Åëåêòðîìàãíåòèçàì

(áåëåøêå ñà ïðåäàâà»à)

Ïðåäàâà÷: ïðîô. äð Ìèëîðàä Êóðàèöà

23. ìàðò 2017.

Ôèçè÷êè ôàêóëòåò, Óíèâåðçèòåò ó Áåîãðàäó

 Ñàäðæàj

1 Åëåêòðîñòàòèêà 1
1.1 Ïðîâîäíèöè è èçîëàòîðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.2 Êóëîíîâ çàêîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.3 Åëåêòðè÷íî ïî§å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.4 Ïðèíöèï ñóïåðïîçèöèjå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.5 Ôëóêñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.6 Ãàóñîâà òåîðåìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.7 Ðàä ó åëåêòðè÷íîì ïî§ó; Ïîjàì ïîòåíöèjàëà . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.8 Âåçà èçìå¢ó ïîòåíöèjàëà è jà÷èíå åëåêòðîñòàòè÷êîã ïî§à . . . . . . . . 20
1.9 Ïîíàøà»å ïðîâîäíèêà ó åëåêòðîñòàòè÷êîì ïî§ó . . . . . . . . . . . . . 20
1.10 Êîíäåíçàòîð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.11 Åëåêòðè÷íè äèïîë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.12 Ëîêàëèçàöèjà äèåëåêòðèêà (ñòâàðà»å åëåêòðè÷íèõ ïîëîâà) . . . . . . . 20
1.13 Åëåêòðè÷íî ïî§å ó äèåëåêòðèêó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.14 Ãðàíè÷íè óñëîâè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.15 Ïî§å ó õîìîãåíîì äèåëåêòðèêó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2 Åíåðãèjà åëåêòðè÷íîã ïî§à 21

2.1 Åíåðãèjà ñèñòåìà íàåëåêòðèñà»à (åíåðãèjà ìå¢óñîáíå èíòåðàêöèjå) . . 21
2.2 Åíåðãèjà äèïîëà ó ñïî§íîì ïî§ó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.3 Åíåðãèjà êîíäåíçàòîðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.4 Ðàä ïðè ïîëàðèçàöèjè äèåëåêòðèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.5 Èçðàç çà ñèëó ïðåêî åíåðãèjå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3 Jåäíîñìåðíà ñòðójà 22
3.1 Ãóñòèíà òîêà ñòðójå, jåäíà÷èíà êîíòèíóèòåòà . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.2 Îìîâ çàêîí çà õîìîãåíå ïðîâîäíèêå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.3 Îìîâ çàêîí ó äèôåðåíöèjàëíîì îáëèêó . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.4 Óîïøòåíè Îìîâ çàêîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.5 Êèðõîôîâà ïðàâèëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.6 Êîìïåíçàöèîíà ìåòîäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.7 –óë-Ëåíöîâ çàêîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.8 –óë-Ëåíöîâ çàêîí ó íåõîìîãåíîì äåëó êîëà . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.9 Êîíäåíçàòîð ó êîëó ñòàöèîíàðíèõ ñòðójà . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

i
 Ñàäðæàj

3.10 Ñòjóàðò-Òîëìåíîâ åêñïåðèìåíò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3.11 Ïðîëàç ñòðójå êðîç åëåêòðîëèòå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.12 Ïðâè Ôàðàäåjåâ çàêîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.13 Äðóãè Ôàðàäåjåâ çàêîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

ii
1 Åëåêòðîñòàòèêà
Ó ïðåòõîäíèì êóðñåâèìà ñòå ñå áàâèëè ñèëàìà ïîïóò ñèëà òðå»à, ñèëà ïðè ñóäà-
ðèìà òåëà, åëàñòè÷íå ñèëå, èòä. Ó îâîì êóðñó £åìî ñå óïîçíàòè (ïðâî) ñà åëåêòðî-
ñòàòè÷êîì èíòåðàêöèjîì, ïà ñà ìàãíåòíîì, ïà çàòèì îájåäè»åíîì åëåêòðîìàãíåòíîì
è ïîêàçàòè êîëèêî jå òà åëåêòðîìàãíåòíà èíòåðàêöèjà äðóãà÷èjà îä ñèëà êîjå ñòå äî
ñàäà ñðåòàëè, ïðå ñâåãà ïî èíòåíçèòåòó.

1
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

1.1 Ïðîâîäíèöè è èçîëàòîðè

Ïðîâîäíèöè îìîãó£àâàjó òðàíñïîðò íàåëåêòðèñà»à ñà jåäíîã òåëà íà äðóãî íà
ìàêðîñêîïñêè âåëèêèì ðàñòîjà»èìà. Ïðèìåðè ïðîâîäíèêà: Ñâè ìåòàëè, åëåêòðî-
ëèòè (âîäåíè ðàñòâîðè ñîëè, áàçà è êèñåëèíà. Êàðàêòåðèñòèêà èì jå jîíñêà ïðîâîä-
íîñò), ãàñîâè ïîä ñïåöèjàëíèì óñëîâèìà (íïð. ãàñ ó íåîíêè ïîñòàjå ïðîâîäàí êàäà ñå
ïðåìàøè êðèòè÷íè ïðîáîjíè íàïîí), ïëàçìà (÷åòâðòî àãðåãàòíî ñòà»å, õîìîãåíà ìå-
øàâèíà íàåëåêòðèñàíèõ ÷åñòèöà, îäíîñíî jîíà, åëåêòðîíà è íåóòðàëíèõ ìîëåêóëà)
ïîíàøà ñå êàî jåäíàêî äîáàð ïðîâîäíèê ó ïîðå¢å»ó ñà ìåòàëèìà.

Äåìîíñòðàöèjà: Ïîñòàâèìî äâà åëåêòðîñêîïà jåäàí äî äðóãîã, jåäàí íàåëåêòðèñàí,

äðóãè íåíàåëåêòðèñàí. Íàåëåêòðèñàí èìà ïîäèãíóòå è ðàçìàêíóòå ëèñòè£å, äîê êîä
íåíàåëåêòðèñàíîã ëèñòè£è ôîëèjå ñëîáîäíî âèñå. Àêî áèñìî ìåòàëíîì øèïêîì ñïî-
jèëè âðõîâå åëåêòðîñêîïà, êîä ïðåòõîäíî íàåëåêòðèñàíîã áè ìàëî îïàëè òj. ïðèáëè-
æèëè ñå ìå¢óñîáíî, à êîä îíîã øòî jå ïðåòõîäíî áèî íåíàåëåêòðèñàí áè ñå ëèñòè£è
ìå¢óñîáíî óäà§èëè. Äàêëå, ïðîâîäíèöè îìîãó£àâàjó òðàíñïîð íàåëåêòðèñà»à íà
âåëèêà ðàñòîjà»à.

Ïðèìåð: Æèâà èñòîðèjñêè èìà âåîìà áèòíó óëîãó ó îâîj ïðè÷è jåð jå ïðîâîäíèê
è ó òå÷íîì ñòà»ó. Çà ìíîãå åêñïåðèìåíòå (íïð. íåêè ñà jåäíîñìåðíîì åëåêòðè÷íîì
ñòðójîì êîjè ñó èñòîðèjñêè áèëè âàæíè) æèâà, êàî òå÷íîñò ñà âåëèêîì ãóñòèíîì,
îìîãó£àâà äà íåêè ïðîâîäíèöè ïëóòàjó íà »åíîj ïîâðøèíè, à ïðèòîì îäðæàâàjó
åëåêòðè÷íè êîíòàêò. Ñ îáçèðîì äà jå òå÷íîñò, ïðè ïîìåðà»ó êîíòàêàòà, èìà èçó-
çåòíî ìàëî òðå»å, è îíäà ìîæåìî äà îïàçèìî íåêàêâå ìîìåíòå ñèëå, íåêàêâó èíòåð-
àêöèjó.

Èçîëàòîðè (äèåëåêòðèöè) ñó ñóïñòàíöå êîjå íå ïðîâîäå åëåêòðèöèòåò. Íà èçîëà-

òîðèìà íàåëåêòðèñà»å îñòàjå òàìî ãäå ñìî ãà îñòàâèëè, íåìà êðåòà»à åëåêòðèöèòåòà
êðîç äèåëåêòðèê. Ïðèìåðè èçîëàòîðà: Ñòàêëî, ñóâî äðâî (íïð. áóêîâèíà), ãóìà, êå-
ðàìèêà, ïëàñòèêà, ãàñîâè ïîä ñïåöèjàëíèì óñëîâèìà (âàçäóõ jå äîáàð èçîëàòîð, øòî
ñå êîíêðåòíî âèäè íà ïðèìåðó äàëåêîâîäà).

Äåìîíñòðàöèjà: Àêî ïîíîâèìî ïðåòõîäíó äåìîíñòðàöèjó ñà äâà åëåêòðîñêîïà, àëè

îâîãà ïóòà êîðèñòå£è ïëàñòè÷íó øèïêó óìåñòî ìåòàëíå, íå áè ñå íèøòà äîãîäèëî.
Íå áè äîøëî äî ïðåíîñà íàåëåêòðèñà»à ñà jåäíîã åëåêòðîñêîïà íà äðóãè.

