Završni rad Halilović Nevres

1. UVOD

Zavarivanje je spajanje dva ili više istorodnih metala

topljenjem, sa ili bez dodavanja dodatnog materijala, na način da se
dobije homogen zavareni spoj (zavareni spoj bez grešaka sa
zahtjevanim mehaničkim i ostalim svojstvima).
Navarivanje je nanošenje dodatnog materijala po površini,
topljenjem, radi povećanja volumena, ili radi zaštite od korozije i
habanja. Žlijeb je prostor
između dijelova pripremljenih za zavarivanje.
Zavar je očvrsnuti rastopljeni materijal nastao topljenjem
osnovnog i dodatnog materijala u jednom prolazu.

Zavarljivost je sposobnost metala da se može spajati zavarivanjem;

 Operativna zavarljivost – mogućnost ostvarenja materijalnog

kontinuiteta,
 Metalurška zavarljivost – dobijanje šava zahtijevanog
kvaliteta,
 Konstruktivna zavarljivost – sposobnost šava da se pod
opterećenjem ponaša kao osnovni materijal,

TEHNOLIGIJA ZAVARIVANJA

Zavarivanje je postupak ne razdvojnog spajanja metala, koji su

omekšani ili istopljeni na mestu spajanja, uz primenu pritiska ili bez
njega. Sa obzirom na izvor toplote moguce je izdvojiti cetiri osnovna
postupka zavarivanja.

• gasno
• elektrolučno
• elektrootporno
• aluminotermisko

Pored navedenih, sve više se uvode i noviji postupci kao zavarivanje:

2
Završni rad Halilović Nevres

• pod troskom
• trenjem
• ultrazvukom
• difuzijom u vakumu
• elektronskim snopom u vakumu
Danas se ipak najviše koristi postupci elektrolučnog i gasnog
zavarivanja.

2. OSNOVNI POJMOVI U ZAVARIVANJU

Zavarivanje je proces spajanja dva ili više metalna dela istog

ili približno istog hemijskog sastava. Spajanjem se dobija
nerazdvojiva veza. Zavarivanje se izvodi pod dejstvom toplote, uz
dodavanje ili ponekad bez dodavanja dodatnog materijala i uz primenu
pritiska ili bez njega

Pri zavarivanju vrši se lokalno zagrevanje ivice metalnih delova koje

treba spojiti (zavariti).

Zavarivanje je proces izrade nerazdvojivog spoja

uspostavljanjem međuatomskih veza između dijelova koji se zavaruju,
pri kome se pojedinačno ili kombinovano koristi toplotna i mehanička
energija, a po potrebi i dodatni materijal. Postupci zavarivanja, koji se
najčešće koriste u praksi, zasnovani su na lokalnom zagrijevanju
materijala iznad temperature topljenja, kada zavareni spoj nastaje
očvršćavanjem (npr. elektrolučno zavarivanje), ili na lokalnom
zagrijevanju materijala do temperature topljenja, kada zavareni spoj
nastaje uz dodatno djelovanje pritiska (npr. elektrootporno
zavarivanje).

3
Završni rad Halilović Nevres

Slika 1. Osnovni pojmovi kod zavarivanja

Zavarivanjem je moguće spajanje metala sa metalom,

nemetala sa nemetalom i metala sa nemetalom, ali se u praktičnom
smislu podrazumijeva spajanje metala sa metalom.

Šav se obrezuje očvršćavanjem mešavine istopljenog

osnovnog i dodatog materijala, a u nekim slučajevima samo osnovnog
materijala. Zonu uticaja toplotečine slojevi osnovnog materijala,
naslonjenog na materijal šava u kome se usled toplote unete u
procesu topljenja dešavaju strukturne promene.

3. GASNO ZAVARIVANJE

Gasno zavarivanje je postupak spajanja metala topljenjem i

očvršćavanjem osnovnog i (po potrebi) dodatnog metala pomoću
plamena dobijenog sagorevanjem gorivog gasa. Količina toplote
oslobođena sagorjevanjem, kao i najviša temperatura plamena, zavise
od vrste gorivog gasa. Podrazumjeva se da gorivi gasovi sagorjevaju u
struji kiseonika, ako nije naglašeno drugačije (npr. sagorjevanje u
vazduhu). Da bi se ostvarilo sagorjevanje u struji kiseonika, gorivi gas
i kiseonik se iz specijalnih posuda pod pritiskom – boca (ili na drugi
način) dovode u gorionik, odakle izlaze pomješani u odgovarajućoj
srazmjeri. Na taj način je omogućeno sagorjevanje gorivog gasa na
vrhu plamenika, koji zajedno sa gorionikom, bocama za skladiš-tenje i

4
Završni rad Halilović Nevres

crijevima za dovod gasova, kao i pomoćnim i dodatnim uređajima

(npr. redukcionim ventilima), čini opremu za gasno zavarivanje. U
novije vrijeme je razvijen i postupak koji elektrolizom vode
obezbeđuje sav potreban vodonik i kiseonik, koji ima čitav niz
prednosti, ali i skupu opremu.

Slika 2. CO2 aparat

Osnovna prednost gasnog zavarivanja je mogućnost kontrole

koju zavarivač ima nad brzinom unošenja toplote, temperaturom u
zoni zavarivanja i oksidacijom u atmosferi metala šava. Osim toga,
oblik i veličina šava mogu bolje da se kontrolišu, jer se dodatni metal
uvodi nezavisno od izvora toplote. U prednosti postupka se ubrajaju i
niska cjena opreme, njena pokretljivost i relativno jednostavno
rukovanje. S druge strane, količina i koncentracija toplote je manja
nego kod ostalih postupaka zavarivanja, pa je za gasno zavarivanje
karakteristično duže vrijeme zagrijavanja i hlađenja, usled čega su
strukturne promene u ZUT izraženije i nepo-voljnije. Shodno tome,
ovaj postupak je pogodan jedino za zavarivanje tankih limova i cjevi,
posebno manjeg prečnika, kao i za njihovo reparaturno zavarivanje.
Plamen gasa se takođe koristi za rezanje, lemljenje, navarivanje,

5
Završni rad Halilović Nevres

predgrevanje, termičku obradu i jednostavnije operacije oblikovanja,

kao što su savijanje i ispravljanje.

