TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi

Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği’nin Esasları Seminer Dizisi

«Deprem Etkisi Altında Zemin DavranıĢı

ve Temel Tasarımı "
Prof. Dr. Kutay Özaydın
Yıldız Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü
Emekli Öğretim Üyesi

12 Mayıs 2018
YTÜ Yıldız Merkez Yerleşkesi Oditoryum Salonu
GİRİŞ
Deprem sonrası yapısal hasar incelemeleri ve aletsel zemin yüzeyi
sarsıntı Ģiddeti ölçümleri, deprem sırasında temel zemini davranıĢı ile
bina davranıĢı arasında yakın iliĢki olduğunu ortaya koymuĢtur.
Türkiye Deprem Yönetmeliklerinde, binaların depreme karĢı
tasarımında zemin koĢullarının modern yönetmeliklerde benimsenen bir
yaklaĢım içinde dikkate alınması ilk olarak 1975 yönetmeliği ile
baĢlamıĢtır. Ancak 1975 yönetmeliğinin daha sonraki revizyonlarında
(1998, 2007) bu konuda bir değiĢiklik yapılmamıĢ, geoteknik deprem
mühendisliğinde meydana gelen önemli geliĢmeler Türkiye Deprem
Yönetmeliğine yeterince yansıtılamamıĢtır.
 Depremler sırasında bina davranıĢı üzerinde olumsuz etkilere
yola açabilecek baĢlıca faktörler:
 sarsıntı Ģiddetinde artıĢ (amplifikasyon),
 temel zemininde mukavemet ve/veya rijitlik kaybı,
 temel zemininde aĢırı yer değiĢtirmeler ve
 zemin-yapı etkileĢiminden kaynaklanabilecek tesirler
olarak özetlenebilir.

Yeni deprem yönetmeliğinde, bu konularda son yıllarda

meydana gelen önemli geliĢmelerin yansıtıldığı geniĢ bir bölüm yer
almaktadır.
KAPSAM

Yeni Deprem Yönetmeliğinde, deprem etkisi altında

tasarımı yapılacak yeni binalar ile deprem performansı
değerlendirilecek veya güçlendirilecek mevcut binalar için,
geoteknik tasarıma iliĢkin hususlar aĢağıdaki ana baĢlıklar
altında yer almaktadır:
 Zemin araĢtırmalarının kapsamı,
 Zemin koĢullarının, sınıf ve parametrelerinin belirlenmesi,
 Bina temellerinin ve bodrum perdelerinin deprem etkisi altında
tasarımı,
 Yapı-zemin etkileĢimi analizleri,
 Zemin sıvılaĢma potansiyelinin değerlendirilmesi,
 Zemin dayanma (istinat) yapılarının ve Ģevlerin deprem etkisi
altında tasarım ilkeleri,
 Gerekli olması durumunda uygulanmak üzere, arazi zemin
özelliklerinin yerinde iyileĢtirilmesine iliĢkin kurallar
(Yönetmelik ekler bölümünde)
ZEMİN KOŞULLARININ TANIMLANMASI
ĠnĢaat alanı zemin koĢullarının tanımlanması için yapılacak zemin
araĢtırmalarının kapsamı ayrıntılı olarak tanımlanmakta, ayrıca bu
araĢtırmaların yürütülmesinde uyulacak kurallar EK 16A’da verilmektedir.
Bu çalıĢmaların sonuçlarının iki ayrı raporda: Veri Raporu ve
Geoteknik Rapor olarak sunulması öngörülmektedir. Yapısal tasarım
açısından önem taĢıyan geoteknik raporların kapsamı(statik, dinamik ve
deprem etkileri göz önüne alınarak, arazi zemin modelinin oluşturulduğu, zemin
tabakaları için geoteknik tasarım parametrelerinin verildiği, temel tipleri seçimine
ilişkin seçeneklerin irdelendiği, mühendislik analizleri ve değerlendirmeler ile temel
tasarımına ilişkin önerilerin sunulduğu rapor) açıklıkla tanımlanmaktadır.
ZEMİN PARAMETRELERİNİN BELİRLENMESİ
Zemin parametrelerinin belirlenmesinde uyulacak esaslar
tanımlanmakta, yükleme hızı ve zeminlerin geçirimlilik koĢullarına göre
belirlenecek drenajlı veya drenajsız koĢullarla uyumlu mukavemet
parametrelerinin kullanılması gerektiği belirtilmektedir.
Deprem etkisinde oluĢabilecek boĢluk suyu basıncı artıĢları ve
mukavemet kayıpları / yumuĢama göz önüne alınarak, toplam gerilme
analizlerinde drenajsız kayma mukavemeti değerlerinin kullanılması,
boĢluk suyu basınçlarının belirlenebilmesi durumunda efektif gerilme
parametreleri kullanılarak analizler yapılabileceği gibi hususlar
vurgulanmaktadır.
YEREL ZEMİN SINIFLARININ BELİRLENMESİ

