2.

Ελισαβετιανό Θέατρο (Αλεξία Αλτουβά)

Β΄ Μέρος: Δραματολογία
2.6 Εισαγωγή στη δραματουργική γραφή του Σαίξπηρ
Προκειμένου να καταγράψουμε τα γενικά χαρακτηριστικά της δραματουργίας του Σαίξπηρ, θα
πρέπει να αναφερθούμε –συνοπτικά έστω– στα παρακάτω χωριστά πεδία: 1. Ως προς τη
θεματική των έργων του, ο Σαίξπηρ δανειζόταν τα θέματά του από διαφορετικές πηγές, όπως
ήταν η Ιστορία, η Μυθολογία, η Παράδοση, η Φαντασία, ή προγενέστερα έργα. Σε κάθε
περίπτωση, προσέγγιζε το πρωτογενές υλικό με δημιουργικότητα, ώστε το τελικό αποτέλεσμα
που προέκυπτε ήταν κάθε φορά εντελώς νέο και δικό του. Επιπλέον ασχολήθηκε με επίκαιρα
θέματα της εποχής του που ανέδειξε με μοναδικό τρόπο. 2. Η ανάλυση της πλοκής ακολουθεί
μια λογική σειρά που ξεκινάει από τη γενική έκθεση της κατάστασης στην αρχή των έργων του
και εκτυλίσσεται στη συνέχεια σύμφωνα με την εξέλιξη της δράσης. Τις περισσότερες φορές
παράλληλα με την κεντρική, υπάρχουν μία ή περισσότερες δευτερεύουσες πλοκές, που αρχικά
ξετυλίγονται ανεξάρτητα από την κεντρική, αλλά στην πορεία της δράσης συναντώνται για να
καταλήξουν μαζί στην τελική λύση του δράματος. Όπως δεν τηρείται η ενότητα της δράσης, δεν
τηρούνται αντίστοιχα ούτε οι ενότητες του χώρου και του χρόνου, καθώς η δράση συνήθως
εκτείνεται σε μακρές περιόδους που καλύπτουν μήνες ή ακόμα και χρόνια, ενώ λαμβάνει χώρα
σε πολύ διαφορετικούς τόπους. 3. Οι χαρακτήρες των έργων καλύπτουν μια εξαιρετικά ευρεία
κλίμακα δραματικών προσώπων από πολύ γελοία και ταπεινής καταγωγής πρόσωπα μέχρι
βασιλιάδες και ήρωες, από νεαρά και αθώα στον χαρακτήρα πρόσωπα μέχρι ηλικιωμένα και
διεφθαρμένα. Η σκιαγράφηση του κάθε χαρακτήρα γίνεται με τρόπο που να παραπέμπει σε
πραγματικά πρόσωπα κι όχι σε θεατρικές μορφές ή τύπους, καθώς καταφέρνει να αποτυπώσει
με μεγάλη ακρίβεια την ανθρώπινη ψυχολογία. 4. Η χρήση της γλώσσας γίνεται με τρόπο
αριστοτεχνικό. Τόσο τα ποιητικά μέρη όσο και οι φανταστικοί διάλογοι που πλάθει ο
συγγραφέας αναδεικνύουν τα συναισθήματα, τις διαθέσεις και τις ιδέες των ηρώων,
δημιουργώντας ταυτόχρονα ένα πλαίσιο αναφορών που υπερίπταται της δραματικής
κατάστασης.
2.8 Βασιλιάς Ληρ
2.8.1 Γενικά Στοιχεία
Ο Βασιλιάς Ληρ γράφτηκε στα 1605 και ανέβηκε στα 1606 στο White Hall στην Αυλή του
Ιακώβου A΄. Το έργο γράφτηκε σε περίοδο ανακατατάξεων, καθώς έχει προηγηθεί ο θάνατος της
Ελισάβετ Α΄ (1603) και η ενθρόνιση του Ιακώβου Α΄ (1604), ο οποίος πέτυχε την ένωση των
τριών βασιλείων της Μεγάλης Βρετανίας: Αγγλίας, Σκωτίας, Ουαλίας, δημιουργώντας
προοπτικές ευδαιμονίας και εθνικής ενότητας. Επιπλέον στήριξε το θέατρο και τους θιάσους,
προβίβασε τον θίασο του Σαίξπηρ σε King’s Men από Chamberlain’s Men και παραχώρησε
ειδικά προνόμια σε εξέχοντες ηθοποιούς.
