ARHEOLOGIJA PALEOLITA I MEZOLITA

→Geoloska proslost zemlje:

 Prekambrijum (arhaik i proterozoik) – 3,96 milijardi god. – 540 mil. god.
 Paleozoik – 540-245 mil. god.
 Mezozoik – 245-66 mil. god.
 Kenozoik – pd pre 66 mil. god.
 Paleocen – 66-55 mil. god. (fosili prvih primata)
 Eocen – 55-38 mil. god.
 Oligocen – 38-25 mil. god. (egiptopitekus iz Fajuma – predak hominoida tj. covekolikih majmuna i coveka)
 Miocen – 25-6 mil. god. (pojava hominoida tj. driopitekusa i ramapitekusa)
 Pliocen – 6-2,5 mil. god. (pojava prvih hominida)
 Pleistocen – 2,5-10 000 god.
 Holocen – od pre 10 000 god. do sad;
U istoriji Zemlje postojala su 4 velika glacijala: GINC, MINDEL, RIS i VIRM (najduzi). U vreme tih glacijala formirale su se tri velike
ledene kape: severnoamericka, skandinavska i alpska.
•Hominoidea (antropoidni majmuni): hilobatide (giboni), pongide (orangutani, simpanze, gorile) i hominide (covek i njegovi
preci).

Pleistocen
To je prva epoha kvartara, a nakon nje pocinje holocen. Karakterise ga smena hladnih i toplih klimatskih interval. Kontinenti su u
velikoj meri bili u sadasnjim polozajima. Tokom maksimalnog lednickog rasprostiranja, oko 30% Zemljine povrsine je bilo pod
ledom. Svaki glacijal je vezivao velike kolicine vode u kontinentalne lednike, rezultujuci opadanjem nivoa mora od 100 i vise
metara. U pleistocenu se odvija celokupna evolucija roda Homo. U arheoloskoj podeli odgovara paleolitu. Ostaci su najsiromasniji
iz ovog perioda (uglavnom okresani artefakti i zivotinjske kosti).

•Podela pleistocena:
 Donji – 2,5-750 000 god. •Hronologija hominida:
 Srednji – 750 000-130 000 god.  Australopitekus – 5-1 mil. god. (afarensis, afrikanus, robustus)
 Gornji – 130 000-10 000 god.  Homo habilis – 2,3-1,7 mil. god.
 Homo erectus/ergaster – 1,5-300 000 god.
•Podela paleolita:  Homo sapiens neanderthalensis – 300 000-35/30 000 god.
 Donji – 2,5-200 000 god.  Homo sapiens sapiens – 190 000 (Afrika)
 Srednji – 200 000-40 000 god. 35 000 (Evropa)
 Gornji – 40 000-10 000 god.
→Egiptopitekus – iz Fajuma, pre 35 mil. god. (predak homionida);
•Hronologija holocena: →Driopitekus – javljaju se u miocenu pre 25-6 mil. god.
 Preboreal – 8300-7500 god. (prvi covekoliki majmun);
 Boreal – 7500-5500 god. →Kenijapitekus – 15-12 mil. god. Moguci zajednicki predak pongida i
 Atlantik – 5500-3000 god. hominida. Pronadjen u Fort Ternanu u Keniji i nadjeni su tragovi
 Subboreal – 3000-800 god. upotrebe na bloku bazalta;
 Subatlantik – od pre 800 god. pa do sad. →Ramapitekus – nadjen u Evropi, Aziji i Africi iz perioda od pre 10-1
mil. god. Verovatno najstariji predstavnik hominida.
•Hominidi
Hominidi su direktni preci savremenog coveka. Javljaju se od pocetka pliocena (pre 6 mil. god.).
• Najstariji nalazi hominida:
→Sahelanhropus tchadensis – ocuvana lobanja nadjena u Cadu, starosti izmedju 6-7 mil. god; uocene su odlike
bipedalnog kretanja;
→Orrorin tugenensis – fragmentovani nalazi iz Tugen Hilsa u Keniji, starosti oko 6 mil. god; bipedalno kretanje;
→Ardipithecus ramidus – nadjen u Aramisu, Etiopija; starost oko 4,4 mil god;bipedalno kretanje.

