – 1160 Code civil), Njemačke (p. 157 BGB) itd.
092
Opširnije vidjeti kod: Zeller B, isto djelo, str. 313 - 319 naročito.
093
Vidjeti: Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 64-65; Gildeggen R., isto djelo, str. 57 – 58.
094
Nacrt ZOO, član 33.
095
Gildeggen, R., isto djelo, str. 54, smatra da uticaj e-mail komunikacije na mjesto i vrijeme zaključenja
ugovora o prodaji prema BK još nije definitivno riješene. Nacrt ZOO u čl. 33 posebno reguliše „Narudžbe
elektronskim putem“ imajući u vidu isključivo poslovno-pravne ugovore.
096
Vidjeti: Draškić dr. Mladen, „Zaključivanje ugovora o prodaji“, str. 15-37.
097
Vidjeti: Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 17.
098
Suprotno tvrdi Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 17.
099
O problemima vezanim za ovu vrstu dokumenata vidjeti: Lake Ralph – Draetta Ugo: „Letters of Intent
and Other Precontractual Documents–Comparative analysis and Forms“, Butterworths, London; Vuk-
mir dr. Branko: „Ugovori o zajedničkim ulaganjima“, Informator, Zagreb 1995, str.129. i Merkt dr. Hano:
„Internationaler Unternehmenskauf“, RWS Verlag Kommunikationsforum GmbH, Koeln, 2003, 2 ne-
ubearbeitete Auflage, str. 282 – 284, (dalje će se citirati kao Merkt H., isto djelo, str. ...).
100
O Confidentiality letter vidjeti: Lake-Draetta, isto djelo, str. 121-123.; Merkt H., isto djelo, str. 284 – 286.
101
Nacrt ZOO u čl. 26 zadržava ista rješenja.
102
O deliktnoj zaštiti, zaštiti putem culpa in contrahendno i stanju u uporednom pravu vidjeti: Draškić dr.
Mladen, isto djelo, str. 23-37.
103
Draškić dr. Mladen: „Zaključivanje ugovora o prodaji“, str. 19.
104
Vidjeti čl. 32-43 ZOO.
105
Opširnije vidjeti kod: Draškić dr. Mladen, „Zaključivanje ugovora o prodaji“, str. 40.
106
Opširnije kod: Draškić dr. Mladen, „Zaključivanje ugovora o prodaji“, str. 236-262.
107
Preambula UNCITRAL-ovog modela Zakona za nabavku robe, izgradnju objekata i usluga, A/CN. 9/403
od 19.08.1994. godine navodi i druge razloge.
108
Vidjeti Sultanović-Trifković-Simić, isto djelo, str. 157-159.
109
Opširnije kod: Popov dr. Danica, isto djelo, str. 41. Vidi i str. 41-45.
110
U Uvodu za ovaj akt je riješeno da je njegov cilj da posluži kao model državama u evaluaciji, moder-
nizaciji i eventualnom uvođenju zakonodavstva o nabavkama.
616
111
Zakon o prometu robe i usluga sa inostranstvom (Sl. l. SFRJ 66/85) je sadržavao ovakve odredbe.
112
Odluka o uvozu robe na osnovu prethodno održanog javnog nadmetanja ili na osnovu prikupljanja
ponuda... (Sl. l. SFRJ 34/86).
113
Sl. gl. BiH 49/04 sa kasnijim izmjenama i dopunama. Vidjeti i Uputstvo o primjeni Zakona o javnim
nabavakma Vijeća Ministara BiH (Sl. gl. BiH 3/205)
114
Opširno vidjeti kod: Bovis, isto djelo, 97-143.
115
Vidjeti čl. 4-7 Uredbe o postupku nabavke… Ova procedura mora se provesti kada je vrijednost robe
koja se nabavlja iznad 50.000,00 KM.
116
Popov dr. Danica, isto djelo, str. 45.
117
Vidjeti: Čović dr. Šefik: „Zaključivanje kupoprodajnog ugovora putem javne licitacije i prikupljanja
ponuda“, Ekonomski glasnik br. 29-30, godina 1981, str. 99-112; Popov dr Danica, isto djelo, str. 37-44.
Članovi 23-36 UNICTRAL-ovog modela Zakona iz 1994.
118
Vidjeti čl. 7 UNICTRAL-ovog modela Zakona iz 1994.
119
Draškić dr. Mladen, „Međunarodna prodaja prema ...“, str. 20.
120
Ustupak je učinjen bivšem Sovjetskom Savezu. Danas je relevantan za druge zemlje koje imaju ad-
ministrativno-planski privredni sistem. Vidjeti i: Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 185.
121
Suprotno BK, čl. 2-201 U.S.A UCC ne dozvoljava sudsko ostvarivanje zahtjeva iz ugovora o prodaji čija
je cijena iznad 500 US dolara, ukoliko nisu sačinjeni u pisanoj formi.
122
Vidjeti čl. 92 Konvencije. Značajno je da mogućnost neratifkovanja postoji i za Dio III, onaj koji reguliše
odnose povodom već zaključenog ugovora o međunarodnoj prodaji.
123
Član 96 Konvencije
124
Bikić A, isto djelo, str. 237.
125
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 123 kao primjere odstupanja od „tradicionalne teorije“
navode ukrštene ponude i „trgovačku pisanu potvrdu“, tj. zaključnicu.
126
Istorijat ove definicije vidjeti: kod Vilus dr. Jelene, isto djelo, str. 43-44.
127
Čl. 33 ZOO i čl. 29 Nacrta ZOO. Treba uočiti da je rješenje domaćeg prava uslovljeno zahtjevom da iz
okolnosti slučaja ili običaja ne proizlazi da se radi o pozivu na slanje ponuda.
128
129
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 47; Eorsi u Bianca-Bonell, isto djelo, str. 139.
130
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 133. Vidjeti čl. 8, 2 BK.
131
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 137, ponuda koju je ponuđeni dobio na neovlašten način je
nevažeća.
132
Eorgi u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 147.
617
133
Čl. 36, st. 1 ZOO: „Ponudilac je vezan ponudom izuzev ako je svoju obavezu da održi ponudu isklju-
čio ili ako to isključenje proizlazi iz okolnosti posla“. Isto i čl. 34 Nacrta ZOO. U sistemu BK ova situa-
cija se naziva „povlačenje“ ponude.
134
Čl. 18, st. 1 BK: „Prihvat ponude proizvodi dejstvo od trenutka kada izjava o saglasnosti stigne ponu-
diocu“. Zbog toga se prvi dio rečenice u čl. 16, st. 1. BK može smatrati suvišnim.
135
136
Koriste se izrazi: „čvrsta“, „neopoziva“ itd. Za značenje drugih izraza biće mjerodavni i poslovni obi-
čaji određenog kruga privrednika, Caemmerer/Schlechtriem isto djelo, str. 142-148.
137
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 58-59; Čl. 37 ZOO i čl. 35 Nacrta ZOO; Schmitthoff Clive, isto djelo, 9 th
Ed, str. 90 za anglosaksonske sisteme;
138
Eorgi u: Bianca - Bonell, isto djelo, str. 155. Razlog leži u činjenici da kompromis po sistemu „fifty-fifty“
nije moguć u suštinskom smislu. Gabriel Henry, isto djelo str. 50, smatra da čl. 16 (2) ipak ne usvaja
koncept „čvrste ponude“ prema UCC.
139
140
141
142
Eorgi u: Bianca - Bonell, isto djelo, str. 166.
143
Vilus dr. Jelena isto djelo, str. 63 navodi kao primjere i: „otpočinjanje proizvodnje, otvaranje akreditiva
ili slanje dokumenata“.
144
Vidjeti čl. 42 ZOO i čl. 40 Nacrta ZOO. Po stavu 3 šutnja je prihvat u datim okolnostima, ako se odbi-
janje ne učini odmah ili u ostavljenom roku. U njemačkom pravu relativizacija se obavlja kroz dejstvo
trgovačkih običaja (Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 124). Opširnije vidjeti str. 152-153.
145
Čl. 42, st. 3 ZOO „Ponuda učinjena telefonom, teleprinterom ili neposrednom radio-vezom smatra se
kao ponuda prisutnoj osobi“. Elektronski prenesene poruke ne smatraju se usmenim. Isto rješenje
zadržano je i u čl. 38. Nacrta ZOO.
146
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 154-155.
147
Forinsmartli u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 170.
148
149
Caemmerer/ Schlechtriem, isto djelo, str. 28.
150
Neka sporna pitanja vidjeti kod: Vilus dr Jelena, isto djelo, str. 77. Po čl. 43 ZOO zakašnjeli prihvat se
smatra novom ponudom. Vidjeti: Caemmerer/Schechtrime, isto djelo, str. 175.
151
152
Caemmerer/Schechtriem, isto djelo, str. 179.
153
Draškić dr. Mladen, „Zaključivanje ugovora o prodaji“, str. 161.
618
154
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 77. Isto i čl. 41 ZOO. Farnsworth u: Bianca-Bonell, str. 178, govori o:
pravilu „slike u ogledalu“. Gabriel Henry, isto djelo, str. 45. kritikuje rješenje CISG zato što ono „doz-
voljava ponudiocu da vlada ponudom“.
155
Vidjeti raspravu kod: Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 67-73.
156
U jednom britanskom slučaju sud je zauzeo stav da određivanje uslova plaćanja i preciziranje roka is-
poruke izjavu ponuđenog od prihvata pretvaraju u kontraponudu (Northland Airelines Ltd v. Dennis
Ferranti Metere. Navedeno prema Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 54).
157
Farnsworth Bianca-Bonell, isto djelo, str. 178-179, smatra rješenja čl. 19 BK sredstvom za rješavanje
„bitke formulara ponudioca i ponuđenog“. Vidjeti i Gabriel Henry, isto djelo, str. 59-62.
158
159
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 79. Slično Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 182. Suprotno Farn-
sworth u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 200: određivanje mjesta zaključenja ugovora uopšte nije predmet
Konvencije, pa se izmjena ne može tumačenjem ni utvrđivati.
160
Nacrt ZOO u čl. 84 – 87 nije promijenio rješenja ZOO. Dodatna su, međutim, dva člana koja govore o
zaštiti uslovnog prava.
161
Nešto stariji pregled vidjeti kod: Goldštajn dr. Aleksandar: „Državni akti i vanjskotrgovinski ugovor“,
Informator, Zagreb, 1966, str. 154-183, naročito.
162
163
Goldštajn dr. Aleksandar, Državni akti... str. 161.
164
165
O standardu „dužne pažnje“ vidjeti: „Benjamin’s Sale of Goods”, str. 1041 i dalje.
166
Suprotno „Benjamin’s Sale of Goods“, str. 1044: obavezna strana u ovoj situaciji „obviously does not
warrant that one will be obtained“.
167
Christian Richard: „International Agency, Distribution and Licensing Agreements“, Longman, London,
1986, str. 36-37.
168
Goldštajn dr. Aleksandar, Državni akti... str. 171.
169
Goldštajn dr. Aleksandar, Državni akti... str. 170; Draškić dr Mladen, „Zaključivanje ugovora o prodaji”,
str. 318. Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 114 –116.
170
Draškić dr. Mladen: „Zaključivanje ugovora o prodaji”, str. 318.
171
Vidjeti čl. 9 st. 1 Zakona. (Dalje će se citirati i kao ZVTPFBiH).
172
Čl. I Odluke o klasifikaciji roba na režime izvoza i uvoza (Sl. gl. BiH 22/98)
173
Sporazum je objavljen u Sl. l. SFRJ – Međunarodni ugovori 13/81, a primjenjuje se na osnovu odgo-
varajućeg Zakona RBiH o preuzimanju i primjenjivanju saveznih zakona koji se u Bosni i Hercegovini
primjenjuju kao republički zakoni (Sl. l. RBiH 2/92 i 13/94). Vidjeti i izlaganja o izvorima prava u ovoj
knjizi.
619
174
Vidjeti članove II, III IV Odluke o klasifikaciji roba na režime uvoza i izvoza (Sl. gl. BiH 22/98).
175
RS je krajem 2006. godine ukinula svoj Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju.
176
Član V Odluke o klasifikaciji na režime izvoza i uvoza (Sl. gl. BiH 22/98).
177
Publikaciju je bez navođenja broja i godine izdavanja izdao Nacionalni odbor MTK bivše SFRJ. Vidjeti
tačku 3.
178
Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 110-111.
179
Vidjeti, naprimjer, sljedeće klauzule INCOTERMS-a: EXW - A2; FCA - A2; FAS - A2); FAS - B2; CFR - A2 i
B2 itd.
180
Vidjeti tačku 3.
181
Detaljnija analiza se nalazi kod: Draškić dr. Mladen, „Zaključivanje ugovora o prodaji“, str. 319-320.
182
„Benjamin’s Sale of Goods”, str. 1037-1038.
183
Vidjeti: Goldštajn dr. Aleksandar, Državni akti... str. 87-92. Naročito su značajne strane 71, te 91-92.
Pregled je dat i kod Draškić dr. Mladena, „Zaključivanje ugovora o prodaji“, str. 315-216 i 318-319.
184
Odlukom Savjeta i Komisije EU br. 2656/92 od 08.09.1992. godine uvedena je dozvola za izvoz iz
zemalja članica Unije. Na području bivše Jugoslavije određena rezolucijama SB UN 757 i 820. Vlada
RBiH je prihvatila ovu odluku aktom br. 05-054-40/92. Izdavanje Prior Import Licence je sa stanovišta
domaćih uvoznika de facto bila uvozna dozvola.
185
Vidjeti, npr., Gildeggen R., isto djelo, str. 90 – 94.
186
Čl. 8 ZVTPBiH.
187
Vidjeti: John Bagby, „E-Commerce Law: Issues for Business“, South Western College Publishing 2002,
str. 321-509.
188
Roger Miller, „Law for E-Commerce“, South Western College Publishing 2001, kao i Henry Cheeseman,
„Business Law: Legal, E-Commerce, Ethical and International Environments“, Prentice Hall 2003.
189
David B. Canton, John E., „Legal Landmines in E-Commerce“, McGraw-Hill Education, (2002) str. 7-9.
190
Vidjeti opširnije: John Bagby, „E-Commerce Law: Issues for Business“, South Western College Publis-
hing (2002 ).
191
Vidjeti „Legal barriers in E-business“, Commission Staff Working Paper, Brussels, (2004).
192
Ibid.
193
Vidjeti opširnije Simmons&Simmons, „Communication Practice E-Commerce Law: Doing Business
Online“, Copenhagen Business School Press, (2003), str. 33-44, kao i John Bagby, „E-Commerce Law:
Issues for Business“, South Western College Publishing (2002).
194
David B. Canton, John E., „Legal Landmines in E-Commerce“, McGraw-Hill Education, (2002), str. 7-9.
195
Ulrich Magnus, Peter Mankovski, „The Grean Paper on a Future Rome I Regulation-on the Road to Re-
newed European Private International Law of Contracts“, Vergleichende rechts-wissenschaft, Hamburg,
(2004), str 133-187.
620
196
Opširnije: C.J. Armstrong, „Staying Legal: A Guide to Issues and Practice for Users and Publishers of
Electronic Resources“, Library Association Publishing, (1999), str 77-92.
197
Vidjeti opširnije: Simmons&Simmons, „Communication Practice E-Commerce Law: Doing Business Online“,
Copenhagen Business School Press, (2002), str. 6-26.
198
Opširnije: Scott W. Pink, „The Internet and E-Commerce Legal Handbook“, Prima Lifestyles (2001), str.
53-59, kao i Lillian Edwards, „The New Legal Framework for E-Commerce in Europe” Hart Publishing
(2004), str. 123.
199
Lillian Edwards, „The New Legal Framework for E-Commerce in Europe“ Hart Publishing (2004), kao i
Simmons&Simmons, „Communication Practice E-Commerce Law: Doing Business Online“, Copenhagen
Business School Press, (2002) str. 54.
200
Ibid. str. 56.
201
Ibid. str. 56
202
Ibid. str 54.
203
Opširnije: Ian Walden, Julia Hornie, „E -Commerce Law and Practice in Europe“, A Publication of the
ECLIP Network Woodhead Publishing (2000), str 96-123.
204
C.J.Armstrong, „Staying Legal: A Guide to Issues and Practice for Users and Publishers of Electronic Re-
sources“, Library Association Publishing (1999).
205
Vidjeti: A Guide for Business to The Electronic Commerce (EC Directive) Regulations 2002, Depart-
ment of Trade and Industry, July 2002.
206
Vidjeti: Dickson K.W. Chiu, „A Three-layer Architecture for E-Contract Enforcement in an E-Service
Environment”, IEEE, (2004).
207
Vidjeti: Dickson K.W. Chiu, „A Three-layer Architecture for E-Contract Enforcement in an E-Service
208
Vidjeti: Angelov S., Grefen P., „B2B eContract Handling-A Survey of Projects, Papers and Standards”,
University of Twente, The Netherlands, 2003.
209
University of Twente, The Netherlands. 2003.
210
Vidjeti: Dickson K.W. Chiu, “A Three-layer Architecture for E-Contract Enforcement in an E-Service
Environment“, IEEE, (2004), kao I. Angelov S., Grefen P., “B2B eContract Handling...“
211
Vidjeti: Angelov S., Grefen P.,”B2B eContract Handling-A Survey of Projects, Papers and Standards”,
University of Twente, The Netherlands. 2003.
212
Vidjeti opširnije: David B. Canton, John E., „Legal Landmines in E-Commerce“, McGraw-Hill Education“,
(2002).
213
Opširnije C.J.Armstrong, „Staying Legal: A Guide to Issues and Practice for Users and Publishers of Elec-
tronic Resources“, Library Association Publishing (1999), str 77-92.
621
214
Vidjeti: Adapting E-business policies in a changing environment-The lessons of the Go Digital Initiative
and the Chalenges ahead, Communication from The Commission to The Council, The European
Parliament, The European Economic and Social Committee and The Committee of the Regions, Brussels,
(2003).
215
Vidjeti http://www.nytimes.com zadnji posjet 22.03.2005.
216
Vidjeti: Legal barriers in E-business, Commission Staff Working Paper, Brussels, (2004).
217
Vidjeti opširnije: David B. Canton, John E., “Legal Landmines in E-Commerce“, McGraw-Hill Education,
(2002).
218
Copenhagen Business School Press (2002), str. 27-36.
219
Opširnije: C.J.Armstrong, „Staying Legal: A Guide to Issues and Practice for Users and Publishers of Elec-
220
Vidjeti opširnije: David B. Canton, John E., „Legal Landmines in E-Commerce“, McGraw-Hill Education,
(2002).
221
University of Twente, The Netherlands, 2003.
222
Ibid.
223
Ibid.
224
225
Vidjeti http://canada.justice.gc.ca zadnji posjet 23.03.2005.
226
Vidjeti: Dickson K.W. Chiu, „A Three-layer Architecture fo E-Contract Enforcement in an E-Service
Environment“, IEEE, (2004).
227
Ibid.
228
Vidjeti: Schulze C., “Don’t Panic, Do e-commerce”, European Commission Electronic Commerce Team,
www.internetpolicy.net zadnja posjeta 22.03.2005.
229
Environment, IEEE“, (2004).
230
(2002), str 22.
231
232
233
Schulze C., „Don’t Panic, Do e-commerce”, European Commission Electronic Commerce Team,
www.internetpolicy,net, zadnja posjeta 22.03.2005.
622
234
Vidjeti opširnije: Simmons&Simmons, „Communication Practice E-Commerce Law: Doing Business
Online“, Copenhagen Business School Press, (2002), str. 27-36.
235
Environment“, IEEE, (2004).
236
(2002), str 25.
237
238
Ibid.
239
240
(2002), str. 45
241
242
Vidjeti: Schulze C.,“Don’t Panic, Do e-commerce”, European Commission Electronic Commerce Team,
www.internetpolicy.net zadnja posjeta 22.03.2005
243
Vidjeti: Hsieh C., Lin B., „Impact of Standardization on EDI in B2B Development“, Industrial Mang-
ment-Data Systems, Volume 104, Number 1, (2004).
244
Ibid.
245
Jelena Vilus, „Elektronsko trgovačko pravo“, Evropski centar za mir i razvoj (ECPD) Univerziteta za mir
UN, Beograd, (2000), kao i UNDP ICT- Forum, (2003), „Infrastructure of An Information Society, Legal In-
frastructure of Information Society“, Conference material, Sarajevo, str 7-45.
246
Ibid.
247
Jelena Vilus, „Elektronsko trgovačko pravo“, Evropski centar za mir i razvoj (ECPD) Univerziteta za mir
UN, Beograd, (2000), kao i UNDP ICT- Forum, (2003), „Infrastructure of An Information Society, Legal In-
frastructure of Information Society“, Conference material, Sarajevo, str 7-45.
248
Vidjeti: Steve Hedly, Tanja Aplin, „Statutes on IT and E-Commerce“, Oxford University Press (2002).
249
Opširnije o ovome vidjeti: Sultanović dr. Aziz-Trifković dr. Miloš-Simić dr. Milić: „Ugovor o prodaji robe
u uporednom, domaćem i međunarodnom pravu“, Ekonomski fakultet, Sarajevo, 1990, str. 14-15.
Dalje će se citirati kao: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji robe...
250
Nacrt ZOO u članovima 567 – 575 nije promijenio rješenja važećeg Zakona o obligacionim odnosima.
251
Do sada navedeni slučajevi sadržani su u čl. 2 BK. Isto i čl. 4 KoZ.
252
Vidjeti čl. 3 BK. Čl. 6. KoZ sadrži isto rješenje kao i čl. 2 BK.
253
Pregled vidjeti kod: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji robe... str. 15-18 i Draškić dr. Mladen,
Međunarodna prodaja prema... str. 29-30.
623
254
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji robe... str. 16-17.
255
U anglosaksonskim pravima se razlikuje ugovor o prodaji od sporazuma o budućoj prodaji (Draškić
dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema... str. 29-30). Vidjeti i čl. 2 (6) Zakona o prodaji robe Velike
Britanije.
256
Vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji robe... str. 17.
257
Vidjeti: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema… str. 233.
258
Pregled se nalazi kod: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema… str. 33-35. O mogućim
rješenjima i teorijskim stavovima povodom odnosa članova 14. i 55. BK, Vidjeti Caemmerer/Schlech-
triem, isto djelo, str. 132-133.
259
Vidjeti: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema… str. 231 i 233-235.
260
Opširnije o njima vidjeti Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji robe... str. 19-21.
261
Vidjeti: Trifković dr. Miloš, „Pravni aspekti kalkulacije u međunarodnim ugovaranjima“, Materijal za
simpozij SRFR, Neum 7-8.03.1987, str. 134-150.
262
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji robe... str. 22-23.
263
Naprimjer, čl. 464 ZOO (čl. 573 Nacrta ZOO) daje zakonsku definiciju „tekuće cijene“.
264
Eorsi u Bianca - Bonell, isto djelo, str. 408-409.
265
Eorsi u Bianca - Bonell, isto djelo, str. 408.
266
Istorijat vidjeti kod Eorsi u Bianca-Bonell, isto djelo, 401-405 i Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo,
str. 519-520.
267
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 520. Gabriel Henry, isto djelo, str. 44. Suprotan stav zauzima
Eorsi u Bianca-Bonell, isto djelo, str. 406-407: „Član 55. važi upravo za slučajeve gdje cijena nije odrediva“.
268
269
Čl. 2-305 UCC.
270
Opširnije kod: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema... str. 36-38 i Sultanović-Trifković-
Simić, Ugovor o prodaji robe... str. 23-24.
271
Čl. 1473 talijanskog Codice civile.
272
Vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji robe... str. 24.
273
Čl. 133 – 136 ZOO. Nacrt ZOO u čl. 176 – 179 zadržava ovaj institut, ali u njega uvodi izvjesne izmjene.
274
Neka pravna pitanja vidjeti kod: Draškić dr. Mladen: “Međunarodna prodaja prema...” str. 30-31, te Sul-
tanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 18-19.
275
Isto, Caemmerer /Schlechtriem, isto djelo, str. 321.
276
624
277
Bianca u: Bianca - Bonell, isto djelo, str. 282-283. Vidjeti slučaj „Kadmium mušula“ (BGHZ 129, S. 75 – 86)
u kojoj je njemački kupac mušula bio obavezan da plati švajcarskom prodavcu isporuku mušula koje
su sadržavale količinu kadmija iznad propisanih u BRD zato što u ugovoru nije bilo naznačeno gdje
će kupac dalje preprodavati robu (navedeno prema Gildeggen R, isto djelo, str. 59 – 60).
278
279
Rješenje našeg prava i teorijska razmatranja vidjeti kod: Sultanović-Trifković-Simić. Ugovor o prodaji...
str. 28-34.
280
Draškić dr. Mladen; „Međunarodna prodaja prema...” str. 32. Isto i Bianca u Bianca-Bonell, isto djelo, str.
274. Ipak, ovaj autor skreće pažnju da navedeni stav nije u Konvenciji izričito izražen (str. 280-281).
Zbog toga on mora biti korišten oprezno.
281
U prilog ovome rješenju govori i čl. 8. BK prema kome se izjave jedne strane interpretiraju po njenoj
namjeri, ukoliko je ta namjera - upotreba robe u našem slučaju, bila poznata drugoj strani. Vidjeti:
Bianca u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 275.
282
Vidjeti izlaganja o izvorima međunarodnog poslovnog prava.
283
Draškić dr. Mladen: „Međunarodna prodaja prema...” str. 344.
284
Profesor Piltz dr Burghard: „INCOTERMS 2000-ein Praxisueberblick“, Recht der Internationalen wirt-
schaft (RIW) 7/2000, str. 487.
285
Vidjeti i izlaganja o sopstvenim izvorima međunarodnog poslovnog prava.
286
Isto Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 130-131.
287
Perović J., isto djelo, str. 138.
288
Bianca – Bonell, isto djelo, komentar uz čl. 35 BK.
289
Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 128 ne spominje cijenu transporta robe kao element za utvrđivanje
da li je pakovanje odgovarajuće.
290
Uporedni pregled vidjeti kod: Draškić dr. Mladen: „Međunarodna prodaja prema...” str. 223-224, te
kod: Trifković dr. Miloš, „Pravni aspekt kalkulacije u međunarodnim ugovaranjima“, str. 144-146.
291
Vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 34-35.
292
Sulatnović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 35.
293
Vidjeti Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 99-101.
294
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema... str. 130 i 131.
295
Čl. 31 BK kroz određivanje mjesta isporuke posredno određuje i njen sadržaj (Caemmerer/ Schlech-
triem, isto djelo, str. 252).
296
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 40-41.
297
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 41.
298
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema... str. 127; Čl. 473 ZOO.
625
299
Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 68-69.
300
Vidjeti članove 66-71 Bečke konvencije.
301
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema... str. 125.
302
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema... str. 125-126.
303
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 6. Vidjeti naročito članove 17. i 18. britanskog Sale
of Goods Act iz 1979.
304
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 5-7.
305
Opšta rješenja vidjeti kod: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji ... str. 43-46.
306
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema... str. 127.
307
Caemmerer/Schleshtriem, isto djelo, str. 252.
308
Vidjeti i: Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 104.
309
Vidjeti teorijska razmatranja kod: Sultanović-Trifković- Simić, Ugovor o prodaji... str. 46-49.
310
Opširno kod: Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 262-263, London u: Binaca-Bonell, isto djelo, str.
253-255. Na str. 253 i ovaj autor insistira na nezavisnom prevozniku.
311
312
Draškić dr. Mladen: Međunarodna prodaja prema..., str. 128.
313
Draškić dr. Mladen: Međunarodna prodaja prema..., str. 131 definiše drukčije rok isporuke. To je „tre-
nutak vremena počevši od koga kupac može zahtjevati izvršenje isporuke“.
314
Pregled vidjeti kod: Draškić dr. Mladen: Međunarodna prodaja prema..., str. 133.
315
Slično je i rješenje čl. 470 ZOO. Za naše pravo vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji...,
str. 49-54.
316
317
O jednovremenosti vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 53-55.
318
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 214.
319
Gildeggen R., isto djelo, str. 91. ističe da se u ovoj grupi prepliću režimi trgovačkog i prava vrijednosnih
papira.
320
Vidjeti Glavu III, odsjek II, čl. 50 i 51 haškog akta.
321
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 308 smatraju da nema bitnih razlika između haškog
Jednoobraznog zakona o međunarodnoj prodaji i BK.
322
Vidjeti Dio III, Glava II, Odsjek II Bečke konvencije.
323
324
Gildeggen R., isto djelo, str.90.
626
325
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema... str. 215-216.
326
Pregled vidjeti kod: Draškić dr. Mladen; Međunarodna prodaja prema..., str. 216.
327
328
329
330
331
Vidjeti: Eisner dr Bertold - Horvat dr Marjan, „Rimsko pravo“, Zagreb, 1949, str. 425-429: Čović dr. Šefik:
„Saobraznost isporuke robe sa ugovorom o međunarodnoj prodaji“, Svjetlost, Sarajevo 1977, str. 96-97.
332
Vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 62-64.
333
Vidjeti čl. 587 i dalje. Naslov odsjeka je „Odgovornost za materijalne nedostatke“
334
Prema Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 87-89.
335
Opširnije kod: Sultanović - Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 62-64.
336
337
338
Vidjeti: Perović J., isto djelo, str. 134.
339
Pregled vidjeti kod: Čović dr. Šefik, Saobraznost isporuke..., str. 17-36. U odnosu na haški Jednoobrazni
zakon o prodaji, Bečka konvencija ne predviđa kao nesaobraznost nedostatke u količini i predaju
druge, umjesto ugovorene stvari (aliud). O tome vidjeti: Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 111.
340
Vidjeti Draškić dr. Mladen: Međunarodna prodaja prema..., str. 163.
341
Tako Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 111. i Perović J., isto djelo, str. 135.
342
Raspravu o ovome „testu“ vidjeti kod Bianca u: Bianca - Bonell, isto djelo, str. 273.
343
Isto i Draškić dr. Mladen: Međunarodna prodaja..., str. 164.
344
345
Isto Perović J., str. 135.
346
Vidjeti: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 168 i Vilus dr. Jelena, isto djelo, str.
111-112. Tako i Gabriel Henry, isto djelo, str. 106 pozivom na UCC 2-314.
347
348
Draškić dr. Mladen: Međunarodna prodaja prema..., str.169.
349
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 112. Perović J., isto djelo, govori o „probatio diabolica“. Opravdan je i stav
da je formulacija čl. 479, st. 2 Zakona o obligacionim odnosima bolja od one koja je usvojena u BK.
Zato je važno istaći da je Nacrt ZOO u ovom slučaju nije poveo za BK.
350
Draškić dr. Mladen: Međunarodna prodaja prema..., str. 171. O problemima vidjeti i str. 171-173
citiranog djela.
627
351
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 113. Suprotno Draškić dr Mladen: Međunarodna prodaja..., str. 174.
352
353
Perović J., str. 137.
354
Prema čl. 35 (3) BK nesavjestan kupac je onaj koji je u „u vrijeme sklapanja ugovora... znao za tu ne-
usklađenost ili mu ona nije mogla ostati nepoznata“.
355
356
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 65.
357
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str. 65-67. Nacrt ZOO u Odsjeku II „Odgovornost za ma-
terijalne nedostatke” (čl. 587 – 610) nije promijenio sistem iako su unesene neke pravno-tehničke novine.
358
Gabriel Henry, isto djelo, str. 108.
359
360
Čl. 6. Konvencije; Draškić dr Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 179.
361
Vidjeti Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 71-74.
362
U teoriji su mišljenja o ovom pitanju podijeljena (vidjeti: Perović J., isto djelo, str. 201 – 203.) Osnovne
argumente za naš stav vidimo u sistematici Konvencije i posebnom regulisanju pravnih nedostataka
u čl. 41- 44 BK. Isti sistem odgovornosti za dvije povrede ugovora nije razlog za njihovo konceptualno
izjednačavanje.
363
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 123. Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 346 ističu da sasvim ne-
osnovana potraživanja, tzv. „trivijalni zahtjevi“, nisu obuhvaćeni čl. 41 BK.
364
365
Caemmerer/Schlechtrem, isto djelo, str. 346.
366
Analizu ovih prava iz ugla čl. 42 BK vidjeti kod: Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 353-357.
367
368
369
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 217 ukazuje na skandinavska prava kao izvor
ovih rješenja. Ona postoji i u čl. 520 ZOO, Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 718.
370
Čl. 85 BK. Vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji.... str. 169-170.
371
Vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji prema.... str. 170.
372
Caemmerer/Schleschtriem, isto djelo, str. 728.
373
Caemmerer, Schlechtriem, isto djelo, str. 729.
374
Za sredstva obezbjeđenja u našem pravu vidjeti: Trifković dr. Miloš, „Sredstva obezbjeđenja plaćanja“,
u: „Nastavne teme škole za samostalne računovođe“, 2. knjiga, Sarajevo 1995, str. 43-67, naročito
str. 52-57.
628
375
376
Suprotno: Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 733.
377
378
Čl. 539 ZOO govori o specifikacionoj prodaji samo ako kupac ima pravo da „kasnije“ odredi specifikaciju.
379
Knapp u: Bianca - Bonell, isto djelo, str. 477.
380
Vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 31.
381
Vidjeti: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 182. Tako i Schmitthoff, isto djelo, X Ed,
str. 91 naročito.
382
Vidjeti opširno kod: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 81-94, čl. 481, str. 1 ZOO.
383
Vidjeti i: Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 81.
384
Dodatak Sl. l. SFRJ – Međunarodni ugovori od 05.04.1985. godine i Sl. l. RBiH 2/92.
385
Gabriel Henry, isto djelo, str. 120, smatra da je CISG i u ovom slučaju uspostavila „standard aktuelnog
znanja“ za nedostatak saobraznosti.
386
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 117. Slično Gabriel Herny, isto djelo, str. 115.
387
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 333. i slično.
388
Bianca u: Bianca - Bonell, isto djelo, str. 298.
389
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 119-120. Caemmerer/Schlechrtiem, isto djelo, str. 336.
390
391
392
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., st. 183. Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 89-90
naročito.
393
394
Bianca u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 297-298. Posebno se ističe da ovo pravilo važi i kad lokalni običaji
ne postoje.
395
396
Vidjeti: Vilus dr. Jelena, „Određivanje i kontrola kvaliteta robe kod ugovora o prodaji“, IUP, Beograd, 1970.
397
Vidjeti kod: Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 78–79.
398
Vidjeti: Trifković dr. Miloš, Analiza ugovornog regulisanja poslovne saradnje izvozne privrede...,
Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo, 1988.
399
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 535. Kao primjere navode: slanje ambalaže, davanje instrukcija
za otpremu robe, stavljanje robe na raspolaganje, zaključivanje ugovora o prevozu i davanje specifikacije.
400
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 95. Ovo nije slučaj sa pravom USA. Član 2-301 UCC
sadrži rješenja koja su podudarna sa CISG. Opširnije vidjeti kod Gabriel Henry, isto djelo, str. 173-174.
629
401
Čl. 2 Sale of Goods Act; čl. 2 -606 i 2-607 UCC, čl. 91 ŠZO. Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 91-93.
402
Čl. 519 je smješten u odsjek o obavezama kupca. Nacrt ZOO je u članovima 630 – 632 prihvatio isto
rješenje.
403
Vidjeti: Schmitthoff, X Ed, isto djelo, str. 92–93.
404
Caemmerer/Schlechtriem isto djelo, str. 723, smatraju da važenje čl. 86 st.1 BK za distancione poslove
može biti sporno.
405
Opširnije vidjeti kod: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 98-98.
406
Maskow u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 398.
407
Vidjeti Zakon o deviznom poslovanju FBiH 10/94.
408
Maskow u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 399-400.
409
Vidjeti Zakon o deviznom poslovanju FBiH.
410
Na podzakonske akte izričito upućuje francuski original člana 54. BK. Engleski tekst govori samo o
zakonima („laws“).
411
412
Trifković dr. Miloš, „Sredstva obezbjeđenja plaćanja“ u: „Nastavne teme škole za računovođe“, Knjiga 2,
Sarajevo, 1995, str. 59-67 o bankarskim garancijama.
413
Uporedni pregled i rješenja domaćeg prava vidjeti kod: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji...,
str. 102-108, i Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 236-241.
414
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 525, ističu da je plaćanje nalogom izjednačeno sa plaćanjem
u gotovini.
415
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 19-20, Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja
prema..., str. 231.
416
Čl. 552-553 ZOO.
417
Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Pravo međunarodne trgovine“, Skripta, Zagreb 1994, str. 85-90. Marković-
Bajalović mr. Dijana: „Pravna forma međunarodnih kompenzacionih poslova“ u:„Novi ugovori od značaja
za privredni razvoj Jugoslavije“, Zbornik sa Savjetovanja u Beogradu 16. i 17. 1995, Institut za uporedno
pravo, Beograd, 1995, str. 271 – 281. 1992. godine je UNCITRAL izradio Legal Guide on International
Countertrade Transactions (vidjeti: www.uncitral.org)
418
Sl. gl. BiH 22/98.
419
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 112-114 i Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja
prema..., str. 238-239.
420
Čl. 516, str. 2 ZOO.
421
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 525. Moskow u Bianca-Bonell, isto djelo, str. 415.
630
422
O mogućnostima faktoringa u BiH vidjeti WB – SEED projekt: „On Establishment of a Factoring
Company in Bosnia and Herzegovina“, Sarajevo, 2004. i Svjetska Banka i SEED projekt „Faktoring -
procjena pravnog okvira i njegovo unapređenje“, Sarajevo, 2005. Osnovni rezultati projekata su
objavljeni. Vidjeti: Trifković dr. Miloš – Trivun dr. Veljko,„Pravni okvir faktoring posla u legislativi Bosne
i Hercegovine“, 6. međunarodni simpozij JAFIS, maj 2005, str. 367 – 394 i „Osnovni pravni aspekti
faktoring posla“, Prizma, juli-august 2005, str. 37 – 41.
423
Moskow u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 419.
424
Slučajevi su navedeni prema Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 524. Isto i Maskow u: Bianca-
Bonell, isto djelo, str. 413.
425
Ovo rješenje postoji i u našem pravu. Vidi čl. 516, 3 ZOO.
426
Vidjeti: Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 526-527.
427
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 528 navode i sjedište avizirajuće banke kao mjesto plaćanja.
Ovo rješenje se može prihvatiti samo ako je avizo banka sporazumom stranaka određena kao isplatno
mjesto (platište).
428
Čl. 1651 francuskog Code civile, čl. 1489. talijanskog Codice civile, p. 1062 AGZ, čl. 28 Sale of Goods
Act, čl. 2-511 UCC.
429
430
431
432
433
Sl. n. FBiH 35/98
434
Opširnije vidjeti: Caemmerer-Schlechtriem, isto djelo, str. 530-532.
435
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji... str.116
436
Vidjeti: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 188. U romanskim pravima reklamacija
nije uslov za ostvarivanja prava na naknadu štete zbog vidljivih nedostataka, mada utiče na rokove
za tužbu.
437
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 117-119.
438
439
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 191-192.
440
To može biti učinjeno i u opštim uslovima poslovanja (Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 338)
441
Tu spadaju istočnoevropska prava, Draškić, str. 192.
442
443
631
444
Bikić A, isto djelo, str. 244, navodi da je u sudskoj praksi rok za davanjem reklamacije od mjesec dana
sve prihvaćeniji.
445
446
447
Sono u: Bianca - Bowell, isto djelo, str. 312.
448
449
Za naše pravo vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, str. 119-126.
450
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 338. Sono u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 326.
451
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 191. Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo,
str. 336.
452
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 1.
453
Čl. 509 ZOO; Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 120-121.
454
Isto i: Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 125; Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 360.
455
456
457
458
Vidjeti čl. 262 ZOO. Nacrt ZOO nije promijenio način određivanja nedostataka. Vidjeti čl. 587 i dalje.
459
Primjeri su fiksni poslovi, oni kod kojih je rok bitan element posla. Vidjeti čl. 125 i 126 ZOO.
460
Čl. 124 ZOO. Evoluciju teorije o raskidu ugovora zbog neispunjenja u kontinentalnim pravima, fran-
cuskom naročito, vidjeti kod: Perović J., isto djelo, str. 111 – 121.
461
Cheshire - Fifoot: „The Law of Contract”, 7-th Ed, Butterworths, London, 1969, str. 530.
462
Cheshire - Fifoot, isto djelo, str. 530.
463
464
Cheshire - Fifoot, isto djelo, str. 531 navode: „zadiranje u korijen i konsideraciju (consideration) ugovora“,
„frustriranje cilja poduhvata“, potpuna promjena izvršenja ugovora itd.
465
466
Will u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 209 opominje da doktrina „Fundamental Breach“ u BK nema ništa
zajedničko sa istoimenim institutom u common law. Isto i: Grabriel Henry, isto djelo, str. 74 za pravo
USA, tj. UCC koji govore o „substantial impairment“. Detaljno vidjeti str. 74-79. Tako i Perović J, isto
djelo, str. 124 – 125.
467
Will u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 205.
468
Raspravu vidjeti kod: Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 83-92 i Will u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 205-221.
469
632
470
Vidjeti. Perović J, isto djelo, str. 152 – 165.
471
Perović J., isto djelo, str. 160 navodi različite momente na koje ukazuje doktrina: zaključenje ugovora,
vrijeme povrede, obavještenje druge strane itd. Ova autorica se opredijelila za vrijeme zaključenja
ugovora. Mislimo da se kao kriterij može uzeti i vrijeme izvršenja isporuke.
472
Slično Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 379.
473
Tallon u Binaca-Bonell, isto djelo, str. 576 ističe da je ovo u skladu sa globalnom koncepcijom
Konvencije.
474
Čl. 79. st. 1: „Ako jedna strana ne izvrši neku od svojih obaveza, ona neće biti odgovorna ako dokaže
da je do neizvršenja došlo zbog smetnje koja je bila van njene kontrole i da od nje nije bilo razumno
očekivati da u vrijeme zaključenja ugovora smetnju uzme u obzir, da izbjegne ili savlada takvu smetnju
i njene posljedice“. Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 104 i dalje u izlaganju povezuje klasičnu common law
doktrinu o frustration i kategoriju više sile. Od elemenata se izričito spominju: spoljni događaj,
odsustvo krivice bilo koje strane i nepredvidivost događaja (str. 104 i 106). Budući da je frustrirajući
događaj takvog intenziteta da efektivno „ubija“ ugovor“, (str. 104) i element njegove neotklonjivosti
je posredno prisutan.
475
Vidjeti čl. 177 ZOO. Teorijska razmatranja kod Trifković dr Miloš: „Odgovornost prevoznika za neizvršenje
obaveze iz opšteg tipa ugovora o prevozu stvari drumom u domaćem transportu“, IUP, Beograd, 1972,
str. 51-68. Tallon u Binaca-Bonell, isto djelo, str. 578 ističe da „ovi elementi konstituišu tradicionalne
elemente više sile“.
476
Opširnije kod Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 384-385 i 679-680.
477
Isto Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 383-384, 658.
478
Kao ilustraciju vidjeti izlaganje o povredi ugovora, te čl. 49. (2), a) i BK koji govori o pravu kupca da
raskine ugovor u slučaju da druga strana ne ispuni svoje obaveze i čl. 64. (2) b, u kome su uređena
prava prodavca kada kupac ne izvrši svoje obaveze uredno.
479
Teorijsku raspravu vidjeti kod. Caemmerer/Schlechtriem str. 654. Značajno su i izlaganja na str. 655-
666. Na isti zaključak upućuje i analiza koju daje Tallon u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 578-584, te
upoređivanje CISG i UCC koje je izvršio Gabriel Henry, isto djelo, str. 240-242.
480
Teorijske dileme vidjeti kod: Perović J., isto djelo, str. 300 - 308
481
Čl. 33 BK predviđa određivanje roka isporuke ugovorom (datum i period), a ako toga nema, onda u
„razumnom roku poslije zaključenja ugovora“.
482
Uporedni pregled vidjeti kod: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 131. Domaće pravo
je izloženo na str. 132-144.
483
484
Vidjeti čl. 49 i 52 Konvencije, naprimjer. Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 387.
485
Opširna izlaganja o naknadnom roku nalaze se kod: Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 446-451.
486
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 387: Ovo je jedini slučaj u kome bezuspješan protok naknad-
nog roka automatski vodi pravu na raskid ugovora.
633
487
Pregled uporedno pravne prirode vidjeti kod: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 145,
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 386 upućuju na njemačko pravo kao izvor spomenutog rješenja.
488
489
Pravo na raskid ugovora prije isteka roka za ispunjenje obaveze je motivisano zaštitom povjerioca od
sigurne buduće povrede, oslobađanjem povjerioca od ispunjenja njegovih obaveza i umanjenjem
štete koju predstojeće neispunjenje može da prouzrokuje (Perović J., isto djelo, str. 248). Zbog toga
Glava V Konvencije ovo prava u potpuno istom obliku daje i kupcu i prodavcu.
490
Perović J., isto djelo, str. 251
491
Teorijske dileme vidjeti kod: Perović J., str. 254 – 255.
492
493
Isto i Perović J., isto djelo, str. 148.
494
Ne postoji automatski raskid ugovora. Vidjeti čl. 87 BK.
495
Perović J., isto djelo, str. 191.
496
Posredno se ovo može zaključiti na osnovu izlaganja kod: Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 458.
497
Perović J., isto djelo, str. 194. Iz komercijalnih razloga smatramo spornim stav citiranog autora, izražen
na str. 194, da prodavac ima pravo da „povuče svoju izjavu o odbijanju izvršenja isporuke“ prije nego
što kupac izjavi da raskida ugovor.
498
Opširan pregled vidjeti kod. Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 608-626.
499
500
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 634, obračunava se na bazi hipotetičke kupovine radi pokrića.
Isto i Knapp u: Bianca - Bonell, isto djelo, str. 533.
501
Ova rješenja su bila predmet velikih sporova na samoj Konferenciji u Beču (vidjeti: Caemmerer/
Schlechtriem, isto djelo, str. 633).
502
Obveza obavještavanja može se ipak konstituisati na osnovu čl. 77 BK.
503
504
Specifičnosti o kojima ćemo govoriti prvi put su na međunarodnom nivou uređene haškim Jednoobra-
znim zakonom o međunarodnoj prodaji robe. BK je neznatno modifikovala njegova rješenja. De-
taljno upoređivanje dva akta vidjeti kod: Perović J., isto djelo, str. 274 – 275.
505
Perović J., isto djelo, str. 280 smatra da ovaj slučaj de facto predstavlja jednu vrstu raskida ugovora „pre
isteka ugovornog roka – anticipatory breach“. Mislimo da između dva razmatrana pod-instituta po-
stoji suviše pravo-tehničkih razlika da bi se oni mogli izjednačiti.
506
Caemmerer/Schlechrtiem, isto djelo, str. 606: „Ciljna zavisnost“ između obroka procjenjuje se po ob-
jektivnim i subjektivnim elementima. Kriterij procjene je „razuman čovjek“.
507
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 461, ističu da se ovo sredstvo koristi prvenstveno kod ispo-
ruke nesaobrazne robe.
634
508
Vidjeti naslove „Provjera saobraznosti“, „Reklamacija/obavještenja o nesaobraznosti“ i „Pojam i principi
odgovornosti” u ovom tekstu.
509
Vidjeti naslov naveden pod 1.
510
Prema: Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 194.
511
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str.193.
512
O uporednom i domaćem pravu vidjeti: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 145-146.
Analogno izlaganje o odgovornosti za pravne nedostatke nije moguće (vidi str. 159-164). Bečka kon-
vencija, naprimjer, ne pravi razliku između potpune i djelomične evikcje, kao što to čini naš ZOO i
brojni drugi nacionalni poreci. Shodno tome, Konvencija ne poznaje ni raskid ugovora po samom
pravu ukoliko je evikcija potpuna.
513
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 418. Gabriel Henry, isto djelo, str. 133 smatra da član 46 CISG
„izražava kupčevo pravo da dobije specifično izvršenje“ (Specific performance). S obzirom na ovlašte-
nje suda da u skladu sa čl. 28 CISG odbije ovaj vid naknade, jasno je da će se on rjeđe pojavljivati u
common law sistemima.
514
Estoppel je „pravilo dokazivanja ili materijalnog prava koje sprečava osobu da poriče istinitost izjave
koju je sama dala ili da poriče činjenicu za koju je tvrdila da postoji“. („Oxford Dictionary of Law“, Ox-
fords University Press, Oxford – N.Y. 4 th ed. 1997, str. 169). U ovom slučaju bi se radilo o estoppelu koji
je izvršen radnjama ili propuštanjem nekih radnji koje je trebalo učiniti. Uvođenje ovog ograničenja,
Perović J., isto djelo, str. 212, smatra instrumentom zaštite prodavca.
515
Caemmer/Schlechtriem, isto djelo, str. 429.
516
Ovo je izuzetak od pravila uporednog prava po kome reklamacija ne mora sadržavati izabrano pravo
kupca. Vidjeti ZOO.
517
518
Vidjeti: ZOO i Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji...
519
520
521
522
523
524
Tallon u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 612.
525
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 438-439: oba ovlaštenja su suštinski zasnovana na stavu 1 čl.
46. Specificiranje uslova je izvršeno zato što institut popravka stvari, ne postoji u nekim nacionalnim
pravima prodaje, njemačkom npr.
526
527
Vidjeti pregled kod. Draškić dr Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 198. Isto Caemmerer/
Schlechtriem, isto djelo, str. 498.
635
528
529
Vidjeti temu „Provjera saobraznosti“ u ovom tekstu.
530
531
Isto: Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 499, Will u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 370.
532
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 503 daju sljedeće formule za obračun umanjenja cijene:
smanjenje cijena vrijednost isporučene robe

