Professional Documents
Culture Documents
William James Ve Pragmatizm - İhsan Turgut
William James Ve Pragmatizm - İhsan Turgut
iLAHIYAT FAKÜLTESi
• •
DERGISI
~IV
-- 73-
Doı;, Dr. ihsan. TURGUl.'
James «Bilinç varını dır?» adlı denemesiyle aynı konuya temas et-
mekte, pragma.t]z;m ya da başka bir adıyla: radical empirisizın:JJin açıklama
sını yapmaktadır. Burada James B. Russell'in da belirttiği gibi, gelenek-
s·el bilgi teorisindeki özne -nesne yada suje'-- obje iliçklsi bu bilinç ya-
da bireyin tecrübe akışı içinde çok önemli g·örünmektedir. Oysa bilgi,
suje - obje arasmda bir act olarak. felsefeciler tarafından ele alınmıç
ve epistemo1oji'de büyük problemlere yol açmıştır Nitekim hala felse-
fenin temel sorunlarmdan birisi suje-obje, yani algılayan özne ile, algı
lanan nesnel arasmda doğan §Üphedir. Tüm felsefe ekolleri, diyebiHriz ki,
bu §Üpheyi gidermek için uğra§mışlardır. ller eko1 kendine göre bir çö-
züm getirirken, yenıi sorunlar orftaya çJJkmşür. Oysa James, bilinç aıkışı
içinde bu sorunu ortadan kaldırmaktadır.
James'de bilinç akışı determinist bir olay olmadığı gibi mekanik
bir olay da değildir. James daima bu tür şeıylere karşı çıkmıştır. Çünkü
yaşantı ya da experienee'e önem verınekte, yaşantının da mekanik o1-
mayıp psikolojik bir olay olduğunu ileri sürmektedir.
-74-
kar, yandığı zamarn hatırlar. Öyle zannediyorum, bir olay alışkanlık ha-
line ge1mi§se tecrübe edilm:iştd.r. Alı§ikanhk da yalmz canlı organi.zma1ar
için söz konusudur. Yanan bir maşanın ateşten korkması gibi bir şey yok-
tur (Russell haklı olarak bu tür tecrübeyi kabul etmemektedir).
1907 de yayınladığı «Dini tecrübenin değişiklikleri, (The Varieties
of Religi.ous E:xper~enee)» (1 ) .adlı k~ tabında dini tecrübeden de
S·ÖZ etmektedir. James, burada dini tecrübeye sempati duymakta, ldli-
se yada dini bir kuruma fazla sempati duymamaktadır. Çünkü dini tec-
rübe ferdidir.
-75 --
Doç; D:r. İhsan TURGUT
(4) Populer Science Monthly for fawary, translated in the Revue phittosophique
for jan. 1879-VL. VII.
- ''76 -
WILLil\fd JAMES VE PRAGMATiZM
James'in öğretisi,
bilginin faydacı, ya da çıkarcı kavramının sınır
sız karşıhklanm, tecrübede smı:r tanımadan kabul etmesiyle diğerlerin·
~
den ayrılır.
Şüphesiz,
Leszak Kolakowski'nin belirttiği gibi (5 ) kendi başına, so-
yut düzeyde açıklanan· bilgi ile faydalı bilgi ayırımı felsefe tarihind(f ye-
ni değildir. Daha XVIII. yüzyılda mcvteryalilstlıer dünyayı anlamak için
Aristo'cu kategorilerin ne kadar içe yarayıp yarama>dığmı tartışıyorlardı.
Nitekim çolr daha sonra Copernik'in astronomide yaptığı devrim,
kendi doğruluk mantığı içinde değil, yara>rlılık mantığı içinde ele alın
mıştır. Yine modern, felsefe de çeşitli dini ve metafizik gerıçekler utilita-
rian yani faydacılık açıdan incelenmiştir. Hobbes ve bazı ansiklopedist-
ler, hatta bir halkıma: Kant, özellikle din ile ahlak ilişki1sittıde pragmatik bir
yol izlemiştir, diyebiliriz.
FakaıtJam!e1s'illl kendisıi, Kolaıkowsıki'nin beliriti1ği dönemlerden ön-
celere gi,derek pr'agımat;11:m':in Soıkrat ve Aristo ile beraber var olduğu:ruu.
