KCG Ferritik Sfero Dokme Demirler

DÖKÜMCÜNÜN EL KİTABI DÖKÜMHANE EĞİTİM PROJESİ TARAFINDAN YAYIMLANMAKTADIR.!
7000
El Kitabı!
Dökümhane Eğitim Projesi Özel Sayı Serisi!
Yıllık Tarihin
Gelecekle Buluşma Noktası
Dokumhane.net!
•  Sınıflandırılması!
Katı Çözeltiyle Güçlendirilmiş! •  Mekanizması!
03 Ferritik Sfero Dökme Demirler!
• 
• 
Özellikleri!
Üretimi!
•  Döküm Hataları!
Dokumhane.net © 2016!
El Kitabı Sayı: 3
Katı Çözeltiyle Güçlendirilmiş Ferritik Sfero Dökme Demirler (SSF)
Yazan ve yayına hazırlayan: Dr. Arda Çetin
Aralık 2016
S E C T E U R D
MERHABA
Dökümhane’den Merhaba
El Kitabı’nın 3. sayısında, katı çözeltiyle güçlendirilmiş ferritik sfero dökme demirler
(SSF – solid solution strengthened ferritic ductile irons) üzerinde duruyoruz. Son
yıllarda adını sık duymaya başladığımız yeni bu malzemeyi ayrı bir sayıda ele almak
istiyoruz, çünkü dökümhaneler açısından kritik bir süreçteyiz: Bir yandan doğu
ülkelerinden gelen ucuz rekabetin baskısını yaşarken, diğer taraftan batı
ülkelerinden gelen üç boyutlu yazıcılar ya da seçmeli lazer sinterlemesi (SLS) gibi
teknolojilerin tehditi altındayız. İki taraftan gelen bu baskılarla mücadele
edebilmenin yolu, katma değeri yüksek alanlara yatırım yapmaktan ve emekten
ziyade bilginin yoğun olduğu alanlara ilerlemekten geçiyor.
El Kitabı’nın bu 3. sayısı, ürünlerini çeşitlendirmek ve katma değeri yüksek ürünlerle

bir fark yaratmak isteyen dökümhanelere destek olması ümidiyle hazırlandı.
Oldukça enteresan bir malzeme üzerinde duruyoruz: Birinci nesil olarak bildiğimiz
sfero dökme demirlerde mekanik özellikleri istenen seviyeye taşımak için ferrit/perlit
oranından nasıl faydalandığımızı, El Kitabı’nın 2. sayısında ayrıntılı bir şekilde ele
almıştık. Bu sayıda üzerinde durduğumuz ferritik sfero dökme demirler, adından
anlaşılabileceği üzere ferritik bir yapı sergilediği için, perlitin sağladığı güçlendirici
etkiden yararlanma şansımız olmuyor. Fakat bu durumun bir de avantajı var:
Yapıda perlitin olmaması, aynı zamanda perlitten kaynaklanan süneklik kaybının da
olmayacağı anlamına geliyor. Bu nedenle katı çözeltiyle güçlendirilen sfero dökme
demirlerde dayanım 600 MPa değerine çıktığında bile, uzama değerlerinin
minimum %10 seviyesinde kaldığını görebiliyoruz.
İkinci nesil sfero dökme demirleri anlatmak için bu kadar kısa bir giriş elbette yeterli
olmaz. O yüzden artık lafı daha fazla uzatmayalım ve sizleri bu güncel malzemenin
özellikleri, üretimi ve muhtemel hatalarıyla baş başa bırakalım.
Saygılarımla,
Dr. Arda Çetin
El Kitabı 03 // Dokumhane.net 02
KÇG Ferritik Sfero Dökme Demirler (SSF)
İÇİNDEKİLER
İçindekiler
05 Kısa tarihçe: Birinci ve ikinci nesil sfero dökme demirler

09 Katı çözeltiyle güçlendirilmiş ferritik sfero dökme demirler
11 Katı çözelti sertleşmesi
11 Sertleşmenin mekanizması
13 Katı çözelti sertleşmesinin basit bir tarifi
14 Katı çözelti türleri
15 Silisyumun mekanik özelliklere etkisi
19 Silisyumun etkisi
22 Katı çözeltiyle güçlendirilmiş ferritik sfero dökme demirlerin üretimi
25 Ocak hazırlığı
26 Küreselleştirme (Mg tretmanı) ve aşılama
28 Döküm hataları ve muhtemel sorunlar
29 Segregasyon
31 Chunky grafit
33 Sonuç
34 Kaynaklar ve okuma listesi
35 Teşekkür
S E C T E U R D
Okumak için vaktiniz yok.

Döküm konularını basitçe anlatan biri olsa,
güzel olmaz mı?
DÖKÜMHANE AKADEMİ
Uzaktan Eğitim Platformu
Dokumhane.net/Akademi
Kısa Tarihçe: Birinci ve
İkinci Nesil Sfero Dökme Demirler
Laurence & Scott, Dökümhaneden eski bir fotoğraf. Gothic Works, 1920’li yıllar.
Küresel grafitli dökme demirin ortaya 20. Yüzyılın ilk yarısının sonunda ortaya
çıkmasının nasıl hem kuramsal mekanik çıkan küresel grafitli dökme demirler, bugün
alanındaki gelişmelere bağı olduğunu, hem çeşitli kaynaklarda birinci nesil olarak
de bazı tesadüflerle ilişkili olduğunu El adlandırılıyorlar. Yaklaşık %2 - %3 arasında
Kitabı’nın bir önceki sayısında açıklamıştık. silisyum içeren bu birinci nesil dökme
1940’lı yılların sonunda Millis ve demirlerin matris yapılarına baktığımız
arkadaşlarının yaptığı çalışmalar, gri dökme zaman, ferrit, perlit ya da bu ikisinin
demirdeki grafit parçalarının temper döküm- karışımından meydana geldiklerini görü-
deki gibi küreler halinde ayrışmasının yoruz. Malzemenin yapısında bulunan perlit,
mümkün olduğunu ortaya koyunca, üstün malzemeyi güçlendiren, fakat sünekliğini
özelliklere sahip bu malzemenin üretim düşüren bir etki yaratıyor. Dolayısıyla yapıda
denemeleri takip eden senelerde birçok bulunan perlit ve ferrit oranları üzerinde
dökümhanede başlamıştı. oynayarak, üretilen parçanın istenen sertlik,
dayanım ve uzama değerlerini sergilemesi
sağlanabiliyor.
BİRİNCİ VE İKİNCİ NESİL DÖKME DEMİRLER
Birincil nesil dökme demirlerden farklı olarak, yavaş soğuyan kalın kesitlerinde ferrit oranı
20. Yüzyılın sonlarında ikinci nesil adı verilen, artarken, hızlı soğuyan ince kesitlerinde
yeni bir sfero dökme demir sınıfının ortaya daha yüksek oranda perlit oluştuğunu
çıkışına tanıklık ettik: Katı çözelti ile görüyoruz.
güçlendirilmiş ferritik sfero dökme demir
(solid solution strengthened ferritic ductile
iron, SSF) olarak adlandırılan bu yeni sfero
Tipik bir birinci nesil sfero dökme
türü, hem EN 1563 standardında, hem de demir (GJS 500-7) mikroyapısı
östemperlenmiş sfero dökme demir Kaynak: Frank Vincentz, Wikimedia Commons
(austempered ductile iron, ADI) EN 1564
standardında tanımlanıyor.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi, birinci nesil

sfero dökme demirlerin mekanik özellikleri
yapıda bulunan ferrit ve perlit oranıyla
ayarlanıyor. Örneğin EN-GJS-500-7 gibi bir
malzemeye baktığımız zaman, matris
yapısında hem ferrit, hem de perlit
bulunması nedeniyle, “orta seviye”
diyebileceğimiz bir düzeyde dayanım ve
süneklik değerleri sergilediğini görüyoruz. Bu
malzemede bulunan perlit miktarını
düşürdüğümüzde ise, örneğin EN-
GJS-400-15 gibi, daha düşük bir dayanım, Matris yapısının homojen olmaması, doğal
fakat daha yüksek uzama değerleri olarak dayanım, süneklik ve sertlik gibi
sergileyen bir sfero dökme demir elde mekanik özelliklerin de parça genelinde
edebiliyoruz. homojen olmayacağını gösteriyor. Bu durum
bir yandan dökümhane mühendislerinin
Mekanik özellikleri optimize etmek için ferrit/ istenilen mekanik özellikeri elde etmesini
perlit oranına başvurduğumuz bu birinci nesil zorlaştırırken, diğer taraftan parçaların
sfero dökme demilerde sık gördüğümüz bir işlenmesi açısından da sorun yaratabiliyor.
problem var: Yapıda bulunan perlit miktarı
sadece kimyasal kompozisyona değil, aynı İşte bu noktada, ikinci nesil olarak tarif edilen
zamanda soğuma hızına da bağlı olarak sfero dökme demirlerin üstün yönü ortaya
değiştiği için, farklı kalınlıktaki kesitlerde çıkıyor: Tamamıyla ferritik bir yapı
değişen miktarlarda perlit oluştuğunu sergiledikleri için, parça genelinde mekanik
görebiliyoruz. Bu nedenle farklı kesit özelliklerin oldukça homojen olduğunu
kalınlıklarına sahip bir döküm parçanın görüyoruz. Fakat burada tuhaf olan bir şey
var: Ferrit fazının yumuşak ve oldukça sünek Tipik bir ikinci nesil ferritik sfero dökme
bir yapıya sahip olduğunu biliyoruz. O
zaman tamamen ferritik yapıya sahip bir
demir (GJS 600-10) mikroyapısı
Kaynak: Glavas et al. (2016)
dökme demirin yüksek dayanım değerleri
sergilemesini nasıl bekleyeceğiz?
Katı çözelti sertleşmesi (solid solution