→Australopitekus (5-1 mil.god.) – naziv potice od nalaza fosilne lobanje sedmogodisnjeg decaka iz Taunga u Africi
koji je nazvan Australopithecus africanus (juzni majmun). Starost – 3-1,2 mil. god. Utvrdjeno je da je to prvi covekom predak koji
je prihvatio mesnu hranu.
Australopithecus afarensis je naziv za ostatke poskranijalnog skeletal tj. Lusi iz Afara, Etiopije. Starost je procenjena na 4-3/2.5
mil god. Smatra se da u evolucionom smislu prethodi vecini australopiteka, i smatra se za zenu, a ne za zenku.
Pripadnici robusnih australopiteka se nazivaju Paranthropus boisei i Paranthropus robustus.

→Homo habilis (2,3-1,7 mil. god.) – deli se na dve vrste: Homo rudolfiensis (nalaziste Koobi Fora; bio je vec,
robusniji, ali sa neprednijim postkranijalnim skeletom i vecim mozgom) i Homo habilis u uzem smislu (1960. je otkriven prvi
primerak vrste Homo habilis na nalazistu Olduvaj; manje bice sa arhaicnim postkranijalnim skeletom i manjim mozgom).
Zbog kamenih alatki koje su nadjene uz skelete, ovaj hominid je nazvan Homo habilis (spretan covek). Pretezno je bio strvinar, a
samo ponekad lovac. Njegovim pretkom se smatra Homo africanus koji je evoluirao u dve forme: Homo i Australopitekus
robustus. Homo habilis je najstariji predstavnik roda Homo. Najpoznatiji lokaliteti su Olduvaj (Tanzanija), Koobi Fora i Turkana
(Kenija), Omo i Hadar (Etiopija). Nosioci olduvajske kulture.

→Homo erectus/ergaster (1,5-300 000 god.) – Iako prva otkrica ove vrste dolaze s nalazista Indonezije i kine,
na temelju danasnjih saznanja Homo erectus razvija se na tlu Afrike i ubrzo siri izvan maticnog podrucja. Bio je lovac i sakupljac i
prvi je koristio vatru. Nalaze s prostora Afrike se odredjuju kao vrsta Homo ergaster, dok su nalazi iz Azije oznaceni kao Homo
erectus (uspravan covek).
Najcelovitiji nalaz (85%) poznat je kao “Decak s jezera Turkana” pronadjen na nalazistu Nariokotome (Turkana) u Keniji.
Homo erectusi su nadjeni in a Javi i u Kini (Javanski covek i Cukutjen-Pekinski covek). Postoji i nalaziste Dmanisi u Gruziji.
Lokalitetiu Africi: Koobi Fora, Olduvaj. Nosioci aselske kulture.
→Podvrsta iz ovog perioda je Homo antecessor nadjen u pecini Sima del Elefante u Atapuerki (Spanija). Njega su naucnici
predstavili kao zajednickog pretka neandertalaca i morfolosku modernih ljudi. Na lokalitetu Sima de los Huesos (Jama sa kostima)
konstatovani su ostaci od najmanje 32 individue starosti oko 400 000 god.
Inovacije koje su se prvi put pojavile u vreme postojanja Homo erectusa:
 Prva pojava hominida van Afrike.
 Prva pojava sistematizovanog lova.
 Pravljenje alatki i koriscenje vatre.
 Mozdani kapacitet je povecan sa 850 na 1100 m3.

→Homo sapiens neanderthalensis (300 000-35/30 000 god.) – prvi njihovi nalazi su zabelezeni
dvadesetih godina 19.veka u pecini Grotte d’Engis u Belgiji. To je bila podvrsta Homo sapiensa, imala je vecu zapreminu mozga od
modernih ljudi (1450 m3) i bio je specijalizovan za zivot u veoma hladnim uslovima. Dopiru do srednjeg Bliskog istoka i srednje
Azije, ali im je centar bio u Evropi. Najbogatije nalaziste neandertalaca u svetu jeste pecina Krapina u Hrvatskoj. Rec je o ostacima
20-30 individua. Postoji mogucnost praktikovanja kanibalizma zbog polomljenih kostiju i vidljivih znakova alatki na njima.
Lokaliteti:Gibraltar, Feldhofer (Neander, Nemacka), Spi (Belgija), El Sidron (Spanija), Vindija, Verteseles, Bilcingsleben.
Ostatke neandertalaca imamo u skoro svim pecinama Srbije. Naseljavaju brdsko planinske krajeve, intenzivno koriste vatru, love
iz zasede, koristili su koplja za lov i pocinju da sahranjuju mrtve (prilozi od cveca u pecini Sanidar (Irak)). Prvi oblici umetnosti se
tad javljaju tj. gravirani predmeti sa simbolickim znacenjem koji se javljaju u grobovima. Moderni ljudi sadrže 3-4% neandertalske
DNK. Nosioci musterijen kulture.