4. GASNI PLAMEN I GORIVI GASOVI –

OSOBINE I PRIMJENA

Osnovni zahtjevi koje treba da ispuni gorivi gas da bi se koristio

za zavarivanje su da temperatura plamena bude znatno viša od
temperature topljenja osnovnog i dodatnog metala, da brzina
sagorjevanja bude što veća, da se razvija dovoljna količina toplote za
topljenje osnovnog i dodatnog metala, kao i za nadoknadu gubitaka
toplote, i da hemijska reakcija plamena sa osnovnim i dodatnim
materijalom bude što manja.

Naj češće se koriste gorivi gasovi na bazi ugljovodonika: metan

(CH4), metilacetilen-propadijen (C3H 4 – trgovački naziv MAPP),
acetilen (C2H2), propan (C3H8), propilen (C3H6), butan (C4H10) i
vodonik (H 2). Za detaljniju analizu karakteristika gasova treba imati u
vidu da ugljovodonici sagorijevaju u dve faze, primarnoj i
sekundarnoj, osim H2 koji sagoreva u jednoj fazi. Pod primarnim
sagorjevanjem se podrazumeva reakcija sa kiseonikom iz boce, a pod
sekundarnim reakcija sa kiseonikom iz vazduha.

Primarni plamen je neutralan kada je reakcija primarnog

sagorjevanja ravnotežna, a proizvodi sagorjevanja ugljen-monoksid i
vodonik. U tom slučaju atmosfera primarnog plame-na je redukujuća.
Kako sekundarno sagorjevanje zavisi od produkata primarnog
sagorjevanja, to pojam „neutralan“ treba shvatiti kao pogodan način za
definisanje količine kiseonika potreb-nog za potpuno sagorjevanje i za
poređenje različitih karakteristika gorivih gasova.

Brzina sagorjevanja (brzina širenja plamena) je brzina kojom se

front plamena kreće upravno na njegovu površinu kroz okolni
nesagorjeli gas. Brzina sagorjevanja bitno utiče na veličinu i
temperaturu primarnog plamena.

6
Završni rad Halilović Nevres

U tab. 1 su dati osnovni podaci o gorivim gasovima, kao što su

maksimalna temperatura neutralnog plamena, tmax, količina oslobođene
toplote kod primarnog i sekundarnog sagorjevanja (osim za H 2 koji
sagorijeva u jednoj fazi), Qprim i Qsek, ukupna količina toplote po
jedinici zapremine i po jedinici mase, Qvol i Qmas, količina kiseonika
potrebna za potpuno sagorjevanje jedinične količine gasa
(stehiometrijska smješa) – oznaka O2 (ukupno) i količina kiseonika
koja se u tu svrhu dobija iz boce (ostatak se dobija iz vazduha) –
oznaka O2 (boca), odnos gustine gasa prema gustini vazduha (na
temperaturi od 15°C, atmosferskom pritisku i gustini vazduha ρvaz =
1,21 kg/m3), molarna masa, M, specifična zapremina, υ, i brzina
sagore-vanja neutralnog plamena, vsag.
Tabela 1. Osnovne osobine najčešće korištenih gasova
acetilen propan butan metan propilen MAPP
vodonik

7
Završni rad Halilović Nevres

t
max (°C) 3087 2526 2300 2538 2865 2927 2655
3
Qprim (MJ/m ) 18,9 9,5 – 0,4 16,3 19,3 –
3
Qsek (MJ/m ) 35,9 83,6 – 37 71,9 70,4 –
3
Qvol (MJ/m ) 54,8 93,1 130 37 88,3 89,6 12
Qmas (MJ/kg) 50 51 – 56 49 49 120
O2 (ukupno) (mol) 2,5 5 – 2 4,5 4 0,5
O2 (boca) (mol) 1÷1,3 3,5 – 1,5 2,6 2,5 0,3÷0,4
ρ/ρvaz (–) 0,91 1,52 2,10 0,62 1,48 1,48 0,074
M (g/mol) 26,0 44,0 58,1 – – – –
υ=V/m
3
(m /kg) 0,91 0,54 0,39 1,44 0,55 0,55 11,77
vsag (m/s) 5,7 3,9 – 5,5 – – 11

Iako je sekundarna količina toplote veća, za zavarivanje je bitnija

primarna količina toplote jer je koncentrisana na mestu zavarivanja. Osim nje,
kao što je već pomenuto, od najvećeg značaja za primjenu u zavarivanju je
brzina sagorjevanja, koja je za neke gorive gasove (acetilen, propan, metan,
vodonik) data na sl.3., u zavisnosti od udjela gorivog gasa u smješi.
Kombinacijom ove dve veličine, tj. proizvodom primarne količine toplote i
brzine sagorjevanja, definiše se intenzitet primarnog sagojrevanja, koji se,
osim tmax, koristi kao osnovni kriterijum primenljivosti gorivog gasa. Intenzitet
primarnog sagorevanja je najveći za acetilen, sl. 4.
Analogno se definiše intenzitet sekundarnog sagorjevanja, kao proizvod
sekundarne količine toplote i brzine sagorjevanja. Intenzitet sekundarnog
sagorjevanja utiče na temperaturski gradijent u okolini spoja, tako što
smanjuje brzinu hlađenja. Kao i u slučaju primarnog sagorjevanja, najveći
intenzitet sekundarnog sagorjevanja ima acetilen, sl. 5. Intenzitet ukupnog
sagorjevanja je dat na sl. 6.

8
 Slika 3. Brzina sagorjevanja nekih gorivih gasova

Slika 4. Intenzitet primarnog sagorjevanja nekih gorivih gasova

 Slika 5. Intenzitet sekundarnog sagorjevanja nekih gorivih gasova

Slika 6. Intenzitet ukupnog sagorjevanja nekih gorivih gasova

Gustina gasa ukazuje na njegovo ponašanje u slučaju procurivanja.