Το έργο ανήκει στα έργα της ωριμότητας του Σαίξπηρ και πρότυπό του υπήρξε το ανώνυμο
δράμα: Το αληθινό χρονικό του Βασιλιά Ληρ και των τριών θυγατέρων του. Σύμφωνα με τους
μελετητές, άλλα στοιχεία που επηρέασαν τον Σαίξπηρ στη συγγραφή του Βασιλιά Ληρ και
αντανακλώνται στο έργο συνδέονται με την Αποκάλυψη του Ιωάννη και τη Βίβλο. Ο Σαίξπηρ
εστιάζει στον απογυμνωμένο άνθρωπο, αποκλείοντας την τελική διέξοδο της μεταθανάτιας ζωής.
Αυτό που παρακολουθούμε είναι η εικόνα της συντέλειας, η κατάρρευση των αξιών, το τέλος της
μεσαιωνικής θεοδικίας, αλλά και του παραδείσου στον οποίο πίστευαν οι ουμανιστές της
Αναγέννησης. Στο επίκεντρο βρίσκεται ο άνθρωπος που περιπλανιέται μόνος ως τον θάνατο, το
νόημα αυτής της περιπλάνησης, της ύπαρξης ή της ανυπαρξίας.
2.8.2 Ανάλυση της πλοκής
(τα ονόματα των χαρακτήρων και τα αποσπάσματα του έργου βασίζονται στη μετάφραση των
Βασίλη Ρώτα-Βούλας Δαμιανάκου)
Α΄ Πράξη: Στην επίσημη σάλα του παλατιού, συναντώνται ο Κεντ και ο Γλόστερ, ο οποίος του
συστήνει τον νόθο γιο του Εδμόνδο. Ο Ληρ μοιράζει το βασίλειό του στις κόρες του Γονερίλη
και Ρεγάνη που του δείχνουν προσποιητό σεβασμό και υπακοή, ενώ αποκληρώνει την Κορδέλια
που του δείχνει τα ειλικρινή της αισθήματα. Εξορίζει τον Κεντ που υπερασπίζεται την Κορδέλια
την οποία παντρεύει με τον Φράγκο για να την διώξει από το σπίτι (Α, Ι). Ο Εδμόνδος διαβάλλει
τον ετεροθαλή αδελφό του Έδγαρ στον πατέρα τους Γλόστερ, δείχνοντάς του ένα ψεύτικο
γράμμα δήθεν γραμμένο από τον Έδγαρ, στο οποίο δείχνει να επιβουλεύεται την πατρική
περιουσία και σχεδιάζει να τον σκοτώσει (Α, ΙΙ). Η Γονερίλη δίνει εντολή στον Οσβάλδο να
περιφρονείται ο Ληρ από τους ανθρώπους του παλατιού του δούκα της Άλμπανης και συζύγου
της, όπου τον φιλοξενεί (Α, ΙΙΙ). Ο Κεντ προσεγγίζει τον Ληρ μεταμφιεσμένος για να μην τον
αναγνωρίσει και προσπαθεί να κερδίσει την εμπιστοσύνη του για να μπει στην υπηρεσία του.
Εμφανίζεται ο Οσβάλδος που συμπεριφέρεται περιφρονητικά στον Ληρ. Παρουσιάζεται ο
Τρελός που με αστεϊσμούς και υπονοούμενα προσπαθεί να κάνει τον Ληρ να δει την αλήθεια. Η
Γονερίλη κατηγορεί στον Ληρ τους ανθρώπους της συνοδείας του και τον ενημερώνει ότι θα
διώξει τους μισούς. Ο Ληρ οργίζεται, την καταριέται και αναχωρεί μαζί με τον Τρελό του για το
παλάτι της Ρεγάνης. Η Γονερίλη στέλνει επιστολή στην αδερφή της για να την ενημερώσει (Α,
IV). Ο Ληρ στέλνει προπομπό του στη Ρεγάνη τον Κεντ και ετοιμάζεται να φύγει με τον Τρελό
και τη μισή συνοδεία του (Α, V).
