You are on page 1of 6

‫ظاهرة التدويل االقتصادي‬

‫ظاهرة التدويل االقتصادي – تدويل اإلنتاج‬


‫وتدويل رأس املال‬
‫بقلم د‪ .‬أمجد دهمان‬
‫قطع تتل شربةت تيقا طيقق تتا ط تتًقم م تتن أج تتي تها تتقن هقات تتا ش قت تتادقا‬
‫ًش جتماعقت تتا ًرقت تتد شتبعت تتل لت تتا رت تتد ًطت تتا مت ت تتاعدش تم ت تتي بتطت تتًقي قًشهت تتا‬
‫شإلنتاجقا ًتهاقن ا ًشنتقلل ًمي رد شرطيقت متن ميهلتا بدش قتا رلعمتي إرت ميهلتا تً تلل لق تا‬
‫إر تقاقم رد شرعمي بقن أليشد شرجماعا م شنتقلل من تقاقم شرعمتي شجتماعقتا إرت ةتخي مًتي متن‬
‫أةخاي شرتبادي شرتجايي هت تً لل إر تقاقم شرعمي بقن شرتدًي ًهتاها ت تي شآلن شرت ميهلتا‬
‫أيق لا تقاقم شرعمي شردًرا ها ميهلا تدًقي قًى شإلنتاج ًتدًقي يأس شرماي‬

‫ًهخ ش نجد لا عارم شرقًم ًعل شًتمف نظمه ش قت تادقا أن شإلنتتاج عًشعتادا شإلنتتاج لتا‬
‫ماتتتًقات ما شرًشاتتعا رتتم قعتتًدش ممخنتتقن إ عل ت شرماتتتًى شرتتدًرا ًغتتدش شرتتتدًقي قعنتتا ش نتةتتاي‬
‫شرع تتارما رلته تتدقي ل تتا ع تتارم تا تتًد شر أيا تتمارقا ًه تتا عملق تتا قت تتدى ر تتا يأس شرم تتاي بم اا تتاته‬
‫شردًرقا عًش ش شاتعيضنا شرامال شرعاما شرتا تخةفل عن تا عملقتا تتدًقي شإلنتتاج ًتتدًقي يأس شرمتاي‬
‫رًجدنا شآلتا‪:‬‬
‫أوًلا‪-‬ظهورًالشركاتًمتعددد ًالنسيد وًوايد دادًسهو دا ًتعزقتز مًشقع تا لتا ش هتختايشل شرميتبطتا‬
‫باإلنتتتاج خ قتتف يأس شرمتتاي ًمتتن تتم تهًرتتل شرةتتيخال متعتتددا شرجناتتقا إر ت م ااتتال دًرقتتا شل‬
‫ي ًس أمًشي متعددا شرجناقا ربلدشن يأامارقا ًبلدشن نامقا‬
‫ثاس ًا‪-‬اسدماجًالشركاتًمتعدد ًالنسي وًورأسًالمالًالمصرفي‪ً ،‬ه ش ش ندماج ًشن تم بدشقا عل‬
‫أاس ًطنقا إ أنه نما عل أاس دًرقا معتمدش تبتاد جًهيقتا بتقن نظتام شإلنتتاج شرتدًرا ًنظتام‬
‫شرتجايا شردًرا ًشرنظام شرمارا شردًرا‬
‫ثالثًا‪-‬ايد دادًحدد ًالتودورًر درًالمتكداف ًفديًالعدال ًالرأيدمالي‪ً .‬تةت د شراتاها شردًرقتا شتجتاهقن‬
‫متناقضقن قاقيشن جنبا إر جنب لفا شرًقل شر ي تتزدشد لقته عملقتال شرتمًقتي ًشرتخامتي ًش عتمتاد‬
‫شرمتبتتادي تتتزدشد إج تيشحشل شرهماقتتا ًهتتيب شرتجتتايا ًشرتعيقفتتا شرجميخقتتا أقضتتا متتن شرمعلتتًم أن شرقتتًى‬
‫شإلنتاجقتتا شرعارمقتتا قتتد نمتتل نمتًش خبقت شي لتتا ظتتي شر أياتتمارقا بفضتتي شر تتًيا شرعلمقتتا ًشرتخنًرًجقتتا ممتتا‬
‫ضاعف من قًا ش تجا إلرغاح شرعزرا شرًطنقا ًتهطقم هًشجزها‬
‫‪7‬‬
‫ظاهرة التدويل االقتصادي‬