Ó îâîì êóðñó £åìî ñå áàâèòè ñàìî Áîðîâèì ìîäåëîì àòîìà. Äàêëå ó öåíòðó àòîìà
ñå íàëàçè ïîçèòèâíî jåçãðî, à åëåêòðîíè, ñèòíå ÷åñòèöå êîjå íîñå åëåìåíòàðíî íàå-
ëåêòðèñà»å, êðóæå îêî jåçãðà. Èíòåðåñàíòíà jå ÷è»åíèöà äà ñó ñâè åëåêòðîíè ìå¢ó-
ñîáíî èäåíòè÷íè ïî ñâîjñòâèìà. Èäåjà î îâàêâîj ñòðóêòóðè ìàòåðèjå, òj. î àòîìó êîjè
èìà ïîçèòèâíî jåçãðî ñà åëåêòðîíèìà êîjè êðóæå, ïîòè÷å îä Ðàäåðôîðäà è »åãîâîã
åêñïåðèìåíòà (ñëèêà 1.1). Ó åêñïåðèìåíòó jå ïîñòàâ§åí ðàäèîàêòèâíè èçâîð êîjè
åìèòójå α−÷åñòèöå êîjå áîìáàðäójó çëàòíó ôîëèjó (êîðèø£åíà jå ôîëèjà îä çëàòà
jåð çëàòî ìîæå äà ñå òà»è äî äåá§èíå íåêîëèêî ìèêðîìåòàðà). Îêî ôîëèjå è èçâîðà

2
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

jå ïîñòàâ§åí ôîòî-îñåò§èâè ôèëì êîjè jå áåëåæèî ñâàêè ïðîëàçàê α−÷åñòèöà. Íà

îñíîâó òðàãîâà íà ôîëèjè, òj. íà÷èíà íà êîjè ñó ñêðåòàëå α−÷åñòèöå, Ðàäåðôîðä
jå çàê§ó÷èî äà jå ïîçèòèâíî íàåëåêòðèñà»å ó àòîìó ñêîíöåíòðèñàíî ó âðëî ìàëó
çàïðåìèíó, à äà jå âå£èíà àòîìà çàïðàâî "ïðàçíà" jåð jå âå£èíà α−÷åñòèöà ñàìî
ïðîøëà êðîç ôîëèjó, à õè§àäèòè äåî ñå îäáèî è ðàñóî ïîä íåêèì óãëîì (íåêå ñó
ñå âðàòèëå óíàçàä). Íà îñíîâó òèõ óãëîâà, ìîãëî ñå ñóäèòè î íà÷èíó èíòåðàêöèjå
èçìå¢ó çëàòà è α−÷åñòèöà. Jåäíà îä àíàëîãèjà êîjà ñå êîðèñòè çà ïëàñòè÷àí ïðèêàç
Áîðîâîã ìîäåëà àòîìà jåñòå òà, ãäå àêî çàìèñëèìî äà jå ïðîòîí èç âîäîíèêà âåëè÷íå
òåíèñêå ëîïòèöå íà öåíòðó ôóäáàëñêîã èãðàëèøòà, îíäà åëåêòðîí êðóæè îêî »åãà
êðå£ó£è ñå ïî òðèáèíàìà. Èíòåðåñàíòíî jå äà jå íàåëåêòðèñà»å åëåêòðîíà è ïðî-
òîíà jåäíàêî, ñà òà÷íîø£ó äî íà ðåäà âåëè÷èíå 10−16 . Ñâè ïðîòîíè ñó ìå¢óñîáíî
èäåíòè÷íè.

Ñëèêà 1.1: Ñêèöà ïîñòàâêå àïàðàòóðå Ðàäåðôîðäîâîã åêñïåðèìåíòà.

Çàêîí îäðæà»à êîëè÷èíå íàåëåêòðèñà»à ó èçîëîâàíîì ñèñòåìó êàæå äà

óêóïíà êîëè÷èíà íàåëåêòðèñà»à íà òåëó óâåê îñòàjå êîíñòàíòíà. Íàåëåêòðèñà»å íå
ìîæå íàñòàòè èëè ñå óíèøòèòè, îíî ìîæå ñàìî (ó ïðîöåñó íàåëåêòðèñàâà»à) ïðå£è
ñà jåäíîã íà äðóãî. Ïðè òîì ïðåëàñêó ñà ïðâîã òåëà íà äðóãî, ìè êàæåìî äà jå ïðâî
òåëî ïîñòàëî ïîçèòèâíî íàåëåêòðèñàíî à äðóãî íåãàòèâíî. Íàj÷åø£å ñå äåøàâà äà
åëåêòðîíè íàïóñòå òî òåëî, ïà îíäà îíî ïîñòàíå ïîçèòèâíî, à äðóãî òåëî íà êîjå ñó
ïðåøëè åëåêòðîíè, ïîñòàíå íåãàòèâíî íàåëåêòðèñàíî. Ïðè òîìå, àïñîëóòíå âðåäíî-
ñòè íàåëåêòðèñà»à íà òåëèìà (íàêîí ïðåëàñêà åëåêòðîíà) ñó jåäíàêà (àêî ñó òåëà
íà ïî÷åòêó áèëà íåóòðàëíà). Òà äâà òåëà ìîðàjó áèòè ó êîíòàêòó äà áè åëåêòðîíè
ïðåøëè. Íàj÷åø£å jå òðå»å óçðîê ïðåëàñêà, ìàäà jå äîâî§àí ñàìî äîäèð, àëè òðå-
»åì ñå ïîâå£àâà êîíòàêòíà ïîâðøèíà. Ïðè êîíòàêòó äâå ñóïñòàíöå, çáîã ðàçëè÷èòîã
àôèíèòåòà ïðåìà åëåêòðîíó êîä ñóïñòàíöè, äîëàçè äî ïðåëàñêà åëåêòðîíà (íïð. áà-
òåðèjñêè åëåìåíòè ñà åëåêòðîäàìà).

3
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

Êàðàêòåðèñòèêå ïðîâîäíèêà: Íàj÷åø£å íàïðàâ§åíè îä ïîëèêðèñòàëà, äàêëå ìà-

ëèõ êðèñòàëíèõ ðåøåòêè ðåäà âåëè÷èíå íåêîëèêî ìèêðîìåòàðà. Êðèñòàëíó ðåøåòêó
ó òîì êðèñòàëè£ó çàìèø§àìî êàî ïðàâèëíî ðàñïîðå¢åíå ïîçèòèâíå jîíå êîjè ñå íà-
ëàçå ó £îøêîâèìà êðèñòàëè£à è êîjè ñó ìå¢óñîáíî ïîâåçàíè çàìèø§åíèì ïðàâèì
ëèíèjàìà. Íà ïðèìåð, æèöà îä áàêðà ñå ñàñòîjè îä ïîëèêðèñòàëè£à áàêðà, òj. ðå-
øåòêå îä ïîçèòèâíèõ jîíà áàêðà êîjè ñó ñå îñëîáîäèëè äâà ñâîjà åëåêòðîíà. Òè
åëåêòðîíè ñå ñëîáîäíî êðå£ó êðîç áàêàð (ïîíàøàjó ñå êàî èäåàëàí ãàñ) è ìîãó äà
ïðåëàçå ìàêðîñêîïñêè âåëèêà ðàñòîjà»à, äîê ñó ïîçèòèâíè jîíè ôèêñèðàíè è îáðà-
çójó êðóòó ñòðóêòóðó. Çàjåäíè÷êà åëåêòðîíåóòðàëíîñò îáåçáå¢ójå äà ñå ïîçèòèâíè
jîíè íå ðàçëåòå óñëåä ìå¢óñîáíîã îäáèjà»à.

Äåìîíñòðàöèjà: Íà ñëåäå£è íà÷èí ìîæåìî ïîêàçàòè äà åëåêòðîíè ó ïðîâîäíèêó

çàèñòà ïðåëàçå ìàêðîñêîïñêè âåëèêà ðàñòîjà»à. Óçìåìî ïðîâîäíèê è ïðèíåñåìî ìó
ïîçèòèâíî íàåëåêòðèñàíî òåëî. Åëåêòðîíè èç ïðîâîäíèêà £å ïîjóðèòè êà ïîçèòèâíîì
òåëó, òj. ïðîâîäíèê £å ñå íàåëåêòðèñàòè èíôëóåíöèjîì (óòèöàjåì). Àêî ïðåñå÷åìî
ïðîâîäíèê íà ïîëà è ïðîâåðèìî íàåëåêòðèñàíîñò òå äâå ïîëîâèíå, âèäå£åìî äà jå
ïîëîâèíà êîjà jå áèëà áëèæà ïîçèòèâíîì òåëó ñàäà íåãàòèâíà, à äðóãà ïîëîâèíà jå
ïîçèòèâíà, äîê jå íà ïî÷åòêó ïðîâîäíèê áèî åëåêòðî-íåóòðàëàí.

