9

PRZEMYSŁAW KISIEL

Etykieta je˛zykowa a wzory kultury

Czym jest je˛zyk? „Je˛zyk jest systemem znaków wyrażaja˛cych poje˛cia” – twierdzi F. de
Saussure1. Odpowiedź ta, aczkolwiek bardzo trafna, nie może nas w pełni zadowolić.
Odnosi sie˛ bowiem do struktury je˛zyka, lecz nie porusza problematyki jego funkcjonowa-
nia. Mówi wie˛c o je˛zyku, abstrahuja˛c od jego zwia˛zków ze społeczeństwem. A zwia˛zki te
sa˛ niezwykle istotne, je˛zyk bowiem nie jest wyła˛cznie wyabstrahowanym systemem
znaków, jego kształt tworzy również społeczeństwo, które sie˛ nim posługuje. Ten zwia˛zek
je˛zyka i społeczeństwa jest niezwykle silny, on też powoduje, iż je˛zyk sie˛ zmienia, iż je˛zyk
„żyje”.
Społeczne funkcjonowanie je˛zyka wia˛że sie˛ z istnieniem określonych reguł użytko-
wych. Reguły te moga˛ mieć charakter uniwersalny, odnosza˛c sie˛ do poziomu struktury
je˛zyka, ba˛dź też moga˛ być zrelatywizowane, stanowia˛c wzorce społecznych zachowań
je˛zykowych. Reguły zrelatywizowane wyznaczaja˛ akceptowane społecznie wzory je˛zyko-
wych zachowań grzecznościowych. Ogół tych wzorów możemy nazwać etykieta˛ je˛zyko-
wa˛2.
Rozumiana w ten sposób etykieta je˛zykowa jest głe˛boko zakorzeniona w kulturze
danego społeczeństwa, dlatego też może być traktowana jako jeden ze składników konfi-
guracji wzoru kulturowego. Pełniejsze określenie wzajemnej relacji obu tych kategorii
wymaga jednak chociażby skrótowego omówienia poje˛cia wzoru i determinuja˛cego go
poje˛cia kultury.
Swoistość społeczeństwa jest wyrażana w jego kulturze. To z pozoru banalne stwier-
dzenie kryje w sobie głe˛bokie konsekwencje. Przenosi bowiem cie˛żar zainteresowania
z samego społeczeństwa na jego kulture˛, czynia˛c ja˛ najistotniejszym przedmiotem analiz.
Tu jednak pojawia sie˛ problem. Na pytanie o status kultury nie jesteśmy w stanie udzielić
jednoznacznej, wyczerpuja˛cej odpowiedzi. Przyczyn tego należy upatrywać przede wszy-
stkim w bogactwie i wieloznaczności poje˛cia kultury. Dowodza˛ tego chociażby analizy
A. L. Kroebera i C. Kluckhohna, którzy znaleźli 168 różnych definicji kultury3. Nie bez
znaczenia jest tutaj wieloaspektowość kultury, której rozumienie może zmieniać sie˛
w zależności od przyje˛tych założeń.
Samo poje˛cie i problem wzorów kultury wyrastał bezpośrednio ze sfery zagadnień
poznawczych środowiska Franza Boasa. Swoiste rozumienie kultury zaproponowane
10

przez uczonych zwia˛zanych z kierunkiem Culture and Personality Approach polegało, we