strengthening) adını verdiğimiz işleyiş, işte
burada devreye giriyor. İkinci nesil dökme
demirler içerdikleri yüksek silisyum
nedeniyle, benzer seviyede uzama
sergileyen birinci nesil sfero dökme
demirlere kıyasla daha yüksek dayanım
değerlerine sahip olabiliyorlar. Katı çözelti
sertleşmesi, dökülen parçanın akma
dayanımının da artmasına yol açıyor. Bu
dökme demirlerden bulunan yüksek silisyum
nedeniyle, karbür oluşma eğiliminin de
önemli ölçüde azaldığını görüyoruz.
grafitli dökme demir sınıflarını ve beklenen
Yüksek silisyum miktarının sağladığı bir diğer mimimum dayanım ve uzama değerlerini, bir
avantaj ise, ötektoid dönüşüm sıcaklığını sonraki sayfada yer alan tablo üzerinde
yukarı çekmesi: Bunun doğal sonucu olarak tekrar bir hatırlamakta fayda olabilir.
bu malzemeden üretilen parçaların yüksek
sıcaklıkta çalışma performansları da artış
gösteriyor. Son olarak teknik literatürde
sunulan çeşitli araştırmalarda, çelik döküm
parçalara bir alternatif olarak kullanıldıkları
zaman, hem parça ağırlığının, hem de işleme
maliyetinin azaldığını gösteren sonuçların
göze çarptığını da belirtelim (Okunnu, 2015).
Küresel grafitli dökme demirlerin EN 1563

standartı uyarınca sergiledikleri mikroyapı
özellikleri ve mekanik özellikler dikkate
alınarak sınıflandırıldıklarını biliyoruz. Bu
standartta tanımlanan birinci nesil küresel
Tablo: EN 1563 standartı uyarınca tanımlanan birinci nesil küresel grafitli dökme
demirlerin sağlaması gereken minimum dayanım ve uzama değerleri.
Gösterim Çekme Dayanımı Akma Dayanımı Uzama

(MPa) (MPa) (%)
EN-GJS-350-22-LT 350 220 22
EN-GJS-350-22-RT 350 220 22
EN-GJS-350-22 350 220 22
EN-GJS-400-18-LT 400 240 18
EN-GJS-400-18-LT 400 250 18
EN-GJS-400-18 400 250 18
EN-GJS-400-15 400 250 15
EN-GJS-450-10 450 310 10
EN-GJS-500-7 500 320 7
EN-GJS-600-3 600 370 3
EN-GJS-700-2 700 420 2
EN-GJS-800-2 800 480 2
EN-GJS-900-2 900 600 2
Bu tabloda sunulan verilere dair birkaç için dökülen parçalar nasıl üretilmiş olursa
noktayı açıklığa kavuşturmakta fayda var. olsun, test numunelerinin aynı kum kalıba ya
Öncelikle LT ve RT ifadeleriyle başlayalım. LT da benzer ısıl yayınım (thermal diffusivity)
düşük sıcaklıkta (Low Temperature) yapılan özellikleri sergileyen bir kum kalıba ayrı bir
test sonuçlarını, RT ise oda sıcaklığında şekilde dökülmeleri gerekiyor.
(Room Temperature) yapılan test sonuçlarını
temsil ediyor. Mekanik özellikleri tespit etmek
KÇG FERRİTİK SFERO DÖKME DEMİRLER (SSF)
Katı çözeltiyle güçlendirilmiş ferritik sfero dökme

demirler (SSF)
Küresel grafitli dökme demirin dayanımını Birinci nesil olarak tanımlanan sfero dökme
arttırmak için ferrit/perlit oranıyla oynama demirlere eklenen bakır ve mangan miktarı,
yoluna gittiğimiz zaman, ister istemez parçanın kesit kalınlığı ve modülüne göre
malzemenin dayanımı (sertliği) ve uzaması değişiklik gösterebiliyor. Buna rağmen eğer
arasında bir tercih yapmak durumunda parçada farklı kalınlıklara sahip kesitler
kalıyoruz. Yukarıda sunulan tabloda bu varsa, soğuma hızı farkı nedeniyle, bu
durumu açık bir şekilde görebilirsiniz: kesitlerdeki ferrit/perlit oranı, dolayısıyla da
Minimum 400 MPa çekme dayanıma ve mekanik değerler farklılık gösterebiliyor. İkinci
%15 uzama değerine sahip olması istenen nesil sfero dökme demirlerde ise, kesit
ferritik yapıdaki EN-GJS-400-15 sfero kalınlığı ne olursa olsun sabit miktarda
dökme demirin çekme dayanımını minimum silisyum takviyesi yapılıyor. Parça genelinde
500 MPa olacak şekilde arttırmak elde edilen ferritik matris yapısının sonucu
istediğimizde, istenen minimum uzama olarak, kesit kalınlığından bağımsız şekilde
değerinin %7’ye gerilediğini görüyoruz (EN- homojen mekanik özelliklerin elde
GJS-500-7). Çünkü yapıdaki perlit miktarı edilebilmesi sağlanabiliyor.
arttıkça, malzemenin sünekliğinin bu
durumundan olumsuz yönde etkileneceğini Bu durum, geleneksel yöntemlerle dökme
biliyoruz. demir üretimine alışmış dökümcülere biraz
farklı geliyor olabilir. O yüzden tekrar
Güzel bir haber: Sfero dökme demirleri vurgulamakta fayda var: İkinci nesil olarak
güçlendirmenin tek yolu, yapıdaki perlit tanımlanan ferritik dökme demirlerde en
miktarını arttırmaktan geçmiyor. Katı çözelti fazla %5 oranında perlite izin veriliyor.
sertleşmesi adı verilen işleyiş sayesinde, Malzemenin sahip olduğu yüksek dayanımın
ferritik matrisi güçlendirerek dökme demirin kökeninde, ferrit fazının sertleştirilmiş olması
dayanımını arttırırken, sünekliğin önemli yatıyor. Ferrit fazı sertleştiğinde gerçekleşen
ölçüde zarar görmemesini de sağlaya- süneklik kaybı düşük olduğu için, dayanımla
biliyoruz. 90’lı yılların sonlarında yapılan birlikte yüksek uzama değerleri de elde
araştırmalar neticesinde geliştirilen bu yeni edebiliyoruz. Aynı zamanda akma
nesil dökme demirlerde, bakır (Cu), kalay dayanımında da, birinci nesil dökme
(Sn) ya da mangan (Mn) gibi elementler demirlere kıyasla bir miktar artış
yerine dökme demire %3,2 ila %4,3 gerçekleşiyor. Dayanım değerlerindeki bu
arasında silisyum (Si) ekleyerek, katı çözelti artış nedeniyle, ikinci nesil sfero dökme
sertleşmesiyle güçlendirilmiş, ferritik bir demirlerden üretilen parçaların ağırlığını bir
matris yapısı oluşturmayı hedefliyoruz. miktar düşürmenin mümkün olabileceğini
KÇG FERRİTİK SFERO DÖKME DEMİRLER (SSF)
anlayabiliyoruz. Dökme demire eklenen İkinci nesil sfero dökme demirler için EN
silisyum ötektoid dönüşüm sıcaklığını yukarı 1563 standardında tanımlanan minimum
çektiği için, yüksek miktarda silisyum içeren dayanım ve uzama değerlerini aşağıdaki
bu sfero dökme demirlerin yüksek sıcaklık tablo üzerinde görebilirsiniz.
performansları da artış gösteriyor.
Tablo: İkinci nesil dökme demirler için EN 1563 standardında belirlenen minimum dayanım
ve uzama değerleri.
Malzeme Kesit Kalınlığı Akma Dayanımı Çekme Dayanımı Uzama