→Homo sapiens sapiens (190 000/35 000) - Naucnici skloni modelu nazvanom “Iz Afrike” (Out of Africa, u
genetici poznatijem kao “teorija o Evi”), neandertalce smatraju zasebnom vrstom (Homo neanderthalensis). Prema tom modelu,
moderni ljudi (Homo sapiens sapiens) se razvijaju na africkom kontinentu u razdoblju izmedju 200 000 i 100 000 god. p.n.e. te se
nakom toga sire u ostale geografske regije gde u potpunosti i nez mesanja (ili sa minimalnim mesanjem) zamenjuju
starosedelacke grupe. Suprotno tumacenje arheoloskih i antropoloskih nalaza imaju pristalice modela multiregionalnog
kontinuiteta. Prema njima svi mi smo pripadnici jedinstvene vrste Homo sapiens. Otkad su prvi pripadnici ljudskog roda prvi put
napustili Afriku i krenuli na prostora Azije i Evrope, postojalo je dovoljno genetickog mesanja populacija raznih geo. Prostora da
bi se sprecilo odvajanje novih vrsta. Razmenom gena sve regionalne populacije razvijale su se u istom smeru. Prema tom modelu
neandertalci pripadaju nasoj vrsti (Homo sapiens neanderthalensis).

•Kulture donjeg (starijeg) paleolita:

1. Olduvajska kultura (kultura oblutaka iz Afrike) - 2,5-1,5 mil. god.; nosioc kulture je Homo habilis;
2. Aselska kultura – 1,5 mil. god. (Afrika); 600 000 (Evropa); traje do pre 120 000 god; nosioc kulture je Homo erectus;
3. Industrija sa orudjem od oblutaka i odbitaka (klaktonijen, tajasijen) – 1,8-200 000 god.

1. Olduvajska kultura (2,5-1,5 mil. god.)

Kultura oblutaka je najstarija paleolitska kultura koja se hronoloski smesta na sam prelaz pliocen-pleistocen. Ova kultura, ciji je
nosilac Homo habilis predstavlja kulturu koja u Africi, Aziji i Evropi prethodi Aselskoj kulturi. Najranija istrazivanja ove kulture
sprevedena su na nalazistima Olduvaj i Omo. Definisana je na osnovu nalaza iz lezista 1 u Olduvajskom klancu.
Kao sirovina mahom se koriste obluci, a pomocu postupka okresivanja direktnim udarom kamenom o ivicu kamena, dobijani su
jednostrano ili dvostrano okresani cepaci tj. coperi.
Najopstija tipologija olduvajskih alatki:
 Chopping tools – dvostruko okresani cepaci
 Chopperi – jednostrano okresani
 Odbici
Sigurnih dokaza o naseljavanju Evrope u ovo vreme nema. Lokaliteti: Olduvaj (Tanzanija), Omo (Etiopija), Hadar (Etiopija).

2. Aselska kultura (1,5/600 000-120 000 god.)

Asel se javlja na citavom prostoru Evrope, ali ga na Balkanu gotovo i nema sem u Hrvatskoj. Nosilac je Homo erectus. Njene
najstarije industrije konstatovane sun a lezistu 2 u Olduvajskom klancu. Nazvana je prema nalazistu Sent Asel u Francuskoj.
Posznata je po bifacijalno okresanim klinovima. Dokumentovana je upotreba vatre, kao i ostaci stanista (i jedno i drugo je prvi
put zabelezeno na nalazistu Tera Amata). Naseljavaju se doline reka i obale jezera, a praktikuje se i organizovan lov na krupnu
divljac. Prvi put se javlja levaloa tehnika obrade odbitaka. Predstavlja njastariju osmisljenu tj. predeterminisanu tehniku u
okesivanju, u kojoj se zeljeni proizvod, odbitak cija je forma unapred zamisljena, ne dobija neposrednim odbijanjem, vec tek po
okoncanju pripreme jezgra. Siroka platform odbitka je karakteristika ove kulture.
Izuzetan nalaz predstavlja onaj u Seningenu gde je nadjeno desetak drvenih vrhova kopalja.
Lokaliteti: Abvil (Francuska), Bilcingsleben (nemacka), Hoksni (Engleska), Koobi Fora (Kenija), Seint Asel (Francuska), Silak
(Francuska), Verteseles (Madjarska).