‫ًرقد ألض ه ش شرتطًي بارضيًيا إر تفاقم مةتخلا شساتًش شرًايجقتا متن شرنمتً شرةتدقد لتا‬
‫شرتجتتايا شردًرقتتا ًشرزقتتادا غقتتي شرعادقتتا لتتا شرتمًقتتي شرتتدًرا شسمتتي شرت ي ًاتنل متتن شرقطتتا شرًتتايجا‬
‫دشًتتي ش قت تتادشل شرًطنقتتا بةتتخي مخ تتف ًهخت ش تعيضتتل ش قت تتادشل شرًطنقتتا رعملقتتا ًشاتتعا ‪-‬‬
‫خ تمع عل ت هتتدا‪-‬متتن إعتتادا شربنتتاح ًختتان نمتتً شرتجتتايا شردًرقتتا رلاتتنًشل شرعة تيقن ‪)5991– 5915‬‬
‫أاي من نمً شإلنتاج شر ناعا ميا ًن ف‬

‫ًرقد شزدشد ت دقي يأس شرماي بايعا لايتفن مجمً ش اتت مايشل شسجنبقتا شرًا تا ًشرعامتا‬
‫متتن ‪ 11‬أرتتف ملقتتًن دً ي اتتنا ‪ 5991‬إر ت أخ تتي م تن ‪ 011‬أرتتف ملقتتًن دً ي اتتنا ‪ً 5991‬قتتد‬
‫اجي تدل ش ات ماي شسجنبا شرمباةي شرعارما شر ادي ًشرتًشيد) يقمتا ققااتقا اتنا ‪ 5999‬مقاينتا‬
‫باتتنا ‪ 5991‬بهقتتي زشدل تتتدلقال ش اتتت ماي متتن ‪ 011‬ملقتتاي دً ي اتتنا ‪ 5991‬شر ت ‪ 100‬ملقتتاي‬
‫دً ي انا ‪ 5999‬أي بزقادا قديها ‪%19‬‬

‫شمتتا تتتدلقال ش اتتت ماي ش جنبتتا شرمباةتتي لقتتد زشدل متتن ‪ 011‬ملقتتاي دً ي اتتنا ‪ 5991‬شر ت‬
‫‪ 111‬ملق ت تتاي دً ي ا ت تتنا ‪ 5999‬أي بزق ت تتادا ق ت تتديها ‪ً .%50‬تع ت تتد مع ت تتد ل شرنم ت تتً ل ت تتا ت ت تتدلقال‬
‫ش اتتت ماي ش جنبتتا شرمباةتتي شرعارمقتتا أعل ت معتتد لتتا ماتتتًى تتتايقا ش قت تتاد شرعتتارما من ت اتتنا‬
‫‪5919‬‬
‫إن ًشقن تعل شرتجمعال شربةتيقا بعضت ا بتاربعآل شآلًتي خمتا أ بتته شرماتاي شرتتايقًا شرعتام‬
‫رلبةيقا أًجد شسةخاي شسًر رتقاقم شرعمي بقن شرمجمًعال ش جتماعقا شرخلقا تم ختان ش عتمتاد‬
‫شرمتبادي شر ي قجاد رعبتا معقتدا متن شرعنا تي أهم تا شرعن تي شرمتيتبط بتطتًي شإلنتتاج شر أياتمارا‬
‫شر ي قخًن شرتدًي شرم تقمن لقته رتنتتاج شر تناعا‪ً .‬هت ش شإلنتتاج رختا قختًن رته شرهتد شسق ت متن‬
‫شرميدًدقتتا لانتته ق ت دي إر ت ًل ت اتتً دًرقتتا شل ت تتا قي مباةتتي لتتا شرعمقتتال شردًرقتتا رختتي بلتتد‪.‬‬
‫دًي متع تتاظم رلعل تتم شرتخنًر تتًجا ي شسهمق تتا‬
‫ًقنب ت ت ع تتن هت ت ش ش نم تتً ج م تتن ش عتم تتاد شرمتب تتادي ع‬
‫شرمت شزقتتدا لتتا هقتتاا شرمجتمتتن شرتتدًرا هارقتتا‪ً .‬هخ ت ش أ تتبهل شرمبتتاد ل ش قت تتادقا شردًرقتتا متعلقتتا‬
‫ًشرت هت يتد خبقتتي بارماتتتًى شرتخنًرتتًجا رتنتتتاج ًعنتتدما نتتتخلم عتن شرتخامتتي شرتتدًرا ل نمتتا نق تتد تلتتد‬
‫ش اتجابا شرمباةيا رظاهيا شرتدًقي شرمطيد رلقًى شإلنتاجقا لا ع ي شر ًيا شرعلمقا ًشرتخنًرًجقا‬
‫ً رد قعنا أميقن أ نقن‪:‬‬