Êàðàêòåðèñòèêå èçîëàòîðà (äèåëåêòðèêà): Ñàñòàâ§åíè îä êðóïíèõ ìîëåêóëà è

åëåêòðîíè èç àòîìà òèõ ìîëåêóëà ìîãó äà ñå êðå£ó ñàìî ó îêâèðó äèìåíçèjà ìîëå-
êóëà, àëè íå ìîãó äà íàïóñòå ìîëåêóë. Ñâàêè ìîëåêóë jå åëåêòðî-íåóòðàëàí. Àêî
ïðèíåñåìî ìîëåêóëó íåêî íàåëåêòðèñàíî òåëî, îíäà £å ñå öåíòðè ïîçèòèâíîã è íå-
ãàòèâíîã íàåëåêòðèñà»à ó îêâèðó ìîëåêóëà ðàçäâîjèòè (íå âèøå îä ïàð àíãñòðåìà),
àëè ñàìî ó îêâèðó äèìåíçèjà ìîëåêóëà. Òî ðàçäâàjà»å íàçèâàìî ïîëàðèçàöèjîì
ìîëåêóëà. Öåíòðè ïîçèòèâíîã è íàåëåêòðèñà»à êîjè ñó ðàçäâîjåíè îáðàçójó íîâó
ñòðóêòóðó, äèïîë. Àêî ñå ìîëåêóë, óñëåä äåjñòâà ñïî§àø»åã åëåêòðè÷íîã ïî§à,
ïîêèäà íà ïîçèòèâàí è íåãàòèâàí äåî, òè jîíè ñå êðå£ó ñëîáîäíî êðîç ìå¢óìîëåêóë-
ñêè ïðîñòîð è ìîãó äà§å ïîäñòà£è êèäà»å è äðóãèõ ìîëåêóëà è äèåëåêòðèê ïîñòàjå
ïðîâîäàí. Òàäà êàæåìî äà jå äîøëî äî ïðîáîjà äèåëåêòðèêà. Äàêëå, äèåëåê-
òðèöè ñó òàêâå ñóïñòàíöå êîä êîjèõ íàåëåêòðèñà»à ìîãó äà ñå ðàçäâîjå, àëè ñàìî
óíóòàð ìîëåêóëà.

Äåìîíñòðàöèjà: Íà ñëåäå£è íà÷èí ìîæåìî ïîêàçàòè äà ñå íàåëåêòðèñà»à ó äè-

åëåêòðèêó ïîìåðàjó ñàìî íà íèâîó ìîëåêóëà, à íå íà ìàêðîñêîïñêè âåëèêèì ðàç-
äà§èíàìà êàî øòî jå òî ñëó÷àj êîä ïðîâîäíèêà. Óçìåìî äèåëåêòðèê è ïðèíåñåìî
ìó ïîçèòèâíî íàåëåêòðèñàíî òåëî. Åëåêòðîñêîïîì ìîæåìî óòâðäèòè äà jå äîøëî
äî ðàçäâàjà»à íàåëåêòðèñà»à êîä äèåëåêòðèêà, òj. äà jå ñòðàíà áëèæà ïîçèòèâíî
íàåëåêòðèñàíîì òåëó ïîñòàëà íåãàòèâíà, à äà jå ñóïðîòíà ñòðàíà äèåëåêòðèêà ïî-
çèòèâíà. Àêî áèñìî ñàäà ïðåïîëîâèëè äèåëåêòðèê è óêëîíèëè ïîçèòèâíî òåëî ñà
ïî÷åòêà ïðèìåðà, ïðåîñòàëå ïîëîâèíå äèåëåêòðèêà ñó åëåêòðîíåóòðàëíå êàî øòî jå
äèåëåêòðèê áèî íà ïî÷åòêó. Äàêëå, íàåëåêòðèñà»à ó äèåëåêòðèêó íå ìîãó äà ïðåëàçå
ìàêðîñêîïñêè âåëèêà ðàñòîjà»à, âå£ ìîãó äà ñå ïîìåðàjó ñàìî ó îêâèðó ìîëåêóëà.

4
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

1.2 Êóëîíîâ çàêîí

Êóëîí jå ó ñâîì åêñïåðèìåíòó ñà ìåòàëíèì êóãëèöàìà è êâàðöíîì íèòè óñòàíîâèî
çàêîí ïî êîìe èíòåðàãójó íàåëåêòðèñàíà òåëà (ñëèêà 1.2). Ïîñòàâêà åêñïåðèìåíòà ñå
ñàñòîjè îä êâàðöíå íèòè (êîjà èãðà óëîãó òîðçèîíå âàãå) î êîjó jå îáåøåíà øèïêà ñà
äâå èäåíòè÷íå ìåòàëíå êóãëå. Íà êâàðöíîj íèòè jå çàêà÷åíî îãëåäàëöå êîjå îäáèjà
ñâåòëîñíè çðàê ïîìî£ó êîãà ïðàòèìî çà êîjè óãàî ñå óâðíóëà êâàðöíà íèò (ëàêî ñå
ìîæå êàëèáðèñàòè íåêà ñêàëà êîjà íàì ïîâåçójå ìîìåíò ñèëå êîjè äåëójå íà íèò è »åí
óãàî óâðòà»à). Ñâå òî ñå íàëàçè ó çàøòèòíîj êóòèjè. Êðîç îòâîð íà êóòèjè ìîæåìî
óíåòè òðå£ó êóãëèöó, èäåíòè÷íó ïðåòõîäíèì äâåìà, êîjà jå íàåëåêòðèñàíà. Áèòíî
jå äà ñó êóãëèöå èñòèõ äèìåíçèjà, jåð ïðè êîíòàêòó jåäíå íàåëåêòðèñàíå êóãëèöå ñà
äðóãîì íåíàåëåêòðèñàíîì, áè£åìî ñèãóðíè äà £å ñå ðàâíîìåðíî ðàñïîðåäèòè íàåëåê-
òðèñà»å ïî »èõîâèì ïîâðøèíàìà è äà £åìî èìàòè èñòó êîëè÷èíó íàåëåêòðèñà»à íà
îáå êóãëèöå, øòî jå áèòíî çà äà§è òîê åêñïåðèìåíòà. Äàêëå, íà îâàj íà÷èí ìîæåìî
äóïëî ñìà»èòè êîëè÷èíó íàåëåêòðèñà»à íà jåäíîj êóãëèöè. Êóëîí jå óî÷èî äà êàäà
ñìà»è íàåëåêòðèñà»a q1 è q2 íà îáå êóãëèöå çà ïîëîâèíó, èíòåíçèòåò ñèëå èíòåðàê-
öèjå èçìå¢ó »èõ îïàäà ÷åòèðè ïóòà, îäíîñíî ñèëà èíòåðàêöèjå íàåëåêòðèñàíèõ òåëà
jå ïðîïîðöèîíàëíà »èõîâîì ïðîèçâîäó íàåëåêòðèñà»à:

F ∝ q1 · q2

Äðóãà ñòâàð êîjó jå Êóëîí óñòàíîâèî jåñòå äà ñèëà èíòåðàêöèjå îïàäà ñà êâàäðàòîì
ðàñòîjà»à èçìå¢ó íàåëåêòðèñàíèõ êóãëè (îäíîñíî ðàñòîjà»à »èõîâèõ öåíòàðà):
1
F ∝
r2

Ñëèêà 1.2: Ñêèöà àïàðàòóðå Êóëîíîâîã åêñïåðèìåíòà.

Âðëî jå áèòíî øòî ñèëà îïàäà áàø ñà êâàäðàòîì ðàñòîjà»à, jåð òî èìà äàëåêî-
ñåæíå ïîñëåäèöå êîjå íàì ó ìíîãî ÷åìó ïîìàæó, øòî £åìî âèäåòè êàñíèjå. Åêñïå-
ðèìåíòàëíî jå ïîòâð¢åíî çà ðàñòîjà»à îä ðåäà âåëè÷èíå 10−15 m (jåçãðî àòîìà) äî

5
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

ðåäà 103 m äà jå åêñïîíåíò îä r áàø 2.

Ñàì Êóëîíîâ çàêîí ôèãóðèøå jîø è êîåôèöèjåíò ïðîïîðöèîíàëíîñòè k , êîjè jå

êîíñòàíòà è êîjè £å áèòè ïðèëàãî¢åí òîìå êîjå ìåðíå jåäèíèöå æåëèìî äà êîðèñòèìî
jåð íàì îí ñëóæè äà êâàíòèôèêójåìî ñèëó êîjó ìåðèìî, à äà áèñìî òî ó÷èíèëè,
ìîðàìî ïðåòõîäíî äà ñå îïðåäåëèìî çà ìåðíå jåäèíèöå êîjå £åìî êîðèñòèòè:
q1 q2
F =k· (1.1)
r2
Íàïîìåíà: Êóëîíîâ çàêîí jå äåôèíèñàí çà òà÷êàñòà íàåëåêòðèñà»à. Âàæè è
êàäà ñó îíà ó ïîêðåòó.