3. Klaktonijen (650/700 000-128 000 god.)

Kultura je dobila naziv prema nalazistu Klakton u Engleskoj. Rasprostranjena je u Engleskoj, Francuskoj, Belgiji i Italiji. Ovu kulturu
karakterise odsustvo rucnih klinova. Javlja se jamicasto orudje od oblutaka i odbitaka, formirano na nepravilnim i masivnim
odbicima dobijenim klaktonijenskom tehnikom. Donekle se poklapa sa Aselom. Nadjeno je i 38 cm dugo koplje od tisovine.
→Tajasijen – podseca na klaktonijen i nema levaloa tehnike okresivanja. Lokaliteti : donji slojevi Krapine i Crvene stjene, Betalov
spodmol (Slovenija)
•Kulture srednjeg paleolita:
1. Musterijenska kultura – 130 000 – 30 000; nosioci su neandertalci.
2. Mikokijen kultura – 110 000-40 000 god.

1. Musterijen
Na tru Evrope nosioci musterijen kulture su iskljucivo neandertalci, a na prostoru Levanta istom se kulturom koriste i skupine
modernih ljudi, koje tamo obitavaju istovremeno sa neandertalcima. Musterijen se odlikuje vecim brojem tipova alatki od
prethodnog aselijenskog kompleksa, iz kojega se razvija, a tehnika izrade alatki je slozenija. Kao cesti tipovi odrudja javljaju se tzv.
strugala i siljci. U prilog arheoloskom kontinuitetu govori i upotreba levaoloa tehnike, koja je nastala u kasnom aselu, a vrlo je
karakteristicna za musterijen. Odlikuju ga razne vrste vrste postruski, musterijenski siljci, jamicasto i nazupcano orudje i
bifacijalno okresani rucni klinovi. Fransoa Bord je izdvojio cetiri musterijenska facijesa na osnovu procenta zastupljenosti
odredjenih tipova alatki i prisustva/odsustva levaloa odbitaka:
1. Tipicni musterijen – levaloa tehnika, musterijenski siljci, postruske;
2. Musterijen sa aselskom tredicijom (A i B) – bifacijalno okresane alatke;
3. Nazupceni musterijen - levaloa tehnika, dosta nazubcenih alatki;
4. Sarantijen – 1. tipa Ferasi (ima levaloa tehnike); 2. tipa Kina (nema levaloa tehnike, ali su odbici korisceni iznova i iznova
i stalno su bili ostreni);
U toku ovog perioda najbogatija nalazista su locirana u dolinama velikih reka. Osuncanost je bila vazan element, uocava se das u
pecine okrenute otvorom prema jugu bile vise naseljavane u odnosu na one koje su bile okrenute ka severu. Lokaliteti kao sto su
Malisina stijena, Crvena stijena, Smolucka pecina, Hadzi Prodanova pecina su primeri lokaliteta na visokim nadmorskim visinama,
cime pobijaju ranije shvatanje das u neandertalci naseljavali samo ravnice. Lokaliteti: Divje Babe I, Betalov Spodmol, Zupanov
spodmol (Slovenija), Krapina, Vidjija, Mujina pecina (Krapina - najzastupljenija je levaloa tehnika)(Hrvatska), Kamen, Lodja (S.
Bosna), Crvena stijena , Bioce, Mujina pecina (Crna Gora), Risovaca, pecina pod Jerininim brdom, Belanica Prodanova pecina,
Petrovaradinska tvrdjava (Srbija), Museljevo, Baco Kiro,Temnata Dupka (Bugarska), Ferasi (Francuska), Kebara (Izrael), Monte
Circeo (Italija), Neandertal (Nemacka).
Sahranjivanje je pojava koja se prvi put uocava u srednjem paleolitu. Uglavnom se radi o skeletnom sahranjivanju u zgrcenom
polozaju, a ima i individualnih i grupnih sahrana. Najznacajniji dokazi o sahranjivanju poticu sa lokaliteta Sanidar na kojem je
pronadjena cuvena “cvetna sahrana”.