= x umanjena cijena
umanjena cijena hipotetička vrijednost robe bez nedostatka
ili
vrijednost isporučene robe x ugovorna cijena
smanjenje cijena =
hipotetička vrijednost robe bez nedostatka
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 200, daje sljedeću formulu:
vrijednost isporučene robe x 100

Razlika u cijeni =
vrijednost robe saobrazne ugovoru
533
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 501 smatraju da je važnost ovog prava relativno mala. Naknada
štete po opštim pravilima se smatra važnijim sredstvom u rukama kupca.
534
535
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 137 ističe da je mjesto utvrđivanja razlike u cijeni relativno nevažno.
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 504 insistiraju na mjestu opredjeljenja („Bestimmungsort“)
imajući u vidu prvenstveno distancione prodaje.
536
Razlog za ovakav stav su činjenice da ni čl. 25, ni čl. 49 BK ne spominju otklonjivost ili neotklonjivost
nedostataka. Njihovo naknadno unošenje u Konvenciju putem interpretacije može bitno da oteža
položaj kupca kao nevine strane. Raspravu o različitom položaju kupca kod neotklonjive i otklonjive
bitne nesaobraznosti vidjeti kod: Perović J., isto djelo, str. 196 – 198.
537
Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str. 94.
538
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 493. Čl. 49,2 Konvencije ima najveći značaj upravo u ovom
slučaju.
539
Opširnije kod: Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 492-496.
540
541
542
Čl. 1264 Code civile, čl. 1657 Codice civile
636
543
Čl. 519 ZOO.
544
Uporedni pregled vidjeti kod: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 167-169 i Draškić dr.
Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 255-256.
545
Čl. 61 BK
546
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 547, smatraju da docnja sa prijemom isporuke po pravilu
nije bitna povreda ugovora. Okolnosti pojedinog slučaja mogu ukazivati na suprotno.
547
548
549
Perović J. , isto djelo, str. 150
550
Perović J., isto djelo str. 152: „Drugim rečima, čim kupac izvrši svoju obavezu preuzimanja i čim pro-
davac za to sazna, ugovor više ne može biti raskinut“. Kritiku ovog rješenja BK vidjeti na str. 235.
551
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 548 utvrđuju da se čl. 64, stav 2 primjenjuje na sve povrede
ugovora, a ne samo na docnju sa prijemom isporuke koja je uređena tačkom „a“.
552
553
Code civile, čl. 1139; Codice civile, čl. 1219 i 1183. Talijansko pravo dozvoljava i vansudsku opomenu.
554
Čl. 284 BKB, čl. 102 SZO.
555
Njemačko pravo ne dozvoljava raskid ugovora kada je kupac već postao vlasnik. Vidjeti: Sultanović-
Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 176.
556
Stevens and Borrie, Mercantile Law, Stevens, London 76, str. 260.
557
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 174-175.
558
Bikić A., isto djelo, str. 243 navodi da se u sudskoj praksi neisplata cijene smatra bitnom povredom
ugovora.
559
Perović J., isto djelo, str. 237
560
561
Caemerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 546-547 ističu da docnja sa plaćanjem u principu nije bitna po-
vreda ugovora. Izuzetak predstavljaju fiskni rokovi plaćanja, naročito česti kod jakih fluktuacija kurseva.
562
Prilikom usvajanja Konvencije ovo rješenje je bilo veoma sporno (Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo,
str. 644-645).
563
564
Nicholas u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 570, sugeriše da se u nedostatku pravila u mjerodavnom si-
stemu sud osloni na pravila zemlje u kojoj povjerilac ima svoje „mjesto poslovanja“. Tako i: Gabriel
Henry, isto djelo, str. 237.
565
Čl. 1138 Code civile, čl. 2-509 UCC.
637
566
Čl. 456 ZOO: „Do predaje stvari kupcu rizik slučajne propasti ili oštećenja stvari snosi prodavalac, a s
predajom stvari rizik prelazi na kupca“. Isto i čl.565, st. 1 Nacrta ZOO.
567
Draškić dr. Mladen, Međunarodna prodaja prema..., str. 323-324; Krulj dr. Vrleta, „Dejstva ugovora o
kupoprodaji - Svojina, predaja, rizik, cena“, IUP, Bgd, 1972, str. 121-122. Isto i Nicholas u: Bianca-Bonell,
isto djelo, str. 484, Bikić A., isto djelo, str. 248.
568
569
Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji, str. 56. Ovakav stav se sreće i u sudskoj praksi Engleske,
ali samo u slučaju da je roba u tranzitu oštećena usljed nenormalnih uslova prevoza. (Vidjeti: Schmitt-
hoff, isto djelo, X Ed, str. 77–78).
570
571
Čl. 185 ŠZO.
572
Član 20 engleskog Sale of Goods Act iz 1979.
573
Pregled vidjeti kod: Sultanović-Trifković-Simić, Ugovor o prodaji..., str. 56-57.
574
Schmitthoff, isto djelo , X Ed, str. 77.
575
576
Nicholas u: Bianca-Bonell, isto djelo, 503, smatra da je ovaj stav orijentisan na prodavca.
577
578
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 159. Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 568 smatraju da je stav 2,
člana 69 predviđen upravo za prodaju robe koja se nalazi u javnom skladištu, ali da pokriva i slučajeve
distancione prodaje.
579
Schmitthoff, isto djelo, X Ed, str, 77.
580
581
Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 153-150 o problemima u formulisanju ovog rješenja.
582
583
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 560 ukazuju na to da transportne klauzule imaju značaj člana
67 za praksu.
584
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo, str. 560-561. Nicholas u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 490.
585
Caemmerer/Schlechtriem, isto djelo str. 564, Nicholas u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 497.
586
Vidjeti Nicholas u: Bianca-Bonell, isto djelo, str. 499-500.
587
Gabriel Henry, isto djelo, str. 211-212.
588
Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Ugovaranje distribucije robe i usluga”, Računovodstvo, revizija, financije
3/1993, str. 390. Tomić-Mlikotin dr. Deša: „Pravo međunarodne trgovine”, Školska knjiga, Zagreb, 1999,
str. 196 (u daljem tekstu će se citirati kao Mlikotin-Tomić dr. Deša, Pravo…)
589
Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Ugovori o distribuciji”, šapirografisano, str. 9.
638
590
Citirano prema: Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Ugovori o distribuciji”, str. 53.
591
Baldi Roberto: „Il concessionario di vendita in esclusiva” u „I contrati della distribuzione commerciale
– la disciplina comunitaria, l’ordinamento interno“, introduzione di Francesco Galgano, EGEA, Milano
1993, str. 405 (dalje će se citirati kao: Baldi, isto djelo, str...).
592
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 646
593
Vidjeti: Trifković dr. Miloš–Simić dr. Milić– Sultanović dr. Aziz: „Poslovno pravo – ugovori, vrijednosni
papiri i pravo konkurencije”, Šahinpašić, Sarajevo 1997, str. 241-252.
594
Član 2, 2. Uredbe Komisije EZ No. 2790/1999 od 22.12.1999. (O.J. L 336), (dalje će se citirati kao Uredba
EZ 2790/1999). Isto rješenje sadrži Odluka Konkurencijskog vijeća BiH o grupnom izuzeću sporazuma
između privrednih subjekata koji djeluju na različitim nivoima proizvodnje, odnosno distribucije (ver-
tikalni sporazumi) iz januara 2006. godine (Sl. gl. BiH 18/06), (dalje će se citirati kao Odluka KV o grupnom
izuzeću). Pravo konkurencije BiH i u ovom domenu blisko slijedi komunitarno pravo konkurencije.
595
Schitthoff Klive: „The Law and Practice of International Trade”, 9-th Ed, Stevens, London 1990, str. 262.
Predmet ugovora o franchising-u Odluka KV o grupnom izuzeću naziva „paket prava intelektualnog
ili industrijskog vlasništva“ (čl. 3).
596
Mlikotin-Tomić, Ugovaranje distribucije...
596
Baldi, isto djelo str. 405
597
Odluka KV o grupnom izuzeću u članu 3 koristi termin „isključiva kupovina”.
598
Bellamy Cristopher - Child Graham: „Common Market Law of Competition”, 3-rd Ed, Sweet and Ma-
xwell, London 1987, str. 247. Vidjeti i Notice on Regulations 1983/83 i 1984/83 Komisija EZ, tačka II, 1.
599
Član 3 Odluke KV o grupnom izuzeću.
600
Mlikotin-Tomić dr. Deša, Pravo… str. 215 i dalje. Detaljno izlaže pojedine tipove ugovora o neisklju-
čivoj distribuciji.
601
OJ 1983 L 173/1.
602
OJ 1984, C 101/2.
603
Bellamy - Child, isto djelo, str. 247. Marković-Bajalović dr. Dijana: „Tržišna moć preduzeća i antimo-
nopolsko pravo”, JU Službeni list SRJ, Beograd, 2000, str. 181 (dalje će se citirati kao Marković-Bajalović
dr. Dijana, isto djelo, str…).
604
Bellamy - Child, isto djelo, str. 247.
605
Vidjeti tačku 6 Preambule u OJ L 336, 29/12/ 1999. Tekst vidjeti na:
http://europa.eu.int/eur-en/lif/dat/1999/n_ 399R 2790.html. Prema čl. 12 ova Uredba će se primjenjivati
do 31. maja 2010. godine.
606
Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Ugovaranje distribucije i usluga”, Računovodstvo, revizija, finansije 3/93,
str. 390.
607
Mlikotin-Tomić, Ugovaranje distribucije...
608
Baldi, isto djelo, str. 403.
639
609
Vidjeti: Schmitthoff, isto djelo, str. 267 i Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 651.
609
Vidjeti: Schmitthoff, isto djelo.
610
Mlikotin-Tomić dr. Deša, Pravo… str. 200. za ostale osobine vidjeti i str. 209.
611
Mlikotin-Tomić dr. Deša u: Mlikotin-Tomić Deša - Horak Hana - Šoljan Vedran - Pecotić-Kaufman Ja-
sminka: „Europsko tržišno pravo“, Školska knjiga, Zagreb, 2006, str. 73.
612
Mlikotin-Tomić, Ugovori o distribuciji, str. 48-49.
613
Marković-Bajalović dr. Dijana, isto djelo, str. 181. Vidjeti pregled na str. 181 – 182. Fox Eleanor: „Com-
petition Law” u Lowenfeld Andreas: „International Economic Law”, Oxford University Press, Oxford
2003, str. 359 - 360
614
Za poretke Velike Britanije i Njemačke vidjeti: Marković-Bajalović dr. Dijana, isto djelo, str. 184. i čl. 7
slovenačkog Zakona o varstvu konkurence izričito dozvoljava monopolske sporazume ako su usmje-
reni ka „izboljšanju proizvodnje ali distribucije blaga”. Član 11 (1) 1. hrvatskog Zakona o zaštiti tržišnog
natjecanja iz 2003. (NN122/03) izričito izuzima sporazume o isključivoj distribuciji ispod zabrane mo-
nopolističkog sporazumijevanja sadržane u članku 10 istog zakona.
615
Schmitthoff, isto djelo, str. 271.
616
OJ L 336, 29/12/ 1999. Tekst vidjeti na htpp://europa.eu.int/eur—en/lif/dat/1999/ en_399R2790.html.
O opštim osobinama sistema koji je stvoren Uredbom 2790/1999 vidjeti: Vukadinović dr. Radovan:
„Pravo Evropske unije”, Pravni fakultet u Banjoj Luci – Centar za Pravo Evropske unije Pravnog fakul-
teta u Kragujevcu, Banja Luka – Kragujevac 2006, str. 478 -485.
617
Čl. 3 i čl. 2(2) Uredbe EZ 2790/99.
618
Raniji entitetski Zakoni o trgovini (Sl. l. FBiH 2/95, 64/04 i Sl. gl. RS 16/96) su, primjera radi, navodili
sporazume koji se ne smatraju monopolističkim. Među njima nije izričito spomenut sporazum o isklju-
čivoj distribuciji. O ovim pitanjima opširnije vidjeti kod: Trifković dr. Miloš: „Određivanje monopolskih
sporazuma u pravima Bosne i Hercegovine i Evropske unije“, Pregled 4/06, str. 69 – 71, (dalje će se ci-
tirati kao Trifković dr. Miloš, Određivanje monopolskih sporazuma..., str....).
619
Sl. gl BiH 39/01
620
Zakon je objavljen u Sl. gl. BiH 48/05. Opštu kritiku ovoga akta vidjeti kod: Trifković dr. Miloš, Određi-
vanje monopolističkih sporazuma…., str. 91. naročito.
621
Vidjeti čl. 1 (c ). Interesantno je da se u tački (d) istog člana precizno određuje „selektivni distribucioni
sistem”, dakle ugovor o selektivnoj distribuciji.
622
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 261; Nešto drukčija definicija nalazi se u X izdanju istog djela na str.
245–246.
623
Vidjeti: Baldi, isto djelo, str. 404.
624
„Lamy dorit economique - Concurrence, Distribution, Consommation”, Lamy S.A, Paris, 1990, str. 1087.
625
Čl. 454, str. 2 i 461. ZOO uređuju prodaju prava.
626
Vidjeti čl. 1559–1570 Codice civile.
640
627
Baldi, isto djelo, str. 407. O odnosu ova dva posla vidjeti str. 411-413.
628
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 648 smatra da je element trajnosti važan naročito kod tumačenja
ugovora.
629
Ovaj termin se koristi prvenstveno u talijanskom pravu. Vidjeti: Baldi, isto djelo, str. 403 i dalje.
630
Mlikton-Tomić dr. Deša-Trifković dr. Miloš: „Pravo konkurencije EZ i Jugoslavije” u: „Privreda BiH i Ev-
ropa 92 - Separat „Trgovina”, Ekonomski institut, Sarajevo, januar 1992, str. 112-113. Ukratko se može
odrediti kao fizičko i/ili pravno lice koje obavlja privrednu aktivnost.
631
Vidjeti Zakon o privrednim društvima (Sl. n. FBiH 23/99 sa kasnijim izmjenama i dopunama) i čl. 4
Uredbe EZ 1983/83
632
Mlikotin-Tomić dr. Deša, Ugovaranje distribucije... str. 392.
633
Čl. 2 (4) Uredbe EZ 2790/1999 i čl. 6 (2) Odluke KV o grupnom izuzeću...
634
Mlikotin-Tomić dr. Deša, Ugovaranje distribucije... str. 393. Vidjeti i čl. 6. Odluke KV o grupnom izuzeću….
635
Čl. 4 Uredbe Komisije EZ br. 1983/83.
636
Čl. 2.2. Uredbe 2790/99; čl. 5 Odluke KV o grupnom izuzeću….
637
Čl. 11 Uredbe Komisije EZ br. 2790/1999 i čl. 4 Zakona o konkurenciji BiH; čl. 45-50 Zakona o privrednim
društvima (Sl. n. FBiH 23/99)
638
Čl. 45-50 Zakona o privrednim društvima (Sl. n. FBiH 23/99).
639
640
Mlikotin-Tomić dr. Deša, Pravo… str. 210.
641
Suprotno Marković-Bajalović dr. Dijana, isto djelo, str. 181: „Dopuštenost ekskluzivne ili selektivne dis-
tribucije bi trebalo da bude uslovljena karakterom dodatnih usluga koje se ovim sistemima omogu-
ćavaju i stepenom njihove korisnosti za potrošače“.
642
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 267. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 651.
643
U talijanskom pravu ovo je zakonska pretpostavka (čl. 1569 Codice civile; Baldi, isto djelo, str. 416 i
424). Shmitthoff Clive, isto djelo, str. 269 i Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 653 navodi ovakvo odre-
đivanje trajanja ugovora kao pravilo u praksi.
644
Čl. 6 Uredbe EZ 2790/1999; Mlikotin-Tomić dr. Deša, Pravo… str. 212.
645
„Lamy droit economique...” str. 1088 navodi da sud nije smatrao izraz „aglomeracija Nanta” („agglo-
meration nantaise”) dovoljno preciznim. Izgleda da upravo zbog ovakvih situacija Schmitthoff, X ed,
str. 649 upućuje na korištenje „političkim jedinicama” kao instrumentom određivanja teritorije.
646
Detaljno vidjeti kod: Baldi, isto djelo, str. 419-422.
647
Pasivna prodaja znači zaključivanje ugovora sa kupcima koji dolaze sa teritorije na kojoj postoji drugi
isključivi distributer istog dobavljača (čl. 4, c) Uredbe 2790/1999 ; čl. 7, c) i čl. 8 (2) Odluke KV o grupnom
izuzeću ...)
648
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 650.
641
649
„Lamy droit economique...” str. 1088.
650
„Lamy dorit economique...” str. 1088.
651
Mlikotin-Tomić dr. Deša, Ugovor o distribuciji, str. 56.
652
653
Čl. 7, st. 1 a) Odluke KV o grupnom izuzeću...
654
655
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str 651.
656
657
Mlikotin-Tomić dr. Deša, Pravo… str. 213.
658
Vidjeti Schmitthoff Cive, isto djelo, str. 260. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 645.
659
660
Pravni režim ovih dobara se nalazi u Zakonu o industrijskom vlasništvu Bosne i Hercegovine (Sl. gl.
BiH 2/2002).
661
Za potrebe vertikalnih sporazuma know-how je detaljno određen u članu 1, f ) Uredbe 2790/99. I član
10 (3) Odluke KV o grupnom izuzeću… daje svoju definiciju znanja i umijeća (know-how). To je „paket
nepatentiranih tehničkih informacija koje proističu iz iskustva i testiranja od strane dobavljača...”
Osobine paketa su: tajnost, važnost i prepoznatljivost.
662
Mlikotin-Tomić dr. Deša, Pravo… str. 203 posebno ukazuje na osposobljavanje distributera i na pravo
dobavljača da vrši nadzor nad korištenjem dobara intelektualne svojine.
663
Na dužnosti kooperacije i kooperativnom karakteru ugovora posebno insistira talijanska teorija. Vi-
djeti: Baldi, isto djelo, str. 413.
664
665
Čl. 4 Uredbe EZ 2790/99 predviđa 4 slučaja u kojima je zabrana paralelnog uvoza opravdana. Sličnu
regulative sadrži i čl. 7 Odluke KV o grupnom izuzeću…; Mlikotin-Tomić dr. Deša, Ugovaranje
distribucije... str. 393; Bellamy-Child, isto djelo, str. 249-254.
666
Baldi, isto djelo, str. 418 navodi konsenzus talijanske teorije u pogledu mogućnosti određivanja cijene
robe ugovorom, u mjeri u kojoj se potrošačima ostavlja mogućnost izbora.
667
Vidjeti: Trifković dr. Miloš, „Prava industrijske i trgovačke svojine u procesu transfera tehnologije u
EEZ” u „Privreda BiH i Evrope 92 - Separat: Preduzeće i pravni okviri saradnja preduzeća u EZ”, Eko-
nomski institut, Sarajevo, mart 92.
668
Vidjeti: Bellamy-Child, isto djelo, str. 248.
669
670
Čl. 2, st. 3, tačka a) Uredbe br. 1983/83.
642
671
Čl. 1, (b) Uredbe 2790/99 ovu dužnost ograničava na 80% distributerove ukupne prošlogodišnje ku-
povine ugovornih proizvoda ili usluga. Odluka KV o grupnom izuzeću…ne sadrži ovakvo rješenje.
672
Čl. 2, st. 2. Uredbe 1983/83, Mlikotin-Tomić dr Deša, Pravo… str. 203.
673
Član 2596 talijanskog Codice civile ovo vrijeme ograničava na 5 godina. Vidjeti i Baldi, isto djelo, str. 424.
674
Čl. 5. Uredbe 2790/99 i čl. 9. Odluke KV o grupnom izuzeću…detaljno regulišu ovo pitanje.
675
Čl. 5 Uredbe 2790/99 i čl. 9 Odluke KV o grupnom izuzeću ...
676
677
Vidjeti primjere klauzula kod: Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 652–653 naročito.
678
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 268-269; Čl. 2, st. 3, tačka c) Uredbe EZ 1983/83.
679
680
Uporedni pregled odnosa između opštih pravila o naknadi štete i pravila o naknadi za slučaj raskida
ovog ugovora vidjeti kod: Baldi, isto djelo, str. 426–434.
681
682
Begtić dr. Rešad: „Upravljanje poslovnim marketingom”, Ekonomski fakultet Univerziteta u Tuzli, Tuzla
1997, str. 227. O ostalim ekonomskim prednostima lizinga vidjeti web stranicu National Leasing Canada
(www.nationalleasing.com) i Udruženja društava za leasing BiH (www.leasing.org.ba).
683
Čl. 1 Konvencije.
684
Za njemačko govorno područje vidjeti: Schluep Walter: „Innominatvertrage” u Schwelzerisches Pri-
vatrecht, Band VII/2, Helbing und Lichtenhahn, Basel 1979, str. 816. i Dr. iur Christoph Graf von Bern-
storff: „Vertragsgestaltung im Auslandsgeschaeft”, Fritz Knapp Verlag, Frankfurt a/M, 1997, str.
257–268. Francuska legislativa koristi izraz „Credit-bail”, ali je on u teoriji kritikovan. (Vidjeti: Berden
mr. Andrej: „Ugovor o lizingu” Privrednopravni priručnik 8/87, str. 14). U djelatnosti iznajmljivanja vozila
„postoji tendencija da „lizing” znači iznajmljivanje bez pružanja usluga”. Iznajmljivanje sa pružanjem
raznih usluga, od nalaženja vozila do njegove opravke naziva se „Contract Hire”. (Prema: „How the
New Regulations Liberate Leasing”, Vehicle Leasing-Director, January 1978, str. 53).
685
Kapor dr. Vladimir-Carić dr. Slavko: „Ugovori robnog prometa”, Svetozar Marković, Beograd, V izdanje,
1983, str. 314 vežu nastavak lizinga za praksu Bell-Telephone Company iz 1877.
686
„Pravna enciklopedija”, II izdanje, svezak I, Savremena administracija, Beograd, 1984, str. 736.
687
Sremec dr. Dragutin: „Pravo robnog i nerobnog prometa”, Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb 1983,
str. 159.
688
Vidjeti i pregled kod: Simić mr. Pavla, „Ugovor o lizingu u inozemnom, međunarodnom i našem tr-
govačkom (privrednom) pravu”, Informator, poseban otisak iz broja 3654, od 15.03.1989, str. 4-7.
689
Goode Roy, „Commercial Law”, Penguin Books, London, 2nd 1995, str. 776.
690
Vidjeti: Berden mr. Andrej, isto djelo, str. 14.
691
Već 1971. godine je u Opatiji u organizaciji ZIT održano Savjetovanje o ugovoru o lizingu.
643
692
Član 21 Zakona o vanjskotrgovinskoj politici BiH (Sl. gl. BiH 7/98) (dalje: ZVTPBiH)
693
Na ovome insistira i Svjetska banka (vidjeti Saopštenje OHR od 12.04.2004. u www.ohr.int)
694
Sl. gl. RS 70/07. Zakon o leasingu FBiH je objavljen u Sl.n. FBiH 85/08.
695
Vidjeti čl. 2 ZLRS
696
Uporediti autore na domaćim jezicima sa Schluepom, str. 819-824.
697
Otawa, 20 maj 1988. član 1.1(a). Tekst se citira prema www.unidroit.org/english/ conventions/ c-leas.htm.
Dalje će se citirati kao UNIDROIT Konvencija ili Konvencija.
698
Čl. 14 ZLRS; čl. 8 ZLFBH
699
Čl. 10 (2) ZLRS; čl. 6 ZLFBH
700
Vidjeti: Kapor-Carić, isto djelo, str. 314-316. i Begtić , isto djelo, str. 230-231. Goode Roy, isto djelo, str.
776 govori o „funkcionalnoj distinkciji” kao osnovu za uspostavljanje pojedinih vrsta „lizing šema”.
701
Begtić i drugi, isto djelo, str. 277 izdvajaju ovaj tip lizinga iz investicionih lizinga.
702
Schlup, isto djelo, str. 824.
703
Vidjeti: Begtić, isto djelo, str. 229. Spasić, isto djelo, str. 68 navodi da mnogi ovaj oblik smatraju jedi-
nim pravim lizing-poslom.
704
Preambula, stav 3. O modelima koji prevazilaze triangularnu relaciju u lizingu vidjeti Goode Roy, isto
djelo, str. 787–792. U njima do izražaja dolazi i common law koncept zatvorene i otvorene agencije.
705
U teoriji postoji i gledište da se ova vrsta lizinga zaključuje na neodređeno vrijeme isključivo. Vidjeti
Dagefoerde Corsten: „Internationales Financziemugleasing – Deutsches Kallisionrecht und Konven-
tion von Ottawa (1998)” C.H. Beck, Muenchen 1992, str. 6. O odnosu operativnog i finansijskog lizinga
vidjeti str. 7-8. U našem pravu Okvirni Zakon o zalozima (Sl. gl. BiH 28/04) dugoročnnim zakupom
smatra onaj koji traje, ili prećutnim produžavanjem može da traje više od 6 mjeseci (čl. 2). ZLRS se
odnosi samo na lizing poslove koji traju duže od 2 godine (čl. 9). Prema tome, kratkorični lizing nije
predmet ovog pravnog akta.
706
Begtić i drugi, isto djelo, str. 277.
707
Begtić i drugi, isto djelo, str. 277.
708
Rosenberg dr. Ljudevit: „Bankarski poslovi i instrumenti plaćanja i kreditiranja” u: „Obavezno pravo”,
Knjiga prva, redaktor Goldštajn dr. Aleksandar, Informator, Zagreb 1978, str. 342-345. Konstrukcija
ovoga tipa lizinga je u ovome radu izuzetno detaljno izložena.
709
Schluep, isto djelo, str. 822.
710
Kapor-Carić, isto djelo, str. 315.
711
Vidjeti Kapor-Carić, isto djelo, str. 316.
712
Rosenberg dr. Ljudevit, isto djelo, str. 345-347.
644
713
Izuzetaka ima! Tako Pavičević dr. Božidar: „Pravni oblici privredne saradnje sa stranim partnerima”,
Privrednopravni priručnik, Beograd, 1987, str. 33 smatra da je prelazak svojinskog prava na primaoca
lizinga ono što ovaj posao svrstava u „kategoriju poslova privrednog (trgovačkog) prava”, za razliku
od ugovora o zakupu.
714
Komitet za carinsku vrijednost je u toku 1986. i 1987. dva puta razmatrao carinski tretman zakupa (CP
7/86 i CP 12/86). Zauzet je stav da „transakcija lizinga ili zakupa po svojoj prirodi ne predstavlja pro-
daju, čak i ukoliko ugovor obuhvata opciju kupovine robe”. Citirano prema odgovoru Jelača Namika,
u časopisu „Spoljnotrgovinsko i devizno poslovanja” 9/1987, str. 11.
715
Berden mr. Andrej, isto djelo, str. 22: „Zakupno-prodajni ugovor je ugovor koji je sastavljen iz zakupa
i jednostranog obećanja prodaje.“ Naše pravo taj ugovor ne poznaje.
716
717
Zakon o vanjskotrgovinskoj politici (Sl. gl. BiH 7/98) će se citirati kao ZVTPBiH.
718
Istorijat vidjeti kod: Dagefoerde, isto djelo, str. 97-102.
719
www.unidroit.org/english/implement/i-88- l.htm. Interesantno je da pet posljednjih članica pred-
stavljaju zemlje u tranziciji: Mađarska, Latvija, Ruska Federacija, Bjelorusija i Uzbekistan. Ukrajina se
kao šesta nova članica Konvencije pridružila 05.12.2006. (zadnji uvid 07.10.2008. )
720
Čl. 2 Konvencije.
721
Dagefoerde, isto djelo, str. 102.
722
Vidjeti čl. 1, st. 4 za poslovni karakter lizinga i čl. 1, st. 3 Konvencije pitanja svojine.
723
Čl. 7 Konvencije.
724
Opširnije vidjeti u čl. 2 i 3 Konvencije.
725
Čl. 3, st. 2 Konvencije.
726
Čl. 3 Konvencije.
727
Čl. 5 Konvencije.
728
Prema čl. 5 Konvencije izuzeci su čl. 8, st 3, te čl. 13 st 3 b i st. 4.
729
Čl. 6 Konvencije. Dagefoerde, isto djelo, str. 104-105.
730
Ako prema ugovoru karakterističnu radnju treba izvršiti iz nekog drugog poslovnog mjesta, a ne
mjesta glavne uprave, za ugovor će biti mjerodavno pravo mjesta izvršenja glavne činidbe (čl. 4, st. 2
Rimske konvencije). Ovo rješenje je važno naročito kada se kao davalac lizinga pojavljuje transna-
cionalna korporacija.
731
Sl. l. RBiH 2/92. Citiraće se kao ZRSZ.
732
Kratak uporednopravni pregled vidjeti kod: Christoph Graf von Bernstorff: „Vertragsgestaltung im
Auslandsgesdchaeft”, Fritz Knapp Verlag, Frankfurt a/M, 1997, str. 264-268.
645
733
Nacrt Zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS u čl. 778 predviđa supsidijarnu primjenu pravila o za-
kupu na sva pitanja koja nisu suprotno rješena odredbma o lizingu. Član 52 ZLFBH izričito formuliše
isto rješenje
734
Nacrt je izrađen pod okriljem GTZ 16.06.2003. Obzirom da je uređivanje obligacionih odnosa enti-
tetska nadležnost, a da obezbjeđenje jedinstvenog ekonomskog prostora zahtijeva harmoniziran
režim obligacija, Nacrt je urađen u identičnom obliku za RS i FBiH.
735
Vidjeti članove 10 i 11. ZLRS
736
Vidjeti, naprimjer, Business Finance Code koji je usvojila Finace and Leasing Association Velike Brita-
nije (www.fla.org.uk).
737
Čl. 4. ZLRS: „Lizing je pravni posao u kojem davalac lizinga prenosi pravo držanja i korištenja predmeta
lizinga na primaoca lizinga na određeni rok, uz njegovu obavezu plaćanja ugovorene lizing naknade
i sa pravom da predmet lizinga vrati davaocu lizinga, da ga otkupi ili da produži ugovor o lizingu”.
Član 35. ZLFBH: „Ugovorom o leasingu obavezuje se davalac leasinga da pribavi predmet leasinga
od dobavljača i da ga ustupi korisniku leasinga, a korisnik leasinga se obavezuje da da mu za to plaća
leasing naknadu“.
738
Čl. 14 Konvencije.
739
Perović dr. Slobodan: „Obligaciono pravo”, Privredna štampa, Beograd 1980, str. 654: „Ugovor o zakupu
je ugovor kojim se jedan ugovornik (zakupodavac) obavezuje da preda određenu nepotrošenu stvar
na upotrebu drugom ugovorniku (zakupcu), a ovaj se obavezuje da mu za to plaća određenu na-
knadu (zakupninu) i da mu po isteku određenog vremena istu stvar vrati”. Ovakva definicija „pred-
stavlja jednu široku pravnu formulu koja obuhvata različite slučajeve „prodaja upotrebe”.
740
Kapor-Carić, isto djelo, str. 313: „Ugovorom o lizingu (lizing) obavezuje se jedna ugovorna strana -da-
valac lizinga da ustupi ugovorenu stvar na korišćenje i da obavi ugovorene radnje u vezi urednog
privrednog iskorištavanja te stvari drugoj ugovornoj strani-primaocu lizinga koji se obavezuje da za
izvršenu uslugu plati ugovorenu naknadu (zakupninu)”. Dagefoerde, isto djelo, str. 107, govori o „tro-
stranom ugovornom odnosu” kod finansijskog lizinga.
741
Pojedini autori zato uopšte ne raspravljaju ovo pitanje. Naprimjer: Kapor, Carić, Sremac, Berden.
742
Schluep, isto djelo, str. 826. Goode Roy, isto djelo, str. 779–783 daje detaljan prikaz komercijalne teh-
nike nastanka lizing odnosa.
743
Dr. Christoph Graf von Bernstorff: „Vertragsgestaltung im Auslandsgeschaeft”, Fritz Knapp Verlag,
Frankfurt a/M 1997, str. 258 i 262 (dalje: Bernstorff, isto djelo, str…).
744
Đurović dr. Radomir, „Međunarodno privredno pravo”, Savremena administracija, Beograd 1982, str.
305; Begtić dr. Rešad, Burnazović Tufik, Čović dr. Šefik, Trifković dr. Miloš: „Modeli ugovora o poslovnoj
saradnji sa inostranstvom (sa komentarima)”, Ekonomski institut, Sarajevo, 1982, str. 275.
745
Vidjeti članove 133 – 140.
746
Čl. 4 Konvencije. Vidjeti Dagefoerde, isto djelo, str. 117.
747
Perović dr. Slobodan, isto djelo, str. 670-671.
646
748
Čl. 570; Kapor-Carić, isto djelo, str. 318.
749
Čl. 772. Dodatne radnje davaoca nisu ni po čl. 773 (2) Nacrta obvezni elementi ugovora po prirodi
posla ili po zakonu.
750
Čl. 773 (2) također govori o „ukupnoj cijeni”, a ne samo o cijeni. Vidjeti također čl. 9 ZLRS i čl. 36 ZLFBH
751
Vidjeti čl. 2.c). Član 774 Nacrta zakona o obligacionim odnosima RS/FBiH pokazuje da je amortizacija
lizing-dobra jedan od bitnih faktora za utvrđivanje „ukupne cijene” ugovora o lizingu.
752
Vidjeti: Schluep, isto djelo, str. 822.
753
Goode Roy, isto djelo, str. 777. Isti zaključak se može izvući i iz čl. 774 (2) Nacrta, iako treba napome-
nuti da njegova formulacija nije potpuno jasna.
754
Opšte elemente značajne kod utvrđivanja cijene lizinga vidjeti kod. Rosenberg dr. Ljudevit, isto djelo
vidi str. 322-343. Za indirektni lizing, zakupnina mora da pokrije naročito sljedeće funkcije ovog rizika:
finansiranja, snošenje rizika i servisiranja. Za direktni lizing vidjeti str. 345-347. Od stranih autora ovim
se pitanjem bavi Schluep, isto djelo, str. 819-821 i Dagefoerde, isto djelo, str. 113-116.
755
Perović dr. Slobodan, isto djelo, str. 671-672.
756
Perović dr. Slobodan, isto djelo, str. 672-674, rok izlaže u sklopu bitnih elemenata. Izričit stav se nalazi
na str. 672. Suprotno Dagefoerde, isto djelo, str. 6.
757
Schluep, isto djelo, str. 819-827. Suprotno, Đurović dr. Radomir, isto djelo, str. 302.
758
Čl. 773 (2), tačka 3. Nacrta.
759
Čl. 773 Nacrta ZOO i čl. 9 ZLRS.
760
Čl. 773 Nacrta ; čl. 9 ZLRS i čl. 36 ZLFBH
761
Vidjeti članove 9, 10 i 15 ZLRS
762
Čl. 772. Nacrta predaju stvari određuje kao karakterističnu činidbu ugovora o lizingu.
763
Čl. 772 (1) Nacrta
764
Čl. 24 ZLRS; čl. 40, st. 1 ZLFBH
765
Spasić dr. Ivanka: „Obaveze i prava učesnika u trostranoj finansijskoj lizing operaciji” u: „Novi ugovori
od značaja za privredni razvoj Jugoslavije”, IUP – PKJ, Beograd 1995, str. 70 (dalje: Spasić, isto djelo, str…).
766
Spasić dr. Ivanka: „Obaveze i prava učesnika u trostranoj finansijskoj lizing operaciji” u: „Novi ugovori
od značaja za privredni razvoj Jugoslavije”, IUP – PKJ, Beograd 1995, str. 70 (dalje: Spasić, isto djelo, str…).
767
Član 776 Nacrta dozvoljava da rizik slučajne propasti stvari ostane na davaocu lizinga.
768
Spasić, isto djelo, str. 74.
769
Vidjeti Perović dr. Slobodan, isto djelo, str. 675-678.
770
Kapor-Carić, isto djelo, str. 317-318.
771
Kapor-Carić, isto djelo, str. 318.
647
772
Vidjeti čl. 9 Konvencije. Dagefoerde, isto djelo, str. 128. Smatra da je u pitanju sporedna obaveza pri-
maoca finansijskog lizinga.
773
774
Čl. 570 ZOO; Perović dr. Slobodan, isto djelo, str. 676-678. Pavičević dr. Božidar, str. 34 veoma široko
postavlja ovu obavezu davaoca lizinga.
775
Isto rješenje sadrži i član 772 (3) Nacrta
776
Perović dr. Slobodan, isto djelo, str. 677.
777
Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 35 navodi i obavezu obučavanja kadrova u rukovanju opremom
i uređajima.
778
Vidjeti: Perović dr. Slobodan, isto djelo, str. 678-682.
779
Ova dva vida zaštite detaljno su uređena u članovima 28 – 31, ZLRS 41 – 43 ZLFBH. Regulativa je ura-
đena po ugledu na odredbe o zaštiti kupca od faktičkih i pravnih mana robe koja je isporučena na
osnovu ugovora o kupoprodaji.
780
Čl. 10 i 11 Konvencije.
781
Goode Roy, isto djelo, str. 783.
782
Čl. 775 (2) Nacrta
783
Članovi 55 I 54 ZLRS; čl. 59 ZLFBH
784
Sl. gl. BiH 28/04
785
U RS je na snazi Zakon o registrovanim zalogama na pokretnim stvarima i udjelima (Sl. gl. RS 16/00 i
52/01). FBiH je svoj Zakon o registriranim zalogama na pokretnim stvarima i članskim udjelima objavila
u Sl. n. FBiH 17/02. Distrikt Brčko je sličan zakon donio 14.12.2000. godine.
786
Ovaj stav je eskplicitno izražen u čl. 2 Okvirnog zakona o zalozima BiH.
787
Čl. 9 Konvencije; čl. 581 ZOO. Član 772 (3) Nacrta ovu obavezu primaoca utvrđuje negativnom defi-
nicijom; primalac je obavezan da „lizing-dobro ne koristi suprotno uslovima pod kojima je isporu-
čeno,…”. Vidjeti također čl. 48 ZLFBH i čl. 37 ZLRS
788
Perović dr Slobodan, isto djelo, str. 685.
789
Kapor-Carić, isto djelo, str. 319 ovo smatraju posebnom obavezom primaoca lizinga. Slično i Spasić,
isto djelo, str. 75.
790
Čl 37 ZLRS; čl. 54 ZLFBH
791
Vidjeti odredbe čl. 544–549 ZOO koje su izrazito povoljne za dužnika – pojedinca.
792
Član 773 (2) , tačka 2.
793
Vidjeti član 39 ZLRS.
794
Čl. 9 Konvencije. Čl. 774 (1) Nacrta
795
Vidjeti Perović dr. Slobodan, isto djelo, str. 687-688 i čl. 585. ZOO.
648
796
Član 33 ZLRS i čl. 51 ZLFBH Davalac lizinga ne mora imati odobrenje primaoca za prenos ugovora, ali ga
mora obavijestiti o ličnosti novog davaoca, sukcesora u ugovoru o lizingu (čl. 32 ZLRS).
797
Vidjeti naročito čl. 8 Konvencije.
798
Vidjeti naročito čl. 775 i 777 Nacrta ZOO.
799
Čl. 28 ZLRS. Čl. 42 ZLFBH ne definiše pravni nedostatak (manu)
800
Čl. 8.2 Konvencije.
801
Čl. 29 ZLRS
802
Vidjeti članove 28 – 31 ZLRS
803
U BiH vidjeti čl. 479 (za prodaju) i čl. 575 (za zakup) ZOO. ZLRS ne daje svoj pojam materijalnog ne-
dostatka.
804
Komentar Zakona o obligacionim odnosima, dio II (Redakcija: B. Blagojević i V. Krulj), Savremena ad-
ministracija, Beograd, 1980, str. 43.
805
Čl. 486 za prodavca; čl 576 za zakupodavca.
806
Čl. 574 i 480 ZOO.
807
Vidjeti čl. 12.1 i 2. Konvencije. Dagefoerde, isto djelo, str. 135.
808
809
Čl. 775 (2) Nacrta.
810
Inrteresantno je da ZLRS ne spominje mogućnost tražanje naknade u ovom slučaju. Po ZLFBH zah-
tjev za naknadom štete je moguć na osnovu opštih pravila o odgovornosti za materijalne nedostatke.
811
Vidjeti tačke 3 – 5 člana 12 Konvencije.
812
Čl. 775 (1) Nacrta
813
814
815
816
817
Čl. 13 Konvencije. Dagefoerde, isto djelo, str. 130-132.
818
Čl. 13. 3 (b) i 13. 5. Konvencije. Slično rješenje je predviđeno i u članu 777(1) Nacrta, „u slučaju prije-
vremenog prestanka ugovora krivicom korisnika lizinga, davalac lizinga ne može potraživati prava
koja prelaze interese ispunjenja.“
819
Vidjeti čl. 39 i 40 ZLRS
820
Čl. 50 ZLRS; čl. 54 i 55 ZLFBH
821
649
822
Na isto rješenje upućuje i član 772 (3) Nacrta koji od primaoca lizinga zahtijeva da stvar ne koristi su-
protno uslovima ugovora.
823
Ekonomsku analizu ovoga posla vidjeti kod: Begtić dr. Rešad: „Upravljanje poslovnim marketingom”,
Ekonomski fakultet Univerziteta u Tuzli, Tuzla 1997, str. 324–342 naročito (dalje: Begtić, isto djelo, str...).
824
Begtić, isto djelo, str. 324.
825
Dr. Christoph Graf von Bernstorff: „Vertragsgestaltung im Auslandsgeschaeft”, Fritz Knapp Verlag,
Frankfurt a/M, 4. Aufl. 1997, str. 252 – 256 povezuje ugovore o transferu tehnologije i o kooperaciji
(dalje će se citirati kao Bernstorff, isto djelo, str...).
826
Dr. sc. Deša Mlikotin-Tomić: „Pravo međunarodne trgovine”, Školska knjiga, Zagreb 1999, str. 305 na-
vodi ugovor „o zajedničkoj proizvodnji/specijalizaciji” kao prvu vrstu ugovora o kooperaciji (dalje će
se citirati kao Mlikotin – Tomić, Pravo… str...).
827
Vukmir dr. Branko: „Ugovori o zajedničkim ulaganjima (Joint Venture Agreements)”, Informator,
Zagreb 1994, str. 29. O osobinama ovih ugovora vidjeti str. 32–36. (dalje će se citirati kao Vukmir, isto
djelo, str...).
828
Sl. gl. BiH 7/98 (dalje: ZVTPBiH).
829
Čl. II Odluke (Sl. gl. BiH 22/98).
830
Vidjeti Begtić dr. Rešad–Burnazović Tufik-Čović dr. Šefik–Trifković dr. Miloš: „Modeli ugovora o po-
slovnoj saradnji sa inostranstvom (sa komentarima)”, Ekonomski institut, Sarajevo 1982, str. 63 (dalje
će se citirati kao Begtić i drugi, isto djelo, str...).
831
Kasagaić dr. Rajko: „Osnovi prava i poslovno pravo“, Ekonomski fakultet u Banjoj Luci, Banja Luka, 2.
izdanje 2005, str. 479.
832
UN.ECE/TRADE/124.
833
Čl. 19 Zakona o regulisanju sukona zakona... (Sl. l. RBiH 2/92).
834
O ovim pitanjima vidjeti i Vukmir, isto djelo, str. 125-137.
835
Čl. 20 ZVTPBiH.
836
837
Članovi IV – VI Odluke.
838
Čl. VIII Odluke.
839
Čl. X Odluke.
840
Čl. 19 ZVTP BiH, čl. 22 ZVTPFBiH.
841
Sl. gl. BiH 22/98.
842
Čl. 14 ZVTPFBiH.
843
Čl. 19, st.1.
844
Članovi 133 – 140 Zakona o carinskoj politici BiH (Sl. gl. BiH 57/04)
650
845
Čl. 136 Zakona o carinskoj politici BiH.
846
847
Mlikotin-Tomić, Pravo… str. 303 zauzima isti stav i smatra ove ugovore kao poslove intuitu personae.
848
849
850
851
Vidjeti Bernstorff, isto djelo, str. 253–254.
852
Čl. 98 ZVTPFBiH.
853
Mlikotin-Tomić, Pravo… str. 303.
854
Čl. 85 (2) Zakona o obligacionim odnosima (dalje: ZOO).
855
Schmitthoff Clive: „Export Trade - the Law and Practice of International Trade”, X ed. by Leo D’Arcy,
Murray Carole, Cleave Barbara, Sweet and Maxwell, London 2000, str. 576 (dalje će se citirati kao:
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str...).
856
Radovanović-Vučković Marija: „Zastupništvo u građanskom i privrednom pravu”, Institut za uporedno
pravo, Beograd 1969, str. 11.
857
Nacrt je uradio GTZ. Citira se prema stanju na dan 16.06.2003. pod nazivom Nacrt ZOO.
858
Vidjeti članove 103 – 135 Nacrta.
859
Član 771-789 ZOO za komision i član 827 - 846 za špediciju. Nacrt ZOO ne predlaže promjenu važećih
rješenja, s tim da je nastup komisionara za vlastiti račun posebno uređen. Pri tome nisu promijenjeni
dosadašnji stavovi sudske prakse i teorije (čl. 1004 – 1026). Ni regulativa špedicije nije u Nacrt ZOO
pretrpjela izmjene (čl. 1064 – 1083).
860
Član 790-812 ZOO. Čl. 1027 – 1049 Nacrta ZOO vrši dalju komercijalizaciju rješenja ZOO. Pri tome po-
sebnu pažnju posvećuje regulativi provizije.
861
Član 813-826 ZOO. U Nacrtu ZOO (čl. 1050 – 1063 pratkično nema izmjena sada važećih rješenja.
862
Član 220 ZOO. Vidjeti i član 221-228. O svim do sada razmatranim pitanjima vidjeti: Sultanović dr. Aziz
-Trifković dr. Miloš - Simić dr. Milić: “Teorija države i prava, statusnog i obligacionog prava”, V. Masleša,
Sarajevo 1984, str. 227-236.
863
Vidjeti: G H L Fridman: „The Law of Agency”, Butterworths, London, 6th Edition, 1990.
864
Razrada common law instituta „agency” vidjeti kod: Trifković dr. Miloš, „Ugovor o međunarodnoj pro-
daji robe, „Međunarodno trgovinsko zastupništvo/Agency, Dokumentarni akreditiv,“ Fond otvoreno
društvo - MIT Centar, Sarajevo, 1998, str. 3-12 dijela „Agency” (dalje ćemo ovaj rad citirati kao Trifković,
Agency, str…). Izlaganja vidjeti i kod: Mlikotin-Tomić dr. Deša: „Pravo međunarodne trgovine”, Školska
knjiga, Zagreb, 1990, str. 186-188 (dalje će citirati kao Mlikotin Tomić , Pravo… str…).
865
Fridman, isto djelo, str. 9.
866
Barnes–Dworkin-Richards: „The Law for Business”, Irwin, Homewood, I11, 3rd Edition, str. 339.
651
867
Izdavač: West Publishing Co, St. Paul, Min, 1968. str. 85.
868
Stevens and Borrie: „Mercantile Law” by Macleod - Hidson, Butterworths, London 1978, str. 151.
869
Barnes-Dworkin-Richards, isto djelo, str. 340.
870
Barnes-Dworkin-Richards, isto djelo, str. 341.
871
Vidjeti raspravu kod: Fridman, isto djelo, str. 30–32. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 576 i 595 između
ostalog uvode i način naknade, provizija ili plata, kao kriterij razlikovanja ove dvije grupe „agenata”.
872
O rješenjima vezanim za ove ugovore u common law vidjeti: Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 597–601
i 605–610.
873
Stevens and Borrie: „Mercantile Law” by Macleod - Hidson, Butterworths, London 1978, str. 151.
874
Vidjeti: Uniform Electronic Transactions Act (UETA) član 2.6.
875
Vidjeti: Deborah A. DeMott: „Agency Law in Cyberspace”, Duke Law School, Social Sciance Network
Electronic Paper Collection, 2006, http://eprints.law.duke.edu/1322/1/80_Aus._Lw._J.pdf, Zadnji posjet
(04.04.2008.)
876
O osnovima vidjeti: Trifković, Agency, str. 3–5.
877
Fridman, isto djelo, str. 53. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 582-583.
878
879
Fridman, isto djelo, str. 54.
880
Fridman, isto djelo, str. 54-55 i 108. Analiza odredaba zastupanja u Nacrtu ZOO (čl. 103 – 134) ne
ukazuje na prihvatanje koncepta prećutnog datog ovlaštenja koje se u common law naziva implied
authority.
881
Fridman, isto djelo, str. 107 i dalje govori o estoppelu kao jedinom osnovu apparent authority. Tako i
882
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 583-584.
883
Schmittoff Clive: „Export Trade-The Law and Practice of International Trade”, Stevens, 9th Ed. 1990,
str. 283.
884
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 578. Prema čl. 105. Nacrta ZOO posredno zastupanje postoji bez ob-
zira da li treće strana zna da posredni zastupnik djeluje za zastupanog. Dakle, znanje trećeg lica za po-
stojanje principala ne pretvara posredno u neposredno zastupanje. Ako treće lice zna da principal
postoji, onda se naše posredno zastupanje ne može kvalifikovati kao unidisclosed agency.
885
Opširno vidjeti kod. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 578-580.
886
Opširnije vidjeti kod: Trifković, Agency, str. 9-10.
887
Opširnije vidjeti kod: Trifković, Agency, str. 10–12. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 576 posebno skreće
pažnju na to da se pravni položaj procurment agent mora utvrđivati prema konkretnim okolnostima
svakog konkretnog slučaja.
652
888
Uporedi pregled vidjeti kod: Trifković dr. Miloš „Ugovori o međunarodnoj prodaji robe...” Fond otvoreno
društvo - MIT Centar, Sarajevo 1998, str. 12-14 dijela Agency.
889
Zakon je objavljen u Sl. n. FBiH 2/95. Citiraće se kao FZVTP. Dio FZVTP koji se odnosi na zastupanje
u spoljnotrgovinskom poslovanju je ostao na snazi i primjenjuje se i nakon donošenja državnog Za-
kona o vanjskotrgovinskoj politici iz 1998.
890
Državna Uredba je objavljena u Sl. l. RBiH 4/96. Po njoj radi državno MVTEO. FBiH je u Sl. n. FBiH
19/96. objavila svoju Uredbu koja se ni po čemu ne razlikuje od državne. Slično je postupila i RS.
891
Sl. gl. BiH 7/98. Citiraće se kao ZVTPBiH.
892
Federalni Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju u članovima 35 i 36 ne sadrži specifično određe-
nje ovog posla. On se zadovoljava uređivanjem najvažnijih principa spoljnotrgovinskog režima u dje-
latnosti zastupanja stranih firmi. Uredba o zastupanju stranih lica u Republici Bosni i Hercegovini (Sl.
l. RBiH 58/96) i ista uredba Federacije Bosne i Hercegovine (dalje: Uredba), za razliku od FZVTP, su dale
svoju definiciju ovog posla. Težište regulative podzakonskom aktu se nalazilo na uređivanju brojnih
pravno-tehničkih pitanja iz svog domena.
893
Čl. 23, st. 3, alineja prva: pod terminom „trgovina uslugama” podrazumijeva se pružanje usluga između
pravnih i fizičkih lica iz Bosne i Hercegovine i iz strane zemlje ili carinske teritorije”.
894
Čl. 43, st. 3 ZVTP.
895
Sl. gl. BiH 10/98.
896
Čl. 23. st. 1 ZVTPBiH.
897
Čl. 25. st. 1 ZVTPBiH.
898
Sl. gl. BiH od 25.06.2002. Vidjeti naročito članove 27 – 32.
899
Čl. I.1 Aneksa 4 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u BiH (Dejtonski sporazum).
900
Vidjeti članove 20-24. Uredbe.
901
Prema http//www.unidroit.org/english/implement/i-83.htm Konvenciju su ratifikovale Italija i Fran-
cuska, pristupile su joj: Južna Afrika, Meksiko i Nizozemska, a potpisali: Čile, Sveto More, Maroko i
Švajcarska.
902
Schmittohoff Clive, isto djelo, str. 313. Smatramo da je u Konvenciji dominantna anglosaksonska pravna
tehnika - ona koju smo izložili kod agency.
903
Član 1. stav 1. Konvencije.
904
905
Odnosi na koje se Konvencija ne primjenjuje dati su u članu 3. i članu 4. ovog akta.
906
Član 2 Konvencije.
653
907
Vidjeti: Christoper Bellamy and Graham Child: „Common Market Law of Competition”, Sweet and Maxwell,
London, 3rd Ed, 1987, str. 244-246. Stanje nakon donošenja direktiva „novog pristupa”, tj. donošenja
Uredbi 27890/1999 i 1/2003 vidjeti kod Vukadinović dr. Radovan: „Pravo Evropske unije”, Pravni
fakultet u Banja Luci – Centar za Pravo Evropske unije Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Banja Luka –
Kragujevac 2007, str. 478 – 489.
908
Uputstvo Komisije EEZ o ugovorima o isključivom zastupanju od 24.12.1962, Schmitthoff Clive, isto
djelo, str. 353-354.
909
OJ 1990 L 382/17. Kritički osvrt na Direktivu vidjeti kod Bartolotti Fabio: „La nuova legislazione sul con-
trato di agenzia: Prime considerazioni sul Decreto N. 303 del 10 Settembre 1991” u „I contratti della
distribuzione commercile – la disciplina comunitaria, l’ordinamento interno”, introduzice di Francesco
Galgano, EGEA, Milano 1993, str. 361 – 363 (dalje se citira kao: Bartolotti, isto djelo, str...).
910
Vidjeti: Schmitthoff, isto djelo X ed, str. 584-586; Bartolotti, isto djelo, str. 379 za italijansko pravo. Gil-
deggen Reiner: „Internationale Handelsgeschaefte – Eine Einfuehrung in das Recht des graenzue-
berschreitenden Handels”, Vahlen Verlag, Muenchen, 2000, str. 165 navodi da je pravo trgovinskog
zastupanja u Evropskoj uniji „slično, ali ne identično”.
911
Vidjeti: Davey Jonathan - Randolph Fergus „Guide to the Commercial Agents Regulation”, CCH Ed, Ox-
fordshire, 1994. Bartolotti, isto djelo, na str. 360 kao dodatne razloge navodi: ujednačavanje uslova
konkurencije među agentima i pojednostavljivanje poslovanja. Isti autor smatra da su izgledi za ostva-
rivanje druga dva cilja neizvjesni.
912
Schaffer Richard – Earle Beverley – Augusti Filliberto: „International Business Law and its Environmnent“,
West – Thomson Learning, Fifth Ed., 2002, str. 493 smatraju da se naročito prinudne odredbe o pla-
ćanju provizije agentu „Amerikancima mogu učiniti čudnim”.
913
Prema http// www.hcch.net/e/status/stat27e.html navedeno stanje postoji na dan 30.07.2008.
914
Vidjeti član 2. i 3. MPP Konvencije.
915
Vodič MTK, str. 28.
916
Objavljen u Sl. l. SFRJ 43/82. Usvojen u pravni sistem RBiH u Sl. l. 2/92, dalje: ZRSZ.
917
Opširnije o ovim pitanjima vidjeti: Živančević dr. Miloš, „Inostrani trgovački agent - zastupnik” CMSR,
Ljubljana, 1988. str. 59-60 i 85-86 i Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 310-311.
918
Ova definicija predstavlja kompilaciju već citiranih izvora. Osim toga, u nju je uključeno određivanje
trgovinskog zastupanja u Vodiču MTK (vidjeti: Publikaciju br. 410 u izdanju Nacionalnog odbora MTK
SFRJ. Beograd, 1986, str. 6). Slično i član 1(2) direktive 86/653. Isključeni „agenti” su navedeni u čl. 1(3)
i 2(1).
919
Objava Komisije EEZ o ugovorima o isključivoj agenciji od 24.12.1962. insistira upravo na ovom svoj-
stvu isključive agencije. Po njemu, sa stanovišta antimonopolskog prava razlikuje se „redovne” od del
credere zastupnika.
920
Član 9 Uredbe: „Ugovor o konsignaciji može da se zaključi, a da prethodno nije zaključen ugovor o
zastupanju”.
921
Vidjeti član 9, 10. i 14. Uredbe.
654
922
Vidjeti član 10 Uredbe.
923
Član 96, st. 1 Zakona o carinskoj politici (Sl. gl. BiH 57/04).
924
Član 12. Konvencije.
925
926
Član 13. stav 2. Konvencije. Vidjeti i: Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 312-313. Nacrt ZOO u članovima
123 - 134 sadrži slična rješenja za posredno zastupanje.
927
Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 10. Direktiva 86/653, u čl. 13(2) dopušta članicama EZ da zahtijevaju
svojim pravima formu ad solemnitatem za ovaj ugovor.
928
Vodič MTK, str. 9.
929
930
931
Vodič MTK, str. 10. Isto i: Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 11-12.
932
933
Vidjeti: Christian Richard: „International Agency, Distribution and Licencing Agreements”, Longman,
London, 1986, str. 4-5.
934
Christian, isto djelo, str. 6.
935
936
Polazeći od nesamostalnog djelovanja „redovnog” agenta, Komisija EEZ je ugovore o isključivoj agenciji
izričito izuzela iz domena člana 85(1) Rimskog ugovora. Sa del credere agencijom to nije slučaj (Oba-
vještenje Komisije EEZ od 24.12.1962.).
937
U ovom slučaju je naročito interesantno pravo EZ koje je poznavalo grupnu iznimku i za sporazume
o isključivoj distribuciji i isključivoj agenciji. Vidjeti: Vodič MTK, str. 12. i 19, te Schmitthoff Clive, isto
djelo, str. 191. Stupanjem na snagu direktiva „novog pristupa” stav prava EU se suštinski nije promi-
jenio. Sporazumi o isključivoj distribuciji spadaju u generalno dozvoljene vertikalne sporazume
(Uredba 2790/1999).
938
Bartolotti, isto djelo, str. 379–380 kritikuje ovakvo rješenje jer njime u pravu Italije ekskluzivnost u
pogledu teritorije gubi svojstvo prirodnog sastojka ugovora.
939
Vidjeti: Vodič MTK, str. 12-13 i Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 21-23.
940
Vodič MTK str. 13. Direktiva 86/653, član 7(2).
941
942
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 287; čl. 6(2) Direktive.
943
Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 51. Vodič MTK. str. 25, Christian, isto djelo, str. 59 u model odredbama
ove vrste koristi transportne klauzule (FOB; Ex Works itd).
944
655
945
Član 801 ZOO.
946
Christian, isto djelo, str. 44; Mlikotin-Tomić dr. Deša, isto djelo, str. 189-190. Schmitthoff, isto djelo, X ed,
str. 599.
947
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 599 navode da Obavještenje Komisije iz decembra 1962, kojim je
ovakav stav zauzet, ne obavezuje ni Komisiju ni sud.
948
Vodič MTK, str. 25; Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 52; Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 288; Schmitt-
hoff, isto djelo, X ed, str. 599; Direktiva 86/653, član 7(2).
949
Član 806. Uporedni pregled vidjeti kod Draškić dr Mladen: ”Međunarodno privredno ugovorno pravo”,
S.A. Beograd, 1990, str. 384-385.
950
Bartolotti, isto djelo, str. 382.
951
Član 40 ZVTP.
952
Vodič MTK, str. 17 navodi da je pravo na obavezivanje principala uobičajeno samo onda kada agent
drži principalovu robu. Ta situacija podsjeća na engleskog factora. Pravo EZ, suprotno, ne dozvoljava
ugovorno isključenje ove obaveze (Vidjeti Mlikotin-Tomić dr Deša, isto djelo, str. 1-2).
953
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 598 klasifikuju komisionara kao „indirektnog agenta”.
954
Direktiva 86/653, član 3(2)(a) sadrži isto rješenje.
955
Christon, isto djelo, str. 51.
956
957
Direktiva 86/653, član 3(2)(b).
958
Vodič MTK, str. 22; Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 382-383.
959
960
961
Direktiva 86/653, član 3(1).
962
Vodič MTK, str. 17; Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 27.
963
964
965
Mlikotin-Tomić dr. Deša, isto djelo, str. 193, navodi da je ova dispozitivna odredba unesena u pravo
EZ pod uticajem američkog prava.
966
Radi se o ugovorima „in restraint of trade”. Vidjeti raspravu o ovom kod: Christon, isto djelo, str. 21–23.
967
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 284-285.
968
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 284: „to use reasonable diligence”. Direktiva 86/653, član 3(1); „dutyfully”.
969
Vidjeti Vodič MTK, str. 21; Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 37.
970
Vodič MTK, str. 21. Detaljno kod: Schmitthoff, isto djelo, str. 285–287.
656
971
972
973
Schmitthoff C., isto djelo, str. 187; Draškić M, isto djelo, str. 383–384.
974
Vidjeti: Schmitthoff C., isto djelo, str. 285–286. Sudovi su ovu praksu široko prihvatili (vidjeti Schmitthoff,
isto djelo, X ed, str. 588–589).
975
Član 802 ZOO. Direktiva 86/653, član 4(2)(a), Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 589.
976
Str. 15-16 Vodiča MTK.
977
978
Vodič MTK, str. 15; Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 49.
979
Član 803 ZOO. Isto i Direktiva 86/653, član 4(3).
980
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 290–291. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 594 navode da u ovakvim
slučajevima agent nema pravo na proviziju, osim ako tako ne zahtijevaju ugovor ili poslovni običaji.
981
982
983
984
985
Direktiva 86/653 ove dvije situacije uzima za osnovu svoje sistematike.
986
987
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 287. Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 385. Direktiva 86/653, član 7
(1)(a).
988
Kritiku ovog rješenja vidjeti kod: Bartolotti, isto djelo, str. 383-384.
989
Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 52.
990
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 288; Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 385.
991
Vidjeti detaljno kod: Bartolotti, isto djelo, str. 385-388.
992
Vodič MTK, str. 13, 27-28.
993
Vodič MTK, str. 27-28; Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 44-45.
994
Vidjeti čl. 17, st. 2 Direktive. Probleme vezane za ovo rješenje vidjeti kod: Bartolotti, isto djelo,
str. 394–395 naročito.
995
Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 47. Direktiva 86/653, član 4 (1) i (2).
996
Vidjeti: Trifković dr. Miloš: „Sredstva obezbjeđenja plaćanja” u: „Nastavne teme škole za samostalne
računovođe”, 2. knjiga, Sarajevo, 1995, str. 52-57.
997
Vidjeti: Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 43-33.
657
998
Christon, isto djelo, str. 33-37. opširno raspravlja o ovom pitanju. Pošto su osnovna pitanja odgovor-
nosti već razmatrana kod ugovora o međunarodnoj prodaji, nećemo se na njima duže zadržavati.
999
Naslov Poglavlja IV Konvencije.
1000
Naslov Odjeljka V, Poglavlja XX Zakona o obveznim odnosima.
1001
Vidjeti: Živančević dr. Miloš, isto djelo, str. 15; čl. 812 ZOO, Direktiva 86/653, član 14.
1002
Christon, isto djelo, str. 57.
1003
Direktiva 86/653 u čl. 15(4) ne dozvoljava da otkazni rok koji daje principal bude kraći od onog pred-
viđenog za agenta.
1004
Ovo je redovna praksa u common law sistemima (Christon, isto djelo, str. 56-58).
658
DIO PETI
UGOVORI O PREVOZU ROBE
01
David Rene: „Cours de droit prive compare”, Les couurs de droit, Paris,1967, str. 423 – 437.
02
03
Zakon o unutrašnjoj i pomorskoj plovidbi (Sl. novine F BiH, broj 73/05)
04
Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi – objavljen Sl. l. SFRJ, br. 22/77, 13/82, 30/85, 80/89, 29/90,
preuzet Sl. list RBiH, br. 2/92 i 13/94.
05
Zakon o obligacionim odnosima (Sl. list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89, 57/89 preuzet Sl. list RBiH, br.
2/92, 13/93, 13/94 ). Prema Prijedlogu ZOO (2004) odredbe ovog zakona o prevozu primjenjuju se na
sve vrste prevoza, ako zakonom za pojedine vrste nije drugačije određeno.
06
Detaljnije, Trajković dr. Miodrag: „Pomorsko pravo“, Beograd, 1977, str. 14-18.
07
Klauzule je donijelo Udruženje londonskih pomorskih osiguravača (revizija 1982), a primjenjuju se
kao posebni dodaci ugovoru, i imaju prioritet u odnosu na uslove iz polise osiguranja.
08
ZPUP, 1002.
09
Čl. 3 – 10 Konvencije UN o pravu mora, čl. 2- 14 Konvencije o teritorijalnom moru i spoljnom mor-
skom pojasu.
10
Čl. 90. Konvencije UN o pravu mora.
11
Briselska konvencija (1924), čl. 1. tač.d).
12
Čl. 8. i 9. Konvencije o otvorenom moru, čl. 95. i 96. Konvencije UN o pravu mora.
13
Čl. 40. ZUPP
14
Čl. 40-46. ZUPP; Trajković dr. Miodrag, isto djelo str. 21 – 30.
15
Čl. 6. Konvencije o otvorenom moru, čl. 92. Konvencije UN o pravu mora. Ova konvencija detaljno
određuje dužnosti države pod čijom zastavom brod plovi.
16
ZUPP, čl. 2. tač. 31.
17
ZUPP, čl. 75.
18
ZUPP, čl. 80
19
ZUPP, čl. 99.
20
ZUPP, čl. 103, ZOO, čl. 649
21
ZUPP, čl. 107.
659
22
Trajković dr. Miodrag, isto djelo, str. 50-51; Badovinac Gavro: „Ugovori o iskorištavanju pomorskih
brodova“, Narodne novine, Zagreb, 1970, str. 9-12.
23
ZPUP, čl. 12 I dalje.
24
ZPUP, čl. 442.
25
Vidjeti: Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 408; Đurović dr. Radomir, isto djelo, str. 336; Vilus dr. Jelena i
dr., isto djelo, strana, 438; ZPUP, čl. 442 i 443.
26
27
Opširnije: Vilus dr. Jelena, isto djelo, str. 439; Jakaša Branko, isto djelo, str. 10-16.
28
29
ZPUP, čl. 443 i 447.
30
31
ZPUP, čl. 447. U unutrašnjoj plovidbi, ugovor o podčarteru može se zaključiti samo ako je to izričito
predviđeno brodarskim (osnovnim) ugovorom – ZPUP, čl. 448.
32
ZPUP, čl. 444.
33
Jakaša Branko, isto djelo, str. 54.
34
Pisana isprava može biti zamijenjena elektronskim sredstvima (porukama) ako su se ugovorne strane
dogovorile o elektronskoj komunikaciji, INCOTERMS 2000, ICC, str. 27; Pravila o elektronskom kono-
smanu iz 1990. i UNCITRAL model Zakon o elektronskoj trgovini iz 1996.
35
INCOTERMS 2000, ICC, str. 26.
36
INCOTERMS 2000, ICC str. 27, a to zavisi od namjere kupca i njegovog dogovora sa prodavcem (ugo-
varanje klauzula CFR i CIF).
37
Prema Hamburškoj konvenciji teretnicu potpisuje brodar ili njegov punomoćnik, dok ZPU (čl. 512)
predviđa i potpis krcatelja.
38
Briselska konvencija (1924), čl. 3 stav 5.
39
Za klauzule u teretnici opširnije: Morris Rosenthal: „Techniques of international trade“ McGraw Hill,
1950, p. 75-113; Grabovac dr. Ivo: „Analiza klauzula u teretnici jugoslovenskih brodara“, Institut za upo-
redno pravo, Beograd, 1970, str. 30-114.
40
Jednoobrazna pravila i običaji za dokumentarni akreditiv, čl. 14.
41
Briselska konvencija (1924), čl. 3. stav 4.
42
Protokol o izmjeni Briselske konvencije (1968), čl. 1.
43
ZPUP, čl. 514.
44
ZPUP, čl. 470-472.
45
Briselska konvencija (1924), čl. 1.
660
46
ZPUP, čl. 477 i 480.
47
Briselska konvencija, čl. 4 stav 4.
48
Brodarska organizacija Baltic Exchange Conference određuje stalne tarifne stavove u međunarodnom
linijskom prevozu.
49
Opširnije: Jakaša Branko, isto djelo, str. 144-154; Badovinac Gavro, isto djelo, str. 33-40.
50
ZPUP, čl. 466; Jakaša Branko, isto djelo, str. 148.
51
Brod je prispio u luku, prema engleskoj pomorskoj praksi, onda kada je stao na mjesto za ukrcaj tereta,
kada je zaista spreman da primi teret i kada je krcatelj obaviješten. Uobičajene su i klauzule „ prompt
ship “, „spot“, „ stem“.
52
Briselska konvencija (1924), čl. 3 tač.1.
53
ZPUP, čl. 458
54
O različitim shvatanjima ovih kategorija sposobnosti broda vidjeti opširnije: Jakaša Branko, isto djelo,
str. 133-137; Badovinac Gavro, isto djelo, str. 35- 39.
55
Briselska konvencija (1924), čl. 3 tač. 1.
56
ZPUP, čl. 457 i 461.
57
Značenje klauzula vidjeti INCOTERMS 2000.
58
O prevozu maonima, od obale do sidrišta i obratno, vidjeti: Jakaša Branko, navedeno djelo, str. 166-168.
59
Npr. „full and complete cargo” (pun i komplet teret), „full cargo” (teret zauzima cijeli koristan prostor
broda), “part cargo” (dio zapremine broda).
60
ZPUP, čl. 459; Praksa je prihvatila stav da je dozvoljeno krcanje automobila na palubu broda.
61
INCOTERMS 2000, ICC, str. 151
62
YPUP, čl. 523; Jakaša Branko, isto djelo, str.257; Badovinac Gavro, isto djelo, str. 95.
63
Međunarodna konvencija o zaštiti ljdskih života na moru, Pravilo II; Konvencija o izbjegavanju sudara
na moru, čl. 3; Grabovac dr. Ivo, isto djelo, str. 58- 74.
64
ZPUP, čl. 469 i 522.
65
ZPUP, čl. 524; Trajković dr. Miodrag, isto djelo, str. 91.
66
Badovinac Gavro, isto djelo, str. 101; Trajković dr. Miodrag, isto djelo, str. 89 i 90.
67
Jakaša Branko, isto djelo, str. 272.
68
Badovinac Gavro, isto djelo, str. 128;
69
ZPUP, čl. 549.
70
ZPUP, čl. 541.
71
Pravo zaloge je u bosanskohercegovačkom pravu zasnovano na ZPUP.
661
72
Trajković dr. Miodrag, isto djelo, str. 96; Jakaša Branko, isto djelo, str. 290 i 291.
73
To podrazumijeva da je prethodno brod: ušao u luku, dobio slobodan prolaz ka obali i pristao uz ope-
rativnu obalu ili na sidrište, odnosno da je ušao u komercijalnu zonu (commercial area).
74
Opširnije o klauzulama: Jakaša Branko, isto djelo, str. 197 i dalje.
75
Formularni ugovor „Gencon“ sadrži klauzulu prema kojoj se izgubljeno vrijeme brodara na čekanju
uračunava u vrijeme stojnica (discharging time).
76
Sporna je pravna priroda naknade – ugovorna kazna, naknada štete, doplata vozarine, naknada za
dodatnu uslugu brodara. Opširnije: Jakaša Branko, isto djelo, str. 226
77
Briselska konvencija, čl. 1. tač. e).
78
O dugačijim shvatanjima opširnije, Ivošević dr. Borislav: „Odgovornost pomorskog brodara“, Savre-
mena administracija, Beograd, 1974, str. 57-100, 131-145.
79
Briselska konvencija, čl. 3. tač.8.
80
Briselska konvencija, čl. 4. tač. 1.,2. i 3.
81
Protokol o izmjeni Briselske konvencije (1968), čl. 2. tač. a) i b).
82
Hamburška konvencija (1978), čl. 5.
83
Za slučaj gubitka ili oštećenja odgovornost brodara je ograničena na 835 specijalnih prava vučenja po
koletu ili drugoj mjernoj jedinici tereta.
84
Hamburška konvencija, čl. 8.
85
Briselska konvencija, čl. 4. tač. 3.
86
Protokol o izmjeni Briselske konvencije (1968), čl. 2. tač. h).
87
York Antwerpenska konvencija, Pravilo A.
88
Pravilo I – XV.
89
Gubitak tržišta ne priznaje se kao generalna havarija, Pravilo C.
90
Pomorske klauzule o zajedničkoj havariji, uključujući cargo clauses (revizija 1982); ZPUP, čl. 797.
91
Pravilo G; ZPUP, čl. 804.
92
Službeni glasnik BiH, br. 13/99, 32/02. Do kraja 2007. god. doneseno je 76 podzakonskih akata (odluka,
pravilnika, naredbi), kojima se regulišu konkretna pitanja.
93
Zakon o obligacionim i osnovnim materijalno-pravnim odnosima u vazdušnoj plovidbi (objavljen u
Sl. list SFRJ, br. 22/77, preuzet u Sl. list RBiH, br. 2/92).
94
BiH je potpisnica Čikaške konvencije i time je prihvatila obavezu implementacije ICAO Standarde,
Preporučene prakse i Procedura. Vidjeti ZOZBiH, Preambula.
662
095
Konvencija o suzbijanju nezakonite otmice vazduhoplova (Hag, 1970); Konvencija o suzbijanju ne-
zakonitih akata uperenih protiv bezbjednosti civilnog vazduhoplovstva (Montreal, 1971); Dopuna kon-
vencije o suzbijanju nezakonitih akata uperenih protiv sigurnosti civilnog vazduhoplovstva (Montreal,
1971); Protokoli (njih tri) koji se odnose na amandmane na Konvenciju o međunarodnom civilnom
vazduhoplovstvu koji su potpisani u Montrealu 1980, 1984. i 1989. godine.
096
Presude Saveznog suda Njemačke od: 19.03.1976. br. I ZR 75/74; 06.10.1981 br. VI ZR 112/80;
22.04.1982. br. I ZR 86/80, objavljene u časopisu „Recht der Internationalen Wirtschaft“.
097
098
Osnov se nalazi u Aneksu 11. Čikaške konvencije;
099
Vidjeti: ZOZBiH, čl. 3, 7, 8, 9).
100
ZOOMPVP, čl. 223 i 224; Zakon o rješavanju sukoba zakona (...), čl. 19.
101
Efektivna nadležnost suda po „mjestu poslovanja“ (čl. 28. stav 1. Varšavske konvencije) može biti
zasnovana: po sjedištu samostalne agencije preko koje zračni prevoznik sklapa ugovore (američki i
njemački sudovi), po „establishment-u“ (engleski sudovi), po „trgovačkoj tvorevini koja pripada imo-
vini zračnog prevoznika“ (francuski sudovi) - Presuda Saveznog suda Njemačke, br. I ZR 100/80 od
16.06.1982, časopis „Recht der Internationalen Wirtschaft“, br. 12/82.
102
Nacionalna oznaka zrakoplova BiH je T9 iza koje slijedi registarska oznaka koju odredi BH DCA - Odjel
civilne avijacije BiH (ZOZ, čl. 15).
103
ICAO Standardi i praksa Aneksa 18 Čikaške konvencije - Tehničke instrukcije za bezbjedan zračni prevoz
opasnih roba.
104
To obuhvata, između ostalog: fizičke karakteristike aerodroma, vizuelna pomagala, okolni teren,
zgrade, objekte i njihove oznake, navigaciona i telekomunikaciona sredstva i uređaje -kvalifikovana
lica za zemaljske usluge (ZOZ, čl. 9).
105
Varšavska konvencija, čl. 1 i 8; ZOOMPVP, čl. 15; Presuda Oberlandesgericht Frankfurt a.M. br. U 188/76
od 12.07.1977, časopis „Recht der Internationalen Wirtschaft“, 10/77.
106
ZOOMPVP, čl. 44 i 120.
107
Isto: Ivošević dr. Borislav: „Osnovi saobraćajnog prava“, Univerzitetska riječ, Titograd, 1983, str. 163.
108
Varšavska konvencija, čl. 11; ZOZBiH, čl. 55.
109
Isto: Varšavska konvencija, čl. 5 i 9; ZOZBiH, čl. 55; Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 447.
110
Uporedi čl. 5. i 11. Varšavske konvencije.
111
Varšavska konvencija, čl. 6. stav 2.; ZOZBiH, čl. 55.
112
Vidjeti Presudu Saveznog suda Njemačke br. I ZR 75/74 od 19.03.1976, časopis „Recht der Interna-
tionalen Wirtschaft“, br. 6/76.
113
Jednoobrazna pravila i običaji za dokumentarne akreditive, čl. 22 i stav suda u navedenoj presudi (br.
I ZR 75/74).
114
Varšavska konvencija, čl. 8. (predviđa 17 obaveznih elemenata).
663
115
Haški protokol (1955), čl. 6 i ZOZBiH, čl. 55.
116
ZOZBiH, čl. 56.
117
IATA- Uslovi za prevoz robe (1975).
118
Citirana presuda (br. I ZR 75/74 )
119
Isto, Ivošević dr. Borislav, navedeno djelo, str. 166.
120
Citirana presuda (br. U 188/76)
121
Varšavska konvencija, čl. 18 ; ZOZBiH, čl. 58.
122
Varšavska konvencija, čl. 20; Citirana presuda (br. U 188/76).
123
ZOZBiH, čl. 58.
124
ZOOMPVP, čl. 115.
125
Isto, Draškić dr. Mladen, navedeno djelo, str. 448.
126
ZOOMPVP, čl. 63, izuzetno, može drugim putem, ako nalažu razlozi bezbjednosti plovidbe.
127
Gvatemalski protokol (1971), čl. V; ZOZBiH, čl. 58.
128
Citirana presuda (br. U 188/76 ).
129
Čl. 7.
130
Čl. 6.
131
Citirana presuda (br. I ZR 75/74) čiji stav se temelji na čl. 12 i 13 Varšavske konvencije.
132
Varšavska konvencija, čl. 12.
133
Varšavska konvencija, čl. 26 predviđa 7 dana, Haški protokol 14 dana; Presuda Saveznog suda Nje-
mačke br. I ZR 86/80 od 22.04.1982, časopis „Recht der Internationalen Wirtschaft“, 11/82
134
Varšavska konvencija, čl. 8.
135
136
ZOOMPVP, čl. 102.
137
ZOZBiH, čl. 58,2.
138
Citirana presuda br. 21 U 1442/82 od 20.09.1982.
139
Varšavska konvencija, čl. 20; Presuda Oberlandesgerihcht Frankfurt A.M. br. 5 U 155/82 objavljena u
časopisu „Recht der Internationalen Wirtschaft” br.4/83; Ivošević dr. Borislav, isto djelo, str. 166;
140
Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 451
141
ZOZBiH, čl. 58,6.
142
Varšavska konvencija, čl. 20; Gvatemalski protokol, čl. VI
143
Citirana presuda Saveznog suda Njemačke, br. VI ZR 112/80 od 06.10.1981. god.
664
144
ZOZBiH, čl. 58,6.
145
Varšavska konvencija, čl. 23; Citirana presuda br. 86/80 od 22.04.1982.
146
Isto, Draškić dr. Mladen, isto djelo, str. 451.
147
ZOZBiH, čl. 59,2.
148
ZOZBiH, čl. 59,3.
149
