‫‪1‬‬

‫ابربرنٰمحاشہ‬
‫‪PURF-18-M-020‬‬
‫ااکسرلامی۔لفاُردو‬
‫(نشیس‪2018‬ات‪)2020‬‬
‫ۂبعشاُردو‪،‬اجہعمرسوگداھ‬
 ‫‪2‬‬

‫رمزا ّ د‬
‫محمرعیفوسداؔےکالکمںیماتزہوگیئےکانعرص‬

‫ااھٹروںیدصیےکآاغزںیمویلؔدینکاکدویاندیّلاچنہپوتامشیلدنہےکرعشاوجابکتافریسزابنںیمرعشےنہکرپاافتکےیکوہےئےھت‪،‬کی‬
‫ہبکیرہتخیوگیئیکرطفاملئوہےئ۔اتمہاکیوصخمصاضفےکتحتاُنرعشایکوتہجدلجیہتعنصِااہیمیکرطفوہیئگاورااہیموگیئوکیہایعمرِ‬
‫نخساماناجےناگل۔ہیراحجنایھبسیّچپاسولںاکااحہطیھبرکےنہناپایاھتہکرعشااِسےسااتکےئگاوراُنیکامتمرتوتہجاسدہوگیئایاتزہوگیئیکاجبن‬
‫ذبمولوہ یئگ۔ خیش وہظرادلّنیاحمتؔ تیمس اُس دور ےک درگی رعشاےک اہںیھب تعنصِ ااہیم ےس زیباری واحضوطر رپ وسحمس یک اج یتکس ےہ‪ ،‬نکیلاتزہ‬
‫االصحزابنےکراحجنںیمرمزارہظماکانمبسےسےلہپآاتےہ‪،‬ڈارٹکلیمجاجیبلےتھکلںیہ‪:‬‬
‫وگیئای ِ‬
‫"۔۔۔رمزارہظمےنااہیموگیئرتکرکدیاوراےنپاشرگدوںوکاتبایہکاباشرعیںیمااہیمےکاجبےئےّچساعاقشہنذجابتاکااہظر‬
‫ِمرکاشرعیںیمدلیکابتایبنرکیناچےیہ۔اِیسےکاسھتاوھنںےنافریساشرعیاوراِسےک‬
‫رکاناچےیہاوراجمزوتقیقحوک ِ ا‬
‫ااسبیلےکاابتعرپزوردای۔"(‪)1‬‬
‫رمزارہظمیکاِساتدیکےسواحضوہایگہکاُسدہعےکرعشاےسھگےٹپااسبیلںیمدنرتالےنیکرغضےسافریسرعشیرواتیوکاتیمہ‬
‫االصحزابنےکراحجناکروپداھر ِ یلا۔اِسنمضںیمومالان ّ د‬
‫محمنیسحآزا ؔدیک‬ ‫دےرےہےھت‪،‬اِساک رطفیہجیتنہی الکنہکر ِدااہیمراحجنےندلجیہ ِ‬
‫راےئیھباخیصامہےہ‪،‬وہےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"اِنیکاالصحےنتہبےساافلظویلےکدہعےکاکنلڈاےل۔۔۔"(‪)2‬‬
‫ڈارٹکمیلسارتخاِیسابتوکآےگڑباھےتوہےئےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"االصحزابنےکےلسلسںیمہیارموحلمظرےہہکارگہچاردووعامدنسپوہیکچیھتنکیلیقیلختاولسبںیمایھبکچّاانپاھت‪،‬اِسےیل‬
‫ِ‬
‫االصحزابناکلمعوطلیرعہصرپالیھپرظنآاتےہ‪،‬انچںہچرمزارہظماجناجںاوراحمتےسےلرکانخسکتدہعہبدہعاالصح‬ ‫ِ‬
‫یکاکووشںاکاطمہعل ِ ی‬
