Καταστάσεις Της Ύλης.24-93 Κεφάλαιο 1

Καταστάσεις της Ύλης Κωνσταντίνος Σιμσερίδης
Κεφάλαιο 1.
Εισαγωγή στις καταστάσεις της ύλης.
Σύνοψη:
1.1 «Στοιχειώδη» Σωμάτια.
1.2 Καταστάσεις της Ύλης. Μεταξύ αυτών: στερεά, υγρά, αέρια, πλάσμα, BEC.
1.3 Μετατροπές Καταστάσεων (ή «Φάσεων») της Ύλης. Διαγράμματα Φάσεως.
1.4 Συμπύκνωμα Bose - Einstein.
1.5 Κατάταξη στερεών σε περιοδικούς και οιονεί κρυστάλλους, άμορφα και μορφοκλάσματα.
1.6 Κατάταξη υγρών και αερίων σε ιδανικά και πραγματικά.
1.7 Ατομική Δομή.
1.8 Μορφή ατομικών τροχιακών. Συμμετρίες.
1.9 Δεσμοί μεταξύ ατόμων. Υβριδισμός.
1.10 Αναφορές 1ου Κεφαλαίου
1.1 «Στοιχειώδη» Σωμάτια.

Τα άτομα είναι οι δομικοί λίθοι των χημικών στοιχείων αλλά όπως όλοι-ες γνωρίζουμε,
αποτελούνται από μικρότερα σωμάτια ή αλλιώς σωματίδια. Το πρώτο υποατομικό σωμάτιο που
ανακαλύφθηκε ήταν το ηλεκτρόνιο (electron), το 1897 από τον J. J. Thomson. To 1919 o E.
Rutherford ανακάλυψε το πρωτόνιο (proton) ως αποτέλεσμα της διάσπασης των ατομικών
πυρήνων. Το τρίτο βασικό σωμάτιο που απαντάται στα άτομα, το νετρόνιο (neutron),
ανακαλύφθηκε το 1932 από τον J. Chadwick. Να σημειωθεί ότι αν και από τότε το πρωτόνιο και το
νετρόνιο θεωρούνται «στοιχειώδη» σωμάτια σήμερα είναι γνωστό ότι είναι οντότητες με δομή. Το
ίδιο ισχύει και για κάποια άλλα «στοιχειώδη» σωμάτια που αναφέρονται παρακάτω. Πάντως με τα
τρία παραπάνω σωμάτια μπορεί να εξηγηθεί η χημική συμπεριφορά της ύλης. Η θεωρητική φυσική
προέβλεψε όμως την ύπαρξη επιπλέον στοιχειωδών σωματίων.
Σε πολλά σωμάτια αντιστοιχεί ένα αντισωμάτιο (antiparticle) με την ίδια μάζα αλλά
αντίθετο φορτίο, π.χ. το αντισωμάτιο του ηλεκτρονίου είναι το αντιηλεκτρόνιο ή ποζιτρόνιο
(antielectron or positron). Η λέξη φορτίο υπονοεί είτε ηλεκτρικό φορτίο (electric charge)
[ηλεκτρομαγνητική αλληλεπίδραση] είτε χρωματικό φορτίο ή «χρώμα» (color charge) [ισχυρή
αλληλεπίδραση] είτε γευστικό φορτίο ή «γεύση» (flavor charge) [ασθενής αλληλεπίδραση]. Τα
αντισωμάτια συζεύγνυνται παρομοίως με τα αντίστοιχα σωμάτια π.χ. το αντιηλεκτρόνιο με το
αντιπρωτόνιο φτιάχνουν το άτομο αντιυδρογόνου. Η μείξη ύλης - αντιύλης οδηγεί σε εξαΰλωση
(annihilation ≠ υλοποίηση) τους δημιουργώντας φωτόνια ή άλλα ζεύγη σωματίων αντισωματίων.
24
Το τελικό αποτέλεσμα της συναντήσεως ύλης - αντιύλης είναι η απελευθέρωση ενέργειας κατά την
εξίσωση E = mc2. Τα σχετικά με την αναλογία ύλης - αντιύλης στο σύμπαν, τις πιθανές αιτίες και
συνέπειες είναι έξω από τους σκοπούς του μαθήματος.
Η έρευνα για το ποζιτρόνιο οδήγησε στον εντοπισμό του το 1932 από τον C. D. Anderson.
Η έρευνα για το πιόνιο (pion) ή π μεσόνιο (π meson) που προβλέφθηκε από τον H. Yukawa το
1935, οδήγησε στην απρόσμενη ανακάλυψη του μιονίου (muon) τον επόμενο χρόνο. Το πιόνιο
ανακαλύφθηκε τελικά το 1947. Το μιόνιο και το πιόνιο παρατηρήθηκαν αρχικά στις κοσμικές
ακτίνες. Το αντισωμάτιο του πρωτονίου, αντιπρωτόνιο (antiproton) ανακαλύφθηκε το 1955. Το
αντισωμάτιο του νετρονίου, αντινετρόνιο (antineutron), ανακαλύφθηκε το 1956. Ο κατάλογος των
σωματίων και αντισωματίων μεγάλωσε με την παραπέρα μελέτη των κοσμικών ακτινών και των
αποτελεσμάτων των πειραμάτων σκέδασης που πραγματοποιούνται στους επιταχυντές σωματίων.
Η κυματοσυνάρτηση (wave function) ψ(r) που αναφέρεται παρακάτω είναι μια έννοια που
θα αναλύσετε αργότερα στην κβαντική μηχανική. Για μας εδώ αρκεί η γνώση ότι το τετράγωνο του
μέτρου της |ψ(r)|2 δίνει την πυκνότητα πιθανότητας να ευρεθεί το σωμάτιο στο χώρο. Επίσης, οι
διάφορες στατιστικές που αναφέρονται παρακάτω θα αναλυθούν στο μάθημα της στατιστικής
φυσικής. Ο κυματοσωματιδιακός δυϊσμός (wave-particle duality) είναι επίσης χρήσιμη έννοια της
σύγχρονης φυσικής. Σημαίνει ότι όλα τα σωματίδια παρουσιάζουν σωματιδιακό αλλά και κυματικό
χαρακτήρα και είναι αδύνατον να εξηγηθεί η συμπεριφορά των αντικειμένων σε κβαντική κλίμακα
μόνο με τις κλασικές έννοιες σωματίδιο ή κύμα. Με e (πλάγιo) συμβολίζουμε το στοιχειώδες
φορτίο, δηλαδή e = (1.602 176 565 ± 0.000 000 035) × 10-19 C [1].
Πολλά από τα παραπάνω «στοιχειώδη» σωμάτια είναι στην πραγματικότητα σύνθετα,
δηλαδή αποτελούνται από απλούστερα. Σήμερα, σύμφωνα με το καθιερωμένο πρότυπο (standard
model) διαχωρίζουμε δύο κατηγορίες στοιχειωδών σωματίων, τους δομικούς λίθους της ύλης που
είναι φερμιόνια (fermions) και τους φορείς των αλληλεπιδράσεων (ή αλλιώς δυνάμεων) που
είναι μποζόνια (bosons). Αυτά συνοψίζονται στον επόμενο Πίνακα 1.1.
Οι δομικοί λίθοι της ύλης χωρίζονται σε λεπτόνια (leptons) και κουάρκς (quarks), και
είναι φερμιόνια, δηλαδή έχουν σπιν s ημιακέραιο πολλαπλάσιο (1/2, 3/2, 5/2, ...) του ħ, υπακούουν
στη στατιστική Fermi-Dirac και για αυτά ισχύει η απαγορευτική αρχή του Pauli η οποία
απλοϊκά σημαίνει ότι δύο πανομοιότυπα φερμιόνια (identical fermions) δεν μπορούν να
καταλαμβάνουν ταυτοχρόνως την ίδια κβαντική κατάσταση ή αλλιώς αν ένα σύνολο
πανομοιότυπων φερμιονίων περιγράφεται με όρους κυματοσυναρτήσεων, τότε δύο οποιαδήποτε
από αυτά δεν μπορούν να έχουν την ίδια κυματοσυνάρτηση. Για παράδειγμα, τα ηλεκτρόνια είναι
φερμιόνια με σπιν s = (1/2) ħ, οπότε μπορούν να έχουν z συνιστώσες ms = (+1/2) ħ ή (1/2) ħ. Σε
ένα άτομο η κβαντική κατάσταση καθορίζεται από 4 κβαντικούς αριθμούς που είναι οι n, ℓ, mℓ, ms
όπως θα δούμε αργότερα. Έτσι σε ένα άτομο δύο ηλεκτρόνια δεν μπορούν να έχουν ίδιους και τους
25
4 κβαντικούς αριθμούς. Αν τα n, ℓ, και mℓ είναι ίδια, θα πρέπει ο ms να διαφέρει, οπότε τα δύο

ηλεκτρόνια πρέπει αν έχουν αντίθετα ms. Θα δούμε παρακάτω ότι η απαγορευτική αρχή του Pauli
εξηγεί τη φλοιώδη δομή των ατόμων.
Οι φορείς των αλληλεπιδράσεων ή δυνάμεων (βαρυτική, ασθενής, ηλεκτρομαγνητική,
ισχυρή) είναι μποζόνια έχουν δηλαδή σπιν s φυσικό πολλαπλάσιο (0, 1, 2, ...) του ħ, υπακούουν
στη στατιστική Bose-Einstein, οπότε ΔΕΝ ισχύει για αυτά κάποια απαγορευτική αρχή όπως
αναφέρθηκε παραπάνω για τα φερμιόνια. Έτσι δύο ή περισσότερα μποζόνια μπορούν να έχουν την
ίδια κβαντική κατάσταση ή αλλιώς οσαδήποτε μποζόνια μπορούν να περιγράφονται με την ίδια
κυματοσυνάρτηση πράγμα που λέγεται συμπύκνωση (condensation) μποζονίων. Έτσι, στην
περίπτωση των μποζονίων, μπορούν να κατασκευαστούν σύμφωνα κύματα με μακροσκοπικό
πλάτος και τέτοια κύματα μπορούν να περιγραφούν κλασικά. Για παράδειγμα, τα φωτόνια είναι
μποζόνια και το αντίστοιχο κλασικό πεδίο είναι το γνωστό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο που ικανοποιεί
τις εξισώσεις Maxwell. Έτσι οσαδήποτε φωτόνια μπορούν καταλαμβάνουν την ίδια κβαντική
κατάσταση όπως εντός των λέιζερ (laser).
Πίνακας 1.1 Στοιχειώδη σωμάτια κατά το καθιερωμένο πρότυπο.

up charm top βαρυτόνιο (graviton),
φερμιόνια (u) (c) (t) G μποζόνια
(fermions) κουάρκς (άνω) (χαριτωμένο) (κορυφαίο) βαρυτική (gravity) (bosons)
(quarks) down strange bottom γκλουόνιο (gluon),
δομή (d) (s) (b) g αλληλεπίδραση

(structure) (κάτω) (παράξενο) (πυθμενικό) ισχυρή (strong)
(interaction)
electron muon tau
(e) (μ) (τ) W+, W, Z0,
λεπτόνια (ηλεκτρόνιο) (μιόνιο) (ταυ) ασθενής (weak)
δομικοί gauge bosons
(leptons) electron muon tau φωτόνιο (photon),
λίθοι φορείς
neutrino neutrino neutrino γ
της ύλης δυνάμεων
νe νμ ντ ηλεκτρομαγνητική
(force carriers)
(νετρίνο (νετρίνο (νετρίνο (electromagnetic)
ηλεκτρονίου) μιονίου) ταυ)
μποζόνιο Higgs
Οι δομικοί λίθοι της ύλης είναι λοιπόν τα λεπτόνια και τα κουάρκς.

(α΄) Τα λεπτόνια και τα κουάρκς, αφού έχουν μάζα, αλληλεπιδρούν με τη βαρυτική
αλληλεπίδραση της οποίας φορείς είναι τα βαρυτόνια, τα οποία, να σημειωθεί, έχουν προβλεφθεί
θεωρητικώς, αλλά δεν έχουν ανακαλυφθεί πειραματικώς, ακόμα.
26
(β΄) Μόνο τα κουάρκς έχουν χρωματικό φορτίο ή «χρώμα» (color charge) και δένονται με την
ισχυρή αλληλεπίδραση της οποίας φορείς είναι τα γκλουόνια και έτσι απαντώνται σε δυάδες ή
τριάδες μαζί με άλλα κουάρκς ή αντικουάρκς.
(γ΄) Τα λεπτόνια και τα κουάρκς που έχουν διαφορετικό γευστικό φορτίο ή «γεύση» (flavor charge)
αλληλεπιδρούν ακόμα με ασθενή αλληλεπίδραση της οποίας φορείς είναι τα σωμάτια W+, W, Z.
(δ΄) Όσα από τα λεπτόνια και τα κουάρκς έχουν ηλεκτρικό φορτίο (electric charge) αλληλεπιδρούν
με ηλεκτρομαγνητική αλληλεπίδραση της οποίας φορείς είναι τα φωτόνια.
Να σημειωθεί ότι η «γεύση» και το «χρώμα» που αναφέρονται παραπάνω δεν είναι, εννοείται, αυτό
που εννοούμε στην καθημερινή γλώσσα γεύση και χρώμα.
Η κλάση των λεπτονίων περιλαμβάνει 12 σωμάτια: ηλεκτρόνιο, μιόνιο, ταυ, νετρίνο
ηλεκτρονίου, νετρίνο μιονίου, νετρίνο ταυ και τα αντισωμάτιά τους. Όλα έχουν σπιν s = ħ/2. Μερικές
ιδιότητές τους [2, 3, 4, 5, 6] συνοψίζονται στον Πίνακα 1.2.
Πίνακας 1.2 Ιδιότητες λεπτονίων

Μάζα (MeV/c2) Ηλεκτρικό φορτίο (e) Σπιν (ħ) Μέσος χρόνος ζωής
ηλεκτρόνιο 0.511 1 1/2 > 2.7 × 1023 έτη
νετρίνο ηλεκτρονίου < 2.2 106 0 1/2 >1530 s
μιόνιο 105.658 1 1/2 2.197 × 106 s
νετρίνο μιονίου < 0.17 0 1/2 > 4.158 × 106 s
ταυ 1777.1 1 1/2 2.95 ± 0.03 × 1013 s
νετρίνο ταυ < 15.5 0 1/2 0.1 - 100 s
Η κλάση των κουάρκς είναι επίσης δωδεκαμελής: up, down, charm, strange, top, bottom και
τα αντισωμάτιά τους. Μερικές ιδιότητές τους [2, 3, 4] συνοψίζονται στον Πίνακα 1.3.
Πίνακας 1.3 Ιδιότητες κουάρκς

≈ Μάζα (GeV/c2) Ηλεκτρικό φορτίο (e) Σπιν (ħ)
down, d 0.0045 - 0.0055 1/3 1/2
up, u 0.0018 - 0.0030 2/3 1/2
strange, s 0.090 - 0.100 1/3 1/2
charm, c 1.25 - 1.30 2/3 1/2
bottom, b 4.10 - 4.70 1/3 1/2
top, t 171.2 - 174.9 2/3 1/2
Η μικρότερη κλάση στοιχειωδών σωματιδίων είναι οι φορείς των αλληλεπιδράσεων ή

δυνάμεων. Οι ιδιότητές τους συνοψίζονται στον Πίνακα 1.4 [2, 3, 4]. Το φωτόνιο (photon), γ, είναι
ο φορέας της ηλεκτρομαγνητικής αλληλεπιδράσεως. Το γκλουόνιο (gluon), g, είναι ο φορέας της
ισχυρής αλληλεπιδράσεως. Τα σωματίδια W+, W, Z0 είναι οι φορείς της ασθενούς
27
αλληλεπιδράσεως. Το βαρυτόνιο (graviton), G, ο φορέας της βαρυτικής αλληλεπιδράσεως έχει

προβλεφθεί θεωρητικά αλλά δεν έχει εντοπιστεί ακόμη. Στον Πίνακα 1.4 εμφανίζεται ξεχωριστά το
μποζόνιο Higgs. Προβλέφθηκε το 1964 και επιβεβαιώθηκε πειραματικά το 2012. Η ύπαρξη του
μποζονίου Higgs εξηγεί γιατί τα άλλα στοιχειώδη σωμάτια εκτός από το φωτόνιο και το γκλουόνιο
έχουν μάζα και γιατί η ασθενής δύναμη είναι πολύ μικρότερης εμβέλειας από την
ηλεκτρομαγνητική δύναμη. Μάζα δεν έχει και το μη εντοπισμένο ακόμα βαρυτόνιο.
Πίνακας 1.4 Ιδιότητες φορέων δυνάμεων

Μάζα (GeV/c2) Ηλεκτρικό φορτίο (e) Σπιν (ħ)
Φωτόνιο, γ < 1 × 1027 < 1 × 1035 1
Γκλουόνιο, g 0 0 1
W+, W, Z0 ≈ 80.4, 80.4, 91.2 +1, 1, 0 1
Βαρυτόνιο, G 0 0 2
μποζόνιο Higgs, H0 ≈ 125 - 126 0 0
Εκτός από τα στοιχειώδη φερμιόνια (λεπτόνια, κουάρκς) και τα στοιχειώδη μποζόνια (φορείς
αλληλεπιδράσεων, μποζόνιο Higgs) υπάρχουν και συνθετότερα φερμιόνια και μποζόνια (Εικόνα 1.1).
Επί παραδείγματι, όπως αναφέρθηκε παραπάνω τα κουάρκς δένονται με ισχυρή αλληλεπίδραση της
οποίας φορείς είναι τα γκλουόνια και έτσι απαντώνται σε δυάδες ή τριάδες μαζί με άλλα κουάρκς ή
αντικουάρκς σχηματίζοντας τα συνθετότερα σωματίδια που ονομάζονται αδρόνια (hadrons) από το
ἁδρός ≠ λεπτός. Περισσότερα από 200 αδρόνια έχουν προσδιοριστεί. Tα αδρόνια ταξινομούνται
είτε ως μεσόνια (mesons) είτε ως βαρυόνια (baryons). Τα μεσόνια αποτελούνται από δυάδες
κουάρκ - αντικουάρκ με αποτέλεσμα να είναι σύνθετα μποζόνια και είναι γενικώς βραχύβια. Ένα
από αυτά είναι το π μεσόνιο ή πιόνιο που αναφέρθηκε παραπάνω ή το K μεσόνιο ή καόνιο (kaon).
Τα βαρυόνια είναι τριάδες από κουάρκς με αποτέλεσμα να είναι σύνθετα φερμιόνια. Τα
ελαφρύτερα από αυτά είναι το πρωτόνιο (uud) με φορτίο (2/3+2/31/3) e = e, και το νετρόνιο (ddu)
με φορτίο (1/31/3+2/3) e = 0. Τα βαρυόνια μεγαλύτερης μάζας καλούνται υπερόνια (hyperons).
Εικόνα 1.1 Στοιχειώδη φερμιόνια (λεπτόνια και κουάρκς), στοιχειώδη μποζόνια (φορείς
αλληλεπιδράσεων και μποζόνιο Higgs), σύνθετα φερμιόνια (βαρυόνια), σύνθετα μποζόνια (μεσόνια).
Τα μεσόνια αποτελούνται από δυάδες κουάρκ - αντικουάρκ με αποτέλεσμα να είναι μποζόνια π.χ. π
μεσόνιο ή πιόνιο, Κ μεσόνιο ή καόνιο. Τα βαρυόνια είναι τριάδες από κουάρκς με αποτέλεσμα να είναι
φερμιόνια π.χ. πρωτόνιο, νετρόνιο.
28
1.2 Καταστάσεις της ύλης.

Καταστάσεις της ύλης (states of matter) ονομάζουμε τις γενικές μορφές ή φάσεις που μπορεί να
πάρει η ύλη. Τέσσερις από αυτές είναι παρατηρήσιμες στην καθημερινή ζωή μας: η στερεή (solid),
η υγρή (liquid), η αέρια (gas) και το πλάσμα (plasma). Υπάρχουν κι άλλες καταστάσεις της ύλης
οι οποίες δεν συναντώνται στο περιβάλλον όπου ζούμε όπως το συμπύκνωμα Bose-Einstein
(Bose-Einstein condensate), ο αστέρας νετρονίων (neutron star), η διάταξη των δομικών λίθων που
δημιουργούν το κβαντικό φαινόμενο Hall (quantum Hall effect), ενώ άλλες καταστάσεις της ύλης
είναι πιθανόν να υπάρξουν κάτω από ειδικές συνθήκες όπως το πλάσμα κουάρκ - γκλουονίων
(quark-gluon plasma).
Στη στερεή κατάσταση έχουμε περίπου σταθερό όγκο και σχήμα με τους δομικούς λίθους
(άτομα, μόρια, ιόντα) σχετικά κοντά και σε περίπου καθορισμένες θέσεις. Τα στερεά διακρίνονται
σε κρυστάλλους, οιονεί κρυστάλλους, fractals, άμορφα.
Στην υγρή κατάσταση ο όγκος παραμένει περίπου σταθερός, αλλά το σχήμα
προσαρμόζεται στο δοχείο στο οποίο περιέχεται το υλικό, ενώ οι δομικοί λίθοι είναι σχετικά κοντά
αλλά μπορούν να κινηθούν ραδίως (εύκολα). Τα υγρά διακρίνονται σε ιδανικά και πραγματικά.
Στην αέρια κατάσταση τόσο ο όγκος όσο και το σχήμα είναι μεταβλητά και
προσαρμόζονται στο δοχείο στο οποίο το υλικό περιέχεται, ενώ οι δομικοί λίθοι δεν είναι ούτε
σχετικά κοντά ούτε σε καθορισμένες θέσεις. Τα αέρια διακρίνονται σε ιδανικά και πραγματικά.
Στην πλάσμα κατάσταση έχουμε μεταβλητό όγκο και σχήμα, αλλά εκτός από ουδέτερα
άτομα υπάρχει σημαντικός αριθμός ιόντων και ηλεκτρονίων. Λέγεται συχνά ότι το πλάσμα είναι η
πιο κοινή μορφή ορατής ύλης στο σύμπαν (> 99%) [7, 8], διότι όλο το ορατό φως από το
διάστημα έρχεται από τους αστέρες, οι οποίοι είναι πλάσμα σε θερμοκρασία τέτοια ώστε να
ακτινοβολούν ισχυρά σε ορατά μήκη κύματος. Ακόμα πλάσμα υπάρχει στον μεσοαστρικό και
διαγαλαξιακό χώρο, στην ιονόσφαιρα, στους κεραυνούς, στον ηλιακό άνεμο, σε θερμοπυρηνικούς
αντιδραστήρες, σε σωλήνες φωτισμού που περιέχουν αέρια όπως νέον κ.ο.κ.
Ο Πίνακας 1.5 συνοψίζει τα χαρακτηριστικά των τεσσάρων καταστάσεων της ύλης που
απαντώνται στην καθημερινή μας ζωή. Στην Εικόνα 1.2 συνοψίζονται οι δυνατές μετατροπές
μεταξύ των τεσσάρων καταστάσεων της ύλης που είναι παρατηρήσιμες στην καθημερινή ζωή μας
δηλαδή οι λεγόμενες μετατροπές φάσεως (phase transitions). Ίσως καλύτερη ονομασία θα ήταν
μετατροπές καταστάσεων. Φαίνεται και η γενική κατεύθυνση αυξήσεως της ενθαλπίας (enthalpy,
𝐻 = 𝑈 + 𝑝𝑉, όπου 𝑈 είναι η εσωτερική ενέργεια, 𝑝 η πίεση και 𝑉 ο όγκος).
29
Πίνακας 1.5 Οι καταστάσεις ης ύλης που παρατηρούμε στην καθημερινή μας ζωή.
Κατάσταση Σώμα Δομικοί λίθοι
Όγκος Σχήμα Είδος Ελευθερία Απόσταση
κινήσεως
Στερεή ~ σταθερός ~ σταθερό άτομα, μόρια, ~ καθορισμένες ~ κοντά
ιόντα θέσεις
Υγρή ~ σταθερός μεταβλητό άτομα, μόρια, ~ σχετικά ~ κοντά
ιόντα εύκολη κίνηση
Αέρια μεταβλητός μεταβλητό άτομα, μόρια, ~ εύκολη μεταβλητή
ιόντα κίνηση
Πλάσμα μεταβλητός μεταβλητό ηλεκτρόνια, ιόντα, ~ εύκολη μεταβλητή
άτομα κίνηση
Η ονοματολογία των μετατροπών φάσεως είναι η

ακόλουθη:
στερεό → υγρό τήξη (melting)

υγρό → στερεό πήξη (freezing)
υγρό → αέριο εξάτμιση (vaporization)

αέριο → υγρό συμπύκνωση (condensation)
στερεό → αέριο εξάχνωση (sublimation)

αέριο → στερεό εναπόθεση (deposition)
αέριο → πλάσμα ιονισμός (ionization)

πλάσμα → αέριο επανασύνδεση (recombination)
Εικόνα 1.2 Οι τέσσερις παρατηρήσιμες στην καθημερινή ζωή μας καταστάσεις της ύλης και οι
μετατροπές φάσεων μεταξύ των καταστάσεων της ύλης. Φαίνεται και η γενική κατεύθυνση αυξήσεως
της ενθαλπίας (enthalpy, 𝐻 = 𝑈 + 𝑝𝑉, 𝑈 η εσωτερική ενέργεια, 𝑝 η πίεση και 𝑉 ο όγκος).
Η τρέχουσα κυρίαρχη αντίληψη είναι ότι περίπου 95% της συνολικής πυκνότητας ενέργειας
στο σύμπαν δεν ανήκει σε μία από τις τέσσερις παρατηρήσιμες στην καθημερινή ζωή μας
καταστάσεις, αλλά είναι ένας συνδυασμός ψυχρής σκοτεινής ύλης (cold dark matter) και
σκοτεινής ενέργειας (dark energy). Αυτά είναι έξω από σκοπό του συγκεκριμένου μαθήματος.
Στο μάθημα αυτό θα ασχοληθούμε κυρίως με τη στερεή, την υγρή, και την αέρια κατάσταση.
30
1.3 Μετατροπές Καταστάσεων (ή «Φάσεων») της Ύλης. Διαγράμματα Φάσεως.