ZOZBiH, čl. 61 stav 1. i 2.
150
Trifković dr. Miloš, Simić dr. Milić, Sultanović dr. Aziz, isto djelo, str. 236.
665
DIO ŠESTI
INSTRUMENTI PLAĆANJA I
OBEZBJEĐENJE PLAĆANJA
01
O privrednim razlozima za nastanak, ekonomskim prednostima i nedostacima faktoringa u teoriji po-
stoji gotovo potpuna saglasnost. Navodimo neke od autora: Gorenc Vilim, „Ugovor o factoringu“, Školska
knjiga, Zagreb, 1988, str. VII i 17. (dalje ćemo ovo djelo citirati kao: Gorenc, Ugovor o faktoringu, str...).
O ekonomskim prednostima faktoringa vidjeti str. 17-19, a o nedostacima str. 20-21, istog rada; Vuk-
mir dr. Branko, „Pravo međunarodnih plaćanja – Instrumenti osiguranja plaćanja“, PRiF, Zagreb 2007,
str. 474 (dalje će se citirati kao Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str…..); Backović dr. Enver, „Fi-
nansiranje spoljnotrgovinskih transakcija“, Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 2007, str. 207 –
208 (dalje će se citirati kao: Backović, isto djelo, str…); Trifković dr. Miloš - Trivun dr. Veljko, „Osnovni
pravni aspekti factoring posla“, Prizma, juli/august 2005, str. 37 – 39.
02
O bankarskim, pravnim, računovodstvenim i poreskim uslovima za faktoring u BiH vidjeti „Feasibility
Study on the Establishment of a Factoring Company in Bosnia and Herzegovina“, SEED, Sarajevo 2005.
Pregled tržišta faktoringa po pojedinim zemljama može se naći u „World Factoring Yearbook 2008“.
(www.factorscan.com)
03
International Factoring Convention je usvojena na diplomatskoj konferenciji u Otavi 28. maja 1988.
na bazi teksta koji je pripremio UNIDROIT. Stupila je na snagu 01.09.1995. godine. Konvenciju je do
30. oktobra 2008. godine ratifikovalo 7, apotpisalo 15 država (www.unidroit.org). Dalje ćemo ovu Kon-
venciju citirati kao MFK.
04
Vidjeti čl. 1,2, (b) MFK.
05
Gorenc dr. Vilim: „Privredno pravo – Ugovori“, Školska knjiga, Zagreb, 1984, str. 237, navodi da se pre-
dujmovi daju u visini 70-95% nominalne vrijednosti potraživanja. (Ovaj rad će se dalje citirati kao: Gorenc,
Privredno pravo… str…). U monografiji „Ugovor o faktoringu“, str. 8, isti autor ističe da finansiranje ne
mora imati kreditni karakter, nego da se može sastojati i u kupovini tražbina za gotovinu. Vukmir, Pravo
međunarodnih plaćanja, str. 475 negira postojanje funkcije kreditiranja kod faktoringa.
06
Prof. dr. Uwe Blaurock, „Grundstruktur und aktuelle Fragen des Factoring“, Juristische Arbeitsblatter
6/1989, kao rokove navodi 60 ili 90 dana. Frignani dr. Aldo: „Factoring, leasing, franchising, venture capital,
concorrenza“, G. Giappichelli, Torino, 1987, str. 208, navodi da potraživanja dospijevaju za prosječno
90 dana. U pitanju je očito različita praksa nacionalnih trgovaca, izvoznika posebno.
07
„Handelsgesetzbuch - Grosskommentar Begrundet von Herman Staub, Dritte Auflage von Dieter Bug-
germann und Andere“, W. de Gruyter, Berlin - New York, 1981, str. 850. (Dalje ćemo ovaj rad citirati
kao: “Grosskommentar”).
08
Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 476
667
09
Gorenc dr. Vilim, Privredno pravo ... str. 238.
10
Opširnije kod: Gorenc, Ugovor o faktoringu, str. 12.
11
Opširnije o ovim funkcijama vidjeti Begtić dr. Rešad, „Metodologija viših oblika poslovno tehničke sa-
radnje sa inostranstvom“, Knjiga II, Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo 1980, i Vezjak: „Faktoring u
izvozu“, Maribor 1979.
12
Gorenc dr. Vilim, Privredno pravo… str. 236: „Ugovorom o faktoringu klijent se obavezuje ponuditi
faktoru (obično banci) na prodaju sve kratkoročne tražbine iz ugovora o isporuci robe i pružanju usluga
prije njihove dospjelosti, a faktor se obavezuje uz naknadu te ponude prihvatiti, ako ga zadovoljava
platežna sposobnost dužnika, s obavještenjem ili bez obavještenja dužnika o tom prijenosu i bez obzira
na to da li klijent ili faktor snose rizik za naplatu tražbina. Beziznimno faktor upravlja klijentovim traž-
binama“. Vidjeti i definicije ovog akta u djelu „Ugovor o faktoringu“, str. VII i 3; Grosskommentar, str.
849: „Kod posla faktoringa prenosi povjerilac jednog potraživanja ovo potraživanje na nekog drugog,
“faktora” ili “faktoring institut” - najčešće banku koja umjesto njega naplaćuje potraživanje i vodi knji-
govodstvo dužnika, kao što preuzima i druge radnje povezane sa naplatom potraživanja“. Većina au-
tora izbjegava definisanje posla. Iz razloga koje smo naveli, daju se više ili manje detaljni opisi kod:
Frignani, isto djelo, str. 262; Clive M. Schmitthoff, „Export Trade“, eight edition, Stevens and Sons, London
1986, str. 386.
13
Vidjeti opširnije kod: Đurović dr. Radomir, „Međunarodno privredno pravo“, Savremena administracija,
VI izdanje, Beograd, 1982, str. 427-428.
14
Vidjeti Blaurock, isto djelo, str. 275.
15
Frignani dr. Aldo, isto djelo, str. 206.
16
Fridman GHL, isto djelo, str. 28.
17
Vidjeti član 1. MFK
18
Fridman GHL, isto djelo, str. 29.
19
8 and 9 Wm III; c. 9. (1965).
20
Vidjeti Fridman GHL, str. 215-223.
21
Blaurock, isto djelo, str. 275.
22
Frignani, isto djelo, str. 228. O razvoju ovoga posla u SAD vidjeti Gorenc, Ugovor o faktoringu, str. 1-2.
23
Prof. dr. Walter Schluep: „Innominatvertraege“, Helbing und Lichtenhahn, Basel 1979, na str. 833 prenosi
podatke Factors AG iz Ciriha o obimu naplata izvršenih faktoringom. 1976. godine je u Švajcarskoj
promet po osnovu faktoringa iznosio između 300 i 500 miliona Sfrs, u SR Njemačkoj oko 2 milijarde
DM, a USA (1974. godine) 17,2 milijarde US dolara. Prema Blaurock dr. Uwev faktoring promet je
u SRNJ iznosio: 1974. godine cca 4 milijarde, 1982. godine 7 milijardi, 1986. godine 10,6 milijardi DM
(vidjeti str. 275). Time je SRNJ zauzela peto mjesto u svijetu, iza: USA, Velike Britanije, Italije i Japana.
24
Prema: Frignani dr. Aldo, isto djelo, str. 211.
668
25
Stevens and Borrie: „Mercantile Law“, XVII edition, Butterworths, London 1978, str. 181. ističu da kla-
sičnog faktora ne treba miješati sa „modernom kompjuterizovanom djelatnošću prikupljanja dugova
koja se naziva factoring“.
26
Isto Gorenc, Ugovor o faktoringu, str. 14.
27
Vidjeti npr. čl. 4 IFC.
28
Grosskommentar, str. 850.
29
Gorenc dr. Vilim, Privredno pravo..., str. 239.
30
Schmitthoff, isto djelo, str. 388.
31
O problemima u talijanskom pravu vidjeti Frignani, isto djelo, str. 216-232, a posebno str. 223-224.
32
Ova vrsta posla naziva se i „Non-notification Factoring“ (Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 478).
33
Schmitthoff, isto djelo, str. 388. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 230.
34
Šime Ivanjko-Hilda Marija Pivka-Krešo Puharič, „Pravo međunarodne trgovine“, Uradni list Slovenije,
Ljubljana 1989, str. 278. (Ovaj rad će se dalje citirati kao Šime Ivanjko i drugi, isto djelo..., str...).
35
Schimtthoff, isto djelo, str. 387.
36
37
O razlozima vidjeti: Schmitthoff, isto djelo, str. 386 i Gorenc, Privredno pravo..., str. 240-241. Gorenc,
Ugovor o factoringu str. 16 uvodi da kod ovog faktoringa faktor može da preuzima i neke promjene
kursa valute, te političke rizike.
38
Termine „direktni“ i „indirektni“ faktoring koristi Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 227-228.
39
40
41
Frignani, isto djelo, str. 261.
42
Gorenc, isto djelo, str. 236.
43
Na to upućuju i opšti uslovi i formulari ugovora o faktoringu. Vidjeti Gorenc, Ugovor o faktoringu, str. 3-4.
44
Vidjeti “Muenchener Vertragsbuch” “Band II - Handels und Wirtschaftsrecht”, Hgb. Dr. Rolf A.Schutze -
Dr. Lutz Weipert, Beck sche Verlagbushandlung, Munchen 1982, str. 143. Dalje ćemo ovaj rad citirati
kao: Muenchener Vertragsbuch.
45
Čl. 1, 2, MFK
46
Preambule MFK.
47
Prema http://www.unidroit.org/english/implement/i-88-f.htm
48
Čl. 2.1. u vezi sa čl. 1.3. MFK.
49
Čl. 2 Konvencije
50
Čl. 3 Konvencije
669
51
Čl. 17 Konvencije
52
Čl. 11 Konvencije
53
Čl. 12 Konvencije
54
Čl. 4 MFK
55
Čl. 4 Konvencije
56
International Factors Group objedinjava 100 članova u 50 zemalja (www.ifgroup.com), Factors Chain
International ima 242 člana u 64 zemlje (www.factors-chain.com). Postoje i brojna nacionalna udru-
ženja faktora.
57
www.factors-chain.com.
58
Code of Reciprocal Factoring Customs u USA, naprimjer, sadržaj najvažnijih uslova poslovanja i formu-
larnih ugovora detaljno je analiziran u radu: Gorenc dr. Vilim, „Ugovor o faktoringu“. O samim udru-
ženjima vidjeti str. 10.
59
Primjer je International Factoring Organization (www.factoring.org)
60
Njemački Zakon o opštim uslovima poslovanja (AGBG) znatno utiče na rješenja faktoringa. Posebno
je značajan njegov član 9.
61
Čl. 19 ZRSZ.
62
Čl. 20, st. 1, tčk. 20.
63
Ovo je potrebno budući da se čl. 20, st. 1, tačka 1 odnosi samo na prodaju pokretnih stvari, a ne i na
prodaju potraživanja.
64
Nacrt Zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS 0d 16.06.2003. godine ne uvodi faktoring, kao novi
imenovani ugovor poslovnog prava.
65
Konstrukcija prodaje uz pactum reservati domini u njemačkom pravu omogućava prvobitnom vlasniku
pravo prvenstvenog namirenja i iz novca dobijenog prodajom stvari. To rješenje bitno umanjuje fak-
torovu sigurnost i vodi ograničavanju primjene faktoringa. Vidjeti Grosskommentar, str. 863-868.
66
Frignani, isto djelo, str. 205, ističe da odredbe talijanskog Codice civile o cesiji (čl. 1260-1267) „konsti-
tuišu seriju prepreka za veliku i brzu difuziju faktoringa u Italiji“. Isti autor ističe da ovaj problem po-
stoji i u drugim starijim pravima, naprimjer u Francuskoj (str. 209).
67
68
Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 478 – 479 i Bikić dr. Abedin: „Problematika neimenovanih
ugovora na primjeru ugovora o faktoringu“, Godišnjak Pravnog Fakulteta u Sarajevu XLIII, godina 2000,
str. 69
69
70
71
72
670
73
Gorenc, isto djelo, str. 236.
74
Na pisanoj formi insistiraju Ivanjko i drugi, isto djelo, str. 277.
75
Schmitthoff, isto djelo, str. 387; čl. 9-203 (1)(b) Uniform Commercial Code.
76
Detaljna rasprava o pravnoj prirodi faktoringa nalazi se kod: Gorenc, Ugovor o factoringu, str. 36-44.
77
Blaurock, isto djelo, str. 275; „Handelsgesetzbuch“ Erlautet von Dr Klaus J. Hopt und Andere, Beck, 26.
Auflage, Munchen 1985, str. 992. Dalje: Hopt n.a.: „Handelsgesetzbuch“, Gorenc: „Ugovor o faktoringu“,
str. 6.
78
Po tome se razlikuje od cesije kod diskont kredita kod koje se radi o „zajmu putem fiducijarne cesije
radi osiguranja“ (Gorenc, Ugovor o factoringu, str. 37. Suprotan stav o prisutnosti cesije umjesto ispu-
njenja izražava Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 479. Tu se navodi da i cesija „umjesto“ i cesija
„radi“ ispunjenja „samo iznimno mogu biti prisutne kod factoring ugovora“
79
80
Grosskommentar, str. 489. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 232–235. Forfeting je kupovina duga izra-
ženog u vrijednosnom papiru uz odricanje kupca od prava na regres ukoliko naplata ne bude izvršena.
Ovaj ugovor je redovno praćen sredstvima obezbjeđenja (str. 232).
81
Šogorov dr. Stevan, „Bankarsko pravo“, Poslovni biro SB – Novi Sad, Novi Sad 2004, str. 148 (dalje će se
citirati kao Šogorov, Bankarsko pravo , str. ...).
82
Grosskommentar, str. 489. Razlike između ugovora o faktoringu i o bankarskom kreditu vidjeti kod
Gorenc, Ugovor o factoringu, str. 6-7.
83
Schluep, isto djelo, str. 834-835; Stevens and Borrie, isto djelo, str. 181; Blaurock, isto djelo, str. 275;
Muenchener Vertragsbuch, str. 144 i drugi. Suprotan stav izričito zauzima Gorenc, Ugovor o facto-
ringu, str. 47.
84
85
O minimalnoj definiciji ugovor o forfetingu postoji konsenzus u teoriji. Vidjeti na primjer: Trifković dr.
Miloš - Trivun dr. Veljko, „Faktoring i forfeit posao kao sredstvo naplate potraživanja“, Materijali za 8.
međunarodni simpozij Udruženja/Udruge računovođa i revizora FBiH, Neum 22 – 24. 09. 2005, str. 28
(dalje će se citirati kao Trifković – Trivun: Faktoring i forfait posao, str...); Backović, isto djelo, str. 213; Vuk-
mir, Međunarodna plaćanja, str. 473; Šogovorov, isto djelo, str. 146.
86
Backović, isto djelo, str. 215 – 216; Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 488
87
Backović, isto djelo, str. 213 - 216
88
O odnosu forfetinga i drugih sličnih ugovora vidjeti Trifković - Trivun, Faktoring i forfait posao, str. 31.
89
Vidjeti Trifković – Trivun, Faktoring i forfait posao, str. 30
90
Antonijević dr. Zoran – Petrović dr. Milan – Pavićević dr. Božidar,„Bankarsko pravo“, Savremena admi-
nistracija, Beograd 1982, str. 226 (dalje će se citirati kao Antonijević – Petrović – Pavićević, isto
djelo, str...)
671
091
Prednosti i nedostatke pravnog režima dioničkih društava i društava sa ograničenom odgovornošću
u Bosni i Hercegovini sa stanovišta obavljanja faktoring poslova vidjeti kod: Trifković dr. Miloš – Trivun
dr. Veljko „Oblici organizovanja faktoring kompanija“, Banke u Bosni i Hercegovini 64/2005, str. 34 –
36 i Trifković dr. Miloš – Trivun dr. Veljko: „Pravni okvir faktoring posla u legislativi Bosne i Hercegovine“
u materijalima za 6. međunarodni simpozij: „Računovodstvena, porezna i reforma javnog sektora“,
Neum 26-27. V 2005, JAFIS , str. 381 – 389 naročito.
092
Član 6 (1) Zakona o osnivanju Izvozno-kreditne agencije Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 62/04) pred-
viđa da je „faktoring podrška“ jedna od djelatnosti koju IGA vrši „direktno“, a ne preko banaka.
093
IFC posebnu pažnju posvećuje odnosima između izvoznog i uvoznog faktora (čl. 6–12 npr).
094
Muenchener Vertragsbuch, str. 143.
095
Vidjeti, na primjer, Grosskommentar, str. 858.
096
Naprimjer: Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 479 – 480.
097
Gorenc, Ugovor o factoringu, str. 5.
098
Vidjeti članove 69-73 ZOO.
099
U teoriji se sreću različiti podaci o uobičajenoj visini provizije i drugih naknada. Oni se kreću od 0,5%
do 5,5% vrijednosti prenesenih tražbina. Za samu del credere proviziju Blaurock navodi podatke od 0,2
do 0,4 (str. 274), Frignani od 1% do 2,5% (str. 208), a Vukmir od 0,75% do 3% (str.482)
100
101
O „kamati plus“ i „diskontnom metodu obračuna“ vidjeti: Backović, isto djelo, str. 212
102
Blaurock, isto djelo, str. 276. Opširno kod: Gorenc, Ugovor o factoringu, str. 24-25. Razlog za uvođenje
ove zabrane autor vidi u strahu velikih kupaca od plaćanja istog duga dva puta i u načinu organizo-
vanja njihovih računovodstvenih finansijskih funkcija.
103
Blaurock, str. 276.
104
Grosskommentar, str. 873; Blaurock, str. 277.
105
Grosskommentar, str. 874; Blaurock, str. 277.
106
Grosskommentar, str. 873-874; Postoje i suprotna mišljenja o teoriji. Vidjeti: Gorenc, Ugovor o facto-
ringu, str. 25.
107
Prema Gorenc, Ugovor o factoringu, str. 27.
108
Prema Gorenc, Ugovor o factoringu, str. 5.
109
110
Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 480, ovo rješenje objašnjava željom faktora da veže klijenta
za sebe i da izbjegne klijentovo selektivno prenošenje tražbina na faktora tako što će nerizična po-
traživanja zadržati za sebe, a rizična prenijeti na faktora.
111
Blaurock, str. 276.
112
672
113
O tome u talijanskom pravu vidjeti: Frignani, str. 266-267.
114
Vukmir,Pravo međunarodnih plaćanja, str. 483.
115
Backović, isto djelo, str. 210 navodi da se u prosjeku povećanje cijene faktoringa kreće između 1% i 1,5%.
116
117
Frignani, str. 288-229 detaljno razmatra ovo pitanje u anglosaksonskim pravima; na str. 221-226 ana-
lizirano je talijansko pravo, uključujući i sudsku praksu. Član 1690. francuskog Code civil predviđa da
se obavještavanje dužnika o cesiji mora izvršiti zvaničnom sudskom notifikacijom.
118
119
Čl. 10 Konvencije
120
Opširno o ovoj situaciji u njemačkom pravu, vidjeti kod: Gorenc, Ugovor o factoringu, str. 29-25.
121
Grosskommentar, str. 863 i dalje; Blaurock, 277.
122
Grosskommentar, str. 863 i dalje; Blaurock 278-279.
123
Schluep, isto djelo, str. 838; Muenchener Vertragsbuch, 147.
124
125
Schluep, isto djelo, str. 835; Muenchener Vertragsbuch p. 14.
126
Backović, isto djelo, str. 210. Factors Chain International Annual Review 2008. na str. 15 provjeru bo-
niteta (budućeg) dužnika uključuje u redovnu proceduru svih faktora koji su uključeni u ovu asocijaciju.
127
Istraživanje „Metodologija viših oblika poslovne tehničke saradnje sa inostranstvom“, Knjiga II, ruko-
vodilac Begtić dr. Rešad, Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo 1980, Vidjeti i: Begtić dr. Rešad, Bur-
nazović, Čović, Trifković: „Modeli ugovora o poslovnoj saradnji sa inostranstvom sa komentarima“,
Ekonomski institut, Sarajevo 1982
128
Schluep, isto djelo, str. 835.
129
130
Begtić i drugi, Formular ugovora, čl. 3.
131
132
133
Muenchen Vertragsbuch, p. 19 formulara i str. 149; Begtić i drugi, čl. 14 formulara.
134
Kapor dr. Vladimir - Carić dr. Slavko, „Ugovori robnog prometa“, Sv. Marković, Beograd, 1983, str. 538.
135
136
Sl. n. FBiH 2/95,13/2000 i 29/2000; vidjeti čl. 12.
137
Sl. n. FBiH 35/98.
673
138
U Republici Hrvatskoj domaćim izvoznicima je priznata „kao naplata u devizama i naplata od domaćih
banaka koje su otkupile njihova potraživanja u kunama“. (Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str.
490 – 491).
139
140
Gorenc, str. 238.
141
Gorenc, str. 238.
142
Gorenc, str. 238.
143
Čl. 262-269 ZOO uz odgovarajuću primjenu odredbi člana 154-209 govori o deliktnoj odgovornosti.
144
Naročito članovi 277-279 ZOO.
145
Čl. 177, st. 1 ZOO.
146
Jedan od mogućih načina vidjeti kod: Begtić i drugi, isto djelo, čl. 22. formulara ugovora.
147
Čl. 9 Konvencije.
148
149
Čl. 10 MFK.
150
151
Muenchener Vertragsbuch, str. 22 formulara.
152
Čl. 810-812 ZOO.
153
154
Opširnije vidjeti kod: Vukadinović dr. Radovan: „Pravni odnosi iz međunarodnog dokumentarnog
akreditiva”, Naučna knjiga, Beograd 1989. str. 5-7.
155
Revizija iz 1993. objavljena je kao publikacija MTK JOP 500, Revizija od 01.07.2007. publikacija MTK
„JOP 600, Revizija 2007” objavljena je u publikaciji JOP/UCP 600 koju su izdali ICC i Nacionalni odbor
MTK Srbije. Reviziju iz 2007. citiraćemo je kao JOP 600 ili samo kao JOP.
156
Čl. 1020 - 1034 Zakona o obligacionim odnosima (dalje: ZOO).
157
Opširnije kod: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 12–15.
158
Backović dr. Enver: „Finansiranje spoljnotrgovinskih tansakcija“, Ekonomski fakultet Sarajevo, Sara-
jevo 2007, str. 230, navodi da se „govotovo 85% međunarodne robne trgovinske razmjene obavi uz
upotrebu ovog instrumenta obezbjeđenja plaćanja“. (Dalje će se citirati kao Backović, isto djelo, str...).
159
Na skraćivanju vremena od slanja robe brodom do naplate insistiraju naročito engleska sudska praksa
i doktrina. Vidjeti: Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 167.
160
Carić dr. Slavko-Hribovšek dr. Frane: „Spoljnotrgovinska plaćanja”, Naučna knjiga, Beograd, 1990, str.
161 (dalje: Carić-Hribovšek, isto djelo...).
161
Komercijalne i poslovne aspekte ove sigurnosti vidjeti kod: Backović, isto djelo, str. 231 – 233.
674
162
Backović, isto djelo, str. 230 također potencira kreditnu funkciju dokumentarnog akreditiva.
163
Vidjeti: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 10 – 11.
164
Čl. 653 Zakonika međunarodne trgovine ČSSR (dalje: ZMT), prevod i izdanje IUP, Beograd, 1965.
165
Istu definiciju zadržava i Nacrt Zakona o obligacionim odnosima FBiH/Republike Srpske od 16.06.2003.
godine koji je urađen uz pomoć GTZ.
166
Konvenciju je pripremio UNCITRAL. Usvojena je otvorena za potpisivanje Rezolucijom Generalne
skupštine 50/48 od 11.12.1995. Stupila je na snagu 1999. nakon pete ratifikacije, odnosno pristupanja
(http://www.uncitral.org/english/texts/payments/guarantees.htm).
167
Vidjeti naročito član 2. Objašnjavajuća bilješka „Explanatory note” UNCITRAL-ovog Sekretarijata uz
UN Konvenciju u tački 7 ističe da je jedan od ciljeva Konvencije podrška autonomiji volje stranaka da
primjenjuju JOP (dalje će se citirati kao „Explanatory note”).
168
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 7.
169
Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 168-171. JOP 500 i JOP 600 govore o „arrangement”, tj. o „aranžmanu”
ili „utanačenju”. Čl. 2 UN Konvencije koristi izraz „undertaking”. Iz navođenja svih subjekata uključenih
članom 3 u ovu Konvenciju, jasno je da dominira stav o akreditvu kao poslovnoj konstrukciji.
170
Vidjeti čl. 3 JOP 500. O ovome načelu još će biti pisano.
171
172
Vukmir dr. Branko: „Međunarodna plaćanja”, CMSR, Ljubljana, 1989, str. 21.
173
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 23–35.
174
Za razliku od JOP 500, JOP 600 u članu 3. sadrži i pravila tumačenja. Prema njima „Akreditiv je neopoziv
i kad nema naznake u tom pogledu“.
175
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 31. Sličnosti vidjeti na str. 28-30.
176
177
Vidjeti opširnije kod: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 106–108.
178
Rosenberg dr. Ljudevit: „Pravo međunarodnih plaćanja”, drugi svezak, Informator, Zagreb 1975, str. 33.
179
O apstraktnosti vidjeti: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 30.
180
Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 169 zauzimaju sličan stav. Isto gledište zastupa Vukadinović dr. Radovan,
181
Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 163.
182
Vidjeti članove 21 i 22 UN Konvencije.
183
Publikacija MTK 645
184
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 21 pored (bivše) Jugoslavije navodi sljedeće zemlje koje su
trgovačkim ili građanskim zakonima uredile akreditiv: Grčka, Meksiko, Liban, Italija, Sirija, SAD,
Gvatemala, Salvador i Kolumbija. Međunarodna regulativa postoji u Češkoj i Slovačkoj.
675
185
186
Prema: Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 20.
187
Uputstvo je stupilo na snagu za sve banke 11.07.1990.
188
UZS o preuzimanju i primjenjivanju saveznih zakona ... („Sl. l. RBiH” 2/92), čl. 2.
189
Vidjeti Uvod za JOP 600 sa imenima autora ove revizije.
190
Vidjeti opširnije kod: Vukmir dr. Branko, „Pravo međunarodnih plaćanja – Instrumenti osiguranja plać-
anja”, PRiF – Pravna biblioteka, Zagreb 2007, str. 112 – 113, (dalje će se citirati kao Vukmir, Pravo me-
đunarodnih plćanja, str…)
191
Osnovne informacije vidjeti na http://www.iccwbo.org/collection28/folder251
192
Pregled istorije nalazi se kod: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 16 i Vukmir dr Branko, isto djelo,
str. 18–19.
193
http://UCP500.top263.net/materials/publ.500.htm
194
Vidjeti Uvod u JOP 500, str. 9.
195
Collyer Gary „Introduction“ za UCP 600, str. 11
196
Čl. 1. JOP
197
198
Pregled se nalazi kod: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 18-20.
199
„Explanatory note”, tačka 3.
200
Vidjeti i „Explanatory note”, tačke 2 i 5 naročito.
201
Vidjeti čl. 4 Konvencije.
202
”Explanatory note”, tačka 11.
203
Nacrt Zakona o obligacionim odnosima iz 2003. godine reguliše akreditive u članovima 1320 – 1340.
Predlažu se izmjene sedam članova sada važećeg ZOO.
204
Vidjeti članova 1320 – 1326 Nacrta ZOO
205
Teorijsku kritiku rješenja ZOO vidjeti kod: Rozenberg dr. Ljudevit: „Bankarski ugovori” u „Obvezno
pravo”, Prva knjiga, redaktor Goldštajn dr. Aleksandar, Informator, Zagreb 1978, str. 324-328. Pored
ostalog, autor zamjera Zakonu što je predvidio samo isplatne akreditive.
206
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 54. Vidjeti obradu na str. 53–68.
207
Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 163–165.
208
Ovo je Zdravkovićeva klasifikacija. Vidjeti: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 53-54.
209
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 170 ističe dva principa: autonomija akreditiva i doktrina striktne sao-
braznosti. Backović, isto djelo, str. 234, dodaje i četvrti princip: neodgovornost za kvalitet i kvantitet
robe.
676
210
211
Analizu vidjeti kod: Schmitthoff, isto djelo, X ed, str.188–192.
212
Dobri primjeri dokumenata koji se sreću u međunarodnom akreditivnom poslovanju nalaze se kod:
Backović, isto djelo, str. 271 – 358.
213
Čl. 6 (g) Konvencije.
214
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 59; Schmitthoff Clive: „The Law and Practice of International
Trade”, Stevens, London, Ed 1990, str. 406-409. Izgleda da je u engleskoj praksi došlo do evolucije. U
X izdanju, str. 172, Schmitthoof dopušta da se saobraznost ocjenjuje ne samo u skladu sa akreditivom
nego i sa UCP (JOP). Opširnije o ovoj doktrini vidjeti str. 172–175 istog djela.
215
Opširna izlaganja vidjeti kod: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 60-66.
216
Vidjeti: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 67.
217
Tako, po čl. 13 JOP 500 banka pregleda dokumenta razumnom pažnjom „da bi utvrdila da li su ili nisu
po svom izgledu u skladu sa uslovima akreditiva”. Suštinsko ispitivanje nije dakle nužno! Sličan stav
sadrži i čl. 14b JOP 500 zahtijevajući da se saobraznost dokumenata akreditivu utvrdi po „izgledu”. Čl.
20 JOP traži da dokument „izgleda potpisan” tamo gdje je to neophodno itd.
218
Čl. 2 JOP 500 govori o „instrukcijama”. Na engleskom je nalogodavac „Applicant”, a na njemačkom „Ak-
kreditiv-auftraggeber”.
219
Zakon o bankama objavljen je u Sl. n. FBiH 39/98.
220
Vidjeti čl. 39 Zakona o bankama i čl. 7 Zakona o deviznom poslovanju FBiH.
221
Ovo rješenje je zasnovano na sistemskom tumačenju članova 9 i 10 Konvencije.
222
Čl. 2 JOP: „Nominirana banka” je svaka ona banka kod koje je akreditiv „raspoloživ”.
223
Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 25.
224
Vidjeti čl. 13 JOP
225
226
227
228
229
Vidjeti članove 3 i 38 JOP 600.
230
Vidjeti čl. 9 Konvencije.
231
232
233
Uporedni pregled vidjeti kod: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 75-77.
234
Čl. 2 Konvencije.
677
235
Vidjeti čl. 3 JOP 600
236
Vidjeti: Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 21-22.
237
Čl. 5 – 105 JOP 500
238
Čl. 7, b. JOP 600
239
Čl. 5-106 (1) UCC.
240
Čl. 749-770 ZOO.
241
Čl. 750 ZOO predviđa obavezu nalogoprimca, koji se obavljanjem tuđih poslova bavi u vidu zani-
manja, da drugu stranu obavijesti o odbijanju naloga bez odgađanja. Ukoliko to ne učini, snosi po-
sljedice ovog propusta.
242
Čl. 2 JOP 600
243
Čl. 760 ZOO: „Nalogodavac je dužan naknaditi nalogoprimcu štetu koju je ovaj pretrpio bez svoje kri-
vice u obavljanju naloga.”
244
Čl. 1073 ZOO: „Banka je obavezna prema korisniku, od dana kada mu je otvaranje akreditiva saop-
ćeno”; čl. 5-106 U.C.C insistira na prijemu pisanog izvještaja o otvaranju akreditiva; čl. 564 ZMT ČSSR
također je spominjao samo saopštavanje korisniku.
245
Vidjeti čl. 10 JOP 500.
246
Čl. 7, a. JOP 600.
247
248
Čl. 6, d, 1 JOP Vidjeti i tačku e. istog člana
249
Čl. 36 JOP
250
Čl. 6, d. ii JOP
251
Čl. 16. Konvencije, čl. 14 JOP.
252
Englesku riječ „apparently” prevodimo kao „prividno”, a ne „očigledno” ili „vidno”, kako je to učinjeno
u izdanju JOP 600 Nacionalnog odbora MTK Srbije.
253
Čl. 17, c. iii JOP
254
Vidjeti 18 – 28 JOP 600. Tu je izričito obrađeno 13 vrsta dokumenata. O pravnim pitanjima vezanim
za najčešće korištene dokumente vidjeti Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 179–184.
255
Schmitthoff, isto djelo, X ed, str 184.
256
Sudska praksa se strogo pridržava ovog roka. Vidjeti: Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 176–177.
257
Člam 16, c. JOP 600.
258
Zaključak se dobija povezanim tumačenjem članova 7 i 16 JOP.
259
Vidjeti opširno kod: Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 210-213.
260
Čl. 19 Konvencije.
678
261
Schmitthoff, X ed, isto djelo, str. 210. Za neopozive akreditive prema August, isto djelo, str. 678 ovo
pravilo ne važi. Banka mora da plati, budući da se radi o samostalnoj i konačno obavezujućoj tran-
sakciji.
262
Vidjeti članove 19(3) i 20 Konvencije
263
O novoj kategoriji UCP 600 „to negotiate” vidjeti: Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 137 – 138.
264
Čl. 2(3). Konvencije.
265
Čl. 18 Konvencije („Set-off”).
266
267
Formular br. 1451, rubrika br. 7.
268
Suprotno Vukmir dr. Branko. Avizo banka nije automatski i zastupnik akreditivne banke.
269
Čl. 9, c. JOP
270
Čl. 37, d. JOP 600
271
Čl. 18c JOP 500, strana koja daje istrukcije je i sekundarni, supsidijarni dužnik za ove troškove. Isto i
272
273
Vidjeti izlaganja o prijemu dokumenata od strane akreditivne banke.
274
O primjeni ove doktrine u engleskom pravu vidjeti: Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 406-409.
275
Vidjeti izlaganja o odbijanju neusklađene prezentacije koje vrši akreditivna banka.
276
I ovo rješenje je zasnovano na opštim odredbama člana 37, c. JOP 600
277
Vidjeti članove 15, 16 i 17 JOP 500.
278
Čl.37, c. JOP 600.
279
Čl. 5 - 103, tačka f. U.C.C.
280
Vidjeti čl. 6(e) Konvencije.
281
Vidjeti čl. 8 JOP 600, čl. 6(e) Konvencije, te čl. 658 ZMNT ČSSR.
282
Član 451 ZOO, koji govori o pristupanju duga mora se na odnose iz konfirmiranog akreditiva primi-
jeniti shodnim tumačenjem, budući da se konfirmacija ne daje sporazumom korisnika akreditiva i
konfirmirajuće banke.
283
284
285
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 40; Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 482.
286
Čl. 658 ZMNT ČSSR.
287
Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 131 – 132.
679
288
Prema Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 179.
289
290
291
Čl. 658 ZMNT ČSSR.
292
Vidjeti: Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 180.
293
Stav engleske judikature naveden prema: Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 427.
294
Opširnije vidjeti kod: Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 428-429.
295
Pravnu tehniku vidjeti u čl. 10 JOP 600 i čl. 8 Konvencije.
296
Čl. 8(1) Konvencije.
297
Čl. 10a JOP 600; čl. 7(3) Konvencije.
298
Čl. 8(2) Konvencije.
299
Čl. 10b,I JOP 500.
300
Čl. 16b, I JOP 500, čl. 2 JOP 600
301
Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 168 smatraju da se ovdje radi o ugovoru o nalogu.
302
303
Vidjeti članove 7 i 8 JOP 600.
304
Vukmir dr. Branko: „Pravo međunarodnih plaćanja – Instrumenti osiguranja plaćanja”, PRiF – Pravna
biblioteka, Zagreb 2007, str. 464, ističe naročito prigovore njemačkih banaka da donošenje ovakvog
akta nije potrebno budući da u domenu rambursa među bankama ne postoje izražni problemi.
305
Backović, isto djelo, str. 247, navodi 16 vrsta akreditiva. U kasnijim izlaganjima su obrađeni sa stanovišta
tehnike vanjskotrgovinskog poslovanja.
306
307
Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 28; Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 423. Na ovo upućuje i sadržaj UN
Konvencije.
308
Čl. 8a JOP 500.
309
Čl. 9a JOP 500. Vidjeti čl. 1079 ZOO.
310
Vukmir dr. Branko, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 126, ukazuje na nepotrebnost odredbe člana
3 o tumačenju karaktera akreditiva.
311
Vidjeti tačku 614 na str. 420 drugog izdanja ove knjige iz 2001. godine.
312
Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 126, navodi da ih koriste samo partneri koji se između sebe
jako dobro poznaju i filijale istih (transnacionalnih) kompanija.
313
Opširnije kod: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 40-41; Hribovšek-Carić, isto djelo, str. 186-187
i Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 30.
680
314
315
316
317
Vidjeti opširnije kod: Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 31 i Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja,
str. 120 – 122.
318
319
Opširnije kod: Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 197–198 i Vukimir, Pravo međunarodnih plaćanja,
str. 122 – 126.
320
321
322
Čl. 1082, st. 1 ZOO. O neusklađenosti ZOO i JOP 500 vidjeti: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 44.
Primjedbe ovog autora relevantne su i za odnos ZOO i JOP 600.
323
Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 184; Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 43.
324
Vidjeti i: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 45.
325
326
Čl. 48f JOP 500; Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 185.
327
Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 180–181.
328
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 420, smatra da domicil upućuje na pravo najbliže veze i da zato služi
kao tačka vezivanja akreditiva za određeni državno-pravni poredak.
329
330
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 432 govori o „lančanim ugovorima” („String contracts”).
331
332
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 432; Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 47.
333
O tome opširnije kod: Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 191 i Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 48.
334
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 47, ističe da je teorijski moguće bitno razlikovanje uslova, ali
da zbog svoje sigurnosti banke to ne dozvoljavaju. Vidjeti i: Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 191 i Vukmir,
Pravo međunarodnih plaćanja, str. 153 – 154.
335
Carić-Hribovšek, isto djelo, str. 193-195, izlažu trgovačko kreditno pismo i vezani akreditiv. Schmitt-
hoff, isto djelo, X ed, str. 206–210 govori o „anomalnim akreditivima”: bankarsko obeštećenje, plaćanje
pod rezervom i kratkoročni akreditivi.
336
Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 31; Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 430.
337
Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 155.
338
681
339
Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 429–430; Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 199–200.
340
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 49; Schmitthoff Clive, isto djelo, str. 430 kao primjer navodi
„sole distribution agreements”.
341
Prema: Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 49.
342
343
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 431. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 200- 201.
344
345
346
Vukadinović dr. Radovan, isto djelo, str. 51. O ovim akreditivima vidjeti: Carić - Hribovšek, isto djelo,
str. 192 i Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 32. Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 152 – 153.
347
Na preuzimanju rizika insistira naročito ekonomska teorija. Vidjeti: Backović dr. Enver: „Finansiranje
spoljnotrgvinskih transakcija“, Ekonomski fakultet Sarajevo, Sarajevo 2007, str. 149 (dalje će se citirati
kao: Backović, isto djelo, str...).
348
O različitim značenjima izraza „garancija“ naročito u kontinentalnim i common law sistemima vidjeti:
Vukmir dr. Branko: „Pravo međunarodnih plaćanja – Instrumenti osiguranja plaćanja“ RRIF, Zagreb
2007, str. 343 – 345 (dalje ćemo ovo djelo citirati kao: Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja,str ...).
349
Šogorov dr. Stevan: „Bankarske garancije”, Naučna knjiga, Beograd, 1985, str. 17.
350
Oprez je potreban naročito ako je za režim garancije mjerodavno neko common law pravo. O instru-
mentima „Stand by letter of credit” i „Bond” vidjeti: Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja,
str. 344 i 360 – 362.
351
Vidjeti: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 64, Pavićević dr. Božidar: „Bankarska garancija”, Naučna
knjiga, Beograd, 1989, str. 69, Vukmir dr. Branko: „Međunarodno plaćanje”, CMSR, Ljubljana 1989,
str. 39-41.
352
Merrit W. Raymond - Clifford R. Ennico: „Corporate Practice Handbook”, NYS BA, NY 1992, str. 25-26:
„Tako, ultra vires ne predstavlja odstupanje od zahtjeva iz odnosa korporacija sa trećim licima“.
353
Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 2-3.
354
Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 74, navodi da bankarske garancije nastaju kao samostalan poslovni
i pravni institut, krajem XIX vijeka. Vidjeti Pavićević dr. Božidar, isto djelo, str. 7.
355
Pavićević dr. Božidar, isto djelo, str. 5-6. Vidjeti do sada citirane monografije.
356
Vidjeti do sada citirane monografije Šogorov dr. Stevan (str. 22-73), Pavićević dr. Božidar (str. 26-54 i
67-72), Vukmir dr. Branko (str. 37-41) i Vukmir dr. Branko: „Pravo međunarodnih plaćanja – Instrumenti
osiguranja plaćanja“, PRRIF, Zagreb 2007, str. 335 – 336. Dalje će se citirati kao Vukmir, Pravo među-
narodnih plaćanja, str …).
357
Za Republiku Hrvatsku vidjeti: Slakoper mr. Zvonimir: „Recent Cases on Bank Guarantees in Croatian
courts”, u materijalima za savjetovanje „Restrukturiranje gospodarstva u tranziciji, Knjiga I”, str. 362-366,
Ekonomski fakultet Zagreb, 7-9 studeni 1996.
682
358
Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 77. Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 336 implicitno
zauzima stav da su bankarske garancije jednostrani pravni posao.
359
Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 74.
360
Citira se prema prevodu Gaćeša dr. Nikole koji je objavio Institut za uporedno pravo, Beograd, 1965.
godine.
361
Terminologija u literaturi nije ujednačena. To, pored terminoloških, izaziva i sporove o suštini odnosa
u pojedinim slučajevima. Uporedi npr. Pavićević dr. Božidar, isto djelo, str. 88-94, i Vukmir dr. Branko,
isto djelo, str. 32-38.
362
Ova činjenica utiče na važenje garancije. Vidjeti odluku Vrhovnog privrednog suda RH Pž 1096/90 od
11.09.1990. kod: Slakoper mr. Zvonimir, isto djelo, str. 366-367.
363
Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 93, Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 37. Do istog zaključka dolazi
se a contrario tumačenjem čl. 1087 ZOO, koji se odnosi na garancije „bez prigovora”, tj. samostalne
bankarske garancije.
364
Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 18-19.
365
O odnosu jemstva i bankarskih garancija vidjeti: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 23-50, Pavičević dr.
Božidar, isto djelo, str. 26-34. Stav da je ovdje u pitanju jemstvo zauzima i Vukmir dr. Branko, isto djelo,
str. 38. Odnos garancija koje nisu na prvi poziv i jemstva obrađen je i kod: Vukmir, Pravo međuna-
rodnih plaćanja, str. 343 – 347.
366
Čl. 3 UN Konvencije.
367
Čl. 5 URDG, član 1342 Nacrta ZOO RS/FBiH iz 2003
368
Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 92. ovo smatra suštinskom razlikom između samostalne bankarske
garancije, te jemstvo akcesornih bankarskih garancija.
369
Rasprava o kauzalnosti i apstraktnosti bankarskih garancija vidjeti kod: Šogorov dr. Stevan, isto djelo,
str. 88-97. Čl. 3 URDG navodi da i ove garancije treba da sadrže „osnovnu transakciju koja zahtijeva iz-
davanje garancije“.
370
Razrada ovih prigovora data je kod: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 131-135 i Pavičević dr. Božidar,
isto djelo, str. 54-55. Posebno o prigovoru prevare... vidjeti: Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 45-53.
Najnoviji razvoj sudske prakse o ovom pitanju je izložen kod: Cassidy Peter: „Selected Questions in the
Field of Bank Guarantees“,
http://themis.Wustl.edu/ibll/Contract/ W23Cas.htm (19.09.2001)
371
Tako i: Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 214.
372
I član 1341 Nacrta ZOO iz 2003. upućuje na isti zaključak.
373
Prema: Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 215, razlog za to nije samo sigurnost korisnika nego i izbje-
gavanje banke garanta da se upušta u sporove iz osnovnog posla.
374
Par. 672 čehoslovačkog Zakonika međunarodne trgovine, član 1087 ZOO. Vrhovni privredni sud RH
je u odluci Pž 1682/92 od 23.11.1993. zauzeo stav da izraz „neopoziv” spada u „slične izraze” za ozna-
čavanje samostalnih garancija. (Prema Slakoper mr Zvonimir, isto djelo, str. 366).
683
375
Pravilo tumačenja zavisi od toga da li se bankarska garancija smatra ugovorom ili jednostranim gra-
đansko-pravnim poslom. U prvom slučaju važiće princip utvrđivanja „zajedničke namjere ugovaratelja”
(čl. 999 ZOO), a u drugom „objektivni kriterijum ili normativni metod”, (Pavičević dr. Božidar, isto djelo,
str. 72). Presuda Okružnog suda u Banjoj Luci Pž – 102/05 0d 27.10.2006. („Domaća i strana sudska
praksa 22/07, str. 37 – 38) dobra je ilustracija opravdanosti navedenog principa. Sud je odbio zahtjev
tužitelja prema banci po osnovu garancije koja je bila označena „na prvi poziv“ budući da je banka
preuzela obavezu plaćanja tek ako dužnik ne ispuni svoju obavezu isplate kupoprodajne cijene. Budući
da je korisnik garancije tražio od banke isplatu garancije prije dospijeća obaveze glavnog dužnika, sud
je odbio da udovolji zahtjevu.
376
377
Vukimir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 341. iznosi stav da „propisi o bankarskim garancijama nisu
prijeko potrebni u nacionalnim zakonodavstvima“.
378
Uporedni pregled vidjeti kod: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 60-72 i Pavičević dr. Božidar, isto djelo,
str. 67-71.
379
U ovom pogledu ističe se naročito čl. 1539 talijanskog građanskog zakonika, koji dozvoljava i pojedine
slučajeve neakcesornosti jemstva.
380
O razlozima ekspanzije vidjeti: Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 337 – 339 (za garancije na
poziv) i str. 339 – 340 (za garancije koje nisu na prvi poziv).
381
Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 71.
382
Komentar u čl. 1 Jednoobraznih pravila.
383
Publikacija MTK 458.
384
Vidjeti kod: Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 337.
385
Presuda Vrhovnog suda FBiH, broj Pž 76/01 od 29.06.2001. (Domaća i strana sudska praksa, Godina
II, br. 7/2005, str. 33 – 34).
386
387
Pavičević dr Božidar, isto djelo, str. 70.
388
O „bondovima” vidjeti: Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 344.
389
Sl. n. FBiH 2/95 i 13/2000. Vidjeti čl. 17.
390
Na primjer: Uputstvo za obavljanje deviznih poslova u PBS, PBS, novembar 1991.
391
Vidjeti član 1 svakog od dva razmatrana Jednoobrazna pravila.
392
393
Vidjeti: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 140-141. Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 14-15. Ovaj
autor smatra da se radi o ugovoru o komisionu. Ukoliko se garancija daje na osnovu pokrića koje
obezbjeđuje banka, ugovor ima i elemente kredita, pa je po karakteru mješovit.
394
684
395
Čl. 7 URDG.
396
O pravu da se odbije izdavanje garancija u slučaju nejasnog naloga vidjeti Pavičević dr. Božidar, isto
djelo, str. 16 i Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 142. Izbjegavanju ovih situacija upravo služi pisana
forma ad probationem.
397
Isto: Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 17.
398
Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 144, Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 18.
399
400
Uporedni pregled za regresne osnove vidjeti kod: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 145-146.
401
Vidjeti: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 99-100. Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 214, smatra da je pi-
sana forma garancije prije uslov za mogućnost njenog prinudnog ostvarenja, nego za sam nastanak
posla. Suprotno Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 388, za garancije na prvi poziv zauzima
stav da bankarska garancija mora biti izdana u pisanom obliku.
402
Ista rješenja sadrži i član 1341 Nacrta ZOO iz 2003.
403
Backović, isto djelo, str. 150.
404
Isti stav zauzima, p. 665, st. 2. čehoslovačkog Zakonika međunarodne trgovine: „Banka se može oba-
vezati na bankovno jamsto samo pisanom garancijom”.
405
Član 38, st. 1 ZOO za ponudu i st. 2 za prihvat.
406
Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 105, navodi kao načine zadovoljavanja pisane forme i sljedeće: davanje
saglasnosti korisnika na pisanu ponudu banke, te izvršavanje ugovora o garanciji od strane banke i
kada on nije sklopljen u pisanom obliku.
407
Čl. 1084, 1083 ZOV. Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 107, ugovor o „sadržini i obimu bančine
obaveze”.
408
Čl. 1083, str. 2 ZOO.
409
Čl. 1083, str. 2 ZOO.
410
Vidjeti: Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 58-65.
411
Vidjeti: Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 65.
412
Čl. 1084. ZOO i čl. 2. Jednoobraznih pravila zavisno od vrste garancija dopuštaju i obvezivanje banke
na nenovčanu činidbu.
413
Vidjeti čl. 394 ZOO. Samo zakon može dozvoliti odstupanje od ovog principa.
414
Slično Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 108.
415
Član 8 Jednoobraznih pravila za ugovorene garancije.
416
Vidjeti citirano djelo, str. 58-65. Backović, isto djelo, str. 151, ovim elementima kao najčešćim dodaje
klauzule o sudskoj nadležnosti, dostavi i vraćanju garancije.
417
Vidjeti: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 109-112.
685
418
Neke zemlje ne dozvoljavaju postavljanje ovog roka. Tada garancija važi do zastarjelosti obaveze
banke. Primjer je Belgija. Vidjeti: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 110. Vidjeti: Pavićević dr. Božidar,
419
420
421
Vidjeti Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 389 i str. 402
422
Vidjeti čl. 320, 394-402 ZOO.
423
O ostalim dokumetnima vidjeti: Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 392 – 393.
424
Slična rješenja sadrže i članovi 22 i 23 URDG.
425
Čl. 35 Zakona o deviznom poslovanju FBiH (Sl. n. FBiH 35/98).
426
Član 395 ZOO.
427
Sl. gl. BiH 1/97.
428
http://www.bankfacts.org.uk/html/832.html
429
Član 10 Jednoobraznih pravila i Čl. 15 Konvencije. Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 61.
430
Paragraf 671. čehoslovačkog Zakonika međunarodne trgovine, član 8 Jednoobraznih pravila za ugo-
vorne garancije.
431
Čl. 12 UN Konvencije. URDG ne sadrži ovaj rok.
432
433
Čl. 16 (2) Knvencije.
434
435
Čl. 1009. ZOO za jamstvo.
436
437
Čl. 19 Konvencije, čl. 9 URDG.
438
439
Čl. 19 (2) Konvencije.
440
441
Odluka Okružnog suda u Banjoj Luci Pž – 102/05 od 27.01.2006. implicitno je odbila tužbeni zahtjev
jer je garancija podnesena prije isteka roka važenja, a uslovi iz garancije nisu bili ispunjeni.
442
Čl 8. JPUG, Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 131.
443
U engleskoj sudskoj praksi postoje stavovi da se striktna saobraznost procjenjuje prema konstrukciji
svakog posla i tekstu garancije (Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 218).
444
Čl. 9 Jedoobraznih pravila za garancije na poziv (Publikacija MTK 458).
686
445
Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 50. Slično Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 224.
446
Vidjeti opširnije o ovim pitanjima Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 45-51. Posebno upućujemo na
izlaganje o stavu njemačkog prava koje nastoji da prevaru kao osnovu prigovora zamijeni sa zlou-
potrebom prava koje korisnik ima.
447
Prema čl. 8 ovog sporazuma ugovori koji su nedopušteni u zemlji dužnika ne mogu biti dopušteni u
zemlji povjerioca. Vidjeti: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 132 i Vukmir dr. Branko, isto djelo, str 51-52.
448
Čl. 19 (2) Konvencije.
449
Vidjeti čl. 20 Konvencije; Cassidy Peter, isto djelo, str. 3–5 i 8-9 i Schmitthoff, isto djelo, X ed, str. 225.
450
451
Vidjeti: Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 66.
452
Čl. 1086 ZOO, p. 670 Zakonika međunarodne trgovine ČSSR.
453
Čl. 1086 ZOO.
454
Komentar Zakona o obligacionim odnosima II; redaktori dr. B. Blagojević i dr. V. Krulj, SA, Beograd,
1980, str. 674.
455
Čl. 436-445 ZOO.
456
Komentar Zakona o obligacionim odnosima II, redaktori dr. B. Blagojević i dr. V. Krulj, SA, Bgd 1980,
str. 674.
457
Čl. 9 i 10 Konvencije, čl. 4 URDG
458
Čl. 4 JOP o garancijama na poziv.
459
Backović, isto djelo, str. 171 – 201, polazeći od komercijalne funkcije garancije obrađuje 12 tipova či-
nidbenih i pet tipova plativih bankarskih garancija.
460
Vidjeti: Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 76-77.
461
Opširnije vidjeti kod: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 155.
462
Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 153, zauzima stav da je ovo rješenje nesporno. Smatramo da se ka-
mate na avans mogu uključiti u garantovanu sumu ako nadležno nacionalno pravo dozvoljava plaćanje
kamata na avans.
463
Član 1002. ZOO, Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 153.
464
Član 3, st. 2. Jednoobraznih pravila. Ovo rješenje odstupa od opštih pravila o jamstvu i zato će biti pri-
mjenjivo kod nas samo ako je primjena Jednoobraznih pravila izričito ugovorena, odnosno naznačena
na garantnoj ispravi.
465
466
U teoriji se ovaj rok određuje u rasponu od nekoliko dana do dva mjeseca (vidjeti Pavičević dr. Božidar,
isto djelo, str. 88).
467
Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 154; Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 88.
687
468
469
470
Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 81, Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 158.
471
472
Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 82, Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 158.
473
Član 4 Jednoobraznih pravila. U pojedinim zemljama propisi nalažu da se ove garancije izdaju sa ne-
ograničenim vremenskim važenjem.
474
O problemima određivanja samostalnosti, akcesornosti ove garancije vidjeti Šogorov dr Stevan, isto
djelo, str. 160-161. U anglosaksonskim pravima i prema FIDIC-ovim uslovima za pojedine ugovore o
investicionoj izgradnji, izraz guarantee označava samostalnu garanciju. Termini „Performance Bond” i
„Surety Bond for Performance” spadaju u „surety” i predstavljaju akcesorne garancije. „Performance
Bond” stvara obavezu na naknadu štete do iznosa „Bonda”, a „Surety Bond” na izvršavanje iste stvari
na koju se obavezao i glavni dužnik” (Vukmir dr. Branko, isto djelo, str. 41. Opširnije o ovim institutima
vidjeti str. 39-41).
475
476
Tako, Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 162. Pavičević dr. Božidar, isto djelo, str. 85 navodi da garancija
obično iznosi 100%.
477
Vidjeti član 2 Jednoobraznih pravila.
478
Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 162-165.
479
Vidjeti: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 163.
480
Pregled ovih garancija nalazi se kod: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 164-165 i Backović dr. Enver,
isto djelo, str. 173 – 180 naročito. Obrasce garancija vidjeti na str. 187 – 200.
481
O nekim vrstama specifičnih garancija vidjeti: Vukmir, Pravo međunarodnih plaćanja, str. 360 – 362
i 365 – 367.
482
Vidjeti član 1343 Nacrta ZOO 2003.
483
Backović, isto djelo, str. 165, ove garancije naziva i „notificirane garancije”. Smatramo da se radi o ko-
mercijalnom nazivu, a ne juridičkoj katregoriji.
484
Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 166, Vidjeti izlaganje o drugim mogućim varijantama ovog odnosa.
485
Vidjeti: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 167. Pavićević dr. Božidar, isto djelo, str. 93, vezuje kontra-
garanciju za konfirmirane garancije.
486
487
488
Vidjeti član 1085 ZOO.
489
Treba imati u vidu da naslovi članova pravno ne obavezuju.
490
Opširnije o odnosima sa drugim garancijama vidjeti kod: Šogorov dr. Stevan, isto djelo, str. 169-170.
688
DIO SEDMI
RJEŠAVANJE SPOROVA IZ MEĐUNARODNIH
POSLOVNIH OPERACIJA
01
Pojam „redovni sudovi” će se nadalje koristiti u kontekstu državnog sudskog organa bez obzira da li
u nekoj državi egzistiraju specijalizovane sudske institucije, koji su nadležni samo za rješavanje spo-
rova privrednog karaktera. U BiH nema ove vrste sudova, dok u našem bližem okruženju postoje tr-
govački ili privredni sudovi.
02
U anglosaksonskim pravima postoje i određeni izuzeci. Oni se odnose na američku arbitražnu praksu
i kao primjer se može uzeti leader case Schrek v. Alberto-Culver. Na ovom slučaju najzornije se vidi
osnovna razlika rješavanja sporova pred redovnim sudom u odnosu na arbitražno rješavanje sporova.
03
Tako: Rješenje Okružnog suda u Banjoj Luci, broj: Pž-238/03 od 23.12.2005. godine „Tuženi može isti-
cati sve procesno pravne prigovore kojima nastoji dokazati da pružanje pravne zaštite nije dopušteno
jer postoje procesno pravne smetnje među koje spada i prigovor nenadležnosti suda zbog ugovo-
rene spoljnotrgovinske arbitraže“.
04
Vidjeti link na www.uncitral.org. Od država nastalih na području bivše SFRJ na listi se nalaze Slovenija
i Hrvatska. Srbija je 2006. godine (46/06) donijela zakon o arbitraži zasnovan na Model-zakonu, ali se
ne nalazi na ovoj listi.
05
Vidjeti članove 434 – 453 Zakona o parničnom postpoku RS (Sl. g. 58/03 i 85/03) i FBH (Sl. n. 53/03)
06
Članovi 1020-1073 i 1074-1076 holandskog građanskog zakonika posvećeni su inostranoj arbitraži.
Kao primjer zemalja koje arbitražno sudovanje uređuju posebnim zakonima su zemlje anglosaksonskog
pravnog kruga, i to prije svega Velika Bitanija i USA.
07
Tako: Mađarska, Portugal, Tunis, Egipat, Kenija.
08
Tako: Engleska, Indija, Češka, Kuvajt, USA.
09
Tako: Australija, Bugarska, Meksiko, Rusija, Singapur.
10
Tako: Francuska, Italija, Kina, Rumunija, neke zemlje nastale raspadom SFRJ, uključivo i Bosnu i Her-
cegovinu. Jedini je izuzetak Švicarska koja je ovo pitanje uredila Zakonom o međunarodnom privatnom
pravu. U najnovije vrijeme se kao izuzetak pojavila i Republika Srbija koja je 2007. godine usvojila za-
seban Zakon o arbitražama.
11
Pobliže vidjeti: Jelena S. Perović; Ugovor o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži, Službeni list SRJ, Beograd
2002, str. 9-11.
12
Tako Kur’an razlikuje arbitra (hakam) od sudije (quadi).
13
Jelena S. Perović op.cit. str. 11
689
14
Član 6, st. 3. Pravilnika o organizaciji i radu Arbitražnog suda pri Spoljnotrgovinskoj komori BiH od
17.06.2003.
15
Tako Pravilnik o mirenju i arbitraži Arbitražnog suda Međunarodne trgovinske komore u Parizu u
odjeljku A član 1-4 govori o postupku fakultativnog mirenja.
16
O ovome pobliže vidjeti: Milan Pak, Međunarodno privatno pravo, Naučna knjiga, Beograd 1989,
str 383-384.
17
Izuzeci se odnose na pitanja: pobijanja arbitražnih odluka ili presuda tužbom u upravnom sporu pred
nadležnim državnim organom, redovnim sudom; i na pitanja priznanja i izvršenja inostranih arbit-
ražnih odluka koje se, u pravilu vrši, pred nadležnim redovnim sudom.
18
O prednostima i manama arbitražnog rješavanja sporova pobliže vidjeti: Aleksandar Jakšić, Međuna-
rodna trgovinska arbitraža, Margo-art Beograd 2003. godine, strana 23-27.
19
Član 12 Model-zakona.
20
Član 1 stav 3 Model-zakona o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži.
21
Na istim stanovištu je i švajcarsko pravo i arbitražna praksa.
22
Pobliže vidjeti kod: Dobrosav Mitrović, Međunarodna trgovinska arbitraža, Centar za međunarodne
studije, Beograd 1996. godine, strana 35 - 36.
23
Vidjeti član 40 Statuta od 25.06.2002.
24
Pobliže kod: Siniša Triva, Arbitražno rješavanje sporova, Zavod za naučno-istraživački rad Pravnog fa-
kulteta u Novom Sadu, Novi Sad 1973. godine; Borivoje Poznić, Arbitražno rješavanja sporova, Novi Sad
1973. godine; Jelena S. Perović, op.cit. str. 58-67; Srećko Zuglia, Građanski parnični postupak, Zagreb
1957.godine.
25
Pobliže vidjeti kod: Jelena S. Perović, op.cit. str. 65
26
Tako: Arbitražni sud pri Vanjsko trgovinskoj komori Bosne i Hercegovine, Stalni izabrani sud pri Go-
spodarskoj komori Republike Hrvatske, Stalna arbitraža pri Gospodarskoj zbornici Republike Slove-
nije, Spoljnotrgovinska arbitraža pri Privrednoj komori Republike Srbije u Beogradu, koja nastavlja
tradicije arbitraže osnovane 1947. godine. Ovdje se može spomenuti i interesantno rješenje koje je pri-
mijenjeno u Republici Srbiji sa usvajanjem posebnog Zakona o arbitraži s obzirom da ova koncepcija
nije karakteristika evropske pravne škole.
27
Citat prema: prof. dr. Miloš Trifković i doc. dr. Sanjin Omanović, Međunarodno poslovno pravo i arbi-
traže, Izdavačka djelatnost Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 2001. godine, str. 512.
28
Član I/1a Evropske konvencije o međunarodnoj trgovačkoj arbitraži.
29
Tako je ilustrativan član 832 Zakonika o građanskom sudskom postupku Italije koji arbitražu predviđa
kao međunarodnu i u slučaju kada se bitni dio obaveza koje proističu iz odnosa iz koga je nastao spor
mora izvršiti u inostranstvu.
30
Pobliže: dr. Aleksandar Goldštajn, Međunarodna trgovačka arbitraža, Informator, Zagreb 1975. godine,
str. 12.
690
31
Tako: Pravilnik Arbitražnog suda u Londonu pod izrazom stranka podrazumijeva svaku stranku u sporu
ili njenog zastupnika.
32
I ovdje se kao izuzetak javlja anglosaksonska arbitražna praksa koja u arbitražnom sistemu USA poznaje
i rješavanje sporova u vezi sa dioničarstvom, kao i sporova u vezi sa zaštitom prava industrijske svojine,
ali samo u fazi njihove privredne eksploatacije, ne i zaštite. Tako se za ovaj drugi slučaj kao leader case
izdvaja Scherk v. Alberto Culver.
33
Odluka Okružnog suda u Banjoj Luci, br. Pž – 238/03 od 25.12.2005. (Sudska praksa domaćih i stranih
sudova 21/07) i Opštinski sud Sarajevo Ps – 405/04 od 04.05.2004. potvrđena odlukom Kantonalnog
suda Sarajevo Pž – 102/04 od 29.09.2004.
34
Čl. II/2 Njujorške konvencije i čl. I/2 Evropske konvencije.
35
Čl. 1027 Njemačkog građanskog zakonika.
36
Čl. 1447 i 1449 Zakonika o građanskom sudskom postupku.
37
Pobliže vidjeti; Jelena S. Perović, op.cit. str. 124-131.
38
Čl. II, st. 1 Njujorške konvencije.
39
Najšire poimanje ovog instituta je bilo prihvaćeno u njemačkoj pravnoj doktrini. Tako se smatralo da
arbitar ima ovlaštenja u sporu da odlučuje bez ikakve sudske kontrole koja se odnosi na njihovu
nadležnost.
40
Čl. V/3 Evropske konvencije. Isto tako član 16 st. 3 Model-zakona UNCITRAL-a, prema kome, ako arbi-
tar kao prejudicijelno pitanje riješi da je nadležan, stranke mogu od redovnog suda zahtijevati da
odluči o tom pitanju, ali arbitražni sud može da nastavi sa arbitražnim postupkom, kao i da donese
arbitražnu odluku.
41
Prema članu 4 i 6 Pravilnika o mirenju i arbitraži Međunarodne trgovinske komore u Parizu.
42
Tako: dr. Alkesandar Goldštajn, op. cit. str. 27.
43
Citat prema: dr. Aleksandar Goldštajn, op. cit. str. 23.
44
Pobliže kod: Trifković dr. Miloš i Omanović dr. Sanjin, op. cit. str. 524-525; isto tako član VII/2 Evropske
konvencije o međunarodnoj trgovačkoj arbitraži kao i Pravilnik Arbitražnog suda Međunarodne tr-
govinske komore u Parizu član 13/4 i 5.
45
Pobliže vidjeti kod: dr. Aleksandar Goldštajn, op. cit. str 25 i 26.
46
Pobliže o priznavanju i izvršavanju inostranih arbitražnih odluka kod: Borivoje Poznić, O priznavanju
i izvršavanju stranih sudskih i arbitražnih odluka, Anali br. 6/83.
47
Posebno o pojedinim aspektima ICSID vidjeti kod: Eduard Kunštek, Arbitražna nadležnost ICSID, Pra-
vni fakultet Rijeka, 2002. godine.
48
O problemima izbora mjerodavnog prava vidjeti: Begić dr. Taida: „Applicable Law in International In-
vestments Disputes“, Eleven Publihing, Utrecht , 2005
49
Zakon o parničnom postupku (Sl. novine FBiH br. 53/03; citiraće se kao: ZPP).
691
50
Zakon o parničnom postupku (Sl.gl. RS 58/03 i 85/03:i ovaj akt će se citirati kao ZPP, obzirom da su tek-
stovi oba Zakona identični). Brčko Distrikt je svoj Zakon o parničnom postupku donijo još 2000. godine
(Sl. gl. 5/00).
51
O pojedinim aspektima pobijanja arbitražnih odluka u pravu BiH vidjeti kod: dr. Jozo Žizmić, „Pobijanje
arbitražnih odluka u bosanskohercegovačkom pravu“, Zbornik radova Aktuelnosti građanskog i trgo-
vačkog zaonodavstva i pravne prakse, broj 9, strana 205-228.
52
Član 20 Zakona o Vanjskotrgovinskoj komori Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 30/2001); član 40 Statuta
Spoljnotrgovinske komore Bosne i Hercegovine od 25.06.2002.
53
Pravilnik je donesen 17.06.1998. g. Citiraće se dalje kao: Pravilnik i Arbitraža.
692
BIBLIOGRAFIJA
______________
01. „Russian debt – Pay up”, Economist, June 30, 2001.
02. „Enciklopedija imovinskog prava i prava udruženog rada”, Sl. l. SFRJ, tom II, Beograd 1978, str. 31-32.
03. „Legal barriers in E-business“, Commission Staff Working Paper, Brussels, 2004.
04. „Legal Framework for the Treatment of Foreign Investment”, Vol II, Report to the Development Com-
mittee of the Legal Framework for the Treatment of Foreign Investment”, World Bank 1992.
05. „Međunarodno trgovačko pravo – Konvencije – Pravila – Opći uvjeti poslovanja“, Informator, Zagreb
1970.
06. „Pravna enciklopedija”, II izd, svezak I, Savremena administracija, Beograd, 1984.
07. A Guide for Business to The Electronic Commerce (EC Directive) Regulations 2002, Department of
Trade and Industry, July 2002.
08. Adapting E-business policies in a changing environment-The lessons of theGo Digital Initiative and
the Chalenges ahead, Communication from The Commission to The Council, The European Parlia-
ment, The European Economic and Social Committee and The Committee of the Regions, Brussels,
(2003).
09. Aldonas D. Grant: “Multilateral Investment Agreements”, The Interantional Lawyer, 2/97, p. 447
10. Allahyar Mouri: “The International Law of Expropriation as Reflected in the Work of the Iran – U.S.
Claims Tribunal”, Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht/Boston/London, ——————-
11. Andrassy Juraj: „Međunarodno pravo”, VII izd., Školska knjiga, Zagreb 1978.
12. Angelov S., Grefen P.: „B2B eContract Handling-A Survey of Projects, Papers and Standards”, University
of Twente, Netherlands 2003.
13. Antonijević dr. Zoran, Petrović dr. Milan, Pavićević dr. Božidar: „Bankarsko pravo“, Savremena
administracija, Beograd 1982.
14. Antonijević dr. Zoran: „Pravo spoljne trgovine”, Prosveta, Beograd 1967.
15. August Ray: „International Business Law–Text, Cases and Readings”, III eds., Prentice Hall, —-———
- 2000.
16. Avramov dr. Smilja: „Međunarodno javno pravo”, VI izd., Savremena administracija, Beograd 1980.
17. Backović dr. Enver: „Finansiranje spoljnotrgovinskih transakcija“, Ekonomski fakultet u Sarajevu,
Sarajevo 2007.
18. Badovinac Gavro: „Ugovori o iskorištavanju pomorskih brodova“, Narodne novine, Zagreb 1970.
19. Bajrambašić Izet: „Dostignuća u finasiranju infrastrukture – Public Private Partnership – Private Fi-
nance Initiative”, Grafika Šaran, Sarajevo 2003.
20. Barnes–Dworkin-Richards: „The Law for Business”, IIIrd eds., Irwin, Homewood ———————
21. Basedow Juergen: „Un droit commun des contracs pour le Marche commun”, Revue interantionale
de droit compare, 1/98
695
22. Begić dr. Taida: „Applicable LAL IN International Investments Disputes“, Eleven Publihing, Utrecht
2005
23. Begtić dr. Rešad, „Metodologija viših oblika poslovno tehničke saradnje sa inostranstvom“, Knjiga II,
Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo 1980
24. Begtić dr. Rešad, Burnazović Tufik, Čović dr. Šefik, Trifković dr. Miloš: „Modeli ugovora o poslovnoj sa-
radnji sa inostranstvom (sa komentarima)”, Ekonomski institut, Sarajevo 1982.
25. Begtić dr. Rešad: „Upravljanje poslovnim marketingom”, Ekonomski fakultet Univerziteta u Tuzli, Tuzla
1997.
26. Bellamy Cristopher, Child Graham: „Common Market Law of Competition”, IIIrd eds., Sweet and
Maxwell, London 1987.
27. Bikić dr. Abedin: „Neki praktični aspekti primjene Konvencije UN o međunarodnoj prodaji robe“,
Zbornik radova sa savjetovanja u Neumu „Aktualnosti građanskog i trgovačkog zakonodavstva i pra-
vne prakse“, br. 3, Mostar 2005, p. 229
28. Bikić dr. Abedin: „Problematika neimenovanih ugovora na primjeru ugovora o faktoringu“, Godišnjak
Pravnog Fakulteta u Sarajevu, br. 43, 2000, p. 69
29. Borivoje Poznić: „Arbitražno rješavanja sporova“, —————————, Novi Sad 1973.
30. Bovis Christopher: “Business Law in the European Union”, Sweetand Maxwell, London 1997.
31. Brownlie Ian: „Principles of Public International Law”, IV eds., Clarendon Press, Oxford 1990.
32. C.J. Armstrong, „Staying Legal: A Guide to Issues and Practice for Users and Publishers of Electronic
Resources“, Library Association Publishing, ———— 1999.
33. Caemmerer/Schlechtriem: „Kommentar zum Einheitlichen UN-Kaufrecht“, Verlag C.H. Beck,
Muenchen 1990.
34. Carić dr. Slavko, Hribovšek dr. Frane: „Spoljnotrgovinska plaćanja”, Naučna knjiga, Beograd 1990.
35. Carreau Dominique: „Le contrainte economique en droit international”, Revue Internationale de Droit
Economique, 3/1987
36. Cheshire - Fifoot: „The Law of Contract”, VIIth eds., Butterworths, London 1969.
37. Christian Richard: „International Agency, Distribution and Licensing Agreements“, Longman, London
1986.
38. Graf von Bernstorff Christoph: „Vertragsgestaltung im Auslandsgeschaeft”, Fritz Knapp Verlag, Frank-
furt a/M 1997.
39. Clive M. Schmitthoff: „Međunarodno trgovačko pravo - njegov razvoj, formuliranje i funkcionisanje”,
u: „Postupan razvoj međunarodnog trgovačkog prava”, Informator, Zagreb 1972.
40. Čović dr. Šefik: „Saobraznost isporuke robe sa ugovorom o međunarodnoj prodaji“, Svjetlost, Sarajevo
1977.
41. Čović dr. Šefik: „Zaključivanje kupoprodajnog ugovora putem javne licitacije i prikupljanja ponuda“,
Ekonomski glasnik, br. 29-30, 1981.
696
42. Dagefoerde Corsten: „Internationales Financziemugleasing – Deutsches Kallisionrecht und Konvention