Σημειώσεις: Ο Ληρ εμφανίζεται στην αρχή του έργου ως απόλυτος και παντοδύναμος βασιλιάς,
πατέρας και κυρίαρχος του κόσμου και των στοιχείων της φύσης. Ζει και κινείται μέσα σε μια
πλάνη που δεν του επιτρέπει να δει την αλήθεια. Από την πρώτη σκηνή χάνει πρώτα την κορόνα
του, μοιράζοντας την εξουσία στις κόρες του, ανατρέπει την οικογενειακή ιεραρχία,
εκδιώχνοντας την Κορδέλια και βάζοντας τον εαυτό του στη κηδεμονία της Γονερίλης και της
Ρεγάνης, και σπάει τους δεσμούς εμπιστοσύνης με τον λαό του, εξορίζοντας τον Κεντ, που
εκπροσωπεί τον υπάκουο πολίτη και στήριγμα του βασιλιά. Έχει αρχίσει ήδη η περιπλάνησή του
με το που αναχωρεί από το παλάτι του για να φιλοξενηθεί στη Γονερίλη. Μέχρι το τέλος της Α΄
Πράξης θα χάσει ακόμα τον σεβασμό της Γονερίλης, που τον περιφρονεί και τον διώχνει, των
ανθρώπων της Αυλής, και τη μισή συνοδεία του. Στην ερώτησή του: «Ποιος είμαι εγώ, κύριε;»
που απευθύνει στον Οσβάλδο, δέχεται την κυνική απάντηση: «Ο πατέρας της κυρίας μου».
Αρχίζει να συνειδητοποιεί την πορεία προς την πτώση, και σε αυτή έχει συνοδοιπόρο τον Τρελό
του και δεύτερο στήριγμά του τον υπάκουο Κεντ που δεν εγκαταλείπει τον βασιλιά του. Πιστεύει
όμως ακόμα ότι εξουσιάζει τη φύση, στέλνοντας στη Γονερίλη κατάρες όπως: «Άκουσε, ω φύση,
άκουσε, ακριβή μου θεά! Άλλαξε γνώμη, αν είχες τον σκοπό να κάμεις καρπερό το πλάσμα
τούτο! Στείρεψ’ τη μήτρα της και ξέρανέ της όλα της γέννας τα όργανα κι απ’ το κορμί της το
έκφυλο ποτέ μη βγει μωρό να την τιμήσει!». Η πλάνη του παραμένει στο τέλος της πράξης.
Β΄ Πράξη: Ο Εδμόνδος προτρέπει τον Έδγαρ να κρυφτεί γιατί τον κυνηγάει ο Γλόστερ. Ο
Εδμόνδος έχει πείσει τον Γλόστερ ότι κινδυνεύει από τον Έδγαρ, κερδίζοντας την εμπιστοσύνη
του πατέρα του και διώχνοντας τον νόμιμο γιο. Η Ρεγάνη και ο Κορνουάλης επισκέπτονται τον
Γλόστερ για να τον συμβουλευτούν (Β, Ι). Ο Κεντ ως απεσταλμένος του Ληρ επιτίθεται στον
Οσβάλδο που είναι απεσταλμένος της Γονερίλης, λόγω της στάσης που έχει κρατήσει μέχρι
τώρα. Ο Γλόστερ, η Ρεγάνη και ο Κορνουάλης ακούνε τον καυγά και σπεύδουν να μάθουν τι
συμβαίνει. Η Ρεγάνη διατάζει να αλυσοδέσουν τον Κεντ. Ο Γλόστερ διαφωνεί γιατί αυτό είναι
προσβολή για τον Ληρ, καθώς είναι ο εντεταλμένος του (Β, ΙΙ). Ο Έδγαρ μονολογεί και
φανερώνει το σχέδιό του να μεταμορφωθεί ώστε να μην τον αναγνωρίζουν. Αλλάζει και το
όνομά του. Στο εξής θα εμφανίζεται ως φτωχο-Τομ (Β, ΙΙΙ). Ο Ληρ καταφτάνει μαζί με τον
Τρελό κι αντικρίζει τον Κεντ αλυσοδεμένο που του εξηγεί τι έχει συμβεί. Η Ρεγάνη αρνείται
αρχικά να τον δεχτεί, αλλά δέχεται στη συνέχεια με την παρέμβαση του Γλόστερ. Ο Ληρ εξηγεί
στη Ρεγάνη τι συνέβη στην Αυλή της Γονερίλης και της ζητάει φιλοξενία. Η Ρεγάνη αρνείται και
στο μεταξύ καταφτάνει η Γονερίλη. Οι δύο κόρες διώχνουν τον Ληρ, καθώς δεν δέχονται να
φιλοξενήσουν κανέναν από τη συνοδεία του και τον αφήνουν μόνο στην μπόρα που αρχίζει να
ξεσπά (Β, IV).