‫‪8‬‬
‫ظاهرة التدويل االقتصادي‬

‫شسًي ‪ -‬إن هناد شاتجابا تلقا قا رضيًيشل تقاقم شرعمي شرتدًرا أي تً تا شرتدًي لتا شإلنتتاج‬
‫ًشنتقار ا إر ميهلا جدقدا لا شرعمقال شإلنتاجقا شردًرقا‪.‬‬
‫قعنا شرتخامي ش قت ادي مجيد ش اتجابا شرتلقا قا رعملقا شطيشد تقاقم شرعمتي شرتدًرا‬ ‫شر انا –‬
‫ً قعنتتا إضتتفاح طتتابن دًرتتا علت شرهقتتاا ش قت تتادقا شردًرقتتا اتًشح دشًتتي شربلتتد شرًشهتتد أً‬
‫عل ت ماتتتًى ًايطتتا شرعتتارم إنمتتا شرتخامتتي قعنتتا ش اتتتجابا شرًشعقتتا رلضتتيًيا شرمًضتتًعقا‬
‫رلتتتدًقي شرتتتا تجمتتن بتتقن م تتارب شربلتتد شرًشهتتد ًم تتارب غقتتي متتن شربلتتدشن شرمتخاملتتا ختتا‬
‫نتجنب من ج ا شرنمً شرممتخالئ ًنبتعد من ج ا انقا عن مبتدأ شرمماتاًشا شرت ي تيقتد رته‬
‫شرةتتيخال عبتتي شرًطنقتتا ) أن قبق ت اتتقفا ماتتلطا عل ت يقتتاب شردًرتتا شرنامقتتا ًرم تتلهت ا‬
‫ًي شراً شرمةتتيخا رتهيقتي شرتبتادي‬ ‫ها دش ما عًش ش خان شرتخامي شردًرا قتً لا بعآل‬
‫ًتدًقلتته لت ن شرمةتتيً ‪-‬عبتتي شرًطنقتتا‪-‬هتتً شرت ي قتتتًر لتتا شرعتتادا تتتدًقي شإلنتتتاج ًتتتدًقي‬
‫يأس شرمت تتاي‪ .‬بت تتي أ ت تتبب ش تجت تتا نهت تتً شرتخامت تتي شرت تتدًرا قجت تتيي لت تتا شرًشقت تتن مت تتن ًت تتمي‬
‫شرمةيًعال‪-‬عبي شرًطنقا‪ -‬رقزدشد ب رد شرطابن ش هتخايي لا ش قت اد شريأامارا‬