von Ottawa (1998)” C.H. Beck, Muenchen 1992.
43. Davey Jonathan, Randolph Fergus: „Guide to the Commercial Agents Regulation”, ————-
Oxfordshire 1994.
44. David B. Canton, John E.: “Legal Landmines in E-Commerce“, McGraw-Hill Education, —————— 2002.
45. David Rene: „Cours de droit prive compare”, Les couurs de droit, Paris 1967.
46. Deborah A. DeMott: „Agency Law in Cyberspace”, Duke Law School, Social Sciance Network Electronic
Paper Collection, 2006.
47. Deist Michael: „Toward a General Agreement on the Regulation of Foreign Direct Investment”, Law
and Policy in International Business, 3/95, p. 675.
48. Deša Mlikotin-Tomić: „Pravo međunarodne trgovine”, Školska knjiga, Zagreb 1999.
49. Dickson K. W. Chiu, „A Three-layer Architecture fo E-Contract Enforcement in an E-Service Environment“,
IEEE, 2004.
50. Dika dr. Mihajlo, Knežević dr. Gašo, Stojanović dr. Srđan: „Komentar Zakona o međunarodnom pri-
vatnom i procesnom pravu“, Nomos, Beograd 1991.
51. Dobrosav Mitrović: Međunarodna trgovinska arbitraža, Centar za međunarodne studije, Beograd 1996.
52. Đorđević dr. Stevan i drugi: „Građa međunarodnog javnog prava”, Knjiga III, Dnevnik, Novi Sad 1989.
53. Draškić dr Mladen: „Zaključivanje ugovora o prodaji“, CRS, Beograd 1986.
54. Draškić dr Mladen: „Međunarodna prodaja prema uniformnim pravilima i uporednom pravu“, Ex-
portpress, Beograd 1987.
55. Draškić dr. Mladen: „Međunarodno privredno ugovorno pravo”, VI izd., Savremena administracija,
Beograd 1990.
56. Draškić dr. Mladen: „Međunarodno privredno ugovorno pravo”, Savremena administracija, Beograd
1988.
57. Dunoff L. Jeffry: „Rethinking International Trade” u: „Linkage as Phenomenon: An Interdisciplinary
Approach“, Journal of International Economic Law, Vol 19:2, pp. 347–387.
58. Đurović dr. Radomir: „Međunarodno privredno pravo“, VI izd., Savremena administracija, Beograd
1982.
59. Đurović dr. Radomir: „Međunarodno privredno pravo sa obrascima ugovora”, XII izd., Savremena ad-
ministracija, Beograd 2004.
60. E. Jayme, Bianca C.M., Bonell M.J.: „Commentary on the International Sales Law, the 1980. Vienna
Sales Convention“, Giuffre, Milan 1987.
61. Eduard Kunštek: „Arbitražna nadležnost ICSID“, Pravni fakultet Rijeka, Rijeka 2002.
62. Eisner dr Bertold, Horvat dr Marjan: „Rimsko pravo“, ————, Zagreb, 1949.
697
63. Escher dr Alfred: „Weltbank-Schicdszantrum: Zustdendiket fuer die Beilegung von Investitionsstre-
itiokeiten”, Rech der Internationalen Wirtsdroft, 1/2001, p. 27-30.
64. Fauvarque Cosson Benedicte: „Les Contracts du commerce international, une approche nouvelle:
Les principles d’UNIDROIT relatifs aux contrats du commerce international”, Revue Internationale du droit
compare, 2/98.
65. Fikentscher dr Wolfgang: „Wirtschaftsrecht”, Band I, ———, Muenchen 1983.
66. Folsom Ralph, Gordon Walace Michael, Spanogle John: „International Trade and Investment”, West
Publishing, St. Paul 1996.
67. Eleanor: „Competition Law” u Lowenfeld Andreas: „International Economic Law”, Oxford University
Press, Oxford 2003.
68. Fromm Blanca: „Bringing Scttlement out of the Shadows: Information About Scttlement in the Age
of Confidentiality”, UCLA Law Review, 3/2001, p. 664,
69. Fridman G. H. L.: „The Law of Agency”, VIth eds., Butterworths, London 1990.
70. Gabriel Henry: „Practicioner’s Guide to Convention on Contracts for International Sale of Goods (CISG)
and the Uniform Commercial Code (UCC)“, Oceana Publications, New York - London - Rome 1994.
71. Gaillard Emmanuel: „Trente ans de Lex Mercatoria – Pour une application selective de la methode des
principes generaux du droit”, Journal du droit international, 1/1995.
72. Gazel Fox (ed.): „International Economic Law and Developing States: Some Aspects”, The British In-
stitute for International and Comparative Law, London 1988.
73. Geist Michael: „Toward a General Agreement on the Regulation of Foreign Direct Investment”, Law
and Policy in International Business, 3/95, p. 678.
74. Gildeggen Reiner: „Internationale Handeslgeschaefte – Eine Einfuerung in das Reecht des grenzue-
berschreitenden Handels“, Franz Vahlen, Muenchen 2000.
75. Gillian White: „Principles of International Economic Law: An Attempt to Map the Territory” u Hazel Fox:
„International Economic Law and Developing States: Some Aspects”, The British of International and
Comparative Law, London 1988.
76. Goldštajn Aleksandar, Triva Siniša: „Međunarodna trgovačka arbitraža“, Informator, Zagreb 1987.
77. Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodna trgovačka arbitraža i Lex mercatoria” u: Goldštajn dr. Alek-
sandar, Triva dr. Siniša: „Međunarodna trgovačka arbitraža”, Informator, Zagreb 1987.
78. Goldštajn dr Aleksandar: Uvod u: Vilus dr. Jelene: “Komentar Konvencije UN“, Informator, Zagreb 1981.
79. Goldštajn dr. Aleksandar: „Državni akti i vanjskotrgovinski ugovor“, Informator, Zagreb 1966.
80. Goldštajn dr. Aleksandar: „Međunarodno trgovačko pravo, konvencije, pravila, opći uvjeti poslovanja”,
Informator, Zagreb 1970.
81. Goldštajn dr. Aleksandar: „Opći uvjeti poslovanja” u: „Opći uvjeti poslovanja u međunarodnoj trgovini”,
Informator, Zagreb 1970.
698
082. Goldštajn dr. Aleksandar: „The New Law Merchant”, Journal of Bussiness Law, 12/1961, p. -
083. Goode Roy: „Commercial Law”, II eds., Penguin Books, London, 1995.
084. Gorenc dr. Vilim: „Privredno pravo – Ugovori“, Školska knjiga, Zagreb 1984.
085. Gorenc Vilim, „Ugovor o factoringu“, Školska knjiga, Zagreb 1988.
086. Grabovac dr. Ivo: „Analiza klauzula u teretnici jugoslovenskih brodara“, Institut za uporedno pravo,
Beograd 1970.
087. Gray Chweril, Jarosz William: „Laws and Regulation of Foreign Direct Investment: Experience from
Central and Eastern Europe”, Columbia Journal of Transnational Law, 1/95
088. Grey Cheryl–Jarosz William: „Law and Regulation of Foreign Direct Investment: the Experience from
Central and Eastern Europe”, Columbia Journal of Transnational Law, 33:1, ——————-, p. 13.
089. Guest A.G (ed.): „Benjamin’s Sale of Goods”, IVth eds., Sweet and Maxwell, London 1992.
090. Hans van Houtte: „The Law of International Trade”, Sweet & Maxwell, London, 1995.
091. Hartley T.C: „Osnovi prava Evropske zajednice”, Fond otvoreno društvo–Pravni centar, Sarajevo 1998.
092. Hashem, Ibrahim, Tawfik: „Egypt: the New Law No. 8 of 1997 on Insvestment Guarantees and
Incentives” Arab Law Quarterly, 13:1:1998, pp. 80–81.
093. Henry Cheeseman: „Business Law: Legal, E-Commerce, Ethical and International Environments“,
Prentice Hall, —————- 2003.
094. Herdegen Mathias: „Internationales Wirtschaftsrecht”, Beck, Muenchen 1995.
095. Hillgenberg Hartmant: „A Fresh Look at Soft Law”, European Journal of International Law, 3/1999, p. 500.
096. Hodžić dr. Kadrija: „(Re)privatizacija i globalizacija – ekonomska misao privatizacije, privatnog vlas-
ništva i slobodnog tržišta u globalnoj privredi“, Forum Bosna, 22/03
097. Houtte Hans: „The Law of International Trade”, Sweet & Maxwell, London 1995.
098. Hsieh C., Lin B., „Impact of Standardization on EDI in B2B Development“, Industrial Mangment Data
Systems, Vol. 104, No. 1, 2004.
099. Ian Walden, Julia Hornie: „E -Commerce Law and Practice in Europe“, A Publication of the ECLIP
Network Woodhead Publishing, ————— 2000.
100. Ignaz Seidl Hohenveldern: „International Economic Law”, II eds., Martinus Nijhoff Publishers,
Dordrecht-Boston-London 1992.
101. Ivan Miloš, Dušan Rudić: „Slobodne zone – značajne točke prometnog i gospodarskog sustava
Republike Hrvatske“, Naše more, 52 (3-4)/2005.
102. Ivošević dr. Borislav: „Odgovornost pomorskog brodara“, Savremena administracija, Beograd 1974.
103. Ivošević dr. Borislav: „Osnovi saobraćajnog prava“, Univerzitetska riječ, Titograd 1983.
104. Jakšić Aleksandar: Međunarodna trgovinska arbitraža, Margo-art, Beograd 2003.
105. Jelena S. Perović: Ugovor o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži, Službeni list SRJ, Beograd 2002.
699
106. Jelena Vilus: „Elektronsko trgovačko pravo“, Evropski centar za mir i razvoj (ECPD) Univerziteta za mir
UN, Beograd 2000.
107. Jezdić dr. Mihailo: „Međunarodno privatno pravo”, knjiga I, Naučna knjiga, Beograd 1967.
108. John Bagby: „E-Commerce Law: Issues for Business“, South Western College Publishing, ————
— 2002.
109. John E. Lang, A. Babich (ed.): „Doing Business in China”, Transnational juris Publication, New York
1994.
110. Steinter Josephine, Woods Lorna: „EC Law”, Blackstone Press, London 1998.
111. Kapor dr. Vladimir, Carić dr. Slavko, „Ugovori robnog prometa“, V izd., Svetozar Marković, Beograd
1983.
112. Kasagaić dr. Rajko: „Osnovi prava i poslovno pravo“, II izd., Ekonomski fakultet u Banjoj Luci, Banja
Luka 2005.
113. Lake Ralph, Draetta Ugo: „Letters of Intent and Other Precontractual Documents–Comparative
analysis and Forms“, Butterworths, London———————
114. Lando Ole: „The Lex Mercatoria in International Commercial Arbitration“, The International and Com-
parative Law Quarterlz, Vol 34, No. 4, October 1985, p. 752.
115. Langner Olaf: „Das Kaufrecht auf dem Preufsfand der Worenver Vehrsfreiheit des EG–Vertrages”, Ra-
bels Zeitschrift tuer auslaendisches- und internationales, Privatrecht , 2/2001
116. Legal barriers in E-business, Commission Staff Working Paper, Brussels 2004.
117. Lehrberg Bert: „Renegotiation clauses, the doctrine of asssumptions and unfair contract terms”, Eu-
ropean Review of Private Law, 6/1998, pp. 265–285.
118. Leo D’Arcy, Carole Murray, Barbara Cleave (ed.): „Schmitthoff’s Export Trade – The Law and Practice
of International trade”, X ed, Sweet and Maxwell, London 2000.
119. Lillian Edwards: „The New Legal Framework for E-Commerce in Europe” Hart Publishing, ————
—- 2004
120. Loussouran Yvon, Bredin Jean- Denis: „Droit du commerce International”, Sirey, Paris 1969.
121. Lowenfeld Andreas: „International Economic Law“, Oxford University Press, Oxford 2003.
122. Lukić Radomir V: „Ustav Republike Srpske”, Strani pravni život, 1/97, pp. 15–35.
123. Malluann Roman: „New FIDIC Standardbedingungen fuer Ban-und Anlagevertraege”, Recht der In-
terntionalen Wirtschaft (RIW), 7/2000, pp. 532 - 540.
124. Marković Bajalović mr. Dijana: „Pravna forma međunarodnih kompenzacionih poslova“ u: „Novi
ugovori od značaja za privredni razvoj Jugoslavije“, Zbornik sa Savjetovanja u Beogradu, Institut za
uporedno pravo, Beograd 1995.
125. Marković Bajalović dr. Dijana: „Tržišna moć preduzeća i antimonopolsko pravo”, JU Službeni list SRJ,
Beograd 2000.
700
126. Matić Željko: „The Hague Comention on the Law Applicable to Contracts for the International Sale
of Goods - Rules on the Applicable Law“ in: „International Contracts and Conflicts of Law“ ed: P.
Šarčević, Graham and Trotman, M.Nijhoff, London - Dordrecht - Boston 1990.
127. Međunarodna trgovačka komora u Parizu (ICC), Publikacija No. 272, 1973.
128. Medwig T. Michael: „The New Law Merchant: Legal Rhetoric and Commercial Reality”, Law and Policy
in International Business, 2/94, p.590.
129. Merkt dr. Hano: „Internationaler Unternehmenskauf“, RWS Verlag Kommunikationsforum GmbH,
Koeln 2003.
130. Merrit W. Raymond, Clifford R. Ennico: „Corporate Practice Handbook”, NYS BA, New York 1992
131. Milan Pak: Međunarodno privatno pravo, Naučna knjiga, Beograd 1989.
132. Miloš dr. Trifković, Sanjin dr. Omanović: Međunarodno poslovno pravo i arbitraže, Ekonomski fakultet
u Sarajevu, Sarajevo 2001.
133. Mlikotin Tomić Deša, Horak Hana, Šoljan Vedran, Pecotić Kaufman Jasminka: „Europsko tržišno
pravo“, Školska knjiga, Zagreb 2006.
134. Mlikotin Tomić dr. Deša: „Pravo međunarodne trgovine”, Školska knjiga, Zagreb 1999.
135. Mlikotin Tomić dr. Deša: „Ugovaranje distribucije i usluga”, Računovodstvo, revizija, finansije 3/93, p.
390.
136. Mlikotin Tomić dr. Deša: „Ugovor o međunarodnoj prodaji“, Računovodstvo i financije, 4/1994, pp. 63-64.
137. Mlikton Tomić dr. Deša, Trifković dr. Miloš: „Pravo konkurencije EZ i Jugoslavije” u: „Privreda BiH i Ev-
ropa 92 - Separat Trgovina”, Ekonomski institut, Sarajevo, 1992.
138. Morris Rosenthal: „Techniques of international trade“ McGraw Hill, —————1950.
139. Muchlinski Peter: „Multinational enterprises and the Law”, Blackwell, Oxford UK - Cambridge USA
1999.
140. Muminović dr. Edin: „Osnovi međunarodnog privatnog prava”, Studentska štamparija Sarajevo,
Sarajevo 1996.
141. Muminović dr. Edin: „Procesno međunarodno privatno pravo”, Pravni fakultet Sarajevo, Sarajevo
2006.
142. Nikolajević dr. Borko: „Međunarodno privredno pravo”, skripta, ——- Beograd 1962.
143. Palitha Tikiri, Bandara Kohona: „The Regulation of International Economic Relations through Law”,
Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht/Boston/Lancaster, 1985.
144. Parra Antonio: „III Principles Governing Foreign Investment, as Reflected in National Investment
Codes” in: „Legal Treatment of Foreign Investment: „The World Bank Guidelines”, Martinus Nijhoff
Publishers, Dordrecht/Boston/London 1993.
145. Pavićević dr. Božidar: „Bankarska garancija”, Naučna knjiga, Beograd 1989.
701
146. Pavičević dr. Božidar: „Pravni oblici privredne saradnje sa stranim partnerima”, Privrednopravni
priručnik, Beograd 1987.
147. Perović dr. Jelena: „Bitna povreda ugovora - Međunarodna prodaja robe“, Službeni list SCG,
Beograd 2004.
148. Perović dr. Jelena: „Bitna povreda ugovora – Međunarodna prodaja robe“, Službeni list SCG, Beograd
2004.
149. Perović dr. Slobodan: „Obligaciono pravo”, Privredna štampa, Beograd 1980.
150. Pivka Hilda Marija, Puharič Krešo: „Pravo mednarodne trgovine“, Založba - Uradni list Republike
Slovenije, Ljubljana 1999.
151. Plucknett Theodore: „A Concise History of the Common Law”, Little, Brown and Co, Boston 1956.
152. Popov dr. Danica: „Ugovor o kupoprodaji investicione opreme“, Naučna knjiga, Beograd 1989.
153. Pravna encikolopedija – 1, Savremena administracija, Beograd 1985.
154. Pravni leksikon, II izmenjeno i dopunjeno izd., Savremena administracija, Beograd 1970.
155. Radovanović Vučković Marija: „Zastupništvo u građanskom i privrednom pravu”, Institut za uporedno
pravo, Beograd 1969.
156. Reihtmann dr. Christoph: „Internationales Vertragsrecht”, Otto Schmidft, Koeln 1980.
157. Rene David: „Uvod u privatno pravo Engleske”, IUP, Beograd 1960.
158. Roger Miller: „Law for E-Commerce“, South Western College Publishing, ———— 2001.
159. Rose D. Alan: „The Challenges for Uniform Law in the Twenty-First Century”, Uniform Law Review,
1/1996.
160. Rosenberg dr. Ljudevit: „Bankarski poslovi i instrumenti plaćanja i kreditiranja” u: „Obavezno pravo”,
Knjiga I, redaktor Goldštajn dr. Aleksandar, Informator, Zagreb 1978.
161. Rosenberg dr. Ljudevit: „Pravo međunarodnih plaćanja”, svezak II, Informator, Zagreb 1975.
162. Rozenberg dr. Ljudevit: „Bankarski ugovori” u „Obvezno pravo”, knjiga I, redaktor Goldštajn dr.
Aleksandar, Informator, Zagreb 1978.
163. Sajko dr. Krešimir, „Međunarodno privatno pravo – Opći dio”, III izd., Informator, Zagreb 1996.
164. Sajko dr. Krešimir, Dika dr. Mihajlo: „Arbitražno rješavanje međunarodnih trgovačkih sporova”, CMSR,
Ljubljana 1989.
165. Sauve Pierre: “Qs and As on Trade. Investment and the WTO”, Journal of World Trade, 4/97, p. 57.
166. Schafer Richard, Earle Beverley, Augusti Filiberto: „International Business Law and its Environment“,
V eds., West – Thompson Learning, ————— 2002.
167. Schitthoff Klive: „The Law and Practice of International Trade”, IXth eds., Stevens, London 1990.
168. Schluep Walter: „Innominatvertrage” in: Schwelzerisches Privatrecht, Helbing und Lichtenhahn,
Basel 1979.
702
169. Schmitthoff Clive: „Export Trade – The Law & Practice of International Trade”, IXth eds., Stevens, London
1990.
170. Schreuer Christoph: „Decisions ex Aequo et Bono Under the ICSID Convention”, ICSID Review – For-
eign Investment Law Journal, 1/96, pp. 37–64.
171. Schrijver Nico: „Developments in International Investment Law” u “Essays in Honor of Wang Tieya”,
Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht/Bosnot/London 1993.
172. Schrijver Nico: „Permanent Sovereignity Over Natural Resources versus Common Heritage of
Mankind: Complementary or Contradictory Principles of International Economic Law”, in: De Waart,
Peters and Denters (eds.): „International Law and Development”, Martinus Nijhoff Publishers, Dor-
drecht/Bosnot/London 1993.
173. Schulze C.: “Don’t Panic, Do e-commerce”, European Commission Electronic Commerce Team
174. Scott W. Pink: „The Internet and E-Commerce Legal Handbook“, Prima Lifestyles, ——————-
2001
175. Sheane, P: Review of international trends and development in Free Zones and comparison with
zones in Croatia, CARDS project, Zagreb 2006.
176. Šime Ivanjko, Hilda Marija Pivka, Krešo Puharič: „Pravo međunarodne trgovine“, Uradni list Slovenije,
Ljubljana 1989.
177. Simić dr. Milić, Trifković dr. Miloš, „Poslovno pravo – osnovi prava i obligacija, privredna/ trgovačka
društva”, Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 1999.
178. Simić mr. Pavla, „Ugovor o lizingu u inozemnom, međunarodnom i našem trgovačkom (privred-
nom) pravu”, Informator, br. 3654, 1989, pp. 4-7.
179. Simmons&Simmons: „Communication Practice E-Commerce Law: Doing Business Online“, Copen-
hagen Business School Press, Copenhagen 2003.
180. Siniša Triva: Arbitražno rješavanje sporova, Zavod za naučno-istraživački rad Pravnog fakulteta u
Novom Sadu, Novi Sad 1973.
181. Slakoper mr. Zvonimir: „Recent Cases on Bank Guarantees in Croatian courts”, u materijalima za sa-
vjetovanje „Restrukturiranje gospodarstva u tranziciji - knjiga I”, Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb
1996. pp. 362-366,
182. Šogorov dr. Stevan: „Bankarsko pravo“, Poslovni biro SB, Novi Sad 2004.
183. Šogorov dr. Stevan: „Bankarske garancije”, Naučna knjiga, Beograd, 1985, str. 17.
184. Spasić dr. Ivanka: „Obaveze i prava učesnika u trostranoj finansijskoj lizing operaciji” u: „Novi ugo-
vori od značaja za privredni razvoj Jugoslavije”, IUP – PKJ, Beograd 1995.
185. Sremec dr. Dragutin: „Pravo robnog i nerobnog prometa”, Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb 1983.
186. Steve Hedly, Tanja Aplin: „Statutes on IT and E-Commerce“, Oxford University Press, Oxford 2002.
187. Stevens and Borrie: „Mercantile Law“, XVII eds., Butterworths, London 1978.
188. Stojanović dr. Obrad: „Rimsko pravo danas”, Anali, 2/1969, str. 178
703
189. Sultanović dr. Aziz, Trifković dr. Miloš Simić dr. Milić: „Teorija države i prava, statusnog i obligacionog
prava“, V. Masleša, Sarajevo 1984.
190. Sultanović dr. Aziz, Trifković dr. Miloš, Simić dr. Milić: „Ugovor o prodaji robe u uporednom, domaćem
i međunarodnom pravu“, Ekonomski fakultet, Sarajevo 1990.
191. Swanson Steeven: „Jurisdictional Discovery under the Foreign Sovereign Immunities Act”, Emory
International Law Review, 2/1999, pp. 447-457.
192. Tešić dr. Milorad: „Spoljnotrgovinsko poslovanje”, IX izd., Savremena administracija, Beograd 1980.
193. Tompkins Arthur: „A Practical Guide to International Commercial Arbitration”—————— 1991.
194. Trajković dr. Miodrag: „Pomorsko pravo“, ————————-Beograd 1977.
195. Trebilcock J. Michael, Howse Robert: „The Regulation of International Trade”, III eds., Rutledge, New
York 2005.
196. Trifković dr Miloš: „Međunarodno poslovno pravo“, Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 2001.
197. Trifković dr Miloš: „Odgovornost prevoznika za neizvršenje obaveze iz opšteg tipa ugovora o pre-
vozu stvari drumom u domaćem transportu“, IUP, Beograd 1972,
198. Trifković dr Miloš: „Pravni režim stranih ulaganja u Republiku/Federaciju Bosnu i Hercegovinu”,
Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 1998.
199. Trifković dr Miloš: „Pregled, principi i problemi pravne regulative vanjske trgovine“, Materijal za sav-
jetovanje, PKBiH, Sarajevo 1995.
200. Trifković dr. Miloš, Trivun dr. Veljko: „Oblici organizovanja faktoring kompanija“, Banke u Bosni i Herce-
govini, 64/2005, pp. 34 – 36
201. Trifković dr. Miloš, Trivun dr. Veljko, „Faktoring i forfeit posao kao sredstvo naplate potraživanja“, 8.
međunarodni simpozij Udruženja/Udruge računovođa i revizora FBiH, Neum 2005.
202. Trifković dr. Miloš, Trivun dr. Veljko: „Osnovni pravni aspekti factoring posla“, Prizma, juli/august
2005, pp. 37 – 39.
203. Trifković dr. Miloš, Trivun dr. Veljko: „Pravni okvir faktoring posla u legislativi Bosne i Hercegovine“,
6. međunarodni simpozij: „Računovodstvena, porezna i reforma javnog sektora“, Neum 2005,
pp. 381 – 389
204. Trifković dr. Miloš: „Međunarodno poslovno pravo“, Ekonomski fakultet Sarajevo, Sarajevo 2001
205. Trifković dr. Miloš „Ugovori o međunarodnoj prodaji robe...” Fond otvoreno društvo - MIT Centar,
Sarajevo 1998.
206. Trifković dr. Miloš: „Prava industrijske i trgovačke svojine u procesu transfera tehnologije u EEZ” u:
„Privreda BiH i Evrope 92 - Separat: Preduzeće i pravni okviri saradnja preduzeća u EZ”, Ekonomski
institut, Sarajevo 1992.
207. Trifković dr. Miloš: „Pravni aspekti kalkulacije u međunarodnim ugovaranjima“, Simpozij SRFR, Neum
1987, pp. 134-150.
704
208. Trifković dr. Miloš: „Sredstva obezbjeđenja plaćanja“ u: „Nastavne teme škole za računovođe“,
Knjiga II, Sarajevo 1995
209. Trifković dr. Miloš: „Zakon o stranim ulaganjima i prateći podzakonski akti” seminar „Aktualno stanje
vanjskotrgovinske regulative PKBiH, Sarajevo 1995.
210. Trifković dr. Miloš: Analiza ugovornog regulisanja poslovne saradnje izvozne privrede, Ekonomski
institut Sarajevo, Sarajevo 1988.
211. Trifković dr. Miloš: „Aktuelna pitanja pravne i samoupravne regulative spoljnotrgovinskih odnosa
organizacija udruženog rada“, Opredjeljenja, 9/1987, pp. 18-20.
212. Trifković dr. Miloš: „Koncentracije i zajednička ulaganja kao oblik direktnih stranih investicija u pravu
EEZ”, projekat „Privreda BiH i Evropa ‘92, separat Kretanje kapitala”, Ekonomski institut Sarajevo,
Sarajevo 1992.
213. Trifković dr. Miloš: „Međunarodno poslovno pravo (Pojam, izvori, subjekti i pravo EZ)”, Ekonomski
fakultet Sarajevo, Sarajevo 2000.
214. Trifković dr. Miloš: „Međunarodno poslovno pravo“, Ekonomski fakultet Sarajevo, Sarajevo 2001.
215. Trifković dr. Miloš: „Nelojalna utakmica”, Svjetlost, Sarajevo 1990.
216. Trifković dr. Miloš: „Novi pravni režim direktnih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu”, Službeni list
BiH, Sarajevo 2000.
217. Trifković dr. Miloš: „Određivanje monopolskih sporazuma u pravima Bosne i Hercegovine i Evropske
unije“, Pregled, 4/06, pp. 69 – 71
218. Trifković dr. Miloš: „Pregled, principi i problemi pravne regulative vanjske trgovine”, seminar PKBiH
i PKS „Aktuelno stanje vanjskotrgovinske regulative”, Sarajevo 1995.
219. Trifković dr. Miloš: „Sporazum o uslovima za strana ulaganja koja utiču na trgovinu” u: „Strategija
BiH u pristupanju svjetskoj trgovinskoj organizaciji (WTO)”, Ministarstvo vanjske trgovine i
ekonomskih odnosa BiH, Sarajevo 1999.
220. Trifković dr. Miloš: „Sredstva obezbjeđenja plaćanja” u: „Nastavne teme škole za samostalne
računovođe”, knjiga II, Sarajevo 1995.
221. Trifković dr. Miloš, Simić dr. Milić, Sultanović dr. Aziz: „Poslovno pravo – ugovori, vrijednosni papiri
i pravo konkurencije”, Šahinpašić, Sarajevo 1997.
222. Ulrich Magnus, Peter Mankovski: „The Grean Paper on a Future Rome I Regulation-on the Road to
Renewed European Private International Law of Contracts“, Vergleichende rechts-wissenschaft,
Hamburg 2004.
223. Uwe Blaurock: „Grundstruktur und aktuelle Fragen des Factoring“, Juristische Arbeitsblatter, 6/1989
224. Vadcar Corinne: „Le projet d’Acord multilateral sur l’investissement: Problematique de l’athesion des
pays du Sud”, Journal du droit international 1998, pp. 11–43.
225. Vilus dr. Jelena: „Određivanje i kontrola kvaliteta robe kod ugovora o prodaji“, IUP, Beograd 1970.
705
226. Vilus dr. Jelena, Carić dr. Slavko, Šogorov dr. Stevan: „Međunarodno privredno pravo”, Naučna knjiga,
Beograd 1984.
227. Vilus dr. Jelena: „Komentar Konvencije UN o međunarodnoj prodaji robe“, Informator, Zagreb 1981.
228. Vilus dr. Jelena: „Opšti uslovi formularnih ugovora”, IUP-SA, Beograd 1976.
229. Volckart Oliver, Mangels Antje: „Are the Roots of the Modern Lex Mercatoria Really Medieval“, Sout-
her Economic Journal, Vol 65, No 3, January 1999, pp. 435 – 446
230. Schmitthoff Clive: „The Law and Practice of International Trade”, Stevens, London 1990.
231. Vukadinović dr. Radovan: „Međunarodno poslovno pravo – Opšti deo”, Centar za pravo Evropske
unije Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Kragujevac 2005.
232. Vukadinović dr. Radovan: „Pravni odnosi iz međunarodnog dokumentarnog akreditiva”, Naučna
knjiga, Beograd 1989.
233. Vukadinović dr. Radovan: „Pravo Evropske unije“, IV izd., Pravni fakultet u Banja Luci i Centar za pravo
Evropske unije Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Banja Luka – Kragujevac 2005.
234. Vukadinović dr. Radovan: „Pravo Evropske unije”, Pravni fakultet u Banja Luci – Centar za Pravo Ev-
ropske unije Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Banja Luka – Kragujevac 2007
235. Vukimir dr. Branko: „Ugovori o zajedničkom ulaganju”, Informator, Zagreb 1994.
236. Vukmir dr. Branko: „Pravo međunarodnih plaćanja – Instrumenti osiguranja plaćanja“, PRiF, Zagreb
2007
237. Vukmir dr. Branko: „Međunarodno plaćanje”, CMSR, Ljubljana 1989.
238. Vukmir dr. Branko: „Opći uvjeti za ugovore o izvođenju investicijskih radova - međunarodni”, Centar
za informacije, Zagreb 1980.
239. Vukmir dr. Branko: „Ugovori o izvođenju investicijskih radova – međunarodni”, Centar za informacije,
Zagreb 1980.
240. Vukmir dr. Branko: „Ugovori o zajedničkim ulaganjima (Joint Venture Agreements)”, Informator,
Zagreb 1994.
241. Walter Schluep: „Innominatvertraege“, Helbing und Lichtenhahn, Basel 1979
242. Wilkey Malkolm Richard: „Introduction to Dispute Settlementin International trade and Foreign Di-
rect Investment”, Law and Policy in International Business, 3/95, p. 615.
243. Wyatt Derick, Dashwood Alan: „The Substantive Law of the EEC”, II eds., Sweet & Maxwell, London
1987.
244. Zeller Bruno: „The parole evidence rule and the CISG – a compartive analysis“, The Comparative and
International Law Journal of Southern Africa, Vol 36, No 3, 2003, p. 309.
245. Živančević dr. Miloš: „Inostrani trgovački agent - zastupnik” CMSR, Ljubljana 1988
706
ZAKONI
Zakon o Agenciji za rad i zapošljavanje (Sl. gl. BiH 21/03)
Zakon o Agenciji za unapređenje inozemnih investicija u Bosni I Hercegovini (Sl. gl. BiH 56/04)
Zakon o bankama (Sl. n. FBiH 39/98.)
Zakon o carinskoj politici Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 57/ 04).
Zakon o deviznom poslovanju FBiH (Sl. n. 10/94)
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o slobodnim zonama (Sl. gl. FBiH 37/04)
Zakon o javnim nabavakma Vijeća Ministara BiH (Sl. gl. BiH 3/205)
Zakon o koncesijama (Sl. gl. RS 21/96 i 5/99)
Zakon o konkurenciji BiH (Sl. gl. BiH 48/05)
Zakon o lijekovima (Sl. gl. BiH 58/08)
Zakon o leasingu FBiH (Sl. n. FBiH 85/08)
Zakon o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća
Zakon o obligacionim odnosima (Sl. list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89, 57/89 preuzet Sl. list RBiH, br. 2/92,
13/93, 13/94 )
Zakon o organizaciji organa uprave u Federaciji Bosne i Hercegovine (Sl. N. FBiH 35/05)
Zakon o osnivanju izvozno-kreditne Agencije Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 62/04).
Zakon o politici direktnih stranih ulaganja (Sl. gl. BiH 17/98)
Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi (Sl. l. SFRJ, br. 22/77, 13/82, 30/85, 80/89, 29/90, preuzet Sl. list
RBiH, br. 2/92 i 13/94)
Zakon o postupku zaključivanja i izvršavanja međunarodnih ugovora (Sl. gl. BiH 29/2000).
Zakon o privrednim društvima ((Sl. n. FBiH 23/99)
Zakon o prometu robe i usluga sa inostranstvom (Sl. l. SFRJ 66/85)
Zakon o registraciji poslovnih subjekata (Sl. gl. BiH 42/04)
Zakon o registriranim zalogama na pokretnim stvarima i članskim udjelima Sl. n. FBiH 17/02
Zakon o regulisanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja Sl. l. RBiH 2/92.
Zakon o sredstvima privrednih organizacija (Sl. l SFRJ 18/78)
Zakon o stranim ulaganjima i koncesijama (Sl. gl. RS 21/96 i 5/99)
Zakon o stranim ulagnajima FBiH (Sl. n. FBiH 61/01)
Zakon o unutrašnjoj i pomorskoj plovidbi (Sl. novine F BiH, broj 73/05)
707
Zakon o Vanjskotrgovinskoj komori Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 30/2001)