Gasovi sa gustinom manjom od vazduha odlaze uvis i nestaju, dok gasovi veće
gustine od vazduha padaju na dno i sakupljaju se na mirnim mestima. U prvu
grupu spadaju acetilen, metan i vodonik, a u drugu butan, propan i MAPP,
tab.1.
Osim najviše tmax i najvećeg intenziteta sagorjevanja, acetilenski plamen
je povoljan i zbog male potrošnje kiseonika (najmanja posle vodonika, tab. 1.),
jednostavne regulacije i stabilnog sagorjevanja, pa je praktično nezamjeniv
kada je zavarivanje u pitanju. Ostali gorivi gasovi se koriste za rezanje, tvrdo i
meko lemljenje, površinsko kaljenje i metalizaciju, gde dolaze do izražaja
neke specifične prednosti. Tako npr. MAPP i propilen, osim relativno visoke
tmax, imaju veliku Qsek, pa su pogodni i za zagrevanje velikih komada. Metan,
butan i propan mogu u nekim slučajevima da budu ekonomična zamjena jer su
znatno jeftiniji, a primjena vodonika je sve veće u novije vrijeme zbog
mogućnosti dobijanja oba gasa potrebna za sagorejvanja (vodonik i kiseonik)
elektrolizom iz vode.

Ova varijanta nije tehnički nova, ali je cjena uređaja i elektrolize tek
poslednjih godina postala konkurentna, posebno kada se imaju u vidu neke
njene prednosti, kao što proizvodnja onoliko gasa koliko je potrebno (nema
skladištenja) i sagorjevanje vodonika bez CO i drugih štetnih produkata.
Najveća primjena ove varijante zasad je rezanje čelika, uključujući velike
debljine, jer se dobijaju vrlo kvalitetne rezne površine.

5. PLAMEN ACETILEN–KISEONIK
Sagorjevanje acetilena se odvija prema jednačinama:

– primarno: C2H2 + O2 ⇒ 2C + H2 + O2 + 0,225 MJ ⇒ 2CO + H2 +

0,47 MJ/mol
– sekundarno: 2CO + H2 + 1,5O2 ⇒ 2CO2 + H2O + 0,81 MJ/mol
– ukupno: C2H2 + 2,5O2 ⇒ 2CO2 + H2O + 1,28 MJ/mol
Imajući u vidu jednačine sagorjevanja, može da se zaključi da je
udeo acetilena u stehiometrijskoj smješi 0,28 (ukupno sagorjevanje,
odnos C2H2:O2 = 1:2,5), a neutralnoj smješi 0,5 (primarno
sagorjevanje, odnos C2H2:O2 = 1:1).
Sekundarno sagorjevanje može da se razdvoji na sagorjevanje ugljen-
monoksida, sa 0,57 MJ/mol oslobođene toplote, i sagorjevanje vodonika, sa
0,24 MJ/mol oslobođene toplote. Ukupna količina toplote (1,28 MJ/mol) može
da se izrazi u odnosu na jedinicu zapremine (jedinična zapremina se određuje
na osnovu podataka iz tab. 1, prema izrazu v = M⋅υ =26⋅0,91⋅10–3 = 0,0237
m3/mol), što daje količinu toplote Qvol = 54,1 MJ/m3, što se neznatno razlikuje
od podatka u tab. 1. Ukupna toplotna moć acetilenskog plamena može sada da
se odredi ako se) uvrsti podatak o količini toplote Qvol (npr. 54,1 MJ/m3),
a V izrazi u(l/h):

Pu ≈ 15⋅V (W)
Efektivna toplotna moć (snaga) plamena je manja od ukupne zbog
značajnih gubitaka toplote, prvenstveno na zagrjavanje okoline i osnovnog
metala, kao što se vidi iz tab. 2. gde dati podaci za koeficijent iskorištenja
toplote u zavisnosti od veličine plamenika. Raspodjela toplote pri zavarivanju
plamenikom br. 8 je data na sl. 7.
Tabela 2. Koeficijent iskorištenja toplote
plamenik broj 1 2 3 4 5 6 7 8
η 0,72 0,68 0,51 0,44 0,36 0,29 0,25 0,22

1 – gubici u okolinu (33%)

2 – zagrevanje dodatnog metala (12%)
3 – gubici usled razbrizgavanja (2%)
4 – topljenje dodatnog metala (10%)
5 – topljenje osnovnog metala (12%)
6 – topljenje osnovnog i dodat. metala (22%)
7 – gubici u osnovni metal (43%)
8 – zagrevanje osnovnog metala (55%)
9 – ukupna toplotna moć (100%)

Slika 7. Raspodjela toplote pri zavarivanju plamenikom br. 8

Kako se za primarno sagorjevanje acetilena koristi kiseonik iz boce, a za

sekundarno sagorevanje kiseonik iz okolnog vazduha, jasno je iz jednačina
sagorjevanja da se za potpuno sagorjevanje acetilena troši 40% kiseonika iz
boce i 60% kiseonika iz vazduha. Zavisno od odnosa acetilena i kiseonika,
razlikuju se redukujući (manjak kiseonika), neutralni (potpuno sagorjevanje) i
oksidišući plamen (višak kiseonika). Iako je teorijski smeša kiseonika i acetile-
na kod neutralnog plamena 1:1, u praksi se pod neutralnim plamenom
podrazumeva smješa O2:C2H 2 = (1,1–1,2):1. Višak kiseonika se troši na
sagorjevanje okolnih gasova. Kod neutral-nog plamena uočljive su tri različite
zone, sl. 8.
Jezgro oblika konusa ili cilindra (zavisno od načina isticanja gasova), u
kojem se odvija dio primarnog sagorjevanja. Pri tome sagorijeva manji deo
smješe gasova, dok se veći dio razlaže na ugljenik i vodonik. Oslobođena
količina toplote zagrijeva slobodni ugljenik stvarajući svjetli omotač jezgra,
šta daje utisak jarko bijele boje.
Srednja zona, oblika klina, gde se odvija ostatak primarnog sagorjevanja,
a počinje i sekundarno sagorjevanje, odnosno oksidacija 2CO i H2 kiseonikom
iz vazduha. U ovoj zoni se postiže najviša temperatura plamena (do 3100°C,
sl. 8a), na 4–6 mm od vrha jezgra, pa se ona koristi za zavarivanje. Stoga se
srednja zona zove i zona zavarivanja.
Omotač plamena, u kojem se odvija sekundarno sagorjevanje na račun
kiseonika iz vazduha. Temperatura u zoni sekundarnog sagorjevanja je znatno
niža od maksimalne, sl. 8. Boja u ovoj zoni prelazi od plavo-ljubičaste boje u
sredini do žuto-narandžaste na krajevima.
 a) oksidišući

b) neutralni

c) redukujući

Slika 8. Šematski izgled plamena (a – oksidišući, b – neutralni, c – redukujući)