Êóëîíîâ çàêîí ó âåêòîðñêîì îáëèêó. Ïðâî óâåäåìî êîîðäèíàòíè ñèñòåì ó

ïðîñòîð. Çàòèì, ó òîì ïðîñòîðó, ïîñìàòðàìî äâà òåëà 1 è 2, ñà íàåëåêòðèñà»èìà q1
è q2 è êîjè ó òîì êîîðäèíàòíîì ñèñòåìó èìàjó ðàäèjóñ âåêòîðå ~r1 è ~r2 . Ðàñòîjà»å
èçìå¢ó òåëà 1 è 2 îçíà÷è£åìî ðàäèjóñ âåêòîðîì ~r12 . Òàäà ñèëà êîjîì òåëî 1 äåëójå
íà òåëî 2 ìîæå äà ñå çàïèøå ó âåêòîðñêîì îáëèêó (ñëèêà 1.3):

~r12
F~12 = k · q1 q2 3 (1.2)
r12

r12 F12
F21

r2 r1
y

Ñëèêà 1.3: Êóëîíîâ çàêîí ó âåêòîðñêîì îáëèêó.

Åêâèâàëåíòíî, ïî çàêîíó àêöèjå è ðåàêöèjå, òåëî 2 äåëójå íà òåëî 1 ñèëîì F~21 (ïðâè
áðîj ó èíäåêñó îçíà÷àâà òåëî êîjå äåëójå ñèëîì, à äðóãè áðîj îçíà÷àâà òåëî íà êîjå
äåëójå ñèëà). Ñèëå F~12 è F~21 ñó èñòîã èíòåíçèòåòà è ïðàâöà, àëè ñóïðîòíîã ñìåðà,
òj. F~21 = −F~12 . Íà îâàj íà÷èí ñìî ïîêàçàëè íåêîëèêî ñòâàðè êîjå ñó âðëî áèòíå.
Îäðæàëè ñìî êâàäðàò ðàñòîjà»à ó ôîðìóëè. Ðåêëè ñìî äà ñèëà èíòåðàêöèjå èçìå¢ó
òåëà äåëójå äóæ ïðàâå êîjà ñïàjà öåíòðå íàåëåêòðèñàíèõ òåëà. Âåêòîðñêè çàïèñ âîäè
ðà÷óíà è î çíàêó îðèjåíòàöèjå âåêòîðà ñèëå ó çàâèñíîñòè îä çíàêà íàåëåêòðèñà»à
îáà òåëà (àêî ñó èñòîã çíàêà íàåëåêòðèñà»à ñèëà jå îäáîjíà, à àêî ñó ñóïðîòíîã îíäà
jå ïðèâëà÷íà).
Àêî èçàáåðåìî cgs (öåíòèìåðàò, ãðàì, ñåêóíä) ñèñòåì ìåðíèõ jåäèíèöà, òàäà jå ó
èçðàçó çà Êóëîíîâó ñèëó k = 1. Òàäà jå ñèëà èçðàæåíà ó jåäèíèöàìà dyn [äèí]. Ñàäà-

6
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

ø»è ñòàíäàðä jå SI ñèñòåì, ãäå ñó ñòàíäàðäíå jåäèíèöå çà ðàñòîjà»å ìåòàð m, çà ìàñó

êèëîãðàì kg è çà âðåìå èñòî ñåêóíä s. Jåäèíèöà çà êîëè÷èíó íàåëåêòðèñà»à jå êóëîí
[C] êîjè jå èçâåäåíà jåäèíèöà (íèjå îñíîâíà) è äîáèjà ñå èç 1C = 1A·1s, ãäå jå A ìåðíà
2
jåäèíèöà çà jà÷èíó ñòðójå, àìïåð. Ó SI ñèñòåìó, êîíñòàíòà k = 4π 1
0
= 9 · 109 NCm2 , ãäå
jå 0 êàðàêòåðèñòèêà ìåäèjóìà îíäíîñíî âàêóóìà. Êóëîí jå âåîìà âåëèêà jåäèíèöà,
1C = 7 · 1018 e− . Äàêëå, ïîòðåáíî jå äà ïðåáàöèìî 1018 e− ñà jåäíîã òåëà íà äðóãî äà
áèñìî ãà íàåëåêòðèñàëè êîëè÷èíîì íàåëåêòðèñà»à îä 1C .

Ïðèìåð 1: Äàòà ñó äâà òåëà íà ìå¢óñîáíîì ðàñòîjà»ó îä 1m, îáà íàåëåêòðèñàíà

ñà êîëè÷èíîì íàåëåêòðèñà»à îä 1C . Èç Êóëîíîâîã çàêîíà äîáèjàìî äà îíè ìå¢ó-
ñîáíî èíòåðàãójó ñèëîì îä F = 9 · 109 N .

Ïðèìåð 2: Äâå êîöêèöå áàêðà îä ïî 1g íà ìå¢óñîáíîì ðàñòîjà»ó îä 1m. Ñâàêîì

õè§àäèòîì àòîìó áàêðà çà ïðâîã òåëà îäóçìåìî jåäàí åëåêòðîí è ïðåáàöèìî íà
äðóãî òåëî. Èçìå¢ó »èõ áè ñå jàâèëà ñèàë êîjà îäãîâàðà F = 2 · 1010 N .

7
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

1.3 Åëåêòðè÷íî ïî§å

Ìîäåðíî ñõâàòà»å åëåêòðîìàãíåòíå èíòåðàêöèjå jå ïðåêî ïî§à. Ñâàêà íàåëåê-
òðèñàíà ÷åñòèöà îêî ñåáå ìå»à ïðîñòîð è òàj èçìå»åíè ïðîñòîð íàçèâàìî ïî§å
(êàæåìî äà ñå óñïîñòàâèëî ïî§å). Ïðèñóñòâî òîã ïî§à ìîæåìî óî÷èòè òàêî øòî
£åìî ó »åãà óíåòè íàåëåêòðèñàíó ÷åñòèöó êîjà ñå ó ïî§ó êðå£å óáðçàíî, äàêëå íà
»ó äåëójå íåêà ñèëà è òî jå îñíîâíà êàðàêòåðèñòèêà åëåêòðè÷íîã ïî§à (ïî òîì äåj-
ñòâó ñèëà ñå òàj ïðîñòîð ðàçëèêójå îä "îáè÷íîã ïðàçíîã" ïðîñòîðà). Òî äåjñòâî ñèëà
íà íàåëåêòðèñà»à ó ïî§ó çîâåìî jîø è ïî§å ñèëà. Ñàäà æåëèìî äà óâåäåìî íåêà-
êâó ìåðó êîjà £å íàì oêàðàêòåðèñàòè òî íàøå ïî§å ïðåìà èçâîðó ïî§à, àëè òàêî äà
íå çàâèñè îä íàåëåêòðèñà»à ïðîáíîã òåëà. Çáîã òîãà óâîäèìî âåêòîð jà÷èíå åëåê-
òðè÷íîã ïî§à E ~ . Òî E
~ £å áèòè ñèëà êîjîì òåëî íàåëåêòðèñà»à q (êîjå jå èçâîð ïî§à)
äåëójå íà óíåòî ïðîáíî íàåëåêòðèñà»å q ∗ , ïîäå§åíà ñà êîëè÷èíîì íàåëåêòðèñà»à
q∗.
~
E~ = F (1.3)
q∗
Èçðàç çà ñèëó èìàìî èç Êóëîíîâîã çàêîíà:

1 qq ∗
F~ = ~r (1.4)
4π0 r3
îäàêëå äîáèjàìî èçðàç çà âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à:

~ r) = 1 q
E(~ ~r (1.5)
4π0 r3
ãäå ñå âèäè äà ñìî óñïåëè ó íàìåðè äà óâåäåìî âåêòîð E ~ êîjå £å îêàðàêòåðèñàòè
ïî§å ñàìî íà îñíîâó èçâîðà ïî§à, è êîjå íå çàâèñè îä ïðîáíîã íàåëåêòðèñà»à.
Äàêëå, åêâèâàëåíòíà äåôèíèöèjà çà âåêòîð E ~ ó ïðîèçî§íîj òà÷êè P ó ïðîñòîðó
îêî íàåëåêòðèñà»à q jåñòå äà êàæåìî äà îí ïðåäñòàâ§à âåêòîð Êóëîíîâå ñèëå F~
èçìå¢ó q è q ∗ êîjà äåëójå íà ïîçèòèâíî jåäèíè÷íî íàåêåëòðèñà»å q ∗ êîjå ñå íàëàçè ó
òîj òà÷êè P (ñëèêà 1.4).
z

E(r)
+ q*

+
q y

Ñëèêà 1.4: Åëåêòðè÷íî ïî§å ó òà÷êè ãäå ñå íàëàçè ïðîáíî íàåëåêòðèñà»å.