Zakon o vanjskotrgovinskoj politici BiH (Sl. gl. BiH 7/98)
Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju (Sl. n. RBiH 2/95)
Zakon o zapošljavanju stranaca (Sl. n. FBiH 8/99)
Zakon o zapošljavanju stranih državljana i lica bez državljanstva RS (Sl. gl. RS 21/03)
ODLUKE i UREDBE
Odluka o predstavništvima u inostranstvu (Sl. gl. BiH 22/88)
Odluke o klasifikaciji roba na režime izvoza i uvoza (Sl. gl. BiH 22/98)
Odluke o osnivanju predstavništava stranih lica u BiH (Sl. gl. BiH 15/05)
Uredbe o upisu u sudski registar (Sl. n. FBiH 12/2000)
Uredbu o zastupanju stranih lica (Sl. l. RBiH 4/96).
WEB
airsoft-cro.com/tnrb/index.php?option=com_content&task=view&id=702&Itemid=128
canada.justice.gc.ca (23.03.2005.)
eprints.law.duke.edu/1322/1/80_Aus._Lw._J.pdf (04.04.2008.)
europa.eu.int/eur-en/lif/dat/1999/n_ 399R 2790.html
http://themis.Wustl.edu/ibll/Contract/W23Cas.htm (19.09.2001)
www.austlii.edu/au/legis/cth/consol
www.bankfacts.org.uk/html/832.html
www.cisg.law.pace.edu
www.cisg3.law.pace.edu/cases/
www.encharter.org
www.encharter.org
www.fla.org.uk
www.hcch.net/e/status/stat27e.html (30.07.2008.)
708
www.hcch.net/index_en.php?act=conventions.status&cid=31
www.iccwbo.org
www.iccwbo.org/collection28/folder
www.igabih.com/istorija.htm (15.10.2008.)
www.internetpolicy.net (22.03.2005.)
www.jura.uni-freiburg.de/ipr1/cisg/urteile/text/thtm
www.komorabih.ba
www.komorabih.ba/?s=53 (20.10.2008)
www.law.cornell.edu/uscode/28/ch97.html
www.nytimes.com (22.03.2005.)
www.oecd.org
www.pksa.com.ba
www.stevesachs.com/paper_thesis.html
www.uino.gov.ba/b/Carina/Oslobadjanje.html
www.un.org/law/ilc/texts/jimm.htm
www.uncitral.org
www.uncitral.org/english/status/status-e.htm
www.uncitral.org/uncitral/en/case_law/digest/cisg.html
www.unidroit.org/english/ conventions/ c-leas.htm
www.unidroit.org/english/implement/i-83.htm
www.unidroit.org/english/implement/i-88- l.htm.
www.unidroit.org/english/implement/i-88-f.htm
www.ustreas.gov
709
KORIŠTENI PROPISI
A. PROPISI BOSNE I HERCEGOVINE
a) Država Bosna i Hercegovina
01. Ustav Bosne i Hercegovine (Aneks 4. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini)
http://www.dei.gov.ba/o_bih/?id=49
02. Okvirni Zakon o zalozima (Sl. gl. BiH 28/04)
03. Okvirni Zakon o registraciji poslovnih subjekata (Sl. gl. BiH 42/04)
04. Zakon o vanjskotrgovinskoj politici (Sl. gl. BiH 7/98 i 35/04)
05. Zakon o politici direktnih stranih ulaganja (Sl. gl. BiH 4/98 i 13/03)
06. Zakon o nadzoru kvaliteta određenih proizvoda pri uvozu i izvozu (Sl. gl. BiH 13/03)
07. Zakon o carinskoj politici (Sl. gl. BiH 57/04)
08. Zakon o carinskoj tarifi (Sl. gl. BiH 1/98 sa kasnijim izmjenama i dopunama)
09. Zakon o uvozu i izvozu naoružanja i vojne opreme (Sl. gl. BiH 5/03)
10. Zakon o međunarodnom i međuentitetskom prevozu (Sl. gl. BiH 1/02 i 14/03)
11. Zakon o slobodnim zonama (Sl. gl. BH 3/02)
12. Zakon o osnivanju Izvozno-kreditne agencije (Sl. gl. BiH 62/04)
13. Zakon o Agenciji za osiguranje (Sl. gl. BiH 12/04)
14. Zakon o Agenciji za unapređenje inozemnih investicija (Sl. gl. BiH 56/04)
15. Zakon o registraciji pravnih osoba koje osnivaju institucije Bosne i Hercegovine (Sl. gl. BiH 37/03)
16. Odluka o uslovima za dobivanje dozvole za iznošenje sredstava izvan Bosne i Hercegovine u svrhu
osnivanja predstavništva i poslovne jedinice u inostranstvu (Sl. gl. BiH 22/1998)
17. Zakon o osnivanju izvozno-kreditne agencije (Sl. gl. BiH, 62/04)
18. Zakon o Vanjskotrgovinskoj komori (Sl. gl. BiH, 30/01)
19. Zakon o stranim ulaganjima (Sl. l. SFRJ 77/88)
20. Zakon o opštem upravnom postupku (Sl. gl.BiH 29/02)
21. Zakon o javnim nabavkama (Sl. gl. BiH 49/04)
711
22. Zakon o konkurenciji (Sl.gl. BiH 39/01 i 48/05)