U odnosu na neutralni plamen, specifičnosti oksidišućeg plamena su

manje jezgro koničnog oblika i manji omotač, sl. 8a. Kod redukujućeg
plamena jezgro i omotač su veći, a oko jezgra postoji zona oblika pera, sl. 8c,
koja je bijele boje slično jezgru, pa ih je ponekad teško razlikovati. Količnik
dužine ove zone i jezgra odgovara količniku sadržaja acetilena i kiseonika.
Smanjenjem sadržaja acetilena ili povećanjem sadržaja kiseonika u plamenu,
ova zona se gubi, što se koristi pri vizuelnom podešavanju plamena.
Gasovi koji se javljaju u omotaču plamena i zoni redukcije spriječavaju
kiseonik i azot iz vazduha da dopru do rastopljenog metala, što obezbjeđuje
njegovu dobru zaštitu. Osim toga u okviru primarnog sagorjevanja ugljenik
nepotpuno sagorjeva u ugljen-monoksid, a vodonik ostaje slobodan.
Nepotpuno sagorjeli ugljen-monoksid ima veliki afinitet prema kiseoniku, pa
mu ne dozvoljava pristup u rastop, a ako se stvore oksidi, ugljen- monoksid ih
redukuje. Stoga je veoma važno održavanje propisanog rastojanja između
jezgra i površine radnog komada (3– 5 mm), jer inače nastaju sledeće greške:
– ako je jezgro suviše blizu rastopljenog metala dobija se oksidirani tvrdi sloj;
– ako je jezgro suviše udaljeno, provarivanje je otežano, a pojava gasnih
mjehura česta.
Neutralan plamen se koristi za zavarivanje čelika, bakra, nikla i njegovih
legura, bronze i olova.

Redukujući plamen se primjenjuje kada se traži porast ugljenika u

zavaru kao npr. kod zavarivanja sivog liva, kao i za zavarivanje aluminijuma i
njegovih legura, legura magnezijuma i navarivanja tvrdim legurama.
Oksidišući plamen se izbjegava, jer reakcija kiseonika ima veoma štetno
djelovanje na svojstva legura, sem kod zavarivanja mesinga gde se višak
kiseonika koristi da bi se spriječilo isparavanje cinka. Temperatura plamena sa
viškom kiseonika je viša od ostalih vrsta plamena zbog reakcije sagorjevanja
metala ili prisutnih elemenata, pa se oksidišući plamen ponekad koristi da bi se
povećala produktivnost zavarivanja čelika, zbog čega u metalu šava po pravilu
nastaju greške tipa oksida.
Prema brzini isticanja razlikuju se meki plamen (50–80 m/s) i tvrdi
plamen (120– 180 m/s), što zavisi od pritiska i protoka gasova. Meki plamen
je nestabilan i osetljiv na pojavu povratnog plamena, a koristi se za
zavarivanje visokolegiranih čelika, lakotopljivih metala (Pb, Zn) i za
lemljenje. Tvrdi plamen je teško kontrolisati, a česta je pojava izduvavanja
rastopljenog metala iz metalne kupke. Stoga se u praksi najčešće koristi srednji
plamen sa brzinama isticanja 80–120 m/s.

1.1. Kiseonik
Kiseonik omogućava sagorjevanje gorivih gasova, a nalazi se u vazduhu
(21% zapre-minskog udela). Na 15°C i atmosferskom pritisku gustina
kiseonika iznosi 1,43 kg/m3, molarna masa 32 g/mol, a u tečno stanje prelazi
na –183°C. U gasovitom stanju kiseonik nema boju i miris, nije zapaljiv i
eksplozivan. Međutim, pošto u njegovom prisustvu neke materije postaju
zapaljive, rukovanje kiseonikom mora da bude oprezno.
Kiseonik se naj češće proizvodi frakcionom destilacijom tečnog
vazduha. Tehnički kiseonik je čistoće 99,2 do 99,8%, a nečistoće su azot,
argon i voda. Čistoća kiseonika je vrlo bitna za njegovo korišćenje. Kiseonik
se transportuje i čuva u čeličnim bocama pod pritiskom 150–200 bar.

1.2. Acetilen
Acetilen je gorivi gas bez boje, karakterističnog mirisa, neotrovan i
rastvorljiv u vodi u odnosu 1:1 i u acetonu u odnosu 1:25, na sobnoj
temperaturi i atmosferskom pritisku. Rastvorljivost acetilena u acetonu raste sa
porastom pritiska, a opada sa porastom temperature. Acetilen je vrlo
eksplozivan u prisustvu kiseonika ili vazduha. Acetilen se transportuje i čuva u
čeličnim bocama pod pritiskom 15 bar, a u slučaju velike potrošnje
racionalnije je koristiti razvijače acetilena. Za dobijanje acetilena se koriste još
i postupci pirolize ugljovodonika i delimičnog sagorevanja metana u
kiseoniku.