Σημειώσεις: Στη Β΄ Πράξη συνεχίζεται η πορεία του Ληρ προς την απώλεια. Σε αυτήν τη φάση
συνειδητοποιεί ότι μετά το βασίλειο και την εξουσία του, έχει χάσει τους οικογενειακούς
δεσμούς με τις κόρες του και βρίσκεται ορφανός, χωρίς συνοδεία και κατάλυμα, αντιμέτωπος με
τα στοιχεία της φύσης. Η πλάνη του περιορίζεται σταδιακά, αλλά συνεχίζει να πιστεύει ότι
εξουσιάζει τη φύση. Απειλεί λέγοντας: «Όχι, εσείς, αφύσικες στρίγγλες, θα πάρω κι απ’ τις δύο
το δίκιο μου έτσι, που όλος ο κόσμος θα – θα κάμω τέτοια πράματα – δεν ξέρω ακόμα τι είναι,
μα θα φρίξει η γη». Η ματιά του απέναντι στις κόρες του έχει αλλάξει εντελώς, από «επιτρόπους
και κηδεμόνες» του, τις χαρακτηρίζει τώρα στρίγγλες, τέρατα, αρρώστια, «όγκος, εξάνθημα
κακό, σπυρί ομπυασμένο στο αίμα μου το χαλασμένο». Είναι όμως κόρες του, άρα συνέχειά του,
συνέχεια του τέρατος που ήταν πρώτα ο ίδιος.
Γ΄ Πράξη: Ο Κεντ συναντά έναν αξιωματικό που τον ενημερώνει για τον Ληρ. Ο Κεντ του
αποκαλύπτει τα σχέδια συνωμοσίας του Φράγκου που πλησιάζει με στρατό και τον στέλνει να
ενημερώσει την Κορδέλια (Γ, Ι). Ο Ληρ βρίσκεται μόνος μέσα στη μανία της φύσης που νομίζει
ότι εξουσιάζει. Τον ακολουθεί ο Τρελός. Εμφανίζεται ο Κεντ που προτίθεται να τον οδηγήσει σε
μια καλύβα για να προστατευτεί (Γ, ΙΙ). Ο Γλόστερ εμπιστεύεται στον Εδμόνδο ένα γράμμα που
έχει λάβει και αναφέρει τον ερχομό του στρατού. Του ζητάει να μην τον δείξει στον Κορνουάλη
και φεύγει για να βρει τον Ληρ και να τον ειδοποιήσει. Ο Εδμόνδος ετοιμάζεται να αποκαλύψει
τα πάντα στον Δούκα, προκαλώντας τον χαμό του πατέρα του, γιατί: «Ο νέος ψηλά πηγαίνει,
όταν ο γέροντας κατρακυλά» (Γ, ΙΙΙ). Ο Κεντ οδηγεί τον Ληρ στην καλύβα και εκείνος αφήνει να
περάσει πρώτος μέσα ο Τρελός. Συναντούν τον Έδγαρ που είναι μεταμορφωμένος σε καψο-
Τόμης και κάνει τον τρελό. Τους βρίσκει ο Γλόστερ που δεν αναγνωρίζει ούτε τον Κεντ, ούτε τον
γιο του Έδγαρ, αλλά θέλει να βοηθήσει τον Ληρ. Μπαίνουν όλοι μαζί μέσα στην καλύβα (Γ, IV).