Yönetmelikteki değiĢlikler arasında yerel zemin sınıflarının

belirlenmesi önemli bir yer tutmaktadır. Bölüm 2’de tanımlanan sahaya
özel deprem spektrumunun belirlenebilmesi için uluslararası diğer
yönetmeliklerle uyumlu bir sınıflandırma sistemi benimsenmiĢtir.
YATAY ELASTİK TASARIM SPEKTRUMU (Bölüm 2)
DEPREM TEHLİKE HARİTALARI (Bölüm 2)
Dört farklı deprem yer hareketi düzeyi için deprem verileri, Türkiye Deprem
Tehlikesi Haritaları ile tanımlanmıĢtır. Bu haritalara www.deprem.gov.tr/ adlı internet
sitesinden eriĢilebilir.
Harita Spektral İvme Katsayıları ve Tasarım Spektral İvme Katsayıları
Dört farklı deprem yer hareketi düzeyi için Deprem Tehlike Haritaları kapsamında, iki
spektral ivme değerini tanımlayan Spektral İvme Haritaları düzenlenmiĢtir. Boyutsuz olarak
tanımlanan harita spektral ivme katsayıları aĢağıda belirtilmiĢtir:
(a) Kısa periyod harita spektral ivme katsayısı 𝑆𝑆
(b) 1.0 saniye periyod için harita spektral ivme katsayısı 𝑆1

Harita spektral ivme katsayıları 𝑆𝑆 ve 𝑆1 , tasarım spektral ivme katsayıları 𝑆𝐷𝑆 ve 𝑆𝐷1 ’e
dönüĢtürülür:
𝑆𝐷𝑆 =𝑆𝑆 𝐹𝑆 ve 𝑆𝐷1 =𝑆1 𝐹1

𝐹𝑆 ve 𝐹1 yerel zemin etki katsayıları

YEREL ZEMİN SINIFLARININ BELİRLENMESİ

Tablo 16.1’de verilen zemin parametreleri, zemin profilinin temel

veya kazık baĢlığı alt kotundan itibaren aĢağıya doğru en üst 30 m
kalınlığındaki kısmı için belirlenecektir. Yüzeysel temellerde, temel
taban kotu ile kaya üst kotu arasında kalınlığı 3 m’den fazla zemin
bulunması durumunda ZA ve ZB sınıfı tanımlaması yapılmayacaktır.
DEPREM ETKİSİ ALTINDA SAHAYA ÖZEL ZEMİN DAVRANIŞ
ANALİZLERİ

Yönetmelikte sahaya özel zemin davranıĢ analizlerine iliĢkin

kurallara yer verilmekte, ZF sınıfı olarak tanımlanan zeminlerin
yüzeyindeki deprem yer hareketini belirlemek üzere sahaya özel zemin
davranıĢ analizinin yapılması zorunluluğu getirilmektedir.
Zemin davranıĢ analizleri, yatay tabakalı serbest zemin modeli
çerçevesinde taban kayasında tanımlanan deprem yer hareketi altında
doğrusal olmayan dinamik zemin parametreleri esas alınarak
yapılacaktır.
 Taban kayasından etki ettirilmek üzere, elastik ivme spektrumu ile
uyumlu olarak en az on bir deprem kaydı, göz önüne alınan deprem
büyüklüğü ve uzaklığına sahip gerçek deprem kayıtları içinden seçilerek
ölçeklendirilecektir.
Her bir spektral periyod için, zemin yüzeyi spektral ivmesinin
taban kayası spektral ivmesine oranı her bir kayıt için hesaplanacak, daha
sonra bu oranların ortalaması ilgili periyod için yerel zemin etki katsayısı
olarak tanımlanacaktır. Bu katsayıların 2.3.5’te tanımlanan taban kayası
spektrumu ile çarpılması sonucunda, zemin yüzeyindeki sahaya özel
deprem spektrumu belirlenmiĢ olacaktır.
 Yerel zemin sınıfı ZF dıĢındaki zeminlerde, zemin yüzeyinde
belirlenen sahaya özel deprem spektrumunun ordinatları, Tablo 2.1
ve Tablo 2.2’ye göre ilgili yerel zemin sınıfı göz önüne alınarak
belirlenen spektral ivmelerden daha küçük alınamaz.
SıvılaĢma potansiyeli olan zeminlerde zaman tanım alanında
doğrusal olmayan analiz yapılacaktır.
Sahaya özel serbest zemin analizleri sonuçları, kazıklı temeller
için kinematik etkileĢim analizlerinde de deprem verisi olarak
kullanılacaktır.
ZEMİN SIVILAŞMA RİSKİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Deprem Tasarım Sınıfı DTS=1, DTS=1a, DTS=2 ve DTS=2a olan
binalar için, ZD, ZE veya ZF grubuna giren ve sürekli bir tabaka veya
kalın mercekler halinde bulunan sıvılaĢabilir zeminlerde, sıvılaĢma
potansiyelinin arazi ve laboratuvar deneylerine dayanan uygun analiz
yöntemleri ile incelenmesi ve analiz sonuçlarının ayrıntılı olarak rapor
edilmesi zorunludur.
Zemin sıvılaĢma değerlendirmesinin SPT deney sonuçları
kullanılarak yapılmasına dayanan yöntem EK 16B’de verilmektedir.
SıvılaĢmaya karĢı güvenlik katsayısının ≥ 1.10 olması öngörülmektedir.
DEPREM TASARIM SINIFLARI (Bölüm 3)
Bina Kullanım Sınıfları’na (Bina Önem Katsayısı) ve DD-2 deprem yer hareketi düzeyi
için Kısa Periyod Tasarım Spektral İvme Katsayısı’na bağlı olarak, bu Yönetmelik’te deprem
etkisi altında tasarımda esas alınacak Deprem Tasarım Sınıfları (DTS), Tablo 3.2’ye göre
belirlenecektir.
 Zemin sıvılaĢması, yeraltı su seviyesinin altında yer alan ve
yüzeyden 20 m derinliğe kadar olan kohezyonsuz ya da düĢük kohezyonlu
zeminlerin deprem sarsıntısı altında, boĢluk suyu basıncındaki artıĢa
paralel kayma mukavemeti ve rijitliğindeki önemli oranda azalıĢ olarak
tanımlanacaktır.