•Kulture ranog gornjeg paleolita - rana faza (40-30 000 god.)

1. Orinjasijen (36 000-18 000 god.)
2. Satelperonijen (36 000-30 000 god.)
3. Industrije sa listolikim siljcima (Seletijen, Jezmanovicijen, Ranisijen) (36 000-25 000 god.)
Sa Homo sapiensom sapiensom pojavljuju se nakit, alatke od kosti, umetnost i osmisljeno sahranjivanje. Najstariji nalazi Homo s.
s-a u svetu poticu sa nalazista Klasis Border Cave, Ovo, a njegova pojava se datuje oko 130 000. Najstariji ostaci Homo s. s-a u
Evropi pronadjeni su u Rumuniji na nalazistu Pestera Cu Oas (oko 35 000 god.)
Pojavljuje se slikana i predmetna umetnost.

1. Orinjasijen
Dobio je ime po nalazištu Orinjak u Dordonji (Francuska). Javlja se u Evropi, severnoj Africi i na Bliskom istoku. Javljaju se i mikro
sečiva i lamele Difur. Pojava umetnosti, kameni blokolvi sa graviranim i iskucanim predstavama, simbolima i znacima. Pećinska
umetnost. Pojavljuju se mikro seciva i karakteristicna je laminarna tehnologija u okresivanju (nastala iz levaloa tehnike).
Nosioci ovog kulturnog facijesa bili su specijalizovani za lov na divljac u otvorenoj stepi, verovatno pomocu projektila na koje su
bili pricvrsceni siljci tipa Krems ili Font Iv.
Pojavljuju se polukopana stanista kruzne ili lipsoidne osnove. Njih su naseljavali zimi, dok su pecinska stanista koriscena leti.
Najpoznatija sahrana iz ovog perioda jeste sahrana iz pecinskog kompleksa Grimaldi na Apeninskom poluostrvu.
Lokaliteti: Difur (Francuska), El Wad (Izrael), Krems (Austrija), Patocka Zijalka (Slovenija), Vrsac.
2. Satelperonijen
Njen nosilac je Homo sapiens neanderthalensis sto je potvrdjeno nalazom groba sa lokaliteta Sen Sezar gde je, u
satelperonijenskom sloju pronadjen skele neandertalca. Ovo je najraniji facijes sa orudjem sa strmo retusiranim hrptom.
Tehnologija okresivanja je laminarna, a karakteristicna je i pojava strugaca , kao i delta koja su veoma cesta. Najizrazitija
karakteristika ove kulture su satelperonijenski siljci (strmo retusirani sa hrptom). Najveca koncentracija nalazista je u Franko-
kantabrijskoj oblasti (Francuska-Ferasi; Spanija-Morin).
Smatra se da se satelperonijen razvio iz musterijena sa aselskom tradicijom. U ovoj kulturi zastupljeno je orudje od kosti, kao i
privesci od zuba sisara i predmeti sa tragovima bojenja i urezivanja.
Najpoznatija sahrana koja potice iz Satelperonijena je sahrana iz Sen Sezara, koja je potvrdila das u nosioci kulture neandertalci.
Ulucijen je istovetan sa šatelperijenom u Francuskoj, samo što se on javlja u Italiji.

3. Industrije sa listolikim siljcima

1. Seletijen
2. Jezmanovicijen
3. Ranisijen

•Kulture ranog gornjeg paleolita – pozna faza (30 -18 000)

