ΕΠΟ 10, ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΤΡΙΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

18ος αιώνας
Ανάδυση νέων αποικιακών δυνάμεων στην ευρωπαϊκή σκηνή
Δυνάμεις που πρωταγωνίστησαν
Μέθοδοι κυριαρχίας στις κτήσεις και τις αποικίες τους.

ΑΡΤΕΜΙΣ ΦΙΛΙΠΠΑΚΗ

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2008
 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή – Πρώτες Αποικιακές Αυτοκρατορίες 3

Το αποικιακό Εμπόριο 4

Οι Νέες Αποικιακές Αυτοκρατορίες – Τρόποι Διοίκησης 5

Ολλανδική Αποικιακή Αυτοκρατορία 6

Γαλλική Αποικιακή Αυτοκρατορία 6

Βρετανική Αποικιακή Αυτοκρατορία 7

Συμπεράσματα 8

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 10
 3

Εισαγωγή – Πρώτες Αποικιακές Αυτοκρατορίες

Ήδη από τον 15ο -16ο αιώνα διαμορφώθηκε μια έντονη κινητικότητα
εξάπλωσης και κατάκτησης νέων εδαφών, έξω από τα όρια της Ευρώπης, η
οποία αποτέλεσε την πιο σημαντική πτυχή της νέας εποχής σε επίπεδο τόσο
πολιτικό και οικονομικό όσο και πολιτιστικό. Οι Δυτικοευρωπαίοι διακρίθηκαν
έναντι άλλων λαών στην επεκτατική τους πολιτική, καθώς οι κατακτήσεις
αυτές συνοδεύτηκαν από τον εξευρωπαϊσμό των κτήσεών τους και την
εκμετάλλευση των λαών τους.1

Τις προϋποθέσεις και τα κίνητρα για αυτή την «παγκόσμια» ηγεμονία,

δημιούργησαν οι ανακαλύψεις που υλοποιήθηκαν από την βελτίωση των
μεθόδων ναυσιπλοΐας και την εφεύρεση και τελειοποίηση ναυτικών οργάνων
(πυξίδα – αστρολάβος), την ανάπτυξη της γεωγραφίας και την εξέλιξη των
ναυτικών χαρτών, τη ναυπήγηση μεγάλων και σταθερών πλοίων (καραβέλα)
καθώς και τα τεχνολογικά επιτεύγματα στον τομέα της ναυσιπλοΐας
(καινούργιος τύπος ιστίων). Σε αυτά τα κίνητρα προστέθηκε και η ανάπτυξη
της γνώσης και των επιστημών, όπως της αστρονομίας, που οδήγησε στην
δυνατότητα πρόβλεψης των καιρικών φαινομένων και την κατανόηση της
σφαιρικότητας της γης και της έκτασής της. Παράλληλα, από το 15 ο αιώνα με
την ανάκαμψη του εμπορίου και την ισχυροποίηση των μοναρχιών,
δημιουργήθηκε το κατάλληλο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο το
οποίο ευνόησε τις ανακαλύψεις.2
Όλα τα παραπάνω βέβαια αποδεικνύονται μικρής εμβέλειας, μπροστά στην
ανάπτυξη του διατλαντικού εμπορίου και στην «στρατιωτική επανάσταση»,
σύμφωνα με την οποία οι Ευρωπαίοι εδραίωσαν την κυριαρχία τους
βασιζόμενοι στην υπεροχή τους στις στρατιωτικές τεχνικές.3
Αυτοί που εγκαινίασαν τον αποικιακό ανταγωνισμό στην Ευρώπη ήταν οι
Ισπανοί, με την συμβολή των Ιταλών θαλασσοπόρων που έπλευσαν πρώτοι
στον Ατλαντικό ανακαλύπτοντας τα Κανάρια Νησιά, τις Αζόρες και τη Μαδέρα
κατά τον 14ο αιώνα. Στη συνέχεια οι Πορτογάλοι, λόγω και της γεωγραφικής
τους θέσεις, κατά τον 15ο αιώνα, εξερεύνησαν τα παράλια της Δυτικής
Αφρικής, έφτασαν στο Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας ανοίγοντας το δρόμο
στην Ανατολική Αφρική με την αποστολή του Μπαρτολομαίο Ντίαζ και
αργότερα με αποστολή του Βάσκο Ντε Γκάμα περιπλέοντας την Αφρική