6. APARATURA ZA ZAVARIVANJE

Aparaturu za gasno zavarivanje čine boce za kiseonik i acetilen,

redukcioni ventili, dovodna crijeva, gorionik sa promenljivom mlaznicom i
pomoćni alat. Boce za tehničke gasove spadaju u posude pod pritiskom i
podležu odgovarajućem JUS. Ove boce se izrađuju dubokim izvlačenjem od
konstrukcionog ugljeničnog ili niskolegiranog čelika. Boce za kiseonik su
zapremine 40 l, u koje je moguće uskladištiti 6 Nm3 na pritisku od 150 bara i
temperaturi 20°C. Ako se pretpostavi da se kiseonik u ovim uslovima ponaša
kao idealni gas, moguće je na osnovu pritiska u boci izračunati količinu
preostalog gasa u boci (npr. ako je pritisak u boci 120 bara, količina preostalog
kiseonika je 120 × 40 = 4800 l). Kiseonička boca je obojena plavo ili ima
plavu traka na 2/3 visine.
Boca za acetilen je obojena bijelo, ili ima bjelu traku na 2/3 visine.
Acetilen u boci se rastvara u acetonu, jer je sam acetilen kao nezasićeni
ugljovodonik vrlo eksplozivan na povišenom pritisku. Osim toga, boca se
prethodno puni poroznom masom (najčešće drveni ćumur ili mešavina uglja i
infuzorijske zemlje) u koju se uliva aceton, a zatim rastvara acetilen. Tako
dobijena smješa može da se podvrgne pritisku od 15 bara, što znači da na
sobnoj temperaturi i normalnom atmosferskom pritisku u bocu može da se
smjesti 4800 l acetilena (15 × 40 × 0,35, gde je pritisak 15 bar, zapremina boce
40 l, 0,35 koeficijent popunjenosti boce acetonom, a 23 rastvorljivost acetilena
u acetonu).
Kako je radni pritisak znatno niži od pritiska u boci, boce je neophodno
snabdjeti redukcionim ventilima za kiseonik i za acetilen, sl. 9. Oba
redukciona ventila imaju po dva manometra, jedan za pritisak u boci, drugi za
radni pritisak. Princip rada redukcionih ventila je isti, a jedina konstruktivna
razlika je u načinu vezivanja za bocu kod kiseonika vezivanje je preko
navrtke, a kod acetilena preko uzengije što isključuje mogućnost pogrešnog
vezivanja. Osim toga, razlika je i u opsegu mjerenja kod kiseonika manometri
su do 300 bara (pritisak u boci), odnosno 16 bara (radni pritisak), a kod
acetilena do 40 bara (pritisak u boci), tj. 2,5 bara (radni pritisak).
Posebnu pažnju treba obratiti na rukovanje redukcionim ventilom za
kiseonik. Kako dodir kiseonika sa mašću, uljem ili nekom sličnom materijom
može da izazove eksplozivno paljenje, zabranjeno je rukovanje redukcionim
ventilom za kiseonik masnim ili prljavim rukavicama. Osim toga za ovaj ventil
je karakteristična pojava zaleđivanja usled razlike pritisaka na ulasku i izlasku
i odgovarajućeg pada temperature. Da bi se ovo sprečilo treba koristiti što
čistiji kiseonik, ugraditi griajač prije ventila ili koristiti ventil sa dvostepenom
redukcijom pritiska.
 a) za kiseonik b) za acetilen
Slika 9. Redukcioni ventili

Osim redukcionih ventila koriste se i tzv. suvi ventili, koji se postavljaju

između redukcionih ventila i gorionika, sl. 10. Princip rada suhog ventila je
sledeći: kroz gumeno crijevo dotiče gas u cjevni nastavak (2) ventila i otvara
nepovratni ventil (4), protiče kroz ventil u unutrašnjost poroznog uloška (5),
zatim kroz njegov porozni zid u sredinu uloška, a otuda u nastavak (3) i u
gorionik. U slučaju eksplozije povratni udar plamena stiže do komore između
zida cjevi ventila (1) i uloška (5) i tu se gasi, jer se pri prolasku kroz porozni
uložak ohladi ispod temperature paljenja mešavine gasova. Povećani pritisak
od eksplozije gotovo trenutno zatvara nepovratni ventil.

Slika 10. Šematski prikaz suvog ventila

Gorionici za zavarivanje omogućavaju ostvarivanje potrebne smješe

kiseonika i acetilena (ili drugog gorivog gasa), pri čemu se zahteva stabilan
plamen određenog oblika i toplotne moći. Osnovni delovi gorionika prikazani
su na sl. 11. Koristi se više tipova gorionika koji se djele prema pritisku
napajanja (gorionik niskog i visokog pritiska) i prema regulaciji protoka
(gorionik stalnog i višestrukog protoka).
 Slika 11. Gorionik – šematski prikaz

1.3. Dodatni materijali i topitelji

Dodatni materijali se isporučuju u obliku žica i šipki. U slučaju

zavarivanja niskouglje-ničnih i niskolegiranih čelika dodatni materijal je u
obliku šipki dužine 1000 mm ili koturova žice mase 40 kg, standardnih
prečnika: 2; 2,5; 3,25; 4; 5; 6,3 mm (JUS C.H3. 051/81). Oznaka dodatnog
materijala se sastoji iz dva djela: opšteg (slovo P) i dopunskog (slovo O, Z, Y
ili cifre od 1 do 6) sa značenjem datim u tab. 3. Žice su prevučene tankim
slojem bakra radi zaštite od korozije. Najčešće korišćene žice za zavarivanje
čelika, njihove oznake, sastav, mehanička svojstva i primena su prikazane u
tab. 4.
Tabela 3.. Označavanje žica za gasno zavarivanje čelika
simbol Z Y 1 2 3 4 5 6
Rm [MPa] <340 340 400 430 470 510 550 590
A5,65 [%] <14 – 14 18 22 26 30 –
KV [J] 30 – 30 60 90 120 150 –

Tabela 4. Žice za gasno zavarivanje čelika

oznaka oznaka Rm A5,65 KV hemijski sastav (%) primena
JUS PIVA [MPa] [%] [J] C Si Mn Ni Mo
P–Y11 37G 340–410 15–21 47–70 0,09 0,1 0,55 ugljenični čelik sa Rm<450 MPa
P–212 42G 410–470 16–22 65–80 0,1– 0,2– 0,8– 0,6– 0,2– parni kotlovi, posude pod
0,15 0,3 0,9 0,8 0,25 pritiskom, cevovodi i brodski
limovi

Za zavarivanje Al i njegovih legura se koriste iste žice i šipke kao za

TIG postupak (JUS C.H3.061, ). Za zavarivanje bakra i legura koriste se žice i
šipke prema JUS C. H3.071 (S.CuSn1 i S.CuAg1), a za zavarivanje bronzi
šipke prema JUS C.H3.072 (S.CuSn10Zn4 i S.CuSn4Zn7) i JUS C.H3.073
(S.CuSn4–12).
 Topitelji, oblika praha ili pasta, se primenjuju pri zavarivanju livenog
gvožđa, obojenih metala i legura, nerđajućeg čelika i drugih legura. Osnovni
razlog primene topitelja su teškotopljivi oksidi koji se obrazuju pri zavarivanju
navedenih materijala i svojim prisustvom sprečavaju uspješno zavarivanje.
Nanošenjem topitelja na dodatni ili osnovni materijal postiže se dvojaki efekt
sprečava se donekle oksidacija tečnog metala, s jedne strane, i snižava
temperatura topljenja oksida, s druge strane, čime se obezbeđuje njihovo
uklanjanje u obliku troske.