23. Zakon o zaštiti potrošača (Sl. gl. BiH 17/02)
24. Zakon o zrakoplovstvu (Službeni glasnik BiH 13/99, 32/02)
25. Zakon o Centralnoj banci (Sl. gl. BiH 1/97, 29/02, 8/03, 13/03 i 14/03)
26. Odluka o utvrđivanju uslova i postupaka za ostvarivanje prava na oslobađanje od plaćanja carine na
opremu koja se uvozi po osnovu uloga stranog lica (Sl. gl. BiH 9/98)
27. Odluka o osnivanju Agencije za unapređenje inostranih investicija u Bosni i Hercegovini (Sl. gl. BiH
16/98)
28. Odluka Vijeća Ministara BiH o mjerama zaštite domaće proizvodnje od prekomjernog uvoza (Sl. gl.
BiH 30/02)
29. Odluka o utvrđivanju uvjeta i postupaka za ostvarivanje prava na oslobađanje od plaćanja uvoznih
dažbina na opremu stavljenu u slobodan promet koja se uvozi na osnovu uloga stranog lica (2005)
http://www.uino.gov.ba/b/Carina/Oslobadjanje.html
30. Odluka za uvoz robe radi izvoza (Sl. gl. BiH 3/99)
31. Odluka Vijeća ministara o uvjetima za registriranje ugovora o dugoročnoj proizvodnoj suradnji (Sl.
gl. BiH 22/98)
32. Odluka Vijeća ministara o klasifikaciji roba na režime izvoza i uvoza (Sl. gl. BiH 22/98)
33. Odluka Vijeća ministara o uslovima uvoza robe radi izvoza (Sl. gl. BiH 3/99)
34. Odluka o određivanju robe koja se može prodavati u konsignacionim skladištima (Sl.gl. BiH 10/98)
35. Uputstvo o načinu utvrđivanja reciprociteta u procesu direktnih stranih ulaganja (Sl. gl. BiH 18/98)
36. Uputstvo o carinskom postupku unutrašnje obrade od 22.08.06
37. Uputstvo o privremenom uvozu i izvozu ambalaže i paleta od 03.08.2005
38. Uputstvo o postupku obrade pod carinskom kontrolom
39. Uputstvo o registraciji direktnih stranih ulaganja čiji je sastavni dio i Obrazac za registraciju stranog
ulaganja. (Sl. gl. BiH 22/99)
40. Pravilnik o standardima za nadoknadu u slučaju eksproprijacije (Sl. gl. BiH 18/98.)
41. Pravilnik o kriterijima, načinu učestvovanja preduzeća u raspodjeli izvoznih i uvoznih kontingenata,
kao i postupak u vezi sa dodjeljivanjem tih kontingenata
42. Statut Spoljnotrgovinske komore (25.06.2002) http://www.komorabih.ba/UserFiles/Image/statut_
%20VTKBiH.pdf
43. Sporazum o trgovinskoj saradnji sa Malezijom (Sl. l. RBiH 13/94)
44. Sporazum o trgovinskoj saradnji sa Republikom Hrvatskom, Zagreb 23.4.1995.
45. Sporazum o trgoivnskoj saradnji sa Republikom Slovenijom (Sl. gl. BiH, Dodatak: Međunarodni ugovori,
9/02)
712
46. Konvencija o usklađivanju graničnih kontrola robe (Dodatak Sl. l. SFRJ – Međunarodni ugovori od
05.04.1985. godine i Sl. l. RBiH 2/92)
47. Građanskopravna konvencija protiv korupcije (1999) (Sl. gl. BiH – Dodatak: Međunarodni ugovori,
Godina V/I – broj 3 od 04.06.2001.)
b) Federacija Bosna i Hercegovina
01. Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju (Sl. n. RBiH 2/95)