1. Κ. Ράπτης, Γενική ιστορία της Ευρώπης, από τον 6ο έως τον 18ο αιώνα, τόμ. Α’ , Ε.Α.Π., Πάτρα 1999, σ.
133
2. Ράπτης, ό.π., σ. 134
3. S. Subrahmanyam, «Τα στάδια της κατάκτησης των θαλασσών», Ε. Αρβελέρ & M. Aymard (επιμ.), Οι
Ευρωπαίοι: Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή, τόμ. Β’, Σαββάλας, Αθήνα, 2003, σ. 54
 4

έφτασαν στις Ινδίες, εγκαθιδρύοντας ουσιαστικά μια εμπορική αυτοκρατορία

που εκτεινόταν ως την Ινδονησία και την Κίνα.4
Η ανακάλυψη όμως που είχε τις μεγαλύτερες συνέπειες για την Ευρώπη και
τον κόσμο, ήταν αυτή της Αμερικανικής Ηπείρου και η οποία κατέστησε τους
Ισπανούς μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη το 16ο αιώνα.5 Τις ανακαλύψεις αυτές
ακολούθησαν οι μεταναστεύσεις, μεταφέροντας, κυρίως στην Β. Αμερική, τα
πρότυπα των ευρωπαϊκών κοινωνιών, τη γλώσσα ακόμα και τις θρησκευτικές
διαφορές.6
Από τον 16ο αιώνα ωστόσο, μέσα από μια σειρά γεγονότων μπαίνουν οι
βάσεις για την περαιτέρω πορεία του κόσμου. Η μεταρρύθμιση του Λούθηρου,
αν και ξεκίνησε σαν κίνημα που έθετε ζητήματα πίστης, και είχε σαν στόχο την
κατάργηση του ιδεολογικού μονοπωλίου από το Βατικανό και την κατάργηση
του ρόλου του Πάπα, έθετε και ζητήματα αμφισβήτησης του φεουδαλικού
τρόπου ζωής. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν το κίνημα της μεταρρύθμισης ως
πρώιμη αστική επανάσταση στην Ευρώπη, ενώ άλλοι σαν τον αποκλειστικό
δημιουργό του ευρωπαϊκού καπιταλισμού.7 Ήταν η πρώτη φορά που οι λαοί
της Ευρώπης, με αφορμή ζητήματα πίστης, αντιπαρατέθηκαν. Με τη συνθήκη
της Βεστφαλίας που σήμανε την λήξη του τριακονταετούς πολέμου
δημιουργήθηκε η Ευρώπη των Εθνών, ο χάρτης της Ευρώπης
μετασχηματίσθηκε και κατά τα μέσα του 17ου αιώνα οι χώρες της Ιβηρικής
Χερσονήσου βρέθηκαν σε παρακμή ενώ η Αγγλία, Η Γαλλία και οι Κάτω
Χώρες βρίσκονταν σε άνοδο.8
Αν όμως τον 15ο και 16ο αιώνα μπήκαν τα θεμέλια της αποικιοκρατίας, τον 17ο
και 18ο αιώνα δημιουργήθηκαν τα θεμέλια ανάπτυξής της. Σε αυτό το
διάστημα δημιουργήθηκε η εθνική και η αστική Ευρώπη, επικράτησε ο
καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής και είναι η περίοδος αυτή που μπήκαν οι
σταθερές βάσεις για την εξάρτηση της υπαίθρου από την πόλη, των αποικιών
από τις μητροπόλεις, πράγμα το οποίο συνετέλεσε στην διαμόρφωση της
παγκόσμιας αποικιοκρατίας.9

Το αποικιακό Εμπόριο

Από το 17ο αιώνα και μετά, η επεκτατική πολιτική των νέων δυνάμεων δεν
βασιζόταν στην ανακάλυψη νέων τόπων αλλά στο εμπόριο, το οποίο και τις