Ο Εδμόνδος αποκαλύπτει το γράμμα στον Κορνουάλη που θεωρεί τον Γλόστερ προδότη και
βάζει να τον κυνηγήσουν (Γ, V). Ο Γλόστερ οδηγεί τον Ληρ σε μια κάμαρα δίπλα στον Πύργο
του. Ο Ληρ στήνει δίκη για τις κόρες του μαζί με τον Τρελό και τον Έδγαρ – ο Κεντ
παρακολουθεί και παραστέκεται στον Ληρ. Επανέρχεται ο Γλόστερ που έχει ετοιμάσει σχέδιο να
στείλει τον Ληρ στο Ντόβερ για να τον σώσει (Γ, VI). Ο Κορνουάλης ενημερώνει τη Γονερίλη
και τη Ρεγάνη για το σχέδιο του Φράγκου. Η Γονερίλη αναχωρεί με τους Εδμόνδο και Οσβάλδο
για να ενημερώσει τον Άλμπανη. Ο Κορνουάλης και η Ρεγάνη συλλαμβάνουν τον Γλόστερ για
προδοσία και τον τυφλώνουν (Γ, VII).
Σημειώσεις: Στην Γ΄ Πράξη παρακολουθούμε τη σκηνή της καταιγίδας που είναι η κορυφαία
στιγμή του έργου. Ο Ληρ στην αρχή της σκηνής ΙΙ γίνεται ένα με την μανία της φύσης,
προστάζοντας όλα τα στοιχεία της: «Φύσηξε, αγέρα, σκάσ’ τ’ ασκιά σου! Λύσσα! Φύσα!
Νεροποντές και καταρράχτες, σεις, χυθείτε, ως να ποτίσετε πυργιά κι ανεμοδείχτες! Σεις, φλόγες
θειάφινες και σαν τη σκέψη γλήγορες, προδρόμοι του δρυκόπου αστραποπέλεκου, τ’ άσπρα
μαλλιά μου καψαλιάστε! Και σύ, που σύμπαντα ταράζεις, κεραυνέ, χτύπα της γης τον στρόγγυλο
όγκο, κάν’ τον πλάκα! Της φύσης σύντριψε τα μήτρες, λιώσε μονομιάς όλους τους σπόρους που
γεννούν αχάριστους ανθρώπους». Πιστεύει ακόμα ότι η φύση στέκει αρωγός του και ότι ξεσπάει
τη μανία της για να του συμπαρασταθεί. Στην IV σκηνή συναντά τον καψο-Τόμη ή Έδγαρ και η
στιγμή αυτή είναι καθοριστική για τον Ληρ, καθώς συνειδητοποιεί πλήρως την ανθρώπινη
μηδαμινότητα: «Αυτό ’ναι όλο κι όλο ο άνθρωπος; […] Εσύ είσαι το πράμα το γνήσιο, όπως
είναι. Ο αστόλιστος άνθρωπος δεν είναι τίποτ’ άλλο, παρά ένα τέτοιο κακόμοιρο, γυμνό,
διχαλωτό ζώο σαν και σένα». Την επόμενη στιγμή σκίζει τα ρούχα του για να βρεθεί κι ο ίδιος
γυμνός κι αστόλιστος απέναντι στη φύση και τη μοίρα του που είναι η ανθρώπινη μοίρα.
Ακολουθεί η σκηνή των τριών τρελών: Ληρ, Τρελός και Έδγαρ, ενώ ο Γλόστερ που τους
συναντά ομολογεί επίσης: «Άκου, φίλε μου, είμαι κι εγώ σχεδόν τρελός», λόγω της έγνοιας του
για τον Έδγαρ. Η ιστορία του Γλόστερ εκτυλίσσεται παράλληλα με του Ληρ και αφορά επίσης
την πλάνη ενός πατέρα που αφήνεται να παρασυρθεί στην καταστροφή από τη δολιότητα του
γιου του με θύμα το άλλο παιδί του. Η πλάνη του Ληρ τον οδηγεί στην τρέλα, ενώ η πλάνη του
Γλόστερ στην τύφλωση. Ο Γλόστερ ενώ έχει την όρασή του δεν αναγνωρίζει τον Έδγαρ, ενώ
μόλις τυφλώνεται αναγνωρίζει το λάθος του για εκείνον.