Zemin sıvılaĢmasının değerlendirilmesine yönelik olarak

yapılacak zemin araĢtırma çalıĢmaları en az, standart penetrasyon deneyi,
(SPT) ve/veya koni penetrasyon deneyinin (CPT)’nin yapımına ek olarak,
ilgili zemin tabakalarındaki dane çapı dağılımı, su muhtevası ve Atterberg
limit değerlerinin belirlenmesini içerecektir.
 Potansiyel olarak sıvılaĢabilir zeminler, yeraltı su tablasının
altında yer alan kum, çakıllı kum, siltli killi kum, plastik olmayan silt ve
silt-kum karıĢımları olarak tanımlanacaktır. Temel altı zeminlerinin
potansiyel olarak sıvılaĢabilir zeminlerden oluĢtuğu ve bu zemin
tabakalarında düzeltilmiĢ SPT vuruĢ sayısının 30 darbe / 30 cm
değerinden küçük olduğu durumlarda zemin sıvılaĢması tetiklenme
değerlendirmesi yapılacaktır.

Zemin sıvılaĢması değerlendirmesinde, sıvılaĢma sonrası

zeminin mukavemet ve rijitlik kaybı ile temel zemininde oluĢabilecek
yer değiĢtirmelerin de dikkate alınması gerekmektedir.
 SıvılaĢmaya karĢı güvenlik katsayısının ≥ 1.10 koĢulun
sağlanamaması durumunda, sıvılaĢması beklenen tabakaların dayanım
ve rijitlik özelliklerindeki azalma, olası taĢıma gücü kayıpları,
duraylılık bozuklukları ile oturma ve yanal yayılma türündeki zemin
hareketleri değerlendirilecektir.

SıvılaĢma sonrası yer değiĢtirmelerin üstyapı/altyapı

davranıĢına etkileri değerlendirilerek ihtiyaç duyulması halinde
üstyapı ve/veya zemin iyileĢtirmeleri uygulanacağı vurgulanmaktadır.
TEMELLERİN TASARIMI İÇİN GENEL KURALLAR

Yönetmelikte, yüzeysel ve derin temellerin geoteknik tasarımı için

taşıma gücü ilkesi esas alınmıĢtır. Temel zeminin, olası göçme
mekanizmalarına karĢı gelen tasarım taĢıma gücünün yeterliliği,
Et ≤ Rt

koĢulu ile sağlanacaktır.

(Et -statik ve depremi içeren yükleme durumlarına iliĢkin tasarım
etkileri, Rt ise ilgili göçme mekanizmasına karĢı gelen tasarım
dayanımı)
Tasarım Etkileri

Statik yük birleĢimleri ilgili yönetmeliklerden alınacaktır.

Deprem etkisini içeren yük birleĢimleri ise Yönetmelikte 4.4.4’te
verilmiĢtir. Temel zemininde oluĢan etkiler, düĢey yük etkileri ile
birlikte, 4.10.3’e göre depremde bina taĢıyıcı sisteminden temele
aktarılan kuvvetler esas alınarak hesaplanacaktır.
Tasarıma esas eksenel kuvvet ve eğilme momenti, temel tabanında
düĢey doğrultudaki temel taĢıma gücü ile karĢılanacaktır. Tasarıma esas
yatay kesme kuvveti, zemin ile temel tabanı arası sürtünme direnci ile
birlikte temel yan yüzünde oluĢan pasif toprak basıncının en çok %30'u
dikkate alınarak karĢılanacaktır.
Tasarım Dayanımları

Statik ve depremi içeren yükleme durumlarına iliĢkin

tasarım dayanımı Rt, karakteristik dayanım Rk’nın, dayanım
katsayısı R ’ye bölünmesi ile bulunacaktır.