(mm) (MPa) (MPa) (%)
t ≤ 30 350 450 18
EN-GJS-450-18 30 < t ≤ 60 340 430 14
60 < t ≤ 200 Alıcı ve tedarikçi arasında karar verilir.
t ≤ 30 400 500 14
EN-GJS-500-14 30 < t ≤ 60 390 480 12
t ≤ 30 470 600 10
EN-GJS-600-10 30 < t ≤ 60 450 580 8
Not: Ayrı dökülmüş test numunelerinde ölçülen değerler, parçanın sergilediği mekanik özellikleri birebir temsil
etmiyor olabilir.
Katı Çözelti Sertleşmesi
Katı çözeltiyle güçlendirilmiş ferritik sfero Sertleşmenin mekanizması
dökme demirlerden bahsederken, bu
malzemenin mekanik özelliklerini borçlu Dislokasyonların ayrıntılarını şimdilik bir
olduğu katı çözelti sertleşmesi (solid solution kenara bırakalım. Bilmemiz gereken tek şey
strengthening) mekanizması hakkında da şu: Kristal yapıdaki metal ve alaşımlar,
biraz bilgi vermek faydalı olabilir. Katı çözelti atomlardan oluşan düzlemlerden meydana
sertleşmesi, kristal yapıya sahip metal ve geliyor. Tıpkı üst üste koyduğunuz iskambil
alaşımları güçlendirmek için faydalandığımız kağıtları gibi. Nasıl bu iskambil kağıtları
mekanizmalardan bir tanesi. Bu birbirleri üzerinde kayabiliyorlarsa, atom-
mekanizmanın kökeninde, malzemeyi lardan oluşan bu düzlemler de benzer
meydana getiren atom düzlemlerinin şekilde birbirleri üzerinde kayabiliyorlar. Bu
birbirleri üzerinde kaymasını sağlayan kayma hareketi ne kadar zor olsa da,
dislokasyon hareketinin engellenmesi yatıyor. kolaylaşmasını sağlayan bir şey var: Bu
İşin ayrıntılarına fazla inmeden, basit bir düzlemler arasında yarım bir düzlemin
şekilde anlatalım. bulunuyor olması. Dislokasyon çizgisi
dediğimiz şey de, zaten bu yarım düzlemin
yapı içinde kalan ucundan başka bir şey
değil. Bu yarım düzlemin kayma hareketini
nasıl kolaylaştırdığı bir sonraki sayfada
şematik olarak gösteriliyor.
KATI ÇÖZELTİ SERTLEŞMESİ
Yarım düzlem ve dislokasyon hareketi

Kırmızı renkle gösterilen yarım düzlem mavi düzlemlerle yer değiştirerek alt ve üst kısımların birbirlerine
referansla kaymalarını sağlıyor. Bu yarım düzlemin alt kısmına (ters T ile gösteriliyor)
dislokasyon çizgisi adı veriliyor.
İşin ayrıntısına girip konudan fazla uzaklaş- Dislokasyon hareketinin atomik düzeydeki
mayalım. Bu noktada şunu anlamamız işleyişi elbette burada yaptığımız basit tarife
yeterli: Bir kristal içinde yarım kalan böyle bir göre daha karmaşık. Fakat çizdiğimiz bu
düzlem olunca, bu yarım düzlem diğer basit resim, dislokasyonları durdurduğumuz
düzlemlerle teker teker yer değiştirerek, zaman malzemenin nasıl güçlenebileceğini
dislokasyon çizgisinin alt ve üst kısımlarının anlamamızı sağlıyor. Katı çözelti sertleşmesi,
birbirlerine referansla yer değiştirmelerini bu kayma hareketini durdurmak için
sağlayabiliyor (yukarıdaki resim). Dislokasyon kullandığımız çözümlerden bir tanesi. Şimdi
hareketi adını verdiğimiz bu işleyiş biraz da bu mekanizmanın ayrıntıları
sayesinde, kristal yapıya sahip metal ve üzerinde duralım.
alaşımlar yük altında kaldıkları zaman
kırılmak yerine şekil değiştirebiliyorlar.
İşin mekanizmasını anladığımız zaman,

malzemeleri güçlendirmek için ne yapmamız
gerektiği de kendiliğinden ortaya çıkıyor: Bu
düzemlerin kaymasını zorlaştırmamız lazım.
Yani dislokasyon hareketini daha zor hale
getirmemiz lazım. Bunu başardığımız zaman,
atom düzlemlerinin birbirleri üzerinde
kaymaları için daha yüksek yük
uygulamamız gerekiyor. Bunun doğal
sonucu olarak, malzemenin dayanımı artmış
oluyor.
Katı çözelti sertleşmesinin basit bir tarifi

Yukarıda anlattıklarımızdan yola çıkarak, atomun çözünmüş halde katı içinde
kristal yapıya sahip bir metal ya da alaşımı kalmasını sağlıyoruz. Bu ne anlama geliyor?
güçlendirmek için dislokasyon hareketini, Örneğin sıvı dökme demir içine bu amaçla
yani atom düzlemlerinin birbirleri üzerinde silisyum ekleyip çözünmesini sağladıysak,
kayma becerilerini kısıtlamamız gerektiğini katılaşma sırasında silisyum atomlarının
anlıyoruz. Bunu sağlamanın en basit tekrar birleşip katı içinde silisyum adacıkları
yollarından bir tanesi, kayan bu düzlemlerin oluşturmalarını değil, tamamen çözünmüş
çevrelerine bazı engeller yerleştirmek. olarak, katı içinde dağılmış vaziyette
Böylece bu düzlemleri sabitleyerek kalmalarını istiyoruz (ortaya çıkan bu
durdurabilir ve böylece malzemenin yüke karışıma katı çözelti adını veriyoruz). Yabancı
karşı direncini, yani dayanımını arttırabiliriz. atomlar bu şekilde dağıldıkları zaman,
kendilerine denk gelen dislokasyonların
Katı çözelti sertleşmesinde, atom hareketini kısıtlayarak malzemenin güçlen-
düzlemlerinin kaymalarını engellemek için mesini sağlıyorlar.
farklı atomlardan faydalanaıyoruz. Bir
malzemeyi meydana getiren atomlardan
farklı bir atomu kristal yapı içine soktuğumuz Bir katı çözeltinin temsili gösterimi
zaman, bu farklı atomun boyutları da farklı
Atomları kırmızı renkle gösterilen element, mavi
olduğu için, atom düzlemlerinin kusursuz-
renkli atomların oluşturduğu kristal içinde çözünerek
luğunu bozmuş oluyoruz. Bu kusur bir katı çözelti oluşmasını sağlamış.
nedeniyle hem atom düzlemlerinin birbirleri
üzerine kaymaya başlaması zorlaşıyor (akma
dayanımı artıyor), hem de kaymaya devam
edebilmeleri için uygulanması gereken
kuvvet miktarı artıyor. Bunun sonucu olarak
çekme dayanımı da artıyor.
Peki bu düzlemlerin üzerine ya da çevresine

farklı boyutlara sahip yabancı atomları nasıl
yerleştirebiliriz? Oldukça basit: Bu özelliklere
sahip bir elementi sıvının içine atıp
çözünmesini sağlıyoruz. Tıpkı çaya şeker
atmak gibi. Fakat çaya attığımız şekerden
farklı olarak bu karışımı dondurup, çözünen
Katı çözelti türleri Ferrit içinde çözünerek katı çözelti

Katı çözelti içinde bulunan yabancı atomlar,
sertleşmesi yaratan elementlerin
kristal yapı içinde iki farklı şekilde akma dayanımına etkileri
konumlanabiliyorlar. Eğer içeri sızan yabancı Kaynak: Schmauder (2011), Pickering (1978)
atom, kristal yapıyı oluşturan atomların
Akma Dayanımındaki Artış (MPa)

konumuna yerleşiyorsa, bu atomu yeralan C, N
(substitutional) olarak adlandırıyoruz. Bu 300
P
durum, yabancı atomlar kristali oluşturan
atomlarla benzer boyutlara sahip olduğu Si
200
zaman ortaya çıkıyor. Eğer içeri sızan ve
çözünen atomlar daha küçük boyutlara
sahipse, o zaman kristali oluşturan atomların 100 Cu
arasındaki boşluklara da yerleşebiliyorlar. Bu Mn
Mo
tür atomları arayer (interstitial) olarak Ni, Al
adlandırıyoruz. 0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5
Çözünen Elementler (%)
Bir metal ya da alaşım içinde ne kadar atom
çözünebilir? Çözünürlüğün de bir sınırı var
elbette: Çay içine bir küp şeker atıp Tabii, bu demek değil ki ferrit fazı silisyumu
çözebilirsiniz. Ama şeker atmaya devam çözebildiği noktaya kadar silisyum eklemeye
ederseniz, bir noktadan sonra şekerin devam edebiliriz: Hayır, çözünürlüğe ek
bardağın dibinde biriktiğini görmeye olarak, burada mekanik özelliklerdeki
başlarsınız. Çünkü eklediğiniz şeker miktarı, değişimi de dikkate almamız lazım. Çünkü
çayın (ya da sıcak suyun diyelim) silisyum miktarı kritik bir seviyeye ulaştığı
çözebileceği miktarın üzerine çıkmış zaman, hiç beklemediğimiz bir durumla
demektir. Benzer şekilde bir katının da karşılaşabiliyoruz. Silisyum miktarının
çözebildiği atom miktarının bir sınırı var. Bu mekanik özellikler üzerindeki etkisini, bir
sınır malzemeden malzemeye ve çözünecek sonraki bölümde ele alacağız.
elemente göre değişiklik gösteriyor.
Fakat şöyle bir gerçek var ki, bir malzeme