ileri sürmektedir. Hatta Locke, Hmne, Berkeley ve daha başkalannın
---------
(5) Leszaık Kolakovmki, «Pizitivist Philo:snıJhY>,, Transin to En1glish by N. Ga-
terman, 1970, Pm:guving Bıooks, P, 181-202
7n1 -·
Doç. Dr. İhsan TURGUT
Şimdi biz yine James'e dönelim; James'e göre, iki ayrı önerme, ay-
nı davranışı gösterdiklerinde, bu iki önermenin anlamı özdeştir. Uygu-
lama ya da pratik sonucu olmayan. bir önermenin ise anlamı yoktur. Ta·
bi James burad·a, Peirce'in yaptığ:ı ·gibi, anlamsız önermelerle, anlamlı
önermeleri ayırt etmek için bir kriteria ortaya atmamaktadrr. O ayın
zamanda bir önermerıin anlamıyla, önermenin pratikteki sonuçlannı be-
lirtmek için bir metod. ileri sürmektedir. Ve bu pratik sonuçlar o öner·
menin anlamı olmaktadır. Janıes'de do,ğru, yanlış arasındaki fark da
burada yatmaktadır. İnsan davranışlarmdan bağımsız, kendi kendini doğ·
rulayan soyut doğru, ya da gerçek diye ib:ir şey yoktur. Burada James,
Peirce'den ayrıldığı halde pozitivizıne, mantıksal a1ıomizme yakla;;ımak
tadır. Ancak James experience ya da ya;;ıantı kavramını bilgi kavramına
-------··---
(6) W. Jaı:nes, -a.,g.e., s. 202
-- 78 -·
WILLIAM JAl'tiES VE PRAGMATiZM
- 79
Doç. Dr. İhsan TURGUT
rat M.ö. 399'da öldü» Eğer bıirz bir yargı ya da önermenin doğruluğunu
sardece tecrübede sağladığı :çı:kara, ya da uyandırldığı psH.wlojHı:: bir zevk
uyandırmamaktadır. Böyle olduğu için de bu öneıııneye yanlış ya da an-
lamsız diyemiyeceğim, çünki bu bir tarihi olgudur, kaJI1!aklarm tümü bu
o]guyu doğrulamaktadır. B. Russel'ın deyimiyle bu. deıscrip:tive yada
tasvir edici bir bügidir. Belki yukardaki önerme pragmatik anlamda ba-
na bir çıkar sağlayabiliyordur. Ş,öyleki, eğer Sokrat'ın ne zaman öldüğünü
bi1irsem ve bildiğim için de sınavı geçersem, bana sınavı geıçecek kadar
yararı olmuştur. Çünki sınavı geçmeme yardım etmiştir. İyi ama sınav
dan sonra durum nasıl olacak? Sokrat'la H~ili bu bilgi yararsız ve saçma.
mı olacak ? . . . James burada açık değildi{
Başka
bir örnek ele alalım; «Londra Thame:s nehri üzerinde kurul-
muştur.» Şimdi bu önerme bana bir çıkar' sağlamadığı gibi, herhangi
bir davranışıımı da etkilememektedir. Ama bık gün, bir aıs!ker, ya da
bir politiıkacı olaraık straJtej:ik bi:r bilgi olara<k kullanabilirim ve bel-
ki o zaman, James'e göre, bu önerme doğru yal da anlamlı olabilir. Fakat
~imdi şu anda, Türkiye'nin İzmir kentinde otuı:ıan benim gibi bir vatan-
daş ~için bu önermenin Jameıs.'.e göre bir yararı yıok1ıur. Ancaık İngiLtere'·
ye turist, ya da bir ıstmteji adamı, belki bir 'coğrafyacı olarak g~dersem,
bu önermenin bana b:i!r yararı olaibiilir ve o zaman da bu önerme doğru
ve anlamlı olabilir. O halde şu anda Londra'nın nerede olduğu ve ne üze-
rinde kurulduğu beni ilgilendirmiyor. Ama bu doğru mu? Yani böyle mi
olmalıdır? Nltekıim bu görüş, Batılıların eğitim sıislteminde çok yayıg:ı:n du-
rumdadır Öğrencilere gerek,siz bilg:i verilmez, çoğu okumuşlar hile, Tür-
kiye'nin nere!de o1duğunu bilmez1er, Alp - dağlarının yÜiksek~iği
. ya da Eive-
rest tepeısinin yül~sekEiğinin kaç mertre olduğu onları iLgHend~ırmez. An-
caık Türkiye'ye turi:srt, olarak ya da başka briır iş için gelece!klerse, o zaıman
Türkiye hakkında biLgi edinirle'r veya Alp dağlarmda kayak yapacaklar-
sa, E;verest'e tırmanacakl<arsa, o zaman öğrenirler. Ve bu bİr ölçüde doğ
rudur. Ama bu iışler her zaman böyle işlememeıktedir. insan bazen bir şe
yi, ya da olguyu, o §ey olduğu i'çirı; öğren~r evrensel bilgi de o zaman ge-
liışir.
-Sıl-
Doç, Dr. İhsan TURGUT
-82-
WILLIAI'd JAMES VE PRAGlVIATİZlVi
SUMMARY
In the :ı:ıinete,enth
century, pyschoogy was coosi!Jılerred to be a part
of philoso~!yhy; ~t was the first timeı that James at Harword in the 1890s
began togl-:v~ ıs~stematic attention to psychology as a sepemate discipline.
In his book caUed, <<Talksı to Teochers on Psychology», h.e deli.
cered a sN-Iies of famous leetures; Here, for the first t~m{\ he trU~d to
show the importance of the process of teaching and learı(ng.
fu fact, James, deliberately defined psychology as the «Science oi
Mental Lif~»: What gees on «lnsMe>,.a person's head- Thoughts, feelings, ·
interıests ,~md valu~.
:1ameısı'
phOO.osophy ~s also 10, philosophy of life. The concept of <<eX:·
perience»in lıi~s psychology and, philosophy is the most important concept,
I think, bıiefly can be said to domamıte his all approach.
-84-