Τα Χαρακτηριστικά του ελισαβετιανού Θεάτρου – Επιρροές από την πολιτισμική και

γραμματειακή παράδοση της εποχής.

Η περίοδος από τα μέσα του 16 ο αιώνα έως και τις αρχές του 18 ου αποτελεί μια περίοδο
μετάβασης προς την ευρωπαϊκή νεωτερικότητα, μια μετάβαση η οποία συνδυάζει ποικίλα
χαρακτηριστικά1 όπως η διάχυση των εξουσιών και των πολιτιστικών κέντρων, η προώθηση
της παιδείας και των τεχνών από τα κινήματα της μεταρρύθμισης και της
αντιμεταρρύθμισης αλλά και η εμφάνιση και διάδοση του ορθολογισμού. 2 Ειδικότερα, όσον
αφορά στις τέχνες και στην λογοτεχνία αν και συνεχίζονται μέχρι και τις αρχές του 17 ου
αιώνα φαινόμενα Αναγέννησης εν τούτοις επικρατούν κάποια νέα χαρακτηριστικά τα οποία
προσδιορίζονται ως τεχνοτροπία μπαρόκ, ενώ παράλληλα ανθεί και ο γαλλικός
κλασικισμός.

Στο πλαίσιο αυτών των μεταβολών αλλάζουν και οι αντιλήψεις και οι νοοτροπίες των
λογίων, των λογοτεχνών και των επιστημόνων για τον κόσμο στον οποίο πλέον εντοπίζουν
ποικίλες αναπαραστάσεις καθιστώντας το ζήτημα της αναπαράστασης κεντρικό, όχι μόνο
όσον αφορά την αναπαραστατική λειτουργία των εικόνων αλλά και της ίδιας της γλώσσας. 3

Εποχή λοιπόν της αναπαράστασης και το θέατρο, η κατ΄εξοχήν κυριολεκτική εκδοχή της
αποκτά νέα χαρακτηριστικά. Και ενώ την εποχή που μελετάμε συνεχίζονται οι δύο
διακριτές θεατρικές παραδόσεις με το λόγιο θέατρο που ακολουθεί τις επιταγές του
ουμανισμού ή του θρησκευτικού κηρύγματος και το λαϊκό θέατρο στο οποίο κυριαρχεί η
φάρσα ή το έντονο δραματικό στοιχείο και η αλληγορική ηθολογία, η δραματουργία
παίρνει νέα μορφή. Στη νεότερη δραματουργία, που εκφράζεται σε εθνικές γλώσσες,
συνενώνεται το λόγιο με το λαϊκό στοιχείο ενώ ο έμμετρος λόγος εναλλάσσεται με τον πεζό,
με κριτήρια αισθητικά αλλά και κοινωνικά. Η επίγνωση δε που έχει το ίδιο το θέατρο για τη
σημασία του οδηγεί στην ανάπτυξη νέων θεατρικών δραστηριοτήτων, όπως το λεγόμενο
«θέατρο εν θεάτρω».4

Αυτές οι νέες τάσεις εκδηλώνονται σε δύο διακριτές περιόδους. Έτσι από το δεύτερο μισό
του 16ου αιώνα έχουμε την εμφάνιση της ιταλικής Commedia dell’ arte και του
ελισαβετιανού θεάτρου στην Αγγλία ενώ κατά το 17 ο αιώνα αναδεικνύεται το ισπανικό
μπαρόκ θέατρο και το θέατρο του γαλλικού κλασικισμού.

Η comedia dell’ arte έχει λαϊκό χαρακτήρα ενώ δανείζεται στοιχεία από το λόγιο θέατρο
δίνοντας προτεραιότητα στη μιμητική έκφραση, στον αυτοσχεδιασμό και την κίνηση του
σώματος. Οι τυποποιημένοι χαρακτήρες αποδίδονται από θεατρικές συντεχνιακές ομάδες
που ασκούν την τεχνική της θεατρικής κωμωδίας, ενώ οι παραστάσεις δίνονται στην νέου
τύπου ιταλική θεατρική σκηνή5 η οποία υλοποιεί τη σημασία που αποδίδεται στην ιδέα της
αναπαράστασης.