‫کااجاتکسےہاوررصفرتمواکتےسزابنےکابرےںیمدبےتلیقیلختوعشراکادنازہاگلایاجاتکسےہ۔"(‪)3‬‬
‫ریمیقتریمؔےتھکلںیہ‪:‬‬
‫شاعران سلف دریں فن رواج داشت‪ ،‬اکنوں طبعہا مصروف ایں صنعت‬
‫ِ‬ ‫"۔۔۔ایہام است کہ در‬
‫کم است‪ ،‬مگر بسیار شستگی بستہ بشود۔۔۔"(‪)4‬‬
‫مت‬
‫تعنصِ ااہیم یک رعتفی وت رہباحل ع یّین ےہ نکیل اِس راحجن ےک ر ِدلمع ںیم اتزہ وگیئ ای اسدہ وگیئ اک وج راحجن رشوع وہا‪ ،‬اُس یک وکیئ‬
‫مت‬
‫رعتفی ع یّینںیہنیکاجیکس۔ےلہپتعنصِااہیمیکرعتفیالمہظحےیجیک‪،‬ومولیمجناینغلراموپریےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"االطصحںیم'ااہیم'اسوکےتہکںیہہکاکیظفلااسیالکمںیمواعقوہسجےکدوینعموہں۔اکیرقبیےکاکیدیعبےک۔اسعماکامگن‬
‫ینعمِرقبییکرطفاجوےاوراشرعیکرمادینعمِدیعبوہں۔"(‪)5‬‬
‫اِیسرطحدّیساعدبیلعاعدبؔےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"ااہیمہیےہہکاکیظفلااسیالکمںیمواعقوہہکسجےکدوینعموہں۔اکیرقبیاکیدیعب۔ینعمرقبیےسرمادوہینعماساقمم‬
 ‫‪3‬‬

‫ےکانمبسوہںاوراعمیندیعبےسرمادہیےہہکوہینعماساقممےکانمبسہنوہں۔"(‪)6‬‬
‫االصحزابنایاتزہوگیئیکونتیع‪،‬اظرہےہہکتعنصِ ااہیمےساخیصفلتخمےہ‪،‬اِسےیلاِسیکرعتفییھباِنونعمںںیمرکاناننکمم‬
‫ِ‬
‫ےہہکدویہوطسرںیموہفممواحضوہاجےئ۔اتمہہیرضورےہہکاِسونتیعےکاابتقاستےساافتسدہ ِ ی‬
‫کااجےئ‪،‬نجںیماکیفدحکتاالص ِحزابنای‬
‫اتزہ وگیئاک وہفمم لھک رک اسےنم آےکس‪ ،‬ڈارٹک ونرانسحل اہیمشاک اکیاابتقسالمہظح ےیجیک سج ںیم اوھنں ےن ااہیموگیئ ےک ر ِد لمع یک ونتیعاک ادراک‬
‫رکےنیکیعسیکےہ‪:‬‬
‫"۔۔۔اکیڑبیّدجتوجیکیئگوہافریسااعفلواحموراتےکرتےمجےھتوجاردوںیمراجئےیکےئگ۔ںیہیبشت‪،‬ااعتسرے‪ ،‬ی ب‬
‫رتکات‪،‬‬
‫احیملتتبسافریسےسےیلےئگ۔دنک ُدوراھت۔دیلہںیمافریساکارثزایدہاھت۔اِسےیلضعباواقتافریسااعشرےکرتےمجکتوہےت‬
‫ےھتاورہیبسراجئاوروبقملاھت۔ریمووسداےکاہیںاِسمسقیکّدجںیتاورزابناسزیتہبزایدہےہاورقحہیےہہکاردوزابنےک‬
‫ڑبےنیحلصمیہیدواکنیلمِنفےھت۔"(‪)7‬‬