içinde çözdüğünüz atom miktarı arttıkça,
dislokasyon hareketini daha etkin bir şekilde
kısıtlayabileceğiniz için, elde ettiğiniz
güçlenme etkisi de artıyor. Bu yüzden, bir
önceki kısımda bahsedildiği gibi, ikinci nesil
dökme demirlerin dayanımı eklenen silisyum
miktarına paralel şekilde artıyor.
Silisyumun Mekanik Özelliklere
Etkisi
Hem Dünya, hem de dökümhaneler için önemli bir an: Amerika’da 1776 yılında Bağımsızlık Bildirgesi ilk defa
okunduktan sonra, resimdeki Özgürlük Çanı (Liberty Bell) çalınmıştı. Resimde, 1753 senesinde Pass and Stow
dökümhanesinde dökülen Özgürlük Çanı’nın dökümhane ortamındaki ilk testi gösteriliyor. Resimde solda,
koltuk altında şapkayla gösterilen kişi ise Benjamin Franklin (Ressam: Jean Leon Gerome Ferris).
20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren müdaheleler sonucunda farklı özelliklere

sanayide üretilmeye başlanan küresel grafitli sahip olarak üretilen dökme demirler bugün
dökme demirin hikayesi, ikinci nesil sfero çeşitli dökümhanelerde üretiliyor. Fakat bu
dökme demirlerle devam ediyor. Bu dökme demirlerin toplu bir kıyaslamasını
malzemenin ilk ortaya çıktığı günden bugüne yaptığımız zaman, katı çözeltiyle
kadar meydana gelen gelişmelere baktığımız güçlendirilmiş sfero dökme demirlerin bu
zaman, katı çözeltiyle güçlendirilmiş sfero diğer alternatiflere kıyasla da öne çıkmayı
dökme demirlerin dışında farklı dökme başardıklarını görüyoruz. Örnek olarak bir
demirlerin de geliştirildiğini görüyoruz. sonraki sayfada yer alan grafik üzerinde
Östenitik ve östemperlenmiş sfero dökme farklı sfero dökme demir türlerinin sergilediği
demirler gibi, yine matris yapısına yapılan dayanım değerlerinin kıyaslaması sunuluyor.
Global
PARTNERİNİZ.
Uluslararası geniş ağımız,
Stok gücümüz ve
Kaliteli ürünlerimiz ile …
Dökümhane Akademi
SEKTÖRDE Ana Sponsoru
20. YIL Dokumhane.net
w w w.aveks.com
İmes Sanayi Sitesi C Blok 306 Sk. No. 4 Eski Yapanlar Plaza No. 1/1 K.6 E-5 Karayolu Üzeri Tavşanlı Mevkii
Y. Dudullu, Ümraniye, İstanbul, 34775 TURKEY S.M. Fatih Öngül Sk. Kozyatağı, İstanbul, 34742 TURKEY Yolbulan Antrepo Yanı Gebze, Kocaeli TURKEY
T. +90 (216) 540 00 60 F. +90 (216) 540 00 61 T. +90 (216) 410 00 60 F. +90 (216) 410 00 90 T. +90 (262) 724 99 14-15 F. +90 (262) 724 99 12
SİLİSYUMUN MEKANİK ÖZELLİKLERE ETKİSİ
Sfero dökme demirlerin dayanımlarının kıyaslaması

Kaynak: Okunnu (2015)
1,0
Katı çözeltiyle güçlendirilmiş sfero dökme demirler
Akma/Çekme Dayanımları Oranı
0,9
0,8
0,7
0,6
Östemperlenmiş sfero dökme demirler

0,5
Birinci nesil sfero dökme demirler
0,4
0,3
200 300 400 500 600 700 800 900
Çekme Dayanımı (MPa)
Bu grafik üzerinde, katı çözeltiyle değerlerinin birbirlerine eşitlendiğini anlı-

güçlendirilmiş sfero dökme demirlerde yoruz.
uzamadan farklı olarak bir başka önemli
özelliğe daha dikkat etmemiz gerektiği Katı çözeltiyle güçlendirilmiş sfero dökme
vurgulanıyor: Akma dayanımı. demirlerde çekme dayanımının 450-600
MPa aralığında olduğunu biliyoruz.
Yukarıdaki grafikte dikey eksen, malzemenin Yukarıdaki grafikte akma/çekme dayanımı
akma dayanımı ve çekme dayanımının oranının 0,8-0,9 arasında olması, bu
oranını gösteriyor. Bu oranın artıyor olması, malzemelerin ne kadar yüksek bir akma
malzemenin akma dayanımı ve çekme dayanımına sahip olduğunu gösteriyor.
dayanımı arasındaki farkın kapandığını ifade Benzer çekme dayanımına sahip birinci nesil
ediyor. Örneğin 600 MPa çekme dayanımına (ferritik/perlitik) dökme demirlerde ise bu
sahip bir malzemede bu oran ne kadar oranın yaklaşık 0,55-0,65 aralığında
yüksekse, akma dayanımının da o kadar olduğunu, yine bu grafik üzerinde
yüksek olduğunu anlıyoruz. Dikkat ederseniz görebiliyoruz. Bu basit kıyaslama, katı çözelti
bu oran en fazla 1 değerini alabilir: Böyle bir sertleşmesi sonrasında küresel graftli dökme
durum gerçekeştiğinde ve oran 1 değerini demirlerin akma dayanımın ne kadar arttığını
aldığında, akma ve çekme dayanımı açık bir şekilde ortaya koyuyor.
Katı çözeltiyle güçlendirilmiş sfero dökme

demirlerin dayanımlarındaki bu artışa Dayanım ve sertlik ilişkisi
rağmen, sünekliklerini kaybetmiyor olmaları, Kaynak: EN 1563
ve benzer dayanıma sahip birinci nesil sfero (Grafik üzerinde yaklaşık değerler sunulmaktadır.)
dökme demirlere kıyasla daha yüksek
uzama değerleri sergiliyor olmaları, bu
Çekme Dayanımı (MPa)

KÇG Ferritik Sfero DD
800
malzemeleri öne çıkaran bir diğer önemli Birinci Nesil Sfero DD
etken. Örnek olarak minimum 500 MPa

çekme dayanımı sergilemesi istenen EN-
600
GJS-500-7 ve ikinci nesil muadili EN-
GJS-500-14 alaşımlarından beklenen
minimum uzama değerleri arasındaki fark
400
(%7 ve %14), ikinci nesil dökme demirlerin
uzama açısından nasıl üstün bir performans
sergilediklerini açık bir şekilde ortaya 120 160 200 240 280
koyuyor. Sertlik (HB)

demirlerin bir diğer güzel özelliği ise, sertlik KÇG Ferritik Sfero DD
Akma Dayanımı (MPa)
500
Birinci Nesil Sfero DD
değerlerinin parçanın kesit kalınlığına bağlı
olarak değişim göstermiyor olması. Mekanik
özelliklerin ferrit/perlit oranıyla ayarlandığı 375
birinci nesil dökme demirlerde, yapıda
oluşan perlit oranının sadece bakır ya da
kalay gibi perlit yapıcı elementlere değil, 250
soğuma hızına ve dolayısıyla kesit kalınlığına
da bağlı olması nedeniyle, parça genelinde
120 160 200 240 280
homojen bir sertlik dağılımı elde etmenin
Sertlik (HB)
zorluğu birçok dökümcü tarafından
biliniyordur. Katı çözeltiyle güçlendirilmiş
sfero dökme demirlerde tamamıyla ferritik bir demirlerde, hem de katı çözeltiyle
yapı oluştuğu için, bu tür problemleri bu güçlendirilmiş (KÇG) ferritik sfero dökme
alaşımlarda görmüyoruz. Yani parça demirlerde çekme dayanımıyla paralel bir
genelinde oldukça homojen bir sertlik şekilde arttığını görüyoruz. Fakat bu
dağılımı elde edebiliyoruz. paralellik, akma değerleri ve sertlik değerleri
kıyaslandığı zaman görülmüyor. Diğer bir
Biraz da sertlik üzerinde duralım: Sertlik deyişle KÇG sfero dökme demirlerde
değerlerinin hem birinci nesil sfero dökme sertliğin artması, akma dayanımını çok daha
yüksek bir oranda arttırıyor. Benzer bir etkiyi, ister istemez herkesin kafasına “silisyum
bu bölümün girişinde sfero dökme demirlerin miktarı artarsa dökme demir kırılganlaşır”
akma/çekme dayanımı oranlarının gösteril- şeklinde bir düşünce yerleşiyor.
diği grafik üzerinde de görmüştük: Katı
çözeltiyle güçlendirilen ferritik sfero dökme Millis’i ve arkadaşlarını yanıltan şey ne olabilir
demirlerin akma dayanımı, benzer çekme diye baktığımız zaman, patent çalışmasında
dayanımına sahip birinci nesil sfero dökme inceledikleri dökme demir alaşımlarında
demirlere kıyasla daha yüksek olduğu için, %0,8 ve üzerinde mangan (Mn)
bu etkiyi akma dayanımı değerleri sertlik bulunduğunu görüyoruz. Muhtemelen Millis
değerleriyle kıyaslanadığında da görebili- ve arkadaşlarının ürettiği malzemelerde
yoruz. onları yanıltan şey, dökme demirlerin içerdiği
bu yüksek Mn miktarı oldu. Malzemenin
uzama değerlerini yüksek tutmak için
Silisyumun etkisi mangan miktarı %0,3 altına çekildiği zaman,
silisyumun gerçek etkisini daha net bir
Buraya kadar anlatılanlardan öğrendiğimiz
şekilde görmeye başlıyoruz.
bir şey var: Katı çözeltiyle güçlendirilen sfero
dökme demirlere bu mekanik özellikleri
Dökme demirlerin içerdiği silisyum miktarı
kazandıran şey, katı çözelti sertleşmesini
%4,3 civarına gelene kadar, katı çözelti
yaratan yüksek silisyum takviyesi. Buraya
sertleşmesi sayesinde malzeme sünekliğini
kadar her şey güzel fakat bu noktada şu
çok fazla kaybetmeden güçleniyor. Silisyum
soruyu sormadan edemiyoruz: Bu kadar
miktarı %4,3 - %4,5 civarına geldiğinde ise,
basit bir takviye sayesinde elde edilen
çekme dayanımı ve uzama değerlerinin hızlı
özellikler neden bu kadar geç fark ediliyor?
bir düşüş göstermeye başladığını ve
Neden birinci nesil dökme demirlerle birlikte
malzemenin kırılganlaştığını gözlemliyoruz
keşfedilen bir malzeme değil de, neredeyse
(Stets, 2014). Mekanik davranıştaki bu
yarım asır sonra geliştirilen ikinci nesil bir
değişim, bir sonraki sayfada sunulan
dökme demir olarak tanıyoruz bu
grafikler üzerinde incelenebilir.
malzemeyi?
Bu sorunun cevabını, küresel grafitli dökme