8
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

Àêî jå q ïîçèòèâíî íàåëåêòðèñà»å, îíäà ñå ñòðåëèöå âåêòîðà E ~ øèðå ðàäèàëíî è

~
óñìåðåíå ñó îä íàåëåêòðèñà»à, à àêî jå îíî íåãàòèâíî, îíäà ñå ñòðåëèöå âåêòîðà E
èñòî øèðå ðàäèàëíî, àëè ñó óñìåðåíå êà íàåëåêòðèñà»ó q (ñëèêà 1.5).

+ -

Ñëèêà 1.5: Ñòðåëèöå âåêòîðà jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à îä ïîçèòèâíîã è íåãàòèâíîã

èçâîðà åëåêòðè÷íîã ïî§à.

Òå ëèíèjå êîjå ïîëàçå èëè ñå çàâðøàâàjó íà íàåëåêòðèñàíîj ÷åñòèöè ïðåäñòàâ§àjó

ëèíèjå ñèëà åëåêòðè÷íîã ïî§à è ñëóæå çà âèçóåëèçàöèjó åëåêòðè÷íîã ïî§à. Âåê-
òîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à òàíãèðà ëèíèjå ñèëå åëåêòðè÷íîã ïî§à ó ñâàêîj òà÷êè
ïðîñòîðà. Òå ëèíèjå ñó îáè÷íî íåïðåêèäíå, îñèì íà ãðàíèöè ñàìèõ íàåëåêòðèñà»à
è îäðå¢åíå ñó ðàñïîðåäîì íàåëåêòðèñà»à ó ïðîñòîðó.
Ìîæåìî jà÷èíó åëåêòðè÷íîã ïî§à äà ïîñìàòðàìî è êàî ãóñòèíó ëèíèjà ñèëà åëåê-
òðè÷íîã ïî§à, òj. áðîj ëèíèjà ñèëà åëåêòðè÷íîã ïî§à êîjè ïðåñåöà íåêó jåäèíè÷íó
ïîâðø. Òàìî ãäå ñó ãóø£å ëèíèjå ñèëå åë. ïî§à, òàìî jå âå£à jà÷èíà åë. ïî§à.
Ó åëåêòðîñòàòèöè ìîæåìî äà áàðàòàìî è áåç ïî§à, àëè £åìî âèäåòè äà êîä åëåê-
òðîìàãíåòíîã òàëàñà, òî ïî§å ïðåäñòàâ§à ðåàëíîñò è äà jå âðëî çãîäíî áàðàòàòè
ïîìî£ó »åãà.

Ïðèìåð: Ñîíäà Ïèîíèð êîìóíèöèðà ñà áàçîí íà Çåì§è ïîìî£ó åëåêòðîìàãíåòíèõ

òàëàñà êîjè ñå ïðîñòèðó êðîç âàêóóì ñâåìèðà. Òàj åëåêòðîìàãíåòíè òàëàñ ñà ñîáîì
íîñè åíåðãèjó. Îâî jå ïðèìåð òðàíñïîðòà åíåðãèjå ïðåêî åëåêòðîìàãíåòíîã ïî§à.

9
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

1.4 Ïðèíöèï ñóïåðïîçèöèjå

Àêî èìàìî äâà íàåëåêòðèñà»à q1 è q2 ó íåêàêâîì êîîðäèíàòíîì ñèñòåìó, è äå-
ôèíèøåìî »èõîâå ðàäèjóñ âåêòîðå ïîëîæàjà r~1 è r~2 ó òîì êîîðäèíàòíîì ñèñòåìó.
Îáà òà íàåëåêòðèñà»à ñòâàðàjó ïî§å îêî ñåáå. Êàêî £å ñå ïîíàøàòè èñòîâðåìåíî
äåjñòâî ïî§à îáå ÷åñòèöå ó èñòîj òà÷êè, äà ëè òà ïî§à ñìåòàjó jåäíî äðóãîì? Äðóãî
ïèòà»å jå êàêî èçðà÷óíàòè äåjñòâî íà ïðîáíî íàåëåêòðèñà»å q ∗ êîjå ïîòè÷å îä ðà-
çëè÷èòèõ èçâîðà ïî§à? Ïðèíöèï ñóïåðïîçèöèjå êàæå ñëåäå£å: Äâà òà÷êàñòà
íàåëåêòðèñà»à, q1 è q2 , äåëójó íà ïðîáíî íàåëåêòðèñà»å òàêî äà q1 íå çíà çà ïðèñó-
ñòâî íàåëåêòðèñà»à q2 (è îáðíóòî). Îâî ñå jîø çîâå ïðèíöèï íåçàâèñíîã äåjñòâà.

Äåôèíèöèjà: Ðåçóëòójó£å äåjñòâî (ñèëà) íàåëåêòðèñà»à q1 è q2 íà ïðîáíî íàå-

ëåêòðèñà»å (êîjå ñå íàëàçè ó òà÷êè Ð) jåäíàêî jå âåêòîðñêîì çáèðó ïîjåäèíà÷íèõ
äåjñòàâà (ñèëà) êîjå ïîòè÷ó îä ñâàêîã íàåëåêòðèñà»à ïîíàîñîá êîjå äåëójó íà ïðîáíî
íàåëåêòðèñà»å (ó òà÷êè Ð), êàî øòî jå ïðèêàçàíî íà ñëèöè 1.6:

F~rez (P ) = F~1 (P ) + F~2 (P ) (1.6)

F1*
z
q*+P Frez
F2*
q1 + -q
2

r1 r2
y

x
Ñëèêà 1.6: Ïðèíöèï ñóïåðïîçèöèjå çà äâà òà÷êàñòà èçâîðà íàåëåêòðèñà»à è jåäíî
ïðîáíî íàåëåêòðèñà»å.

Àêî çà ïðîáíî íàåëåêòðèñà»å óçìåìî jåäèíè÷íî ïîçèòèâíî íàåëåêòðèñà»å, äîáè-

jàìî èçðàç:
~ rez (P ) = E
E ~ 1 (P ) + E
~ 2 (P ) (1.7)
Ïðèíöèï ñóïåðïîçèöèjå £å âàæèòè ó ïî§èìà ÷èjà jà÷èíà íå ïðåëàçè 109 cmV
. Àêî
ñå ïðåêîðà÷è òà jà÷èíà ïî§à, äîëàçè äî íàðóøàâà»à ïðèíöèïà ñóïåðïîçèöèjå.
Ïðèíöèï ñóïåðïîçèöèjå ïðîøèðójåìî íà òåëà ïðîèçâî§íîã îáëèêà òàêî øòî òà
òåëà èçäåëèìî íà äîâî§íî ìàëå äåëîâå (ó ñìèñëó äà òå äåëîâå ìîæåìî ñìàòðàòè òà÷-
êàñòèì íàåëåêòðèñà»èìà ñà äîáðî äåôèíèñàíîì êîëè÷èíîì íàåëåêòðèñà»à, ðàäè

10
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

ïðèìåíå Êóëîíîâîã çàêîíà) è îíäà çà ñâàêè äåëè£ jåäíîã òåëà ïðîñóìèðàìî (òj.
ïîèíòåãðàëèìî) äåjñòâî ñâèõ äåëè£à äðóãîã òåëà. Òàêî £åìî äîáèòè óêóïíó ñèëó
åëåêòðîñòàòè÷êå èíòåðàêöèjå èçìå¢ó äâà íàåëåêòðèñàíà òåëà ïðîèçâî§íîã îáëèêà
(ñëèêà 1.7).
2
1

q2
q1

Ñëèêà 1.7: Äâà íàåëåêòðèñàíà òåëà ïðîèçâî§íîã îáëèêà.

Ïðèìåð 1: Íà£è âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à äèïîëà íà îñè íîðìàëíîj íà

äèïîë (ñëèêà 1.8).
q+ +

l a P
E+
E-
Erez
q- -

Ñëèêà 1.8: Âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à äóæ îñå äèïîëà.