‫اِسااہتجدیکا ّونیلوصرتتعنصِااہیمےکوحاےلےسرعشاےکوصخمصروےّیےسواحضوہیتےہ۔دنچاثمںیلالمہظحےیجیک‪:‬‬
‫اتہکےہاصفوہتسشنخسسبہکےبالتش‬
‫احمتؔوکاِسببسںیہنااہیمرپاگنہ(‪)8‬‬
‫ایکاجونںدلوکںیچنیھکںیہویکںرعشریمؔےک‬
‫ھچکرطزایسییھبںیہن‪،‬ااہیمیھبںیہن(‪)9‬‬
‫ازسبہکمہےنرحفدویئاکاُاھٹدای‬
‫اےدر ؔداےنپوتقںیمااہیمرہایگ(‪)10‬‬
‫وطبرزہلےہاقمئؔہیتفگوگورہن‬
‫التشےہہیےھجموہہنرعشںیمااہیم(‪)11‬‬
‫ایھب تعنصِ ااہیم وک اغبل راحجن ےک وطر رپ رتک رکےن اک آاغز یہ وہا اھت ہک دیلہ ےک رعشی رظنم انےم رپ ریمؔ و وسداؔ‪ ،‬در ؔد و وسزؔ ومندار‬
‫وہےئ۔وسداؔ‪،‬خیشوہظرادلنیاحمتؔےکاشرگ ِدردیشےھت‪،‬اشہاحمتؔاوالئرمعیںیموتااہیموگرعشایکیلہپفصںیماشلمےھت‪،‬اتمہاےنپدقمیدویانیک‬
‫عطقوربدیرکےک"دویانزادہ"کتےکرفسںیموہتعنصِااہیموکاباقدعہرتکرکےکاتزہوگیئاورادسنا ِدااہیمراحجنےکابایننںیمیھباشلمےھت۔‬
‫رشف اافتسدہ رےتھک ےھت‪ ،‬اِس ےیل اُن ےک اہیں یھب اتزہ وگیئ اور ادسنا ِد ااہیم راحجن یک ااثمل رثکبت وموجد‬
‫وسداؔ وچں ہک رباہِ راتس اشہ احمتؔ ےس ِ‬
‫ںیہ۔وسدااکرعشدےیھکی‪:‬‬
‫کیرگنوہں‪،‬آیتںیہنوخشھجموکدوریگن‬
‫رکنمنخسورعشںیمااہیماکوہںںیم(‪)12‬‬
‫رفمّسااسبیلاکنلچیھبریمؔووسداؔےکیہدورںیمرفوغاپےنیکرطفرابغرظنآاتےہ‪،‬دعبںیملچرکاِیساولسبیکرعماجںیمہ‬
‫رمزااغبلےکاہیںرظنآیتےہ۔ذلیںیموسداؔاکرعشالمہظحےیجیک‪:‬‬
 ‫‪4‬‬

‫دنپےسریتیزادہا!احلرماہیےمےسےہ‬
‫گساکزگدیہسجرطحدھکیڈرےےہآبوک(‪)13‬‬
‫اوسینںیدصیںیماسلینایعمراتاخیصدحکتدبتلیوہےئگےھتاورزابنیکلکشیھباکیفرتیّقایہتفوہیکچیھت‪،‬اثملےکوطررپرمزاادس‬
‫اہللاخںاغبلؔےناِسےسےتلمےتلجومضمنوکویںابدناھےہ‪:‬‬
‫اپینےسگسزگدیہڈرےسجرطح‪،‬ادسؔ‬
‫ڈراتوہںآےنئےسہکرمدمزگدیہوہں(‪)14‬‬
‫ااھٹروںی دصی ےک رعشا ںیم ہی دقر رتشمک یھت ہک وہ اکی دورسے یہ یک زونیمں ںیم زغںیل ےتہک ےھت۔ ذلی ںیمریمؔ و وسد ؔا ےک اہیں‬
‫اِسیکااثملالمہظحےیجیک‪:‬‬
‫دلتمکپٹرظنےسہکاپایہناجےئاگ‬
‫وجںاکشرھپزںیمےساُاھٹایہناجےئاگ(‪)15‬‬