demir patentinde bulabiliyoruz. 1949
senesinde Millis ve ekip arkadaşlarının aldığı
patentte, dökme demirin içerdiği silisyum
miktarı %2’nin üzerine çıktığında, çekme
dayanımı, uzama ve tokluk gibi mekanik
özelliklerin kötüleşmeye başladığına dair bir
ifade yer alıyor. Tabii malzemeyi keşfeden
isimler patentte böyle bir ifadeye yer verince,
Yüksek silisyum miktarının mekanik özeliklere etkisi

Kaynak: IfG Düsseldorf (2010-2012)’de sunulan verilen baz alınarak yeniden çizilmiştir.
(25 mm çapında, ayrı dökülmüş numune sonuçlarından yaklaşık ortalama değerler alınmıştır)
700
Çekme dayanımı
Dayanım (MPa)
600
Akma dayanımı
500
400
25
20
Uzama (%)
15
10
0
3,5 4,0 4,5 5,0 5,5
%Si
Silisyuma dair dikkat edilmesi gereken çevresinin kırılganlaşmasına yol açabiliyor.

önemli bir konu daha var: Silisyum, küresel Bu konu ilerleyen sayfalarda, döküm hataları
grafitli dökme demirdeki grafit kürelerinin bölümündeki segregasyon başlığı altında
çevrelerinde birikme eğilimi (segregasyon) ayrıntılı olarak ele alınacak.
gösteren bir element. Dolayısıyla her ne
kadar alaşımdaki toplam Si miktarı kritik
seviyenin altında olsa da, bu element
kürelerin çevrelerinde biriktiği için, bu
bölgelerde lokal olarak yoğunlaşıp, küre
Bu başlık altında son olarak bir de

silisyumun bir noktadan sonra dökme Si miktarının süneklik ve tokluk
demirleri nasıl kırılganlaştırmaya başladığı üzerindeki etkisi
üzerinde duralım. Önceki sayfalarda, Si
Kaynak: Glavas et al. (2016)
miktarı %4,3 civarına yaklaşana kadar hem (a)  %3,1 Si içeren alaşımın sünek kırılma yüzeyi
akma, hem de çekme dayanımının arttığını, (b)  %4,2 Si içeren alaşımın gevrek kırılma yüzeyi
fakat Si miktarı daha da arttırıldığı zaman
malzemenin dayanımını ve sünekliğini
kaybetmeye başladığını görmüştük.
Yüksek silisyum miktarının süneklik

üzerindeki olumsuz etkisi, Glavas’ın (2016)
çalışmasından alınan yan taraftaki mikroyapı
fotoğrafları üzerinde de açık bir şekilde
görülüyor. Üst taraftaki (a) mikroyapı
fotoğrafında, %3,1 Si içeren bir alaşımın
çekme testi sonrasındki kopma yüzeyinin
yapısı gösteriliyor. Yüzeyde görülen
çukurcuklar, sadece sünek kopma gerçek-
leşmesi durumunda ortaya çıktığı için,
malzemenin belli bir sünekliğe sahip
(a)
olduğunu rahatlıkla anlayabiliyoruz.
Alt kısımda yer alan ve (b) ile gösterilen

mikroyapı fotoğrafı ise, %4,2 Si içeren
alaşımın çekme testi sonrasındaki kopma
yüzeyini gösteriyor. Dikkat ederseniz, burada
gördüğümüz görüntü, yukarıdaki resimde
görülen çukurcuklu yapıdan farklı:
Tamamıyla sünek bir kopma yüzeyi yerine,
malzemenin deformasyon kapasitesinin
azaldığını gösteren kesme izlerini görmeye
başlıyoruz. Sonuç olarak bu fotoğraflar
üzerinde, silisyum kritik seviyeye ulaştığı
zaman malzemenin uzama becerisini nasıl
kaybetmeye başladığını bir başka açıdan
daha görmüş oluyoruz. (b)
Katı Çözeltiyle
Güçlendirilmiş Ferritik Sfero
Dökme Demirlerin Üretimi
Önceki sayfalarda açıklandığı üzere, bu özel Katı çözeltiyle sertleşme etkisinin her ne
sfero dökme demir alaşımlarına dayanım kadar silisyum tarafından yaratıldığını
kazandıran etken alışkın olduğumuz gibi söylesek de, mangan ve fosfor gibi bazı
perlit değil, katı çözeltiyle güçlendirilmiş ferrit farklı elementler de aslında benzer bir etki
yapısı. Ferrit içinde çözünen silisyum miktarı ortaya çıkarabiliyorlar. Fakat bu elementlerin
artınca, aşina olduğumuz yumuşak ve zayıf istenmeyen farklı yan etkileri de olduğu için,
ferrit yapısı yerine, dayanımı artmış bir ferrit bu elementler yerine, bu iş için sadece
yapısı elde ediyoruz. Buna ek olarak, yapıda silisyum kullanmayı tercih ediyoruz. Örneğin
neredeyse hiç perlit bulunmadığı için, perlit manganın yapıda yüksek bir oranda
içinde yer alan sementit katmanları işin bulunması karbür oluşumunu desteklerken,
içinden çıkıyor (perlit, ferrit ve sementit fosfor, stedit (İngilizce: steadite) adında
fazlarının katmanlar halinde dizilmesinden kırılgan bir yapının oluşmasına yol açabiliyor.
meydana geliyor). Bu kırılgan faz yapıda EN 1563 standartında bu elementer için
bulunmadığı için, malzemenin sünekliğini de önerilen kompozisyon aralıklarını bir sonraki
koruduğunu ve nispeten yüksek uzama sayfada yer alan tablo üzerinde görebilirsiniz.
değerleri sergileyebildiğini görüyoruz.
Dökümhane Akademi
Ana Sponsoru
Dokumhane.net
ÜRETİMİ
Tablo:
EN 1563 standardında katı çözeltiyle güçlendirilmiş ferritik sfero dökme demirlerin
kompozisyonuna dair sunulan önerilerin özeti.
Gösterim %Si (Yaklaşık)a %P (Maks.) %Mn (Maks.)b
EN-GJS-450-18 3,20 0,05 0,50
EN-GJS-500-14 3,80 0,05 0,50
EN-GJS-600-10 4,30 0,05 0,50
a) Farklı alaşım elementlerinin varlığına bağlı olarak %Si değeri daha düşük tutulabilir.
b) Mangan oranının daha düşük tutulması (örneğin %0,30), uzama ve işlenebilirliği arttırır.
Fosfor ve manganın mekanik özellikler Bu standartta mikroyapıyla ilgili olarak

üzerindeki olumsuz etkileri sadece bu gözümüze çarpan bir diğer yorum da grafit
standart üzerinde değil, teknik literatürde parçacıklarının küreselliği üzerine: Yüksek
sunulan araştırmalarda da göze çarpıyor silisyum küreselliği düşürebilen bir etki ortaya
(Gonzaga, 2005). Üstelik sunulan veriler, bu çıkardığı için, ikinci nesil sfero dökme
iki elementin bu standartta sunulandan daha demirlerde %20 oranında vermiküler grafit
düşük seviyelerde tutulmasının aslında daha oluşumuna müsaade ediliyor. Fakat bu
iyi sonuçlar doğuracağına işaret ediyor: kısıtlamanın çok katı olmadığını da belirtelim:
Örneğin Riposan’ın (2007) sunduğu verilere Malzeme sergilediği mekanik özellikler
bakılırsa, ferritik dökme demirlerde optimum çerçevesinde sınıflandırıldığı için, istenen
özelliklerin elde edilebilmesi için mangan mekanik özellikler elde edildiği sürece, daha
seviyesinin en fazla %0,2, fosfor seviyesinin yüksek oranda vermiküler grafit oluşumu
ise en fazla %0,03 olması gerekiyor. tolere edilebiliyor (Partanen, 2016). Yani bu
kısıtlamayı bir zorunluluk değil, daha ziyade
Katı çözeltiyle güçlendirilmiş alaşımlar mekanik özelliklerin tutturulması için bir
yüksek oranda silisyum içerdiği için, dökülen tavsiye olarak değerlendirmemiz daha doğru
parçaların tamamen ferritik bir matris olur.
yapısına sahip olacağını tahmin etmek pek
de zor olmasa gerek. Fakat yine de, EN
1563 standartına göre yapıda en fazla %5
oranında perlit bulunmasına müsaade
edildiğini de belirtmemizde fayda var.
ÜRETİMİ