Dayanım katsayısı değerleri temel türüne ve hesaplanan

dayanım bileĢenine göre Tablo 16.2 (Yüzeysel Temeller) ve
Tablo 16.4’de (Kazıklı Temeller) verilmiĢtir.
 YÜZEYSEL TEMELLER
Yüzeysel temellerin boyutlandırılmasında uyulacak kurallar ve
tasarım ilkeleri tekil, sürekli (Ģerit) ve radye (plak) temelleri
kapsamaktadır. Yüzeysel temellerin taĢıma gücü ve yatayda kaymaya
karĢı gelen tasarım dayanımları hesaplanarak, statik ve depremi içeren
yükleme durumlarındaki tasarım etkilerini karĢıladığı gösterilecektir.
Depremde aĢırı boĢluk suyu basıncı artıĢı meydana gelebilecek
zeminlerde, toplam gerilme analizlerinde drenajsız kayma dayanımı
üzerinde olası etkileri, efektif gerilme analizlerinde ise boĢluk suyu
basıncı dikkate alınmalıdır.
Yüzeysel Temellerin Taşıma Gücü
Statik ve deprem etkisini içeren yükleme durumlarının her birinde
qo  qt
eĢitsizliği sağlanacaktır.
Burada qo temel seviyesinde etkiyen düĢey yük, kesme ve moment
etkilerinin oluĢturduğu temel taban basıncı, qt ise tasarım dayanımı Rt ‘nin
temel taĢıma gücüne iliĢkin karĢılığı olup temel taşıma gücünün
karakteristik dayanımının, dayanım katsayısına bölünmesi ile elde edilir
Temel taĢıma gücünün karakteristik dayanımı,

qk  cNc sc dc ic gc bc  qNq sq dq iq gq bq  0.5  BN γ sγ d γ iγ g γ bγ

Tablo 16.2. Yüzeysel Temeller İçin Dayanım Katsayıları

Dayanımın Dayanım Katsayısı Dayanım Katsayısı

Türü Simgesi Değeri
Temel TaĢıma Gücü  Rv 1.4
Sürtünme Direnci  Rh 1.1
Pasif Direnç  Rp 1.4
Temel altındaki yer değiĢtirmelere iliĢkin olarak:
(a) Deprem etkisinde yumuĢak killer ve suya doygun gevĢek-orta sıkı
kohezyonsuz zeminlerde, çevrimsel yüklemeler altında boĢluk suyu
basıncı artıĢları ile olası dayanım ve rijitlik kaybı dikkate alınarak,
temel altı yer değiĢtirmeleri genel kabul gören geoteknik mühendisliği
yaklaĢımları ile hesaplanacaktır.
(b) Bölüm 13’te tanımlanan Yüksek Binalarda ZA ve ZB sınıfı
dıĢındaki zeminlerde ile Deprem Tasarım Sınıfı DTS = 1, 1a, 2, 2a
olan diğer binalarda ZA, ZB ve ZC sınıfı dıĢındaki zeminlerde,
yüzeysel temeller altında oluĢabilecek doğrusal olmayan zemin
davranıĢı hesaba katılarak, kalıcı Ģekil değiĢtirmeler hesaplanacaktır.
Yüzeysel Temellerin Yatayda Kayması
Yatayda kayma ile ilgili olarak statik ve depremi içeren yükleme durumlarının her birinde

Vth  Rth  0.3Rpt (4)

eĢitsizliği sağlanacaktır. ( Vth temel tabanında etkiyen tasarım yatay kuvveti, Rth tasarım
sürtünme direnci, Rpt tasarım pasif direnci )

Ptv tan  Ac cu
Rpt 
Rpk
Rth  Rth 
 Rh  Rh  Rp
Sürtünme katsayısı , saha deneyleri ile aksi belirlenmedikçe, Tablo
16.3’te verilen değerlerden daha büyük alınmayacaktır.

Tablo 16.3. Yüzeysel Temeller ile Zemin Arasındaki Sürtünme Katsayısı

KAZIKLI TEMELLER
Kazıklı temellerin düĢey ve yanal taĢıma güçleri hesaplanarak,
statik ve depremi içeren yükleme durumlarındaki tasarım etkilerini
karĢıladığı gösterilecektir.
Kazıklı temellerin taĢıma gücü:
(a) Statik yükleme deney sonuçlarından elde edilen veriler,
(b) Zemin araĢtırmalarından elde edilen zemin özellikleri,
(c)Statik yükleme deneyleri ile geçerliliği sağlanmıĢ dinamik
yükleme deneylerinden elde edilen sonuçlar
kullanılarak hesaplanabilecektir.
Kazıklı temellerin düĢey taĢıma gücü hesabında, zemin araĢtırmaları ve yükleme deneyleri
sonuçlarından elde edilen zemin özellikleri kullanılarak hesaplanacak çevre sürtünmesi Qs ve
uç direnci Qu ’nun hesabında Tablo 16.4’te verilen dayanım katsayıları  R uygulanacaktır.
Dayanım Katsayısı Değeri
Dayanımın Dayanım Katsayısı
Türü Simgesi Kazık yükleme Kazık yükleme
deneyi yapılmamıĢ ise deneyi yapılmıĢ ise
Çevre sürtünmesi
(basınç)
 Rsb 1.5 1.3