‫اباِیسزنیمںیمریمؔاکعلطمالمہظحےیجیک‪:‬‬
‫اُساکرخامدھکیےکاجایہناجےئاگ‬
‫اےکبکرھپہباحلیھبآایہناجےئاگ(‪)16‬‬
‫وسداؔاکعلطمدےیھکی‪:‬‬
‫ی‬
‫ےبوہہج ی‬
‫نےہآہنئرہابردانھکی‬
‫وکیئدمںیموھپاتلےہہیزلگاردانھکی(‪)17‬‬
‫ریمؔاکعلطمدےیھکی‪:‬‬
‫آوھکنںںیمیجرماےہادرھایردانھکی‬
‫اعقشاکاےنپآرخیددیاردانھکی(‪)18‬‬
‫اِسدوراکاکیاوراغبلراحجنہیاھتہکاہجںرعشاتعنصِااہیموکرتکرکےکدرگیانصعئیظفلوونعمیوکربترےہےھت‪،‬وںیہرپارکوتں‬
‫اوررکسنستےکاافلظوکرتکرکےکرعیبوافریساافلظورتابیکےساِسالخوکرُپرکرےہےھت۔وسداؔاِسنمضںیمریمؔےساکیفآےگداھکیئدےتیںیہ‪،‬‬
‫متح‬
‫ریمؔاک اولسبربہتسجوہےنےکابثعرپارکوتںےکاافلظربےنتاک مّل اھت‪،‬نکیلوسد ؔااکاولسبرفمّسورعمّبوہےنےکابثعرہزگاِسابتیک‬
‫ی‬
‫ااجزت ہن داتی اھت ہک وہ ربیگتسج وک اےنپ رُپوکشہ رط ِز اگنرش ںیم راہ اپےن دےتی۔ اثمل ےک وطر رپ ےلہپ اور رسیتے رعش ںیم وسداؔ ےن 'شییش اۂ دل'‪' ،‬رطۂ‬
‫ک‬ ‫پلی یت‬
‫'رمغدل'ایسیدبیسیرتابیکربیتںیہ‪،‬ہکبجدورسےاوروچےھترعشںیمریمؔےن'آریس'‪ '،‬ھن'اور ّ'ٹ'اےسیاقمیماافلظ‬ ‫زفل'‪'،‬لکشِلگنچِابز'اور ِ‬
‫ربےتںیہ‪،‬المہظحےیجیک‪:‬‬
‫ی‬
‫انیلوجشییش اۂدلوظنمرےہوتہیےہ‬
‫اثتبوجےہوتہیےہاوروچرےہوتہیےہ(‪)19‬‬
 ‫‪5‬‬

‫ںیہندےتھکیحبصابآریس‬
‫افخرےتہںیہاینپوصرتےسمہ(‪)20‬‬
‫رطۂزفللکشِلگنچِابز‬
‫رمغدلرپرمےاتٹپھجےہ(‪)21‬‬
‫ِ‬
‫پلی یت‬
‫ایں ھنلکنایگ‪،‬واںریغ‬
‫ک‬
‫ّ‬
‫اینپٹاگلےئاجاتےہ(‪)22‬‬
‫اولسبرعشیرُپوکشہوہےنےکابثعاکیاوناھکہنطنطاوراشنراتھکےہ۔اِنےکالکمںیماردواشرعیرپافریساشرعییکرواتی‬ ‫ِ‬ ‫وسد ؔااک‬
‫ےکارثاتےکا ّونیلومنےن ِلِمںیہ۔وگہکریمؔووسد ؔاےکدہعےسےلہپیھبالکیکیسافریساشرعیےکارثاتوبقلرکےناکراحجناپایاجاتاھتنکیلااہیم‬
‫وگرعشاےکرجتابتےناِسلمعںیماکیرطحےسراکوٹیہڈالریھکیھت‪،‬ریمؔووسداؔکتآےت آےتااہیموگرعشاےکارثاتاکیفدحکتمکیھب‬
‫وہےکچےھتاوراِسدہعےکرعشازابنےکوحاےلےساخےصاّسحسیھبےھت‪،‬زابنےکوحاےلےساِسروےّیوکذترکوںںیماجاجبلقن ِ ی ا‬