Topitelji se dele prema hemijskom sastavu na kisele i bazične. Najčešće

se koriste kiseli topitelji na bazi bora, kao što su borna kiselina, H 3BO3,
(prvenstveno za bakar i njegove legure), ili boraks (natrijumtetraborat –
Na2B4O7⋅10H 2O), koji lako razgrađ uje okside mnogih metala (npr. Cu, Zn,
Mn), i bazni topitelji, kao što su natrijum karbonat, Na2CO3, i potaša,
K2CO3, (prvenstveno za sivi liv). Delovanjem Na2CO3 na teškotopljivi oksid
SiO2 stvara se tečno hemijsko jedinjenje Na2O⋅SiO2 koje prelazi u trosku i gas,
CO2, koji odlazi u okolinu.

Slika 12. Žice za zavarivanje

 7. TEHNOLOGIJA GASNOG ZAVARIVANJA

Propisivanje tehnologije gasnog zavarivanja uključuje izbor i nagib

gorionika, izbor žice za zavarivanje, kao i izbor tehnike i parametara
zavarivanja (veličina mlaznice, prečnik žice, brzina zavarivanja, potrošnja
acetilena, kiseonika i žice za zavarivanje).
Veličina i jačina gorionika se bira na osnovu vrste i debljine osnovnog
materijala. Jačina gorionika mjeri se protokom acetilena (l/h). Položaj
gorionika značajno utiče na stepen iskorišćenja toplote plamena, kao i na
zaštitu rastopa. Iskorišćenje toplote je najveće kod držanja gorionika upravno
u odnosu na mjesto zavarivanja, sl. 13 Ovakav položaj gorionika daje dublje
uvarivanje i uži zavar, što je kod debljih materijala povoljnije, kao i bolju
zaštitu rastopa. Odstupanje položaja gorionika od upravnog daje znatno pliće
uvarivanje i širi zavar, što je povoljnije kod zavarivanja tankih materijala. Kod
gasnog zavarivanja najčešće se koriste nagibi gorionika 60–80°, sem kod vrlo
tankih limova, gde se koriste manji nagibi, 45–60°, sl. 13.
Vrsta i prečnik žice se bira u zavisnosti od osnovnog materijala i njegove
debljine. Pri tome treba imati u vidu zahtev da se žica topi optimalnom
brzinom, ni prebrzo ni presporo u odnosu na topljenje osnovnog materijala.
Kod zavarivanja bakra, aluminijuma i njihovih legu-ra, žica se brže topi nego
kod zavarivanja čelika, pa se biraju gorionici veće jačine. Iz ovog proizlazi da
prečnik žice u odnosu na debljinu osnovnog materijala treba da bude veći nego
kod zavarivanja čelika.

Slika 13. Uticaj nagiba gorionika na oblik zavara

1.4. Tehnike zavarivanja unaprijed i unazad

 U zavisnosti od kretanja gorionika i žice postoje dve tehnike gasnog
zavarivanja: unaprijed i unazad (u smislu međusobnog položaja žice i
gorionika), sl. 14. Ove dve tehnike se zovu još i ulijevo i udesno, što je
odgovarajući naziv samo ako se gorionik drži u desnoj ruci. Tehnika
zavarivanja unaprjed se sastoji u sledećem, sl. 14.a:
Plamen je usmeren prema ivicama osnovnog metala (žleba).
Žica se drži ispred plamena, njen vrh je blizu mesta zavarivanja,
povremeno se uranja u metalnu kupku i treba da bude u zaštiti plamena.
Način vođenje i nagibi žice i gorionika zavise od položaja zavarivanja i
debljine osnovnog metala. U slučaju sučeonog „I“ spoja na tankom limu (do 3
mm), žica se vodi bez poprečih oscilacija, a gorionik od jednog do drugog
kraja žleba, poprečnim („cik–cak“) ili kružnim kretanjem, dok su im nagibi
oko 45°.
Tehnika zavarivanja unazad se sastoji u sledećem, sl. 14.b:
Plamen je usmjeren prema metalnoj kupki i ravnomjerno zagrijrva i topi
osnovni i dodatni materijal. Žica se drži iza plamena, i nalazi se između
osnovnog materijala i gorionika. Vrh žice je neprestano uronjen u rastop,
pomjera se u krug, i stalno mješa rastop.
Način vođenje i nagibi žice i gorionika takođe zavise od položaja
zavarivanja i debljine osnovnog metala. U slučaju sučeonog V spoja na limu
debljine preko 3 mm, žica je nagnuta pod 45° i pomera se ukrug od ivice do
ivice žleba, a gorionik je nagnut 45–70°, zavisno od debljine, i kreće se
pravolinijski.

a) b)
Slika 14. Tehnika zavarivanja a) unaprijed i b) unazad

Zavarivanje unapred je jednostavnije za rad, regulacija metalne kupke je

lakša i dobijaju se lepi i glatki zavari, dok je kod zavarivanja unazad bolje
iskorišćenje toplote i bolja zaštita metalne kupke. Zavarivanje unaprijed je
sporije, a utrošak acetilena sa povećanjem debljine znatno brže raste nego kod
zavarivanja unazad. Ako se materijali veće debljine zavaruju tehnikom
unaprijed teško se postiže jednoličan koren zavara (obično se javljaju
prokapljine), a takođe je povećana mogućnost pojave uključaka oksida. Stoga
je primena tehnike zavarivanja unapijred ograničena na debljine do 5 mm, a za
veće debljine se koristi tehnike zavarivanja unazad, jer njene prednosti tada
dolaze do izražaja. S druge strane ako se ima u vidu činjenica da se gasni
postupak praktično ne koristi za komade veće debljine, jasno je da se tehnika
zavarivanja unazad primenjuje veoma retko, npr. u nekim varijantama zavari-
vanja cjevi.