Çevre sürtünmesi
(çekme)
 Rsc 1.6 1.4

Uç direnci  Ru 2.0 1.5

Toplam taĢıma gücü

(basınç)
 Rt – 1.4
Statik ve deprem etkisini içeren yükleme durumlarının her birinde
aĢağıdaki eĢitsizlik sağlanacaktır:
Ptv  Qtv
Ptv kazığa etkiyen düĢey tasarım kuvveti, Qtv kazığın düĢey tasarım
dayanımı,
Qks Qku
Qtv  
 Rs  Ru

Qks, kazığın karakteristik çevre sürtünmesi direnci ve karakteristik uç

direnci, karakteristik toplam kazık taşıma gücü
 TaĢıma gücü hesabında kazık imalat yönteminin etkisi dikkate
alınmalıdır.
Grup davranıĢı gösterecek kazıklı temellerde taĢıma gücü; grup
içinde bulunan her bir kazığın toplam taĢıma gücü ile kazıklar ve arasında
kalan zeminden oluĢan bloğun taĢıma gücü değerlerinin küçük olanı olarak
seçilecektir.
Deprem Tasarım Sınıfı DTS = 1, 1a, 2, 2a olan binaların kazıklı
temellerinde, en az iki adet statik yükleme deneyi yapılarak tasarım
kabullerinin yerinde doğrulandığı görülecektir.
(Tablo 16.4’te kazık yükleme deneyi yapılması durumu için verilen dayanım katsayısı değerleri, her bina
altında en az bir adet yükleme deneyi ve proje sahasında kullanılan kazıkların en az %1’i üzerinde
yükleme deneyi yapılması durumunda kullanılabilir. Bu minimum sayılardan daha fazla deney yapılması
halinde, bölgesel deneyimlerin ışığında dayanım katsayılarında en fazla 0.10 kadar azaltma yapılabilir.)
Kazıkların Yanal Taşıma Gücü
Statik ve deprem etkisini içeren yükleme durumlarında
Pty  Qty
eĢitsizliği sağlanacaktır. Burada Pty kazığa etkiyen yanal tasarım
kuvvetini, Qty ise kazığın yanal tasarım dayanımını göstermektedir.

Doğrusal olmayan yük-yer değiĢtirme davranıĢı göstermesi

beklenen yanal yüklü kazıkların tasarımında izin verilebilir yer
değiĢtirmelerin ve kazık kesitinin taĢıma gücünün aĢılmadığı hesapla
gösterilmelidir.
Kazıklı Temellerin Deprem Hesabı

Göreli yumuĢak zeminlerde kazıklı olarak inĢa edilen binalarda

yapı – kazık – zemin etkileşimi, özellikle kazıkların deprem
davranıĢını önemli derecede etkiler.

Taban kayasında tanımlanan deprem yer hareketinden oluĢan ve

zemin ortamı içinde yayılan deprem dalgalarının etkisi ile kazıklar
önemli Ģekil değiĢtirmelere ve zorlanmalara maruz kalırlar. Buna
karĢılık kazıklar, bina temelinde oluĢan etkin temel hareketi’ni de
gerek genlik, gerekse frekans içeriği bakımından önemli ölçüde
değiĢikliğe uğratabilirler.
 Üstyapının eylemsizlik özelliğinin göz önüne alınmadığı
temel – kazık – zemin sistemi’ndeki bu oluĢuma kinematik
etkileşim adı verilir.

Kazıklar ayrıca eylemsizlik etkileşimi kapsamında

titreĢen üstyapıdan kazık-zemin ortamına geri dönen deprem
dalgalarından ötürü ek zorlanmalara maruz kalırlar.

Bu nedenlerle, zayıf zeminlerde temeli kazıklı olan

binalarda yapı – kazık – zemin etkileĢiminin göz alınması
gerekir.
 Deprem etkisi altında üstyapı ile birlikte taĢıyıcı sistem elemanları
olarak çalıĢan kazıklı temellerin, zeminin etkisi de göz önüne alınarak
tasarımı için uygulanacak hesap yöntemlerine Yönetmelikte yer
verilmektedir.

Kazıklı temellerin deprem hesabı için, dinamik yapı – kazık –

zemin etkileşimi çerçevesinde iki farklı yaklaĢım benimsenebilecektir:

(a) Ortak sistem yaklaşımı: Üstyapı, bina temeli, kazıklar ve

zemin bir arada modellenerek, analizde tüm kısımların doğrusal
olmayan davranıĢları göz önüne alınabilir.
.
 (b) Alt sistem yaklaşımı: Üstyapı-temel alt sistemi ile temel-
kazık-zemin alt sistemi ayrı ayrı modellenip birbirleri ile
etkileĢiminin de dikkate alındığı bu yaklaĢımda, prensip olarak
doğrusal davranıĢı esas alınır. Ancak bu yaklaĢımın belirli yöntemler
çerçevesinde temel-kazık-zemin alt sisteminin ve üstyapı-temel alt
sisteminin doğrusal olmayan davranıĢı için de uygulanmasına izin
verilebilir.