Ðåøå»å: Òà÷êå íà îñè ñó jåäíàêî óäà§åíå îä òà÷êàñòèõ íàåëåêòðèñà»à è êîëè-

÷èíå íàåëåêòðèñà»à ñó jåäíàêà ïî èíòåíçèòåòó, ïà £å è èíòåíçèòåòè âåêòîðà jà÷èíå
åëåêòðè÷íîã ïî§à áèòè jåäíàêè ó òà÷êè P, |E+ | = |E− |. Êàî ïîñëåäèöà ïðèíöèïà
ñóïåðïîçèöèjå, êîìïîíåíòå òèõ âåêòîðà äóæ îñå £å ñå ïîíèøòèòè è îñòà£å ñàìî êîì-
ïîíåíòå íîðìàëíå íà îñó, êîjå çàjåäíî äàjó ðåçóëòójó£è âåêòîð jà÷èíå åë. ïî§à.
p 1
Erez =
4π0 (a2 + ( l2 )) 32
4

ãäå jå p äèïîëíè ïîïåíàò äåôèíèñàí êàî p = q · l. Òðåáà ïðèìåòèòè äà jå ðåçóëòójó£è

âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à ïàðàëåëàí äèïîëó.
Êîìåíòàð: Äèïîë jå ïî äåôèíèöèjè ñèñòåì îä äâà òà÷êàñòà íàåëåêòðèñà»à (èñ-
òèõ ïî àïñîëóòíîj âðåäíîñòè êîëè÷èíå íàåëåêòðèñà»à à ðàçëè÷èòèõ ïî çíàêó). Íèjå
ñëó÷àjíî øòî ñó êîëè÷èíå íàåëåêòðèñà»à èñòå. Òî jå óïðàâî îíî øòî ñå äîáèjå ó
ìîëåêóëó äèåëåêòðèêà ïðè äåjñòâó ñïî§àø»åã åëåêòðè÷íîã ïî§à. Öåíòðè íàåëåê-
òðèñà»à ìîëåêóëà ñå ðàçäâàjàjó, à êîëè÷èíå ïîçèòèâíîã è íåãàòèâíîã íàåëåêòðèñà»à
ñó jåäíàêå ïî àïñîëóòíîj âðåäíîñòè jåð jå ìîëåêóë ó öåëèíè åëåêòðî-íåóòðàëàí. Ìî-
äåë äèïîëà jå îñíîâíè ìîäåë çà ðàä ñà äèåëåêòðèöèìà.

11
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

dEz

d
r
dq

R
dq

Ñëèêà 1.9: Ïðñòåí ñà ðàâíîìåðíî ðàñïîðå¢åíèì íàåëåêòðèñà»åì.

Ïðèìåð 2: Äàò jå ïðñòåí ïîëóïðå÷íèêà R, íà êîìå jå ðàâíîìåðíî ðàñïîðå¢åíî

íàåëåêòðèñà»å q . Òðàæè ñå âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à íà îñè ïðñòåíà, íà
ðàñòîjà»ó d îä öåíòðà ïðñòåíà (ñëèêà 1.9).
Ðåøå»å: Ñ îáçèðîì äà jå íàåëåêòðèñà»å íà ïðñòåíó ðàâíîìåðíî ðàñïîðå¢åíî,
q
ìîæåìî óâåñòè êîíñòàíòó λ = 2πR êîjà ïðåäñòàâ§à ëèíèjñó ãóñòèíó íàåëåêòðèñà»à
ïðñòåíà. Ïðñòåí £åìî èçäåëèòè íà áåñêîíà÷íî ìàëå äåëîâå äóæèíå dl è ñâàêè äåî
íîñè íàåëåêòðèñà»å dq = λdl. Ñâàêè åëåìåíò ñà ïðñòåíà £å äàâàòè ñâîj äîïðèíîñ
âåêòîðó jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à íà îñè ïðñòåíà è ñâè òè âåêòîðè £å ãðàäèòè jå-
äàí êîíóñ. Õîðèçîíòàëíå êîìïîíåíòå òèõ âåêòîðà £å ñå ïîêðàòèòè ñà îíèìà êîjè
ïîòè÷ó îä íàñïðàìíèõ åëåìåíàòà (êàî øòî jå ïðèêàçàíî íà ñëèöè 1.9) è îñòà£å ñàìî
êîìïîíåíòà âåêòîðà E~ äóæ z -îñå. Äîïðèíîñ èíôèíèòåçèìàëíîã åëåìåíòà jå:

dq 1 λ d
dEz = 2
cos θ = dl
4π0 r 4π0 r3
ãäå ñìî èñêîðèñòèëè äà âàæè: dq = λdl è cos θ = dr . Óêóïàí äîïðèíîñ ñâèõ äåëîâà
ïðñòåíà £åìî äîáèòè èíòåãðà§å»åì ïî äóæèíè ïðñòåíà:
I Z 2πR
λ d
Ez = dEz = dl
0 4π0 r3
Êîíà÷íî äîáèjàìî äà jå:
q d
Ez =
4π0 (R2 + d2 ) 23
Òðåáà ïðèìåòèòè äà êàäà d → ∞, äîáèjàìî ôîðìóëó çà âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã
ïî§à îä òà÷êàñòîã íàåëåêòðèñà»à.
Êîìåíòàð: Äà íåìà ïðèíöèøà ñóïåðïîçèöèjå, îíäà áèñìî ïðîáëåì ìîãëè äà ðå-
øèìî jåäèíî àêî jå d äîâî§íî âåëèêî äà ìîæåìî ïðñòåí ñìàòðàòè êàî òà÷êàñòî
íàåëåêòðèñà»å.

12
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

Ïðèìåð 3: Äàòà jå æèöà äóæèíå L è íà »îj jå ðàâíîìåðíî ðàñïîðå¢åíà êîëè÷èíà

íàåëåêòðèñà»à q . Íà£è âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à íà ðàñòîjà»ó a äóæ îñå
íîðìàëíå íà öåíòàð æèöå (ñëèêà 1.10).

dEz

dq L dq

Ñëèêà 1.10: Øòàï ñóæèíå L ðàâíîìåðíî íàåëåêòðèñàí êîëè÷èíîì íàåëåêòðèñà»à q .

Äàêëå, çíà÷àj ïðèíöèïà ñóïåðïîçèöèjå jå ó òîìå øòî ìîæåìî çà ïðîèçâî§íó êîí-

ôèãóðàöèjó íàåëåêòðèñà»à äà îäðåäèìî êîëèêî jå ðåçóëòójó£å åëåêòðè÷íî ïî§å ó
ïðîñòîðó.

13
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

1.5 Ôëóêñ
Äåôèíèøåìî åëåìåíòàðíè ôëóêñ åëåêòðè÷íîã ïî§à êðîç åëåìåíò ïîâðøèíå êàî:
äåô ~ ~
dΦ = E · dS (1.8)
~ ïðåäñòàâ§à âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à íà áåñêîíà÷íî ìàëîì åëåìåíòó
ãäå E
~ óçåòà ïîâðøèíà dS , à çà »åí ñìåð jå óçåòà
ïîâðøèíå, ãäå jå çà èíòåíçèòåò âåêòîðà dS
íîðìàëà ~n íà òó ïîâðø (ñàìè áèðàìî îðèjåíòàöèjó íîðìàëå ó ïðîñòîðó). Ñ îáçèðîì
äà ñå ðàäè î ñêàëàðíîì ïðîèçâîäó, jåäíà÷èíó èçíàä ìîæåìî jîø çàïèñàòè ó îáëèêó:
äåô ~ ~n)
dΦ = E · dS · cos ](E, (1.9)
Èàêî ñå âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à E ~ ìå»à îä òà÷êå äî òà÷êå ó ïðîñòîðó, ìè
£åìî dS ñìàòðàòè äîâî§íî ìàëîì ïîâðøèíîì òàêî äà jå âåêòîð E ~ êîíñòàíòàí íà
òîì åëåìåíòó ïîâðøè.
Ìîæå äà ñå íàïðàâè àíàëîãèjà ôëóêñà åëåêòðè÷íîã ïî§à ñà ëàìèíàðíèì òîêîì
ôëóèäà (õèäðîñòàòè÷êà àíàëîãèjà). Äàëêå, ïîñìàòðàìî ëàìèíàðàí òîê íåêàêâîã
ôëóèäà (òå÷íîñòè èëè ãàñà). Ó ôëóèä ïîòîïèìî çàêîøåíó ïîâðø S è ðà÷óíàìî
êîëèêè jå ïðîòîê Q òå÷íîñòè êðîç òó ïîâðø (ñëèêà 1.11). Äîäåëè£åìî ïîâðøèíè S
âåêòîð íîðìàëå ~n êàî íà ñëèöè. Ôëóèä ñå êðå£å êîíñòàíòíîì áðçèíîì ~v è òàj âåêòîð
áðçèíå ãðàäè óãàî θ ñà íîðìàëîì ~n. Çà âðåìåíñêè èíòåðâàë ∆t êðîç ïîâðøèíó S
£å ïðîòå£è øðàôèðàíà òå÷íîñò ñà ñëèêå (ñâàêà ÷åñòèöà ó òîì ôëóèäó £å ïðèòîì
ïðå£è ïóò v · ∆t). Çàïðåìèíà òå øðàôèðàíå òå÷íîñòè jå jåäíàêà ∆V = v · ∆t · S⊥ , ãäå
S⊥ = S cos θ ïðåäñòàâ§à íîðìàëíó ïðîjåêöèjó ïîâðøè S íà âåêòîð áðçèíå ôëóèäà.
Äàêëå, ïðîòîê Q £å áèòè:
∆V v · ∆t · S⊥ ~
Q= = = vS cos θ = ~v · S
∆t ∆t
Äàêëå, ïðîòîê ôëóèäà êðîç ïîâðø S jåäíàê jå ñêàëàðíîì ïðîèçâîäó áðçèíå òå÷íîñòè
è ïîâðøèíå êðîç êîjó ñå òàj ïðîòîê ïîñìàòðà. Îòóäà ïîòè÷å îíà íåôîðìàëíà (è
íåïðåöèçíà) äåôèíèöèjà ôëóêñà êîjà êàæå äà ôëóêñ ïðåäñòàâ§à áðîj ëèíèjà ñèëà
êîjè ïðîòåêíå êðîç ïîâðøèíó. Ó îâîì êîíêðåòíîì ïðèìåðó ãëåäàìî áðîj ëèíèjà
âåêòîðà áðçèíå òå÷íîñòè ~v êîjè ïðîòè÷å êðîç ïîâðø.