1. Orinjasijen (36-18 000 god.)
2. Gravetijen (30-18 000 god.)

2. Gravetijen
U srednjoj i istocnoj Evropi javljaju se najraniji facijesi istocnog gravetijena: Pavlovijen u Moravksoj i Slovackoj, Moldovijen u
Rumuniji i Ukrajni i Vilendorfijen u Podunavlju i donjoj Austriji. Gravetijen je nazvan po nalazistu Gravet, a karakteristican je po
orudju sa retusiranim, pravim hrptom (gravetijski siljak). Nosioci istocnog gravetijana su bili specijalizovani za lov na krupnu
divljac. Naselja sun a otovrenom, a stanista su napravljena od kostiju i kljova mamuta. Zastupljena je figuralna umetnost, kao i
pojava graviranih i bojenih lobanja mamuta. Za ovu kulturu se vezuje i eksperimentisanje sa pecenjem zemlje. Lokaliteti: Donje
Vestonije, Pavlov, Psedmost (Ceska), Kostjenki (Rusija), Salitrena pecina (Srbija), Temnata Dupka (Bugarska).
Poznati kolektivni grobovi su bogati prilozima. Najzanimljiviji nalaz jeste grob muskarca na lokaciji Sungir, koji je sahranjen sa
hiljadama peril i kopljima.
Unutar stanista, a i izvan njih otkriveni su predmeti koji su sluzili za ukrasavanje, kao i umetnicki i kultni predmeti (gravirani
predmeti, antropomorfne i zoomorfne figure, oker). U istocnom gravetijenu pravljene su Venere od kamena, kosti, roga,
slonovace, pa cak i pecene gline (Vilendorf, Donje Vestonice, Kostjenki, Gagarino). Prisutni sui muzicki instrumenti.

•Kulture kasnog gornjeg paleolita - 18-10 000 god.

1. Solitrejska kultura - 19 000 – 16 000 god; nazvana po lokalitetu Solitre u Francuskoj, javlja se i u Španiji. Izrada kamenih
alatki je dostigla svoj frhunac.
2. Magdalenijenska kultura - 16 000 – 10 000 god; nazvana po lokalitetu Madlen u Francuskoj, javlja se i u Španiji. Košta na
industrija je veoma bogata, kao i objekti umetnosti. Pećinska umetnost se nalazi na vrhuncu. Krajem magdelijena
umetnost naglo nestaje.
3. Azilijenska kultura i industrije sa siljcima sa trnom - razvija se od 10 i 9 milenijuma na područiju Francuske i Španije.
4. Epigravetijen (na Mediteranu, u srednjoj i jugoistocnoj Evropi) - 18 000 – 10 000 god. negde traje i duže; nastavlja se na
zapadno Evropski gravetijen. Umetnost je manje razvijena nego u magdelenijenu. Istovremen je sa solitrejom i
magdelenijenom.smanjena je mobilnost, intenzivo naseljavanje.
1. Solitrej
Obuhvata samo Francusku , Spaniju i Portugal. Ovu kulturu karakterisu bifacijalno okresani, listoliki i kolenasti siljci, u nekim
slucajevima primenom pritiska (mozda i posle zagrevanja), a kostana industrija je slabo razvijena. Ribolov u ovom period dobija
znacajnu ulogu. Solitrej je verovatno najpoznatiji po delima pecinske umetnosti. Za ovu kulturu se moze reci da je bila izolovana u
odnosu na druge kulture s obzirom na to da je franko-kantabrijska oblast bila odsecena od Evrope, sto klimatski, sto geografski.
Izuzetak je Magdalenijenska kultura sa kojom ima stratigrafskih i geografskih veza, a takodje i veza kada je u pitanju pecinska
umetnost.

2. Magdalenijen
Karakteristicna je po mnogim dletima, strugacima, ubadacima, srtmo retusiranom i geometrijskom orudju. Orudje od kosti i
roga, kao i umetnicki i kultni predmeti veoma su raznovrsni. Pecinska umetnost se nalazi na vrhuncu (Altamira, Gargas, Lasko,
Fon de Gon, Nio). Zastupljene su tri teme: zivotinjska i ljudska figura i simbolicni znaci. Popularna je i figuralna umetnost.
Odbacivaci za koplja javljaju se jos od gornjeg solitreja (19-17 000), a njihova siroka upotreba uocljiva je jos u magdalenijenu u
cijoj se poslednjoj fazi nalaze harpuni. Luk i strela su dokumentovani od pre 10 000 god. Pronadjeno je nekoliko zrvnjeva za
mrvljenje biljne hrane.
Iako je u velikoj meri hronoloski analogan Epigravetijenu, izmedju njih nema iterakcije zbog toga sto se javljaju na razlicitom
podrucju.