Μετατροπή καταστάσεως (ή «φάσεως») ονομάζεται η αλλαγή της καταστάσεως (ή «φάσεως»)
λόγω της αλλαγής μακροσκοπικών μεταβλητών όπως (συνήθως) η θερμοκρασία, T, η πίεση, P,
το εξωτερικό μαγνητικό πεδίο, Η, κ.ο.κ. Η ονοματολογία των μετατροπών φάσεως μεταξύ των
καταστάσεων της ύλης που συναντάμε στην καθημερινή ζωή είναι η ακόλουθη:
στερεό → υγρό τήξη (melting)
υγρό → στερεό πήξη (freezing)
υγρό → αέριο εξάτμιση (vaporization)

αέριο → υγρό συμπύκνωση (condensation)
στερεό → αέριο εξάχνωση (sublimation)

αέριο → στερεό εναπόθεση (deposition)
αέριο → πλάσμα ιονισμός (ionization)

πλάσμα → αέριο επανασύνδεση (recombination)
Επί παραδείγματι, η αλλαγή των T και P μεταβάλει τις δυνάμεις μεταξύ των δομικών λίθων.
Κατά τη διάρκεια της μεταβολής φάσεως μπορεί να συνυπάρχουν συγχρόνως 2 φάσεις, π.χ. κατά
την τήξη του πάγου συνυπάρχουν πάγος και νερό.
Διάγραμμα φάσεως (phase diagram) είναι ένα διάγραμμα που παριστάνει τις φάσεις και τις
μετατροπές μεταξύ των φάσεων συναρτήσει των μακροσκοπικών μεταβλητών. Μπορεί να είναι
διδιάστατο, τριδιάστατο, ή πολυδιάστατο, ανάλογα με τον αριθμό των μακροσκοπικών μεταβλητών
από τις οποίες εξαρτάται η κατάσταση του συστήματος. Ένα τυπικό διάγραμμα φάσεως φαίνεται
στην Εικόνα 1.3, όπου σημειώνονται και το κανονικό σημείο βρασμού ή εξατμίσεως (normal
boiling or vaporization point) με Β και το κανονικό σημείο τήξεως (normal melting point) με Α.
Επίσης φαίνονται η γραμμή εξαχνώσεως - εναποθέσεως (sublimation - deposition), η γραμμή
τήξεως - πήξεως (melting - freezing) και η γραμμή εξατμίσεως - συμπυκνώσεως (vaporization -
condensation). Φαίνεται και το τριπλό σημείο Γ όπου συνυπάρχουν οι 3 καταστάσεις. Για
παράδειγμα το τριπλό σημείο Γ του H2O είναι T = 273.16 K και P = 0.6117 kPa. Σημειώνουμε
ακόμη ότι 1 atm = 101.325 kPa, 1 bar = 100000 Pa = 100 kPa. Στην Εικόνα 1.4 παρουσιάζεται ένα
απλοποιημένο και όχι υπό κλίμακα διάγραμμα φάσεως του H2O, στην Εικόνα 1.5 παρουσιάζεται το
4
διάγραμμα φάσεως του 2 He σε μια μικρή περιοχή πιέσεων P ≤ 60 bar και πολύ χαμηλών
θερμοκρασιών T ≤ 3K, ενώ στην Εικόνα 1.6 φαίνεται το διάγραμμα φάσεως του CO2.
31
Εικόνα 1.3 Ένα τυπικό διάγραμμα φάσεως μεταξύ της στερεάς, υγρής και αέριας καταστάσεως.
Εικόνα 1.4 Απλοποιημένο και όχι υπό κλίμακα 4

Εικόνα 1.5. Το διάγραμμα φάσεως του 2 He σε
διάγραμμα φάσεως του H2O.
μια μικρή περιοχή πιέσεων P ≤ 60 bar και πολύ
χαμηλών θερμοκρασιών T ≤ 3K. 1 bar = 100 kPa,
1 atm = 101.325 kPa.
32
Εφαρμογή (Εικόνα 1.6).

Εξηγήστε χρησιμοποιώντας
το διάγραμμα φάσεως του
CO2 σε τι φάση βρίσκεται
αυτό σε πίεση 1 atm και
θερμοκρασία 273.15 K. Έχει
το CO2 κανονικό σημείο
τήξεως ή κανονικό σημείο
βρασμού; Τι είδους αλλαγή
φάσεως παθαίνει το CO2 σε 1
atm και σε ποια περίπου Εικόνα 1.6 Το διάγραμμα φάσεως του CO2. Το τριπλό σημείο
βρίσκεται σε ϑ = 56.4 οC, P = 5.11 atm. Το κρίσιμο σημείο στην κάτω
θερμοκρασία γίνεται αυτό; αριστερή μεριά του υπερκρίσιμου υγρού είναι σε ϑ = 31.1 οC, P = 73 atm.
Όπως είπαμε, στο μάθημα αυτό θα ασχοληθούμε κυρίως με τα στερεά, τα υγρά και τα αέρια.
Επίσης μπορεί να έχουμε ενδιάμεσες καταστάσεις όπως οι υγροί κρύσταλλοι (liquid crystals).
Προτού όμως προχωρήσουμε σε αυτά θα αναφερθούμε συνοπτικά σε μια από τις νεώτερες
ανακαλυφθείσες και εντυπωσιακές καταστάσεις της ύλης, το συμπύκνωμα Bose - Einstein.
33
1.4 Συμπύκνωμα Bose - Einstein.

Το συμπύκνωμα Bose - Einstein (Bose - Einstein condensate, BEC) είναι μια κατάσταση της ύλης
ενός αραιού αερίου μποζονίων ψυχραινόμενο σε θερμοκρασίες κοντά στο απόλυτο μηδέν (0 K ή
−273.15 °C). Υπ' αυτές τις συνθήκες, πολλά από τα μποζόνια καταλαμβάνουν την ίδια κβαντική
κατάσταση. Τότε, τα κβαντικά φαινόμενα αντικατοπτρίζονται σε μακροσκοπική κλίμακα. Αυτή η
κατάσταση της ύλης προβλέφθηκε από τους Satyendra Nath Bose [9] και Albert Einstein [10,
11]. O Bose, μη μπορώντας να δημοσιεύσει ένα άρθρο του σχετικά με την στατιστική των κβάντων
φωτός (που τώρα λέμε φωτόνια), το έστειλε στον Einstein ο οποίος κατάλαβε την αξία του και τον
βοήθησε να το δημοσιεύσει υποβάλλοντάς το για λογαριασμό του Bose [9]. Στη συνέχεια έγραψε
κι αυτός πάνω στο ίδιο θέμα [10, 11] επεκτείνοντας τις ιδέες του Bose για άλλα συνθετότερα
μαζικά (δηλαδή με μη αμελητέα μάζα) σωματίδια με σπιν s φυσικό πολλαπλάσιο (0, 1, 2, ...) του ħ.
Άλλωστε, κατά τον κυματοσωματιδιακό δυϊσμό (wave-particle duality) τα μαζικά σωματίδια
έχουν και κυματικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με τον Louis de Broglie [12], σε κάθε μαζικό σωματίδιο
αντιστοιχεί μήκος κύματος
h
 , (1.4.1)
p
όπου h είναι η σταθερά του Planck και p η ορμή του σωματιδίου. Λαμβάνοντας υπό όψιν και την
ειδική σχετικότητα του A. Einstein
h u2
 1 2 , (1.4.2)
m0 u c
όπου m0 είναι η μάζα ηρεμίας και u η ταχύτητα του σωματιδίου, ενώ c είναι η ταχύτητα του φωτός.
Η θεωρία του Louis de Broglie επαληθεύτηκε πρώτα με τα πειράματα περιθλάσεως ηλεκτρονίων το
1927 - που έδειξαν δηλαδή κυματικά φαινόμενα με σωματίδια - και γενικεύτηκε αργότερα από τον
Ε. Schrödinger. O Louis de Broglie τιμήθηκε το 1929 με το βραβείο Nobel για την ανακάλυψη της
κυματικής φύσεως των ηλεκτρονίων. Ενώ από τους φυσικούς που συμμετείχαν στα τα πειράματα
περιθλάσεως ηλεκτρονίων σε κρυστάλλους τιμήθηκαν με το βραβείο Nobel του 1937 οι Clinton
Joseph Davisson και George Paget Thomson.
Το αποτέλεσμα των προσπαθειών των Bose και Einstein είναι η έννοια του αερίου Bose
(Bose gas) η οποία κυβερνάται από τη λεγόμενη στατιστική Bose - Einstein την οποία θα
εξετάσετε στο μάθημα της στατιστικής φυσικής και η οποία αφορά τη στατιστική κατανομή
πανομοιότυπων σωματιδίων με σπιν s φυσικό πολλαπλάσιο (0, 1, 2, ...) του ħ, που σήμερα
ονομάζονται μποζόνια. Για τα μποζόνια ΔΕΝ ισχύει κάποια απαγορευτική αρχή όπως η
απαγορευτική αρχή του Pauli για τα φερμιόνια. Έτσι δύο ή περισσότερα μποζόνια μπορούν να
έχουν την ίδια κβαντική κατάσταση ή αλλιώς οσαδήποτε μποζόνια μπορούν να περιγράφονται με
την ίδια κυματοσυνάρτηση πράγμα που λέγεται συμπύκνωση μποζονίων (boson condensation).
34
Ψυχραίνοντας μποζόνια σε πολύ χαμηλή θερμοκρασία αυτά πίπτουν στην χαμηλότερη διαθέσιμη
ενεργειακά κβαντική κατάσταση δηλαδή «συμπυκνώνονται» πράγμα που οδηγεί σε μια νέα
κατάσταση της ύλης. Έτσι, στην περίπτωση των μποζονίων, μπορούν να κατασκευαστούν
«σύμφωνα» ή σωστότερα συνεκτικά (coherent) κύματα με μακροσκοπικό πλάτος και τέτοια
κύματα μπορούν να περιγραφούν κλασικά. Για παράδειγμα, τα φωτόνια είναι μποζόνια και το
αντίστοιχο κλασικό πεδίο είναι το γνωστό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο που ικανοποιεί τις εξισώσεις
Maxwell. Έτσι οσαδήποτε φωτόνια μπορούν καταλαμβάνουν την ίδια κβαντική κατάσταση όπως
εντός των λέιζερ (laser).
Μποζόνια δεν είναι μόνο οι φορείς των αλληλεπιδράσεων και το μποζόνιο Higgs ή τα
συνθετότερα μεσόνια αλλά και μεγαλύτερα σωματίδια που έχουν σπιν φυσικό πολλαπλάσιο (0, 1,
2,...) του ħ. Το ίδιο ισχύει και για ολόκληρα άτομα όταν έχουν ατομικό σπιν F φυσικό
πολλαπλάσιο (0, 1, 2,...) του ħ: είναι και αυτά μποζόνια.
Να σημειωθεί ότι η πρόσθεση στροφορμών είναι ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο της κβαντικής
μηχανικής και ο τρόπος που γίνεται δεν θα μας απασχολήσει εδώ.
Τι είναι όμως το ατομικό σπιν; Σε ένα άτομο έχουμε πρωτόνια και νετρόνια τα οποία
περιφέρονται κατά μία έννοια μέσα στον πυρήνα σε διαφορετικούς φλοιούς. Κάθε ένα από τα
πρωτόνια και νετρόνια έχουν, δηλαδή, εκτός από την ιδιοστροφορμή ή σπιν, τροχιακή στροφορμή
(angular momentum) η οποία είναι επίσης κβαντισμένη. Πρέπει να προσθέσουμε την τροχιακή
στροφορμή και το σπιν όλων των πρωτονίων και νετρονίων του πυρήνα για να βρούμε την ολική
πυρηνική στροφορμή (total nuclear angular momentum) Ι. Συνήθως, επειδή ο πυρήνας δρα ως μία
ενιαία οντότητα ονομάζουμε την ολική πυρηνική στροφορμή Ι (ελαφρώς καταχρηστικά ...)
πυρηνικό σπιν (nuclear spin) Ι. Μετά προσθέτουμε την τροχιακή στροφορμή και την
ιδιοστροφορμή όλων των ηλεκτρονίων που περιφέρονται γύρω από τον πυρήνα, οπότε παίρνουμε
την ολική ηλεκτρονιακή στροφορμή (total electron angular momentum), J. Η πρόσθεση των I και
J μας δίνει την ολική ατομική στροφορμή F. Συνήθως, επειδή το άτομο δρα ως μια οντότητα
ονομάζουμε την ολική ατομική στροφορμή (ελαφρώς καταχρηστικά ...) ατομική ιδιοστροφορμή ή
σπιν (atomic spin), F, το οποίο μπορεί ακόμα και να ισούται με μηδέν. Γιατί; Επειδή σωματίδια
που έχουν το ίδιο μέτρο σπιν αλλά αντίθετες διευθύνσεις (π.χ. δύο ηλεκτρόνια με σπιν +ħ/2 και
ħ/2) αλληλοαναιρούνται. Αν π.χ. τώρα το I = 0 και έχουμε περιττό αριθμό ηλεκτρονίων, τότε το F
θα οφείλεται στο ασύζευκτο ηλεκτρόνιο, θα είναι F = (1/2) ħ, και τέτοια άτομα θα είναι φερμιόνια
4
και θα ακολουθούν τη στατιστική Fermi-Dirac. Όμως, κάποια άτομα, σαν το 2 He έχουν F φυσικό
πολλαπλάσιο (0, 1, 2,...) του ħ, είναι δηλαδή μποζόνια και ακολουθούν στατιστική Bose-Einstein,
οπότε μπορούν να καταλαμβάνουν την ίδια κβαντική κατάσταση, να συμπυκνώνονται, να
φτιάχνουν συνεκτικά κύματα με μακροσκοπικό πλάτος! Οπότε σε αναλογία με το laser όπου
συμπυκνώνονται φωτόνια, μπορεί να κατασκευαστεί και ένα «ατομικό λέιζερ» [13]. Το πρώτο
35
κατασκευάστηκε στο MIT από την ομάδα του W. Ketterle το 1996. Θα μπορούσαμε ίσως να
προσθέσουμε και όλα τα ατομικά σπιν και να πάρουμε το μοριακό σπιν. Ή να προσθέσουμε όλα τα
μοριακά σπιν κ.ο.κ.!
4
Επί παραδείγματι, τo 2 He έχει πυρήνα δύο πρωτονίων και δύο νετρονίων. Τόσο το
πρωτόνιο όσο και το νετρόνιο είναι βαρυόνια, δηλαδή φερμιόνια με σπιν ħ/2. Διατάσσονται όμως
4 4
έτσι ώστε η ολική πυρηνική στροφορμή του 2 He να είναι Ι = 0. Έτσι, ο πυρήνας του 2 He είναι
4
μποζόνιο. To 2 He έχει ακόμα δύο ηλεκτρόνια που είναι κι αυτά φερμιόνια με σπιν ħ/2. Τα δύο
ηλεκτρόνια όμως τοποθετούνται στον υποφλοιό 1s (που αντιστοιχεί σε τροχιακή στροφορμή L = 0)
4
με αντίθετα σπιν, οπότε η ολική ηλεκτρονιακή στροφορμή του 2 He J = 0. Οπότε, επειδή I = 0 και
4
J = 0 συνεπάγεται ότι το ατομικό σπιν του 2 He είναι F = 0. Δηλαδή, το ουδέτερο άτομο 42 He
4
είναι μποζόνιο. Άρα, πολλά άτομα 2 He σε πολύ χαμηλή θερμοκρασία μπορούν να καταλάβουν
την ίδια κβαντική κατάσταση (BEC).
Η εντυπωσιακότερη ίσως τεκμηρίωση της BEC αφορά συμπύκνωση αερίου ατόμων
αλκαλίων ( π.χ. ρουβίδιο [14] και νάτριο [15] ) με ατομικό σπιν φυσικό πολλαπλάσιο της ħ.
Παλαιότερα, τεκμηριώσεις της BEC εμφανίστηκαν σε περιπλοκότερα συστήματα, σε χαμηλές
θερμοκρασίες. Σε αντίθεση με τους ατμούς ατόμων αλκαλίων, τα δύο συστήματα που αναφέρονται
παρακάτω δεν είναι τόσο απλά και η συμπύκνωση αφορά μόνο ένα τμήμα του συστήματος λόγω
των ισχυρών αλληλεπιδράσεων που υπάρχουν και τείνουν να κρύψουν την BEC.
(Ι) Εκμηδένιση της ηλεκτρικής αντιστάσεως δηλαδή υπεραγωγιμότητα (superconductivity)
στη στερεά κατάσταση ή φυσική συμπυκνωμένης ύλης π.χ. στα μέταλλα, που οφείλεται σε
σχηματισμό ζευγών ηλεκτρονίων που είναι γνωστά ως ζεύγη Cooper (Cooper pairs). Δηλαδή δύο
ηλεκτρόνια (που είναι φερμιόνια) «ενώνονται» (π.χ. λόγω αλληλεπιδράσεως ηλεκτρονίων -
φωνονίων) φτιάχνοντας ένα ζεύγος που είναι μποζόνιο και αυτά τα μποζονικά ζεύγη
καταλαμβάνουν την ίδια κβαντική κατάσταση. Ζεύγη Cooper εμφανίζονται και μεταξύ άλλων
φερμιονίων. Το 1972 απονεμήθηκε το βραβείο Nobel στους J. Bardeen, L. N. Cooper, J. R.
Schrieffer για τη θεωρία της υπεραγωγιμότητας που είναι σήμερα γνωστή ως θεωρία BCS [16, 17,
18]. Η υπεραγωγιμότητα ανακαλύφθηκε το 1911 από τον H. Kamerlingh Onnes [19], ο οποίος
παρατήρησε ότι κάτω από κάποια κρίσιμη θερμοκρασία (critical temperature, 𝑇𝑐 ) η ηλεκτρική
αντίσταση στον Hg (Εικόνα 1.7) και σε άλλα μέταλλα εκμηδενίζεται. Ο H. Kamerlingh Onnes
τιμήθηκε με το βραβείο Nobel το 1913 για την έρευνα των ιδιοτήτων της ύλης σε χαμηλές
θερμοκρασίες που οδήγησε μεταξύ άλλων στην παραγωγή υγρού Ηλίου. Το 1933 οι W. Meissner
και R. Ochsenfeld ανακάλυψαν μια ακόμα σημαντική ιδιότητα των υπεραγώγιμων υλικών: ένας
υπεραγωγός έχει μηδενική πυκνότητα μαγνητικής ροής (μαγνητική επαγωγή, B) [20], πράγμα που
36
είναι γνωστό σήμερα ως φαινόμενο Meissner. Δηλαδή η μαγνήτιση Μ με την οποία αποκρίνεται
το υλικό στην εφαρμογή εξωτερικού μαγνητικού πεδίου H είναι ακριβώς αντίθετή του (Μ = Η),
οπότε η πυκνότητα μαγνητικής ροής ή μαγνητική επαγωγή B = μ0 Η + μ0 Μ = 0. μ0 είναι η
μαγνητική διαπερατότητα του κενού.
Εικόνα 1.7 Αριστερά η ανακάλυψη της υπεραγωγιμότητας από τον Η. Kamerlingh Onnes, το 1911, στον
Hg [19]. Δεξιά ένα χρονολόγιο της κρίσιμης θερμοκρασίας κάτω από την οποία έχουμε
υπεραγωγιμότητα σε άλλα υλικά [21].
(ΙΙ) Eκμηδένιση της εσωτερικής

τριβής ή ιξώδους σε υγρά δηλαδή
υπερρευστότητα (superfluidity). Το
φαινόμενο παρατηρήθηκε πρώτα στο
υγρό He. Συγκεκριμένα, το 1938 οι J.F.
Allen και A.D. Misener [22]
παρουσίασαν πειραματικές ενδείξεις ότι
η υδροδυναμική του υγρού He κάτω από
2.17 K (Εικόνα 1.8) δεν ακολουθούσε
την κλασική συμπεριφορά. Σημειωτέο
4
ότι τo 2 He είναι το αφθονότερο από τα 4
Εικόνα 1.8 Το διάγραμμα φάσεως του 2 He σε μια μικρή
ισότοπα Ηλίου στη Γη, 99.99986% του περιοχή πιέσεων P ≤ 60 bar και πολύ χαμηλών
επί Γης He. Στο ίδιο τεύχος του θερμοκρασιών T ≤ 3K. Ο F. London πρώτος πρότεινε ότι η
4
υπερρευστότητα στο 2 He είναι ένα BEC φαινόμενο. Το
περιοδικού ο P. Kapitza [23] εισήγαγε
κλάσμα της συμπυκνώσεως είναι περίπου 10% σε T ≈ 0 K.
την λέξη υπερρευστό (superfluid) για να 1 bar = 100 kPa, 1 atm = 101.325 kPa.
χαρακτηρίσει αυτή την περίεργη συμπεριφορά. Την ίδια χρονιά ο F. London πρότεινε ότι η
4
υπερρευστότητα (superfluidity) αλλά και η υπεραγωγιμότητα (superconductivity) του 2 He
37
οφείλεται στην BEC [24, 25] δηλαδή ότι λόγω BEC σχηματίζεται ένα μακροσκοπικό κύμα υγρής
4
ύλης. Όπως εξηγήσαμε παραπάνω το ουδέτερο άτομο 2 He είναι μποζόνιο. Άρα, πολλά άτομα
4
2 He σε πολύ χαμηλή θερμοκρασία μπορούν να καταλάβουν την ίδια κβαντική κατάσταση (BEC).
4
Βέβαια, επειδή το υγρό 2 He είναι αρκετά πυκνό, τα πράγματα είναι κάπως πολυπλοκότερα από μια
απλή BEC και υπάρχει σημαντική συνεισφορά των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ατόμων. Το
4
διάγραμμα φάσεως του 2 He σε μια μικρή περιοχή πιέσεων P ≤ 60 bar και πολύ χαμηλών
θερμοκρασιών T ≤ 3K φαίνεται στην Εικόνα 1.8. Σημειώνεται ότι 1 bar = 100 kPa, 1 atm = 101.325
kPa, 1 Torr = 1 mmHg = 133.3224 Pa, 760 Torr = 1 atm. Το 1978 ο Pyotr Leonidovich Kapitsa
τιμήθηκε με το βραβείο Nobel για τις ανακαλύψεις του στην περιοχή της φυσικής χαμηλών
θερμοκρασιών, ενώ το 1962 τιμήθηκε με βραβείο Nobel ο Lev Landau για τις πρωτοποριακές
θεωρίες του στην φυσική συμπυκνωμένης ύλης και ειδικά για το υγρό He.
Αντιθέτως, όταν το 1995 η BEC ανακαλύφθηκε σε ψυχρούς ατμούς αλκαλίων (Εικόνα 1.9,
Εικόνα 1.10) οι πειραματικές ενδείξεις ήσαν πολύ ισχυρές. Μεταξύ άλλων BEC έχει παρατηρηθεί
σε ατμούς αερίου 87
37 Rb [14], Na [15], Li [26] και σε οιονεί σωματίδια (quasi-particles) της
φυσικής συμπυκνωμένης ύλης [27] όπως μαγνόνια, εξιτονικά πολαριτόνια κ.ο.κ. [28]. Επίσης
πρωτοπαρατηρήθηκε συμβολή μεταξύ δύο συμπυκνωμάτων Bose-Einstein ατόμων Na [29]
απομακρυσμένων κατά 40 μm, συγκεκριμένα κροσσοί συμβολής υλικών κυμάτων με περίοδο 15
μm πράγμα που απέδειξε ότι τα άτομα Na συμπεριφέρονται ωσάν φωτόνια σε laser, δηλαδή είναι
συνεκτικά (coherent). Για εικόνες συμβολής δεσμών ατόμων που βρίσκονται σε BEC δείτε τις
ιστοσελίδες του Atomic Quantum Gases @ MIT (http://cua.mit.edu/ketterle_group/home.htm).
Κατασκευάστηκε το πρώτο παλμικό atom laser [30] και επιδείχτηκε BEC σε φωτόνια εντός
κοιλότητας [31].
38
Εικόνα 1.9 (Αριστερά). Για εικόνες συμβολής δεσμών ατόμων που βρίσκονται σε BEC δείτε τις ιστοσελίδες
του Atomic Quantum Gases στο MIT (http://cua.mit.edu/ketterle_group/home.htm). Μία από αυτές
παρατίθεται εδώ. Η εικόνα (http://cua.mit.edu/ketterle_group/Projects_1997/Interference/Straight_Int.jpg)
ανήκει προφανώς στην ομάδα του MIT και είναι ευγενική προσφορά του Καθηγητή Wolfgang Ketterle.
Εικόνα 1.10 (Δεξιά). Ψευδοχρωματική απεικόνιση της κατανομής ταχυτήτων σε BEC ατμών ατόμων
87
37 Rb χαμηλώνοντας τη θερμοκρασία. Από αριστερά προς δεξιά: μόλις πριν την εμφάνιση της BEC,
μόλις μετά την εμφάνιση της BEC και σε σχεδόν καθαρή BEC [14]. Εικόνα από [32].
87
Επί παραδείγματι, στο 37 Rb η ολική πυρηνική στροφορμή ή «πυρηνικό σπιν» I = (3/2) ħ, ενώ η
ηλεκτρονιακή διαμόρφωση 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 5s1, δηλαδή έχει ένα ασύζευκτο
ηλεκτρόνιο, άρα η ολική ηλεκτρονιακή στροφορμή J = (1/2) ħ. Προκύπτει συνολικά ατομικό σπιν
F = 2 ħ, με προβολές mF = {2, 1, 0, 1, 2} ħ. Έτσι το βραβείο Nobel φυσικής του 2001
απονεμήθηκε από κοινού στους Eric Cornell, Wolfgang Ketterle και Carl Wieman για την επίτευξη
συμπύκνωσης Bose-Einstein σε αραιά αέρια ατόμων αλκαλίων καθώς και για την πρώτη μελέτη
των ιδιοτήτων των συμπυκνωμάτων. Συμπύκνωμα Bose-Einstein παρήχθη σε αραιό αέριο ατόμων
87
ρουβιδίου 87 ( 37 Rb ). Τα άτομα περιορίστηκαν με τη βοήθεια μαγνητικού πεδίου και ψυχράνθηκαν
με τη βοήθεια laser. Το συμπύκνωμα εμφανίστηκε αρχικά σε θερμοκρασία T ≈ 170 nK
(nanokelvin) και πυκνότητα ρ ≈ 2.5 × 1012 άτομα ανά cm3 και μπόρεσε να διατηρηθεί για χρόνο
πάνω από 15 s. Τρεις υπογραφές της BEC ανιχνεύτηκαν (i) Επάνω σε μια ευρεία θερμική κατανομή
ταχυτήτων των ατόμων εμφανίστηκε μια στενή κορυφή κεντρωμένη γύρω από τη μηδενική
ταχύτητα. (ii) Το κλάσμα των ατόμων που ανήκαν σε αυτή την κορυφή χαμηλών ταχυτήτων
αυξήθηκε απότομα όταν μειώθηκε περαιτέρω η θερμοκρασία. (iii) Η κορυφή παρουσίασε μια μη
θερμική (nonthermal), ανισότροπη κατανομή ταχυτήτων αναμενόμενη για την κβαντική κατάσταση
ελάχιστης ενέργειας στη μαγνητική παγίδα σε αντίθεση με την ισότροπη, θερμική κατανομή
ταχυτήτων που παρατηρήθηκε στο μη συμπυκνωμένο κλάσμα του αερίου.
Στην επίσημη ιστοσελίδα των βραβείων Nobel υπάρχει πολύ καλή παρουσίαση [33].
39
1.5 Κατάταξη στερεών σε περιοδικούς και οιονεί κρυστάλλους, άμορφα και μορφοκλάσματα.
ΣΤΕΡΕΑ.
Μπορούμε, τυπικώς, να ορίσουμε για όλες τις κατηγορίες στερεών:
ΣΤΕΡΕΟ = ΠΛΕΓΜΑ  ΒΑΣΗ (1.5.1)
Πλέγμα είναι ένα σύνολο μαθηματικών σημείων.