4. Ράπτης, ό.π., σ. 135

5. Ράπτης, ό.π., σ. 136
6. M. Mollat du Jourdin, Η Ευρώπη και η Θάλασσα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998, σ. 224
7. Ν. Ψυρούκης, Ιστορία της Αποικιοκρατίας (Η Αυγή), τόμ. Α’, Επικαιρότητα, 2η έκδοση, Αθήνα, 1978, σ. 240-
241
8. Α. Pagden, Λαοί και Αυτοκρατορίες, Πατάκης, Αθήνα, 2004, σ.115-116
9. Ψυρούκης, ό.π., σ. 243-244
 5

κατέστησε σε αυτοκρατορίες του εμπορίου. Στην Αγγλία και τη Γαλλία, η

άνοδος μιας νέας εμπορικής τάξης που σε γενικές γραμμές ήταν μορφωμένοι,
οδήγησε στην προβολή του εμπορίου. «Τα πάντα στην υφήλιο είναι εμπόριο»
έγραφε το 1758 ο μαρκήσιος ντε Μιραμπό. Βέβαια για την Βρετανία και την
Ολλανδία το εμπόριο έγινε πραγματικά η ιδεολογική τους βάση, αφού και για
τις δύο χώρες το εμπόριο αντιπροσώπευε ένα διαφορετικό τρόπο
οικοδόμησης των σχέσεων μεταξύ των αποικιοκρατών και των ιθαγενών
λαών, βασιζόμενες στην πεποίθηση ότι επιτυχημένες εμπορικές
δραστηριότητες μπορούν να επιτευχθούν μόνο σε ελεύθερες κοινωνίες. 10
Παρόλα αυτά όμως, η δημιουργία και η οργάνωση αυτών των αυτοκρατοριών
εμπεριείχε βία οικονομική και εξωοικονομική, αποσκοπώντας στην οικονομική
εκμετάλλευση και την πλήρη υποταγή του ντόπιου πληθυσμού προς το
εμπορικό συμφέρον της μητρόπολης. Οι μέθοδοι δε που χρησιμοποιήθηκαν
αν και διέφεραν, βασίζονταν στις μεγάλες εμπορικές αποικιακές εταιρείες. 11 Οι
εταιρείες αυτές αποτελούσαν συνεταιρισμούς εμπόρων που εξασφάλιζαν το
μονοπώλιο των πρώτων υλών των αποικιών, αποσπώντας από τις
κυβερνήσεις τους το δικαίωμα αυτό, με σκοπό την συσσώρευση κεφαλαίων
στις μητροπόλεις. Σημαντικότερες αυτών ήταν η αγγλική και η ολλανδική των
Ανατολικών Ινδιών, οι οποίες ανταγωνίστηκαν και πάλεψαν μεταξύ τους για
την αποικιακή κυριαρχία στις Ινδίες και την Ασία.12

Οι Νέες Αποικιακές Αυτοκρατορίες – Τρόποι Διοίκησης

Κατά τον 18ο αιώνα στο χώρο της αποικιακής κυριαρχίας πρωταγωνίστησαν
πλέον η Ολλανδία, η Αγγλία και η Γαλλία, λόγω των προσβάσεών τους στον
Ατλαντικό ωκεανό, τη γνώση τους πάνω στο αποικιακό εμπόριο την οποία
αποκόμισαν από τις ισπανικές χώρες και λόγω του γεγονότος ότι έχοντας
καλύτερη πρόσβαση στα ναυπηγεία της Βαλτικής θάλασσας συγκρότησαν
ισχυρότερους εμπορικούς στόλους.13
Η Ολλανδία, η Γαλλία και η Αγγλία αναδείχθηκαν σε μεγάλες οικονομικές και
πολιτικές δυνάμεις, επέδειξαν έντονη επεκτατική δραστηριότητα και
μετεξελίχθηκαν σε αποικιακές αυτοκρατορίες. Εξάλλου, οι χώρες αυτές πέρα
από τις ερευνητικές αποστολές, κατάφεραν με τη βοήθεια των πειρατών να
αποσπάσουν από τους Ισπανούς, αμφισβητώντας την κυριαρχία τους στο
10. A. Pagden, ό.π., σ. 118-123
11. Β. Κρεμμύδας, Εισαγωγή στην Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης (16ος -20ος αιώνας), Τυπωθείτω, Αθήνα,
2003, σ. 136-137
12. Ψυρούκης, ό.π., σ. 248
13. Μ. Παπαθανασίου, Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, (Αποικίες και Ανταγωνισμοί), τόμ. Γ, Ε.Α.Π,
Πάτρα, 2001, σ. 43
 6