4. Epigravetijen
Kulturno i hronoloski se nastavlja na zapadnoevropski gravetijen. On njega se razlikuje po zastupljenosti lamela sa lucnim
hrptom, a u kasnijoj fazi i geometrijskog orudja. Razvija se iz finalnog gravetijena sa dletima tipa Noaje. Tokom Epigravetijena
uocena je tendencija ka smanjivanju orudja tj. javljaju se mikrolitski strmo strain siljci – gravete.
U nekim delovima Evrope traje i tokom ranog holocena (Epitardigravetijen). Postoji gravirana umetnost na zidovima pecina in a
oblucima, ali je slikarsko izrazavanje retko. U Srbiji se javlja samo u Salitrenoj pecini. Lokaliteti: Malisina stijena, Medena stijena,
Zupanov spodmol.

•MEZOLIT
Mezolit se javlja na prelazu iz pleistocena u holocen. Odlike: porast populacije u pojedinim delovima Evrope i Bliskog istoka;
velika promena u obliku kamenog orudja (javljaju se mikrolitske alatke (glavna odlika mezolita)), pojava glacanih alatki; sve
izrazenije regionalne razlike u materijalnim ostacima; eksploatacija sirokog spectra resursa – posebno akvaticnih; pojava
semisedentarnih naselja; pojava nekropola; svedocanstva o kultu i razvijenom duhovnom zivotu; izumiranje nekih vrsta (mamut,
pecinski medved, orijaski jelen), povlacenje irvasa u severne delove (ljudi krecu za njima). Za razliku od djerdapskog mezolita,
stanista u mezolitu Evrope gotovo da i ne poznajemo. Uglavnom je rec o zemunicama i poluzemunicama ili prostim satorskim
konstrukcijama. Mnoge od njih sadrze jame.
Pojavljuju se posude (keramika) i razni nacini transporta (skije, sanke). Mogu se videti i izvesni oblici kultivisanja i domestifikacije
pojedinih biljaka (cerealije) i zivotinja (pas). Takve zajednice neki zovu protoneolitskim zbog svojstava koje ce se siroko ispoljiti u
neolitskom period.

•Kulturni razvoj krajem pleistocena

1. Industrije sa siljcima sa strmo retusiranim hrptom (Azilijen i Federmeser-magdelijenska osnova; Romanelijan)
2. Industrije sa siljcima sa trnom (na osnovi epigravetijena i magdalenijena)
→Federmeser kultura – nastala je na podrucju Holandije, Nemacke i Poljske u 10. i 9. milenijumu. To je finalnopaleolitska kultura
nazvana po narocitom tipu nozeva koji se u njoj javljaju. Nastala je na magdalenijenskoj osnovi.

Jedini slucaj figuralne umetnosti poznat je u Skandinaviji na cilibaru. Muze je naselje u Portugaliji na kojem se javljaju celine sa
skoljkama, a u njegovoj okolini javlja se oko 100 grobova. Olenoostrovska nekropola je najveca zabelezena mezolitska nekropola
(400 pokojnika). Na Balkanu je napoznatija Zvejnjiki nekropola. Kada je u pitanju kult, javlja se nesto sto se zove Sankobi kult –
slicnosti sa ovim kultom javljasu se u Djerdapu.
 Na prostoru severne i srednje Evrope postoji desetine kultura, ali najpoznatije su Meglemoze (9600-7600; predstavlja pocetak
mezolita u severnoj Evropi i Velikoj Britaniji), Kongemoze (7000-6500) i Ertebele. Ove zajednice su se bavile lovom, ribolovom i
sakupljanjem (mekusaca). Koristili su glacane alatke, pravili nakit od cilibara i bojili predmete. Pronadjen je veliki broj nekropola.