Alt sistem yaklaĢımı çerçevesinde yapı – kazık – zemin etkileĢimi

hesabında, kinematik ve eylemsizlik etkileşimi aĢamaları için
kullanılabilecek hesap yöntemleri ile tasarım kurallarının ayrıntıları
EK 16C’de verilmiĢtir.
 Yöntem I, Yöntem II ve Yöntem III olarak adlandırılan bu
yöntemlerin uygulama alanları Yerel Zemin Sınıfı’na, Deprem Tasarım
Sınıfı’na ve Bina Yükseklik Sınıfı’na bağlı olarak Tablo 16.5’te
tanımlanmıĢ, kinematik etkileşim ve eylemsizlik etkileşimi
analizlerinde kullanılacak bu üç yöntem EK 16C ‘de açıklanmıĢtır.

Yapı sahibinin / tasarım mühendisinin tercihine bağlı olarak

Yöntem II yerine Yöntem I, Yöntem III yerine Yöntem II kullanılabilir
ve yöntemlerin uygulama alanları geniĢletilebilir.
DEPREM TASARIM SINIFLARI (Bölüm 3)
Bina Kullanım Sınıfları’na (Bina Önem Katsayısı) ve DD-2 deprem yer hareketi düzeyi için
Kısa Periyod Tasarım Spektral İvme Katsayısı’na bağlı olarak, bu Yönetmelik’te deprem etkisi
altında tasarımda esas alınacak Deprem Tasarım Sınıfları (DTS), Tablo 3.2’ye göre belirlenecektir.
 Tablo 16.5 – EtkileĢim Analiz Yöntemlerinin Uygulama Alanları

Analiz Yöntemi Deprem Tasarım Bina Yükseklik Sınıfı Yerel Zemin Sınıfı
Sınıfı

Yöntem I DTS = 1, 1a, 2, 2a BYS = 1 ZD, ZE, ZF

DTS = 1a, 2a BYS = 2, 3
Yöntem II ZD, ZE, ZF
DTS = 3, 3a, 4, 4a BYS = 1
DTS = 1a, 2a BYS ≥ 4
Yöntem III ZD, ZE, ZF
DTS = 1, 2, 3, 3a BYS ≥ 2
BİNALARIN BODRUM PERDELERİNE ETKİYEN
ZEMİN BASINÇLARI

Zeminin doğrusal olmayan davranıĢı ve boĢluk suyu

basınçlarının dikkate alındığı, bodrum perdelerini içeren duvar-
zemin etkileĢim modelleri ile hesap yapılmadığı durumlarda,
binaların rijit bodrum çevre perdelerine etkiyen zemin
basınçları ekli tabloda verildiği Ģekilde hesaplanabilir.
 Bodrum Perdesinin DıĢındaki Zeminin Cinsi Basıncın Etkidiği Zemin Basıncı  p 
Yükseklik
Kohezyonsuz zemin Tüm yükseklik boyunca 0.2  γ*H b  q 
Üst %20 boyunca 0.2  γ*H b  q 
YumuĢak – orta katı kohezyonlu zemin
Alt %80 boyunca 0.3  γ*H b  q 

Katı – sert kohezyonlu zemin Tüm yükseklik boyunca 0.3  γ*H b  q 

Not: Bodrum perdesi arkasında su olmaması durumunda, *   alınacaktır. Bodrum perdesinin kısmen su
altında olması durumunda, su seviyesinin üzerinde *   ve su seviyesinin altında *  ( d  su ) alınacak,
ayrıca su üst seviyesinden itibaren aĢağıya doğru zemin basıncına statik su basıncı ( psu  su z ) eklenecektir.
Statik su basıncı dıĢında tüm zemin basınçları düzgün yayılı olarak etki ettirilecektir.

Burada H b bodrum perdesinin toplam yüksekliğini, γ zeminin tabii birim hacim ağırlığını, γ d
suya doygun birim hacim ağırlığını, q ek yükü (sürĢarj), z su yüzeyinden aĢağıya doğru
ölçülen yüksekliğini göstermektedir.
 Deprem etkisi altında ek zemin basınçları,

duvar yüksekliği boyunca düzgün yayılı olarak etki ettirilecektir.

Kohezyonsuz zeminlerde, bodrumun kısmen kuruda olması durumunda,
su seviyesi ile bodrum tabanı arasında, Tablo 16.6’nın ikinci
satırındaki statik su basıncına ek olarak göz önüne alınacak statik-
eĢdeğer dinamik su basıncının değiĢimi,
7
psu (z )  (0.4 SDS ) su zdsu
8
(SDS zemin yüzeyinde tanımlanan kısa periyod tasarım spektral ivme katsayısı,
dsu ise su altındaki duvar yüksekliği)
DEPREM ETKİSİ ALTINDA DAYANMA YAPILARININ
TASARIMI

Deprem etkisi altında dayanma yapıları tasarımında hem limit

denge (göçme), hem de servis durumları göz önüne alınacaktır.
Dayanma yapıları, deprem sonrasında iĢlevlerine zarar vermeyecek
mertebelerde yer değiĢtirmelere izin verilecek Ģekilde tasarlanabilir.
Dayanma Yapılarının Stabilitesi
Devrilmeye ve yatayda kaymaya zorlayan etkiler
(momentler/kuvvetler) ile bunlara karĢı koyan etkilerin ve dirençlerin
dengesi karĢılaĢtırılacaktır.
Toprak Basınçları
Toprak basınçlarının hesabında kullanılacak yatay ve düĢey
statik-eĢdeğer deprem katsayıları
0.4SDS
kh  ; kv  0.5kh
r
Tablo 16.7. Dayanma Yapıları için r katsayıları