wste˛pnej fazie, na przyje˛ciu szeregu istotnych założeń, takich jak: odrzucenie determini-
zmu biologicznego, założenie istnienia zwia˛zku mie˛dzy środowiskiem kulturowym a de-
terminowanymi przezeń cechami psychicznymi, założenie jedności natury ludzkiej i po-
dobieństwa wrodzonych zdolności we wszystkich kulturach4. Ich konsekwencja˛ było
traktowanie kultury jako zintegrowanej całości, której przypisuje sie˛ samodzielny, ponad-
jednostkowy byt sui generis. „Kultura może być zdefiniowana jako całość umysłowych
i fizycznych reakcji i działań, które charakteryzuja˛ zachowania jednostek tworza˛cych
grupe˛ społeczna˛ zbiorowo i indywidualnie w relacji do ich naturalnego środowiska, do
innych grup, do członków grupy i do samych siebie. Kultura zawiera również wytwory
tych działań i ich role˛ w życiu grupy. Proste wyliczenie tych różnych aspektów życia nie
tworzy jednak kultury. Elementy te nie sa˛ niezależne, maja˛ strukture˛”5.
Wspólna orientacja nie uchroniła jednak przedstawicieli tego kierunku od pewnej
polaryzacji stanowisk. Przejawiała sie˛ ona również w rozumieniu kultury (E. Sapir, R. Lin-
ton), a przez to miała też swe konsekwencje dla koncepcji wzorów kulturowych.
Jedna˛ z wybitniejszych przedstawicielek orientacji Culture and Personality Approach,
podejmuja˛ca˛ problematyke˛ wzorów kultury, była Ruth Benedict. Jej dorobek świadczy
o tym, iż w pełni zaakceptowała holistyczne stanowisko F. Boasa. Kultura jest dla niej
pewna˛ całościa˛. „Całość (...) nie jest jedynie suma˛ wszystkich jej cze˛ści, lecz rezultatem
niepowtarzalnego układu i wzajemnych powia˛zań elementów, tworza˛cych nowa˛ jedno-
stke˛. (...) Podobnie i kultury sa˛ czymś wie˛cej niż suma˛ ich cech charakterystycznych”6.
Kultura jest całościa˛ zintegrowana˛, tzn. że kultura jest: „spójnym wzorem myślenia
i działania”7. W celu osia˛gnie˛cia tego kultura wybiera te cechy, które moga˛ być dla niej
przydatne, inne natomiast odrzuca lub przekształca, przystosowuja˛c do własnych wymo-
gów. Integracja kultury przebiega wie˛c na drodze ewolucyjnej.
Wyselekcjonowane cechy określaja˛ kulturowa˛ reakcje˛ na określone sytuacje, wyzna-
czaja˛ wie˛c wzory zachowań swoiste dla danej kultury.
Kultura jest wie˛c według R. Benedict konfiguracja˛ wzorów zachowań be˛da˛cych reakcja˛
na sytuacje˛, wzorów przystosowywanych według kryterium zgodności z podstawowym
wzorem kulturowym i wła˛czanych do systemu kulturowego8. Wzory kultury sa˛ wie˛c
w pełni zintegrowane z wa˛tkiem przewodnim, czyli ze wzorem zachowania czy myślenia,
który najpełniej charakteryzuje dany system kulturowy.
Trzeba tutaj podkreślić, iż R. Benedict ła˛czy w swojej koncepcji wzorów dwa podejścia:
kulturalistyczne i psychologiczne. Ła˛czy je, wyróżniaja˛c dwa porza˛dki integracji kultury:
porza˛dek elementów kultury oraz porza˛dek postawy i emocji9.
Nieco odmiennie podszedł do poruszanych problemów inny uczeń F. Boasa – Alfred
Louis Kroeber. Co prawda on również zaakceptował holistyczne stanowisko wobec
kultury – „kultura to rzeczywistość sui generis, rza˛dza˛ca sie˛ swoimi prawami, warunko-
wana przez swoiste, jej tylko właściwe przyczyny”10 – jednakże sposób rozumienia przez
niego wzorów kulturowych świadczy o przyje˛ciu stanowiska kulturalistycznego. Dla
A. L. Kroebera wzory podstawowe „sa˛ to siatki elementów kulturowych, które uzyskały
wyraźna˛ i spójna˛ strukture˛, skutecznie funkcjonuja˛c jako całość oraz uzyskuja˛c znaczenie
i trwałość historyczna˛”11. Konsekwencje tego stanowiska były przede wszystkim meto-
dologiczne. Mimo bowiem, iż cel analiz dla A. L. Kroebera był taki sam, jak dla
R. Benedict, tzn. „sportretowanie” kultury poprzez opisanie systemu wzorów zintegrowa-
nych wokół wzoru podstawowego, to jednak A. L. Kroeber zdecydowanie odrzucił analize˛
11