Βάση είναι ο δομικός λίθος, δηλαδή το άτομο, το μόριο, το ιόν, η πρωτεΐνη, το μακρομόριο κ.ο.κ.
το οποίο τοποθετούμε με καθορισμένο προσανατολισμό1 σε κάθε πλεγματικό σημείο. Πλέγμα και
βάση φτιάχνουν το στερεό.
Διακρίνονται οι παρακάτω κατηγορίες στερεών:
- κρύσταλλοι (crystals) ή περιοδικοί κρύσταλλοι (periodic crystals) ή συμβατικοί κρύσταλλοι
(conventional crystals),
- απεριοδικοί κρύσταλλοι όπως οι οιονεί κρύσταλλοι (quasi crystals),
- fractals (μορφοκλάσματα),
- άμορφα ή μη κρυσταλλικά στερεά ή ύαλοι (amorphous or non-crystalline solids or glasses).
Σύμφωνα με την International Union of Crystallography από το 1992 ο ορισμός του

κρυστάλλου έχει γενικευθεί ώστε να περιλαμβάνει όλα τα υλικά που έχουν καλά καθορισμένη
εικόνα περιθλάσεως ώστε το μεγαλύτερο μέρος της εντάσεως της περιθλάσεως να συγκεντρώνεται
σε απότομες κορυφές παρά το πάντα παρόν διασπαρμένο υπόβαθρο [34, 35, 36]. Ο ορισμός
τροποποιήθηκε τότε ώστε να συμπεριλαμβάνει περιοδικούς κρυστάλλους και απεριοδικούς
κρυστάλλους.
Η διαφορά μεταξύ περιοδικών κρυστάλλων και απεριοδικών κρυστάλλων εντοπίζεται
στην ύπαρξη συμμετρίας μετατοπίσεως ή μεταφοράς (translation symmetry) στους
περιοδικούς κρυστάλλους. Όμως οι περιοδικοί και απεριοδικοί κρύσταλλοι αλλά και τα fractals
μπορεί να έχουν άλλες συμμετρίες όπως περιστροφής ως προς άξονα, ανακλάσεως σε επίπεδο,
αντιστροφής ως προς σημείο, δηλαδή στις κατηγορίες αυτές υπάρχει ΤΑΞΗ και μάλιστα μακράς
εμβέλειας (long range order) που καλύπτει δηλαδή όλο το στερεό.
Στην περίπτωση των αμόρφων ΔΕΝ υπάρχει ΤΑΞΗ. Για την ακρίβεια, δεν υπάρχει τάξη
μακράς εμβέλειας, αλλά είναι δυνατόν να υπάρχει τάξη μικρής εμβέλειας (short range order)
πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί μια σε μικρή περιοχή να υπάρχει τάξη, αλλά διαφορετικές μικρές
περιοχές δεν έχουν την ίδιας μορφής τάξη.
11
Στα άμορφα το πλέγμα δεν έχει τάξη, οπότε όπως και να εισαχθεί ο δομικός λίθος το στερεό δεν θα έχει τάξη.
Υπάρχει όμως και η περίπτωση σε πλέγμα με τάξη να τοποθετηθούν δομικοί λίθοι με τυχαίο προσανατολισμό, οπότε το
στερεό δεν θα έχει τάξη.
40
Στην περίπτωση των κρυστάλλων ή αλλιώς περιοδικών κρυστάλλων ή αλλιώς

συμβατικών κρυστάλλων, το κρυσταλλικό πλέγμα (crystal lattice) είναι ένα σύνολο
μαθηματικών σημείων r με περιοδικότητα στο χώρο που δημιουργείται παίρνοντας σε γραμμικό
συνδυασμό ακέραιες φορές (n1, n2, n3) τα γραμμικώς ανεξάρτητα θεμελιώδη ανύσματα
μεταφοράς ή μετατοπίσεως (ΘΑΜ, primitive translation vectors) του πλέγματος a1, a2, a3,
r  n1a1  n2a2  n3a3 . (1.5.2)
Τυπικά για n1 = n2 = n3 = 0 έχουμε την αρχή των αξόνων που ταυτίζεται με κάποιο πλεγματικό
σημείο. Εφ’ όσον τα a1, a2, a3, είναι θεμελιώδη, για κάθε σημείο Α που ανήκει στο ΠΛΕΓΜΑ
υπάρχουν ακέραιοι n1, n2, n3 τέτοιοι ώστε ΟΑ = n1a1 + n2a2 + n3a3, αλλά και αντιστρόφως, για κάθε
τριάδα ακεραίων n1, n2, n3, το σημείο n1a1 + n2a2 + n3a3 ανήκει στο πλέγμα. Προφανώς,
χρειαζόμαστε 3, 2, 1 ΘΑΜ, σε τρεις, δύο, μία διαστάσεις, αντιστοίχως. Να σημειωθεί ότι συνήθως
υπάρχουν αρκετά σύνολα πιθανών θεμελιωδών ανυσμάτων. Δείτε για παράδειγμα την Εικόνα 1.11.
Λόγω της κατασκευής του κρυσταλλικού πλέγματος από τα θεμελιώδη ανύσματα μεταφοράς, οι
κρύσταλλοι έχουν μεταφορική συμμετρία (translational symmetry) και είναι ακριβώς αυτό που
τους διαχωρίζει από τους απεριοδικούς κρυστάλλους και τα άμορφα.
Εικόνα 1.11 Αριστερά. Εξήγηση σε δύο διαστάσεις της κατασκευής κρυστάλλου από το συνδυασμό
πλέγματος και βάσεως. Οι τελείες αντιπροσωπεύουν τα πλεγματικά σημεία που δίνονται από την Εξ.
(1.5.2). Όπως φαίνεται προκύπτει διαφορετικός κρύσταλλος αν στο ίδιο πλέγμα τοποθετήσουμε
διαφορετική βάση. Δεξιά. Θεμελιώδη και μη θεμελιώδη ανύσματα πλέγματος του διδιάστατου αυτού
κρυστάλλου. Όλα τα πλεγματικά σημεία μπορούν να περιγραφούν από ένα γραμμικό (ακέραιο)
συνδυασμό των θεμελιωδών πλεγματικών ανυσμάτων. Η εκλογή των θεμελιωδών ανυσμάτων δεν
είναι αναγκαστικά μοναδική. Στην εικόνα σημειώνονται δύο πιθανά ζεύγη θεμελιωδών διανυσμάτων:
ένα ερυθρό και ένα γαλανό. Το πράσινο ζεύγος τέρμα αριστερά δεν αποτελείται από θεμελιώδη
διανύσματα.
41
Με απλά λόγια μεταφορική συμμετρία σημαίνει ότι αν είμαστε σε κάποιο πλεγματικό σημείο και
μετατοπιστούμε με τη βοήθεια του γραμμικού συνδυασμού n1a1  n2a2  n3a3 σε άλλο πλεγματικό
σημείο, το περιβάλλον που αντικρίζουμε είναι ταυτόσημο, εννοείται κοιτώντας με τον ίδιο
προσανατολισμό. Ένας κρύσταλλος μπορεί να έχει και άλλου είδους συμμετρία π.χ. συμμετρία
αντιστροφής ως προς σημείο, συμμετρία περιστροφής, συμμετρία ανακλάσεως σε επίπεδο. Με
απλά λόγια συμμετρία αντιστροφής ως προς το πλεγματικό σημείο Σ σημαίνει ότι αν ενώσουμε
οποιοδήποτε άλλο πλεγματικό σημείο Α με το Σ με ένα ευθύγραμμο τμήμα ΑΣ και στη συνέχεια,
επεκτείνοντας, πάρουμε ένα άλλο ευθύγραμμο τμήμα ΣΑ΄ [ώστε (ΑΣ) = (ΣΑ΄)] πάνω στην ευθεία
ΑΣ, το Α΄ είναι πλεγματικό σημείο. Με απλά λόγια συμμετρία ανακλάσεως σε επίπεδο ε σημαίνει
ότι αν φέρουμε από οποιοδήποτε πλεγματικό σημείο Α την προβολή του Π στο επίπεδο ε και πάνω
στην ευθεία ΑΠ επεκτείνουμε άλλο τόσο, το νέο σημείο που θα βρούμε Α΄ [ώστε (ΑΠ) = (ΠΑ΄)]
είναι κι αυτό πλεγματικό σημείο. Με απλά λόγια συμμετρία περιστροφής κατά γωνία θ σημαίνει
ότι αν βρισκόμαστε σε κάποιο πλεγματικό σημείο και περιστραφούμε κατά γωνία θ, το περιβάλλον
που αντικρίζουμε είναι ταυτόσημο, εννοείται κοιτώντας με τον ίδιο προσανατολισμό. Αυτά τα
κυριότερα είδη συμμετρίας παρουσιάζονται στην Εικόνα 1.12.
Εικόνα 1.12 Τα κυριότερα είδη συμμετρίας με απλά σχήματα.
42
Ένα κρυσταλλικό πλέγμα, επειδή ορίζεται μέσω της Εξ. (1.5.2) r  n1a1  n2a2  n3a3 , έχει
πάντα συμμετρία αντιστροφής ως προς σημείο, αφού η Εξ. (1.5.2) ισχύει για όλους τους
ακεραίους, οπότε, αν πάρουμε τους αντιθέτους ακεραίους, λαμβάνουμε το αντίθετο διάνυσμα.
Ένας κρύσταλλος, όμως, μπορεί να μην έχει συμμετρία αντιστροφής διότι μπορεί να την
καταστρέψει η τοποθέτηση της βάσεως στο κάθε πλεγματικό σημείο. Αποδεικνύεται (θεώρημα
περιορισμού των δυνατών περιστροφών σε περιοδικούς κρυστάλλους, παρακάτω) ότι μόνο συμμετρίες
περιστροφής ως προς 2π/n, όπου n = 1, 2, 3, 4, 6 επιτρέπονται στους περιοδικούς κρυστάλλους. Δηλαδή
η συμμετρία μετατοπίσεως περιορίζει τη συμμετρία περιστροφής σε στροφές κατά 360ο, 180ο, 120ο,
90ο, 60ο. Οι εικόνες περιθλάσεώς τους έχουν οξείες κορυφές που αντιστοιχούν στην συγκεκριμένη
συμμετρία τους και φυσικά έχουν τάξη μακράς εμβέλειας. Συνοπτικά:
συμμετρία μετατοπίσεως ⇒ δυνατές συμμετρίες περιστροφής κατά 2π / n, n = 1, 2, 3, 4, 6
Θεώρημα περιορισμού των δυνατών περιστροφών σε περιοδικούς κρυστάλλους. Έστω a1
ένα από τα ΘΑΜ με μέτρο α = (ΟΑ). Αν υπάρχει συμμετρία περιστροφής κατά γωνία θ, τότε τα Α΄,
Α΄΄, Α΄΄΄, Α΄΄΄΄ είναι πλεγματικά σημεία τα οποία προκύπτουν από περιστροφές του ΟΑ γύρω από
το Ο ή το Α κατά θ είτε κατά τη φορά των δεικτών του ωρολογίου είτε αντιστρόφως. Επί
παραδείγματι το ΟΑΑΆ΄΄ είναι ισοσκελές τραπέζιο και φ + θ = π. Οπότε,
(𝛢𝐴΄΄) = 2 𝛼 𝑐𝑜𝑠𝜑 + 𝛼 (1.5.3)
Επίσης, επειδή ΑΆ΄΄ // ΟΑ, (ΟΑ) = α, αλλά και τα Α΄, Α΄΄ είναι πλεγματικά σημεία,
(𝛢𝐴΄΄) = 𝑚 (𝑂𝐴) = 𝑚𝛼 (1.5.4)
όπου το m είναι γενικά ακέραιος. Άρα, από τις (1.5.3) και (1.5.4) συνεπάγεται ότι
𝑚𝛼 = 2 𝛼 𝑐𝑜𝑠𝜑 + 𝛼
και επειδή 𝜑 + 𝜃 = 𝜋  𝑐𝑜𝑠𝜃 =  𝑐𝑜𝑠𝜑. Άρα
𝑐𝑜𝑠𝜃 = (1 − 𝑚)/2
Οι δυνατές λύσεις της εξισώσεως αυτής είναι για m = 0, 1, 2, 3, 1 και οι γωνίες που προκύπτουν
είναι π/3 = 2π/6, π/2 = 2π/4, 2π/3, π = 2π/2, 0, αντιστοίχως. Δείτε την Εικόνα 1.13.
43
Εικόνα 1.13 Για την απόδειξη του θεωρήματος περιορισμού των δυνατών περιστροφών σε περιοδικούς
κρυστάλλους.
Γενικά, μιλάμε μόνο για περιστροφές φυσικής («ακεραίας») τάξεως n δηλαδή κατά n = 2π / θ, όπου
n φυσικός αριθμός, ώστε δηλαδή η γωνία θ να διαιρεί ακριβώς τη γωνία 2π = 360ο.2
Εκ των παραπάνω συνάγεται ότι ένας ιδανικός κρύσταλλος εκτείνεται στο άπειρο, αφού ο
γραμμικός συνδυασμός δημιουργείται με οιουσδήποτε ακεραίους. Ένας μονοκρύσταλλος είναι η
καλύτερη πραγματική προσέγγιση ενός ιδανικού κρυστάλλου, διαφέρει από αυτόν στο ότι η
περιοδικότητα τερματίζεται μοιραία στις επιφάνειες του κρυστάλλου. Αλλά ακόμα και σε ένα
τέτοιο κρύσταλλο, υπάρχουν αποκλίσεις από την περιοδικότητα. Κάθε απόκλιση από την τέλεια
περιοδική δομή είναι μια ατέλεια (defect). Συνηθισμένες ατέλειες είναι οι κενές πλεγματικές
θέσεις, τα επιπλέον άτομα σε μεσοπλεγματικές θέσεις κ.α. αλλά και η παρουσία ξένων ατόμων,
οι λεγόμενες προσμίξεις (impurities). Ο κρύσταλλος μέσα στον οποίο βρίσκονται οι ατέλειες
ονομάζεται φιλοξενών κρύσταλλος (host crystal). Οι ιδιότητες του υλικού εξαρτώνται από τον
φιλοξενούντα κρύσταλλο και από τις ατέλειες.
Τα θεμελιώδη ανύσματα μετατοπίσεως ορίζουν τη θεμελιώδη κυψελίδα (ΘΚ, primitive cell),
η οποία είναι ευθύγραμμο τμήμα σε 1Δ, παραλληλόγραμμο σε 2Δ, πρίσμα σε 3Δ και έχει τις ιδιότητες:
 η επανάληψη της ΘΚ με την βοήθεια των ΘΑΜ γεμίζει όλο το χώρο χωρίς κενά ή
επικαλύψεις, και
 σε κάθε θεμελιώδη κυψελίδα αντιστοιχεί ένα πλεγματικό σημείο.
Να σημειωθεί ότι η θεμελιώδης κυψελίδα, στους περιοδικούς κρυστάλλους, είναι μία αν και η
εκλογή της δεν είναι μοναδική. Δηλαδή μπορεί να υπάρχει και άλλη θεμελιώδης κυψελίδα ΘΚ΄
2
Η γωνία περιστροφής θ πρέπει να είναι υποχρεωτικά διαιρέτης του 2π = 360 ο. Αν δεν είναι, τότε η διαίρεση 360ο/θ
θα αφήνει υπόλοιπο, π.χ. αν η γωνία είναι 14 ο, τότε μετά από 26 διαδοχικές περιστροφές θα καταλήξει σε 364 ο δηλαδή
ένας κύκλος και 4ο, άρα όχι στο αρχικό πλεγματικό σημείο Α. Αλλά ούτε και με 25 περιστροφές γίνεται, αφού θα
καταλήξουμε στις 350ο δηλαδή ένας κύκλος μείον 10ο. Δηλαδή έτσι δεν καταλήγουμε στο αρχικό πλεγματικό σημείο.
Σημειωτέον 360 = 23 32 5.
44
επαναλαμβάνοντας την οποία να γεμίζει όλος ο χώρος χωρίς κενά ή επικαλύψεις. Όμως δεν
χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε δύο κυψελίδες μαζί για να καλύψουμε όλο το χώρο χωρίς κενά ή
επικαλύψεις. Οι πιθανές διαφορετικές θεμελιώδεις κυψελίδες ενός συγκεκριμένου πλέγματος έχουν
τον ίδιο όγκο 𝑉 𝛩𝛫 (σε 3Δ) ή το ίδιο εμβαδό 𝑆 𝛩𝛫 ( σε 2Δ) ή το ίδιο μήκος 𝐿𝛩𝛫 (σε 1Δ).
Μια κυψελίδα που χρησιμοποιείται ως μονάδα επαναλήψεως για να καλύψει όλο το χώρο
χωρίς κενά ή επικαλύψεις ονομάζεται για το λόγο αυτό μοναδιαία κυψελίδα (unit cell). Βεβαίως,
μπορούμε να καλύψουμε το χώρο με μεγαλύτερη κυψελίδα από τη θεμελιώδη κυψελίδα ως μονάδα
επαναλήψεως. Μια τέτοια μοναδιαία κυψελίδα περιέχει περισσότερα του ενός πλεγματικά σημεία,
έχει μεγαλύτερο όγκο (3Δ) ή εμβαδό (2Δ) ή μήκος (1Δ) από μια θεμελιώδη κυψελίδα. Δηλαδή η
ΘΚ είναι η μικρότερη μοναδιαία κυψελίδα. Με άλλα λόγια μια θεμελιώδης κυψελίδα είναι
μοναδιαία αλλά δεν συμβαίνει αναγκαστικά το αντίστροφο.
Κρυσταλλικά πλέγματα ή αλλιώς πλέγματα Bravais σε 1Δ, 2Δ, 3Δ.

Τα είδη των κρυσταλλικών πλεγμάτων σε 1Δ και σε 2Δ απεικονίζονται στην Εικόνα 1.14. Σε μία
διάσταση υπάρχει ένα μόνο είδος κρυσταλλικού πλέγματος και η ΘΚ είναι το ευθύγραμμο τμήμα
που ενώνει δύο διαδοχικά πλεγματικά σημεία με τη βοήθεια του ΘΑΜ. Το μήκος της ΘΚ είναι
1
𝐿𝛩𝛫 = |a⃗1 | , όπου a⃗1 είναι το ΘΑΜ. Όπως αναμενόταν, η ΘΚ έχει 2 × 2 = 1 πλεγματικό σημείο. Η
θεμελιώδης κυψελίδα Wigner-Seitz (ΘΚWS) είναι η περιοχή του χώρου γύρω από ένα
πλεγματικό σημείο που βρίσκεται εγγύτερα σε αυτό το πλεγματικό σημείο παρά στα υπόλοιπα
πλεγματικά σημεία. Η ΘΚWS, καθώς ορίζεται με τον τρόπο που αναφέρθηκε, είναι μοναδική.
Την περιοχή αυτή ορίζουν οι μεσοκάθετες των ευθυγράμμων τμημάτων που συνδέουν το
πλεγματικό σημείο με τα διπλανά του πλεγματικά σημεία. Σε 1Δ η ΘΚWS είναι το γαλάζιο
|a
⃗ 1|
ευθύγραμμο τμήμα που σημειώνεται στην Εικόνα 1.14. Προφανώς 𝐿𝛩𝛫
΅𝑊𝑆 = 2 = |a⃗1 |.
2
45
Εικόνα 1.14 Τα είδη των κρυσταλλικών πλεγμάτων σε μία διάσταση (1Δ) και σε δύο διαστάσεις (2Δ).
Φαίνονται τα ΘΑΜ και με γαλάζιο οι ΘΚ Wigner-Seitz.
Σε 2Δ το παραλληλόγραμμο που ορίζουν τα ΘΑΜ είναι η ΘΚ, ενώ η γαλάζια περιοχή γύρω
από κάποιο πλεγματικό σημείο αντιπροσωπεύει τη θεμελιώδη κυψελίδα Wigner-Seitz. Σε 2Δ το
εμβαδό της θεμελιώδους κυψελίδας είναι 𝑆 𝛩𝛫 = |a⃗1 × a⃗2 | , όπου a⃗1 , a⃗2 είναι τα ΘΑΜ. Προφανώς
𝛩𝛫
θα πρέπει να ισχύει 𝑆𝑊𝑆 = 𝑆 𝛩𝛫 αφού και οι δύο έχουν ένα πλεγματικό σημείο και γεμίζουν το 2Δ
χώρο χωρίς κενά ή επικαλύψεις. Σαν άσκηση, αυτό μπορεί να αποδειχτεί για κάθε ένα από τα 2Δ
πλέγματα Bravais. Σε 2Δ υπάρχουν πέντε μόνο κρυσταλλικά πλέγματα που απεικονίζονται στην
Εικόνα 1.14. Στο πλάγιο (oblique) πλέγμα |a⃗1 | ≠ |a⃗2 | και η μεταξύ τους γωνία 𝜑 ≠ 90𝜊 . Στο
ορθογωνικό (rectangular) πλέγμα |a⃗1 | ≠ |a⃗2 | αλλά 𝜑 = 90𝜊 . Στο τετραγωνικό (square) πλέγμα
|a⃗1 | = |a⃗2 | και 𝜑 = 90𝜊 . Στο (ισοπλευρο) τριγωνικό ((equilateral) triangular) πλέγμα |a⃗1 | = |a⃗2 |
και 𝜑 = 60𝜊 ή εναλλακτικά 𝜑 = 120𝜊 . Το (ισοπλευρο) τριγωνικό πλέγμα ονομάζεται εναλλακτικά
και εξαγωνικό (hexagonal). Στο ρομβικό (rhombic) πλέγμα |a⃗1 | = |a⃗2 | αλλά 𝜑 ≠ 90𝜊 και 𝜑 ≠
60𝜊 ή 120𝜊 . Το ρομβικό πλέγμα ονομάζεται εναλλακτικά και κεντρωμένο ορθογωνικό (centered
rectangular).
46
Σε 3Δ υπάρχουν 14 πλέγματα Bravais, που χωρίζονται σε 7 κρυσταλλικά συστήματα. Η ΘΚ

είναι το παραλληλεπίπεδο που ορίζουν τα ΘΑΜ και έχει όγκο 𝑉 𝛩𝛫 = |a⃗1 ∙ (a⃗2 × a⃗3 )|. Η ΘΚWS
ορίζεται με τον τρόπο που αναφέρθηκε παραπάνω γύρω από ένα πλεγματικό σημείο και ισχύει
𝛩𝛫
𝑉𝑊𝑆 = 𝑉 𝛩𝛫 αφού και οι δύο έχουν ένα πλεγματικό σημείο και γεμίζουν τον 3Δ χώρο χωρίς κενά ή
επικαλύψεις. Σαν άσκηση, αυτό μπορεί να αποδειχτεί για κάθε ένα από τα 3Δ πλέγματα Bravais.
Παρατήρηση a⃗1 ∙ (a⃗2 × a⃗3 ) = a⃗3 ∙ (a⃗1 × a⃗2 ) = a⃗2 ∙ (a⃗3 × a⃗1 ).
Στην περίπτωση των οιονεί κρυστάλλων πάλι υπάρχει ΤΑΞΗ και μάλιστα μακράς
εμβέλειας αλλά δεν υπάρχει μεταφορική συμμετρία. Μπορεί να υπάρχουν όμως άλλου τύπου
συμμετρίες όπως συμμετρία περιστροφής κ.ο.κ. Οι οιονεί κρύσταλλοι συχνά έχουν τοπικά
συμμετρία περιστροφής 2π / n, n = 5, n > 6 οι οποίες απαγορεύονται στους περιοδικούς
κρυστάλλους. Ολόκληρος ο χώρος μπορεί να καλυφθεί χρησιμοποιώντας περισσότερες από μία
μοναδιαίες κυψελίδες. Η εικόνα περιθλάσεως (diffraction pattern) στην περίπτωση των οιονεί
κρυστάλλων έχει σχετικά οξείες και πάλι κορυφές όπως περίπου στην περίπτωση των περιοδικών
κρυστάλλων αλλά με άλλες «υποβόσκουσες» συμμετρίες. Οι θέσεις των κορυφών της περιθλάσεως
1+√5 𝜋
μπορεί π.χ. να συνδέονται με τη χρυσή τομή 𝜑 = = 2 cos 5 ≈ 1.618 … που σχετίζεται και με
2
πενταγωνικές, δεκαγωνικές συμμετρίες ή και άλλες συμμετρίες περιστροφής που είναι

απαγορευμένες στους περιοδικούς κρυστάλλους. Ενώ στην περίπτωση περιοδικών κρυστάλλων 3
ακέραιοι είναι αρκετοί για να χαρακτηρίσουν την εικόνα περιθλάσεως σε 3 διαστάσεις, στην
περίπτωση των οιονεί κρυστάλλων χρειάζονται n > 3 ακέραιοι.
Ένα παράδειγμα οιονεί κρυσταλλικού πλέγματος σε 1 διάσταση είναι η ακολουθία
Fibonacci η οποία έχει δύο δομικά στοιχεία ή κυψελίδες: ένα μακρύτερο (L, long) και ένα
κοντύτερο (S, short) ευθύγραμμο τμήμα και κανόνα διογκώσεως (φουσκώματος, αυξήσεως,
inflation rule) ότι L  LS (το L και αμέσως μετά το S) και S  L. Αν  σημαίνει πληθυσμός,
αριθμός, τότε οι διαδοχικές γενεές που προκύπτουν είναι:
γενεά ακολουθία τμημάτων  γενεάς ( L,  S)
0η S 1(0,1)
1η L 1(1,0)
2η LS 2(1,1)
3η LSL 3(2,1)
4η LSLLS 5(3,2)
5η LSLLSLSL 8(5,3)
6η LSLLSLSLLSLLS 13(8,5)
7η LSLLSLSLLSLLSLSLLSLSL 21(13,8)
8η LSLLSLSLLSLLSLSLLSLSLLSLLSLSLLSLLS 34(21.13)
47
...
Όμως 2/1 = 2, 3/2 = 1.5, 5/3 = 1.6̅, 8/5 =1.6, 13/8 = 1.625, 21/13 = 1.615…, 34/21 = 1.619…
Όπως φαίνεται, αλλά και αποδεικνύεται
 𝛾+1 𝛾𝜀𝜈𝜀ά𝜍  𝐿 𝛾 𝛾𝜀𝜈𝜀ά𝜍
lim = 𝜑, αλλά και lim = 𝜑, όπου
𝛾→∞  𝛾 𝛾𝜀𝜈𝜀ά𝜍 𝛾→∞  𝑆 𝛾 𝛾𝜀𝜈𝜀ά𝜍
1+√5 𝜋
𝜑= = 2 cos 5 ≈ 1.618 … (1.5.5)
2
είναι η λεγόμενη χρυσή τομή (golden ratio).