‫لارمةتيً عبتتي شرًطنقتتا ققتتًم شرقتًم بتتدًي شسدشا شري قاتتا لتتا تتدًقي شإلنتتتاج ًتتتدًقي يأس شرمتتاي‬
‫خًنه قتمتن بقًى شقت ادقا تتًط شرهدًد شرًطنقا ًها قًا ناتجا متن قديتته علت تعب تا شرمتًشيد‬
‫شرمارق تتا ًشرطبقعق تتا ًشربةت تيقا علت ت ما تتتًى شرع تتارم خل تته ًقديت تته علت ت تطًق تتن شرتخنًرًجق تتا شرهدق تتا‬
‫ًتطًقي شرخفاحشل شإلنتاجقا ًشإلدشيقا ًشرتاًقققا علت أًاتن نطتا ًتيخقتز لتا إنتتاج أنمتاط معقنتا‬
‫متتن شرمنتجتتال ًشرًتتدمال ًتطًقيهتتا عبتتي شر تتناعال شل شرتخنًرًجقتتا شرعارقتتا خ قفتتا شرعلتتم ‪ /‬يأس‬
‫شرماي‬
‫ًنظت شي رمجتتاي اتتقطيا هت شرمةتتيًعال شردًرقتتا –عبتتي شرًطنقتتا‪-‬متتن ًتتمي ليًع تتا ًةتتيخات ا‬
‫شرتابعتتا لان تتا رتتم تعتتد مجتتيد ةتتيخال أً م تتايف عممقتتا بتتي خقانتتال شقت تتادقا دًرقتتا جدقتتدا‪.‬‬
‫ًغدل ه شرمةتيًعال شرقتًم تقتًم علت شر تناعا شرخبقتيا شرمنف تلا عتن أيضت ا شرًطنقتا ًتعتمتد‬
‫بارخام تتي عل ت ت شرات تتً شرعارمقت تتا ًقطلت ت شرعارمت تان لتتتا شرنةت تتاطال شردًرقت تتا علت ت شرمةت تتيً ‪-‬عبت تتي‬
‫تتا‬ ‫شرًطنقتتا‪-‬شاتتم شرمةتتيً شر تدًرا) ًقعيلانتته عل ت شنتته‪ :‬أًي م ااتتا لتتا ت تايقا شربة تيقا مً‬
‫رلتًطقط شرميخزي عل نطا شرعارم‬

‫‪9‬‬
‫ظاهرة التدويل االقتصادي‬

‫ًهمتتا قعنقتتان أن هتتدف ه ت شرم ااتتا شسًي هتتً تنظتتقم إدمتتاج شرنةتتاط ش قت تتادي شرتتدًرا‬
‫بطيققا ت دي إر تعظقم شريبب شإلجمارا رت ش ل تا متن بتاب أًرت م ااتا دًرقتا تعمتي علت ًلت‬
‫شرمة تتيً شرع تتارما م تتن ً تتمي تهخم تتا شرمت شزقت تد ًشرمتع تتاظم ًشرمتا تتاي ل تتا م تتا أعم تتدا أااا تتقا‬
‫تايل تتجاهتي ب تًيا مت شزقتدا‬ ‫شرتخنًرًجقا ًيأس شرماي ًشرتاًق ) ما معنا أن عملقا شإلنتتاج‬
‫ما قعيف بارهدًد شرًطنقا‬

‫ًهخ ش أ بب شرمةيً ‪-‬عبي شرًطنقتا‪-‬شرًهتدا شساااتقا لتا إعتادا بنتاح ش قت تاد شر أياتمارا‬
‫شرمعا ي ًهً شرقتًا شرمهيختا رلتتدًقي ًشرماتتفقد شسًي منته‪ً .‬بفضتي هت شرمةتيًعال قنةتا نظتام‬
‫أياتتمارا دًرتتا جدقتتد رتنتتتاج ًشرت تيشخم مًج ته إر ت اتتً ًشاتتعا تةتتمي شرعتتارم خلتته ًبا اتتتناد إر ت‬
‫تتمت ا باردًرتتا شر أياتتمارقا شاتتتطاعل شرمةتتيًعال ‪-‬عبتتي شرًطنقتتا‪-‬أن ت تتبب لتتا شرع تتي شرتيشهن‬
‫أهتتم شرعنا تتي شرفعارتتا علت شراتتاها شردًرقتتا شرقتتاديا علت تعتتدقي نمتتط تقاتتقم شرعمتتي شرتتدًرا عًشعتتادا‬
‫تًزقتتن شرتتدًي شرتتدًرا ًشرتتتهخم لتتا شرنظتتام شرنقتتدي شرتتدًرا بمتتا تملختته متتن أ تتًي اتتا لا شرتتتا قي لتتا‬
‫شراً شرمارقا شردًرقا ًتطًقي شرعلم ًشرتخنًرًجقا شرهدق ا ًما زشرل –شردًرتا شر أياتمارقا‪-‬هتا شراتند‬
‫شساااا ر ا لا إعادا تًزقن شردًي شرقًما رم لهت ا‬