osobowości jednostek jako sposób wyjaśniania zjawisk kulturowych. Według niego wyjaśnia-
nie zjawisk kulturowych może odbywać sie˛ wyła˛cznie poprzez inne zjawiska kulturowe12.
Diametralnie odmienne stanowisko przyja˛ł inny przedstawiciel Culture and Personality
Approach, Edward Sapir. Odmienność ta odnosi sie˛ zarówno do koncepcji kultury, jak
i wzorów kulturowych. Według E. Sapira kultura jest „w mniejszym lub wie˛kszym stopniu
mechanicznie uzyskana˛ suma˛ najbardziej uderzaja˛cych czy malowniczych, uogólnionych
wzorów zachowania sie˛ (...)”13.
Takie poje˛cie kultury świadczy o odrzuceniu stanowiska holistycznego. Autor wyraża
to zreszta˛ wprost, stwierdzaja˛c, że: „Pożyteczna w punkcie wyjścia zasada metodologicz-
na, wedle której kultura jest całościa˛ ponadorganiczna˛ i ponadindywidualna˛, staje sie˛ na
dalsza˛ mete˛ poważna˛ przeszkoda˛ dla bardziej dynamicznych badań nad geneza˛ i rozwojem
wzorów kulturowych, ponieważ w istocie nie można traktować owych wzorów jako czegoś
niezależnego od tych zjawisk poje˛ciowych i uczuciowych, które konstytuuja˛ jednostke˛.
(...) Nie powinniśmy wie˛c zaczynać od prostego przeciwstawienia wzorów społecznych
zachowaniom indywidualnym (...), lecz raczej pytać o znaczenie kultury w terminach
indywidualnego zachowania oraz o to, czy można w pewnym sensie traktować jednostke˛
jako efektywnego nosiciela kultury swojej grupy”14. Kultura nie jest wie˛c rozumiana jako
byt sui generis, wre˛cz przeciwnie – analizowane kultury to „abstrakty, modele idei,
wzorów zachowania sie˛, dla każdego człowieka opisywanej grupy maja˛ one wiele różnych
znaczeń”15. Ta wielość znaczeń jest przyczyna˛ tego, iż poznanie wzorów kulturowych jest
doste˛pne jedynie poprzez osobowość jednostek, która jest ucieleśnieniem niezliczonych
wzorów. Sta˛d też postulat ścisłego powia˛zania badania kultury i badania osobowości.
„Socjologia cech osobowości może prowadzić przez kumulacje˛ do nadania specyficznych
właściwości psychicznych całym kulturom”16. Wynik takich analiz badawczych jest
zgodny z da˛żeniami R. Benedict, której prace˛ „Wzory kultury”, mimo iż jest ona oparta
na nieco odmiennym stanowisku ontologicznym, można uznać za klasyczna˛ próbe˛ budo-
wania psychologicznych charakterystyk konkretnych kultur. Wzory kulturowe, pomimo
że sa˛ według E. Sapira doste˛pne jedynie poprzez badanie osobowości jednostek, maja˛
charakter ponadjednostkowy. Dzie˛ki temu możemy da˛żyć do budowania charakterystyk
kulturowych. Charakterystyka taka może powstać z analizy takich zjawisk, jak ugrupowa-
nia społeczne, geograficzna dystrybucja elementów kultury, nawarstwienia kulturowe,
je˛zyk z jego gramatyka˛ i słownictwem17.
Dorobek przedstawicieli Culture and Personality Approach wykorzystał i rozwina˛ł
Ralph Linton. W sporze mie˛dzy nominalizmem a holizmem kultury opowiedział sie˛ za
stanowiskiem nominalistycznym. Co prawda rozumienie kultury jako „konfiguracji wy-
uczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy składowe sa˛ podzielane i przeka-
zywane przez członków danego społeczeństwa”18 wydaje sie˛ go zbliżać do stanowiska
holistycznego, jest to jednak złudzenie, gdyż równocześnie kulture˛ określa jako abstrakcje˛
istnieja˛ca˛ jedynie w umysłach jednostek tworza˛cych społeczeństwo19.
Konsekwentnym rozwinie˛ciem nominalizmu jest wprowadzenie w ramach wzoru kul-
turowego rozróżnienia na rzeczywisty wzór kulturowy i na konstrukt wzoru kulturowego.
Rzeczywisty wzór kulturowy to ogół zachowań be˛da˛cych normalnymi reakcjami człon-
ków społeczeństwa na określona˛ sytuacje˛. Natomiast konstrukt wzoru kulturowego to
modalna zróżnicowań w ramach rzeczywistego wzoru kulturowego, czyli coś, co można
nazwać symbolem rzeczywistego wzoru kulturowego20. To rozróżnienie stwarza również
kontekst, w którym przytoczona definicja kultury nabiera cech nominalistycznych. Wzór
12