Ιστορικός ορισμός της χρυσής τομής, φ (πρώτη αναφορά στα στοιχεία του Ευκλείδη). Χωρίζουμε
ένα ευθύγραμμο τμήμα σε δύο μέρη ένα μακρύτερο (L) και ένα κοντότερο (S) και αναζητούμε ποιο
𝐿+𝑆 𝐿
είναι το πηλίκο 𝜑 = 𝐿 / 𝑆 έτσι ώστε = 𝑆 = 𝜑. Επειδή τα 𝐿, 𝑆 είναι θετικές ποσότητες3 εύκολα
𝐿
1+√5 𝜋
αποδεικνύεται ότι 𝜑 = = 2 cos ≈ 1.618 …
2 5
Η χρήση του ονόματος «γενεά» προέρχεται από την αρχική διατύπωση του προβλήματος
από τον Leonardo di Pisa αλλιώς γνωστό ως Fibonacci, στο βιβλίο του Liber Abaci (1202). Αυτή
είναι η πρώτη, ως φαίνεται, διατύπωση του προβλήματος στη Δύση, αλλά στην Ινδία η ανάπτυξη
τη ακολουθίας έγινε αιώνες πριν από τους Pingala (~ 200 π.Χ.), Virahanka (~700 μ.Χ.), Gopala
(1153 μ.Χ.). Η αρχική λοιπόν διατύπωση στην Ιταλία έγινε με γενεές κουνελιών. Αρχικά υπάρχει
ένα ζεύγος ανώριμο που ωριμάζει σε ένα μήνα και μπορεί να γεννήσει ένα ζεύγος νέων
κουνελιών σε ακόμα ένα μήνα. Οπότε, αν όλα τα ζεύγη κουνελιών ωριμάζουν και τεκνοποιούν με
τον ίδιο τρόπο, αν ονομάζουμε A το ανώριμο ζεύγος και Ω το ώριμο ζεύγος, ανά μήνα ο
πληθυσμός των κουνελιών σε ζεύγη θα είναι: A, Ω, ΩΑ, ΩΑΩ, ΩΑΩΩΑ, κ.ο.κ. δηλαδή υπάρχει ο
κανόνας διογκώσεως ή αυξήσεως πληθυσμού εν προκειμένῳ ΑΩ, ΩΩΑ.
Η ακολουθία Fibonacci έχει self-similarity (αυτο-ομοιότητα) δηλαδή κάθε μέλος της
σειράς περιέχει όλη τη δομή ή αλλιώς από κάθε μέλος της σειράς προκύπτει όλη η δομή (δείτε
τους Πίνακες 1.6 και 1.7 και την Εικόνα 1.15). Αν θεωρήσουμε τα μεγαλύτερα τμήματα Λ = LS και
Σ = L, διογκώσουμε δηλαδή τις κυψελίδες τότε μπορούμε να φτιάξουμε μια άλλη ακολουθία η
οποία παρουσιάζεται στον Πίνακα 1.6.
Πίνακας 1.6 Διόγκωση (Inflation)

γενεά ακολουθία τμημάτων νέα ακολουθία τμημάτων νέα γενεά
η
0 S
η
1 L Σ 0η
2η LS Λ 1η
3η LSL ΛΣ 2η
3
Με κανονικά γράμματα συμβολίζουμε τα ευθύγραμμα τμήματα (π.χ. L) και με πλάγια (π.χ. L) τα
μήκη τους.
48
4η LSLLS ΛΣΛ 3η
5η LSLLSLSL ΛΣΛΛΣ 4η
6η LSLLSLSLLSLLS ΛΣΛΛΣΛΣΛ 5η
7η LSLLSLSLLSLLSLSLLSLSL ΛΣΛΛΣΛΣΛΛΣΛΛΣ 6η
8η LSLLSLSLLSLLSLSLLSLSLLSLLSLSLLSLLS ΛΣΛΛΣΛΣΛΛΣΛΛΣΛΣΛΛΣΛΣΛ 7η
Ας θεωρήσουμε ότι τα τμήματα L, S υπακούουν στη χρυσή τομή δηλαδή (L+S) / L = L / S = φ. Ας

χωρίσουμε το L στα μικρότερα τμήματα, λ, σ ούτως ώστε ο χωρισμός αυτός να υπακούει στη χρυσή
𝐿 𝜆+𝜎
τομή, δηλαδή 𝐿 = 𝜆 + 𝜎 και 𝜆 / 𝜎 = 𝜑 = (𝜆 + 𝜎) /𝜆. Τότε 𝑆 = 𝜑 = (𝜆+𝜎)/𝜆 = 𝜆. Δείτε τον
Πίνακα 1.7.
Πίνακας 1.7 Συρρίκνωση (Deflation)

γενεά ακολουθία τμημάτων νέα ακολουθία τμημάτων νέα γενεά
σ 0η
0η S λ 1η
1η L λσ 2η
2η LS λσλ 3η
3η LSL λσλλσ 4η
4η LSLLS ... ...
η
5 LSLLSLSL
η
6 LSLLSLSLLSLLS
7η LSLLSLSLLSLLSLSLLSLSL
η
8 LSLLSLSLLSLLSLSLLSLSLLSLLSLSLLSLLS
S>L>LS>LSL> LSLLS>LSLLSLSL>
Εικόνα 1.15 Η αυτο-ομοιότητα (self-similarity) σε μια ακολουθία Fibonacci, το πιο φημισμένο
παράδειγμα απεριοδικού πλέγματος σε 1 διάσταση. Η ακολουθία μπορεί να επαναδημιουργηθεί,
επανορίζοντας τη μακριά (long, L) και την κοντή (short, S) κυψελίδα [37].
Ένα παράδειγμα οιονεί κρυστάλλου σε 2 διαστάσεις είναι το πλακόστρωτο Penrose

(Penrose tiling) που αποδίδεται στην Εικόνα 1.16. Το 1974 ο Roger Penrose βρήκε ένα τρόπο να
καλύψει ένα επίπεδο με απεριοδικό τρόπο χρησιμοποιώντας 2 ρομβικές κυψελίδες με ίδιο μήκος
πλευρών αλλά με διαφορετικές οξείες γωνίες (η μία με 72ο και η άλλη με 36ο). Φαίνονται στο
σχήμα παραπάνω. Ο κανόνας με τον οποίο τοποθετούμε τα πλακάκια είναι ότι δύο ρόμβοι
επιτρέπεται να ακουμπήσουν αν τα βέλη στην κοινή τους ακμή συμφωνούν. Το εμβαδό ενός
49
𝑆𝑓𝑎𝑡 sin72𝑜
ρόμβου είναι 𝑆 = 𝑎2 sin𝜃 όπου θ είναι η οξεία ή η αμβλεία γωνία του. Έτσι = sin36𝑜 =
𝑆𝑠𝑙𝑖𝑚
2𝜋 𝜋 𝛴𝜐𝜒𝜈ό𝜏𝜂𝜏𝛼
2cos36𝑜 = 2cos 10 = 2cos 5 = 𝜑. Επίσης αποδεικνύεται ότι 𝛴𝜐𝜒𝜈ό𝜏𝜂𝜏𝛼 𝑓𝑎𝑡 = 𝜑.
𝑠𝑙𝑖𝑚
Εικόνα 1.16 Ένα παράδειγμα οιονεί κρυστάλλου σε 2 διαστάσεις είναι το πλακόστρωτο Penrose
(Penrose tiling).
50
Η ύπαρξη απεριοδικών κρυστάλλων

επιβεβαιώνεται πειραματικά με την ασυνήθη
συμμετρία περιθλάσεως που αποκαλύπτει
συμμετρία περιστροφής κατά 2π / n, όπου n ≠
2, 3, 4, 6. Το 1982 ο Dan Shechtman
παρατήρησε σε ένα κράμα Al-Mn εικόνα
περιθλάσεως με συμμετρία περιστροφής κατά
2π/10 = π/5, όπως στην Εικόνα 1.17.
Χρειάστηκε δύο έτη για να δημοσιεύσει (1984)
την ανακάλυψή του [38] για την οποία
τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ Χημείας το 2011.
Εικόνα 1.17 Εικόνα περιθλάσεως με συμμετρία
περιστροφής κατά 2π/10 = π/5.
Μια δομή έχει αυτο-ομοιότητα (self-similarity) όταν επαναλαμβάνεται αυτούσια σε

άπειρο βαθμό μεγεθύνσεως ή σε εναλλακτική διατύπωση κάθε μέλος της σειράς μεγεθύνσεως
περιέχει ολόκληρη τη δομή. Ένα παράδειγμα αυτό-ομοιότητας παρουσιάζεται στην Εικόνα 1.18.
Θεωρούμε ένα τετράγωνο (1ο). Ενώνουμε τα μέσα των
πλευρών του ώστε να σχηματιστεί ένα εσωτερικό τετράγωνο
(2ο). Στην συνέχεια ενώνουμε τα μέσα των πλευρών του 2ου
ώστε να σχηματιστεί ένα 3ο τετράγωνο. Η διαδικασία μπορεί
να συνεχιστεί επί άπειρον. Μπορούμε μάλιστα να
θεωρήσουμε ότι με την επί άπειρον επανάληψη της
διαδικασίας, το κέντρο του σχήματος είναι και αυτό
πλεγματικό σημείο, κι ας το πούμε Κ. Σε κάθε κορυφή του
τετραγώνου βάζουμε από ένα «κυκλικό» δομικό λίθο. Η δομή
που σχηματίζεται είναι αυτό-όμοια διότι κάθε μέλος της
σειράς μεγεθύνσεως (κάθε τετράγωνο) περιέχει όλη τη δομή.
Στη δομή αυτή υπάρχει τάξη, αλλά όχι μεταφορική Εικόνα 1.18 Ένα παράδειγμα αυτό-
ομοιότητας.
συμμετρία, δεν είναι δηλαδή κρύσταλλος. Η δομή έχει
διάφορα άλλα είδη συμμετρίας. Για παράδειγμα υπάρχει συμμετρία περιστροφής κατά π/2 ως προς
άξονα που διέρχεται από το Κ και είναι κάθετος στο επίπεδο του σχήματος. Επίσης υπάρχει
συμμετρία αντιστροφής ως προς Κ και συμμετρία ανακλάσεως ως προς επίπεδα κάθετα στο σχήμα
που διέρχονται από την ββ΄ και την γγ΄. Ακόμα, αν και τετριμμένο, έχει συμμετρία ανακλάσεως στο
επίπεδο της σελίδας.
51
Αν ονομάσουμε α την πλευρά του αρχικού τετραγώνου, τότε η πλευρά του επομένου
√2
(περιστραμμένου) τετραγώνου είναι 𝜒 = 𝛼 , ενώ η πλευρά του επομένου, ιδίου προσανατολισμού
2
√2
με το αρχικό, τετραγώνου είναι 𝜓 = 𝜒 . Οπότε, ο λόγος των χαρακτηριστικών μηκών δύο
2
διαδοχικών, ιδίου προσανατολισμού τετραγώνων (τον οποίο θα ονομάσουμε κατόπιν παράγοντα

𝑎
κλιμακώσεως) είναι 𝑠 = 𝜓 = 2.
Στην Εικόνα 1.19 περιγράφονται δύο αυτο-όμοιες δομές με πενταγωνική συμμετρία. Σε

ένα κανονικό πεντάγωνο φέρουμε τις διαγωνίους, οπότε σχηματίζεται εσωτερικά ένα μικρότερο
αντεστραμμένο κανονικό πεντάγωνο. Για να πάρουμε πεντάγωνο ιδίου προσανατολισμού με το
αρχικό θα πρέπει να εφαρμόσουμε τη διαδικασία ακόμα μια φορά. Αυτό μπορεί να συνεχιστεί επί
άπειρον φτιάχνοντας μια δομή με μεγάλη τάξη όπου κάθε μέλος της σειράς περιέχει ολόκληρη τη
δομή. Η δομή είναι δηλαδή αυτο-όμοια. Το κέντρο του σχήματος Κ μπορεί να θεωρηθεί, με άπειρη
επανάληψη της διαδικασίας, ως πλεγματικό σημείο. Σε κάθε κορυφή των πενταγώνων, δηλαδή σε
κάθε πλεγματικό σημείο, ακριβώς πάνω στο πλεγματικό σημείο, ας βάλουμε από ένα «κυκλικό»
δομικό λίθο. Κάθε μέλος της σειράς έχει συμμετρία περιστροφής γύρω από το Κ κατά 2π/5, αλλά
όχι συμμετρία μεταφοράς ούτε συμμετρία αντιστροφής ως προς σημείο, ούτε ως προς το Κ. Κάθε
μέλος της σειράς έχει επίσης συμμετρία ανακλάσεως σε επίπεδο και συγκεκριμένα σε κάθε επίπεδο
κάθετο στη δομή το οποίο περνά από τις κορυφές διαδοχικών, αντεστραμμένων μεταξύ τους
κανονικών πενταγώνων. Επίσης, αν και τετριμμένο, έχει συμμετρία ανακλάσεως στο επίπεδο της
σελίδας. Μπορούμε μάλιστα να αποδείξουμε ότι π.χ. στο σχήμα αριστερά λ / σ = φ αλλά και χ / λ =
φ όπου χ = σ + ψ + σ . Μια άλλη επιλογή είναι να ενώσουμε τα μέσα των πλευρών ενός κανονικού
πενταγώνου οπότε πάλι σχηματίζεται ένα μικρότερο εσωτερικό κανονικό πεντάγωνο κ.ο.κ.
Εικόνα 1.19 Αυτο-όμοια πεντάγωνα. Δύο απλές δομές που σχηματίζονται με τη βοήθεια κανονικού
πενταγώνου. Αριστερά το εσωτερικότερο κανονικό πεντάγωνο σχηματίζεται από τις τομές των
διαγωνίων. Δεξιά το εσωτερικότερο κανονικό πεντάγωνο σχηματίζεται από τα μέσα των πλευρών.
Κάθε πεντάγωνο περιέχει όλη τη δομή. Υπάρχει συμμετρία περιστροφής κατά 2π/5 γύρω από το κέντρο
του κάθε σχήματος, αλλά δεν υπάρχει συμμετρία μεταφοράς ούτε συμμετρία αντιστροφής ως προς
σημείο. Υπάρχει όμως συμμετρία ανακλάσεως σε επίπεδο και συγκεκριμένα σε κάθε επίπεδο κάθετο
στις δομές το οποίο περνά από τις κορυφές διαδοχικών, αντεστραμμένων μεταξύ τους κανονικών
πενταγώνων. Μπορούμε να αποδείξουμε ότι π.χ. στο σχήμα αριστερά λ / σ = φ αλλά και χ / λ = φ όπου χ
=σ+ψ+σ...
52
Το fractal (μορφόκλασμα) είναι μια δομή με αυτο-ομοιότητα ώστε επαναλαμβάνεται

αυτούσια σε άπειρο βαθμό μεγεθύνσεως δηλαδή κάθε μέλος της σειράς μεγεθύνσεως περιέχει
ολόκληρη τη δομή. Αυτο-ομοιότητα μπορεί να υπάρχει και στους οιονεί κρυστάλλους αλλά
πιθανόν και σε άλλες δομές (όπως για παράδειγμα οι δύο δομές με πενταγωνική συμμετρία και η
δομή με τετραγωνική συμμετρία που παρουσιάστηκαν παραπάνω). Όμως, επιπλέον το
μορφόκλασμα έχει κλασματική διάσταση (κατά Hausdorff) με την έννοια που ορίζεται
παρακάτω, ενώ ένα αυτο-όμοιο σχήμα δεν είναι απαραίτητο να έχει κλασματική διάσταση. Ας
ονομάσουμε i τη γενεά (generation) του αντικειμένου και N τον αριθμό των νέων αντικειμένων
που δημιουργούνται κάθε φορά από ένα παλαιό αντικείμενο. Έστω ℓi το χαρακτηριστικό μήκος της
γενεάς i, τότε ο παράγοντας κλιμακώσεως
ℓ𝑖
(scaling factor) ορίζεται εδώ ως 𝑠 = .
ℓ𝑖+1
Ορίζουμε την κατά Hausdorff διάσταση

ln𝑁
μέσω της σχέσεως 𝑁 = 𝑠 𝑑 ⟺ 𝑑 = . Για τα
ln𝑠
αντικείμενα που απεικονίζονται στην Εικόνα

1.20, αυτός ο ορισμός δίνει τις αναμενόμενες
διαστάσεις 1 (για το ευθύγραμμο τμήμα), 2
(για το τετράγωνο), 3 (για τον κύβο). Επί
παραδείγματι, παίρνοντας το μισό
χαρακτηριστικό μήκος (s = 2) δημιουργούμε N
= 2 νέα ευθύγραμμα τμήματα, Ν = 4 νέα
τετράγωνα και Ν = 8 νέους κύβους. Οπότε
Εικόνα 1.20 Για τον ορισμό της κατά Hausdorff
ln𝑁
χρησιμοποιώντας τη σχέση 𝑁 = 𝑠 𝑑 ⟺ 𝑑 = , διαστάσεως.
ln𝑠
η διάσταση προκύπτει d = 1 για το ευθύγραμμο τμήμα που διαιρείται επ' άπειρον, d = 2 για το
τετράγωνο που διαιρείται επ' άπειρον, και d = 3 για τον κύβο που διαιρείται επ' άπειρον. Πράγμα
αναμενόμενο, συμβαδίζει με την διαίσθησή μας ότι ένα σημείο έχει διάσταση 0, μια ευθύγραμμο
τμήμα 1, ένα επίπεδο σχήμα 2, ένα στερεό σχήμα 3. Το ευθύγραμμο τμήμα, το τετράγωνο και ο
κύβος που διαιρούνται επ' άπειρον έχουν φυσική διάσταση (1, 2, 3 αντιστοίχως), όχι κλασματική,
οπότε δεν μπορούν να θεωρηθούν μορφοκλάσματα.
ℓ𝑖
Στο παράδειγμα αυτο-ομοιότητας με το τετράγωνο που συζητήθηκε λίγο πριν 𝑠 = ℓ = 2.
𝑖+1
Επειδή με τη συνολική διεργασία που περιγράφτηκε, από ένα παλαιό αντικείμενο δημιουργείται
ένα νέο αντικείμενο, 𝑁 = 1. Άρα 𝑁 = 𝑠 𝑑 ⟺ 1 = 2 𝑑 ⟺ 𝑑 = 0. Δηλαδή, ενώ η δομή που
σχηματίζεται είναι αυτο-όμοια αφού κάθε μέλος της σειράς μεγεθύνσεως περιέχει ολόκληρη τη
53
δομή, η διάσταση d = 0, δηλαδή δεν πρόκειται για μορφόκλασμα, από διαστατική άποψη η δομή
είναι ισοδύναμη με ένα σημείο.
Παράδειγμα. Μπορούμε να εφαρμόσουμε την ίδια διαδικασία σε ένα ισόπλευρο τρίγωνο, δηλαδή
να ενώνουμε τα μέσα των πλευρών του σχηματίζοντας κάθε φορά 4 μικρότερα ισόπλευρα τρίγωνα.
ℓ𝑖
Και τώρα 𝑠 = ℓ = 2. Αν κρατήσουμε και τα 4 μικρότερα τρίγωνα, τότε 𝛮 = 4. Άρα 𝑁 = 𝑠 𝑑 ⟺
𝑖+1
𝑑
4 = 2 ⟺ 𝑑 = 2, οπότε και πάλι ενώ η δομή είναι αυτο-όμοια δεν πρόκειται για μορφόκλασμα.
Ενώ αν π.χ. εξαιρούμε κάθε φορά το μεσαίο τρίγωνο, όπως φαίνεται στην Εικόνα 1.21, τότε 𝛮 = 3.
ln3
Άρα, 𝑁 = 𝑠 𝑑 ⟺ 3 = 2 𝑑 ⟺ 𝑑 = ln2 ≈ 1.5849 …. Η d δεν είναι φυσικός αριθμός, αλλά 1 < d < 2,
άρα η δομή είναι μορφόκλασμα, το λεγόμενο τρίγωνο Sierpinski. Το ότι 1 < d < 2 σημαίνει ότι η
δομή είναι κάτι παραπάνω από μονοδιάστατη αλλά κάτι λιγότερο από διδιάστατη αφού αφήνει
κενά στο διδιάστατο χώρο.
Εικόνα 1.21 Διαδοχικές γενεές ενός τριγώνου Sierpinski. Κάθε φορά εξαιρούμε το μεσαίο ισόπλευρο
ln3
τρίγωνο. Η δομή είναι μορφόκλασμα (fractal) με διάσταση Hausdorff 𝑑 = ≈ 1.5849 … < 2.
ln2
Παράδειγμα. Ξεκινώντας από ένα ευθύγραμμο τμήμα το χωρίζουμε σε τρία ίσα μέρη, αλλά
ℓ𝑖
εξαιρούμε το μεσαίο (Εικόνα 1.22). Τώρα 𝑠 = ℓ = 3, ενώ 𝛮 = 2. Άρα, 𝑁 = 𝑠 𝑑 ⟺ 2 = 3 𝑑 ⟺
𝑖+1
ln2
𝑑 = ln3 ≈ 0.6309 …. Η d δεν είναι φυσικός αριθμός, οπότε η δομή είναι μορφόκλασμα, η λεγόμενη
Cantor dust (σκόνη). Μάλιστα 0 < d < 1 που σημαίνει ότι η δομή είναι κάτι παραπάνω από
μηδενοδιάστατη και κάτι λιγότερο από μονοδιάστατη αφού αφήνει κενά στο μονοδιάστατο χώρο.
Παράδειγμα. Ξεκινώντας από ένα ευθύγραμμο τμήμα το χωρίζουμε σε τρία ίσα μέρη, με βάση το
μεσαίο φτιάχνουμε ένα ισόπλευρο τρίγωνο αλλά μετά σβήνουμε τη βάση του (Εικόνα 1.23). Τώρα
ℓ𝑖 ln4
𝑠=ℓ = 3, ενώ 𝛮 = 4. Άρα, 𝑁 = 𝑠 𝑑 ⟺ 4 = 3 𝑑 ⟺ 𝑑 = ln3 ≈ 1.2618 … > 1. Η d δεν είναι
𝑖+1
φυσικός αριθμός, οπότε η δομή είναι μορφόκλασμα, η λεγόμενη Koch curve (καμπύλη). Μάλιστα
1 < d < 2 που σημαίνει ότι η δομή είναι κάτι παραπάνω από μονοδιάστατη και κάτι λιγότερο από
διδιάστατη αφού επεκτείνεται πέρα από το μονοδιάστατο χώρο χωρίς να καταλαμβάνει όλο το
διδιάστατο χώρο. Το μήκος της είναι 𝐿𝑖 = (4/3)𝑖 όπου i η γενεά.
54
Εικόνα 1.22 Διαδοχικές γενεές της σκόνης Cantor η Εικόνα 1.23 Διαδοχικές γενεές της καμπύλης
ln2
οποία είναι μορφόκλασμα (fractal) με 𝑑 = ≈ Koch η οποία είναι μορφόκλασμα (fractal) με 𝑑 =
ln3 ln4
0.6309 … < 1. ≈ 1.2618 … > 1.
ln3
Αν πιστέψουμε τα αποτελέσματα που δημοσιεύτηκαν στο arXiv [39], το μπρόκολο έχει διάσταση
περίπου 2.7 και το κουνουπίδι περίπου 2.8. Αυτό σημαίνει ότι επειδή κατά την ανάπτυξή τους
αφήνουν κενά, δεν καλύπτουν όλο τον τριδιάστατο χώρο αλλά σχεδόν όλο…
1.6 Κατάταξη υγρών και αερίων σε ιδανικά και πραγματικά.

ΥΓΡΑ. Συνήθως τα διακρίνουμε σε πραγματικά υγρά (με εσωτερική τριβή ή «ιξώδες», viscocity)
και σε ιδανικά υγρά (χωρίς εσωτερική τριβή ή «ιξώδες»).
ΑΕΡΙΑ. Συνήθως τα διακρίνουμε σε ιδανικά αέρια και πραγματικά αέρια. Στα ιδανικά αέρια, όπου
οι δομικοί λίθοι δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους παρά μόνο κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων, η
σχέση μεταξύ πιέσεως P και θερμοκρασίας T είναι:
PV  nRT . καταστατική εξίσωση ιδανικού αερίου
Στα πραγματικά αέρια υπάρχουν συνεχώς αλληλεπιδράσεις (δυνάμεις) μεταξύ των δομικών λίθων
και η σχέση μεταξύ πιέσεως P και θερμοκρασίας T θα μπορούσε να είναι, επί παραδείγματι:
n2
( P  a 2 )(V  nb)  nRT . καταστατική εξίσωση van der Waals
V
Οι παράμετροι a και b λαμβάνουν υπ’ όψιν τις δυνάμεις μεταξύ των δομικών λίθων, η a τις
ελκτικές και η b τις απωστικές. V είναι ο διαθέσιμος σε κάθε δομικό λίθο όγκος, n είναι ο αριθμός
των mol του αερίου και R = 8.3144621 J K−1 mol−1 ≈ 5.189 × 1019 eV K−1 mol−1 είναι η σταθερά
των αερίων.
Στα αέρια και τα υγρά είναι αφιερωμένο το Κεφάλαιο 4.
55
1.7 Ατομική Δομή.

Μελετάμε την ατομική δομή και τους μεταξύ των ατόμων δεσμούς διότι το είδος του δεσμού μας
βοηθά να ερμηνεύσουμε τις ιδιότητες του υλικού. Επί παραδείγματι, είναι γνωστό ότι άνθρακας
μπορεί, μεταξύ άλλων, να βρεθεί σε μορφή διαμαντιού ή γραφίτη. Το διαμάντι είναι το σκληρότερο
γνωστό υλικό (σκληρότητα κατά Mohs 10), ενώ ο γραφίτης είναι πολύ μαλακός (σκληρότητα κατά
Mohs ≈ 1.5) για αυτό και χρησιμοποιείται π.χ. ως κύριο συστατικό των μολυβιών. Η δραματική
αυτή διαφορά οφείλεται στο είδος των δεσμών μεταξύ των ατόμων C (αλλά και στον τρόπο
διατάξεώς τους στο χώρο).
Ας αναφέρουμε συνοπτικά μερικές θεμελιώδεις και γνωστές εν πολλοίς έννοιες. Τα άτομα
αποτελούνται από νουκλεόνια (nucleons) δηλαδή πρωτόνια (protons, p) και νετρόνια (neutrons, n)
που βρίσκονται στον πυρήνα καθώς και ηλεκτρόνια (electrons, e) που συμβατικά περιφέρονται
τριγύρω. Τα βασικά τους χαρακτηριστικά παρουσιάζονται στον Πίνακα 1.8 [1]. Με e (πλάγιo)
συμβολίζουμε το στοιχειώδες φορτίο, δηλαδή e = (1.602 176 565 ± 0.000 000 035) × 10-19 C. Ο
αριθμός των πρωτονίων του πυρήνα ονομάζεται ατομικός αριθμός (atomic number) και
συμβολίζεται με Z, ο αριθμός των νετρονίων συμβολίζεται με N και ο αριθμός των πρωτονίων και
των νετρονίων μαζί ονομάζεται μαζικός αριθμός (mass number) ή αριθμός νουκλεονίων (nucleon
number) και συμβολίζεται με A, δηλαδή A = Z + N. Τα άτομα ενός στοιχείου έχουν τον ίδιο
ατομικό αριθμό, μπορεί όμως ο αριθμός των νετρονίων τους να ποικίλει. Ονομάζουμε ισότοπα τα
άτομα ενός στοιχείου που έχουν διαφορετικό αριθμό νετρονίων. Συμβολίζουμε ένα ισότοπο με
A
Z .
Για παράδειγμα το οξυγόνο που απαντάται στη γήινη φύση αποτελείται από τρία σταθερά ισότοπα
16
 17
 18

τα 8 , 8 , 8 , το πρώτο από αυτά είναι το αφθονότερο (99.762%). Η ενοποιημένη ατομική
μονάδα μάζας (unified atomic mass unit), u = (1.660 538 921 ± 0.000 000 073 ) × 1027 kg ή dalton
12
C
(Da), ορίζεται ως το 1/12 της μάζας του ατόμου του πιο κοινού ισοτόπου του άνθρακα ( 6 ).
Σύμφωνα με το Bureau international des poids et mesures [40], 1 u = 1 Da = 1.660 538 86 (28) ×
12
C
10-27 kg ισούται με το 1/12 της μάζας ενός ελευθέρου ατόμου 6 , σε ηρεμία και στη θεμελιώδη
του κατάσταση. Το Da συχνά συνδυάζεται με προθέματα του SI για παράδειγμα για να εκφράσει
τις μάζες μεγάλων μορίων σε kDa, MDa, ή για να εκφράσει μικρές διαφορές μάζας σε nDa, pDa.
Στον Πίνακα 1.8 φαίνονται επίσης και οι μάζες του πρωτονίου (mp), του νετρονίου (mn) και του
ηλεκτρονίου (me).
56
Πίνακας 1.8 Ιδιότητες ηλεκτρονίου, πρωτονίου, νετρονίου.
Φορτίο Μάζα (kg) Μάζα (u) Σχετική μάζα

Πρωτόνιο e (1.672 621 777 ± (1.007 276 466 812 ± ~ 1836
0.000 000 074) × 1027 0.000 000 000 090)
Νετρόνιο 0 (1.674 927 351 ± (1.008 664 916 00 ± ~ 1839
0.000 000 074) × 1027 0.000 000 000 43)
Ηλεκτρόνιο -e (9.109 382 91 ± (5.485 799 0946 ± 1
0.000 000 40) × 1031 0.000 000 0022) × 104
12
C
Ερώτηση: Το άτομο του 6 έχει από 6 πρωτόνια, νετρόνια και ηλεκτρόνια. Αν προσθέσει κανείς
6 𝑚𝑝 + 6 𝑚𝑛 + 6 𝑚𝑒 βρίσκει περίπου 12.099 u και όχι 12 u. Που οφείλεται αυτό;
Η σταθερά Avogadro είναι NA = 6.022 141 29 × 1023 mol1 ± 0.000 000 27 × 1023 mol1 δηλαδή
τόσα μόρια ή άτομα περιέχονται σε 1 mol μιας ουσίας. Ονομάζουμε σχετική ατομική μάζα
(relative atomic mass, Ar) ή «ατομικό βάρος» (atomic weight, Α.Β.) το λόγο της μέσης μάζας του
ατόμου ενός στοιχείου ( mατόμου ) προς την ενοποιημένη ατομική μονάδα μάζας (u), η Ar είναι
επομένως μια αδιάστατη φυσική ποσότητα.

mατόμου
Ar  . (1.7.1)
u
Δηλαδή ένα άτομο έχει μέση μάζα mατόμου  Ar u , άρα η μάζα ενός mol ήτοι 6.02214129 × 1023
ατόμων είναι mmol = Ar u 6.02214129 × 1023 = Ar 1.66053886 × 1027 kg × 6.02214129 × 1023 = Ar

g. Ή με άλλα λόγια
mατόμου  Ar u , (1.7.2)
mmol  Ar g , (1.7.3)
g u m mατόμου
  mol  . (1.7.4)
mmol mατόμου g u
Ηλεκτρόνιο και ατομικά πρότυπα.