‫عًش ش خانتتل ه ت شرمةتتيًعال تم تتي رتتد شرقتتدي متتن شرجبتتيًل ل ن تتا لتتا شرن اقتتا تم تتي تهتتدقا‬
‫رةخي شردًرا شرًطنقا بً ف ا تنظقما اقااقا رلمجتمن شريأامارا نفاه ًمن م دًلل لتا تنتاقآل‬
‫مًضًعا مع ا بهقي شدًلل شرماارا لا هلبا شرعقد شرمتةابخا شرماتع قا) لا شرمتدى شرزمنتا‬
‫شرقيقب ًشرمتًاط ًًرد ر ا إةخارقا ‪-‬ما زشرل تفتش عن هتي‪-‬متن قبتي منظتيي شرنظيقتا شر أياتمارقا‬
‫ًلق ا تتا‪ .‬رختتن أهمقتتا ه ت شرهقققتتا تظ تتي لتتا خامتتي قًت تتا إزشح شربلتتدشن شرنامقتتا شرتتتا تت تتددها ه ت‬
‫شرمةتتيًعال ‪-‬شرتتتا هتتا أجنبقتتا خل تتا‪-‬بًطتتي ش نتقتتاا متتن اتتقادت ا ًقنت تتا متتن د شياتتتق ما إر ت‬
‫شرنتقجا شرتا خيناها منفا ًها أن شر يًا شر ا لا رلمةيًعال ‪-‬عبي شرًطنقا‪-‬هتا لتا شرهقققتا تيًا‬
‫شجتماعقا من هقي م ديها ًطبقعت ا ًمن م لان من ةان ا تةتدقد تبعقت تا رل أياتمارقا شرعارمقتا‬
‫بهقتي أ تبب متن شرماتلم بته أن أخ تي متن ن تف شرعتارم قختدو ًقنتتن متن أجتي أن قاتت لد ًقتيلته‬
‫شقي من ًمس شرعارم‬