→Mezolit Balkana i Djerdapa

Poznat je u Sloveniji, Crnoj Gori, Grckoj, u Srbiji ga ima samo kod Djerdapa, a na prostoru Albanije i Makedonije ga nema.
Tehnologija u Djerdapu je u jednoj fazi prvenstveno vezana za kvarc kao sirovinu. Od alatki preovladjuju kruzni strugaci, siljci i
seciva sa retusiranim hrptom. Proizvodnja alatki od kosti, roga i zuba divlje svinje veoma je razvijena. Javljaju se poluzemunice
kruzne i kvadratne osnove, sa ognjistima u obliku slova A, koja su se nalazila unutar kuca. Umetnost u Djerdapu je pre svega
figuralna i najcesce je to umetnost na oblucima. Najreprezentativniji umetnicki predmeti pronadjeni sun a lokalitetu Lepenski Vir.
Nakit je izradjivan od fosilnih ljustura puzeva i skoljki, a veliki amulet od mermera ili krecnjaka.
LEPENSKI VIR:
Proto-Lepenski Vir je trajao izmedju 13 200-7200 god. p.n.e.
1. Lepenski Vir I (a-e);
2. Lepenski Vir II; Traju od 6300 do 5900 god. p.n.e.
3. Lepenski Vir III (IIIa-protostarcevo; IIIb-starcevo) – 5900-5500;
Stanista su bila izgradjena oko centralnog trga na kome se nalazilo najvece staniste. Podovi su pravljeni od krecnjeckog maltera
kojim su bili zaliveni elementi unutrasnjeg prostora: zakoseni pragovi na ulazu u staniste, kameni stolovi i zrtvenik u sredini
objekta i kamene skulpture. Praktikovano je parcijalno i sekundarno sahranjivanje ljudskih lobanja i vilica, kao i sahranjivanje u
sedecem i ispruzenom polozaju. Ispod podova kuca i uz ognjista napustenih stanista, sahranjivani su novorodjencad i starije
individue oba pola.

Donji paleolit: 1.Azilijenska kultura i industrije sa siljcima sa

1.Olduvajska kultura (kultura oblutaka iz Afrike) -
2,5-1,5 mil. god.; nosioc kulture je Homo habilis;
2.Aselska kultura – 1,5 mil. god. (Afrika); 600 000
(Evropa); traje do pre 120 000 god; nosioc kulture
je Homo erectus;
3.Industrija sa orudjem od oblutaka i odbitaka
(klaktonijen, tajasijen) – 1,8-200 000 god.
Srednji paleolit:
1.Musterijenska kultura – 130 000 – 30 000;
nosioci su neandertalci.
2.Mikokijen kultura – 110 000-40 000 god.
Rani gornji paleolit – rana faza
1.Orinjasijen (36 000-18 000 god.)
2.Satelperonijen (36 000-30 000 god.)
3.Industrije sa listolikim siljcima (Seletijen,
Jezmanovicijen, Ranisijen) (36 000-25 000 god.)
Rani gornji paleolit – pozna faza
1.Orinjasijen (36-18 000 god.)
2.Gravetijen (30-18 000 god.)
Kasni gornji paleolit:
1.Solitrejska kultura - 19 000 – 16 000 god;
nazvana po lokalitetu Solitre u Francuskoj, javlja
se i u Španiji. Izrada kamenih alatki je dostigla svoj
frhunac.
2.Magdalenijenska kultura - 16 000 – 10 000 god;
nazvana po lokalitetu Madlen u Francuskoj, javlja
se i u Španiji. Košta na industrija je veoma bogata,
kao i objekti umetnosti. Pećinska umetnost se
nalazi na vrhuncu. Krajem magdelijena umetnost
naglo nestaje.
trnom - razvija se od 10 i 9 milenijuma na
područiju Francuske i Španije.
2.Epigravetijen (na Mediteranu, u srednjoj i
jugoistocnoj Evropi) - 18 000 – 10 000 god. negde
traje i duže; nastavlja se na zapadno Evropski
gravetijen. Umetnost je manje razvijena nego u
magdelenijenu. Istovremen je sa solitrejom i
magdelenijenom.smanjena je mobilnost, intenzivo
naseljavanje.
Kulturni razvoj krajem pleistocena:
1.Industrije sa siljcima sa strmo retusiranim
hrptom (Azilijen i Federmeser-magdelijenska
osnova; Romanelijan)
2.Industrije sa siljcima sa trnom (na osnovi
epigravetijena i magdalenijena)
→ Meglemoze (9600-7600; predstavlja pocetak
mezolita u severnoj Evropi i Velikoj Britaniji),
Kongemoze (7000-6500) i Ertebele.
Proto-Lepenski Vir je trajao izmedju 13 200-7200
god. p.n.e.
1. Lepenski Vir I (a-e)
6300-5900
2.Lepenski Vir II
3. Lepenski Vir III (IIIa-protostarcevo; IIIb-starcevo)
– 5900-5500;
1.Australopitekus – 5-1 mil. god. (afarensis,
afrikanus, robustus)
2.Homo habilis – 2,3-1,7 mil. god.
3.Homo erectus/ergaster – 1,5-300 000 god.
4.Homo neanderthalensis – 300 000-35/30 000
5.Homo sapiens sapiens – 190 000 (Af); 35 000 (E)