S
S⊥
θ v
θ n

Ñëèêà 1.11: Ïðîòîê ôëóèäà êðîç ïîâðø S.

14
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

Ñ îáçèðîì äà ñå ôëóêñ äîáèjà ñêàëàðíèì ïðîèçâîäîì, îí ìîæå áèòè ïîçèòèâàí,

íåãàòèâàí èëè jåäíàê íóëè, çàâèñè îä óãëà θ êîjè ãðàäå âåêòîðè.

Ïðèìåð 1: Àêî jå äàòî ïî§å áðçèíà èëè åëåêðè÷íî ïî§å ÷èjå ñó ëèíèjå íîðìàëíå
íà íîðìàëó ~n ïîâðøè S, òàäà ëèíèjå íå£å ïðîäèðàòè ïîâðøèíó (ñàìî £å "êëèçèòè"
ïî »îj) è ôëóêñ êðîç òó ïîâðøèíó £å áèòè jåäíàê íóëè, jåð jå ó òîì ñëó÷àjó θ = π2 ,
òå jå cos θ = 0.

Ïðèìåð 2:Íåêà jå äàò ëèñò è íåêà ãà ïðîäèðå ëèíèjà åëåêòðè÷íîã ïî§à (ñëèêà
1.12). Óî÷èìî äâå äîâî§íî ìàëå ïîâðøèíå dS1 è dS2 êðîç êîjå ïðîëàçè òà ëèíèjà
åëåêòðè÷íîã ïî§à è äîäåëèìî èì âåêòîðå íîðìàëå ðåäîì ~n1 è ~n2 . Óñëîâ äà ñó
ïîâðøèíå äîâî§íî ìàëå ïîñòàâ§àìî äà áèñìî ìîãëè äà ñìàòðàìî äà ñå E ~ íå ìå»à
çíà÷àjíî íà »èìà, òj. äà jå ñêîðî êîíñòàíòàí, òå äà ôëóêñ íà òèì ïîâðøèíàìà
ìîæåìî äåôèíèñàòè. Çà óãëîâå θ > 90◦ ôëóêñ jå íåãàòèâàí, à çà θ < 90◦ ôëóêñ jå
ïîçèòèâàí (ó íàøåì êîíêðåòíîì ñëó÷àjó Φ1 < 0 è Φ2 > 0).

n1 n2
θ1 θ2 E
S1 S2

Ñëèêà 1.12: Èëóñòðàöèjà ôëóêñà åëåêðè÷íîã ïî§à íà ëèñòó.

Ñëåäå£èì ïðèìåðîì æåëèìî äà èëóñòðójåìî Ãàóñîâó òåîðåìó.

Ïðèìåð 3: Äàòà jå ñôåðà ïîëóïðå÷íèêà r ó ÷èjåì öåíòðó ñå íàëàçè ïîçèòèâíî

íàåëåêòðèñà»å q (ñëèêà 1.13). Ïîêàçà£åìî äà jå ôëóêñ åëåêòè÷íîã ïî§à êîjè ïîòè÷å
îä íàåëåêòðèñà»à q êðîç ïîâðøèíó ñôåðå jåäíàê q0 . Åëåêòðè÷íî ïî§å êîjå ïîòè÷å îä
q ñå ïðîñòèðå ðàäèjàëíî îä q , òàêî äà jå èíòåíçèòåò âåêòîðà jà÷èíå åëåêòðè÷íîã ïî§à
èñòè íà ÷èòàâîj ñôåðè, íåçàâèñíî îä êîíêðåòíîã ñìåðà (äàêëå E ~ çàâèñè ñàìî îä r, íå
1
è îä ~r). Áèòíî jå óî÷èòè äà jå íîðìàëà ~n ó áèëî êîjîj òà÷êè ñôåðå òàêî¢å ðàäèjàëíà.
Èçäåëè£åìî ñôåðó íà äîâî§íî ìàëå ïîâðøèíå dS òàêî äà ìîæåìî äåôèíèñàòè ôëóêñ
âåêòîðà E ~ êðîç »èõ è ïèøåìî ïî äåôèíèöèjè:

~ (r) · dS
~= q ~r q dS
dΦ = E 3
· dS · ~n = · ~r · ~n
4π0 r 4π0 r3
Èñêîðèñòè£åìî ÷è»åíèöó äà ñó âåêòîðè ~n è ~r ó ñâàêîj òà÷êè ñôåðå êîëèíåàðíè,
îäàêëå ñëåäè äà jå ~r · ~n = r · 1 · cos 0 = r, èç ÷åãà äà§å ñëåäè:

q dS
dΦ =
4π0 r2
Ó çàïàäíîj ëèòåðàòóðè ìîæåòå íà£è äà âåêòîð ìàãíåòíîã ïî§à ~
B íàçèâàjó âåêòîðîì ãóñòèíå

ìàãíåòíîã ôëóêñà.
1
Íîðìàëå íà çàòâîðåíèì ïîâðøèìà äåôèíèøåìî òàêî äà ñó îðèjåíòèñàíå èç óíóòðà êà ñïî§à.

15
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

z
E(r)
n
dS
r

q+
y
r
dS
x E(r)
n
Ñëèêà 1.13: Ñôåðà ñà íàåëåêòðèñà»åì q ó öåíòðó.

Èíòåãðà§å»åì ïðåòõîäíîã èçðàçà ïî ïîâðøèíè ñôåðå S äîëàçèìî äî óêóïíîã ôëóêñà

~ (r) êðîç »åíó ïîâðøèíó:
âåêòîðà E
I I I
~ (r) · dS
~= q 1 q 1 q 1
Φ= E 2
dS = 2
dS = 2
· 4πr2
S S 4π0 r 4π0 r S 4π0 r
îäàêëå ñëåäè äà jå:
q
Φ=
0

16
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

1.6 Ãàóñîâà òåîðåìà

Ó ïðåòõîäíîj ëåêöèjè ñìî ïîêàçàëè äà ôëóêñ åëåêòðè÷íîã ïî§à êðîç ñôåðó (ïðè
÷åìó jå èçâîð åëåêòðè÷íîã ïî§à òà÷êàñòî íàåëåêòðèñà»å q ó »åíîì öåíòðó) èçíîñè
q
0 . Ñàäà íàì jå öè§ äà ïîêàæåìî äà ñå èñòè ðåçóëòàò äîáèjà ìà ãäå ïîñòàâèëè òî
òà÷êàñòî íàåëåêòðèñà»å óíóòàð ñôåðå. Êðåíèìî îä ñëèêå 1.14. Åëåêòðè÷íî ïî§å
êîjå èçâèðå èç íàåëåêòðèñà»à q ìîæåìî ïîñìàòðàòè êàî ÷åñòèöå (íïð. ôîòîíè) êîjå
ïîëàçå èç íàåëåêòðèñà»à è ðàäèjàëíî ñå øèðå ó ðàçíèì ïðàâöèìà. Òàäà £å èñòè
áðîj ÷åñòèöà ó jåäèíèöè âðåìåíà óëàçè êðîç dS1 è èçëàçè èç dS2 . Êîä àíàëîãèjå
ñà ôëóèäèìà, îâî áè çíà÷èëî äà jå ïðîòîê êðîç îáå ïîâðøèíå èñòè. Âðàòèìî ñå
ñàäà íà ðàçìàòðà»å ôëóêñà åëåêòðè÷íîã ïî§à êðîç îâå ïîâðøèíå. Ñ îáçèðîì äà ñó
ïîâðøèíå èíôèíèòåçèìàëíî ìàëå, ìîæåìî ñìàòðàòè äà jå âåêòîð jà÷èíå åëåêòðè÷-
íîã ïî§à èñòè ïî öåëîj ïîâðøèíè è îíäà ïî äåôèíèöèjè ìîæåìî îäðåäèòè ôëóêñ
åëåêòðè÷íîã ïî§à êðîç dS1 è dS2 ïî ôîðìóëè dΦ = E ~ · dS
~ . Ôëóêñ êðîç áî÷íå ñòðà-
íèöå çàòâîðåíå ïîâðøèíå S èçíîñè íóëà. Äîê ñå êðå£åìî îä ïîâðøè dS1 êà ïîâðøè
~ ñëàáè ïî Êóëîíîâîì çàêîíó ñà êâàäðàòîì ðàñòîjà»à êàî 12
dS2 , jà÷èíà âåêòîðà E r
à ïîâðøèíà ñôåðíîã îòñå÷êà (îãðàíè÷åíîã èñïðåêèäàíèì ëèíèjàìà) ðàñòå ñà êâà-
äðàòîì ðàñòîjà»à êàî r2 , øòî £å ñå ó jåäíà÷èíè çà ôëóêñ ïîêðàòèòè è äîáè£åìî
äà ñó ôëóêñåâè êðîç òå äâå ïîâðøè èñòè, ñàìî ñà ðàçëè÷èòèì ïðåäçíàêîì jåð èì
jå ñóïðîòíî îðèjåíòèñàíà íîðìàëà íà ïîâðø. Îäàâäå ñëåäè çàê§ó÷àê äà £å óêóïàí
ôëóêñ åëåêòðè÷íîã ïî§à êðîç ïîâðø S áèòè jåäíàê íóëè:
Z
~ S
Ed ~=0
S