rzeczywisty jest bowiem prosta˛ suma˛ zachowań jednostkowych, natomiast konstrukt

wzoru kulturowego jest nie realnym, ponadjednostkowym bytem, lecz abstrakcyjnym,
uogólnionym obrazem.
Trzeba tutaj również wspomnieć o jeszcze jednej kategorii wyróżnionej przez R. Lin-
tona. Jest nia˛ wzór idealny, rozumiany jako skonstruowany przez członków danej kultury
wzór zachowania, który jest postulowany czy poża˛dany społecznie. Nie ma on jednak
swego odpowiednika w życiu, jego funkcja wie˛c ogranicza sie˛ w zasadzie do wskazywania
sposobu reagowania na określone bodźce21.
Zaprezentowane tutaj koncepcje wzoru kulturowego nie wyczerpuja˛ oczywiście bogac-
twa problematyki. Kategoria wzoru kulturowego jest bowiem kategoria˛ cze˛sto wykorzy-
stywana˛ w badaniach zwia˛zanych z problematyka˛ kultury. Wydaje sie˛ jednak, że przywo-
łane koncepcje sa˛ w stanie spełnić podstawowy cel, jaki im postawiono, tzn. stać sie˛
płaszczyzna˛ odniesienia dla głównej problematyki tego tomu. Oczywiście można da˛żyć
do poszerzenia tej płaszczyzny, jednakże niezbe˛dne w tym wypadku szersze omówienie
przyjmowanych założeń ontologicznych i metodologicznych odbiłoby sie˛ na spójności
rozważań dotycza˛cych wzoru kulturowego.
Przedstawione powyżej przykłady rozumienia wzoru kulturowego stwarzaja˛ warunki
do określenia wspomnianej wcześniej relacji – relacji mie˛dzy wzorem kulturowym a ety-
kieta˛ je˛zykowa˛. Pozwalaja˛ ustalić charakter powia˛zań, jakie mie˛dzy nimi istnieja˛. Musimy
jednak mieć tu na uwadze fakt, iż ustalenie relacji nie jest jedynie określeniem charakteru
zależności, niesie ono bowiem ze soba˛ pewne rozstrzygnie˛cia, również metodologiczne.
Wszystko to powoduje, że w zależności od przyje˛tej koncepcji kultury i wzoru kulturowe-
go inaczej kształtuje sie˛ relacja: wzór kultury – etykieta je˛zykowa. Korzystaja˛c z przywo-
łanych przykładów koncepcji wzorów kultury, warto określić wspomniana˛ relacje˛ w kon-
tekście każdej z nich, znaleźć w nich miejsce dla etykiety je˛zykowej, zdefiniować etykiete˛
w kontekście każdej z koncepcji.
W świetle koncepcji R. Benedict etykieta je˛zykowa może być traktowana jako zespół
zintegrowanych wzorów zachowań. Owe wzory zachowań odpowiadaja˛ poszczególnym
wzorom je˛zykowych zachowań grzecznościowych. Można wie˛c stwierdzić, iż etykieta jest
to zespół zintegrowanych wzorów je˛zykowych. Trzeba tutaj jednak pamie˛tać, że etykieta
je˛zykowa jest czymś wie˛cej niż prosta˛ suma˛ wzorów, jest ona elementem składowym
kultury i ma cechy bytu ponadjednostkowego.
Analizowanie etykiety, w świetle tej koncepcji, to analizowanie kultury i osobowości
członków społeczeństwa. Polegać ono powinno na konstruowaniu dwóch porza˛dków:
kulturowego porza˛dku etykiety oraz porza˛dku osobowościowego kształtuja˛cego etykiete˛
je˛zykowa˛.
Zgodnie z koncepcja˛ A. L. Kroebera etykiete˛ je˛zykowa˛ powinniśmy zdefiniować jako
spójna˛ strukture˛ wzorów je˛zykowych zachowań grzecznościowych, jako wyodre˛bniony
fragment siatki elementów kulturowych. Struktura ta również ma cechy bytu ponadjedno-
stkowego.
Analizowanie etykiety je˛zykowej jest możliwe jedynie poprzez badanie czy analizo-
wanie przejawów wzorów je˛zykowych zachowań grzecznościowych traktowanych jako
fakty kulturowe. Celem tej analizy jest odkrycie wzorów je˛zykowych zachowań grzecz-
nościowych, które – zintegrowane wokół wzoru podstawowego – tworza˛ jeden ze skład-
ników kultury danej grupy czy zbiorowości.
Koncepcja wzorów kulturowych E. Sapira pozwala zdefiniować etykiete˛ je˛zykowa˛ jako
13