demirlerin mekanik özelliklerini etkileyen
Ocak hazırlığı
elementler sadece silisyum, fosfor ve İstenen özellikleri sergileyebilen bir döküm
manganla sınırlı değil elbette. Özellikle parça üretebilmek için, öncelikle ocakta
uzama değerlerini olumsuz yönde etkileyen hazırlanan eriyiğin yüksek bir kalitede
karbür yapıcı elementlerin varlığından da olduğundan emin olmamız gerekiyor. Önceki
kaçınmak gerekiyor. Örneğin karbür yapıcı sayfalarda her ne kadar dökülecek parçanın
denildiğinde ilk akla gelen elementlerden biri kimyasal kompozisyonu hakkında bazı
olan kromun alaşımdaki miktarı %0,6 değerlendirmeler sunmuş olsak da, bu
üzerine çıktığı zaman, uzama değerlerinin kompozisyon değerlerini zararlı element-
ciddi bir şekilde düştüğünü, teknik lerden uzak duracak şekilde elde etmek için,
literatürde sunulan verilere baktığımızda sürecin başından itibaren konuyu hassasi-
görebiliyoruz (Stets, 2014). yetle ele almak gerekiyor.
Son olarak bir de karbon miktarı üzerinde Bu çerçevede ilk ele alınması gereken konu,
durmamızda fayda var: Yüksek silisyumlu bir ergitmede kullanılan çelik hurdanın kalitesi.
dökme demir üretirken, örneğin EN- Dökümhanelerde kullanılan çelik hurdalardan
GJS-500-14 gibi, geleneksel üretim istenmeyen birçok elementin sıvı içine
alışkanlıklarına sadık kalarak karbon girdiğini görebiliyoruz. Örneğin manyetik
seviyesinin sanki EN-GJS-500-7 çelik olarak da bilinen yüksek silisyum içeren
üretiyormuş gibi yüksek tutulmaması çelikler kullanıldığında, sıvı içine antimon (Sb)
gerekiyor. Bu alaşımlar, optimum mekanik ya da mangan (Mn) girebiliyor. Galvanizli
değerleri ötektik noktaya yakın bir ötektik-altı hurda kullandıldığı durumlarda ise ocak içine
kompozisyona sahip oldukları zaman yüksek miktarda çinko (Zn) girdiğini
sergiledikleri için, alaşımın içerdiği karbon görebiliyoruz. Bu elementlere ek olarak,
miktarının bu kompozisyon ayarını mümkün ergitilen çeliğin türüne bağlı olarak
kılacak şekilde düşürülmesi gerekiyor. alüminyum (Al), krom (Cr) ya da kurşun (Pb)
gibi elementlerin ocağa girmesi de mümkün
olabiliyor. O nedenle yüksek uzama değerleri
sergilemesi istenen ikinci nesil dökme
demirlerin üretiminde kullanılan hurdanın
türünden ve temizliğinden emin olmak
gerekiyor.
Bu noktada dikkat edilmesi gereken bir

diğer husus da döndü kullanımı. Katı
çözeltiyle güçlendirilmiş sfero dökme
demirlerde tamamıyla ferritik bir yapı,
görmek istediğimizi daha önce belirtmiştik.
ÜRETİMİ
Bu özel alaşımlarda en fazla %5 oranında

perlit bulunmasına müsaade edildiği için,
Küreselleştirme ve aşılama
bakır ya da kalay içeren döndülerin ocağa Bir önceki başlık altında da belirttiğimiz gibi,
girmemesine özen göstermek gerekiyor. Bu ferritik yapı sergileyen bu özel alaşımlarda
malzemelerin üretiminde eğer döndü chunky grafit oluşumu sıklıkla görülebiliyor. O
kullanılacaksa ve kendi döndüsü yeterince nedenle katı çözeltiyle güçlendirilmiş sfero
yüksek miktarda değilse, EN-GJS-400-15 dökme demir üretiminde uygulanan
ya da EN-GJS-400-18 gibi, yine ferritik yapı küreselleştirme ve aşılama adımlarında,
sergileyen malzemelerin döndülerinin özellikle seryum (Ce) içeren küreselleştirici ve
kullanılması gerekiyor. aşılayıcı seçimlerinden kaçınmak gerekiyor.
Döndü kullanımına dair dikkat edilmesi İkinci dikkat edilmesi gereken nokta ise
gereken bir diğer nokta da istenmeyen küreselleştirme işlemi (Mg tretmanı)
elementlerin ocağa girme ihtimali: Yüksek sonrasındaki sıvıda kalan kükürt miktarı.
silisyum içeren sfero dökme demirlerde Eğer bu işlemi kitabına göre yapmak
chunky (bodur) grafit oluşumu görülebiliyor. istiyorsak, tretman sonrasında sıvıda %S =
İlerleyen sayfalarda bu konudan ayrıntılı 0,008 - %0,012 aralığını hedefleyecek
olarak bahsedeğiz, fakat burada bu eğilim şekilde küreselleştirme işlemini gerçekleştir-
nedeniyle özellikle seryumdan (Ce) uzak memiz gerekiyor. Fakat gerçek dökümhane
durmamızda fayda olduğunu bilmemiz lazım. pratiklerine baktığımız zaman, kükürt değeri
Bu tabii sadece aşılayıcı değil, döndü bu aralığın üzerinde olmasına ve küresellik
kullanımı açısından da kritik bir konu: Biz her değerlerinde düşme görülmesine rağmen,
ne kadar aşı ve kürelleştirici seçimi yaparken dökümhanelerin yine de yüksek kükürt
bu elementten uzak durmaya özen değeriyle çalışmaya devam ettiklerini
göstersek de, farklı alaşımların dökümünde görebiliyoruz. İstenen mekanik özellikleri
eğer Ce içeren küreselleştiriciler ya da istikrarlı bir şekilde elde edebilmek için, bu
aşılayıcılar kullanılıyorsa, ocak hazırlığında bu konuya hassasiyet gösterilmesi gerekiyor.
dökümlerin döndüleri kullanıdığı zaman
ocağa seryum (Ce) ya da lantan (La) gibi Tretman sonrasında elde edilen kükürt
istenmeyen elementlerin girmesine yol miktarı, sıvı metalin sıcaklığı ve tretmanın
açabiliriz. O yüzden bu tür hassas verimi gibi birçok farklı değişkene bağlı
kompozisyona sahip alaşımların üretiminde olarak değişiyor. Küresel grafitli dökme
kullanılacak döndüleri seçerken dikkatli demir üzerine odaklanan El Kitabı’nın bir
davranmamız gerektiğini burada tekrar önceki sayısında bu konu hakkında ayrıntılı
vurgulamkta fayda var. bilgi bulabilirsiniz. Fakat yine de, kaba da
olsa bir fikir vermesi amacıyla, ocaktaki
kükürt seviyesine bağlı olarak tavsiye edilen
kalan %Mg değerlerini bir sonraki sayfada
sunulan grafik üzerinde inceleyebilirsiniz.
ÜRETİMİ
Ocaktaki kükürt miktarına bağlı olarak

tavsiye edilen kalan %Mg değerleri
Kaynak: Partanen (2016)
0,09
0,08
Tretman Sonrasında Hedeflenen Kalan %Mg Değeri
0,07
0,06
0,05
0,04
0,03
0,02
0,01
0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06
Tretman Öncesindeki %S Değeri
Döküm Hataları ve
Muhtemel Sorunlar
Yüksek silisyum cüruf kalıntılarının artmasına neden olabiliyor.
Kaynak: Ductile iron slag defect causes. Borui Casting International.
Dökümcülük ne yazık ki işlerin her zaman karşılaşmamak değil, karşılaştığımız hataları

kağıt üzerinde planlandığı gibi gittiği bir önce doğru teşhis etmek, sonrasında ise
meslek değil: Özellikle sfero dökme doğru çözüm yollarını bulmak olması
demirlerle uğraşan dökümhane mühendis- gerekiyor.
lerinin yakından bildiği üzere, sürece dair
kontrol edilmesi gereken, dolayısıyla yanlış Sfero dökme demirlerde karşımıza çıkan
gittiği takdirde hataların oluşumuna yol yaygın döküm hatalarını elbette katı
açabilecek çok sayıda parametre bulunuyor. çözeltiyle güçlendirilmiş ferritik sfero dökme
Buna bir de eser elementlerin etkileri gibi demirlerde de görebiliyoruz. Küresel grafitli
kontrolü daha da zor olabilen değişken- dökme demir üzerine odaklana El Kitabı’nın
lerden gelen etkiler eklendiğinde, döküm ikinci sayısında, döküm hataları üzerine
hatalarıyla hiç karşılaşmadan dökümcülük ayrıntılı bilgi bulabilirsiniz. Bu genel hatalar
mesleğini sürdürmek, gerçekten bir hayal içinde bazıları, katı çözeltiyle güçlendirilmiş
haline geliyor. Fakat şunu kabul etmeliyiz ki, ferritik sfero dökme demirlerde daha sık
bizim beklentimizin zaten hiç hatayla karşımıza çıkıyor. Bu bölümde, sık
karşılaşılan bu hata türlerini ele alacağız.
DÖKÜM HATALARI
Segregasyon, döküm malzemelerde de