Slika 15. Dijelovi CO2 aparata

 8. ZAŠTITA NA RADU

1.5. Namjena alata

Zavarivanje MAG postupkom je vrsta elektrolučnog zavarivanja taljenjem u

aktivnom zaštitnom plinu (obično ugljen dioksid CO2) ili u plinskoj smjesi
(argon + ugljen dioksid, argon + ugljen dioksid + kisik) taljivom elektrodom u
obliku gole žice. Ovaj postupak zavarivanja izvodi se u svim položajima.
Zavarivanje kratkim električnim lukom daje najmanji unos energije u zavareni
spoj, tako da je postupak pogodan za zavarivanje tankih limova. Kada je
poželjan lijep izgled zavara, a istodobno i dobra zavarljivost, zavarivanje
MAG postupkom se izvodi u plinskoj smjesi s približno 80% argona i 20%
CO2. Impulsno zavarivanje se izvodi u svim položajima bez raspskavanja
kapljica.

Zavarivanje MIG se obavlja ručnim vođenjem plamenika (djelomično

automatiziranog) ili mehaniziranog (vođenje plamenika kolicima) ili
automatskog, također s prilagodljivim aparatom za zavarivanje u zaštitnom
plinu(argon). Prvenstveno se koristi za zavarivanje trajnih vozila (aluminijske
legure), plovila, posuda za prehrambenu industriju (NiCr, Al), cijevi (NiCr,
Al), nehrđajućih čelika, za navarivanje sjedišta ventila i drugo. Na slici ispod
je prikazan izgled pištolja za zavarivanje MAG postupkom(desno) te aparat za
zavarivanje MIG postupkom(lijevo).

1.6. Osnovni izvori opasnosti pri radu

1. Oštećenje vida.
2. Opekotine od toplotnog zračenja.
3. Zagušenje od sagorijelih plinova.
4. Električni udar.
5. Rad sa bocama pod pritiskom.
 1.7. Prevencija

1. Prije početka rada sa aparatom pregledati sva kabla aparata i sve

utikače na oštećenja,
2. Sva crijeva za dovod gasa razmotati i pregledati na oštećenja i curenje.
3. Regulacioni ventil i pokazivač pritiska obavezno moraju biti
funkcionalni i ispravni.
4. Ispitati sve prekidače i potencimetre na aparatu, da li su u funkciji.
5. Sve zaštitne maske i poklopac aparata moraju biti postavljeni na
aparatu.
6. Priključiti aparat na struju te upaliti. Po početku varenja rukovaoc je
dužan pregledati konektore za kablove kliješta i da li se spoj zagrijava.
7. Obavezno prije početka radova varenja pregledati okolinu na prisustvo
materijala koji se mogu zapaliti te iste zaštiti od mogućih iskri.

1.8. Opšte mjere zaštite

1. Održavajte radni prostor u čistom stanju i da uvijek bude dobro

osvijetljen. Neuredan i mračan radni prostor „priziva“ nesreću.
2. Nikada nemojte raditi sa alatkom u eksplozivnoj atmosferi (Ex
oznaka), kao što je prisustvo zapaljive tečnosti, gasova ili prašine. Električni
alat stvara varnice koje mogu da zapale prašinu ili isparenja u vazduhu.
3. Držati djecu i prolaznike dalje od radnog mesta pri radu sa aparatom za
zavarivanje.
4. Utikač mora da odgovara utičnici (za dovod mrežnog napona). Nikada
nesmijete vršiti bilo kakve izmjene na utikaču osim ako ste za to ovlašteni.
5. Električna alatka ne smije da bude na kiši ili da se koristi u vlažnim
uslovima okoline. Voda koja ulazi u alatku stvara rizik od električnog udara.
6. Zabranjeno zloupotrebljavati električni kablova. Nikada se električni
kabal nesmije koristiti za nošenje alata, za povlačenje alata ili izvlačenje
utikača iz struje. Električno kablo treba uvek držati dalje od izvora toplote,
od ulja,oštrih predmeta ili predmeta koji se kreću. Električno kablo uvijek
sklanjati sa prolaza, te spriječiti hodanje po istom.
7. Nemojte raditi sa ovom alatkom ako je oštećeno električno kablo.
Nemojte pomjerati električno kablo i nemojte izvlačiti utikač, ako se
električno kablo ošteti za vreme rada alatke. Oštećeno kablo povećava rizik
od električnog udara.
8. U slučaju da dođe do oštećenja crijeva za provođenje gasa iz boca
radovi se odmah moraju obustaviti.
9. Boce pod pritiskom moraju biti postavljene na odgovarajuće mjesto i
zaštićene od prevrtanja.
10. Na bocama mogu biti postavljeni samo adekvatni regulacioni vetili sa
manometrima
 1.9. Mjere lične zaštite na radu

1. Osnovna zaštitna mjera pri radu sa aparatom za MIG/MAG zavarivanje

da se ista ne smije pustiti u pogon prije nego se izvrši pregled ispravnosti i
funkcionalnosti. Ukoliko rukovalac uoči neispravnost dužan je o tome
obavjestiti direktnog rukovodioca i nastaviti sa radom tek kada se
neispravnost otkloni. Ukoliko rukovalac po izvršenom pregledu alata ne uoči
neispravnosti dužan je pristupiti radu sa istim sa maksimalnom pažnjom i
brigom.
2. Radnici koji ne nose adekvatnu zaštitu nikada nesmiju diretno biti
izloženi zračenju elektro luka.
3. Na aparatu moraju biti postavljeni svi zaštitni oklopi i to kompletna
konstrukcija aparata mora biti zatvorena, a ako je bilo koja od zaštitnih
naprava skinuta zabranjuje se korištenje aparata sve dok se iste ne postave i
ispravno pričvrste.
4. Na aparat je primjenjen sistem zaštite od električnog udara
automatskim isključenjenjem napajanja pomoću instalacionih osigurača
(nulovanje).
5. Obavezno upotrebljavati lična zaštitna sredstva propisana Pravilnikom
o zaštiti na radu koja moraju biti ispravna.
6. Pri radu mora biti obezbjeđena ventilacija radi zaštite od plinova koji
se stvaraju pri zavarivanju.
7. Svaki radnik je dužan pri radu sa aparatom za MIG/MAG zavarivanje
minimalizirati vanjske uticaje na aparat, kao što su prašina i vlaga.
8. Prilikom rada radnik je dužan učestalo vršiti provjeru zagrijanosti
aparata i spojeva. Ukoliko primjeti da dolazi do prevelikog zagrijavanja
navedenih dijelova, radnik je dužan odmah prekinuti rad te aparat predate na
pregled i servisiranje.
9. Gasovi koji se koriste kao zaštita vara pri zavarivanju se klasifikuju
kao zagušljivci i imaju tendenciju istiskivanja kiseonika iz prostora.
Obavezno prekinuti sve radove u slučaju da dođe do curenja.