Δ΄ Πράξη: Ο τυφλός Γλόστερ συναντά τον καψο-Τόμη/Έδγαρ και χωρίς να τον γνωρίσει του
ζητάει να γίνει οδηγός του μέχρι το Ντόβερ (Δ, Ι). Η Γονερίλη επέστρεψε στον Άλμπανη, ο
οποίος την αντιμετώπισε εχθρικά, δηλώνοντας τη συμπαράστασή του στον Γλόστερ. Η Γονερίλη
ομολογεί την συμπάθειά της για τον Εδμόνδο. Ο Άλμπανης μαθαίνει ότι ο Κορνουάλης
δολοφονήθηκε από έναν υπηρέτη του Γλόστερ (Δ, ΙΙ). Ο Κεντ συναντά τον αξιωματικό
απεσταλμένο του που τον ενημερώνει για τη συνάντηση με την Κορδέλια, πως έμαθε τα
συμβάντα και λυπήθηκε για τον πατέρα και τις αδερφές της. Του λέει επίσης ότι ο Ληρ
αποφεύγει να τη συναντήσει από ντροπή για το φέρσιμό του (Δ, ΙΙΙ). Η Κορδέλια ζητάει από
έναν γιατρό να βρει τον πατέρα της και να τον βοηθήσει. Ανυπομονεί να τον συναντήσει (Δ, IV).
Η Ρεγάνη συναντά τον Οσβάλδο και ομολογεί κι αυτή τη συμπάθειά της για τον Εδμόνδο. Ζητάει
να θανατωθεί ο Γλόστερ (Δ, V). Ο Έδγαρ συνοδεύει τον Γλόστερ στο Ντόβερ και αυτός
προσπαθεί να αυτοκτονήσει, αλλά σώζεται. Εμφανίζεται ο Ληρ με παρουσιαστικό τρελού και
ακολουθεί η συνάντηση με τον Γλόστερ που αναγνωρίζει τη φωνή του. Ο αξιωματικός που
έρχεται να συλλάβει τον Ληρ ενημερώνει τον Έδγαρ ότι ο στρατός προχωράει και έπεται μάχη.
Εμφανίζεται ο Οσβάλδος και παλεύει με τον Έδγαρ που προσποιείται ακόμα τον χωριάτη. Του
παίρνει το γράμμα της Γονερίλης που απευθύνεται στον Εδμόνδο και μαθαίνει για τις προθέσεις
της (Δ, VI). Ο Κεντ οδηγεί την Κορδέλια στον Ληρ που συνέρχεται αργά και την αναγνωρίζει.
Μαθαίνουμε ότι τον στρατό του Κορνουάλη οδηγεί ο Εδμόνδος (Δ, VII).
Σημειώσεις: Η Δ΄ Πράξη παρακολουθεί τα πολεμικά γεγονότα, καθώς πληροφορούμαστε τις
κινήσεις των στρατών και τις προθέσεις των αρχηγών τους. Μέσα στο σκηνικό της σύγκρουσης,
η Κορδέλια ξανασυναντιέται με τον Ληρ. Γίνεται μερική αποκατάσταση της τάξης, καθώς ο Ληρ
δεν επιστρέφει στο θρόνο του, αλλά ξαναβρίσκει τη θαλπωρή της Κορδέλια.