νησιωτικό σύμπλεγμα των Δυτικών Ινδιών, κτήσεις όπως, οι Βερμούδες, η

Τζαμάικα, ορισμένα νησιά των Μικρών Αντιλών και η Ακτή Μοσκίτο της
Γουατεμάλας που πέρασαν στα χέρια των Άγγλων, η Γουαδελούπη, η
Μαρτινίκα και η Δυτική Αϊτή που πέρασαν στα χέρια των Γάλλων και τα νησιά
Αρούμπα, Κουρακάο και Μπονέρ που πέρασαν στα χέρια των Ολλανδών. Η
περιοχή της Γουιάνας στη Νότια Αμερική διανεμήθηκε και στις τρεις
αποικιακές δυνάμεις, έτσι είχαμε τη δημιουργία της βρετανικής, γαλλικής και
ολλανδικής Γουιάνας.14

Ολλανδική Αποικιακή Αυτοκρατορία

Η Ολλανδία, λόγω του οικονομικο-κοινωνικού χαρακτήρα των Κ. Χωρών που

ευνοούσε την υπερπόντια επέκταση, από τα μέσα του 17ου αιώνα και μετά,
εκτοπίζοντας τους Πορτογάλους από την νοτιοανατολική Ασία εξαπλώθηκαν
στα νησιωτικά συμπλέγματα μεταξύ Ινδικού και Ειρηνικού Ωκεανού,
εγκαθιστώντας εμπορικούς σταθμούς στις αποικίες τους, που ήταν εμπορικές
και όχι εγκατάστασης (με εξαίρεση αυτή στο σημερινό Κεϊπτάουν, στις
Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας ), με μικρή ή μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Οι
ολλανδικές αποικίες στην Ασία ιδρύθηκαν από την Εταιρεία των Ανατολικών
Ινδιών που λειτουργούσε κάτω από τον έλεγχο του επιμελητηρίου του
Άμστερνταμ και της Ζέελαντ. Το διοικητικό σύστημα της εταιρείας αυτής
στηριζόταν στην διεξαγωγή του εμπορίου και όχι στην διακυβέρνηση των
αποικιών, γεγονός που δεν τους εμπόδιζε βέβαια να κινούν τα νήματα στο
πολιτικό πεδίο και να συνάπτουν συμμαχίες με τους τοπικούς ηγεμόνες,
προκειμένου να ελέγχουν απόλυτα την διεξαγωγή του εμπορίου. Στον Νέο
Κόσμο, οι αποικίες των Ολλανδών διοικήθηκαν από την Εταιρεία των Δυτικών
Ινδιών, ενθαρρύνοντας την ανάπτυξη ενός πολιτικού συστήματος που
στηριζόταν στους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς (ίδιο πολιτικό σύστημα
εφαρμοζόταν στις Κ. Χώρες) και στο πλαίσιο του οποίου οι μετανάστες είχαν
ισχυρό λόγο στην διακυβέρνηση των αποικιών.15

Γαλλική Αποικιακή Αυτοκρατορία

Η γαλλική αποικιακή αυτοκρατορία συγκροτήθηκε κατά τη διάρκεια του 17 ου

αιώνα τόσο στην αμερικανική ήπειρο όσο και στα παράλια της Ασίας και της
Δυτικής Αφρικής, αποσκοπώντας στο εμπορικό κέρδος, αλλά και στην
αύξηση του γοήτρου του γαλλικού συγκεντρωτισμού. Η γαλλική αποικιακή
14. Ράπτης, ό.π., σ. 202-203
15. Παπαθανασίου, ό.π., σ. 46-47
 7