1.10. Zaštitna oprema

 Zaštitna oprema koja se mora koristiti prilikom rada sa aparatom za elektro
zavarivanje je sljedeća:

1. Radno odijelo,
2. Kožna kecelja za zavarivače,
3. Kožni rukavi za zavarivače,
4. Radne rukavice za zavarivače,
5. Radne cipele za zavarivače,
6. Zaštitna maska sa zatamnjenim staklom.

Slika 16. Značaj zaštite na radu

 9. ZAKLJUČAK

Propisivanje tehnologije gasnog zavarivanja uključuje i izbor i nagib

gorionika, izbor žice za zavarivanjem kao i izbor tehnike i parametara
zavarivanja (veličina mlaznice, prečnik žice, brzina zavarivanja, potrošnja
acetilena, kiseonika i žice za zavarivanje).

Smjernice za izbor osnovnih parametara za tehnike zavarivanja čelika

unaprijed (horizontalan položaj, ugaoni i sučeoni spoj, uključujući varijantu
bez dodatnog metala) i za tehniku zavarivanja čelika unazad su date u
tabelama. Podatci o potrošnji gasova i žice i vremenu zavarivanja su dati u
odnosu 1 m šava.

Od boca acetilen i kiseonik se odvode, prekoredukcionih ventila i

gumenih creva (sistem za sprovođenje gasova) do gorionika. Redukcioni
ventil na boce sa acetilenom i kiseonikom postavljaju se redukcioni ventil čija
je svrha da obezbedi izraz gasa iz boce do potrošača pod konstanim pritiskom,
kao i da redukuje pritisak gasa u boci na radni pritisak.

Zavarivanje je proces izrade nerazdvojivog spoja uspostavljanjem

međuatomskih veza između dijelova koji se zavaruju, pri kome se pojedinačno
ili kombinovano koristi toplotna i mehanička energija, a po potrebi i dodatni
materijal. Postupci zavarivanja, koji se najčešće koriste u praksi, zasnovani su
na lokalnom zagrijevanju materijala iznad temperature topljenja, kada zavareni
spoj nastaje očvršćavanjem (npr. elektrolučno zavarivanje), ili na lokalnom
zagrijevanju materijala do temperature topljenja, kada zavareni spoj nastaje uz
dodatno djelovanje pritiska (npr. elektrootporno zavarivanje).
 10.Popis slika

Slika 1. Osnovni pojmovi kod zavarivanja........................................................4

Slika 2. CO2 aparat............................................................................................5
Slika 3. Brzina sagorjevanja nekih gorivih gasova............................................8
Slika 4. Intenzitet primarnog sagorjevanja nekih gorivih gasova......................8
Slika 5. Intenzitet sekundarnog sagorjevanja nekih gorivih gasova..................9
Slika 6. Intenzitet ukupnog sagorjevanja nekih gorivih gasova........................9
Slika 7. Raspodjela toplote pri zavarivanju plamenikom br. 8........................10
Slika 8. Šematski izgled plamena....................................................................11
Slika 9. Redukcioni ventili..............................................................................14
Slika 10. Šematski prikaz suvog ventila..........................................................14
Slika 11. Gorionik – šematski prikaz...............................................................15
Slika 12. Žice za zavarivanje...........................................................................16
Slika 13. Uticaj nagiba gorionika na oblik zavara...........................................17
Slika 14. Tehnika zavarivanja a) unaprijed i b) unazad..................................18
Slika 15. Dijelovi CO2 aparata........................................................................19
Slika 16. Značaj zaštite na radu.......................................................................23
11.LITERATURA

1. P. Stanković: Mašinska obrada 1, Naučna knjiga, Beograd, 1967.

2. M. Rakin: Zavarivanje i srodni postupci, Tehnička knjiga, Beograd,

1967.

3. J. Stanić: Teorija obrade metala, Mašinski fakultet, Beograd, 1986.

4. S. Arsovski: Proizvodni sistemi, Naučna knjiga, Beograd, 1984.

5. Internet
 12.Sadržaj

1. UVOD.........................................................................................................2
2. OSNOVNI POJMOVI U ZAVARIVANJU.................................................3
3. GASNO ZAVARIVANJE............................................................................4
4. GASNI PLAMEN I GORIVI GASOVI – OSOBINE I PRIMJENA.........5
5. PLAMEN ACETILEN–KISEONIK...........................................................9
5.1. Kiseonik.............................................................................................12
5.2. Acetilen..............................................................................................12
6. APARATURA ZA ZAVARIVANJE..........................................................13
6.1. Dodatni materijali i topitelji...............................................................15
7. TEHNOLOGIJA GASNOG ZAVARIVANJA..........................................17
7.1. Tehnike zavarivanja unaprijed i unazad.............................................18
8. ZAŠTITA NA RADU................................................................................20
8.1. Namjena alata....................................................................................20
8.2. Osnovni izvori opasnosti pri radu......................................................20
8.3. Prevencija..........................................................................................21
8.4. Opšte mjere zaštite.............................................................................21
8.5. Mjere lične zaštite na radu.................................................................22
8.6. Zaštitna oprema.................................................................................23
9. ZAKLJUČAK...........................................................................................24
10. Popis slika..............................................................................................25
11. LITERATURA......................................................................................26
12. Sadržaj...................................................................................................27