Το ηλεκτρόνιο ως αδιαίρετη ποσότητα φορτίου προβλέφθηκε κατά τον 19ο αιώνα και
ανακαλύφθηκε το 1897 από τον J. J. Thomson. Έγινε όμως αντιληπτό ότι πολλά φαινόμενα
σχετιζόμενα με τα ηλεκτρόνια των ατόμων και των στερεών δεν μπορούσαν να εξηγηθούν με την
κλασική μηχανική. Για να εξηγηθούν αυτά τα φαινόμενα αναπτύχθηκε μια σειρά αξιωμάτων και
νόμων που συνιστούν τη λεγόμενη κβαντομηχανική. Η πρώτη επαφή των φοιτητών & φοιτητριών
με τη κβαντομηχανική γίνεται συνήθως σε μαθήματα όπως της Σύγχρονης Φυσικής και της
Κβαντομηχανικής Ι και ΙΙ. Εδώ θα περιοριστούμε σε μια απλοποιημένη θεώρηση. Να σημειωθεί
57
ότι η κβαντομηχανική θεωρία της περιόδου μεταξύ 1900 - 1925 καλείται συχνά παλαιά κβαντική
θεωρία.
Ένα από τα πρώτα απλοϊκά κβαντομηχανικά πρότυπα ήταν το ατομικό πρότυπο Bohr
(1913). Το άτομο θεωρείται ότι αποτελείται από ένα θετικά φορτισμένο πυρήνα γύρω από τον
οποίο περιστρέφονται ηλεκτρόνια σε κυκλικές τροχιές, κάτι σαν ένα μικρό «ηλιακό σύστημα»,
μόνο που η έλξη οφείλεται στη δύναμη Coulomb και όχι στη βαρυτική δύναμη. Το ατομικό
πρότυπο Bohr αντικατέστησε τα παλαιότερα: κυβικό πρότυπο (cubic model, 1902), πρότυπο
σταφιδόψωμου (plum-pudding model, 1904), πρότυπο Κρόνου (Saturnian model, 1904), και
πρότυπο Rutherford (1911) του οποίου αποτελεί κατά κάποιο τρόπο κβαντομηχανική τροποποίηση.
Ατομικό πρότυπο Rutherford.

Κατά τα πρώτα έτη του 20ου αιώνα, τα πειράματα του Rutherford κατέδειξαν ότι τα ηλεκτρόνια
περιστρέφονται γύρω από ένα μικρό, πυκνό και θετικά φορτισμένο πυρήνα. Έτσι το ατομικό
πρότυπο Rutherford μοιραία ίσως αναφέρεται σε ένα ιδιότυπο, κλασικό «ηλιακό» ή «πλανητικό»
σύστημα. Επειδή η δύναμη Coulomb είναι κεντρομόλος,
1 Ze 2 me u 2
 . (1.7.5)
40 r 2 r
Άρα η κινητική ενέργεια θα είναι
1 Ze 2
E κιν  , (1.7.6)
80 r
η δυναμική ενέργεια θα είναι
1 Ze 2 Ze 2
Eδυν  (  e)  (1.7.7)
40 r 80 r
και η ολική ενέργεια θα είναι
1 Ze 2
E   . (1.7.8)
80 r
Από την (1.7.5) η ταχύτητα γράφεται
1 Ze 2
u , (1.7.9)
me 40 r
u
άρα η συχνότητα περιστροφής v  γίνεται
2r
1 Ze 2
v . (1.7.10)
me 16 3 0 r 3
Όμως οι παραπάνω εξισώσεις παρουσιάζουν αντιφάσεις:

58
Πρώτον, κατά την κλασική φυσική, η εξίσωση Larmor παρέχει την ισχύ που εκπέμπεται από ένα
μη σχετικιστικό σημειακό φορτίο που επιταχύνεται ως
q2a2
P , (1.7.11)
60 c 3
όπου a είναι η επιτάχυνση, q το φορτίο (στην περίπτωσή μας q = e, e το στοιχειώδες φορτίο) και c
η ταχύτητα του φωτός. Άρα, η κλασική φυσική προβλέπει ότι το ηλεκτρόνιο θα εκπέμψει
ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία επειδή έχει κεντρομόλο επιτάχυνση καθώς περιστρέφεται γύρω από
τον πυρήνα. Οπότε το ηλεκτρόνιο θα έχανε ενέργεια καταγράφοντας μια σπειροειδή κίνηση ολοένα
και μικρότερης ακτίνας, καταπίπτοντας μοιραία στον πυρήνα. Έτσι το πρότυπο Rutherford είναι
καταστροφικό καθώς προβλέπει ότι όλα τα άτομα είναι ασταθή.
Δεύτερον, όπως φαίνεται από τις εξισώσεις (1.7.9) και (1.7.10) μειούμενης της ακτίνας r, η
ταχύτητα u και η συχνότητα περιστροφής ν αυξάνονται. Πως να συμβιβαστεί όμως αυτό με τα
πειραματικά δεδομένα, ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα, που έδειχναν ότι τα άτομα εκπέμπουν
φως σε διακριτές και όχι συνεχείς συχνότητες;
Ατομικό πρότυπο Bohr.

Το ατομικό πρότυπο Bohr (Εικόνα 1.24)
κατάφερε να εξηγήσει τον πειραματικό τύπο
Rydberg [Παράρτημα 2] για τις φασματικές
γραμμές εκπομπής του ατομικού υδρογόνου.
Μπορεί ακόμα να εφαρμοστεί σε υδρογονοειδή
ιόντα δηλαδή ιόντα με μόνο ένα ηλεκτρόνιο π.χ.
He+, Li2+, Be3+ όπου δεν υπάρχουν άλλα
ηλεκτρόνια στο άτομο. Μπορεί επίσης να
Εικόνα 1.24 Το πρότυπο Bohr του ατόμου του
εφαρμοστεί σε μακρινά ηλεκτρόνια όπου το Υδρογόνου (Z = 1) ή ενός υδρογονοειδούς ιόντος (Z
ενεργό πυρηνικό φορτίο μπορεί να θεωρηθεί ίσο > 1). Το ηλεκτρόνιο περιστρέφεται σε ορισμένες
μόνο επιτρεπόμενες κυκλικές τροχιές που
με αυτό του ατόμου του υδρογόνου (e > 0) αφού χαρακτηρίζονται από ένα κβαντικό αριθμό n = 1,
όλα τα πυρηνικά φορτία εκτός από ένα 2, 3, . . . Όταν μεταβαίνει από μια αρχική τροχιά σε
μια άλλη τελική, εκπέμπει ή απορροφά
θωρακίζονται από τα υπόλοιπα ηλεκτρόνια. ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία hν.
Το ατομικό πρότυπο Bohr αν και απλοϊκό και παρωχημένο σήμερα, εξαιτίας της απλότητάς του και
της επιτυχίας του σε υδρογονοειδή συστήματα, χρησιμοποιείται για να εισάγει τους φοιτητές & τις
φοιτήτριες στη κβαντομηχανική πριν αναφερθεί το ακριβέστερο αλλά συνθετότερο πρότυπο των
ατομικών τροχιακών (atomic orbitals). Το ατομικό πρότυπο Bohr βασίζεται στα ακόλουθα
αξιώματα [41]:
59
(1) Το ηλεκτρόνιο κινείται σε κυκλική τροχιά γύρω από τον πυρήνα με την επίδραση της ελκτικής
δύναμης Coulomb μεταξύ του ηλεκτρονίου και του πυρήνα και υπακούει στους νόμους της
κλασικής μηχανικής. Δηλαδή ισχύουν οι Εξ. (1.7.5) - (1.7.10).
(2) Αλλά αντί για τις άπειρες τροχιές που θα ήσαν δυνατές στην κλασική μηχανική, το ηλεκτρόνιο
είναι δυνατό να κινείται αποκλειστικά σε τροχιές όπου το μέτρο της τροχιακής στροφορμής L είναι
φυσικό πολλαπλάσιο της ανηγμένης σταθεράς Planck ħ = h/2π. Επειδή η τροχιακή στροφορμή
   
ορίζεται ως L  r  p όπου r είναι το διάνυσμα θέσεως του ηλεκτρονίου ως προς τον πυρήνα και
  
p  me u είναι η ορμή του ( u η ταχύτητά του), έχουμε
L = r me u = nħ, (1.7.12)
n =1, 2, 3, ... Ο φυσικός αυτός αριθμός n ονομάζεται σήμερα κύριος κβαντικός αριθμός (principal
quantum number). Εισάγεται λοιπόν διακριτότητα ή κβάντωση μέσω του φυσικού αριθμού n.
(3) Στις επιτρεπόμενες αυτές στάσιμες τροχιές (stationary orbits) το ηλεκτρόνιο, παρά την
κεντρομόλο του επιτάχυνση κι αντίθετα με τις επιταγές της κλασικής μηχανικής, δεν ακτινοβολεί.
Δηλαδή δεν ισχύει η Εξ. (1.7.11). Σε αυτές τις τροχιές σε καθορισμένες αποστάσεις από τον
πυρήνα το ηλεκτρόνιο έχει καθορισμένη, σταθερή ενέργεια. Λέμε ότι το ηλεκτρόνιο βρίσκεται σε
διακριτούς ενεργειακούς φλοιούς (energy shells) ή ενεργειακά επίπεδα (energy levels).
(4) Ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία εκπέμπεται ή απορροφάται όταν ένα ηλεκτρόνιο μεταβαίνει
από μια αρχική επιτρεπόμενη τροχιά ενέργειας Ei σε μια τελική επιτρεπόμενη τροχιά ενέργειας Ef.
Η συχνότητα της εκπεμπόμενης ακτινοβολίας ν είναι ίση προς τη διαφορά των δύο αυτών
ενεργειών διά της σταθεράς του Planck h δηλαδή |𝐸𝑓 − 𝐸𝑖 | = ℎ𝜈.
Από τις εξισώσεις (1.7.9) και (1.7.12) έχουμε ότι η ακτίνα περιστροφής του ηλεκτρονίου
είναι καθορισμένη σε κάθε ενεργειακό φλοιό
n 2 2
rn  40 , (1.7.13)
Ze 2 me
όπου έχει εισαχθεί στην ακτίνα r ο δείκτης n. Για το άτομο του Υδρογόνου (Z = 1), η χαμηλότερη
δυνατή τροχιά (n = 1) προκύπτει r1≈ 0.529 × 10-10 m, η οποία καλείται και ακτίνα Bohr (Bohr
radius), a0. Ακριβέστερα [1], a0 = (0.529 177 210 92 ± 0.000 000 000 17) × 1010 m. Οι τρεις
χαμηλότεροι ενεργειακά φλοιοί αντιστοιχούν σε ακτίνες r1 = a0, r2 = 4 a0, r1 = 9 a0.
Από τις εξισώσεις (1.7.8) και (1.7.13) έχουμε
me e 4 Z 2 Z2
En    13.6 eV 2 . (1.7.14)
32 2 02  2 n 2 n
όπου έχει εισαχθεί στην ενέργεια E ο δείκτης n. Άρα ένα ηλεκτρόνιο στον χαμηλότερο ενεργειακό
φλοιό (n = 1) του ατόμου του Υδρογόνου (Z = 1) έχει ενέργεια κατά 13.6 eV λιγότερη από ένα
60
ακίνητο ηλεκτρόνιο σε άπειρη απόσταση από τον πυρήνα. Οι τρεις χαμηλότεροι ενεργειακά φλοιοί
αντιστοιχούν σε ενέργειες E1 ≈ 13.6 eV, E2 ≈ 3.4 eV, E3 ≈ −1.5 eV. Η ποσότητα
me e 4
RE   13.6 eV (1.7.15)
32 2 02  2
ονομάζεται ενέργεια Rydberg. Τέλος, ας σημειωθεί ότι αν και θα έπρεπε αντί για τη μάζα του
ηλεκτρονίου me να χρησιμοποιούμε την ανηγμένη μάζα (reduced mass) mr = me mp / (me + mp) στην
πραγματικότητα η διαφορά δεν είναι μεγάλη επειδή mp ≈ 1836 me.
Πρότυπο των ατομικών τροχιακών.

Τελικά διαπιστώθηκε ότι το πρότυπο Bohr δεν μπορούσε να εξηγήσει πολλά πειραματικά
δεδομένα. Άλλωστε ανήκει στην παλαιά κβαντική μηχανική. Σύμφωνα με τη νεώτερη κβαντική
μηχανική το ηλεκτρόνιο δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως σωματίδιο κινούμενο σε διακριτή,
καθορισμένη ακτίνα, αλλά ως ηλεκτρονιακό νέφος, υπάρχει δηλαδή μια πυκνότητα
πιθανότητας να βρεθεί στο χώρο. Δηλαδή κάθε ατομικό τροχιακό περιγράφεται από μια
κυματοσυνάρτηση ψ(r) της οποίας το τετράγωνο του μέτρου |ψ(r)|2 δίνει την πυκνότητα
πιθανότητας να ευρεθεί το ηλεκτρόνιο στο χώρο. Κατά το πρότυπο των ατομικών τροχιακών
(atomic orbitals model) της νεώτερης κβαντικής μηχανικής χρειάζονται τέσσερις κβαντικοί αριθμοί
για να περιγραφεί η κατάσταση του ηλεκτρονίου σε ένα άτομο: n, ℓ, mℓ, ms. Οι τρεις πρώτοι
αναφέρονται στο χώρο δηλαδή αφορούν την κυματοσυνάρτηση ψ(r) και ο τέταρτος το σπιν. Τα
ηλεκτρόνια ενός ατόμου κατατάσσονται σε φλοιούς (shells) και υποφλοιούς (subshells). Το
μέγεθος, η μορφή και ο προσανατολισμός της πυκνότητας πιθανότητας ενός ηλεκτρονίου,
καθορίζεται με τρεις από αυτούς τους κβαντικούς αριθμούς: n, ℓ, mℓ.
Ο n καλείται κύριος (principal) κβαντικός αριθμός, παίρνει τιμές n = 1, 2, 3,... κι ορίζει το
φλοιό (shell) στον οποίο βρίσκεται το ηλεκτρόνιο. Οι φλοιοί συμβολίζονται με K, L, M, N, ... για n
= 1, 2, 3, 4, ..., αντιστοίχως. Από την τετράδα n, ℓ, mℓ, ms μόνο ο κύριος κβαντικός αριθμός
σχετίζεται με το πρότυπο Bohr: Όπως ο n του προτύπου Bohr προσδιορίζει τη θέση του
ηλεκτρονίου (ακριβέστερα την ακτίνα της κυκλικής τροχιάς), έτσι ο n του προτύπου των ατομικών
τροχιακών προσδιορίζει τη «μέση» απόσταση του ηλεκτρονίου από τον πυρήνα ή αλλιώς τη
θέση του ηλεκτρονίου.
Ο ℓ ονομάζεται δευτερεύων (secondary) κβαντικός αριθμός ή κβαντικός αριθμός
τροχιακής στροφορμής (orbital angular momentum), για κάθε n παίρνει τις τιμές ℓ = 0, 1, 2, 3,
n1 (n τιμές) και ορίζει τον υποφλοιό (subshell) στον οποίο βρίσκεται το ηλεκτρόνιο. Οι
υποφλοιοί συμβολίζονται με s, p, d, f για ℓ = 0, 1, 2, 3, αντιστοίχως. Ο ℓ προσδιορίζει τη μορφή
61
της πυκνότητας πιθανότητας εύρεσης του ηλεκτρονίου στο χώρο. Επειδή για κάθε n ο ℓ παίρνει
τις τιμές ℓ = 0, 1, 2, 3, n1 (n τιμές), ο n καθορίζει τον αριθμό των υποφλοιών (n).
Ο mℓ ονομάζεται μαγνητικός (magnetic) κβαντικός αριθμός, για κάθε ℓ παίρνει τις τιμές
mℓ = 0, ±1, ±2, ±3, ... , ±ℓ, συνολικά δηλαδή (2ℓ+1) τιμές και έτσι ορίζεται ο συνολικός αριθμός
των ενεργειακών καταστάσεων (energy states) ενός υποφλοιού. Δηλαδή κάθε τρίδυμο n, ℓ, mℓ
ορίζει μια ενεργειακή κατάσταση (energy state). Επί παραδείγματι, για ℓ = 0  mℓ = 0 άρα υπάρχει
μόνο 1 κατάσταση, για ℓ = 1  mℓ = 0, ±1 άρα υπάρχουν 3 καταστάσεις, για ℓ = 2  mℓ = 0, ±1,
±2 άρα υπάρχουν 5 καταστάσεις, για ℓ = 3  mℓ = 0, ±1, ±2, ±3 άρα υπάρχουν 7 καταστάσεις.
Απουσία εξωτερικού μαγνητικού πεδίου οι ενεργειακές καταστάσεις ενός υποφλοιού έχουν την ίδια
ενέργεια, είναι όπως λέμε εκφυλισμένες (degenerate). Παρουσία όμως εξωτερικού μαγνητικού πεδίου
οι ενεργειακές καταστάσεις του υποφλοιού διαχωρίζονται ενεργειακά (φαινόμενο Zeeman). Για το
λόγο αυτό ο mℓ καλείται μαγνητικός κβαντικός αριθμός. Το φαινόμενο Zeeman διαπιστώνεται
πειραματικά π.χ. από τα φάσματα οπτικής απορροφήσεως. Παρουσιάζεται σχηματικά στην Εικόνα
1.25.
Εικόνα 1.25 Φαινόμενο Zeeman:

διαχωρισμός των ενεργειακών
καταστάσεων ενός υποφλοιού
λόγω της επιδράσεως εξωτερικού
μαγνητικού πεδίου.
Ο ms είναι ο κβαντικός αριθμός της ιδιοστροφορμής ή σπιν που παίρνει τιμές ±1/2 και
αντιστοιχεί σε μαγνητική ροπή προς τα άνω ή κάτω. Δηλαδή τα ηλεκτρόνια του ατόμου έχουν
ημιακέραιο σπιν, είναι δηλαδή φερμιόνια και επομένως υπακούουν στην απαγορευτική αρχή
Pauli (Pauli exclusion principle): απαγορεύεται δύο να καταλαμβάνουν ταυτοχρόνως την ίδια
κβαντική κατάσταση. Άρα για συγκεκριμένο τρίδυμο n, ℓ, mℓ, μπορούμε να έχουμε το πολύ μέχρι
δύο ηλεκτρόνια: το ένα θα έχει σπιν +1/2 και το άλλο 1/2. Στην Εικόνα 1.26 συγκρίνεται το
πρότυπο Bohr της παλαιάς κβαντικής μηχανικής με το πρότυπο των ατομικών τροχιακών της
νεώτερης κβαντικής μηχανικής.
62
Εικόνα 1.26 Συγκρίνεται το πρότυπο Bohr της παλαιάς κβαντικής μηχανικής με το πρότυπο των
ατομικών τροχιακών (atomic orbitals) της νεώτερης κβαντικής μηχανικής για το άτομο του Υδρογόνου.
Στο πρότυπο Bohr το ηλεκτρόνιο είναι ένα σωματίδιο και η θέση του (ακριβέστερα η ακτίνα της
κυκλικής τροχιάς) είναι καθορισμένη, ενώ στο πρότυπο των ατομικών τροχιακών έχουμε μια
πυκνότητα πιθανότητας ευρέσεως του ηλεκτρονίου στο χώρο [42].
Ο Πίνακας 1.9 παρουσιάζει μια περίληψη του προτύπου των ατομικών τροχιακών.
Λαμβάνοντας υπ' όψιν την απαγορευτική αρχή Pauli, αφού σε έναν υποφλοιό s (ℓ = 0) έχουμε 1
κατάσταση (mℓ = 0), αυτός χωράει το πολύ 2 ηλεκτρόνια, το ένα με spin άνω (ms = +1/2) και το ένα
με σπιν κάτω (ms = 1/2). Παρομοίως, σε ένα υποφλοιό p (ℓ = 1) έχουμε 3 καταστάσεις (mℓ = 1,
0, +1), άρα αυτός χωράει το πολύ 6 ηλεκτρόνια. Σε ένα υποφλοιό d (ℓ = 2) έχουμε 5 καταστάσεις
(mℓ = 2, 1, 0, +1, +2), άρα αυτός χωράει το πολύ 10 ηλεκτρόνια. Σε ένα υποφλοιό f (ℓ = 3)
έχουμε 7 καταστάσεις (mℓ = 3, 2, 1, 0, +1, +2, +3), άρα αυτός χωράει το πολύ 14 ηλεκτρόνια.
Πίνακας 1.9 Περίληψη του προτύπου των ατομικών τροχιακών.

n φλοιός ℓ υποφλοιός mℓ αριθμός αριθμός
τροχιακών ηλεκτρονίων
ανά ανά ανά ανά
υποφλοιό φλοιό υποφλοιό φλοιό
1 K 0 s 0 1 1 2 2
2 L 0 s 0 1 4 2 8
1 p 1, 0, +1 3 6
3 M 0 s 0 1 9 2 18
1 p 1, 0, +1 3 6
2 d 2, 1, 0, +1, +2 5 10
4 N 0 s 0 1 16 2 32
1 p 1, 0, +1 3 6
2 d 2, 1, 0, +1, +2 5 10
3 f 3, 2, 1, 0, +1, +2, +3 7 14
63
Στην Εικόνα 1.27 φαίνεται μια ολοκληρωμένη σχηματική απεικόνιση των σχετικών
ενεργειών των διαφόρων φλοιών και υποφλοιών. Παρατηρούμε ότι:
(Ι) Όσο εσωτερικότερος είναι ο φλοιός, δηλαδή όσο μικρότερος είναι ο n τόσο χαμηλότερη είναι η
ενέργεια του υποφλοιού της ίδιας μορφής, π.χ. E1s < E2s < E3s < E4s ..., E2p < E3p < E4p ..., κ.ο.κ.
(ΙΙ) Σε κάθε συγκεκριμένο φλοιό, δηλαδή για δεδομένο n, η ενέργεια του υποφλοιού αυξάνεται με
την τιμή του ℓ, π.χ. E3s < E3p < E3d.
(III) Είναι δυνατόν ένας υποφλοιός μικροτέρου n («εσωτερικότερου φλοιού») να έχει μεγαλύτερη
ενέργεια από ένα υποφλοιό άλλης μορφής μεγαλυτέρου n («εξωτερικότερου φλοιού») π.χ. E3d >
E4s. Με άλλα λόγια οι φλοιοί μπορεί να επικαλύπτονται. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται ιδιαίτερα
για μεγάλα n και ιδίως μεταξύ τροχιακών f και d.
Εικόνα 1.27 Σχηματική προσεγγιστική απεικόνιση των σχετικών ενεργειών των διαφόρων φλοιών και
υποφλοιών.
Η λέξη προσεγγιστική σημαίνει ότι π.χ. τα 3d και 4s τροχιακά είναι ενεργειακά πολύ κοντά και η
ακριβής τους ενεργειακή διάταξη εξαρτάται:
- από το είδος του ατόμου δηλαδή τον αριθμό πρωτονίων, νετρονίων, ηλεκτρονίων,
- από την άπωση μεταξύ ηλεκτρονίων που καταλαμβάνουν τροχιακά π.χ. είναι ενεργειακά
συμφερότερος ο συνδυασμός 3d1 4s2 ή ο 3d24s1 αφού τα d και s τροχιακά έχουν διαφορετική
κατανομή ηλεκτρονικού νέφους οπότε η άπωση μεταξύ τους είναι διαφορετική,
- από την απαγορευτική αρχή Pauli κλπ. [43, 44].
Σε ένα άτομο βέβαια δεν γεμίζουν όλες οι δυνατές ενεργειακές καταστάσεις με ηλεκτρόνια.
Ονομάζουμε ηλεκτρονιακή διαμόρφωση (electron configuration) τον τρόπο με τον οποίο
καταλαμβάνονται από ηλεκτρόνια οι ενεργειακές καταστάσεις του ατόμου. Στα περισσότερα άτομα
64
τα ηλεκτρόνια συμπληρώνουν τις χαμηλότερες

ενεργειακά καταστάσεις με δύο ηλεκτρόνια αντιθέτου
σπιν σε κάθε ενεργειακή κατάσταση. Η θεμελιώδης
(δηλαδή η χαμηλότερη ενεργειακά) ηλεκτρονιακή
διαμόρφωση του ατόμου του Na παρουσιάζεται
σχηματικά στην Εικόνα 1.28. Φυσικά είναι δυνατή η
διέγερση κάθε ατόμου σε ηλεκτρονιακές διαμορφώσεις
υψηλότερης ενέργειας με πολλούς τρόπους. Συμβατικά.
ο αριθμός των ηλεκτρονίων σε κάθε υποφλοιό Εικόνα 1.28 Η θεμελιώδης ηλεκτρονιακή
καθορίζεται με έναν εκθέτη δίπλα από τα σύμβολα του διαμόρφωση του ατόμου του Νατρίου.
υποφλοιού. Για παράδειγμα για το νάτριο γράφουμε: Na 1s2 2s2 2p6 3s1 που σημαίνει ότι από τα 11
ηλεκτρόνιά του 2 βρίσκονται στον υποφλοιό 1s, 2 στον 2s, 6 στον 2p και 1 στον 3s. Ένας Πίνακας
με ηλεκτρονιακές διαμορφώσεις μπορεί να βρεθεί π.χ. στην αναφορά [45], αλλά και στους
περισσότερους επιστημονικούς περιοδικούς πίνακες των στοιχείων.
Ονομάζουμε ηλεκτρόνια σθένους (valence electrons) αυτά που βρίσκονται στον εξωτερικό
φλοιό (δηλαδή στον εξώτερο φλοιό που είναι μερικώς ή ολικώς κατειλημμένος). Επί παραδείγματι,
στην περίπτωση του Νατρίου υπάρχει ένα ηλεκτρόνιο σθένους, αυτό που βρίσκεται στον φλοιό 3
και ειδικότερα στον υποφλοιό 3s. Αυτά τα ηλεκτρόνια είναι εξαιρετικά σημαντικά διότι λαμβάνουν
μέρος στους δεσμούς μεταξύ των ατόμων για να σχηματίσουν ατομικά και μοριακά
συσσωματώματα. Επιπλέον, πολλές φυσικές και χημικές ιδιότητες εξαρτώνται κατά κύριο λόγο
από τα ηλεκτρόνια σθένους.
Λέμε ότι ένα άτομο έχει σταθερή ηλεκτρονιακή διαμόρφωση όταν έχει συμπληρώσει τον
s και τον p υποφλοιό του εξωτερικού φλοιού ή μόνο τον s υποφλοιό στην περίπτωση του He. Άρα ο
συμπληρωμένος εξωτερικός φλοιός έχει 2 + 6 = 8 ηλεκτρόνια ή 2 ηλεκτρόνια στην περίπτωση του
He. Σταθερή ηλεκτρονιακή διαμόρφωση έχουν λοιπόν τα στοιχεία He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn. Τα
στοιχεία αυτά είναι τα λεγόμενα ευγενή ή αδρανή αέρια τα οποία ουσιαστικά δεν αντιδρούν
χημικά. Μερικά άτομα στοιχείων που έχουν μη συμπληρωμένους φλοιούς σθένους, αποκτούν
σταθερή ηλεκτρονιακή διαμόρφωση κερδίζοντας ή χάνοντας ηλεκτρόνια σχηματίζοντας
φορτισμένα ιόντα ή μοιραζόμενα τα ηλεκτρόνια σθένους τους με άλλα άτομα. ΠΡΟΣΟΧΗ αυτή
είναι μια γενική «τάση», αλλά όχι απόλυτος κανόνας, με εξαιρέσεις όπως π.χ. BF3 και PCl5. Η
ηλεκτρονιακή διαμόρφωση των ευγενών αερίων παρουσιάζεται παρακάτω:
65
Electron configuration Number of electrons in shells

Ηλεκτρονιακή διαμόρφωση Αριθμός ηλεκτρονίων στους φλοιούς
Ήλιον Helium He 1s2 2
Νέον Neon [He] 2s2 2p6 2, 8
Αργόν Argon [Ne] 3s2 3p6 2, 8, 8
Κρυπτόν Krypton [Ar] 3d10 4s2 4p6 2, 8, 18, 8
Ξένον Xenon [Kr] 5s2 4d10 5p6 2, 8, 18, 18, 8
Ραδόνιον Radon [Xe] 4f14 5d10 6s2 6p6 2, 8, 18, 32, 18, 8
Στην Εικόνα 1.29 παρουσιάζουμε έναν Περιοδικό Πίνακα όπου σημειώνεται και η ηλεκτρονική
διαμόρφωση [44].
Εικόνα 1.29 Περιοδικός Πίνακας όπου σημειώνεται και η ηλεκτρονική διαμόρφωση. Πηγή [44].
Να σημειωθεί, τέλος, ότι δε μπορούμε να συμπεράνουμε εκ των προτέρων τη σχέση διατάξεως των
ενεργειών των υποφλοιών δύο διαφορετικών ατόμων. Για παράδειγμα, το Na έχει ηλεκτρονιακή
66
Na
διαμόρφωση [Ne]3s1 με ενέργεια ιονισμού 5.1391 eV δηλαδή 𝐸3𝑠 = −5.1391 eV , ενώ το Cl έχει
Cl
ηλεκτρονιακή διαμόρφωση [Ne]3s23p5 με ενέργεια ιονισμού 12.9676 eV δηλαδή 𝐸3𝑝 =
Na Cl
−12.9676 eV . Δηλαδή, 𝐸3𝑠 > 𝐸3𝑝 . Για αυτό άλλωστε το χλώριο χαρακτηρίζεται
ηλεκτραρνητικότερο του νατρίου.
67
1.8 Μορφή ατομικών τροχιακών. Συμμετρίες.