εξάπλωση οφειλόταν τόσο στην ατομική πρωτοβουλία όσο και στη

δραστηριότητα των εμπορικών εταιρειών, που ήταν ιδιοκτήτριες των
περιοχών που είχαν εποικίσει και ασκούσαν το μονοπώλιο του αποικιακού
εμπορίου, ενώ οι Γάλλοι βασιλείς διατηρούσαν ένα είδος ψιλής κυριότητας.
Μετά τα μέσα του 17ου αιώνα οι περισσότερες εταιρείες διαλύθηκαν και η
πλειοψηφία των γαλλικών αποικιών στην Αμερική πέρασαν στην κατοχή του
γαλλικού στέμματος. Σημαντικότερη από όλες ήταν η Εταιρεία των Ινδιών,
που είχε το μονοπώλιο στην ανατολική γαλλική αποικιακή αυτοκρατορία και
σε σημαντικές γαλλικές αποικίες της αμερικανικής ηπείρου και τη δυτική
Αφρική.16
Κατά 18ο αιώνα, οι γαλλικές αποικίες είχαν εξαπλωθεί σε μεγάλο μέρος της Β.
Αμερικής και είχαν αποσπάσει από τους Ισπανούς τα νησιά της Καραϊβικής,
ενώ το 1718 έφτασαν μέχρι τον κόλπο του Μεξικού και ίδρυσαν την Ν.
Ορλεάνη. Η κατάκτηση της Β. Αμερικής επετεύχθη με τη σύναψη συμμαχιών
με διάφορες φυλές ινδιάνων. Το διοικητικό σύστημα ήταν αυταρχικό και
συγκεντρωτικό, στα πρότυπα του πολιτικού συστήματος που εφαρμοζόταν
στη Γαλλία. Το γαλλικό στέμμα, διόριζε τον κυβερνήτη και τον επιθεωρητή
κάθε αποικίας, ενώ το Ανώτατο Συμβούλιο απαρτιζόταν από μέλη των
δικαστηρίων – κοινοβουλίων του Παρισιού.17
Στην Ασία, οι γαλλικές κτήσεις απλώνονταν κυρίως στα παράλια της Ινδίας, με
εμπορικό κυρίως υπόβαθρο, όπου η Γαλλική Εταιρεία των Ινδιών είχε κλείσει
συμφωνίες και είχε συνάψει συμμαχίες με Ινδούς ηγεμόνες.18
Η γαλλική αποικιακή αυτοκρατορία βέβαια, κατέρρευσε μετά από μια σειρά
έντονων εδαφικών διεκδικήσεων της Βρετανίας που κορυφώθηκαν το 1763 με
τη λήξη του επταετούς πολέμου και την υπογραφή της συνθήκης των
Παρισίων. Η συνθήκη αυτή απέδωσε στην Βρετανία όλα τα εδάφη της Β.
Αμερικής που εκτείνονταν ανατολικά του Μισσισσιπή, την Ισπανική Φλόριντα,
τη Σενεγάλη και την Γαλλική Ινδία, καταστώντας την ως την ισχυρότερη
ευρωπαϊκή αποικιοκρατική δύναμη.19

Βρετανική Αποικιακή Αυτοκρατορία

Οι Βρετανοί, είχαν ιδρύσει τις αποικίες τους ακολουθώντας τόσο το

μεσαιωνικό σύστημα παραχώρησης της εκμετάλλευσης και της διοίκησης της
αποικίας σε ιδιώτες όσο και παραχωρώντας την διοίκηση και την
εκμετάλλευση των αποικιών σε μετοχικές εμπορικές εταιρείες, που όμως με
16. Παπαθανασίου, ό.π., σ. 48-49
17. Παπαθανασίου, ό.π., σ. 49-50
18. Παπαθανασίου, ό.π., σ. 50
19. A. Pagden, ό.π., σ. 123-124
 8

την πάροδο του χρόνου διαλύθηκαν, ενώ κάποιες από αυτές (εταιρικές και
ιδιόκτητες) περιήλθαν στην κατοχή του αγγλικού στέμματος αποτελώντας
«βασιλικές αποικίες». Όσον αφορά στο πολιτικό επίπεδο, οι αποικίες αυτές
ήταν ουσιαστικά αυτόνομες κοινότητες, με δικά τους κοινοβούλια και
νομοθετική εξουσία, οργανωμένα κατά το πρότυπο των αντίστοιχων
αγγλικών. Στο οικονομικό – εμπορικό όμως επίπεδο, το εμπόριο των
αποικιών εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της μητρόπολης. Αυτό σε συνδυασμό
με την οικονομική κατάσταση της Βρετανίας μετά τον επταετή πόλεμο και τα
χρέη που κληρονόμησε οδήγησαν την μητρόπολη να επιβάλλει έμμεσους
φόρους στις αποικίες, που την οδήγησαν σε συγκρούσεις. Έτσι, η βρετανική
αυτοκρατορία δέχθηκε πλήγμα από τις βορειοαμερικανικές αποικίες, οι οποίες
δεν αντιπροσωπεύονταν στο μητροπολιτικό κοινοβούλιο και ως εκ τούτου
αμφισβήτησαν το δικαίωμα του βρετανικού κοινοβουλίου να νομοθετεί για
λογαριασμό τους. Αυτό είχε σαν συνέπεια, δεκατρείς πολιτείες να
αποσχιστούν από τη Βρετανία το 1783 και να συγκροτήσουν τις Ηνωμένες
Πολιτείες της Αμερικής.20