Ε΄ Πράξη: Στο βρετανικό στρατόπεδο συναντώνται η Ρεγάνη και ο Εδμόνδος με τη Γονερίλη και
τον Άλμπανη. Ο Έδγαρ έρχεται και δίνει στον Άλμπανη το γράμμα της Γονερίλης προς τον
Εδμόνδο. Ο Εδμόνδος μονολογεί για τις κινήσεις που πρέπει να κάνει, καθώς έχει υποσχεθεί την
αγάπη του και στις δύο αδερφές (Ε, Ι). Ο Έδγαρ συνοδεύει τον Γλόστερ και τον ενημερώνει ότι
πιάστηκαν αιχμάλωτοι ο Λήρ και η Κορδέλια (Ε, ΙΙ). Ο Εδμόνδος φέρνει τους αιχμαλώτους και
δίνει εντολή να εκτελεστούν. Ο Ληρ εκφράζει τη στοργή του στην Κορδέλια που είναι ό,τι του
έχει μείνει πλέον. Μετά τη νίκη τους η Ρεγάνη και η Γονερίλη διεκδικούν τον Εδμόνδο. Ο
Άλμπανης τον κατηγορεί για προδοσία. Εμφανίζεται ο Έδγαρ ο οποίος καλεί σε μονομαχία τον
Εδμόνδο που πέφτει ηττημένος. Ο Έδγαρ φανερώνεται και εξιστορεί τα όσα έζησε όσο ήταν
μεταμφιεσμένος. Η Γονερίλη φαρμακώνει τη Ρεγάνη και μετά αυτοκτονεί. Εμφανίζεται ο Κεντ
που αναζητά τον Ληρ. Ο Εδμόνδος, ετοιμοθάνατος, στέλνει να προλάβει την εκτέλεση των
αιχμαλώτων. Μπαίνει ο Ληρ κρατώντας στα χέρια του τη νεκρή Κορδέλια κι έχοντας χάσει πια
κάθε ελπίδα. Ο Κεντ του φανερώνεται. Ο Άλμπανης του παραχωρεί την εξουσία του τιμής
ένεκεν. Ο Ληρ πεθαίνει απελπισμένος. Ο Άλμπανης παραχωρεί την εξουσία στον Έδγαρ και στον
Κεντ (Ε, ΙΙΙ).
Σημειώσεις: Ο κύκλος κλείνει για τον Ληρ. Έχει ξεκινήσει από το στάδιο της απόλυτης δύναμης
και της απόλυτης πλάνης, έκανε το μακρύ ταξίδι προς την αυτογνωσία και κατέληξε σοφός και
συνειδητοποιημένος. Δεν του δόθηκε όμως η δυνατότητα μετάβασης σε μια νέα τάξη
πραγμάτων, καθώς το τελικό στάδιο για εκείνον είναι ο θάνατος. Όταν στο κέντρο δεν τίθεται ο
άνθρωπος, τότε το αξιακό σύστημα καταρρέει και ο κόσμος παραδίδεται στο χάος. Τη νέα εποχή
θα στηρίξουν νέοι άνθρωποι με νέες αξίες.
2.8.3 Η μορφή του Τρελού
Ο Τρελός συνδέεται με την παράδοση του γελωτοποιού του Βασιλιά, των κλόουν, του
Αρλεκίνου. Ως τύπος προορίζεται αφενός να ψυχαγωγεί, αφετέρου να σχολιάζει την
πραγματικότητα από την οποία βρίσκεται σε απόσταση για να μπορεί να την κρίνει. Στόχος του
είναι να λέει την αλήθεια. Ο Τρελός στον Βασιλιά Ληρ αυτοπροσδιορίζεται ως τέτοιος και έχει
επίγνωση της ιδιότητάς του. Λέει: «Κάμε μου τη χάρη, μπάρμπα, πάρε ένα δάσκαλο να μάθει τον
Τρελό σου να λέει ψέματα. Θα ’θελα πολύ να μάθω να λέω ψέματα. […] Απορώ τι λογής
συγγένεια έχεις εσύ με τις κόρες σου. Αυτές θέλουν να τις τρώω, όταν λέω αλήθεια, εσύ θες να
τις τρώω, όταν λέω ψέματα. Και κάποτε τις τρώω, γιατί κάθομαι φρόνιμα. Θα προτιμούσα να
ήμουν οτιδήποτε άλλο, παρά Τρελός. Κι όμως δε θά ’θελα νά ’μαι σύ, μπάρμπα. Εσύ πελέκησες
το μυαλό σου κι απ’ τις δυο μεριές και δεν άφησες τίποτα στη μέση» (A, IV).