02. Zakon o obligacionim odnosima (”Sl. l. RBiH”, br. 2/92, 13/93 i 13/94) (”Službeni list FBiH 29/03)
03. Zakon o rješavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja u određenim odnosima (Sl. l. RBiH
2/92)
04. Zakon o finansijskom poslovanju (Sl. n. FBiH 2/95,13/00 i 29/00)
05. Zakon o deviznom poslovanju (Sl. n. FBiH 35/98)
06. Zakon o bankama (Sl. n. FBiH 39/98 32/00, 48/01, 27/02, 41/02 i 58/02)
07. Zakon o vanjskotrgovinskom poslovanju (Sl. n. RBiH 2/95)
08. Zakon o stranim ulaganjima (Sl. n. FBiH 61/01 i 50/03)
09. Zakon o deviznom poslovanju (Sl. n. FBiH 35/98)
10. Zakon o privrednim društvima (Sl. n. FBiH 23/99 , 45/00,29/03, 68/05 i 91/07 I 36/08)
11. Zakon o javnim preduzećima (Sl. n.FBiH 8/05 i 35/08)
12. Zakon o ustanovama (Sl. n. RBiH 6/92 i 13/94)
13. Zakon o registraciji poslovnih subjekata u FBiH (Sl. n. FBiH 27/05)
14. Zakon o stranim ulaganjima (Sl. n. FBiH 61/01 i 50/03)
15. Zakon o porezu na dobit preduzeća (Sl. n. FBiH 32a/97 i 29/00)
16. Zakon o vlasničko-pravnim odnosima (Sl.n.FBiH 67/98)
17. Zakon o eksproprijaciji (Sl. l. SRBiH 12/87, 2/92, Sl. l. RBiH 20/93)
18. Zakon o slobodnim zonama (Sl.n. FBiH 2/95)
19. Zakon o tržišnoj inspekciji (Sl. n. FBiH 2/95).
20. Zakon o parničnom postupku (Sl. n FBiH br. 53/03)
21. Zakon o registriranim zalogama na pokretnim stvarima i članskim udjelima (Sl. n. FBiH 17/02)
22. Zakon o leasingu (Sl. n. FBiH 85/08)
23. Nacrt Zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS, stanje 16.06.2003. godine http://ruessmann.
jura.uni-sb.de/BiH- Project/Data/Obligacije%2016.06.03.pdf
24. Uredba o zastupanju stranih lica (Sl.n.FBiH 19/96)
713
c) Republika Srpska
25. Zakon o preduzećima (Sl. gl. RS 24/98, 62/02 i 38/03 i 97/04)

26. Zakon o javnim preduzećima (Sl. gl. RS 75/04)
27. Zakon o registraciji preduzeća (RS Sl.gl. RS 24/98, 37/01 i 39/03.) www.rsprivatizacija.com/zakoni/
zakon_o_stranim_ulaganjima.htm
28. Zakon o stranim ulaganjima i koncesijama (Sl. gl. RS 7/96, Sl. gl. RS 17/99)
29. Zakon o stranim ulaganjima (Sl. gl. RS 25/02)
30. Zakon o slobodnim zonama (Sl. gl. RS 65/03)
31. Zakon o parničnom postupku (Sl.gl. RS 58/03 i 85/03)
32. Zakon o registrovanim zalogama na pokretnim stvarima i udjelima (Sl. gl. RS 16/00 i 52/01)
33. Zakon o lizingu (Sl. gl. RS 70/07)
d) Distrikt Brčko
34. Zakon o reistrovanim zalogama na pokretnim stvarima i pravima (Sl.gl. DB 9/00) http://skupsti-
nabd.ba/zakoni/19/b/Zak.o%20reg.zalogama%20na%20pokr.stvarima%20ii%20pravima-
Sl.glasnik%20Brcko%20DC,br.9-00.pdf
35. Zakon o parničnom postupku (Sl. gl. DB 5/00)
B. MEĐUNARODNI AKTI
36. Deklaraciji UN o uspostavljanju novog međunarodnog ekonomskog poretka (Rezolucija 3201 S-VI),
http://www.un-documents.net/s6r3201.htm
37. Program akcije za realizaciju Deklaracije UN o uspostavljanju novog međunarodnog ekonomskog
poretka (Rezolucija 3202 S-VI) iz 1974, http://www.un-documents.net/s6r3201.htm
38. Povelja o ekonomskim pravima i dužnostima država (Rezolucija 3281 XXXIX) iz 1974, http://www.un.org/
documents/ga/res/39/a39r163.htm
39. Principi međunarodnih trgovačkih ugovora (UNIDROIT, Rome 1994) http://www.unidroit.org/eng-
lish/conventions/c-main.htm
40. Ženevska konvencija o mjenici i čeku www.eur-lex.europa.eu
41. Marakeški sporazum o WTO http://www.wto.org/
714
42. UN Povelja o ekonomskim pravima i dužnostima država (1974) www.un-documents.net/

a29r3281.htm
43. Haška konvencija o pravu koje se primjenjuje na prenos vlasništva u slučaju međunarodne kupo-
prodaje tjelesnih pokretnih stvari iz 1958. godine http://www.unidroit.org/english/conventions/
c-main.htm
44. Kodeks zakona o međunarodnom privatnom pravu iz 1928. Godine www.i-law.com/ilaw/
doc/view.htm?id=131307
45. Rimska konvencija o mjerodavnom pravu za ugovorne obaveze iz 1968. godine¸ www.rome-con-
vention.org/instruments/i_rep_afs_en.htm
46. UNIDROIT Konvencija o agenciji u međunarodnoj prodaji robe, usvojena u Ženevi 1983. godine
47. http://www.unidroit.org/english/conventions/c-main.htm
48. Jedinstveni običaji i pravila za dokumentarne akreditive (UCP 600) iz 2007. godine http://www.iccwbo.org/
49. Jednoobrazna pravila za ugovorne garancije, prvi put publikovana 1978. godine http://www.iccwbo.org/
50. MTK Pravila za mirenje i arbitražu iz 1988. godine http://www.iccwbo.org/
51. Jedinstvena pravila za naplatu (inkaso) iz 1967, revidirana 1979. godine http://www.iccwbo.org/
52. Jednoobrazna pravila za dokumente kombinovanog transporta iz 1975. godine http://www.iccwbo.org/
53. Briselska konvencija za unifikaciju nekih pravila o teretnici iz 1924. godine www.admiraltylaw-
guide.com/conven/haguerules1924.html
54. Konvencije o pravima i dužnostima država, potpisane u Montevideu 1933 www.cosmopolitikos.com/
Documents/Montevideo%20(1933).pdf
55. Kodeksu UN za kontrolu restriktivne poslovne prakse www.un.org/documents/
56. OECD Vodič za multinacionalna preduzeća, posljednja verzija iz 2000. Godine http://www.oecd.org/
57. Nacrt UN kodeksa za ponašanje TNC www.un.org/documents/
58. Vodič Svjetske banke o tretmanu direktnih stranih ulaganja iz 1992 www.worldbank.org/
59. UNCTAD Nacrt kodeksa ponašanja u transferu tehnologije www.un.org/documents/
60. Rezolucija GS UN o stalnoj suverenosti nad prirodnim izvorima 1803 (XVII) od 14.12.1962. godine,
www.un.org/documents/
61. Deklaracija GS UN o uspostavljanju novog međunarodnog ekonomskog poretka od 1.5.1974, zajedno
sa Programom akcije, www.un.org/documents/
62. Povelja o ekonomskim pravima i dužnostima država od 12.12.1974. www.un.org/documents/
63. Rezolucija 3362 (S-VII) Razvoj i međunarodna ekonomska saradnja od 16.9.1975. godine.
www.un.org/documents/
64. Konvencija o rješavanju investicionih sporova između država i državljana drugih država od
18.03.1965. (ICSID) Sl. l. RBiH 2/92.
715
65. Konvencija o multilateralnoj agenciji za garantovanje investicija (MIGA) iz 1987. Sl. l. RBiH 2/92.
66. Multilateralni sporazum o investicijama
67. Opšti sporazum o trgovini uslugama (GATS) www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/gatsqa_e.htm
68. Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine (TRIPS) www.wto.org/english/
tratop_e/TRIPS_e/TRIPS_e.htm
69. Energy Charter Treaty, ECT (1994) http://www.encharter.org
70. Sporazum o uslovima za strana ulaganja koja utiču na trgovinu (TRIM) www.wto.org/english/
docs_e/legal_e/18-trims_e.htm
71. ICC Vodič za strana ulaganja (1972) http://www.iccwbo.org/
72. OECD Vodič za transnacionalne korporacije (1976) http://www.oecd.org/
73. Guidelines on the Treatment of Foreign Direct Investment (1992) www.trade.wtosh.com/ eng-
lish/news_e/pres96_e/pr057_e.htm
74. UN Konvencija protiv korupcije od 31. oktobra 2003, stupila na snagu u decembru 2005. Godine
75. Additional Facility Rules (1978) www.icsid.worldbank.org/ICSID/FrontServlet?requestType=ICSID-
DocRH&actionVal=AdditionalF
76. Konvencija o rješavanju investicionih sporova (Vašington, 1965.) www.cisg.law.pace.edu/cisg/biblio/
goode.html
77. Opšti uslovi za isporuku robe između organizacija zemalja članica Savjeta za uzajemnu ekonomsku
pomoć 1968 (Opšti uslovi isporuke SEV-a ) , „Međunarodno trgovačko pravo – Konvencije, pravila,
opći uvjeti poslovanja“, uvod i redakcija Aleksandar Goldštajn, Informator, Zagreb 1970
78. Jednoobraznim zakonima o međunarodnoj prodaji tjelesnih pokretnih stvari (Hag, 1964. godina) ,
„Međunarodno trgovačko pravo – Konvencije, pravila, opći uvjeti poslovanja“, uvod i redakcija Ale-
ksandar Goldštajn, Informator, Zagreb 1970; http://www.unidroit.org/english/conventions/c-ulis.htm
79. Jednoobrazni zakon o zaključivanju ugovora o međunarodnoj prodaji tjelesnih pokretnih stvari (Hag,
1964. godina), „Međunarodno trgovačko pravo – Konvencije, pravila, opći uvjeti poslovanja“, uvod i
redakcija Aleksandar Goldštajn, Informator, Zagreb 1970
80. Konvenciji o zastarjelosti u oblasti međunarodne prodaje (1974.) http://www.uncitral.org/uncitral/
en/uncitral_texts/sale_goods/1974Convention_limitation_period.html
81. Protokol o izmjeni Konvencije zastarjelosti u oblasti međunarodne prodaje (1980) http://www.unci-
tral.org/uncitral/en/uncitral_texts/sale_goods/1974Convention_limitation_period.html
82. Konvencija o pravu koja se primjenjuje na prelaz svojine u slučaju međunarodne prodaje tjelesnih
pokretnih stvari (Hag, 15.04.1958.)
83. Konvencija o nadležnosti ugovorenog suda u slučaju međunarodne prodaje tjelesnih pokretnih
stvari (Hag, 15.04.1958)
84. Haška konvencija o pravu koja se primjenjuje na ugovor o međunarodnoj prodaji robe iz 1985. godine
www.jus.uio.no/lm/hcpil.applicable.law.sog.convention.1986/doc.html
716
085. Konvencija o jednoobraznom zakonu u međunarodnoj prodaji tjelesnih pokretnih stvari, Hag 1964.
www.unidroit.org/english
086. Konvencija o jednoobraznom zakonu za zaključivanje ugovora o međunarodnoj prodaji tjelesnih
pokretnih stvari Hag 1964, www.unidroit.org/english
087. Konvencija UN o upotrebi elektronske komunikacije u međunarodnim ugovorima, New York,
www.uncitral.org.
088. Konvecija UN o ugovorima o međunarodnoj prodaji robe, Beč 1980. (dalje: CISG) www.uncitral.org.;
http://www.cisg.law.pace.edu/cisg/text/treaty.html
089. Konvencija UN o zastarjelosti u međunarodnoj prodaji robe, New York 1974, izmijenjena Protokolom
u Beču 1980. www.uncitral.org.
090. Konvencija UN o upotrebi elektronske komunikacije u međunarodnim ugovorima (23.novembar
2005, New York) www.uncitral.org.
091. Model zakon o elektronskoj trgovini iz 1996. godine www.uncitral.org.
092. Model zakon o elektronskim potpisima iz 2001 www.uncitral.org
093. Uniform Commercial Code www.metrocorpcounsel.com/tp/Uniform_Commercial_Code
094. GATT/WTO Sporazum za izdavanje uvoznih dozvola (Sl. l. SFRJ – Međunarodni ugovori 13/81, Sl. l.
RBiH 2/92 i 13/94)
095. UN/EDIFACT Standardi Ujedinjenih nacija za elektronsku razmjenu poruka u administraciji, trgo-
vini i transportu http://www.unece.org/cefact/
096. Sporazum o inspekciji prije otposlanja (GATT/WTO) http://www.wto.org/english/docs_e/gattdocs_e.htm
097. Uniformni akt o elektronskim transakcijama (UETA) www.law.upenn.edu/bll/archives/ulc/ecom/
ueta_final.pdf
098. Vodič Međunarodne trgovinske komore za sastavljanje ugovora o trgovinskom zastupanju (Publi-
kacija br. 410) http://www.iccwbo.org/
Konvencija o pravu koje se primjenjuje na agenciju (Hag, 14. mart 1978) www.jus.uio.no/lm/hcpil.ap-
plicable.law.agency.convention.1978/doc.html
099. Konvencija o izjednačavanju nekih pravila o sudaru brodova (1910) http://www.fortunes-de-
mer.com/rubriques/acceuil/premierepage.htm
100. Konvencija o izjednačavanju nekih pravila o teretnici (1924) sa Protokolom http://www.fortunes-
de-mer.com/rubriques/acceuil/premierepage.htm
101. Haško-Visbijska pravila i Briselska pravila (1978)
102. Konvencija UN o prevozu robe morem (1978) www.uncitral.org/pdf/english/texts/transport/ham-
burg/XI_d_3_e.pdf
103. Konvencija o izjednačavanju nekih pravila o ograničenju odgovornosti vlasnika pomorskih bro-
dova (1957 sa Protokolom iz 1979) http://www.fortunes-de-mer.com/rubriques/acceuil/premierepage.htm
717
104. Konvencija o ograničenju odgovornosti za pomorske tražbine (1976) http://www.fortunes-de-

mer.com/rubriques/acceuil/premierepage.htm
105. York Antwerpenska pravila (1950) sa izmjenama iz Hamburga (1974) koja regulišu odnose u slu-
čaju pomorskih havarija http://www.fortunes-de-mer.com/rubriques/acceuil/premierepage.htm
106. Konvencija UN o pravu mora (1982) http://www.un.org/issues/docs/d-los.html
107. Konvencija o teritorijalnom moru i spoljnom morskom pojasu (1958) http://www.unesco.org/
csi/act/russia/legalpro6.htm
108. Konvencija o otvorenom moru (1958) http://www.intfish.net/treaties/genevahs.htm
109. Konvencija o epikontinentalnom pojasu (1958) http://www.unesco.org/csi/act/russia/legalpro6.htm
110. Konvencija o unifikaciji nekih pravila vezanih za međunarodni vazdušni transport (Varšava, 1929)
i njene izmjene Haški protokol (1955), Gvatemalski protokol (1971), Montrealski protokol (1975)
www.jus.uio.no/lm/air.carriage.warsaw.convention.montreal.protocol.3.1975/toc.html
111. Konvencija o međunarodnoj civilnoj avijaciji (Čikago, 1944) www.aviation.go.th/airtrans/
airlaw/chicago.html
112. Konvencija o međunarodnom priznanju prava na vazduhoplovima (Ženeva, 1948) www.icao.int/
icao/en/leb/Genev.pdf
113. Konvencija o štetama koje licima na zemlji prouzrokuju strani avioni (Rim, 1952) www.iuai.org/pos
papers/IUAIPP104.pdf
114. Konvencija o odgovornosti vozara kada nije ugovorna strana (Gvadalahara, 1961)
115. Konvencija o povredama koje su učinjene u avionu (Tokio, 1963)
116. UNIDROIT Konvencija o međunarodna faktoringu www.unidroit.org
117. Zakon o faktorima (Velika Britanija, 1965)
118. UNIDROIT Konvencija o međunarodnom finansijskom lizingu www.unidroit.org
119. Konvencija UN o nezavisnim garancijama i standby akreditivima http://www.uncitral.org/eng-
lish/texts/payments/guarantees.htm
120. Međunarodni standardi bankarske prakse za ispitivanje dokumenata po dokumentarnim akrediti-
vima (ISBP) http://www.sbf.org.sg/public/publications/sales.jsp
121. eUCP iz 2001 – publikacija ICC 639) http://www.iccwbo.org/
122. Međubankarska naplata kod akreditivnog poslovanja objavljena 1995. (ICC 525) http://www.iccwbo.org/
123. Pravila za stručno rješavanje sporova iz akreditivnog poslovanja donesena 1997. (ICC 577)
http://www.iccwbo.org/
124. Praksa međunarodnog poslovanja sa standby akreditivima (ICC 590) http://www.iccwbo.org/
125. Pravila MTK za rješavanje sporova u vezi sa dokumetnarnim akreditivom (ICC 811) http://www.iccwbo.org/
126. Jedinstveni običaji i praksa za dokumentarne akreditive MTK (JOP 600) http://www.iccwbo.org/
718
127. Jednoobrazna pravila i običaji za dokumentarne akreditive za elektronsku prezentaciju (e-UCP)

http://www.iccwbo.org/
128. UNCITRAL Model zakon o elektronskom potpisu www.uncitral.org
129. Jedinstvena ICC pravila za međubankarsku naplatu kod akreditivnog poslovanja (publikacija 525 ili
UP 525) http://www.iccwbo.org/
130. Jednoobrazna pravila za ugovorne garancije (MTK, 20. juni 1978) http://www.iccwbo.org/
131. Konvencija Ujedinjenih nacija o nezavisnim garancijama i stand-by akreditivima (1995) www.unci-
tral.org/pdf/english/texts/payments/guarantees/guarantees.pdf
132. Jednoobrazna pravila o garancijama na zahtjev (URDG, Publikacija MTK 458) http://www.iccwbo.org/
133. Jednoobrazna pravila za ugovorne bondove (UPUB, Publikacija MTK 524) http://www.iccwbo.org/
134. Prijedlog Jednoobraznog zakona o međunarodnim pismima garancija (1995) http://www.iccwbo.org/
135. Jednoobrazna pravila za garancije na poziv (MTK, Publikacija 458) http://www.iccwbo.org/
136. Protokol o arbitražnim klauzulama (1923) www.interarb.com/vl/g_pr1923
137. Konvencija o izvršenju inostranih arbitražnih odluka (Ženevska konvencija, 1927) www.interarb.com
/vl/g_co1927
138. Njujorška konvencija o priznanju i izvršenju inostranih arbitražnih odluka (1958) www.jus.uio.no/
lm/un.arbitration.recognition.and.enforcement.convention.new.york.1958/doc.html
139. UNCITRAL Model-zakon o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži www.uncitral.org
140. Evropska konvencija o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži (1961) www.jus.uio.no/lm/europe.in-
ternational.commercial.arbitration.convention.geneva.1961
141. Interamerička konvencija o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži (Panamska konvencija, 1975)
www.jus.uio.no/lm/inter-american.international.commercial.arbitration.convention.panama.1975/
142. Arapska konvencija o trgovinskoj arbitraži (1987) www.jurisint.org/en/ins/155.html
143. Pravilnik o mirenju i arbitraži (MTK,) http://www.iccwbo.org/
144. UNIDROIT Konvencija o međunarodnom finansijskom lizingu (1988.)
145. Konvencija o rješavanju investicionih sporova između država i državljana drugih država (ICSID)
www.worldbank.org/icsid
146. GATT http://www.wto.org/english/docs_e/gattdocs_e.htm
147. Principi evropskog ugovornog prava (1995), http://www.jus.uio.no/lm/eu.contract.principles.part1.1995/
719
C. AKTI EVROPSKE UNIJE
148. Rimski ugovor o osnivanju EEZ www.europa.eu/scadplus/treaties/eec_en.htm

149. Direktiva Vijeća EZ broj 86/653 o koordinaciji zakona zemalja članica koji se odnose na samostalne
trgovačke agente u oblasti kupovine i prodaje robe od 18.12.1986. godine www.europa.eu.int
150. Direktiva Vijeća br. 93/3053 www.europa.eu.int
151. Uredba Komisije EZ 1984/83 www.europa.eu.int
152. Uredba Komisije Evropskih zajednica o primjeni člana 85(3) Ugovora na kategorije sporazuma o
ekskluzivnoj distribuciji 1983/83 www.europa.eu.int
153. Uredba 1983/83 www.europa.eu.int
155. Uredba Komisije EZ br. 2790/1999 http://europa.eu.int/eur-en/lif/dat/1999/n_ 399R 2790.html
157. Odluka KV o grupnom izuzeću vertikalnih sporazuma (2006)
158. Uredba Komisije EZ br. 1983/83 www.europa.eu.int
159. Vodič za sastavljanje međunarodnih ugovora o industrijskoj kooperaciji EEC www.europa.eu.int
160. EZ Konvencija o pravu primjenjivom na ugovorne obligacije iz 1980 www.europa.eu
161. Evropska konvencija o državnom imunitetu (1972) www.conventions.coe.int/treaty/Commun/
QueVoulezVous.asp?NT=074&CM=0&CL=ENG
D. OSTALI PROPISI
162. Sale of Goods Act (Velika Britanija, 1979) www.opsi.gov.uk/RevisedStatutes/Acts/ukpga/1979/

cukpga_19790054_en_1
163. ANSI ASC X12 standardi. „American National Standards Institute - Accredited Standards Committee
X12“ www.wiki.techdinamics.com/index.php?title=ANSI_ASC_X12
164. Spoljnotrgovinske definicije USA (1942) www.ftc.gov/ftc
165. Handelgesetzbuch (Njemačka, 1897. godina)
166. Hamurabijev zakonik www.ius.bg.ac.yu/drakitic/hamurabi.rtf
167. Engleski Zakon o trgovini (1353. godina)
168. Code commerce (Francuska, 1807. godina) http://www.legifrance.gouv.fr/affichCode.do?cid-
Texte=LEGITEXT000005634379&dateTexte=20090219
720
KAZALO POJMOVA
(Napomena za čitatelja: Brojevi pored svakog pojma ukazuju

na broj paragrafa u knjizi u kome je navedeni pojam detaljno objašnjen).
“AGENCY”/AGENCIJA
• cijena/provizija, 517, 519
• del credere provizija, 496, 518
• elektronski agent, 291
• evidentiranje ugovora u vanjsko-trgovinskom zastupanju u BiH, 501
• evidentiranje ugovora o agenciji, 512
• forma ugovora, 511
• ICC Vodič za sastavljanje ugovora o trgovinskom zastupanju, 504
• izvori međunarodnog poslovnog prava, 502-504
• izvori prava vanjskotrgovinskog zastupanja u BiH, 497-498
• jednostrani raskid ugovora, 541-543
• karakteristike ugovora, 507, 543
• klauzula ekskluziviteta, 516
• konsignacija, 498, 508
• Konvencija o agenciji u međunarodnoj prodaji robe (Ženeva 1983), 502
• kriterij za podjelu “agency” , 493
• međusobna odgovornost principala i agenta, 535-536
• načini prestanka ugovora, 539-540
• obaveze principala, 528-534
• obaveze zastupnika, 520-527
721
• odgovornost prema trećim licima, 537-538

• ostale vrste “agency”, 496
• plaćanje provizije, 531
• pojam “agency” u common law sistemima, 491-492a
• pojam ugovora, 507
• pojam vanjskotrgovinskog zastupanja u BiH, 499
• pojam zastupanja u kontinentalnim sistemima, 488-490
• predmet ugovora, 513-516
• pretpostavka neekskluzivnosti, 516
• produženo dejstvo ovlaštenja agenta i nakon prestanka odnosa, 539
• režim vanjskotrgovinskog zastupanja u BiH, 500
• stvarno (actual) i prividno (apparent) ovlaštenje, 494
• subjekti, 509-510
• teritorija, 515
• “ugovorni proizvodi”, 514
• utvrđivanje provizije, 519
• zatvorena (undisclosed), djelimično otvorena (partially disclosed) i otvorena (disclosed)
“agency”, 495
ARBITRAŽA
• ad hoc arbitraže, 802, 822, 825, 835, 838
• ad probationem, 831
• ad solemnitatem, 831
• arbitrato con foglio bianco, 824
• Arbitraža Factors Chain International, 654
• Arbitraža pri Spoljnotrgovinskoj/Vanjskotrgovinskoj komori BiH, 852-853
• arbitražni sud, 834, 851
• arbitri, 816, 819, 835, 842
• civilistički koncept, 824
• dejstvo arbitražne odluke, 838, 848-849
• derogiranje nadležnosti, 829
• isključiva sudska nadležnost, 805
722
• izbor arbitražnog postupka, 835

• izvori prava u BiH, 846
• izvori prava, 807-811
• karakteristike, 816-817
• Kompetenz-Kompetenz doktrina, 833
• kompromisorna klauzula, 828
• koncilijacija, 814-815
• međunarodna trgovačka arbitraža, 825-827
• Međunarodni Centar za rješavanje investicionih sporova, 840-845
• mjerodavno pravo, 837
• modaliteti rješavanja sporova, 802
• modaliteti ugovaranja arbitraže, 828-830
• organi rješavanja sporova, 802
• osnovna pravila postupka, 835
• pobijanje arbitražne presude, 839, 850
• podjela arbitraža, 821-824
• pojam, 822-813, 818
• poravnanje, 838, 853
• pravna priroda, 819-820
• pravno dejstvo arbitražnog ugovora, 831-832
• priznanje i izvršenje stranih sudskih i arbitražnih odluka, 806
• res iudicata, 816, 832, 842, 845, 849, 853
• rješavanje sporova sa elementom inostranosti, 800-801
• sastav arbitraže u BiH, 847
• slični postupci, 814
• sui generis, 819
• vijeće arbitara, 834, 843, 853
BANKARSKE GARANCIJE
• avansne garancije, 759, 786-788
• BG kao samostalan posao, 771
723
• bitni elementi, 774-776

• definicija BG, 759
• garancije za dobro izvršenje posla, 759, 791-792
• indirektne BG, 796
• isključivo novčana obaveza, 775
• izdavalac BG, 772
• izdavanje BG, 773
• izvori prava u BiH, 775
• konosmanska garancija, 793
• kontragarancije, 797
• kriteriji podjele BG, 785
• kriteriji podjele na direktne i indirektne BG, 796
• licitacione garancije, 789-790
• nesamostalne BG, 761
• obaveza plaćanja, 778-780
• obilježja BG, 767
• odbijanje plaćanja, 781
• odnos BG i osnovnog posla, 768
• odnos nalogodavca i banke garanta, 769
• odnos sa osnovnim poslom, 760
• opšti pojam garancije, 755
• ostale vrste garancija, 794
• podjela garancija, 756
• potvrđena/konfirmirana BG, 798
• prenos prava iz nesamostalnih BG, 783
• prenos prava iz samostalnih BG, 784
• prigovori banke na isplatu, 782
• prigovor prevoza, 782
• razvoj BG, 757, 764
• rok važenja, 777
724
• samostalne BG, 762

• supergarancija, 799
• UN Konvencija o nezavisnim garancijama i stand-by akreditivima, 764
• uslovi za isplatu BG, 776
• značenje BG, 758
COMMON LAW
• dejstvo dozvola i odobrenja, 247
• estoppel, 371, 494
• formularni nalog za otvaranje akreditiva, 685
• garancija saobraznosti, 303-304
• jedini i isključivi distributer, 412
• karakteristika metoda MNPP, 18
• koncept imuniteta države, 67
• krivica kao osnov odgovornosti, 356
• liquidated damages, 482, 532
• način prenosa vlasništva, 292
• odgovornost primaoca lisinga, 456
• plaćanje cijena kao consideration, 333, 687
• pojam “agency”, 491-491a
• pojam, 44
• prekršaj ugovora, 353, 356, 378
• prestanak “agency”, 539
• uticaj na faktoring, 645-646
• vrste “agency”, 495-496

• akti UN kao izvori prava, 127, 138
• akti WTO, 128, 174
• arbitražno rješavanje sporova, 179-180
• bilateralne konvencije, 130-131
725
• Calvo doktrina, 177

• carinske povlastice, 161, 199
• direktna i indirektna eksproprijacija, 169
• dozvola za ulaganja, 151
• države, 146
• direktna strana ulaganja u slobodnu zonu, 199-200
• ekonomski značaj, 119
• eksproprijacija, 168
• Energy Charter Treaty, 128, 141, 169, 174, 176, 179
• ICSID, 180
• istorijat regulative, 117-118
• izvori prava u BiH, 132-133
• karakteristike izvora prava, 125-126
• klauzula najpovlaštenije nacije, 140
• kompenzacija, 165, 170-172
• konfiskacija, 168
• međunarodne organizacije, 147
• mirenje/koncilijacija, 178
• nacionalizacija, 168
• nacionalni tretman,139
• obaveza stranih ulagača u BiH, 153-155
• “one stop agency”, 150
• opšti principi, 137-141
• ponovno pregovaranje, 166
• poreske olakšice, 162
• posebni principi u BiH, 142-143
• postupak ulaganja u BiH, 150-152
• prava stranih ulagača, 156-159, 160, 199
• pravno-teorijski koncepti, 121-122
• prijateljsko rješavanje sporova, 176
• privatnopravni subjekti, 144-146, 199-200
726
• ratni rizici, 167

• reciprocitet, 150, 159
• registracija ulaganja, 152
• rekvizicija, 168
• režimi ulaganja, 148-149
• rizici i zaštita, 164-165
• rješavanje sporova između država, 173-174
• rješavanje sporova između stranog i domaćeg investitora, 181-182
• rješavanje sporova između stranog investitora i države domaćina, 175-180
• rješavanje sporova pred sudom zemlje domaćina, 141, 177
• stabilizaciona klauzula, 164-165
• TRIM, 128
• uži i širi koncept DSU, 120, 125
• vodiči MNO, 129
• vrste, 116
• zakonsko određenje u BiH, 123-124
• zaštita okoline, 153
DEL CREDERE
• “agency”/agencija, 496, 507, 518
• faktoring, 641, 642, 645, 648, 649, 660, 667, 676, 681
• akceptni akreditiv, 742
• akreditivna banka, 706
• akreditivna konstrukcija, 687
• definicije, 685-686
• djeljivi akreditiv, 744
• doktrina striktne saobraznosti, 704
• domicilirani akreditiv, 748-749
• e-akreditiv, 390
727
• elektronska prezentacija akreditiva, 389-390

• elektronski zapis, 390
• eUCP akreditiv, 389-390
• funkcije, 684
• hijerarhija izvora, 690
• ICC jedinstveni običaji i praksa za dokumentarne akreditive (UCP/JOP 600) (2007),
692-693
• isplatni akreditiv, 742
• izmjena konfirmiranog akreditiva, 735
• karakteristike akreditiva, 688
• karakteristike izvora, 689
• klasifikacija načela, 701
• konfirmirajuća banka, 708, 732-735
• korespondentske banke, 709
• korisnik, 707
• kriteriji podjela akreditiva, 738-739, 741, 743, 745, 747
• momenat otvaranja akreditiva, 717
• načelo odvojenosti akreditiva od osnovnog ugovora, 702
• načelo poslovanja isključivo dokumentima, 704
• načelo samostalnosti odnosa, 703
• nalogodavac/klijent, 704
• nedjeljivi akreditiv, 743
• negocijacioni akreditiv, 742
• neprenosivi akreditiv, 746
• nominirane/imenovane banke, 708, 736
• obaveza nalogodavca i akreditivne banke, 716
• odnos akreditivne banke i korisnika, 717-718
• odnos akreditivne i avizirajuće banke, 726-728
• odnos akreditivne i konfirmirajuće banke, 732-735
• odnos akreditivne i prezentacione banke, 729-731
• odnos akreditivne i rambursne banke, 737
728
• odnos akreditivne sa isplatnom bankom, 736-737

• odnos nalogodavca i akreditivne banke, 714-716
• odnosi prodavca i kupca, 710-713
• opozivi i neopozivi akreditiv, 739-740
• ostale vrste akreditiva, 754-755
• podakreditiv, 750-751
• potvrda akreditiva korisniku, 734
• prenosivi akreditiv, 747
• razvoj, 684
• sadržaj akreditiva, 715, 718
• stand-by akreditiv, 753
• terminologija, 684
• UN Konvencija o nezavisnim garancijama i stand-by akreditivima (1995), 697-698, 764
• Zakon o obligacionim odnosima, 699-700
DRŽAVA
• doktrina o aktu strane države, 70-71
• država kao “trgovac”, 65-66
• elementi države, 64
• imunitet države, 66, 67
• nepostojanje imuniteta, 69
• odricanje od imuniteta, 68
• subjekt međunarodnog prava, 62-63, 146
• subjekt MNPP u Bosni i Hercegovini, 85, 146, 175
• suverenitet države, 146
DUGOROČNA PROIZVODNA SARADNJA

• administrativne obaveze, 478-479
• cijena, 473
• izmjene i dopune ugovora, 467
729

• nebitni elementi, 476-477
• osobine, 463
• pisana forma, 466
• pojam, 462
• pojedine obaveze, 481
• povlastice, 470
• predmet ugovora, 472
• pregovori, 466
• prestanak ugovora iz administrativnih razloga, 484-485
• prestanak ugovora voljom stranaka, 486-487
• propisi BiH, 464
• registracija ugovora, 468-469, 484-485
• rješavanje sporova, 483
• rok, 474
• specifičnosti ugovornih obaveza 480
• subjekti, 471
FAKTORING
• cijena usluga, 667
• funkcije, 642
• istorijat, 644-646
• jednostrani raskid, 683
• karakteristike ugovora, 657
• klijent i faktor, 662
• međufaktor/subfaktor, 663
• obaveze faktora, 674-677
• obaveze klijenta, 668-673
• odgovornost klijenta, 680-681
• odnos sa “agency”, 645, 646, 650
• opšta pravila o odgovornosti stranaka, 678-679
730
• ostali izvori MNPP, 654

• pojam, 641, 643, 647
• pravna priroda, 658
• predmet faktoringa, 666
• prenos potraživanja na faktora, 668-670
• prestanak ugovora uopšte, 682
• preuzimanje i isplata potraživanja klijentu, 674-675
• subjekti posla faktoringa, 663
• UNIDROIT Konvencija o međunarodnom faktoringu (1988), 651
• vrste, 647-652
• zaključivanje ugovora, 664-665
• Zakon o obligacionim odnosima, 656
• ZRSZ, 655
INCOTERMS
• kao izvor prava, 51
• način određivanja lica koje treba da pribavi dozvolu, 249
• nebitan elemenat ugovora o prodaji, 289
• odnos sa Haškom konvencijom o pravu koje se primjenjuje na ugovor o međunarodnoj
prodaji robe (1985), 210
• osobine i primjena, 222
• prelaz rizika, 391
ISKLJUČIVA DISTRIBUCIJA
• cijena, 410-411
• ekonomska obilježja, 394-395
• javno-pravne obaveze dobavljača, 413
• međusobna odgovornost stranaka, 416
• nastanak regulative, 396
• odgovornost prema krajnjem potrošaču, 417
• odnos sa srodnim ugovorima, 393, 400
731
• pojam i vrsta ugovora o distribuciji, 392