Συμπεράσματα

Στις μεγάλες ζώνες του υπερπόντιου εμπορίου, τις ζώνες της ευρωπαϊκής
αποικιακής εξάπλωσης, ο εμπορικός ανταγωνισμός, ο οποίος γινόταν όλο και
σκληρότερος, προσλάμβανε διαστάσεις αποικιακού ανταγωνισμού.21 Η μορφή
και το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της ανάπτυξης ήταν ότι, τέθηκαν οι
προϋποθέσεις για έναν πλουτισμό χωρίς προηγούμενο των μητροπόλεων
των αποικιακών αυτοκρατοριών και κατά το 18ο αιώνα συνδέεται με τις
απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης. Κατά τον αιώνα αυτό, επιτελείται η
επιτάχυνση της πορείας της Ευρώπης προς την κυριαρχία του κόσμου. 22
Το μέλημα των αποικιακών δυνάμεων να οικοδομήσουν «αυτοκρατορίες της
ελευθερίας» μακροπρόθεσμα απέτυχε. Πριν από το 19 ο αιώνα όλες οι
αυτοκρατορίες ήταν δουλοκτητικές κοινωνίες. Η ευρωπαϊκή ζήτηση για
δούλους οδήγησε στην μεγαλύτερη αναγκαστική μετανάστευση στην ιστορία
της ανθρωπότητας. Η δουλεία της νέας εποχής κατέστρεψε ολόκληρους
πολιτισμούς στην Αφρική και δημιούργησε νέους στην άλλη πλευρά του
Ατλαντικού. 23
Η τεχνική πρόοδος, η πτώση του κόστους των μεταφορών, η βελτίωση της
ασφάλειας και της ταχύτητας των πλοίων σε συνδυασμό και με την βελτίωση
20. Παπαθανασίου, ό.π., σ. 52-54
21. Κρεμμύδας, ό.π., σ. 138
22. Κρεμμύδας, ό.π., σ. 168
23. A. Pagden, ό.π., σ. 136-141
 9

των στρατιωτικών τεχνικών, βοήθησαν προς την υπερπόντια επέκταση και

χρησίμευσαν ως υπόβαθρο για τη δημιουργία του μύθου της ανωτερότητας
της Ευρώπης.24

24. Subrahmanyam, ό.π., σ. 54-56

 10

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική Βιβλιογραφία

Κρεμμύδας B., Εισαγωγή στην Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης (16ος -20ος
αιώνας, Τυπωθείτω, Αθήνα, 2003
Παπαθανασίου M., Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, (Αποικίες και
Ανταγωνισμοί), τόμος Γ, Ε.Α.Π, Πάτρα, 2001
Ράπτης K., Γενική ιστορία της Ευρώπης, από τον 6ο έως3 τον 18ο αιώνα, τόμ.
Α’ , Ε.Α.Π., Πάτρα 1999
Ν. Ψυρούκης, Ιστορία της Αποικιοκρατίας (Η Αυγή), τόμ. Α’, Επικαιρότητα, 2η
έκδοση, Αθήνα, 1978

Ξένη Βιβλιογραφία

Mollat du Jourdin M., Η Ευρώπη και η Θάλασσα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα,

1998
Pagden A., Λαοί και Αυτοκρατορίες, Πατάκης, Αθήνα, 2004
Subrahmanyam S., «Τα στάδια της κατάκτησης των θαλασσών», Ε. Αρβελέρ
& M. Aymard (επιμ.), Οι Ευρωπαίοι: Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή τομ. Β’
Σαββάλας, Αθήνα, 2003