Dayanma Yapısının Tipi r

En fazla 120SDS (mm) yer değiĢtirmeye izin verilen ağırlık tipi duvarlar 2.0

En fazla 80SDS (mm) yer değiĢtirmeye izin verilen ağırlık tipi duvarlar 1.5

Ankrajlı duvarlar, yer değiĢtirmesine izin verilmeyen ağırlık tipi duvarlar 1.0
Deprem Durumunda Toplam (statik ve dinamik) Toprak Basıncı BileĢkesi:

(H duvar yüksekliği, γ* zemin birim hacım ağırlığı, q ek yük (sürĢarj), K

toplam (statik + dinamik) aktif (Ka) veya pasif (Kp) toprak basıncı
katsayısı, kv düĢey statik-eĢdeğer deprem katsayısı, Psu ve ΔPsu ise bileĢke
statik ve dinamik su basınçları)
Toplam aktif basınç katsayısının hesabında kullanılacak eĢitlikler

  d   olması durumunda:

sin 2 ( + d  )
Ka  2
 sin(d  d )sin(d    ) 
cos  sin  sin(   d ) 1 
2

 sin(   d )sin(  ) 

sin 2 ( + d  )
  d   olması durumunda: Ka 
cos  sin 2 sin(   d )
Toplam pasif basınç katsayısı, zemin ile duvar arasında sürtünme
olmadığı varsayılarak,
′
𝑠𝑖𝑛2 (Ψ+𝜙𝑑 −𝜃)
𝐾𝑝 = 2
sin 𝜙′𝑑 sin(𝜙′𝑑 +𝛽−𝜃)
𝑐𝑜𝑠𝜃𝑠𝑖𝑛2 𝜓sin(𝜓+𝜃) 1+ sin 𝜓+𝜃 sin(𝜓+𝛽)

(𝜙𝑑′ zeminin tasarım kayma direnci açısı, 𝛿𝑑 zemin ile duvar arasındaki tasarım sürtünme
açısı, 𝛽 duvar arkası zemin yüzeyinin yataya göre eğim açısı, Ψ ise duvarın yataya göre açısı
-duvar önündeki yataydan duvar arkasına doğru).

Statik durumda yukarıda verilen bağıntılarda   0 alınacaktır. Dinamik toprak basınç

katsayısı, toplam basınç katsayısından statik basınç katsayısının çıkarılması ile elde
edilecektir.
Statik-eĢdeğer deprem katsayısına bağlı  açısı ve zemin birim hacım ağırlığı γ* değerleri,
dayanma yapısının arkasında su olup olmamasına bağlı olarak aĢağıda verilmiĢtir:
(a) Su seviyesinin temel taban seviyesi altında olması durumunda (Psu = ΔPsu = 0);

1  kh 
  tan   ; *   k
 1 k v

(b) Su seviyesinin temel taban seviyesi üstünde olması ve zeminin dinamik olarak geçirimsiz
olması durumunda (permeabilite katsayısının 5x10-4 m/s’den küçük olduğu zeminlerde):

  kh 
  tan 1   ; *     su
    su 1 k v

Burada γ suya doygun zemin birim hacım ağırlığını göstermektedir. ΔPsu = 0 alınacaktır.
(c) Su seviyesinin temel taban seviyesi üstünde olması ve zeminin dinamik olarak geçirimli
olması durumunda:

1  k kh 
  tan   ; *     su (21)
    su 1 k v

Bu durumda bileĢke statik-eĢdeğer ek dinamik su kuvveti ΔPsu ve bileĢkenin su yüzeyinden

itibaren derinliği Denk.12 ile hesaplanacaktır

Dinamik toprak basınçlarına iliĢkin bileĢke kuvvetin etkime noktası, duvar

yüksekliğinin orta noktası olarak alınacak, topuğu etrafında serbestçe
dönebilecek duvarlarda, dinamik kuvvetin statik kuvvet ile aynı noktada
etkiyeceği varsayılabilecektir. Statik ve dinamik toprak basınçlarının, duvar
arkasının normaline göre, aktif basınç durumunda en fazla 2/3Ø açısı ile,
pasif durumda ise sıfır eğimle etkidiği kabul edilecektir.
DEPREM ETKİSİ ALTINDA ŞEVLERİN DURAYLILIĞI
Doğal ya da yapay Ģevlerin üzerinde ve yakınında inĢa edilecek
yapıların tasarım depremi etkisinde güvenliği ve servis görebilirliğinin
korunması için, Ģevin deprem yükleri etkisinde duraylı ve iĢlevsel (servis
verebilir) kalacağının tahkik edilmesi gerekmektedir. Deprem Tasarım Sınıfı
DTS=4 olan binalar için deprem etkisinde Ģev duraylılık analizi
yapılmayabilir.