prosta˛ sume˛ wzorów je˛zykowych zachowań grzecznościowych. Nie jest wie˛c bytem
ponadjednostkowym, lecz jedynie abstrakcja˛ istnieja˛ca˛ w umysłach członków tej kultury.
Etykieta w świetle tego stanowiska wyraża specyficzne cechy osobowościowe właściwe
danej kulturze.
Analizowanie etykiety je˛zykowej polega na analizie osobowościowej jednostek –
uczestników danej kultury. Na tej podstawie można odtworzyć wzory je˛zykowe, które sa˛
jedna˛ ze składowych psychologicznej charakterystyki kultury.
Koncepcja R. Lintona wymaga doprecyzowania terminologicznego kategorii etykiety
je˛zykowej. Może być ona bowiem traktowana albo jako konstrukt wzoru kulturowego,
albo jako wzór idealny. Odpowiednie jej umiejscowienie zależy od tego, czy zespół
wzorów je˛zykowych zachowań grzecznościowych jest realizowany w życiu codziennym,
czy też jest on jedynie zespołem wzorów postulowanych. W pierwszym wypadku, tzn. gdy
jest on realizowany i respektowany, etykiete˛ je˛zykowa˛ możemy odnieść do konstruktu
wzoru kulturowego, w drugim – do wzoru idealnego. To rozróżnienie wprowadzone przez
R. Lintona wydaje sie˛ niezwykle istotne w każdej analizie etykiety je˛zykowej. Pozwala
ono bowiem rozstrzygna˛ć problem zasadniczy: czy analizujemy rzeczywistość, czy też
postulowane konstrukcje modelowe.
Próba zdefiniowania etykiety je˛zykowej w kategoriach narzucanych przez omawiane
koncepcje wzorów miała na celu przede wszystkim ukazanie wielości postaw ontologicz-
nych i metodologicznych wobec poruszanej problematyki. Mimo iż postawy te sa˛ w pew-
nych punktach ze soba˛ sprzeczne, to wydaje sie˛, iż korzystniejsze jest traktowanie ich nie
jako konkurencyjne wzgle˛dem siebie, lecz jako komplementarne. Jesteśmy wtedy w stanie
wzbogacić nasza˛ analize˛ i uzyskać pełniejszy obraz podejmowanej problematyki.
Określenie powia˛zań mie˛dzy etykieta˛ je˛zykowa˛ a wzorem kulturowym pozwala szukać
szerszych odniesień dla tej relacji. Szerszych, tzn. nawia˛zuja˛cych do kultury i społeczeń-
stwa. Odniesienia takie wydaja˛ sie˛ niezbe˛dne, gdyż wzory kultury, a wie˛c również etykieta
je˛zykowa, sa˛ zawsze elementem kultury tworzonej przez konkretne społeczeństwo. Wza-
jemne powia˛zania kultury i społeczeństwa sa˛ podstawowym uzasadnieniem kształtu wzo-
rów kultury. Samo bowiem społeczeństwo decyduje o kształcie wzorów kulturowych
(czyli również o kształcie etykiety je˛zykowej), dokonuja˛c wyboru głównego motywu,
wokół którego integruje własna˛ kulture˛. Etykieta je˛zykowa, czy – mówia˛c ogólniej – wzory
kulturowe, jest wie˛c jakby artykulacja˛ społeczeństwa wyrażaja˛ca˛ zasadnicze idee jego
kultury. Ponieważ właśnie ona jest jednym z wielu składników tworza˛cych konfiguracje˛,
która określa swoistość kultury. Uzasadnia to fakt integrowania sie˛ kultury danego społe-
czeństwa.
Badania etykiety je˛zykowej moga˛ być badaniami nie tylko je˛zyka, nie tylko kultury,
ale również badaniem społeczeństwa, które akceptuje określony kształt etykiety. Badanie
etykiety można bowiem rozumieć wa˛sko, jako analize˛ je˛zykowa˛, ale można je również
rozumieć szeroko – jako dociekanie kształtu społecznego świata. Wybór konkretnej
perspektywy zależy tu od sposobu rozumienia problematyki etykiety. Dlatego też musimy
go pozostawić tym, którzy te˛ problematyke˛ podejmuja˛. Jedynie oni maja˛ prawo i możli-
wość dokonywania takiego wyboru.
14