Segregasyon sıklıkla karşımıza çıkan bir durum. Örneğin
yüzey aktif elementler olarak bilinen kükürt
Segregasyon, en basit ifade şekliyle,
ve oksijen, sıvı ile grafit arasında kalan
elementlerin homojen bir şekilde dağılmak
arayüzeyde birikme eğilimi gösterdiği için, bu
yerine, bazı konumlarda birikmesi durumuna
arayüzeyin enerjisini düşürerek lamel grafit
verdiğimiz isim. Segregasyon oluşması
yapısının ortaya çıkmasını sağlıyorlar. Üstelik
durumunda elementler sadece belli bir
bu tür bir birikme eğilimi gösteren elementler
konumda topaklanmıyorlar: Daha ziyade,
sadece kükürt ve oksijenle sınırlı değil:
konsantrasyonları artan ya da azalan bir
Mangan, molibden, nikel, bakır ve silisyum
eğilim gösterecek şekilde bir hacim içine
gibi dökme demirlerde gördüğümüz birçok
dağılıyorlar.
elementin, değişen ölçülerde segregasyon
eğilimi gösterdiklerini biliyoruz.
Segregasyon eğilimine dair bilmemiz

Bazı alaşım elementlerinin gereken bir diğer önemli nokta da, farklı
mikrosegregasyon eğilimleri elementlerin farklı segregasyon eğilimleri
Kaynak: Pietrowski et al. (2012) gösterebiliyor olması: Örneğin sfero dökme
demirlerde silisyum (Si) atomları grafit
küresinin yakınlarına doğru birikme eğilimi
Miktar gösterirken, mangan (Mn) atomları grafit
kürelerinden uzaklaşacak şekilde bir birikme
eğilimi gösteriyorlar. Daha basit bir ifadeyle,
Si atomları grafit kürelerinin çevresinde
birikiyor. Mn atomları ise kürelerden uzakta,
ötektik tanelerin aralarında, yani tane
sınırlarında birikiyorlar.
Elementlerin gösterdiği bu segregasyon

Si, Ni, Cu eğilimi, malzemelerin mekanik özellikleri
üzerinde olumsuz etkilere yol açabiliyor.
Örneğin teknik literatürde sunulan
çalışmalara baktığımız zaman, grafit küreleri
Mn, Mo
ve ferritik matris arasında birikme eğilimi
Grafit
Mesafe
gösteren silisyum (Si) atomlarının, bu iki yapı
arasındaki arayüzeyi zayıflattığını ve bunun
sonucu olarak kürelerin matris içinden daha
kolay kopmalarına neden olduğunu
görebiliyoruz (Alhussein, 2014, Lin, 2003).
DÖKÜM HATALARI
Bu ve benzer çalışmaların ortaya koyduğu Silisyum segregasyonu neticesinde

resme göre, silisyum atomlarının segre-
gasyonu sonucu kompoziyonun lokal olarak
malzemenin kırılganlaşması
Kaynak: Alhussein et al. (2014)
arttığı bu bölgelerde çatlak oluşumunun
Çekme testi sonrasındaki kopma yüzeylerini
kolaylaştığı ve malzemenin sünekliğini kay- gösteren aşağıdaki mikroyapı resimlerinde,
bederek kırılganlaşmaya başladığı anlaşılıyor. grafit kürelerinin ferrit yüzeyinden nasıl
ayrıldığına dikkat ediniz.
Bu problemin üstesinden gelmek için nasıl
bir çözüm üretebiliriz? Eğer siz de
segregasyon nedeniyle kürelerin çevresinde
silisyum miktarının lokal olarak arttığını, buna
bağlı olarak bu bölgelerde çatlak oluştuğunu
ve malzemenin çekme testinde erken
koptuğunu görüyorsanız, bu problemi
gidermek için iki farklı çözüm yolu
deneyebilirsiniz: Akla ilk gelen çözüm yolu,
elbette ki silisyum miktarını biraz aşağı
çekmek ve böylece birikme seviyesini
azaltmak. Eğer bu şekilde çözüm
sağlayamıyorsanız, küreleri inceltmek ve
sayısını arttırmak için aşılama pratiğinizi
değiştirmek de olumlu bir sonuç elde
etmenizi sağlayacaktır. Küre sayısının
artması ve incelmesi sonucunda silisyum
atomlarının çevrelerinde birikebilecekleri
konumlar da çoğalacağı için, silisyumun
yüksek seviyede birikmesi ve malzemenin
kürelere yakın konumlarda kırılganlaşmaya
başlaması engellenebilir.
DÖKÜM HATALARI
Chunky grafit
Chunky grafit Kaynak: Kallbom et al. (2006)
Chunky grafit, kalın kesitli sfero parçalarda

sıklıkla karşılaştığımız bir problem. Küresel
grafitli dökme demir üzerine odaklanan El
Kitabı’nın 2. sayısında bu problemi kapsamlı
bir şekilde ele almıştık. Katı çözeltiyle
güçlendirilmiş sfero dökme demirlerde de
sıklıkla karşımıza çıkabilen bir hata türü
olduğu için, bu problemli grafit yapısını
burada tekrar ele alacağız.
Kısa bir hatırlatma yapalım: Chunky (bodur)

grafit, küresel grafitin biçimsel özelliklerinde
meydana gelen bir bozulma nedeniyle
ortaya çıkan, bodur ve solucanımsı grafit Chunky grafit her ne kadar yavaş soğuyan,
parçacıklarına verdiğimiz isim. Uygulanan kalın kesitli parçalarda ortaya çıkıyor desek
kalıplama yönteminden bağımsız olarak de, bu problemin ortaya çıkmasını teşvik
ortaya çıkan bu sorunu özellikle kalın kesitli, eden bazı elementler de var. Yani
yavaş soğuyan sfero dökme demirlerde kompozisyon açısından da risk altında olan
görüyoruz. Mikroskop altında çok ince bazı malzemeler var. Hangi elementler bu
yapıda ve solucanımsı bir şekle sahip olarak problemi teşvik ediyor diye baktığımız zaman
kendini gösteren chunky grafit, aslında bir seryum (Ce), kalsiyum (Ca), silisyum (Si) ve
açıdan vermiküler (kompakt) grafiti de nikel (Ni) elementlerini görüyoruz.
andırıyor. Fakat vermiküler grafitten farklı
olarak chunky grafit hem daha ince bir Chunky grafit ve kimyasal kompozisyon
yapıda, hem de döküm parçanın her yerinde ilişkisi denildiği zaman, genellikle akla ilk
değil, lokal bazı bölgelerde kümelenmiş olarak seryum (Ce) gelir. Çünkü bu
olarak ortaya çıkıyor. Yani yapının genelinde elementin kalın kesitli parçalarda chunky
küresel grafitli dökme demir yapısını görüyor grafit oluşumunu teşvik ettiğini biliyoruz.
olmamıza rağmen, yer yer, topaklar halinde Fakat katı çözeltiyle güçlendirilmiş sfero
solucanımsı yapıya sahip bu grafit dökme demirler perspektifinden baktığımız
parçacıklarının ortaya çıktığını gözlemliyoruz. zaman, yukarıda listelediğimiz elementler
arasında bir başka elementin öne çıktığını
görüyoruz: Silisyum (Si).
DÖKÜM HATALARI
Bu özel alaşımlarda silisyum miktarının bu

kadar yüksek olması, ister istemez
küreselliğin bir miktar düşmesine yol
açabiliyor. Bu nedenle EN 1563
standardında, mikroyapıda en fazla %20
oranında küresel olmayan grafit parçacığının
bulunmasına müsaade edildiğini görüyoruz.
Fakat bu noktada katı çözeltiyle
güçlendirilmiş sfero dökme demirlerin
mekanik özelliklerinin, birinci nesil sfero
dökme demirlere kıyasla küresellik
kaybından daha az etkilendiğini tekrar
hatırlatmamız lazım. Zaten bu nedenle ilgili
standartta minimum %20 küresel olmayan
parçacık ifadesi bir şart olarak değil, bir
tavsiye olarak sunuluyor. Eğer küresel
olmayan parçacık oranı %20’nin üzerinde
olmasına rağmen istenen mekanik değerler
elde edilebiliyorsa, parça kabul edilebiliyor.
Mekanik değerlerle ilgili olarak chunky
grafitin akma dayanımı üzerinde önemli bir
etki yaratmadığını, fakat çekme ve uzama
değerlerini olumsuz bir şekilde etkilediğini
son bir not olarak belirtelim (Ferro, 2012).
SONUÇ
Sonuç
Katı çözeltiyle güçlendirilmiş ferritik sfero
dökme demirlerin üretimi, dökümhanelerde
dökmeye aşina olduğumuz birinci nesil sfero
dökme demirlere kıyasla biraz farklı bir
yaklaşım gerektiriyor. Dayanım ve uzama
değerlerini istenen seviyeye getirmek için
ferrit/perlit oranıyla oynamak yerine, bu ayarı
sadece yüksek oranda silisyum ekleyerek
yapıyoruz. Silisyumun grafit yapıcı özelliği
nedeniyle ferritik bir yapı sergileyen ikinci
nesil dökme demirler, yüksek dayanım
yanında oldukça yüksek uzama değerleri de
sergiliyorlar.
Bu özel sayıda nispeten yeni bir malzeme