• pojam ugovora o isključivoj distribuciji, 399
• predmet, 404-405
• preporučena cijena, 410
• prestanak ugovora, 418-419
• regulativa EZ, 397
• rezervisana klijentela, 409
• stranke, 402-403
• teritorija, 408
• trajanje ugovora, 406-407
• ugovoreni proizvodi, 404
• ugovorne obaveze distributera, 414-415
• ugovorne obaveze dobavljača, 412
• zabrana aktivne prodaje, 414
IUS GENTIUM, 7,8
IZVORI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA

• izvori državnog poslovnog prava, 44-45
• izvori preuzeti iz međunarodnog javnog prava, 29-33
• izvori preuzeti iz međunarodnog privatnog prava, 34-43
• sistematika, 27-28
• sopstveni izvori MNPP, 46-61
LEASING/LIZING
• cijena, 433-434
• izvori prava, 424-427, 448-449
• nastanak, 420
• obaveze davaoca lisinga, 439-442
• obaveze primaoca lisinga, 443-447
732
• odgovornost primaoca lisinga, 456-457

• odgovornost za docnju, 454-455
• odgovornost za materijalne nedostatke, 452-453
• odgovornost za pravne nedostatke, 450-451
• održavanje predmeta, 444
• pažljiva upotreba predmeta, 444
• plaćanje lising zakupnine, 445
• pojam, 420, 428
• predmet, 431-432
• prestanak ugovora otkazom, 460-461
• prestanak ugovora – propast predmeta, 459
• prestanak ugovora protekom vremena, 468-459
• predaja predmeta lisinga, 439
• rok, 435-436
• subjekti posla, 421
• UNIDROIT Konvencija o međunarodnom finansijskom lisingu (Otava 1988), 421-423,
425, 431, 433, 440, 441, 445, 448, 450, 451, 453, 455, 456, 458, 460
• vraćanje predmeta, 446
• vrste posla, 422-423
• zaključivanje ugovora, 428-430
• zaštita od nedostatka, 441
LETTER OF
• comfort, 92
• credit, 684
• intent, 230
• acceptance, 790
LEX MERCATORIA
• nacionalizacija lex mercatoria, 11, 34
• novi vijek, 11
733
• novo lex mercatoria, 23-26

• srednji vijek, 9-10
• stari vijek, 7-8
MEĐUNARODNA POSLOVNA OPERACIJA/TRANSAKCIJA

• odnos sa međunarodnim javnim pravom, 62
• odnos sa podzakonskim aktima, 59
• pojam, 15
• pretpostavka nepostojanja imuniteta države, 69
MEĐUNARODNE KONVENCIJE
• GATS, 128
• GATT, 30, 248, 231
• kao izvor prava za “agency”, 502-503
• kao izvor prava za arbitraže, 807
• kao izvor prava za dokumentarni akreditiv, 689-699
• kao izvor prava za DSU, 127-131
• kao izvor prava za lising, 425-426
• kao izvor prava za prodaju, 214-220
• međunarodnog javnog prava, 30
• međunarodnog poslovnog prava, 48-49
• međunarodnog privatnog prava, 42,43
• TRIM, 128, 147, 149
• TRIPS, 128
MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE
• djelovanje iure gestionis, 78
• djelovanje iure imperii, 77
• elementi, 74
• funkcionalna nadležnost, 76, 77
• međunarodna organizacija profitnog karaktera, 73, 80, 90
734
• nevladina međunarodna organizacija, 80

• podjela, 79-80
• pojam, 72-73
• subjektivitet, 93
MEĐUNARODNI POSLOVNI OBIČAJI

• kao izvor MNPP, 54-56
• kao izvor prava za agenciju, 504
• kao izvor prava za dokumentarni akreditiv, 690
• kao izvor za ugovor o prodaji, 327

• predmet, 13-16
• opšti metod, 17-18
• metod u BiH, 19-20
• definicije, 21-22
• terminologija, 1-2
• odnosi sa drugim granama, 3-4
• istorijski razvoj, 5-12
• grana domaćeg prava, 19, 46, 59
MEĐUNARODNO PRIVATNO PRAVO

• EZ Konvencija o pravu primjenjivom na ugovorne obligacije (1980), 210
• kolizione norme u poslu DPS, 465
• kolizione norme za agenciju, 506
• kolizione norme za bankarske garancije, 766
• kolizione norme za lising, 426
• kolizione norme za međunarodnu prodaju, 207-210
• kolizione norme za prodaju, 211, 231
• Konvencija o nadležnosti ugovornog suda u slučaju međunarodne prodaje tjelesnih
pokretnih stvari (Hag 1958), 209
735
• Konvencija o pravu koje se primjenjuje na agenciju (Hag 1978), 505

• Konvencija o pravu koje se primjenjuje na prelaz svojine u slučaju međunarodne
prodaje tjelesnih pokretnih stvari (Hag 1958), 208
• Konvencija o pravu koje se primjenjuje na ugovor o međunarodnoj prodaji robe
(Hag 1985), 210
• konvencijske kolizione norme za akreditiv, 698
• lokalizacija/vezivanje, 35,36
• međunarodni izvori, 42-43
• ograničenja primjene, 37
• pojam, 34, 36
• pojedine kolizione norme, 39-41
• Zakon o rješavanju sukoba zakona…, 38
MULTINACIONALNE KORPORACIJE/ PREDUZEĆA

• vidi TRANSNACIONALNE KORPORACIJE
OBAVLJANJE PRIVREDNIH DJELATNOSTI U INOSTRANSTVU

• direktna strana ulaganja, 116-182
• “komercijalno prisustvo”, 122
• neposredno od BiH lica u inostranstvu, 93
• neposredno od stranih lica u BiH, 88
• posredno od BiH subjekata u inostranstvu, 94
• posredno od stranih lica u BiH, 89
• predstavništva i poslovne jedinice BiH subjekata u inostranstvu, 114-115
• sistematika, 83
• sopstvena i zajednička preduzeća BiH lica u inostranstvu, 95-97
PRODAJA
• ambalaža, 290
• bilateralne konvencije, 220
• bitni elementi, 279
736
• cijena, 238, 281-284

• čišćenje od zadocnjenja, 366-367
• čuvanje robe za drugu stranu, 312-314, 331-332
• davanje naknadnog roka za prijem isporuke, 379
• dejstvo reklamacije, 349
• dozvola i/ili odobrenje, 246-250
• državni izvori, 212-213
• fakultativne faze u zaključivanju ugovora, 230
• garancija za pravne nedostatke, 309-311
• garancija za saobraznost, 307-308
• izvori međunarodnog privatnog prava, 207-211
• jedinstveni reglmani, 221-222
• jednovremenost isporuke i plaćanja, 298, 339, 342, 385
• količina, 285-286, 365
• kompenzacioni posao/barter, 336
• Konvencija UN o ugovorima o međunarodnoj prodaji (1980), 206-218
• Konvencija UN o zastarjelosti u međunarodnoj prodaji (1974), 216
• kriteriji podjele, 203, 293
• kvalitet, 287-288
• licitacija o podobnosti, 235
• međunarodno autonomno poslovno pravo, 223-226
• mjesto isporuke, 293-294
• mjesto plaćanja, 337-338
• mjesto provjere saobraznosti, 325-326
• mjesto reklamacije, 347
• način isporuke, 295-296
• način plaćanja, 335-336
• način provjere saobraznosti, 327-328
• način reklamacije, 348
• naknada štete, 374, 381
• nove tendencije u zaključivanju ugovora, 229
737
• obaveza obavještavanja u BK, 341-343

• obavezne faze u zaključivanju ugovora, 231, 237
• obavještenje/reklamacija o nesaobraznosti, 308
• obavještenje/reklamacija o pravnim nedostacima, 311, 350-351
• odgovornost za docnju sa jednokratnom isporukom, 359-363
• odgovornost za docnju sa sukcesivnom isporukom, 364-365
• određenje po BK, 206
• opšta pravila BK o prelasku rizika, 388-389
• organizovanje transporta, 315
• osiguranje robe, 316
• ostale obaveze prodavca, 315
• ovjera dokumenata, 250
• perfekcija ugovora, 231, 244
• plaćanje cijene, 333-340, 389
• podjela po kriteriju subjekata, 204
• podzakonski akti, 228
• pojam isporuke, 291-292, 295, 299
• pojam prodaje, 202, 205
• ponuda, 231, 238-240
• ponudbena/ofertalna licitacija, 234
• popravak nesaobrazne stvari, 372
• popravljanje štete izazvane docnjom, 362
• posebni načini zaključenja ugovora, 232
• povreda ugovora, 352-354, 357
• prava kupca nesaobrazne stvari kada ostaje pri ugovoru, 370
• prava kupca nesaobrazne stvari kada raskida ugovor, 375-376
• predaja dokumenata, 299-300, 328, 338
• predmet ugovora, 238, 280
• pregovori, 230
• prelaz rizika kod distancione prodaje, 390-391
• prenos svojine, 292, 301-302
738
• prihvat, 231, 241-243

• prijem isporuke, 329-330
• prikupljanje ponuda, 233
• princip objektivne odgovornosti, 356
• princip odgovornosti u BK, 355-356
• prinudni zakoni, 227
• provjera saobraznosti, 319-328
• raskid ugovora zbog docnje sa prijemom, 380
• raskid ugovora zbog docnje, 361, 363, 365
• razuman rok za naknadnu isporuku, 360-365
• rizik, 386-387
• sadržaj reklamacije, 343-346
• saobraznost u BK, 305-306, 319
• sistem odgovornosti prodavca za docnju sa prijemom isporuke, 377-378
• sistem odgovornosti za docnju sa plaćanjem, 382-383, 385
• sistem odgovornosti za docnju, 357-358
• sistem odgovornosti za nesaobraznost, 368-369
• sistem odgovornosti za saobraznost isporuke sa ugovorom, 303-304, 368-369
• sniženje cijene srazmjerno nesaobraznosti, 373
• sopstveni izvori MNPP, 214-228
• specifikacija, 317-318
• terminologija, 201
• uslovljavanje nastanka ugovora, 245
• vidljivi i skriveni nedostaci saobraznosti, 346
• viša sila, 358
• vrijeme isporuke, 297-298
• vrijeme plaćanja, 339-340
• vrijeme provjere saobraznosti po BK, 323
• vrijeme provjere saobraznosti, 321-324
• vrijeme reklamacije, 345-346
• zaključivanje ugovora po Bečkoj konvenciji, 236-244
739
• Zakon o obligacionim odnosima kao izvor prava, 213

• zamjena nesaobrazne stvari, 371
• zatezna kamata, 384
PRODAJA – ZAKLJUČIVANJE UGOVORA O PRODAJI ELEKTRONSKIM PUTEM

• ANSI ASC X12 standardi, 176
• Certifikacioni autoritet, 173,174
• Digitalni certifikat, 173
• Digitalni potpis, 173
• EAN („European Article Numbering), 176
• E-commerce,163-176
• Electronic Data Interchange/Elektronske razmjene poruka, 175
• Elektronska ponuda, 163-176
• Elektronska poruka, 163-176
• Elektronska pošta, 163-176
• Elektronski dokument, 163-176
• Elektronski potpis, 171-176
• Elektronski prihvat, 163-176
• Elektronski ugovor, 163-176
• Elektronsko poslovanje, 163-176
• Elektronsko zaključivanje ugovora, 163-176
• Enkripcija, 171-175
• Hiperlink, 166
• Informacioni sistem, 163-176
• Informaciono-komunikacione tehnologije IKT, 163-176
• Kriptografija, 171-175
• Secure Electronic Transactions, 174
• Simetrično šifrovanje, 172
• SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications),176
• TPA („Trade Partner Agreements”), 176
• UN/EDIFACT Standardi, 176
740
• Virtual Private Network, 174

• Web stranica, 163-176
PREDUZEĆE
• multinacionalno preduzeće, 90-92
• opšti pojam, 84, 92
• slobodna zona kao preduzeće, 184, 192
• uslovi za sticanje svojstva subjekata MNPPBiH, 86
• vid neposrednog djelovanja na stranom tržištu, 88
SLOBODNE ZONE
• ekonomske funkcije, 183
• istorijat, 183
• izvori prava države BiH, 187-188
• izvori prava entiteta BiH, 189-190
• korisnik kao strani ulagač, 199
• opći položaj korisnika slobodne zone, 197
• postupak osnivanja, 191-192
• prestanak, 195-196
• status slobodne zone, 193-194
• uslovi za osnivanje i osnivači, 191-192
• zakonsko određenje u BiH, 184
SOFT LAW
• EEC Vodič za sastavljanje me|unarodnih ugovora o industrijskoj kooperaciji, 464
• ICC Jednoobrazna pravila o garancijama na zahtjev (URDG), 764
• ICC Jednoobrazna pravila za ugovorne garancije (URCG), 766
• ICC Vodič za sastavljanje ugovora o trgovinskom zastupanju, 504
• kao izvor prava za DSU, 131
• kao izvor prava za TNK, 91
• pojava, 12
• u međunarodnom javnom pravu, 32
741

• domaći subjekti u BiH, 85-86
• fizička lica, 84-85, 93, 145
• izvor prava u BiH, 82
• izvor prava uopšte, 81
• Izvozno-kreditna agencija Bosne i Hercegovine, 100-105
• kao karakteristika metoda MNPP u BiH, 20
• opšti pojam, 84
• slobodna zona, 184, 192
• Spoljnotrgovinska/Vanjskotrgovinska komora Bosne i Hercegovine, 106-115
• strani subjekti, 87-89
SUVERENITET DRŽAVE
• djelovanje države iure gestionis, 65-66, 69
• djelovanje države iure imperii, 65-66
• ekonomski suverenitet, 33
• imunitet, 64, 66-69
• pojam, 33, 64
• slobodne zone, 183-185
TENDER
• pojam, 233-234
TIPSKI UGOVORI I OPŠTI USLOVI POSLOVANJA

• kao izvor MNPP, 27-28
• kod bankarskih garancija, 763-764
• pojam, 52
• za akreditiv, 693, 731
• za elektronske ugovore, 254
• za leasing, 429
• za ugovor faktoringu, 654
• za ugovor o prodaji, 224
742
TRANSNACIONALNE KORPORACIJE
• inkorporirane i neinkorporirane aktivnosti, 92
• izvori prava, 91
• karakteristika predmeta MNPP, 14
• nastanak, 90
• OECD vodič, 91-92
• Nacrt UN Kodeksa za ponašanje TNC, 91
• UNCTAD Kodeks ponašanja u transferu tehnologije, 91
• Vodič Svjetske banke, 91
UGOVOR O MEĐUNARODNOM PREVOZU STVARI U POMORSKOJ PLOVIDBI

• brod 317, 320, 333
• brodarski agent 321, 327
• brodarski ugovor 323, 325, 327
• brodski manifest 327, 332
• časnička potvrda 327, 332
• čuvanje tereta 333
• generalna 339, 340
• Hamburška pravila 318, 338
• Haško – Visbijska pravila 318
• iskrcaj tereta 331, 334
• iskrcaja 329
• konosman/teretnica 323-334
• korisnik prevoza 335-337
• krcatelj 329
• krcatelja i naručioca 339
• linijska 322
• linijska plovidba 322, 334, 327
• lučke uzanse 318-321
• lučki agent 322
• luka 320-330
743
• mjerodavno pravo 320

• na putovanje 324, 325
• na vrijeme 324,325
• nečisti 326
• odgovornost brodara 337-339
• partikularna 340
• pismo spremnosti 328
• plovidba 322-324
• po naredbi 330
• podčarteru 325
• pomorska havarija 339, 340
• predaja tereta 334
• prekostojnice 328, 336
• prevoz tereta 332, 333
• prevozni put 329, 333
• prigovori 335
• primalac 329
• primljeno za ukrcaj 325
• pristanište 321
• sidrište 321
• sigurna luka 330
• skretanje sa puta 329, 333
• slobodna 317,324
• stivador 328,332
• stojnice 328, 335
• teret/stvari 329, 331
• teritorijalno more 319,320
• tipski ugovori 318, 325, 329, 229
• u drugu luku 334
• u javno skladište 334
• ukrcaja 329
744
• ukrcano 325
• vozarina 329,336
• vremenske tablice 328, 332
• York Antwerpenska pravila 318, 339
• zapovjednik broda 325, 332
UGOVOR O MEĐUNARODNOM PREVOZU STVARI U VAZDUŠNOJ PLOVIDBI

• aerodrom/zračna luka 344
• avion 344
• avionski manifest 348
• avionski tovarni list 347, 348
• bitni sastojci ugovora 348
• forma ugovora 346, 347
• Gvatemalski protokol 232
• Haški protokol 342, 347
• IATA 343, 348, 349
• ICAO 343, 344
• mjerodavno pravo 343, 344
• Montrealski protokol 343, 347, 353
• na putovanje 345
• na vrijeme 345
• o posebnoj usluzi 346
• obaveze avionskog prevoznika 348-351
• obaveze pošiljaoca 351, 352
• odgovornost pošiljaoca 351, 352
• odgovornost prevoznika 352, 353
• odgovornost vlasnika aviona 353
• ostale obaveze 351, 352
• plaćanje vozarine 351
• postupanje po nalozima 349, 350
• predaja stvari 351
745
• prevoz stvari 349

• prijem stvari/tereta 348
• priprema stvari za prevoz 352
• specijalna prava vučenja 353
• utovar i istovar stvari 348, 349
• Varšavska konvencija 342,343,345,347, 349,352
• vrste ugovora 345, 346
VANJSKOTRGOVINSKO POSLOVANJE
• dokumentarni akreditiv, 690
• dugoročna proizvodna saradnja, 464, 468-470, 478-479, 484
• formalnosti plaćanja cijene, 333
• leasing, 428-430
• obavljanje privrednih djelatnosti u inostranstvu, 83
• ovjera dokumenata, 250
• prodaja robe, 227-228
• uticaj države na robnu razmjenu sa inostranstvom, 248
• vanjskotrgovinska politika, 83
• vanjskotrgovinski promet, 83
• vanjskotrgovinsko zastupanje u pravu BiH, 497-506, 513, 515
746
SUMMARY
INTERNATIONAL BUSINESS LAW
1. This book deals with the basic topics of international business law. Within this fra-
mework, we discuss legal issues involved in international business transactions. The
Summary of Contents lists those and other important topics. The following text
outlines only the main ideas presented in the book.
2. Part One is dedicated to the concept and sources of international business law. The
notion of international business law is examined historically and in relation to ne-
ighboring branches of law. The main hypothesis is: the ‘foreign element’ in busi-
ness transactions always plays a major role in the creation of specific regulation for
international trade. One can follow this idea from ius gentium, via lex mercatoria,
nationalization and de-nationalization of the great civil and commercial codes to
the new law merchant. This development resulted in the concept of international
business transaction being composed of at least three relatively independent legal
parts: contract of sale, transportation contract, and payment. This juridical con-
struction, placed and functioning within the administrative foreign trade regime, is
the main subject matter of international business law as a branch of each national
legal system. General methodological features of international business law are:
interaction between mandatory foreign trade regime and optional substantive law
provisions, combination of different sources of law, unification and harmonization
efforts, and a very broadly conceived autonomy of the parties to the contract. In this
context, it is worth mentioning that the most salient characteristic of BH foreign
trade regime is the contrast between policy-making and regulatory powers of the
state, and the basically independent position of the two entities in the implemen-
tation of foreign trade regulations within their respective territories. Such a situa-
tion causes a degree of administrative as well as legislative confusion.
747
3. As a branch in status nascendi, international business law has two main groups of
sources: its own, and those taken over from the neighboring legal areas. The
second group includes enactments of public law international, conflict of laws
and national business laws directly or indirectly related to international business
transactions. Own sources of international business law are of international or
national origin. International sources encompass rules made by states, internatio-
nal organizations or autonomous subjects. This group contains norms belonging to
‘hard’ and ‘soft’ law. National legislations create strict, mostly administrative,
foreign trade legal regimes. In addition to the general overview, the book covers the
structure of the specific sources of law for every topic.
4. The aforementioned variety of sources created numerous and different subjects of

international business law. Part Two of the book examines the most significant
types of legal entities acting in international business transactions. The global eco-
nomy requires discussion on specific facets of the state. On the one hand, a state,
as the sovereign subject, acts iure imperii. On the other, when trading, a state deals
iure gestionis. The book examines the influences each of those roles has over the
elements of the state: population, territory, government, and independence. This
method yields two major results. First, the government casts a very long shadow,
covering countless state organs, bodies, agencies, public companies, and private
companies with state participation in equity and in management. Secondly, sove-
reignty as the salient feature of the state has been limited by the modern approach
to the role of the state acting iure gestionis in international business transactions.
The first instrument of sovereignty restrictions is the modern concept of the ‘state
immunity doctrine’. It allows limitations based on waiver, on internal legislation in
some common law countries and on European Convention on State Immunity
(1972). The second and less powerful limitation tool is the waiver of the ‘acts of state’
doctrine. International organizations are non-sovereign subjects of public interna-
tional law. They can act iure imperii only exceptionally, so the doctrine of immunity
does not come into consideration. International organizations are subjects of in-
ternational business law only when dealing as traders, iure gestionis.
5. The boundary between public and private law players in international trade is
somewhat blurred. For example, the Export Credit Agency is clearly a subject of BH
administrative law, the competences of the BH Foreign Trade Chamber of
Commerce are sometimes autonomous and sometimes delegated by the state,
while free zones can only conditionally qualify for the status of private law subjects.
748
According to the law in force, BH free zone is at the same time part of the territory
under the special custom regime and an enterprise as a legal subject. However, the
notion of ‘enterprise’, ‘undertaking’ or ‘company’, including multinational, in practice
does not impose major problems. There is common understanding that this type
of subject encompasses incorporated subjects of national business laws. Also, the
concept of “enterprise” applies to non-incorporated concentration joint ventures
as relatively independent market players. Existing doctrinal consensus makes
contingent BH law limitations on foreign trade capacity of companies a relic of the
past socialist system and a consequence of the continued dominance of state
property in the country. Those limitations are strictest when domestic companies
are investing abroad. By contrast, BH state Law on Policy of Foreign Direct Investment
is a liberal one. Its definition of foreign direct investment is very broad and a
somewhat vague. The Law on FDI enshrines major principles of international
economic law in this field, basic rights and duties of the investor, custom and tax
incentives, stabilization clause, protections of foreign investor in accordance with
dominant World Bank standards, and the implicit waiver of sovereign immunity of
the state.
6. Part Four focuses on sale of goods and other commercial contracts in international
trade. The text on the contract for international sale essentially elaborates the
Vienna Convention of 1980. All other sources of law are placed within this frame-
work. The presentation of legal issues follows the course of a sale transaction rat-
her than the architecture of the Convention. Special attention has been paid to
making contracts in e-commerce, documentary sale and to shipment and destina-
tion contracts (distantia loci). This chapter highlights the combination of continental
and common law techniques, including those of BH Obligation Code. The most im-
portant substantive law solutions are: equal treatment of the duty to perform and
to pay, specific regulation of rights and claims based on infringements on industrial
and intellectual property rights, liability without fault as the principle relevant to
both parties, equal structure of remedies for breach of contract by seller or buyer,
and the combination of damages payable in money or by specific performance.
7. There are three other types of contracts intrinsically connected with trade in goods.
Exclusive distribution is legally the most interesting of all distribution agreements
for two reasons: price determination and antitrust considerations. EC law provided
guidance on solving problems in both fields. Leasing, as well as distribution, has
many business and legal forms. The existence of UNIDROIT Convention, new
749
legislation in Bosnia and Herzegovina and needs of BH economy required a

comprehensive examination of financial leasing as the first dominant type of
contract, the second being operating leasing. Long-term production cooperation
in BH is subject to a very strict and precise foreign trade regime. This fact and the
cooperative philosophy, common with other types of joint venture contracts, were
the main reasons for including this type of contract in the book. The examination
of rules on administrative and contractual duties of the parties justified this approach.
8. The book deals with marketing services in the chapter on agency contracts. There
are countless differences in the treatment of legal representation in civil and common
law systems. They range from terminology, via types, scope and duties of the parties
to different legal claims. Common law approach dominates in the own sources of
international business law. That is why a short overview of the general rules in both
civil and common law was necessary. Comprehensive and strict BH foreign trade re-
gime for ‘international commercial representation’ had to be clarified before exa-
mination of substantive rules for this type of contract. Two international conventions
on agency, two EC directives, and national commercial codes including BH Obli-
gations Codes regulate contractual relations characteristic of this type of transac-
tion. The content of agency contract is presented extensively in order to cover
fundamental issues in national and international sources of law. Special attention
is paid to the exclusivity clause and its relation to antitrust regulation. In this respect
EC law provided the main point of reference.
9. Transportation of goods is a constituent part of international business transactions.

Historically and actually, carriage of goods by sea is the most important means of
transportation in global trade. On the other hand, carriage of goods by air is the fa-
stest-growing transportation industry. That is why contracts of carriage by sea and
by air are dealt with separately in Part Five of the book. Bosnia and Herzegovina is
party to international conventions covering transportation by sea and air. Conse-
quently, recent BH legislation is fully harmonized with conventions and other rele-
vant sources of international transportation law. Thanks to kindred organizational
and business structures in the two types of transportation, two kinds of contracts
on carriage of goods can be treated similarly: elements common to the selected
type of transportation, formation of the contract and its essential elements, rights
and duties of the parties, and their liability.
750
10. Three instruments of financing international business transactions are the subject
of Part Six. For several reasons, factoring is the first among them. BH is not a mem-
ber of the Ottawa Convention on International Factoring. Small and medium en-
terprises, which dominate BH economy today, have had little experience with this
payment-collecting tool. Word Bank projects on introduction of factoring in BH and
activities of Export Credit Agency have moved the factoring industry forward. That
is why this book has to discuss the the legal nature of this contract using compa-
rative law method. . The Ottawa Convention, specific legislation in BH and Obliga-
tions Codes substantive law are main objects of legal considerations. The discussion
focuses on cession of claims, as the duty of the client, and the obligation of the fac-
tor to take over the claim and pay collected sums.
11. The second chapter of Part Six deals with documentary letter of credit. In this field
sources of law are abundant. UN Convention on Independent Guarantees and
Stand-by Letters of Credit has moved the regulation of this instrument closer to
bank guarantees. ICC Uniform Customs and Practice for Documentary Credit, 2007
Revision (UCP 600) offers modern, detailed and generally accepted regulation.
Regrettably, BH Obligations Codes are not in accordance with some important UCP
600 rules. Discrepancies between international and domestic regulations will be
bridged over by the new Obligations Codes which are still in the entities’ parlia-
mentary procedures. Legal nature of the whole documentary transaction is very
close to that of assignation. Letter of credit in its commercial and technical meaning
is a unilateral undertaking binding the bank without any consideration given or
promised by the beneficiary. That is why a documentary letter of credit is a construction
composed of three technically independent legal relations. In international trade,
inter-bank relations regularly appear as the fourth relation. Those four relations are
scrutinized from a juridical point of view. The division of documentary letters of cre-
dit is founded on both legal and business criteria. The description of individual
types of letters of credit gave the opportunity for the explanation of commercial
and banking techniques.
12. Models of letters of credit and bank guarantees are similar. Those two instruments
even share one common source of law – the above-mentioned UN Convention.
That is why the chapter on bank guarantees deals primarily with regulations and
techniques specific to direct bank guarantees. They are founded mostly in ICC rules
751
for contractual (URCG) and demand (URDG) guarantees. Such approach is not al-
ways in accordance with the method of the Obligation Codes in BH, but it is justi-
fied by the needs of practitioners and the drafts of future Obligation Codes. A bank
guarantee is a legal construction and a technical instrument at the same time. In the
latter meaning it is a unilateral legal undertaking valid without the beneficiary’s
consideration. The essential elements, rights and duties of participants, objections
including fraud and liabilities do not differ considerably for contract and demand
guarantees. That is why the book elaborates on the aforementioned problems
jointly, whenever possible. The division of contract guarantees based on the crite-
rion of commercial function gives the opportunity to treat specific features of each
type separately. According to the number of banks engaged, guaranties are divided
into counter-guarantees, confirmed guarantees and ‘super-guarantees’. Among
them only the confirmed guarantee has distinguished legal features. The other two
types are direct bank guarantees disguised in specific business constructions.
13. Execution of international business transactions is probably more susceptible to

controversies than that of domestic ones. Economic and legal distinctions between
the two types of transactions caused significant differences in sources of law, bo-
dies and procedures for dispute resolution. There are four major mechanisms for
dispute settlement in international business: amicable procedures (negotiation,
mediation, conciliation, diplomatic intervention etc), state courts, transnational ju-
dicial institutions and international arbitration. In each of them conflict of jurisdic-
tions and conflict of laws may appear. Such conflicts are resolved by international
private law rules. Not the least important among them are the rules on recognition
and enforcement of decisions reached by foreign courts and international arbitra-
tions. Besides serving parties to the individual dispute, arbitral decisions create an
independent source of international business law. That is why the book focuses on
international arbitrations. Following issues are extensively treated: historical deve-
lopment of arbitration, features and types of arbitration, agreement to submit a
dispute to arbitration, and its legal effects and arbitral procedures. Two specific
cases of arbitration are separately elaborated. The first has international nature -
ICSID. The second one relates specifically to Bosnia and Herzegovina. General pro-
visions on arbitration in BH are compatible with requirements of UNCITRAL Model
Law on Arbitration. Interestingly, those rules are located in entities’ legislation on
civil procedure. Contrariwise, the BH Law on Foreign Trade Camber of Commerce
establishes institutional arbitration connected with this Chamber.
752
O AUTORIMA
Trifković, Miloš (Sarajevo) je dopisni član Akademije nauka i umjetnosti Bosne i

Hercegovine. Radio je kao redovni profesor na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu, a u
periodu od 2002.-2004. godine bio je dekan Ekonomskog fakulteta u Sarajevu. Nakon
toga bio je dekan Sarajevo Graduate School of Business (University of Delaware i Eko-
nomski fakultet u Sarajevu) i redovni profesor na premetu Business Ethic (2004.-2006.)
Autor i koautor je slijedećih knjiga: Teorija države i prava: statusnog i obligacionog prava
(Sarajevo: Veselin Masleša, 1984.), Nelojalna utakmica (Sarajevo: Svjetlost, 1990.),
Poslovno pravo: ugovori, vrijednosni papiri i pravo konkurencije (Sarajevo: Šahinpašić,
1997.), Poslovno pravo: osnovi prava i obligacija, privredna/trgovačka društva (Sarajevo:
Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 1999.), Novi pravni režim direktnih
stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini (Sarajevo: JP NIO Službeni list BiH, 2000.), Među-
narodno poslovno pravo i arbitraže (Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakul-
teta u Sarajevu, 2001.), Praktikum međunarodnog poslovnog prava (Sarajevo: Izdavačka
djelatnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2003.), Poslovno pravo: ugovori, vrijedno-
sni papiri i pravo konkurencije (Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakulteta u
Sarajevu, 2004.), Nacionalno i evropsko pravo (Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonom-
skog fakulteta u Sarajevu, 2007.). Autor je velikog broja naučnih i stručnih radova
objavljenih u domaćim i inozemnim publikacijama.
Simić, Milić (Sarajevo) je redovni profesor na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu. Autor

i koautor je slijedećih knjiga: Teorija države i prava: statusnog i obligacionog prava
(Sarajevo: Veselin Masleša, 1984.), Poslovno pravo: ugovori, vrijednosni papiri i pravo kon-
kurencije (Sarajevo: Šahinpašić, 1997.), Poslovno pravo: osnovi prava i obligacija, privre-
dna/trgovačka društva (Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu,
1999.), Poslovno pravo: ugovori, vrijednosni papiri i pravo konkurencije (Sarajevo: Izdavačka
djelatnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2004.), Korporativno upravljanje: principi i
mehanizmi (Sarajevo: Revicon, 2008.). Autor je velikog broja naučnih i stručnih radova
objavljenih u domaćim i inozemnim publikacijama.
753
Trivun, Veljko (Sarajevo) je vanredni profesor na Ekonomskom i Pravnom fakultetu

Univerziteta u Sarajevu. Trenutno obavlja funkciju Dekana Ekonomskog fakulteta u Sa-
rajevu. Bio je Prorektor Univerziteta u Sarajevu, Direktor Poslovne Akademije u Sara-
jevu, Prodekan na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu i rukovodilac službe Energoinvesta
u Sarajevu. Autor i koautor je slijedećih knjiga: Uticaj principa pacta sunt servanada na
izvršenje obaveza kod ugovora o građenju (Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonomskog
fakulteta u Sarajevu, 2002.); Nacionalno i evropsko pravo (Sarajevo: Izdavačka djelatnost
Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2007.) i koautor i redaktor slijedećih knjiga Praktikum
međunarodnog poslovnog prava (Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakulteta
u Sarajevu, 2003.), Poslovno pravo: ugovori, vrijednosni papiri i pravo konkurencije
(Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2004.). Objavio je ve-
liki broj naučnih i stručnih radova u domaćim i inozemnim publikacijama, referiranim
u međunarodnim bazama podataka.
Silajdžić, Vedad (Sarajevo) je viši asistent na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu. Titulu

magistra stekao je na Interdisciplinarnom Postdiplomskom studiju „Evropske studije“ u
Sarajevu sa temom “Zaključivanje ugovora putem elektronskih poruka i primjenom in-
formaciono-komunikacionih tehnologija u pravima Evropske unije i Bosne i Hercego-
vine”. Koautor je slijedećih knjiga: Praktikum Poslovnog prava (Sarajevo: Izdavačka
djelatnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2002.), Praktikum poslovnog prava, II do-
punjeno i izmjenjeno izdanje (Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakulteta u
Sarajevu, 2003.), Praktikum međunarodnog poslovnog prava (Sarajevo: Izdavačka dje-
latnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2003.), Nacionalno i evropsko pravo (Sarajevo:
Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2007.). Objavio je veliki broj
naučnih i stručnih radova referiranih u međunarodnim bazama podataka.
Mahmutćehajić, Fatima (Sarajevo) je viši asistent na Ekonomskom fakultetu u Sara-

jevu. Titulu magistra pravnih nauka stekla je na Pravnom fakultetu u Sarajevu sa temom
„Zakonska zaštita firme na Internetu“. Koautor je slijedećih knjiga: Praktikum Poslovnog
prava (Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2002.), Prakti-
kum poslovnog prava, II dopunjeno i izmjenjeno izdanje (Sarajevo: Izdavačka djelatnost
Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2003.), Praktikum međunarodnog poslovnog prava
(Sarajevo: Izdavačka djelatnost Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, 2003.). Objavila je ve-
liki broj naučnih i stručnih radova referiranih u međunarodnim bazama podataka.
754

Međunarodno-Poslovno-Pravo KNJIGA 505-535 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Međunarodno-Poslovno-Pravo KNJIGA 505-535 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. dr.

Redaktor: Prof. dr. Miloš Trifković

Autori: Prof. dr. Miloš Trifković

Izdavač: Ekonomski fakultet u Sarajevu

Glavni i odgovorni urednik: Dekan

Urednik: Doc. dr. Emina Resić

Lektor: Prof. Aiša Softić

Recenzenti: Akademik, prof. dr. Slavica Krneta

Štampa: ”VMG- Grafika”, d.o.o. Mostar

Odgovorno lice štamparije: Vencel Pralas

CIP - Katalogizacija u publikaciji

ME\UNARODNO poslovno pravo / Miloš Trifkovic

O autorima: str. 753-754

I POJAM I ISTORIJAT .............................................................................................................................. 37

II PREDMET, METOD I DEFINICIJA

III NOVO LEX MERCATORIA ................................................................................................................ 51

I IZVORI PREUZETI IZ SRODNIH GRANA PRAVA .......................................................................... 55

II SOPSTVENI IZVORI MEĐUNARODNOG POSLOVNOG PRAVA .............................................. 66

II MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE ................................................................................................... 85

I IZVORI PRAVA I ODREĐIVANJE „PREDUZEĆA“ .......................................................................... 91

II SUBJEKTI VANJSKOTRGOVINSKOG PROMETA .......................................................................... 95

III BOSANSKOHERCEGOVAČKI SUBJEKTI OBAVLJANJA PRIVREDNIH

I IZVOZNO-KREDITNA AGENCIJA BOSNE I HERCEGOVINE ..................................................... 107

II SPOLJNOTRGOVINSKA/VANJSKOTRGOVINSKA KOMORA BiH ........................................... 112

I OPŠTE ODREĐENJE, ISTORIJAT I ZNAČAJ DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA ................ 121

II POJAM DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA .................................................................................. 125

III IZVORI PRAVA ......................................................................................................................................... 128

IV PRINCIPI ............................................................................................................................................... 137

V SUBJEKTI ............................................................................................................................................... 140

VI POSTUPAK ULAGANJA .................................................................................................................... 142

VII OBAVEZE, PRAVA I POVLASTICE STRANOG ULAGAČA ....................................................... 145

VIII ZAŠTITA STRANIH ULAGANJA ................................................................................................... 151

IX RJEŠAVANJA SPOROVA ................................................................................................................. 157

I POJAM SLOBODNE ZONE ................................................................................................................. 161

II IZVORI PRAVA ...................................................................................................................................... 166

III OSNIVANJE, STATUS I PRESTANAK SLOBODNE ZONE .......................................................... 168

IV POLOŽAJ KORISNIKA ZONE .......................................................................................................... 171

I . POJAM UGOVORA O PRODAJI ......................................................................................................... 177

II IZVORI PRAVA ..................................................................................................................................... 182

III KLASIČNI NAČINI ZAKLJUČIVANJA UGOVORA O MEĐUNARODNOJ PRODAJI ........ 194

4. Uloga države u zaključivanju ugovora o međunarodnoj prodaji ........................... 206

IV ZAKLJUČIVANJE UGOVORA O PRODAJI ELEKTRONSKIM PUTEM ................................... 211

V . ELEMENTI UGOVORA ..................................................................................................................... 227

VI OBAVEZE PRODAVCA ..................................................................................................................... 235

2. Predaja dokumenata ................................................................................................................. 240

VII OBAVEZE KUPCA ............................................................................................................................. 251

VIII PRIGOVORI ZBOG NESAOBRAZNOSTI I PRAVNIH NEDOSTATAKA ............................... 262

IX SISTEM ODGOVORNOSTI U BEČKOJ KONVENCIJI ................................................................ 268

X. ODGOVORNOST PRODAVCA ........................................................................................................ 272

XI ODGOVORNOST KUPCA ............................................................................................................... 284

XII PRELAZAK RIZIKA ............................................................................................................................ 288

I UGOVORI O DISTRIBUCIJI ................................................................................................................. 293

II DEFINICIJA I PRAVNA PRIRODA UGOVORA O ISKLJUČIVOJ DISTRIBUCIJI ..................... 299

III BITNI ELEMENTI POSLA ................................................................................................................... 301

IV OBAVEZE STRANAKA ....................................................................................................................... 305

V ODGOVORNOST STRANAKA I PRESTANAK UGOVORA ........................................................ 309

I POJAM POSLA I UGOVORA O LIZINGU ........................................................................................ 311

II BITNI ELEMENTI UGOVORA ............................................................................................................ 320

III OBAVEZE STRANAKA ....................................................................................................................... 323

IV ODGOVORNOST STRANAKA ........................................................................................................ 329

V PRESTANAK UGOVORA O LIZINGU .............................................................................................. 335

I POJAM UGOVORA I IZVORI PRAVA ............................................................................................... 339

II ZAKLJUČIVANJE I REGISTRACIJA UGOVORA .......................................................................... 342