Στην Εικόνα 1.30 φαίνονται οι σφαιρικές συντεταγμένες (r,
θ, φ) όπως συνήθως χρησιμοποιούνται στη φυσική: η
απόσταση από το κέντρο r, η πολική γωνία θ, η
αζιμουθιακή γωνία φ. Οι ιδιοσυναρτήσεις του ατόμου του
Υδρογόνου σε σφαιρικές συντεταγμένες έχουν τη μορφή
𝛹𝑛𝑙𝑚 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = 𝑅𝑛𝑙 (𝑟)𝛩𝑙𝑚 (𝜃)𝛷𝑚 (𝜑)
όπου n = 1, 2, 3, … είναι ο κύριος κβαντικός αριθμός, l = 0,
1, 2, … , n1 είναι ο τροχιακός κβαντικός αριθμός, και m =
l, l+1, … , l1, l είναι ο μαγνητικός κβαντικός αριθμός.
Εικόνα 1.30 Σφαιρικές συντεταγμένες.
Παρακάτω παρατίθενται οι 1s, 2s, 2p, 3s, 3p, 3d [41].
𝑟
−
𝛹𝟏00 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (𝜋𝛼𝜊3 )−1/2 𝑒 𝑎0 𝛹100 ≡ 1𝑠
1 𝑟
𝑟 −
𝛹𝟐00 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (32 𝜋𝛼𝜊3 )−2 (2 − 𝑎 ) 𝑒 𝟐𝑎0 𝛹200 ≡ 2𝑠
0
1 𝑟
𝑟 −
𝛹𝟐10 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (32 𝜋𝛼𝜊3 )−2 cos𝜃 𝑒 𝟐𝑎0 𝛹210 ≡ 2𝑝𝑧
𝑎0
1 𝑟
𝑟 −
𝛹𝟐1±1 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (64 𝜋𝛼𝜊3 )−2 sin𝜃 𝑒 ±𝑖𝜑 𝑒 𝟐𝑎0 (𝛹21+1 + 𝛹21−1 )/√2 ≡ 2𝑝𝑥
𝑎0
(𝛹21+1 − 𝛹21−1 )/𝑖√2 ≡ 2𝑝𝑦

1 𝑟
𝑟 𝑟2 −
𝛹𝟑00 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (19683 𝜋𝛼𝜊3 )−2 (27 − 18 𝑎 + 2 𝑎2 ) 𝑒 𝟑𝑎0 𝛹300 ≡ 3𝑠
0 0
1 𝑟
𝑟 𝑟 −
𝛹𝟑10 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (6561 𝜋𝛼𝜊3 /2)−2 (6 − 𝑎 ) 𝑒 𝟑𝑎0 cos𝜃 𝛹310 ≡ 3𝑝𝑧
0 𝑎0
1 𝑟
𝑟 𝑟 −
𝛹𝟑1±1 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (6561 𝜋𝛼𝜊3 )−2 (6 − 𝑎 ) 𝑎 𝑒 𝟑𝑎0 sin𝜃 𝑒 ±𝑖𝜑 (𝛹31+1 + 𝛹31−1 )/√2 ≡ 3𝑝𝑥
0 0
(𝛹31+1 − 𝛹31−1 )/𝑖√2 ≡ 3𝑝𝑦

1 2 𝑟
𝑟 −
𝛹𝟑20 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (39366 𝜋𝛼𝜊3 )−2 (𝑎 ) 𝑒 𝟑𝑎0 (3cos 2 𝜃 − 1) 𝛹320 ≡ 3𝑑𝑧 2
0
1 2 𝑟
𝑟 −
𝛹𝟑2±1 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (6561 𝜋𝛼𝜊3 )−2 (𝑎 ) 𝑒 𝟑𝑎0 sin𝜃 cos𝜃 𝑒 ±𝑖𝜑 (𝛹32+1 + 𝛹32−1 )/√2 ≡ 3𝑑𝑥𝑧
0
(𝛹32+1 − 𝛹32−1 )/𝑖√2 ≡ 3𝑑𝑦𝑧

1 2 𝑟
𝑟 −
𝛹𝟑2±2 (𝑟, 𝜃, 𝜑) = (26244 𝜋𝛼𝜊3 )−2 (𝑎 ) 𝑒 𝟑𝑎0 sin2 𝜃 𝑒 ±2𝑖𝜑 (𝛹32+2 + 𝛹32−2 )/√2 ≡ 3𝑑𝑥 2 −𝑦 2
0
(𝛹32+2 − 𝛹32−2 )/𝑖√2 ≡ 3𝑑𝑥𝑦

Εννοείται ότι οι ιδιοσυναρτήσεις μπορούν να πολλαπλασιαστούν με ένα παράγοντα 𝑒 𝑖𝑎 , όπου a μια
𝑅
αυθαίρετη φάση, παραμένοντας ιδιοσυναρτήσεις. Οι αντίστοιχες ιδιοενέργειες είναι 𝐸𝑛 =  𝑛𝐸2
68
δηλαδή υπάρχει εκφυλισμός ως προς l, m. RE = 13.6 eV είναι η ενέργεια Rydberg και a0 είναι η
ακτίνα Bohr.
s τροχιακά. Όπως προείπαμε, σε έναν υποφλοιό s (ℓ = 0) έχουμε 1 κατάσταση (mℓ = 0), δηλαδή
υπάρχει ένα τροχιακό που χωράει το πολύ 2 ηλεκτρόνια, το ένα με spin άνω (ms = +1/2) και το ένα
με σπιν κάτω (ms = 1/2). Στην Εικόνα 1.31, αριστερά, φαίνεται τη μορφή της πυκνότητας
πιθανότητας ενός ηλεκτρονίου σε 1s και σε 2s τροχιακό. Τα s τροχιακά είναι σφαιρικώς
συμμετρικά πράγμα που φαίνεται από το γεγονός ότι οι αντίστοιχες ψ(r) [𝛹100 ≡ 1𝑠, 𝛹200 ≡ 2𝑠,
𝛹300 ≡ 3𝑠, κ.ο.κ.] στην πραγματικότητα δεν εξαρτώνται από τα θ και φ παρά μόνο από το r.
Γενικώς, το ns τροχιακό έχει n1 (σφαιρικούς, εννοείται αφού έχουν σφαιρική συμμετρία) κόμβους
(nodes). Έτσι το 1s τροχιακό δεν έχει κόμβο δηλαδή η ψ(r) δεν μηδενίζεται πουθενά, ενώ τα 2s, 3s
τροχιακά έχουν 1 και 2 κόμβους, αντιστοίχως, κ.ο.κ. Αυτό φαίνεται από τις παραπάνω εξισώσεις
που δίνουν τα 𝛹100 ≡ 1𝑠, 𝛹200 ≡ 2𝑠, 𝛹300 ≡ 3𝑠, κ.ο.κ.
Εικόνα 1.31 Οι μορφές των πέντε πρώτων ατομικών τροχιακών 𝛹𝒏𝒍𝒎 : 1s, 2s, 2px, 2py, 2pz. Τα χρώματα
δείχνουν το πρόσημο της κυματοσυναρτήσεως (πορτοκαλί θετικό, γαλάζιο αρνητικό, ενώ το φούξιο
παριστάνει την κομβική επιφάνεια όπου η πιθανότητα μηδενίζεται). Φυσικά, στις κυματοσυναρτήσεις
θα μπορούσαμε να εισαγάγουμε μια αυθαίρετη φάση χ (π.χ. να πολλαπλασιάσουμε επί exp(iχ)) την
οποία αγνοούμε δηλαδή χρησιμοποιούμε τις εξισώσεις [41] οι οποίες παρατίθενται παραπάνω. Στο 2s
ατομικό τροχιακό έχουμε κόψει ένα τεταρτοσφαίριο για να φανεί το εσωτερικό πορτοκαλί. Εικόνα με
Orbital Viewer [46]. Θεωρούμε τον παράγοντα 𝑒 𝑖𝑎 = 1 .
p τροχιακά. Όπως προείπαμε, σε ένα υποφλοιό p (ℓ = 1) έχουμε τρεις καταστάσεις (mℓ = 1, 0, +1)
δηλαδή υπάρχουν τρία p τροχιακά και άρα αυτός χωράει το πολύ έξι ηλεκτρόνια. Η μορφή της
πυκνότητας πιθανότητας για τα τρία 2p τροχιακά του υδρογόνου φαίνεται στην Εικόνα 1.32. Κάθε
p τροχιακό έχει δύο λοβούς που είναι συμμετρικοί ως προς το αντίστοιχο κομβικό επίπεδο. Για
παράδειγμα, το 2pz τροχιακό κείται κατά μήκος του άξονα z έχοντας ως κομβικό επίπεδο το επίπεδο
xy. Αυτό φαίνεται από την παραπάνω εξίσωση για το 𝛹210 ≡ 2𝑝𝑧 που λόγω του όρου cosθ έχει
μέγιστο για θ = 0 δηλαδή στον άξονα των z και μηδενίζεται για θ = π/2 δηλαδή στο επίπεδο xy. Οι
δύο του λοβοί είναι αντισυμμετρικοί ως προς το κομβικό επίπεδο xy δηλαδή η ψ(r) αλλάζει
πρόσημο για σημεία που ισαπέχουν από το κομβικό επίπεδο αλλά βρίσκονται εκατέρωθέν του. Για
παράδειγμα, αν ο λοβός που δείχνει στον θετικό ημιάξονα είναι θετικός, ο λοβός που δείχνει τον
69
αρνητικό ημιάξονα είναι αρνητικός. Τα 2px και 2py τροχιακά είναι γραμμικοί συνδυασμοί των
𝛹21±1 ήτοι: 𝛹21+1 + 𝛹21−1 ∝ sin𝜃 cos𝜑 ≡ 2𝑝𝑥 και 𝛹21+1 − 𝛹21−1 ∝ sin𝜃 sin𝜑 ≡ 2𝑝𝑦 . Έτσι,
το πρώτο μηδενίζεται για θ = 0 (άξονας z) ή φ = π/2 (άξονας y) δηλαδή έχει κομβικό επίπεδο το yz,
και το δεύτερο για θ = 0 (άξονας z) ή φ = 0 (άξονας x) δηλαδή έχει κομβικό επίπεδο το xz.
Παρόμοια ισχύουν για τις 𝛹310 ≡ 3𝑝𝑧 , 𝛹31+1 + 𝛹31−1 ∝ sin𝜃 cos𝜑 ≡ 3𝑝𝑥 και 𝛹31+1 −
𝛹31−1 ∝ sin𝜃 sin𝜑 ≡ 3𝑝𝑦 αλλά σε αυτή την περίπτωση υπάρχει και μία σφαιρική κομβική
επιφάνεια για 𝑟 = 6𝑎0.
Εικόνα 1.32 Παρουσιάζονται τα 2px, 2py, 2pz ατομικά τροχιακά και οι αντίστοιχες κομβικές επιφάνειες. Ο
χρωματικός κώδικας όπως στην Εικόνα 1.31. Κάθε τροχιακό ευθυγραμμίζεται κατά μήκος του άξονα
που δηλώνεται με το δείκτη. Το αντίστοιχο κομβικό επίπεδο είναι κάθετο στον άξονα αυτό και
διχοτομεί το 2p τροχιακό. Εικόνα με Orbital Viewer [46]. Θεωρούμε τον παράγοντα 𝑒 𝑖𝑎 = 1 .
d τροχιακά. Όπως προείπαμε, σε ένα υποφλοιό d (ℓ = 2) έχουμε 5 καταστάσεις (mℓ = 2, 1, 0, +1,
+2) δηλαδή υπάρχουν 5 d τροχιακά άρα αυτός χωράει το πολύ 10 ηλεκτρόνια. Στην Εικόνα 1.33
παριστάνονται τα πέντε 3d τροχιακά του υδρογόνου. Όλα έχουν δύο κομβικές επιφάνειες. Σε τρία d
τροχιακά (3dxy, 3dxz, 3dyz), οι λοβοί της πυκνότητας πιθανότητας διευθύνονται έτσι ώστε να έχουν
δύο κομβικά επίπεδα: αυτό που ονομάζεται 3dxy έχει κομβικά επίπεδα τα xz και yz κ.ο.κ. κυκλικά.
Ένα τέταρτο d τροχιακό (3dx2−y2) έχει λοβούς που κείτονται κατά μήκος των αξόνων x και y. Το
πέμπτο d τροχιακό (3dz2) έχει μοναδικό σχήμα δηλαδή μοιάζει με 2pz τροχιακό συνδυασμένο με
ένα τόρο που κείται στο επίπεδο xy. Παρά το περίεργο σχήμα του, το τροχιακό 3dz2 είναι
μαθηματικώς ισοδύναμο με τα άλλα τέσσερα και έχει την ίδια ενέργεια. Σε αντίθεση με τα p
τροχιακά, στα d τροχιακά οι απέναντι λοβοί έχουν το ίδιο πρόσημο. Από τις παραπάνω εξισώσεις
φαίνεται ότι το 𝛹320 ≡ 3𝑑𝑧 2 μηδενίζεται για cos 2 𝜃 = 1/3, το 𝛹32+1 + 𝛹32−1 ≡ 3𝑑𝑥𝑧 ∝
sin𝜃 cos𝜃 cos𝜑, άρα έχει κομβικά επίπεδα τα xy και zy, ενώ το 𝛹32+1 − 𝛹32−1 ≡ 3𝑑𝑦𝑧 ∝
sin𝜃 cos𝜃 sin𝜑, άρα έχει κομβικά επίπεδα τα xy και xz. Ακόμα, το 𝛹32+2 + 𝛹32−2 ≡ 3𝑑𝑥 2 −𝑦 2 ∝
sin2 𝜃 cos2𝜑 , άρα έχει κομβικά επίπεδα που σχηματίζονται από τον άξονα z και τις διχοτόμους
των γωνιών xOy και yOx΄, δηλαδή οι λοβοί του κείνται κατά μήκος των αξόνων x και y. Τέλος,
𝛹32+1 − 𝛹32−1 ≡ 3𝑑𝑥𝑦 ∝ sin2 𝜃 sin2𝜑 , άρα έχει κομβικά επίπεδα τα xz και yz.
70
Εικόνα 1.33 Τα πέντε 3d ατομικά τροχιακά. Ο χρωματικός κώδικας όπως στις δύο προηγούμενης
Εικόνες. Εικόνα με Orbital Viewer [46]. Θεωρούμε τον παράγοντα 𝑒 𝑖𝑎 = 1 .
Η έκταση των τροχιακών αυξάνεται, αυξανομένου του n, πράγμα που φαίνεται από τους εκθετικούς
𝑟
−
παράγοντες 𝑒 𝒏𝑎0 . Γενικά τα τροχιακά έχουν κάποιες κομβικές επιφάνειες (nodal surfaces) όπου
η πυκνότητα πιθανότητας |ψ(r)|2 μηδενίζεται. Ο αριθμός των κομβικών επιφανειών (number of
nodal surfaces), για οιοδήποτε είδος τροχιακών είναι n1. Επί παραδείγματι τα 2p τροχιακά έχουν 1
κομβική επιφάνεια, τα 3p τροχιακά έχουν 2 κομβικές επιφάνειες κ.ο.κ. Γενικά οι κομβικές
επιφάνειες διακρίνονται σε: [a] κομβικά επίπεδα (nodal planes) των οποίων ο αριθμός είναι l (σε
κάποια τροχιακά αυτά τα επίπεδα μπορεί να είναι «τυλιγμένα» σχηματίζοντας κωνικές επιφάνειες
όπως π.χ. στο 3dz2), και [b] σε κομβικές σφαίρες (nodal spheres) των οποίων ο αριθμός είναι
(n1)  l. Παραδείγματα φαίνονται στον Πίνακα 1.10, ενώ στην Εικόνα 1.34 παρουσιάζεται η
μορφή των ατομικών τροχιακών υδρογονοειδών κυματοσυναρτήσεων έως το 7s.
Πίνακας 1.10 Ατομικά τροχιακά και κόμβοι.

ατομικό n l αριθμός αριθμός αριθμός
τροχιακό κομβικών κομβικών κομβικών
επιφανειών επιπέδων σφαιρών
n1 l (n1)  l
1s 1 0 0 0 0
2s 2 0 1 0 1
2p 2 1 1 1 0
3s 3 0 2 0 2
3p 3 1 2 1 1
3d 3 2 2 2 0
4f 4 3 3 3 0
71
Εικόνα 1.34 Όλα τα ατομικά τροχιακά ψ(r) υδρογονοειδών κυματοσυναρτήσεων έως το 7s. Τα χρώματα
(κόκκινο, μπλε) αντιστοιχούν σε διαφορετικά πρόσημα, αν π.χ. η κόκκινη περιοχή είναι θετική, η μπλε
είναι αρνητική. Εικόνα από wikipedia [47]. Θεωρούμε τον παράγοντα 𝑒 𝑖𝑎 = 1 .
Μια ωραία παράσταση των ατομικών τροχιακών για κάθε l και m έναντι του n υπάρχει στην
ιστοσελίδα http://www.orbitals.com/orb/orbtable.htm#table3
72
1.9 Δεσμοί μεταξύ ατόμων . Υβριδισμός.

Δεσμικές δυνάμεις και ενέργειες.
Ας υποθέσουμε ότι πλησιάζουμε δύο άτομα ξεκινώντας από άπειρη απόσταση και ας εξετάσουμε
πως αλληλεπιδρούν. Σε μεγάλες αποστάσεις οι αλληλεπιδράσεις μπορούν να θεωρηθούν
αμελητέες, όμως σε μικρότερες αποστάσεις ασκούνται δυνάμεις μεταξύ τους, ελκτικές (Fε) και
απωστικές (Fα). Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει σφαιρική συμμετρία και το μέτρο τους εξαρτάται μόνο
από την απόσταση μεταξύ των ατόμων r. Ως γνωστόν, η δύναμη F και η δυναμική ενέργεια U
συνδέονται με τη σχέση F = U. Aν πρόκειται για δυναμική ενέργεια που εξαρτάται μόνο από
την διατομική απόσταση r, τότε F =  (dU/dr) ȓ, όπου ȓ μοναδιαίο άνυσμα στην ευθεία που
ορίζουν τα κέντρα των ατόμων. Στην Εικόνα 1.35 (α) παρουσιάζονται ποιοτικά η ελκτική, η
απωστική και η ολική δυναμική ενέργεια, Uε, Uα, U, ενώ στην Εικόνα 1.35 (β) οι αντίστοιχες
δυνάμεις Fε, Fα, F.
Το μέγεθος και η συμπεριφορά της
ελκτικής δυνάμεως εξαρτάται από το
είδος του δεσμού μεταξύ των δύο
ατόμων, όπως θα φανεί παρακάτω. Η
απωστική δύναμη οφείλεται στην
αλληλεπίδραση μεταξύ των αρνητικά
φορτισμένων ηλεκτρονιακών κατανομών
φορτίου και είναι σημαντική μόνο για
μικρά r καθώς οι εξωτερικοί φλοιοί των
ατόμων αρχίζουν να επικαλύπτονται.
Αριστερά της κάθετης διακεκομμένης
γραμμής dU/dr < 0  F = dU/dr > 0
(άπωση). Δεξιά της κάθετης
διακεκομμένης γραμμής dU/dr > 0  F
= dU/dr < 0 (έλξη). Αριστερά της
πορτοκαλί κάθετης γραμμής d2U/dr2 > 0
(κοίλα άνω)  dF/dr < 0. Δεξιά της
Εικόνα 1.35 (α) Η ελκτική, η απωστική και η ολική
πορτοκαλί κάθετης γραμμής d2U/dr2 < 0 δυναμική ενέργεια, Uε, Uα, U. (β) οι αντίστοιχες δυνάμεις
Fε, Fα, F. Προσαρμογή από [42].
(κοίλα κάτω)  dF/dr > 0. Στη θέση
ισορροπίας των δύο ατόμων, r0, η δυναμική ενέργεια ελαχιστοποιείται (U = U0), οπότε F = 0. Η U0
ονομάζεται δεσμική ενέργεια (bonding energy) και είναι η ενέργεια που χρειάζεται για να φέρουμε
τα δύο άτομα σε άπειρη απόσταση. Μέχρι τώρα αναφερθήκαμε σε δύο άτομα, σε ένα πραγματικό
73
στερεό η κατάσταση είναι βεβαίως πολυπλοκότερη. Παρόλα αυτά μια δεσμική ενέργεια U0 μπορεί
να αποδοθεί σε κάθε άτομο. Το μέγεθος της U0 και η μορφή της U(r) ποικίλουν από υλικό σε υλικό
και εξαρτώνται από το είδος των δεσμών μεταξύ των ατόμων.
Αρκετές ιδιότητες των υλικών εξαρτώνται από την U0, τη μορφή της U(r), και το είδος των
δεσμών μεταξύ των ατόμων. Επί παραδείγματι: Υλικά που έχουν υψηλές U0 έχουν και υψηλά
σημεία τήξεως. Υλικά που έχουν υψηλές U0 σε θερμοκρασίες κοντά στα 300 Κ είναι στερεά, ενώ
αυτά με μέτριες ή μικρές U0 είναι υγρά και αέρια, αντιστοίχως. Το μέτρο ελαστικότητας ενός
υλικού εξαρτάται από το σχήμα της F(r). Η κλίση της F(r) θα είναι μεγάλη (μικρή) στη θέση
ισορροπίας r0 για ένα δύσκαμπτο (εύκαμπτο) υλικό. Ο γραμμικός συντελεστής συστολής και
διαστολής σχετίζεται με το σχήμα της U0(r0) για διαφορετικές θερμοκρασίες. Μια απότομη και
στενή “σκάφη” που συμβαίνει σε υλικά με μεγάλες δεσμικές ενέργειες σχετίζεται συνήθως με
μικρούς συντελεστές γραμμικής διαστολής και άρα μικρές αλλαγές μεγέθους συναρτήσει της
θερμοκρασίας.
Οι δεσμοί μεταξύ των ατόμων διακρίνονται σε πρωτεύοντες και δευτερεύοντες. Ο
πρωτεύων ή χημικός δεσμός (primary or chemical bond) εμπλέκει τα ηλεκτρόνια σθένους και η
φύση του δεσμού εξαρτάται από την ηλεκτρονιακή διαμόρφωση των συνιστώντων ατόμων.
Διακρίνουμε τρία είδη πρωτεύοντος δεσμού: ιοντικός (ionic), ομοιοπολικός (covalent),
μεταλλικός (metallic). Κάθε ένα από τα παραπάνω είδη δεσμών οφείλεται στην «τάση» που έχουν
τα άτομα να αποκτήσουν σταθερή ηλεκτρονιακή διαμόρφωση, όπως αυτές των ευγενών αερίων,
συμπληρώνοντας τον εξωτερικό φλοιό. ΠΡΟΣΟΧΗ αυτή είναι μια γενική «τάση», αλλά όχι
απόλυτος κανών, με εξαιρέσεις όπως π.χ. BF3 και PCl5. Ο δευτερεύων ή φυσικός δεσμός
(secondary or physical bond) οφείλεται σε άλλες ασθενέστερες δυναμικές ενέργειες και δυνάμεις.
Τα συνηθέστερα είδη δευτερεύοντος δεσμού είναι: δεσμός van der Waals, δεσμός υδρογόνου. Οι
πρωτεύοντες δεσμοί έχουν ισχύ της τάξεως του 1 με 10 eV/atom, ενώ οι δευτερεύοντες δεσμοί
της τάξεως 0.1 με 1 eV/atom. Συνοψίζουμε:
πρωτεύων ή χημικός δεσμός δευτερεύων ή φυσικός δεσμός

(primary or chemical bond) (secondary or physical bond)
ιοντικός (ionic), δεσμός υδρογόνου,