Η παρουσία του στο έργο έχει στόχο να καθοδηγήσει τον Ληρ στην αυτογνωσία. Εμφανίζεται
στην Α΄ Πράξη, σκηνή IV, μόλις ο Ληρ αρχίζει να συνειδητοποιεί την πλάνη του και παραμένει
μέχρι το τέλος της Γ΄ Πράξης, οπότε έχει ολοκληρωθεί το ταξίδι του Ληρ στην αυτογνωσία. Από
την πρώτη στιγμή ο Ληρ τον αποκαλεί «γιόκα μου» και «δάσκαλε», δεν του συμπεριφέρεται με
τον αυταρχισμό που αντιμετωπίζει τις κόρες του ή τον Κεντ στην αρχή του έργου, φανερώνοντας
την ιδιαίτερη σχέση που έχει μαζί του, καθώς ο Τρελός τελικά είναι η συνέχειά του, ένα alter ego
του βασιλιά που σταδιακά θα γίνει κι αυτός τρελός, όσο φτάνει στην αυτοσυνειδησία. Ο Ληρ έχει
ανάγκη τον Τρελό του και φτάνει στο σημείο να τον νοιάζεται περισσότερο από τον εαυτό του.
Τη στιγμή που φτάνουν στην καλύβα εν μέσω της καταιγίδας, ο Ληρ αφήνει τον Τρελό να
περάσει πρώτος μέσα, ανατρέποντας την ιεραρχία που ήθελε τον βασιλιά να προηγείται πάντα.
Τα σχόλιά του είναι σκληρά όσο και η αλήθεια. Λέει: «Τώρα είσαι ένα μηδενικό σκέτο. Εγώ
είμαι καλύτερος από σένα τώρα. Εγώ είμαι τρελός, εσύ δεν είσαι τίποτα» (A, IV) κι ακόμα: «Δεν
έπρεπε να γεράσεις προτού φρονιμέψεις» (Α, V).
Ο Γιαν Κοττ γράφει για τον Τρελό: «Παρατηρεί απ’ έξω και δεν είν’ ιδεολόγος. Απορρίπτει όλα
τα φαινόμενα: του νόμου, της δικαιοσύνης, της ηθικής τάξης. Βλέπει τη βία γυμνή, τη θηριωδία
γυμνή και τη λαγνεία γυμνή. Δεν έχει αυταπάτες και δεν ζητάει παρηγοριά στην ύπαρξη κάποιας
φυσικής ή υπερφυσικής τάξης όπου το κακό θα τιμωρηθεί και το καλό θα ανταμειφθεί. Ο Ληρ,
που επιμένει να διαφυλάξει τη φανταστική μεγαλειότητά του, του φαίνεται γελοίος. Κι ακόμα πιο
γελοίος επειδή δεν μπορεί να δει πόσο γελοίος είναι. Ωστόσο ο Τρελός δεν εγκαταλείπει τον
γελοίο, ξεπεσμένο βασιλιά του∙ τον ακολουθεί στον δρόμο που τον οδηγεί στην τρέλα. Ο Τρελός
ξέρει πως η μόνη αληθινή τρέλα είναι να θεωρείς αυτόν τον κόσμο λογικό» (Κοττ, 1970, σσ.
167-168).
Στο έργο εμφανίζονται τελικά τρεις τρελοί. Ο ένας είναι ο κατ’ όνομα Τρελός, ο δεύτερος είναι
ο Ληρ που σταδιακά θα φτάσει σε κατάσταση τρέλας, και ο τρίτος είναι ο τρελο-Τόμης Έδγαρ
που υποκρίνεται τον τρελό για να επιβιώσει. Η συνάντησή τους μέσα στην καλύβα αποτελεί
κορυφαία στιγμή του έργου. Όταν ο Τρελός αποσύρεται στην Γ΄ Πράξη, αφήνει πίσω του τον
Ληρ που μιλάει και φέρεται πλέον σαν αυτόν, ενώ ο τρίτος ψευτο-τρελός, Έδγαρ, ολοκληρώνει
επίσης το ταξίδι του στο τέλος του έργου για να αναλάβει όντας πιο σοφός τα ηνία της
εξουσίας.