E2
dS2
E1

dS1

+
q

Ñëèêà 1.14: Çàòâîðåíà ïîâðø S ñà êðàjåâèìà ó îáëèêó ñâåðíèõ èñå÷àêà.

Äà îâî íèjå ñïåöèjàëàí ñëó÷àj, ïîêàçà£åìî äà ñå äîëàçè äî èñòîã çàê§ó÷êà àêî

óçìåìî äà ñó ïîâðøè dS1 è dS2 íàãíóòå ïîä ïðîèçâî§íèì óãëîì ó îäíîñó íà ðàäè-
jàëíó îñó (ñëèêà 1.15). È ó îâîì ñëó÷àjó jå ôëóêñ êðîç áî÷íå ïîâðøè jåäíàê íóëè.
Ïîíîâî ñìàòðàìî äà ñó ïîâðøèíå äîâî§íî ìàëå òàêî äà jå âåêòîð E ~ èñòè íà öåëîj
~ ~
ïîâðøèíè. Òàäà ïî äåôèíèöèjè èìàìî äà jå dΦ = E2 · dS2 = E2 · dS2 · cos θ = E2 · dS2⊥ .
Äàêëå, ìîæåìî ïðîjåêòîâàòè ïîâðø dS2 íà âåêòîð E ~ 2 è äîáèòè dS2⊥ øòî ïðåäñòàâ§à

17
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

E2⟂

θ E2
dS2

+
q

Ñëèêà 1.15: Çàòâîðåíà ïîâðø S ñà çàêîøåíèì ïîâðøèìà dS1 è dS2 ó îäíîñó íà ðà-
äèjàëíó îñó.

èñå÷àê íà ñôåðè, øòî îâàj ïðèìåð ñâîäè íà ïðåòîäíè. Èç îâèõ ïðèìåðà èçâîäèìî
áèòàí çàê§ó÷àê äà jå ôëóêñ åëåêòðè÷íîã ïî§à êðîç áèëî êîjó çàòâîðåíó ïî-
âðø jåäíàê íóëè àêî jå èçâîð åëåêòðè÷íîã ïî§à èçâàí òå ïîâðøè. Îâî
âàæè çà áèëî êîjó çàòâîðåíó ïîâðø jåð òó ïîâðø óâåê ìîæåìî èçäåëèòè íà äåëîâå
ñëè÷íå îíîì íà ñëèöè 1.15. Ñàäà ñå ïèòàìî øòà ñå äåøàâà ñà ôëóêñîì çà òà÷êàñòà
íàåëåêòðèñà»à êîjà ñå íàëàçå óíóòàð çàòâîðåíå ïîâðøè. Ïîñìàòðàjìî ïðîèçâî§íó
çàòâîðåíó ïîâðø ïðèêàçàíó íà ñëèöè 1.16. Èçäâîjè£åìî äâå ïîâðøè dS1 è dS2 êîjå
ñó ïîâåçàíå ðàäèjàëíèì ëèíèjàìà êîjå ïðîëàçå êðîç òà÷êàñòî íàåëåêòðèñà»å. Ïî-
âðøè ñó èíôèíèòåçèìàëíå, ïà ìîæåìî ïî äåôèíèöèjè äà ðà÷óíàìî ôëóêñ êðîç »èõ:
dΦ1 = E~ 1 · dS
~1 = E1 · dS1 · cos θ1 = E1 · dS1⊥ . Èç ïðåòõîäíîã ðàçìàòðà»à çíàìî äà ïðî-
jåêöèjà ïîâðøè dS1 íà âåêòîð E ~ 1 ïðåäñòàâ§à ñôåðíè èñå÷àê. Ïî äåôèíèöèjè ìîæåìî
íàïèñàòè äà jå ïðîñòîðíè óãàî ïîä êîjèì ñå âèäè ïîâðø dS1 jåäíàê dΩ1 = dSr1⊥ 2 , ãäå jå
1
r1 ðàñòîjà»å ïðîjåêöèjå ïîâðøè dS1 îä òà÷êàñòîã íàåëåêòðèñà»à. Êàäà ðàñïèøåìî
jåäíà÷èíó çà ôëóêñ êðîç dS1 , äîáèjàìî:
q 1 q
dΦ1 = E1 · dS1⊥ = 2
· r12 · dΩ1 = dΩ1
4π0 r1 4π0
Ïðåòõîäíè ïîñòóïàê ìîæåìî èäåíòè÷íî ïîíîâèòè çà ïîâðø dS2 è òèìå äîëàçèìî äî
jåäíà÷èíå:
q
dΦ2 = E2 · dS2⊥ = dΩ2
4π0
Ó ñàìîj ïîñòàâöè, êàäà ñìî áèðàëè ïîâðøè dS1 è dS2 óçåëè ñìî èõ òàêî äà ñó èì
ïðîñòîðíè óãëîâè ïîä êîjèì ñå âèäå èç òà÷êàñòîã íàåëåêòðèñà»à jåäíàêè, îäíîñíî
dΩ1 = dΩ2 , îäàêëå ñëåäè äà ñó è ôëóêñåâè jåäíàêè, dΦ1 = dΦ2 . Äàêëå, ôëóêñ êðîç
íåêó ïîâðøèíó çàâèñè ñàìî îä ïðîñòîðíîã óãëà ïîä êîjèì ñå òà ïîâðøèíà âèäè, à íå
è îä ðàñòîjà»à òà÷êàñòîã íàåëåêòðèñà»à äî òå ïîâðøèíå. Èíòåãðà§å»åì jåäíà÷èíå
q
dΦ = 4π 0
dΩ ïî öåëîj ïîâðøèíè S äîáèjàìî óêóïàí ôëóêñ êðîç S:
Z Z
q q q q
Φ= Ω= dΩ = · 4π =
S 4π0 4π0 S 4π0 0

18
 1 Åëåêòðîñòàòèêà

Äðóãè áèòàí çàê§ó÷àê jå äà jå ôëóêñ êðîç çàòâîðåíó ïîâðø îä òà÷êàñòîã

q
íàåëåêòðèñà»à q óíóòàð òå ïîâðøè èçíîñè  . Ãàóñîâó òåîðåìó ìîæåìî ïðî-
0
øèðèòè íà âèøå òà÷êàñòèõ íàåëåêòðèñà»à ïðèìåíîì ïðèíöèïà ñóïåðïîçèöèöjå. Ó
òîì ñëó÷àjó ôîðìóëà çà ôëóêñ äîáèjà îáëèê:
I n
~ ~ 1 X
Φ = E dS = qi (1.10)
S 0 i=1

ãäå ïðèì£ójåìî äà jå q çàìå»åíî àëãåáàðñêèì çáèðîì íàåëåêòðèñà»à óíóòàð ïîâðøè

S.

Çàê§ó÷àê: Óêóïíîì ôëóêñó êðîç çàòâîðåíó ïîâðø S äîïðèíîñ äàjó ñàìî íàåëåê-
òðèñà»à êîjà ñå íàëàçå óíóòàð S. Àêî ñå íàåëåêðèñà»å íà¢å âàì çàòâîðåíå ïîâðøè
S, »åí äîïðèíîñ ôëóêñó êðîç ïîâðø S jåäíàê jå íóëè.
dS1
dS1 ⟂ n1
θ1
E1
dΩ
+

Ñëèêà 1.16: Ïîâðø S ïðîèçâî§íîã îáëèêà êîjà îáóõâàòà íàåëåêòðèñà»å q .

Ãàóñîâà òåîðåìà ïîìàæå ó ñëó÷àjåâèìà âèñîêå ñèìåòðèjå: áåñêîíà÷íå íàåëåêòðèñàíå ðàâíè, áåñ-

êíà÷íå íèòè, ñôåðå, áåñêîíà÷íîã öèëèíäðà...

19