Η θεματική πάλι και το ύφος του ελισαβετιανού θεάτρου προοιωνίζει τη μορφή του
θεάτρου που θα επικρατήσει στη νεότερη Ευρώπη. Αν και αρχικά οι περιοδεύοντες θίασοι
1
Βάρσος σ. 235
2
Βάρσος σ. 240-241
3
Βάρσος σ. 253
4
Βάρσος σ. 307-308
5
Υπερυψωμένη πλατφόρμα μπροστά από την οποία συγκεντρώνεται το κοινό
δεν χαίρουν εκτίμησης, λόγω της κρατούσας ηθικής, εν τούτοις η υποστήριξη της θεατρικής
τέχνης από την Αυλή και τους εκπροσώπους της αριστοκρατίας, λόγω του διαπαιδαγωγικού
της χαρακτήρα, μετέβαλαν αυτή την εικόνα δίνοντας ώθηση στην εξέλιξη της
δραματουργικής τέχνης. Στο πλαίσιο αυτό κατασκευάζονται στην πόλη του Λονδίνου κτίρια
για θεατρικές παραστάσεις τις οποίες παρακολουθούν τόσο τα λαϊκά στρώματα όσο και τα
αριστοκρατικά, ενώ στη σκηνή που μοιάζει με την ιταλική μετέχουν μόνο άντρες ηθοποιοί
οι οποίοι ενσαρκώνουν και τους γυναικείους ρόλους. Οι θεατρικές παραστάσεις
περιλαμβάνουν κωμωδίες ηθών, αυτό όμως που διακρίνει το ελισαβετιανό θέατρο είναι η
ανάπτυξη της «τραγωδίας εκδίκησης» η οποία ξεχωρίζει για τη βιαιότητα των σκηνών της.
Τυπικός εκπρόσωπος της εν λόγω τραγωδίας είναι ο Μάρλοου όμως αυτός που δίνει νέα
ώθηση στο ελισαβετιανό θέατρο με τη δραματουργία του είναι ο Σαίξπηρ. 6

Το έργο του Σαίξπηρ χαρακτηρίζεται από ένα μοναδικό εύρος όσον αφορά στη θεματολογία
και στους χαρακτήρες, κυρίως όμως ένα εύρος γλωσσικό τόσο όσον αφορά στο λεξιλόγιο
όσο και στη χρήση ρητορικών σχημάτων. Αυτό όμως που κάνει το έργο του Σαίξπηρ να
ξεχωρίζει είναι η καταστρατήγηση βασικών αρχών της τραγωδίας 7, η καλλιέργεια ενός
μέσου ύφους,8 και μια νέα αίσθηση του τραγικού αφού όπως επισημαίνει ο Άουερμπαχ,
στο επίκεντρο της δραματοποιημένης ιστορίας βρίσκεται «μια ορισμένη ανθρώπινη δράση,
από την οποία αντλεί την ενότητά της και ανοίγει το δρόμο για την αυτοτελή τραγικότητα
του ανθρώπου».9

Η Συγκρότηση του τραγικού σαιξπηρικού ήρωα μέσα από το μονόλογο του Μακμπέθ
(Α΄πράξη, 7η σκηνή)

Όπως προαναφέρθηκε, το έργο του Σαίξπηρ παρουσιάζει ένα μοναδικό εύρος τόσο όσον
αφορά στη θεματολογία, στην ανάπτυξη των χαρακτήρων και στη χρήση της γλώσσας όσο
και σε ότι αφορά την ίδια την εικόνα του ανθρώπου και του κόσμου. 10 Ο λόγος του
υποκειμένου με το μέσο ύφος, που φιλοσοφεί φανερώνοντας τις αντιφάσεις και τις
μεταπτώσεις των σκέψεών του αποκαλύπτει, κυρίως μέσα από τους μονολόγους, την
εικόνα του τραγικού σαιξπηρικού ήρωα που πλάθεται καθ΄όλη τη διάρκεια του έργου. 11

Εστιάζοντας στον Μακμπέθ, τον τραγικό ήρωα του ομώνυμου έργου του Σαίξπηρ όπως
αυτός εμφανίζεται στο μονόλογο που πραγματεύεται η εργασία μας (Α’ Πράξη, 7 η Σκηνή)
αντιλαμβανόμαστε όλη την τραγικότητα του ήρωα που υποκινείται από ένα πάθος που τον
αναγκάζει να εναντιωθεί στις ηθικές του αξίες, με πλήρη συνείδηση των πράξεών του. Και

6
Βάρσος σ. 314
7
«Η πλοκή μετατοπίζεται από τόπο σε τόπο, ο χρόνος μακραίνει υπερβολικά ή είναι
απροσδιόριστος, το ύφος αλλάζει διαρκώς και η δράση ακολουθεί πολλές διαφορετικές διαδρομές,
διακοπτόμενη από ποικίλα δευτερεύοντα επεισόδια. Το ίδιο ισχύει και για την αρχή του
διαχωρισμού των ποιητικών ειδών».
8
Το ύφος δεν είναι σταθερά υψηλό ή κωμικό
9
Βάρσος σ. 317-318
10
Βάρσος σ. 317
11
Βάρσος σ. 319
αυτό είναι που τον διακρίνει από τους άλλους σαιξπηρικούς ήρωες, η αυτογνωσία των
πράξεών του12: «Αν, έγκλημα σημαίνει να σκοτώνεις – όχι μια ζωή, αλλά το μέλλον που θα
έπρεπε να έχει η ζωή αυτή».13