ομοιοπολικός (covalent), δεσμός van der Waals
μεταλλικός (metallic)
74
Πρωτεύοντες δεσμοί.
Ο ιοντικός δεσμός (ionic bonding) απαντάται σε χημικές ενώσεις μετάλλων με αμέταλλα. Τα
άτομα των μετάλλων εύκολα προσφέρουν τα ηλεκτρόνια σθένους τους στα άτομα των αμετάλλων.
Τόσο τα άτομα των μετάλλων όσο και των αμετάλλων αποκτούν (α΄) σταθερή ηλεκτρονιακή
διαμόρφωση με συμπληρωμένο τον εξωτερικό φλοιό, και (β΄) μη μηδενικό φορτίο, γίνονται δηλαδή
ιόντα, εξ ου και το όνομα του δεσμού ιοντικός. Το συνηθέστερο παράδειγμα από την καθημερινή
ζωή μας είναι το χλωριούχο νάτριο (sodium chloride, NaCl), το μαγειρικό άλας. Πριν το δεσμό
έχουμε τις ηλεκτρονιακές διαμορφώσεις: Na 1s22s22p63s1 και Cl 1s22s22p63s23p5, ενώ μετά Na+1
1s22s22p6 (η ηλεκτρονιακή διαμόρφωση του Ne) και Cl1 1s22s22p63s23p6 (η ηλεκτρονιακή
διαμόρφωση του Ar). Σε ένα κρύσταλλο NaCl όλα τα άτομα είναι ιόντα Na+1 ή Cl1. Η δεσμική
έλξη οφείλεται σε δυνάμεις Coulomb μεταξύ του ανιόντος και του κατιόντος.
Εικόνα 1.36. Διδιάστατη σχηματική απεικόνιση του ιοντικού δεσμού στο KCl (αριστερά) και του
ομοιοπολικού δεσμού στο CH4 .
Ο δεσμός απεικονίζεται αριστερά στην παραπάνω Εικόνα 1.36. Για δύο απομονωμένα άτομα η
ελκτική δυναμική ενέργεια περιγράφεται από μια σχέση της μορφής
1 1
𝑈ε (𝑟) = − 4𝜋𝜀𝜀 (𝛧1 𝑒)(𝑍2 𝑒) 𝑟 . (1.9.1)
0
Z1 και Z2 είναι τα σθένη των δύο ιόντων που αλληλεπιδρούν ε0 είναι η ηλεκτρική διαπερατότητα
του κενού (ε0  8.85 × 1012 F/m) και e είναι το στοιχειώδες φορτίο (e  1.602 × 1019 C). Επί
παραδείγματι, στην περίπτωση του Na+ που αλληλεπιδρά με Cl έχουμε Ζ1 = Ζ2 = 1. Η απωστική
δυναμική ενέργεια από μια σχέση της μορφής
𝐵
𝑈α (𝑟) = 𝑟 𝑛 , (1.9.2)
όπου τα B, n είναι παράμετροι που εξαρτώνται από το συγκεκριμένο ιοντικό σύστημα, π.χ. n ~ 8,
ενώ και η Β ταιριάζεται εμπειρικά. Επειδή η δυναμικές ενέργειες των εξισώσεων (1.9.1) και (1.9.2)
εξαρτώνται μόνο από το μέτρο της διατομικής αποστάσεως r, ο ιοντικός δεσμός χαρακτηρίζεται ως
75
μη κατευθυντικός (nondirectional). Δηλαδή το μέγεθος του δεσμού είναι το ίδιο σε όλες τις
κατευθύνσεις. Για να είναι τα ιοντικά υλικά σταθερά θα πρέπει τα κατιόντα (ανιόντα) να έχουν ως
πλησιέστερους γείτονες ανιόντα (κατιόντα) σε ένα τριδιάστατο σχήμα. Ιοντικός είναι επί
παραδείγματι ο συνηθέστερος δεσμός στα κεραμικά και στους κρυστάλλους των αλογονούχων
αλκαλίων.
Στον ομοιοπολικό δεσμό (covalent bond) τα συμμετέχοντα άτομα επιτυγχάνουν σταθερές
ηλεκτρονιακές διαμορφώσεις διαμοιραζόμενα κάποια από τα ηλεκτρόνια σθένους των. Έτσι τα
άτομα που συμμετέχουν στον ομοιοπολικό δεσμό συνεισφέρουν σε αυτόν τουλάχιστον ένα
ηλεκτρόνιο, ενώ μπορούμε να θεωρούμε ότι τα διαμοιραζόμενα ηλεκτρόνια ανήκουν και στα δύο
άτομα.
Ας αφιερώσουμε λίγο χώρο στους τύπους των ομοιοπολικών δεσμών μεταξύ ατομικών
τροχιακών που απεικονίζονται στην Εικόνα 1.37. Για το χαρακτηρισμό ενός δεσμού ως σ ή π
σκεφτόμαστε που τοποθετείται η επικάλυψη των τροχιακών που συμμετέχουν στο δεσμό σε
σχέση με τους πυρήνες των αντιστοίχων ατόμων. Η επικάλυψη 𝑆 = ∫ 𝑑𝑉𝜓𝛢∗ 𝜓𝛣 , όπου ψΑ και ψΒ
είναι οι κυματοσυναρτήσεις των τροχιακών που συμμετέχουν στο δεσμό τις οποίες μπορούμε να
θεωρήσουμε εδώ πραγματικές. Εάν το μέγιστο της επικαλύψεως βρίσκεται πάνω στο ευθύγραμμο
τμήμα που συνδέει τους δύο πυρήνες, ο δεσμός χαρακτηρίζεται ως σ. Εάν η επικάλυψη είναι
μέγιστη άνωθεν και κάτωθεν του ευθυγράμμου τμήματος που συνδέει τους δύο πυρήνες, ο δεσμός
χαρακτηρίζεται ως π. Ο δεσμός π είναι ασθενέστερος του δεσμού σ. Οι χαρακτηρισμοί σ και π
χρησιμοποιούνται ακόμα και όταν ενώνονται υβριδικά τροχιακά που θα περιγράψουμε παρακάτω.
Συνήθως ισχύει το εξής:
απλός δεσμός: σ
διπλός δεσμός: σ, π
τριπλός δεσμός: σ, π, π
Έτσι, ο διπλός δεσμός (σ, π) είναι μεν ισχυρότερος του απλού (σ), αλλά όχι δύο φορές ισχυρότερος,
ενώ ο τριπλός δεσμός (σ, π, π) είναι ισχυρότερος του διπλού (σ, π). Στην παρακάτω Εικόνα 1.37
απεικονίζονται μόνο οι περιπτώσεις όπου η επικάλυψη των ατομικών τροχιακών είναι θετική (S >
0) και άρα αυξάνεται η πυκνότητα πιθανότητας στο χώρο μεταξύ των πυρήνων, δηλαδή
απεικονίζονται μόνο τα δεσμικά μοριακά τροχιακά. Για τα αντιδεσμικά μοριακά τροχιακά η
επικάλυψη των ατομικών τροχιακών είναι αρνητική (S < 0) και άρα μειώνεται η πυκνότητα
πιθανότητας στο χώρο μεταξύ των πυρήνων, οπότε εμφανίζεται μια επιπλέον κομβική επιφάνεια. Η
δε συνθήκη S = 0 χαρακτηρίζεται ως μη δεσμική και αντιστοιχεί στην περίπτωση κατά την οποία
δεν υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ των ατομικών τροχιακών. Μπορεί ακόμη να γίνει η γενίκευση
ότι η ισχύς ενός δεσμού είναι περίπου ανάλογη προς την έκταση της επικαλύψεως των
ατομικών τροχιακών, δηλαδή οι δεσμοί σχηματίζονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μεγιστοποιείται
76
η επικάλυψη. Στην περίπτωση S > 0 η ηλεκτρονιακή πυκνότητα στο χώρο μεταξύ των πυρήνων
αυξάνεται, οπότε οι πυρήνες θωρακίζονται μεταξύ τους και η έτσι η άπωσή τους μειώνεται. Αυτό
σημαίνει ελάττωση της ενέργειας του μορίου και επομένως δεσμική κατάσταση. Στην περίπτωση S
< 0 ο χώρος μεταξύ των πυρήνων απογυμνώνεται από ηλεκτρονιακό νέφος το οποίο
συγκεντρώνεται περισσότερο στην εξωτερικό χώρο με αποτέλεσμα την ενίσχυση των απωθητικών
δυνάμεων μεταξύ των πυρήνων, αυτή είναι δηλαδή μια αντιδεσμική κατάσταση. Στη αντιδεσμική
κατάσταση υπάρχει μια επιπλέον κομβική επιφάνεια μεταξύ των πυρήνων (όπου η πυκνότητα
πιθανότητας μηδενίζεται). Η ισχύς του δεσμού μπορεί να αποδοθεί με εμπειρικές εκφράσεις της
μορφής [48]:
ℏ2
Uspσ = 1.42 𝑚𝑑2
ℏ2
Uppπ = 0.63 (W.A. Harrison)
𝑚𝑑2
ℏ2
Uppσ = 2.22 𝑚𝑑2
ℏ2
Ussσ = 1.32 𝑚𝑑2
Στην περίπτωση που ένας λοβός έχει αντίθετο πρόσημο από τα εικονιζόμενα, οι παράμετροι
παραμένουν ίδιες, μόνο που απαιτείται αλλαγή προσήμου από  σε +. Στους παραπάνω τύπους m
είναι η μάζα του ηλεκτρονίου (≈ 9.109 × 10-31 kg) και d η απόσταση των πυρήνων. Επί
ℏ2
παραδείγματι, για τον ppπ δεσμό στο βενζόλιο όπου d = 0.14 nm, προκύπτει Uppπ = 0.63 =
𝑚𝑑2
3.92 × 1019 J = 2.45 eV.
77
Εικόνα 1.37 Οι τύποι ομοιοπολικών δεσμών μεταξύ ατομικών τροχιακών. Εδώ απεικονίζονται μόνο οι
περιπτώσεις όπου η επικάλυψη των ατομικών τροχιακών είναι θετική (S > 0) και άρα αυξάνεται η
πυκνότητα πιθανότητας στο χώρο μεταξύ των πυρήνων, δηλαδή απεικονίζονται μόνο τα δεσμικά
μοριακά τροχιακά.
Υβριδισμός sp3. Δεξιά στην Εικόνα 1.36 αποδίδεται σχηματικά και διδιάστατα ο
ομοιοπολικός δεσμός στο μεθάνιο (methane, CH4). Ο άνθρακας έχει ηλεκτρονιακή διαμόρφωση
1s22s22p2 δηλαδή έχει 4 ηλεκτρόνια σθένους, ενώ το υδρογόνο έχει ηλεκτρονιακή διαμόρφωση 1s1
δηλαδή έχει 1 ηλεκτρόνιο σθένους. Κάθε άτομο υδρογόνου μοιράζεται το ηλεκτρόνιο του με ένα εκ
των τεσσάρων ηλεκτρονίων σθένους του άνθρακα. Έτσι κάθε άτομο H μοιάζει να αποκτά
ηλεκτρονιακή διαμόρφωση He (1s2) και το άτομο C ηλεκτρονιακή διαμόρφωση Ne (1s22s22p6),
δηλαδή τα άτομα που συμμετέχουν στον ομοιοπολικό δεσμό μοιάζουν να αποκτούν σταθερή
ηλεκτρονιακή διαμόρφωση ατόμων ευγενών αερίων. Στην πραγματικότητα, βεβαίως, το μεθάνιο
δεν είναι επίπεδο μόριο αλλά τα τέσσερα άτομα H είναι τοποθετημένα στις τέσσερεις κορυφές
78
τριγωνικής πυραμίδας στης οποίας το κέντρο βρίσκεται το άτομο C όπως φαίνεται στην Εικόνα
1.38. Η απόσταση των ατόμων C-H είναι 108.70 pm και οι γωνία H-C-H 109.5o. Να σημειωθεί ότι
τα ατομικά τροχιακά 2s, 2px, 2py, 2pz του C υβριδίζονται (αναμιγνύονται) όπως εξηγείται στην
Εικόνα 1.38. Αυτό το είδος υβριδισμού στο οποίο συμμετέχουν ένα s και τρία p ατομικά τροχιακά
λέγεται sp3 υβριδισμός (hybridization) και όπως είδαμε στο παράδειγμα του μεθανίου υποστηρίζει
ένα δέσιμο μορφής τετραέδρου (tetrahedral, τετραεδρική πυραμίδας με έδρες ισόπλευρα τρίγωνα).
Ας πούμε ότι αυτό οφείλεται στην φυσική δικαιοσύνη: στο μόριο του μεθανίου (CH4) δεν υπάρχει
κανένας λόγος τα δύο ηλεκτρόνια σθένους του C να βρίσκονται στο 2s ατομικό τροχιακό και τα
άλλα δύο σε 2p ατομικά τροχιακά. Ο υβριδισμός στο μεθάνιο είναι ίσως το χαρακτηριστικότερο
παράδειγμα sp3 υβριδισμού. Σχηματικά αυτό μπορεί να περιγραφεί ως εξής:
Εικόνα 1.38 Ο υβριδισμός sp3 στο μόριο του μεθανίου. Ένα s και τρία p ατομικά τροχιακά αναμιγνύονται
(υβριδίζονται δηλαδή) για να σχηματίσουν τέσσερα υβριδικά τροχιακά.
Έστω λοιπόν ότι θέλουμε να συνδέσουμε στο άτομο C τέσσερα άτομα H. Αλλά στη θεμελιώδη του
κατάσταση το άτομο C έχει μόνο 2 ασύζευκτα ηλεκτρόνια π.χ. στα ατομικά τροχιακά px py. Άρα
79
πως μπορεί να κάνει 4 ομοιοπολικούς δεσμούς; Προάγουμε ένα ηλεκτρόνιο από το 2s στο άδειο 2p
π.χ. στο pz φτιάχνοντας μια διεγερμένη κατάσταση. Τώρα με 4 ασύζευκτα ηλεκτρόνια μπορούμε να
φτιάξουμε 4 ομοιοπολικούς δεσμούς. Αλλά αυτοί δεν θα ήταν ισοδύναμοι: ο ένας θα
χρησιμοποιούσε το ατομικό τροχιακό 2s του C και οι άλλοι τρεις τα ατομικά τροχιακά 2px, 2py, 2pz,
έτσι αυτοί οι τέσσερεις δεσμοί δεν θα είχαν το ίδιο μήκος, την ίδια γεωμετρία και την ίδια ισχύ
πράγμα άδικο . . . Άλλωστε ο δεσμός μεταξύ 1s (H) και 2s (C) είναι δεσμός ssσ, ενώ οι δεσμοί
μεταξύ 1s (Η) και 2p (C) είναι δεσμοί spσ. Αυτοί δεν θα μπορούσαν καν να διευθετηθούν
συμμετρικά στο χώρο μια και τα τροχιακά px, py, pz κείνται κατά μήκος των τριών αξόνων x, y, z.
Όμως, αναμιγνύοντας (υβριδίζοντας) το ένα 2s και τα τρία 2p ατομικά τροχιακά παίρνουμε
τέσσερα συμμετρικά διευθετημένα στο χώρο (που κατευθύνονται προς τις τέσσερεις κορυφές
τριγωνικής πυραμίδας) sp3 υβριδικά τροχιακά τα οποία μοιάζουν με παραμορφωμένα (με άνισους
δηλαδή λοβούς) p ατομικά τροχιακά. Στο μεθάνιο κάθε ένα από τα τέσσερα sp3 υβριδικά τροχιακά
περιέχει ένα ασύζευκτο ηλεκτρόνιο. Συνοπτικά, λοιπόν: Στον sp3 υβριδισμό το άτομο (π.χ. ο
άνθρακας στο μεθάνιο) συνδέεται με τέσσερα άτομα ή ομάδες ατόμων. Τα sp3 τροχιακά έχουν
25% χαρακτήρα s και 75% χαρακτήρα p και δείχνουν προς τις κορυφές τετραέδρου (τριγωνικής
πυραμίδας) στις κορυφές της οποίας βρίσκονται τα τέσσερα άτομα ή ομάδες ατόμων, ενώ το
κέντρο της καταλαμβάνει το άτομο που sp3 υβριδίζεται. Οπότε, τα sp3 τροχιακά σχηματίζουν
μεταξύ τους γωνία 109.5o. Οι τέσσερις αυτοί δεσμοί στο μεθάνιο είναι τύπου sp3 s σ μια και τα
υδρογόνα έχουν μόνο ένα τροχιακό 1s και το δέσιμο είναι τύπου σ.
Υβριδισμός sp2. Ας υποθέσουμε τώρα ότι αναμιγνύουμε δηλαδή υβριδίζουμε ένα s και δύο
p ατομικά τροχιακά του ιδίου φλοιού ενώ αφήνουμε ανεπηρέαστο το τρίτο p ατομικό τροχιακό.
Τότε σχηματίζονται τρία λεγόμενα sp2 υβριδικά τροχιακά. Επί παραδείγματι, ανακατεύουμε τα s,
px, py, ενώ αφήνουμε ανεπηρέαστο το pz. Επειδή τα s, px, py είναι συμμετρικά ως προς το επίπεδο
xy, το ίδιο θα ισχύει για τα τρία sp2 υβριδικά τροχιακά. Μάλιστα, αφού οι υβριδισμοί γίνονται ώστε
τα τρία sp2 να είναι ισοδύναμα, θα πρέπει να σχηματίζουν μεταξύ τους γωνία 120ο. Τα υβριδισμένα
τροχιακά έχουν ίσες ενεργειακές στάθμες, μεταξύ αυτών της μίας s και των δύο p που υβριδίζονται,
ενώ η στάθμη p που δεν συμμετέχει παραμένει ανεπηρέαστη. Αυτά γίνονται στην περίπτωση που
το άτομο χρειάζεται τρεις περίπου ισοδύναμους δεσμούς στο ίδιο επίπεδο. Τέτοια παραδείγματα
είναι το αιθένιο (ethene, C2H4) και το βενζόλιο (benzene, C6H6). Στο αιθένιο λοιπόν αμφότεροι
(«και οι δύο») άνθρακες έχουν sp2 υβριδισμό (υβριδίζονται το 2s και π.χ. τα 2px, 2py ατομικά
τροχιακά), οπότε προκύπτει η δομή που παρουσιάζεται στην Εικόνα 1.39. Κάθε άνθρακας
χρησιμοποιεί δύο sp2 τροχιακά για να δεθεί με δύο υδρογόνα κάθε ένα από τα οποία έχει μόνο ένα
1s τροχιακό. Οπότε κάθε άνθρακας σχηματίζει δύο sp2 s σ δεσμούς με δύο άτομα υδρογόνου. Κάθε
άνθρακας χρησιμοποιεί το τρίτο sp2 τροχιακό του για να δεθεί με τον άλλο άνθρακα με sp2 sp2 σ
80
δεσμό. Επιπλέον οι άνθρακες δένονται με ppπ δεσμό μέσω των 2pz ατομικών τροχιακών τους. Έτσι
προκύπτει ο γνωστός «διπλός δεσμός» στο αιθένιο. Στο σχήμα οι τέσσερις δεσμοί sp2 s σ C-H
σημειώνονται με κόκκινα βέλη, ο sp2 sp2 σ C-C δεσμός με πράσινο βέλος και ο ppπ C-C δεσμός
με μαύρα βέλη. Συνοπτικά, λοιπόν: Ο υβριδισμός sp2 συμβαίνει όταν το άτομο (π.χ. ο άνθρακας)
προσδένεται σε 3 άτομα ή ομάδες ατόμων και έχει κατά 33% χαρακτήρα s και κατά 67%
χαρακτήρα p. Τα τρία sp2 υβρίδια δείχνουν προς τις κορυφές ισοπλεύρου τριγώνου το κέντρο του
Εικόνα 1.39 Ο υβριδισμός sp2 στα μόρια του αιθενίου και του βενζολίου. Ένα s και δύο p ατομικά
τροχιακά αναμιγνύονται (υβριδίζονται δηλαδή) για να σχηματίσουν τρία υβριδικά τροχιακά.
οποίου καταλαμβάνει το άτομο με τον sp2 υβριδισμό και τις κορυφές τα άτομα ή οι ομάδες των
ατόμων με τις οποίες αυτό συνδέεται. Οπότε τα τρία sp2 υβρίδια σχηματίζουν μεταξύ τους γωνία
120ο. Όπως ήδη φάνηκε από τα παραπάνω, ο “διπλός δεσμός” μεταξύ των ανθράκων είναι ένας
81
τύπου σ και ένας τύπου π. Στο βενζόλιο κάθε άνθρακας συνδέεται με sp2 sp2 σ δεσμούς με τους
γειτονικούς του άνθρακες και με sp2 s σ δεσμό με ένα άτομο υδρογόνου. Υπάρχει ακόμα τύπου ppπ
αλληλεπίδραση μεταξύ όλων των pz ατομικών τροχιακών των ανθράκων [μάλιστα η απλοϊκή
εικόνα απλός, διπλός, απλός, διπλός, απλός, διπλός δεσμός δεν ισχύει: όλοι οι δεσμοί είναι κατά τη
φυσική δικαιοσύνη ισοδύναμοι όπως υπονοεί ο κύκλος στη μικρή δεξιά εικόνα].
Υβριδισμός sp. Ας υποθέσουμε τώρα ότι υβριδίζουμε ένα s ατομικό τροχιακό και ένα p
ατομικό τροχιακό του ιδίου φλοιού ενώ αφήνουμε ανεπηρέαστα τα άλλα δύο p ατομικά τροχιακά
(Εικόνα 1.40). Τότε σχηματίζονται δύο λεγόμενα sp υβριδικά τροχιακά. Επί παραδείγματι,
ανακατεύουμε τα s και px ενώ αφήνουμε ανεπηρέαστα τα py, pz. Επειδή το s έχει σφαιρική
συμμετρία και το px κείται σε μια ευθεία δηλαδή στον άξονα x, στον ίδιο άξονα θα κείνται και τα
δύο sp υβριδικά τροχιακά δείχνοντας προς αντίθετες κατευθύνσεις, δηλαδή σχηματίζοντας μεταξύ
τους γωνία 180ο. Τα υβριδισμένα τροχιακά έχουν ίσες ενεργειακές στάθμες, μεταξύ αυτών της s και
p που υβριδίζονται, ενώ οι άλλες δύο στάθμες p που δεν συμμετέχουν στον υβριδισμό παραμένουν
ανεπηρέαστες. Αυτά γίνονται στην περίπτωση που το άτομο χρειάζεται δύο περίπου ισοδύναμους
δεσμούς στην ίδια ευθεία. Τέτοιο παράδειγμα είναι το αιθίνιο (ethyne, C2H2). Στο αιθίνιο λοιπόν
αμφότεροι οι άνθρακες sp υβριδίζονται, ενώ τα υδρογόνα συμμετέχουν με ένα 1s ατομικό
τροχιακό. Οι άνθρακες χρησιμοποιούν το ένα από τα δύο sp τροχιακά για να συνδεθούν μεταξύ
τους (δεσμός sp sp σ, πράσινο βέλος) και το άλλο για να συνδεθούν με ένα υδρογόνο (δεσμός sp s
σ, κόκκινα βέλη). Υπάρχουν ακόμα δύο δεσμοί ppπ μεταξύ των px και py ατομικών τροχιακών των
δύο ανθράκων (μαύρα βέλη). Έτσι σχηματίζεται ένας τριπλός δεσμός μεταξύ των δύο ανθράκων,
ένας δεσμός τύπου σ και δύο δεσμοί τύπου π. Συνοπτικά, λοιπόν: Ο υβριδισμός sp συμβαίνει όταν
ένα άτομο (όπως οι άνθρακες στο αιθίνιο) χρειάζεται να συνδεθεί με δύο άτομα ή ομάδες ατόμων,
ο υβριδισμός sp έχει 50% χαρακτήρα s και 50% χαρακτήρα p και τα δύο υβρίδια sp δείχνουν σε
αντίθετες κατευθύνσεις σχηματίζοντας μεταξύ τους γωνία 180o.
82
Εικόνα 1.40 Ο υβριδισμός sp στο μόριο του αιθινίου. Ένα s και ένα p ατομικά τροχιακά υβριδίζονται για
να σχηματίσουν δύο υβριδικά τροχιακά.
Ο ομοιοπολικός δεσμός είναι κατευθυντικός, αφού πραγματοποιείται μεταξύ

συγκεκριμένων ατόμων και υπάρχει μόνο στην περιοχή μεταξύ των ατόμων που συμμετέχουν σε
αυτόν, διαμοιραζόμενα κάποια από τα ηλεκτρόνιά τους. Πολλά μόρια αμετάλλων στοιχείων
σχηματίζονται με ομοιοπολικούς δεσμούς π.χ. H2, Cl2, F2, κλπ. Επίσης υπάρχουν πολλά μόρια με
διαφορετικά άτομα αμετάλλων π.χ. CH4, H2O, HNO3, HF κλπ. Επιπλέον, με ομοιοπολικούς
δεσμούς σχηματίζονται οι κρύσταλλοι αρκετών στοιχείων όπως ο άνθρακας (C, carbon, «αδάμας»,
«διαμάντι») που είναι μονωτής, το πυρίτιο (Silicon, Si) και το γερμάνιο (Germanium, Ge) που είναι
οι απλούστεροι γνωστοί ημιαγωγοί. Επίσης πολλοί σύνθετοι ημιαγωγοί π.χ. με στοιχεία της IV
ομάδας όπως το καρβίδιο του πυριτίου (silicon carbide, SiC), της ΙΙΙ και της V ομάδας όπως το
αρσενικούχο γάλλιο (gallium arsenide, GaAs), αντιμονούχο ίνδιο (indium antimonide, InSb), κ.ο.κ.
Το τριφθοριούχο βόριο (boron trifluoride, BF3) είναι ένα ακόμα παράδειγμα υβριδισμού sp2.
Το μόριο έχει επίπεδη τριγωνική γεωμετρία. Η ηλεκτρονική διαμόρφωση του απομονωμένου
ατόμου βορίου (boron) είναι 1s2 2s2 2p1, ενώ του φθορίου (fluorine) 1s2 2s2 2p5. Παρατηρούμε ότι
το βόριο έχει 3 ηλεκτρόνια σθένους και άρα δεν μπορεί με ομοιοπολικούς δεσμούς,
διαμοιραζόμενο τα ηλεκτρόνιά του με άλλα άτομα να προσομοιάσει ηλεκτρονιακή διαμόρφωση
ευγενούς αερίου. Αυτό όμως δεν είναι απόλυτος κανόνας, όπως θίξαμε παραπάνω. Ο μέγιστος
αριθμός των ομοιοπολικών δεσμών που μπορεί να δημιουργήσει το βόριο είναι 3 και αυτό γίνεται
με sp2 υβριδισμό όπως επεξηγείται στην Εικόνα 1.41. Έστω ότι αρχικά είχαμε 1 ηλεκτρόνιο στο
2px. Προάγεται ένα από τα 2 ηλεκτρόνια του 2s σε κάποιο από τα άδεια 2p, π.χ. στο 2py και στη
συνέχεια τα 2s, 2px, 2py αναμιγνύονται (υβριδίζονται) φτιάχνοντας τρία sp2 υβριδικά τροχιακά με
ίσες ενέργειες, ενδιάμεσες των 2s και 2p τα οποία σχηματίζουν επίπεδη διαμόρφωση (συμμετρικά
στο xy επίπεδο) με γωνίες 120ο. Το pz παραμένει ανεπηρέαστο κάθετο στο επίπεδο xy. Με αυτά τα
τρία sp2 υβριδικά τροχιακά το βόριο ενώνεται με τρία άτομα φθορίου τα οποία χρησιμοποιούν το
ατομικό τροχιακό 2p το οποίο έχει ένα ηλεκτρόνιο (τα άλλα δύο 2p έχουν από δύο ηλεκτρόνια και
άρα δεν συμμετέχουν σε δεσμό). Έτσι οι δεσμοί B-F είναι sp2 p σ. Τα pz τροχιακά των φθορίων
έχουν από δύο ηλεκτρόνια, ενώ το pz του βορίου κανένα και δένονται κι αυτά με τρεις ppπ δεσμούς
83
(δεξιά πάνω στην Εικόνα 1.41). Προσέξτε ότι τώρα το βόριο διαμοιράζεται έξι μόνο ηλεκτρόνια και
όχι οκτώ, δηλαδή δεν προσομοιάζει την ηλεκτρονιακή διαμόρφωση ευγενούς αερίου. Είναι αυτό
πρόβλημα; Όχι. Το βόριο έφτιαξε το μέγιστο αριθμό ομοιοπολικών δεσμών που θα μπορούσε υπό
Εικόνα 1.41 Το μόριο BF3, ένα ακόμα παράδειγμα ομοιοπολικών δεσμών και υβριδισμού.
τις επικρατούσες συνθήκες και η δομή είναι σταθερή. Κάθε φορά που σχηματίζεται ομοιοπολικός
δεσμός (δείτε π.χ. τις εξισώσεις W.A. Harrison) η ενέργεια του συστήματος μειώνεται δηλαδή
γίνεται σταθερότερο. Έτσι ένα άτομο θα τείνει να φτιάξει όσο το δυνατόν περισσότερους
ομοιοπολικούς δεσμούς μπορεί. Στην περίπτωση του BF3, το βόριο μπορεί να φτιάξει έως τρεις
ομοιοπολικούς δεσμούς γιατί έχει μόνο τρία ηλεκτρόνια να διαμοιραστεί. Να σημειωθεί ότι
ενεργειακά δεν συμφέρει ο ιονισμός του B σε B+3 και η δημιουργία ετεροπολικών δεσμών με τρία
ιόντα F. Στα τριαλογονίδια του βορίου (boron trihalides, BX3, X = halogen = αλογόνο) η
απόσταση B-X (π.χ. η απόσταση B-F ≈ 1.30 Å) είναι βραχύτερη από ότι θα περιμέναμε για απλούς
δεσμούς και η βραχύτητα αυτή μπορεί να σημαίνει ισχυρότερο ppπ δεσμό μεταξύ B-X.
Περαιτέρω ενδιαφέροντα παραδείγματα αποτελούν τα φωσφορικά χλωρίδια (phosphorus
chlorides) PCl3 και PCl5. Ο φωσφόρος λοιπόν σχηματίζει δύο χλωρίδια, το PCl3 και το PCl5, το τι
ποσοστό του καθενός θα σχηματιστεί εξαρτάται από το πόσο χλώριο είναι διαθέσιμο. Οι
ηλεκτρονιακές διαμορφώσεις των σχετικών μεμονωμένων ατόμων είναι P: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3 =
[Ne] 3s2 3p3 και Cl: [Ne] 3s2 3p5. Κάθε άτομο χλωρίου έχει λοιπόν τρία 3p τροχιακά (δύο εκ των
οποίων έχουν ζεύγος ηλεκτρονίων και ένα έχει μονήρες ηλεκτρόνιο) και μπορεί να συνάψει ένα
84
ομοιοπολικό δεσμό χρησιμοποιώντας το 3p τροχιακό του που έχει το μονήρες ηλεκτρόνιο. (I)
Περίπτωση του PCl3: Το άτομο του φωσφόρου με sp3 υβριδισμό αποκτά τέσσερα sp3 υβριδικά
τροχιακά εκ των οποίων το ένα έχει ζεύγος ηλεκτρονίων και τα άλλα τρία μονήρη ηλεκτρόνια.
Κάθε ένα από αυτά τα τελευταία συνάπτουν ομοιοπολικό δεσμό με ένα άτομο χλωρίου, δηλαδή
δημιουργούνται τρεις sp3 p σ δεσμοί. Τα χλώρια διατάσσονται στις τρεις από τις τέσσερις κορυφές
τετραέδρου το κέντρο του οποίου καταλαμβάνει το άτομο φωσφόρου και στην κατεύθυνση της
τέταρτης κορυφής είναι το sp3 τροχιακό του φωσφόρου με το ζεύγος ηλεκτρονίων. Τόσο τα χλώρια
όσο και ο φωσφόρος προσομοιάζουν την ηλεκτρονιακή διαμόρφωση ευγενούς αερίου με 8
εξωτερικά ηλεκτρόνια. (IΙ) Περίπτωση του PCl5: Εδώ θα πρέπει να σχηματιστούν πέντε δεσμοί και
αυτό γίνεται με sp3d υβριδισμό, δηλαδή υβριδίζονται το ένα 3s, τα τρία 3p και το ένα από τα πέντε
3d τροχιακά του φωσφόρου (Εικόνα 1.42). Σε αυτά τα πέντε sp3d υβριδικά τροχιακά τοποθετείται
από ένα μονήρες ηλεκτρόνιο, οπότε μπορούν να δημιουργηθούν πέντε ομοιοπολικοί δεσμοί, ενώ
λίγο υψηλότερα σε ενέργεια παραμένουν τέσσερα από τα αρχικώς πέντε 3d τροχιακά. Κάθε ένα
από τα πέντε άτομα χλωρίου σχηματίζει ομοιοπολικό δεσμό χρησιμοποιώντας το 3p τροχιακό του
με το μονήρες ηλεκτρόνιο, οπότε δημιουργούνται πέντε sp3d p σ δεσμοί.
Εικόνα 1.42 Ο υβριδισμός sp3d στο μόριο PCl5.
Τα άτομα του χλωρίου καταλαμβάνουν τις πέντε κορυφές