olarak değerlendirebileceğimiz katı çözeltiyle
güçlendirilmiş ferritik sfero dökme demirler
üzerindeki gizem perdesini kaldırmaya
çalıştık. Önceki sayfalarda ayrıntılı olarak
açıklandığı üzere, aslında dökümhanelerin
bu dökme demirleri üretme konusunda
çekingen davranmaları için pek bir gerekçe
yok: Silisyum oranı yanında karbon eşdeğeri
de doğru bir aralıkta olduğunda; fosfor ve
mangan gibi elementlerin oranı da düşük
tutulduğunda, fazla bir zahmete girmeden
bu yeni malzemeleri üretebilmemiz mümkün
olabiliyor. Ayrıca yapının ferritik olması
nedeniyle, perlitik dökme demirlerde
gördüğümüz sertlik farklılıkları gibi
problemlerle, ikinci nesil dökme demirlerde
karşılaşmıyoruz.
El Kitabı’nın bir sonraki sayısında görüşmek

üzere!
KAYNAKLAR VE OKUMA LİSTESİ
Kaynaklar ve Okuma Listesi

Atomistic simulations of solid solution strengthening of α- Influence of silicon and addition elements on the
iron. S. Schmauder and C. Kohler. Computational mechanical behavior of ferritic ductile cast iron. A.
Materials Science. Vol. 50 (2011) 1238. Alhussein, M. Risbet, A. Bastien, J.P. Chobaut, D. Balloy, J.
Favergeon. Materials Science and Engineering: A. Vol. 605
Cast ferrous alloys. K.D. Milis, A.P. Gagnebin, N.B. Pilling. (2014) 222.
US Patent 2,485,760 (1949).
Influencing factors on as-cast and heat treated 400- 18
Chunky graphite in ductile iron castings. R. Kallbom, K. ductile iron grade characteristics. I. Riposan, M.
Hamberg, L.E. Björkegren. WFC06, Harrogate UK (2006). Chisamera, S. Stan. China Foundry. Vol. 4 (2007) 300.
Effect of silicon content on intergranular embrittlement of Microsegregation in nodular iron with carbides.
ferritic spheroidal graphite cast iron suffered from cyclic S.Pietrowski, G. Gumienny. Archieves of Foundry
heating. H. Lin, T. Lui, L. Chen. Materials Transactions. Vol. Engineering. Vol. 12 (2012) 127.
44 (2003) 173.
Optimization of solid solution strengthened ferritic ductile
EN 1563:2011. Founding - Spheroidal graphite cast irons. iron production by thermal analysis and solidification
European Committee for Standardization (2011). simulation. O. Partanen. Master’s Thesis. Tampere
University of Technology (2016).
EN-1563 New generation ductile irons (Solid solution
strengthened ductile irons). B. Duit, S. Değirmenci, B. Şirin. Physical metallurgy and the design of steels. F. B.
Proceedings of the Ankiros 7th International Foundry Pickering. Applied Science Publishers (1978).
Congress (2014).
Schlussbericht Werkstoff- und Fertigungstechnische
Fatigue properties of ductile cast iron containing chunky Grundlagen der Herstellung und Anwendung von hoch
graphite. P. Ferro, P. Lazzarin, F. Berto. Materials Science Silizium-haltigen Gusseiesen mit Kugelgraphit. IfG,
and Engineering A. Vol. 554 (2012) 122. Düsseldorf. 01.07.2010-30.06.2012.
High strength solution-strengthened ferritic ductile iron. R. Solution strengthened ferritic ductile cast iron: Properties,
Okunnu. Master’s Thesis. Aalto University (2015). production and application. W. Stets, H. Löblich, G.
Gassner, P. Schumacher. International Journal of
Influence of an appropriate balance of the alloying Metalcasting 8 (2014) 35.
elements on microstructure and on mechanical properties
of nodular cast iron. R.A. Gonzaga, J.F. Carrasquilla. The properties of silicon alloyed ferritic ductile irons. Z.
Journal of Materials Processing Technology. Vol. 162-163 Glavas, A. Strkalj, A. Stojakovic. METABK 55 (2016) 293.
(2005) 293.
TEŞEKKÜR
Teşekkür
Desteklerinden dolayı
Dökümhane Projesi Ana Sponsorlarına
teşekkürlerimizi sunuyoruz.
(Alfabetik sırayla)
Dökümcünün !
El Kitabı !
Serisi – 03!
Katı Çözeltiyle Güçlendirilmiş!
Ferritik Sfero Dökme Demirler!
Dökümhane Eğitim Projesi!

Dokumhane.net!
POWERED BY
S E C T E U R D
Secteurd.com
Kavaklıdere Mahallesi, Atatürk Bulvarı

No: 185, Kat: 5, Çankaya - Ankara

KCG Ferritik Sfero Dokme Demirler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KCG Ferritik Sfero Dokme Demirler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DÖKÜMCÜNÜN EL KİTABI DÖKÜMHANE EĞİTİM PROJESİ TARAFINDAN YAYIMLANMAKTADIR.!

El Kitabı’nın bu 3. sayısı, ürünlerini çeşitlendirmek ve katma değeri yüksek ürünlerle

05 Kısa tarihçe: Birinci ve ikinci nesil sfero dökme demirler

Okumak için vaktiniz yok.

Yukarıda da belirttiğimiz gibi, birinci nesil

Katı çözelti sertleşmesi (solid solution

Küresel grafitli dökme demirlerin EN 1563

Gösterim Çekme Dayanımı Akma Dayanımı Uzama

EN-GJS-350-22-LT 350 220 22

EN-GJS-350-22-RT 350 220 22

EN-GJS-350-22 350 220 22

EN-GJS-400-18-LT 400 240 18

EN-GJS-400-18-LT 400 250 18

EN-GJS-400-18 400 250 18

EN-GJS-400-15 400 250 15

EN-GJS-450-10 450 310 10

EN-GJS-500-7 500 320 7

EN-GJS-600-3 600 370 3

EN-GJS-700-2 700 420 2

EN-GJS-800-2 800 480 2

EN-GJS-900-2 900 600 2

Katı çözeltiyle güçlendirilmiş ferritik sfero dökme

Malzeme Kesit Kalınlığı Akma Dayanımı Çekme Dayanımı Uzama

EN-GJS-450-18 30 < t ≤ 60 340 430 14

60 < t ≤ 200 Alıcı ve tedarikçi arasında karar verilir.

EN-GJS-500-14 30 < t ≤ 60 390 480 12

60 < t ≤ 200 Alıcı ve tedarikçi arasında karar verilir.

EN-GJS-600-10 30 < t ≤ 60 450 580 8

60 < t ≤ 200 Alıcı ve tedarikçi arasında karar verilir.

Yarım düzlem ve dislokasyon hareketi

İşin mekanizmasını anladığımız zaman,

Katı çözelti sertleşmesinin basit bir tarifi

Peki bu düzlemlerin üzerine ya da çevresine

Katı çözelti türleri Ferrit içinde çözünerek katı çözelti

Akma Dayanımındaki Artış (MPa)

Fakat şöyle bir gerçek var ki, bir malzeme

20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren müdaheleler sonucunda farklı özelliklere

Sfero dökme demirlerin dayanımlarının kıyaslaması

Östemperlenmiş sfero dökme demirler

Çekme Dayanımı (MPa)

Bu grafik üzerinde, katı çözeltiyle değerlerinin birbirlerine eşitlendiğini anlı-

Katı çözeltiyle güçlendirilmiş sfero dökme

Çekme Dayanımı (MPa)

etken. Örnek olarak minimum 500 MPa

koyuyor. Sertlik (HB)

Katı çözeltiyle güçlendirilmiş sfero dökme

Bu sorunun cevabını, küresel grafitli dökme

Yüksek silisyum miktarının mekanik özeliklere etkisi

Silisyuma dair dikkat edilmesi gereken çevresinin kırılganlaşmasına yol açabiliyor.

Bu başlık altında son olarak bir de

Yüksek silisyum miktarının süneklik

Alt kısımda yer alan ve (b) ile gösterilen

Gösterim %Si (Yaklaşık)a %P (Maks.) %Mn (Maks.)b

EN-GJS-450-18 3,20 0,05 0,50

EN-GJS-500-14 3,80 0,05 0,50

EN-GJS-600-10 4,30 0,05 0,50

Fosfor ve manganın mekanik özellikler Bu standartta mikroyapıyla ilgili olarak

Katı çözeltiyle güçlendirilmiş sfero dökme

Bu noktada dikkat edilmesi gereken bir

Bu özel alaşımlarda en fazla %5 oranında

Ocaktaki kükürt miktarına bağlı olarak

0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06

Tretman Öncesindeki %S Değeri