‫‪01‬‬
‫ظاهرة التدويل االقتصادي‬

‫ًقتتد قختتًن مجتتدقا شرقتتًي أن شراتتقطيا شر أياتتمارقا شرعارمقتتا عبتتي تايقً تتا شرطًقتتي ‪ً-‬متتن ًتتمي‬
‫تتا ر تتنن شآل ل ًشرمنتج تتال‬ ‫تًهق تتد شرا تتً شر أيا تتمارقا‪-‬رقا تتل مج تتيد ا تتقطيا تخنًرًجق تتا مً‬
‫ًتًزقع تتا ًشراتتقطيا عل ت أا تًش شربقتتن ًمنال ت عبتتي شرةتتيخال متعتتددا شرجناتتقا هاتتب إنمتتا ه تا‬
‫أقضتا اتتقطيا تخنًرًجقتتا معنقتتا ب تتنن مجمًعتتا متتن شرقتتقم شرتتتا تجعتتي متتن إنتتتاج ‪ -‬عًشعتتادا إنتتتاج‪-‬‬
‫يأس شرماي مهً شي هتمام تا ًمتن تم ق تبب أهتم متا لتا تًهقتد اتً شرتخنًرًجقتا هتً تًهقتد اتً‬
‫شسلختتاي ًشرقتتقم ًشر قالتتال رتتد رتتقس اتتًى شمتتتدشد رلتتتايقا ش اتتتعمايي شرت ي شيتتتبط بميهلتتا شرهتتيًب‬
‫شسًيًبقتتا زمتتن تفةتتا ظتتاهيا ش اتتتعماي متتن أجتتي تتتًلقي هاجتتال شر أياتتمارقا شر تتاعدا لقتتد بلغتتل‬
‫لتتا شرقتتين شرتااتتن عةتتي ناتتبا شرماتتتعميشل شسًيًبقتتا نهتتً ‪ %01‬متتن ماتتاها شرخ تيا شسيضتتقا تتم‬
‫تزشقدل بعد نهً م ا أيبا شرقين إر نابا قديها ‪ %09‬من شرماتاها نفات ا‪ً .‬قبتي بدشقتا شرهتيب‬
‫شرعارمقا ش ًر اتنا ‪ 5959‬اتقطيل ش قت تادشل شر أياتمارقا علت ناتبا قتديها ‪ %99‬متن ماتاها‬
‫شرعارم‬
‫ًما نةت د شرقتًم متن اتقطيا ظتاهيا شرعًرمتا رقاتل لتا هتد شت تا ةتخم طاي تا متن أةتخاي‬
‫شرتطًي شربةيي شنما ها شمتدشد عل ًل شرمعن شرتايقًا ًشراقااا ًش قت ادي رعملقا شرتطتًي‬
‫شر أياتتمارا – خمتتا خينتتا لتتا أًي شرمبهتتي – شر ت ي رتتم قعتتيف شرتًقتتف عتتن شرهيختتا ًشر ت شي من ت‬
‫ميهلتتته ش بتدش قتتا لتتا شرقتتين شرًتتامس عةتتي شر ت ميهلتتا شرنةتتًح لتتا شرقتتين شر تتامن عةتتي ًمتتن تتم‬
‫تطًي بةخله شإلمبيقارا لا ن اقا شرقين شرتااتن عةتي شرميهلتا شرتتا ً تي لق تا شرنظتام شر أياتمارا‬
‫‪ً-‬تقتتف أمقيختتا عل ت أيا ت ا‪-‬شر ت‬ ‫طتتًي شإلمبيقتتارا ًظاهيتتته شرعًرمتتا شن اتتعا شرقتتًى شرعظم ت‬
‫شر قمنا اتًشح عتن طيقت شرقتًا شرعاتخيقا ش هتتمي شرمباةتي) أً عبتي نظتم شرتبعقتا ًشرًضتً ‪-‬أً‬
‫خلق ما معا‪-‬باام شرً ً ا ًش نفتاو ًشرلقبيشرقا شرجدقدا تهل ةعاي بيشمن شرت هقب ًشرتخققف)‬
‫قعتتدً شخ تتي متتن مةتتيً أممتتا تقتتًم بتته شر أياتتمارقا شرعارمقتتا إلعتتادا دمتتن‬ ‫خمتتا هتتً لتتا شرهقققتتا‬
‫بلدشن شرعارم شر اري لا ش قت اد شريأامارا رخن من مًقن ضعقف) ‪.‬‬

‫ًرتتم قعتتد م تاا ًتتمف شرقتتًم بةتتان شرمتغق تيشل شرعارمقتتا شرتتتا مقتتزل شرعقتتدقن ش ًق تيقن متتن‬
‫شرقين شرعةيقن لا شراقااا ًلا ش قت اد ًلا مفاهقم شرقانًن شردًرا ًتطبققات ا – شرتتا ةتخلل‬
‫بمجمل تتا – ًشقعتتا تايقًقتتا معا ت شي تعنتتا شن خًخبنتتا شسيضتتا عل ت عتبتتا ميهلتتا جدقتتدا رتتم قتنبتتا‬
‫شً تةتتا ما ً اتتقما رتد ش ن قتتاي شرميقتتن لتتا‬ ‫بمعطقات تتا ًًتا يهتتا شرمتاتتايعا شةتتد شراااتتا تفتتا‬
‫خي من شرمنظًما ش ةتيشخقا شرعارمقا ًلا منظًما شرتهيي شرقتًما ش متي شرت ي أًتي بتًشزنتال‬
‫شرقتتًا ًشرم تتارب عل ت ًل ت مفتتاهقم شر نا قتتا شرقطبقتتا شرتتتا اتتادل ط تًشي شرهقبتتا شربتتايدا شراتتابقا‬
‫‪00‬‬
‫ًهقال مقًمال بيًز شرقطبقا شسهادقا شرتا قتادل إرت شرعًرمتا مقتينتا باإلمبيقارقتا شسمقيخقتا شرتتا‬
‫شاتتتطاعل – هتت شرلهظتتا شريشهنتتا – شاتتتخماي لتتيآل هقمنت تتا علت مقتتديشل هت ش شرعتتارم ًشرت أمت يتد‬
‫غقي منظًي‬

‫‪01‬‬

You might also like