Ο ήρωας υποπίπτει σε «αμαρτία» σύμφωνα με τους αριστοτελικούς όρους της τραγωδίας

και η αμαρτία του έγκειται στο πάθος του για την εξουσία, ένα πάθος που τον ωθεί στο
έγκλημα. Όσο για το πεπρωμένο του, το αποτέλεσμα δηλαδή του σφάλματος που
διαπράττει14 ο Μακμπέθ φαίνεται να το γνωρίζει ή να το μαντεύει: «το έγκλημα: μάθημα
θανάτου. Αλλά για σένα για τους άλλους γίνεται μάθημα φόνου – που τους το έμαθες εσύ
για να σε σκοτώσουν ύστερα καλύτερα αυτοί».15

Και αν και φαίνεται ότι θέλει να επισπεύσει τα γεγονότα: «αυτό που ήταν να γίνει, θα έχει
γίνει όσο πιο γρήγορα και πιο νωρίς το κάνεις εσύ να γίνει», εν τούτοις αμφιταλαντεύεται
και διχάζεται. Από τη μια σκέφτεται το έγκλημα που θα τον φέρει στην εξουσία και από την
άλλη στη σκέψη του προβάλλουν και τον συντρίβουν ηθικές έννοιες όπως αυτές της
εμπιστοσύνης της φιλοξενίας, των συγγενικών δεσμών: «Και αυτός ο Ντάνκαν, με παγιδεύει
– με αχρηστεύει με τη διπλή του εμπιστοσύνη: είμαι συγγενής του τον φιλοξενώ». 16
Κατ΄αυτόν τον τρόπο η τέχνη του μονολόγου εξελίσσεται σε μάχη της συνείδησης με τη
λογική, ενώ η αμφισημία που δημιουργούν τα λόγια του Μακμπέθ 17: «δεν φτάνει να
γνωρίζεις ότι σκοτώνεις άνθρωπο – γιατί δεν είναι: στον φόνο, έχεις απέναντί σου ένα
άγνωστο ζωντανό πράγμα – αφύσικο» 18 και τα έντονα ρητορικά σχήματα που χρησιμοποιεί
ο Σαίξπηρ: «που απλώνει παραφυάδες λυμένες από το θάνατο, να σέρνονται ύπουλες
βαθιά στη ζωή σου»19 ή «όπου υπάρχει ακοή απαρηγόρητος ο Οίκτος του ουρανού,
καλπάζοντας επάνω στα αόρατα άλογα του αέρα – μέχρι να πνιγεί ο θεόρατος άνεμος στα
δάκρυα που θ΄ανεβάζει η γη. Και η δική μου η ζωή – περιχυμένη τις κοπριές της να
αφηνιάζει – με τα πέταλα της φιλοδοξίας», 20 δημιουργεί ερωτηματικά στο θεατή όσον
αφορά την ταύτισή του με τον ήρωα καθώς αυτός αδυνατεί να ελέγξει τις συνέπειες των
πράξεών του. Και αυτό που καθιστά αδύνατη τα σύμπλευση με τον Μακμπέθ δεν είναι
αυτή καθ’ εαυτή η εγκληματική του ταυτότητα, αλλά το κίνητρο της δολοφονίας που δεν
είναι άλλο από την υπέρμετρη φιλοδοξία του.21

Άνδρας και Εξουσία στο διάλογο των Μακμπέθ και Λαίδης Μακμπέθ (Α΄πράξη, 7 η σκηνή)

Με το έργο Μακμπέθ ο Σαίξπηρ μας δίνει το στίγμα της εποχής του και μας αποκαλύπτει το
ρόλο που παίζει η εξουσία στις τύχες του τόπου και των ανθρώπων. «Γραμμένη γύρω στο
1606, περιέχει νύξεις για τη Συνωμοσία της Πυρίτιδας» μια

12
Κροντήρη σ. 66
13
Σαίξπηρ σ. 58
14
Βάρσος σ. 310
15
Σαίξπηρ σ. 59
16
Σαίξπηρ σ. 58-59
17
Kermode σ. 207
18
Σαίξπηρ σ. 58
19
Σαίξπηρ σ. 59
20
Σαίξπηρ σ. 59-60
21
Κροντήρη σ. 67