τριγωνικής διπυραμίδας στο κέντρο της οποίας βρίσκεται το
άτομο φωσφόρου (Εικόνα 1.43). Να σημειωθεί ότι τώρα ενώ τα
άτομα χλωρίου προσομοιάζουν την ηλεκτρονιακή διαμόρφωση
ευγενούς αερίου με 8 εξωτερικά ηλεκτρόνια, το άτομο φωσφόρου
διαμοιράζεται 10 ηλεκτρόνια δηλαδή δεν ισχύει εδώ ο «περίφημος
κανόνας περί της τάσεως των ατόμων να προσομοιώνουν την
ηλεκτρονιακή διαμόρφωση ευγενούς αερίου». Να σημειώσουμε ότι
το ένα από τα δύο ηλεκτρόνια που βρισκόντουσαν στο τροχιακό Εικόνα 1.43 Υβριδικά τροχιακά
sp3d σε τριγωνική διπυραμίδα.
3s του φωσφόρου προάγεται στο επόμενο διαθέσιμο άδειο
85
τροχιακό δηλ. στο 3d και όχι στο 4s το οποίο γεμίζει πριν από το 3d όταν φτιάχνονται τα διάφορα
άτομα και κάθε τροχιακό συμπληρώνεται με ζεύγος ηλεκτρονίων. Γιατί όμως ο φωσφόρος φτιάχνει
αυτούς τους δύο επιπλέον δεσμούς (από τρεις στο PCl3 σε πέντε στο PCl5); Χρειάζεται βεβαίως
επιπλέον ενέργεια για να προαχθεί το ένα από τα δύο ηλεκτρόνια που βρισκόντουσαν στο τροχιακό
3s του φωσφόρου άδειο 3d τροχιακό αλλά το κέρδος από τη δημιουργία δύο επιπλέον δεσμών
αντισταθμίζει με το παραπάνω αυτή την ενέργεια, δείτε π.χ. στις εξισώσεις (W.A. Harrison) ότι
κατά τη δημιουργία δεσμών εξοικονομείται η ενέργεια.
Ένα ωραίο θέμα είναι η μη ύπαρξη του NCl5. Παρόλο που το άζωτο ανήκει στην ίδια ομάδα
του Περιοδικού Πίνακα με τον φωσφόρο και ενώ υπάρχει το μόριο NCl3, δεν σχηματίζεται NCl5.
Αντιθέτως, όπως είδαμε παραπάνω ο φωσφόρος σχηματίζει δύο χλωρίδια, το PCl3 και το PCl5.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Ο λόγος είναι ότι η ηλεκτρονιακή διαμόρφωση του αζώτου είναι
1s22s22p3. Επομένως δεν μπορεί να σχηματίζει sp3d υβριδισμό, αφού δεν υπάρχει τροχιακό 2d!
Αφού για n = 2 οι δυνατές τιμές του ℓ είναι 0 και 1, άρα υπάρχουν μόνο 2s και 2p ατομικά
τροχιακά. Ακόμα το ενεργειακό χάσμα έως το επόμενο επίπεδο (3s) είναι πολύ μεγάλο. Οπότε, η
μείωση της ενέργειας που θα είχαμε από τη δημιουργία του ομοιοπολικού δεσμού δεν είναι αρκετή
για να αντισταθμίσει την παραπάνω ενέργεια που χρειάζεται ώστε να προαχθεί το ένα από τα δύο
2s ηλεκτρόνια του αζώτου στον επόμενο άδειο υποφλοιό δηλαδή τον 3s.
86
1.10 Αναφορές 1ου Κεφαλαίου
[1] National Institute of Standards and Technology (NIST), USA: CODATA Internationally
recommended values of the Fundamental Physical Constants. http://physics.nist.gov/cuu/Constants/
[2] W.N. Cottingham, D.A. Greenwood, Εισαγωγή στην Πυρηνική Φυσική, Ελληνική Έκδοση
Τυπωθήτω - Γ. Δαρδάνος (1996). Στα αγγλικά: Cambridge University Press (1992).
[3] Particle Data Group: http://pdg.lbl.gov/
[4] R. Oerter, The Theory of Almost Everything: The Standard Model, the Unsung Triumph of
Modern Physics, Penguin Group, Kindle Edition (2006).
[5] S. Dodelson, G. Gyuk, M.S. Turner, Is a Massive Tau Neutrino Just What Cold Dark Matter
Needs?, Physical Review Letters 72 (1994) 3754-3757.
[6] M. Kawasaki, K. Kohri, K. Sato, Massive decaying τ neutrino and Big Bang nucleosynthesis,
Physics Letters B 430 (1998) 132-139.
[7] D.A. Gurnett, A. Bhattacharjee (2005), Introduction to Plasma Physics: With Space and
Laboratory Applications, Cambridge University Press, Cambridge, UK (2005) ISBN 0-521-36483-3.
[8] K. Scherer, H. Fichtner, B. Heber, Space Weather: The Physics Behind a Slogan, Berlin,
Springer (2005). ISBN 3-540-22907-8.
[9] S.N. Bose. Plancks Gesetz und Lichtquantenhypothese, Zeitschrift für Physik 26 (1924) 178-
181.
[10] A. Einstein, Quantentheorie des einatomigen idealen Gases, Verlag der Königlich -
Preussischen Akademie der Wissenschaften (1924) 261-267. Permanent URL: http://echo.mpiwg-
berlin.mpg.de/MPIWG:DRQK5WYB Copyright: Max Planck Institute for the History of Science
[11] A. Einstein, Quantentheorie des einatomigen idealen Gases. Zweite Abhandlung, Verlag der
Königlich - Preussischen Akademie der Wissenschaften (1925) 3-14. Permanent URL:
87
http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:BF6V8AT8 Copyright: Max Planck Institute for the

History of Science
[12] L. de Broglie, Recherches sur la théorie des quanta, Thesis, Paris (1924) και Annales de Physique
10e Série Tomè III (Janvier-Février 1925) https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-00006807
English translation: http://aflb.ensmp.fr/LDB-oeuvres/De_Broglie_Kracklauer.pdf
Επίσης L. de Broglie, Ondes et mouvements, Gauthier-Villars, Paris (1926).
[13] Μια ωραιότατη παρουσίαση στο: The Atom Laser @ MIT in 1997, W. Ketterle group,
http://cua.mit.edu/ketterle_group/Projects_1997/Atom_laser_1997.htm
[14] M.H. Anderson, J.R. Ensher, M.R. Matthews, C.E. Wieman, E.A. Cornell, Observation of
Bose-Einstein Condensation in a Dilute Atomic Vapor, Science 269 (1995) 198-201.
[15] K.B. Davis, M.-O. Mewes, M.R. Andrews, N.J. van Druten, D.S. Durfee, D.M. Kurn, and W.
Ketterle, Bose-Einstein condensation in a gas of sodium atoms, Physical Review Letters 75 (1995)
3969-3773.
[16] L.N. Cooper, Bound Electron Pairs in a Degenerate Fermi Gas, Physical Review 104 (1956)
1189-1190.
[17] J. Bardeen, L.N. Cooper, and J.R. Schrieffer, Microscopic Theory of Superconductivity, Physical
Review 106 (1957) 162-164.
[18] J. Bardeen, L.N. Cooper, and J.R. Schrieffer, Theory of Superconductivity, Physical Review
108 (1957) 1175-1204.
[19] H. Kammerlingh-Onnes, Further experiments with liquid helium. C. On the change of electric
resistance of pure metals at very low temperatures etc IV. The resistance of pure mercury at helium
temperatures, Communications from the Physical Laboratory of the University of Leiden 120b
(Verslagen van de Afdeeling Natuurkunde der Kon. Akad. van Wetenschappen te Amsterdam, 28
April 1911, p. 1479-1481); Further Experiments with Liquid Helium. D. On the Change of
Electrical Resistance of Pure Metals at very low Temperatures, etc. V. The Disappearance of the
resistance of mercury, Communications from the Physical Laboratory of the University of Leiden
122b (Verslagen van de Afdeeling Natuurkunde der Kon. Akad. van Wetenschappen te Amsterdam,
88
27 Mei 1911, p. 81-83); Further Experiments with Liquid Helium. G. On the Electrical Resistance
of Pure Metals etc. VI. On the Sudden Change in the Rate at which the Resistance of Mercury
Dissappears, Communications from the Physical Laboratory of the University of Leiden 124c
(Verslagen van de Afdeeling Natuurkunde der Kon. Akad. van Wetenschappen te Amsterdam, 30
December 1911, p. 799-802). Επίσης: Heike Kamerlingh Onnes, Investigations into the properties
of substances at low temperatures, which have led, amongst other things, to the preparation of liquid
helium, Nobel Lecture, December 11, 1913.
[20] W. Meissner, R. Ochsenfeld, Ein neuer Effekt bei Eintritt der Supraleitfähigkeit,
Naturwissenschaften 21 (1933) 787-788.
[21] Superconductor timeline, Department of Energy (Transferred by RJB1 / Originally uploaded

by Materialscientist)-http://www.ccas-web.org/superconductivity/#image1 (Originally uploaded on
en.wikipedia). Progress in development of superconducting materials. Public Domain, File:Sc
history.gif, Uploaded by CommonsHelper2 Bot, Created: Unknown (Uploaded on Commons at
2011-12-10 05:58:09 (UTC) / Originally uploaded at 2011-04-19 03:21:33).
[22] J.F. Allen, A.D. Misener, Flow of Liquid Helium II, Nature 141 (1938) 75.
[23] P. Kapitza, Viscosity of Liquid Helium below the λ-Point, Nature 141 (1938) 74.
[24] F. London, The λ-phenomenon of liquid Helium and the Bose–Einstein degeneracy, Nature
141 (1938) 643-644.
[25] F. London, Superfluids: Volume I - Macroscopic Theory of Superconductivity, New York,

Dover (1964) ISBN B000KPHA62; Superfluids, Volume II Macroscopic Theory of Superfluid
Helium, New York, Dover (1964). ISBN B000T9RMNK.
[26] C.C. Bradley, C.A. Sackett, R.G. Hulet, Bose-Einstein condensation of lithium: observation of
limited condensate number, Physical Review Letters 78 (1997) 985-989.
[27] Οιονεί σωματίδιο (quasi-particle) είναι μια διαταραχή σε ένα μέσο που συμπεριφέρεται ως
σωματίδιο και μπορεί να αποτελεί σύζευξη δύο ή περισσοτέρων σωματιδίων ή απλουστέρων οιονεί
σωματιδίων. Για παράδειγμα φωνόνιο (phonon) είναι ένα κβάντο των ταλαντώσεων των δομικών
λίθων σε ένα στερεό υλικό, εξιτόνιο (exciton) είναι η σύζευξη ενός ηλεκτρονίου και μιας οπής σε
89
ένα στερεό υλικό, πολαρόνιο (polaron) είναι η σύζευξη ενός ηλεκτρονίου με τις ταλαντώσεις
πλέγματος δηλαδή τα φωνόνια, πολαριτόνιο (polariton) είναι η σύζευξη φωτονίου με κάποιο άλλο
οιονεί σωματίδιο, φωνονικό πολαριτόνιο (phonon-polariton) σημαίνει σύζευξη φωνονίου-
φωτονίου, εξιτονικό πολαριτόνιο (exciton-polariton) σημαίνει σύζευξη εξιτονίου-φωτονίου, το
μαγνόνιο (magnon) αφορά συλλογική διέγερση των ηλεκτρονικών σπιν ενός κρυστάλλου. Τα
οιονεί σωματίδια παίζουν π.χ. σημαντικό ρόλο στην περιγραφή της φυσικής στερεάς κατάστασης.
[28] H. Deng, G. Weihs, C. Santori, J. Bloch, Y. Yamamoto, Condensation of semiconductor

microcavity exciton polaritons, Science 298 (2002) 199-202. J. Kasprzak, M. Richard, S.
Kundermann, A. Baas, P. Jeambrun, J.M.J. Keeling, F.M. Marchetti, M.H. Szymańska, R. André, J.
L. Staehli, V. Savona, P. B. Littlewood, B. Deveaud, Le Si Dang, Bose–Einstein condensation of
exciton polaritons, Nature 443 (2006) 409-414. R. Balili, V. Hartwell, D. Snoke, L. Pfeiffer, K.
West, Bose-Einstein condensation of microcavity polaritons in a trap, Science 316 (2007) 1007-
1010. S.O. Demokritov, V.E. Demidov, O. Dzyapko, G.A. Melkov, A.A. Serga, B. Hillebrands,
A.N. Slavin, Bose-Einstein condensation of quasi-equilibrium magnons at room temperature under
pumping, Nature 443 (2006) 430-433.
[29] M.R. Andrews, C.G. Townsend, H.-J. Miesner, D.S. Durfee, D.M. Kurn, and W. Ketterle,
Observation of interference between two Bose condensates, Science 275 (1997) 637-641.
[30] M.-O. Mewes, M.R. Andrews, D.M. Kurn, D.S. Durfee, C.G. Townsend, and W. Ketterle,
Output coupler for Bose-Einstein condensed atoms, Phys. Rev. Lett. 78 (1997) 582-585.
[31] J. Klaers, J. Schmitt, F. Vewinger, M. Weitz, Bose–Einstein condensation of photons in an

optical microcavity, Nature 468 (2010) 545-548.
[32] "Bose Einstein condensate" by NIST/JILA/CU-Boulder - NIST Image. Licensed under Public
Domain via Wikimedia Commons –
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bose_Einstein_condensate.png#mediaviewer/File:Bose_Ei
nstein_condensate.png
NIST/JILA/CU-Boulder - NIST Image Public Domain, File:Bose Einstein condensate.png,
Uploaded by Papa November, Created: January 1, 1995
Bose–Einstein condensate In the July 14, 1995 issue of Science magazine, researchers from JILA
reported achieving a temperature far lower than had ever been produced before and creating an
entirely new state of matter predicted decades ago by Albert Einstein and Indian physicist Satyendra
90
Nath Bose. Cooling rubidium atoms to less than 170 billionths of a degree above absolute zero
caused the individual atoms to condense into a "superatom" behaving as a single entity. The graphic
shows three-dimensional successive snap shots in time in which the atoms condensed from less
dense red, yellow and green areas into very dense blue to white areas. JILA is jointly operated by
NIST and the University of Colorado at Boulder.
[33] http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2001/index.html
[34] International Union of Crystallography.

http://reference.iucr.org/dictionary/Crystal
A material is a crystal if it has essentially a sharp diffraction pattern. The word essentially means
that most of the intensity of the diffraction is concentrated in relatively sharp Bragg peaks, besides
the always present diffuse scattering. In all cases, the positions of the diffraction peaks can be
expressed by
n
𝐇 = ∑ hi 𝐚∗i (n ≥ 3)
i=1
Here 𝐚∗i and hi are the basis vectors of the reciprocal lattice and integer coefficients respectively and
the number n is the minimum for which the positions of the peaks can be described with integer
coefficient hi. The conventional crystals are a special class, though very large, for which n = 3.
See also Acta Cryst. A48 (1992) 928 where the definition of a crystal appears in the Terms of
reference of the IUCr commission on aperiodic crystals.

http://reference.iucr.org/dictionary/Aperiodic_crystal
A periodic crystal is a structure with, ideally, sharp diffraction peaks on the positions of a
reciprocal lattice. The structure then is invariant under the translations of the direct lattice.
Periodicity here means lattice periodicity. Any structure without this property is aperiodic. For
example, an amorphous system is aperiodic. An aperiodic crystal is a structure with sharp
diffraction peaks, but without lattice periodicity. Therefore, amorphous systems are not aperiodic
crystals. The positions of the sharp diffraction peaks of an aperiodic crystal belong to a vector
module of finite rank. This means that the diffraction wave vectors are of the form
The basis vectors are supposed to be independent over the rational numbers, i.e. when a linear
combination of them with rational coefficients is zero, all coefficients are zero. The minimum
91
number of basis vectors is the rank of the vector module. If the rank n is larger than the space
dimension, the structure is not periodic, but aperiodic.
Applications There are four classes of aperiodic structures, but these classes have an overlap:
- incommensurately modulated crystal phases (See incommensurate modulated crystal phases),
- incommensurate composite structures (See incommensurate composites),
- quasicrystals (see quasicrystals), and
- incommensurate magnetic structures (See incommensurate magnetic structures).

http://reference.iucr.org/dictionary/Quasicrystal
Quasicrystal There are two definitions of the notion of quasicrystal.
1) A quasicrystal is an aperiodic crystal that is not an incommensurate modulated structure, nor an
aperiodic composite crystal. Often, quasicrystals have crystallographically 'forbidden' symmetries.
These are rotations of order different from 1, 2, 3, 4 and 6. In three dimensions a lattice periodic
structure may only have rotation symmetry of an order equal to one of these numbers. However,
presence of such a forbidden symmetry is not required for a quasicrystal. A system with
crystallographically allowed rotation symmetry that is locally similar to one with forbidden
symmetries is also a quasicrystal.
2) The term quasicrystal stems from the property of quasiperiodicity observed for the first alloys
found with forbidden symmetries. Therefore, the alternative definition is: a quasicrystal is an
aperiodic crystal with diffraction peaks that may be indexed by n integral indices, where n is a finite
number, larger than the dimension of the space (in general). This definition is similar to that of
aperiodic crystal.
[37] N. Ferralis, A.W. Szmodis, and R.D. Diehl, Diffraction from one- and two-dimensional
quasicrystalline gratings, Am. J. Phys. 72 (2004) 1241-1246.
[38] D. Shechtman, I. Blech, D. Gratias, J.W. Cahn, Metallic Phase with Long-Range Orientational
Order and No Translational Symmetry, Phys.Rev.Lett. 53 (1984) 1951-1954.
[39] Sang-Hoon Kim, Fractal dimensions of a green broccoli and a white cauliflower,
arXiv:cond-mat/0411597
[40] Bureau international des poids et measures, Le Système international d’unités (SI) 8e édition
2006, http://www.bipm.org/
92
[41] R.M. Eisberg, Θεμελιώδης Σύγχρονη Φυσική, Εκδόσεις Γ.Α. Πνευματικού, 4η έκδοση (1995),
Αθήνα. ISBN 9607258142.
[42] W.D. Callister, Jr., D.G. Rethwisch, Materials science and engineering: an introduction, 8th
edition (2010) John Wiley & Sons. Printed in USA. ISBN 978-0-470-41997-7
[43] Για περισσότερα δείτε π.χ. αρχείο “The order of filling 3d and 4s orbitals”.
http://www.chemguide.co.uk/atoms/properties/3d4sproblem.html
[44] National Institute of Standards and Technology (NIST), USA. Μπορείτε να δείτε ένα
περιοδικό πίνακα για την ακριβή ηλεκτρονιακή διαμόρφωση:
http://www.nist.gov/pml/data/periodic.cfm
[45] W.D. Callister, Επιστήμη και τεχνολογία υλικών, Εκδόσεις Τζιόλα, Θεσσαλονίκη, 2004, ISBN
960-8050-90-1
[46] Orbital Viewer (created by David Manthey) http://www.orbitals.com/orb/ov.htm
[47] Wikipedia http://en.wikipedia.org/wiki/Atomic_orbital

Created in Orbital viewer ( http://www.orbitals.com/orb/ov.htm ) Electron orbital series.Dhatfield -
Own work, Public Domain, many files, Uploaded by Dhatfield, Uploaded: September 25, 2008
[48] W.A. Harrison, Electronic Structure and the Properties of Solids, 2nd edition (Dover, New
York, 1989); Elementary Electronic Structure (World Scientific, 1999).
93

Καταστάσεις Της Ύλης.24-93 Κεφάλαιο 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Καταστάσεις Της Ύλης.24-93 Κεφάλαιο 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Καταστάσεις της Ύλης Κωνσταντίνος Σιμσερίδης

1.1 «Στοιχειώδη» Σωμάτια.

4 κβαντικούς αριθμούς. Αν τα n, ℓ, και mℓ είναι ίδια, θα πρέπει ο ms να διαφέρει, οπότε τα δύο

Πίνακας 1.1 Στοιχειώδη σωμάτια κατά το καθιερωμένο πρότυπο.

δομή (d) (s) (b) g αλληλεπίδραση

Οι δομικοί λίθοι της ύλης είναι λοιπόν τα λεπτόνια και τα κουάρκς.

Πίνακας 1.2 Ιδιότητες λεπτονίων

Πίνακας 1.3 Ιδιότητες κουάρκς

Η μικρότερη κλάση στοιχειωδών σωματιδίων είναι οι φορείς των αλληλεπιδράσεων ή

αλληλεπιδράσεως. Το βαρυτόνιο (graviton), G, ο φορέας της βαρυτικής αλληλεπιδράσεως έχει

Πίνακας 1.4 Ιδιότητες φορέων δυνάμεων

μποζόνιο Higgs, H0 ≈ 125 - 126 0 0

1.2 Καταστάσεις της ύλης.

Όγκος Σχήμα Είδος Ελευθερία Απόσταση

Στερεή ~ σταθερός ~ σταθερό άτομα, μόρια, ~ καθορισμένες ~ κοντά

Υγρή ~ σταθερός μεταβλητό άτομα, μόρια, ~ σχετικά ~ κοντά

ιόντα εύκολη κίνηση

Αέρια μεταβλητός μεταβλητό άτομα, μόρια, ~ εύκολη μεταβλητή

Πλάσμα μεταβλητός μεταβλητό ηλεκτρόνια, ιόντα, ~ εύκολη μεταβλητή

Η ονοματολογία των μετατροπών φάσεως είναι η

στερεό → υγρό τήξη (melting)

υγρό → αέριο εξάτμιση (vaporization)

στερεό → αέριο εξάχνωση (sublimation)

αέριο → πλάσμα ιονισμός (ionization)

1.3 Μετατροπές Καταστάσεων (ή «Φάσεων») της Ύλης. Διαγράμματα Φάσεως.

υγρό → αέριο εξάτμιση (vaporization)

στερεό → αέριο εξάχνωση (sublimation)

αέριο → πλάσμα ιονισμός (ionization)

Εικόνα 1.4 Απλοποιημένο και όχι υπό κλίμακα 4

Εφαρμογή (Εικόνα 1.6).

1.4 Συμπύκνωμα Bose - Einstein.

(ΙΙ) Eκμηδένιση της εσωτερικής

ΣΤΕΡΕΟ = ΠΛΕΓΜΑ  ΒΑΣΗ (1.5.1)

Πλέγμα είναι ένα σύνολο μαθηματικών σημείων.

Σύμφωνα με την International Union of Crystallography από το 1992 ο ορισμός του

Στην περίπτωση των κρυστάλλων ή αλλιώς περιοδικών κρυστάλλων ή αλλιώς

r  n1a1  n2a2  n3a3 . (1.5.2)

Εικόνα 1.12 Τα κυριότερα είδη συμμετρίας με απλά σχήματα.

Κρυσταλλικά πλέγματα ή αλλιώς πλέγματα Bravais σε 1Δ, 2Δ, 3Δ.

Σε 3Δ υπάρχουν 14 πλέγματα Bravais, που χωρίζονται σε 7 κρυσταλλικά συστήματα. Η ΘΚ

πενταγωνικές, δεκαγωνικές συμμετρίες ή και άλλες συμμετρίες περιστροφής που είναι

είναι η λεγόμενη χρυσή τομή (golden ratio).

Πίνακας 1.6 Διόγκωση (Inflation)

Ας θεωρήσουμε ότι τα τμήματα L, S υπακούουν στη χρυσή τομή δηλαδή (L+S) / L = L / S = φ. Ας

Πίνακας 1.7 Συρρίκνωση (Deflation)

Ένα παράδειγμα οιονεί κρυστάλλου σε 2 διαστάσεις είναι το πλακόστρωτο Penrose

Η ύπαρξη απεριοδικών κρυστάλλων

Μια δομή έχει αυτο-ομοιότητα (self-similarity) όταν επαναλαμβάνεται αυτούσια σε

διαδοχικών, ιδίου προσανατολισμού τετραγώνων (τον οποίο θα ονομάσουμε κατόπιν παράγοντα

Στην Εικόνα 1.19 περιγράφονται δύο αυτο-όμοιες δομές με πενταγωνική συμμετρία. Σε

Το fractal (μορφόκλασμα) είναι μια δομή με αυτο-ομοιότητα ώστε επαναλαμβάνεται

Ορίζουμε την κατά Hausdorff διάσταση

αντικείμενα που απεικονίζονται στην Εικόνα

1.6 Κατάταξη υγρών και αερίων σε ιδανικά και πραγματικά.

Στα αέρια και τα υγρά είναι αφιερωμένο το Κεφάλαιο 4.

1.7 Ατομική Δομή.

Πίνακας 1.8 Ιδιότητες ηλεκτρονίου, πρωτονίου, νετρονίου.

Φορτίο Μάζα (kg) Μάζα (u) Σχετική μάζα

επομένως μια αδιάστατη φυσική ποσότητα.

ατόμων είναι mmol = Ar u 6.02214129 × 1023 = Ar 1.66053886 × 1027 kg × 6.02214129 × 1023 = Ar

Ηλεκτρόνιο και ατομικά πρότυπα.

Ατομικό πρότυπο Rutherford.

Όμως οι παραπάνω εξισώσεις παρουσιάζουν αντιφάσεις:

Ατομικό πρότυπο Bohr.