Przypisy
1F. d e S a u s s u r e, Kurs je˛zykoznawstwa ogólnego, Warszawa 1961, s.31.
2W rozważaniach tych opieram sie˛ na rozumieniu etykiety je˛zykowej jako „zbioru przyje˛tych w danej
społeczności wzorów je˛zykowych zachowań grzecznościowych, zwyczajowo przyporza˛dkowanych określonym
sytuacjom pragmatycznym” (M. Marcjanik, Polska etykieta je˛zykowa – hasło do „Encyklopedii kultury polskiej
XX wieku”, maszynopis).
3 A. L. K r o e b e r, C. K l u c k h o h n, Culture: A Critical Review of Concept and Definitions, Cambridge
1952, Peabody Museum of American Archeology and Ethnology Papers, vol.47, nr 1.
4 Szersze omówienie tych założeń znajduje sie˛ w: J. S z a c k i, Historia myśli socjologicznej, Warszawa

1983, t.2, s.680–690.

5 F. B o a s, The Mind of Primitive Man, New York 1938, s.149. Tłumaczenie za: Z. M a c h, Kultura

i osobowość w antropologii amerykańskiej, Warszawa – Kraków 1989, s.33.

6 R. B e n e d i c t, Wzory kultury, Warszawa 1966, s.115.
7 Ibidem, s.114.
8 Por. Z. M a c h, op. cit., s.41–43.
9 Por. J. S z a c k i, op. cit, s.692.
10 P. S z t o m p k a, Wste˛p do: A. L. K r o e b e r, Istota kultury, Warszawa 1988, s. XXII.
11 A. L. K r o e b e r, op. cit., s.219.
12 Por. J. S z a c k i, op. cit, s.692.
13 E. S a p i r, Kultura, je˛zyk, osobowość. Wybrane eseje, Warszawa 1978, s.140.
14 E. S a p i r, op. cit., s. 254–255.
15 E. S a p i r, op. cit., s.140–141.
16 E. S a p i r, op. cit., s.133.
17 Por. A. P a l u c h, Mistrzowie antropologii społecznej, Warszawa 1990, s.186.
18 R. L i n t o n, Kulturowe podstawy osobowości, Warszawa 1975, s.44.
19 Por. Z. M a c h, op. cit., s.165–166.
20 Por. R. L i n t o n, op. cit., s.56–59.
21 Por. R. L i n t o n, op. cit., s.65.