Deprem etkisinde Ģev duraylılık analizlerinde, zemin özellikleri

üzerinde dayanım katsayıları (kohezyon ve sürtünme direnci için, sırası ile,
𝑐 ′ /𝛾𝑅𝑐 ve 𝑡𝑎𝑛Φ′ /𝛾𝑅𝜙 Ģeklinde) uygulanmalıdır. ġev içinde yer alan kazık
veya ankraj benzeri yapısal elemanların tasarımında da, zemin dirençleri aynı
Ģekilde dayanım katsayıları uygulanarak dikkate alınmalıdır.
 Deprem durumunda Ģevlerin duraylılığı, killi zeminlerde drenajsız
kayma mukavemeti (𝑐𝑢 ) kullanılarak toplam gerilme analizi, kumlu
(kohezyonsuz) zeminlerde efektif gerilme analizi ile hesaplanacaktır.

Depremlerle yeniden tetiklenme riski olan eski heyelan

bölgelerinde, büyük Ģekil değiĢtirmelerine karĢılık gelen kayma
mukavemeti değerleri kullanılmalı, çevrimsel boĢluk suyu basıncı
artıĢına maruz kalabilecek gevĢek-orta sıkı kohezyonsuz zeminlerde,
oluĢması beklenilebilecek maksimum boĢluk suyu basıncı dikkate
alınmalıdır.
 ġevlerin duraylılık analizinde zemin cinsine uygun bir göçme
modeli kabul edilerek, zemin veya kaya kütlesinin dengesi araĢtırılır;
Ģevin toptan göçmeye karĢı güvenliği için

𝑅𝑡
𝐸𝑡 ≤
𝛾𝑅𝑘

koĢulu sağlanmalıdır. Burada, Et göçmeye zorlayan etkiler toplamı,

Rt göçmeye karĢı koyan etkiler ve dirençler toplamı, 𝛾𝑅𝑘 (≥ 1.0) ise
kaymaya karĢı tasarım güvenlik sayısı.
 Deprem etkisinde Ģev duraylılık kontrolü, eĢdeğer statik
limit denge analizleri, sonlu elemanlar yöntemi veya zaman
alanında gerçekleĢtirilecek dinamik davranıĢ analizleri ile
yapılabilir.

Topoğrafyanın ve zemin tabakalanmasının ani

düzensizlikler gösterdiği durumlarda ve çevrimsel yüklemeler
etkisinde önemli rijitlik kaybına uğrayabilecek sıvılaĢabilir veya
hassas zeminler için, eĢdeğer statik analiz yöntemi
kullanılmamalıdır.
 EĢdeğer statik analizlerde, zemin kütlesine ve Ģev üzerinde
mevcut kuvvetlere, yatay ( 𝐹𝐻 ) ve düĢey ( 𝐹𝑉 ) eylemsizlik
kuvvetlerinin etkisi aĢağıdaki Ģekilde dikkate alınacaktır:

𝐹𝐻 = 0.5𝑊 0.4𝑆𝐷𝑆 𝑆𝑇 ; 𝐹𝑉 = ∓0.5𝐹𝐻

(Burada 𝑊 kayan kütlenin ağırlığı, 𝑆𝐷𝑆 kısa periyod tasarım

spektral ivme katsayısını, 𝑆𝑇 ise topoğrafik büyütme katsayısını
göstermektedir.)
 Dilim yöntemine dayanan eĢdeğer statik limit denge analizlerinde,
zemin dayanım parametrelerinin güvenlik sayısına bölünmesi ile mobilize
olan zemin direnci değerlerine ulaĢılacağı( 𝛾𝑅𝑐 = 𝛾𝑅𝜙 = 𝛾𝑅𝑘 ) kabul
edilmektedir. Özel riskler içeren durumlar hariç 𝛾𝑅𝑘 ≥ 1.10 toptan
kaymaya karĢı yeterli güvenlik düzeyi olarak kabul edilebilir.

Ġzin verilebilir yer değiĢtirme kriterlerinin geçerli olduğu

durumlarda, Newmark kayan rijit blok yöntemi veya eĢdeğer yöntemlerle,
dinamik etkilerle uyumlu zemin mukavemet parametreleri kullanılarak,
kalıcı yer değiĢtirmeler hesaplanabilir. Hesaplamalarda, artan Ģekil
değiĢtirmeler ile oluĢacak olan malzeme pekleĢme veya yumuĢama
davranıĢı ve boĢluk suyu basıncı artıĢının olası etkileri dikkate alınmalıdır.
EKLER

EK 16A – ZEMĠN ARAġTIRMALARI ĠÇĠN GENEL KURALLAR

EK 16B – BASĠTLEġTĠRĠLMĠġ ZEMĠN SIVILAġMA
DEĞERLENDĠRMESĠ
EK 16C – DEPREM ETKĠSĠ ALTINDA YAPI – KAZIK – ZEMĠN
ETKĠLEġĠMĠ
EK 16D – ARAZĠ ZEMĠN ÖZELLĠKLERĠNĠN YERĠNDE
ĠYĠLEġTĠRĠLMESĠ