‫کایگےہ۔‬
‫کےہاوررھپافریساافلظورتابیکوکسک‬ ‫وسداؔےکالکمںیماِسروےّییکاثمںیلدےیھکیہکسکرطحاوھنںےناینپزابنےسدینکاافلظوکےلہپوتاخرج ِ ی ا‬
‫اہمرتےکاسھتااعشرںیمرباتےہ‪:‬‬
‫سجروزیسکاورہپدیبادرکوےگ‬
‫ہیایدرےہمہوکتہبایدرکوےگ(‪)23‬‬
‫نمچںیمحبصبجاُسگنجوُجاکانم ِ یلا‬
‫آبرواںےساکم ِ ی ا‬
‫ل(‪)24‬‬ ‫ابصےنغیتاک ِ‬
‫دلےکڑکٹوںوکلغبچیبےیلرھِپاتوہں‬
‫ھچکالعجاِناکیھباےہشیشرگاںےہہکںیہن؟(‪)25‬‬
‫ااھٹروںی دصی ےک رعشا ےک اہیں انترف اور وشح و زادئ ےک ومنےن یھب رثکبت ےتلم ںیہ۔ درالص اِس یک وہج ہی یھت ہک دینک ایظفلت ےک‬
‫زابن اردو رتیّق وت رک ریہ یھت رگم اِن ادتبایئ رمالح یک ارتخایع ونتیع یھت۔ رعشا زابن ےک اببںیم‬
‫ارخاج اک لمع ایھب ابلکل اےنپ آاغز یہںیم اھت۔ ِ‬
‫رجتابترکرےہےھتاوریھبسیکوکششیہییھتہکاولسبوکزایدہےسزایدہدشکلاوررُپاتریثانبایاجےکس‪،‬یہیابثعےہہکضعباواقتاِنرعشاےک‬
‫الکم ںیم اغمرئت یھب دےنھکی وک یتلم ےہ۔ وسداوک ہی ااصتخص احلص ےہ ہک اوھنں ےن اِن اعم ِ‬
‫بئ نخس ےک در آےن ےک ابووجد الکم ںیم اتریث یک روح‬
‫وھپیکن ےہ‪،‬انچں ہچ یہیوہج ےہ ہکآج اردو زغلدصویںاک اراقتیئ رفسےط رکےنےک ابووجدیھب وسداےکارثوک زالئ ںیہن رکاپیئ۔ درج ذلی ااعشر‬
‫ںیمانترفاوروشحوزادئےکاسملئیھباینپہگجوموجدںیہنکیلااعشریکاتریثرھپیھبدودنچںیہنہکلبہسدنچےہ‪،‬المہظحےیجیک‪:‬‬

‫ھجتدیقےسوہرکدلآزادتہبروای‬
‫ّذلتوکاریسییکرکایدتہبروای(‪)26‬‬
 ‫‪6‬‬

‫ایںکتاتسہنھجموکہکروروےہک ُ وتاہےئ‬
‫ایکک(‪)27‬‬‫ایروہیمتانسہکالفےنےن ِ ی ا‬
‫ولکنوہوتولکنرھگےسورہن‬
‫ںیمایںےساُوھٹںاگآجرمرک(‪)28‬‬
‫ایکدضےہدخااجےینھجماسھتورگہن‬
‫ت ّ‬
‫اکیفےہ شلیوکرمیاکیرظنیھب(‪)29‬‬
‫وجںہچنغ ُتونمچںیمدنبِابقوجوھکےل‬
‫پارےلبلبوھبکہنوبےل(‪)30‬‬
‫رھپلگےساے ِ ی‬
‫محمرعیفوسداؔاردوادبےکاُناشمریہںیماشلمںیہ‪،‬نجےکرعشیاولسباکرہدورےکرعشاےناابّتع ِ ی ا‬
‫کےہ‪،‬اِندوررسارثاتاک‬ ‫رمزا ّ د‬
‫ونھکلیرعشیرواتیےسےلرکضیفادمحضیفؔےکرط ِزاگنرشکتزجتہیاشمدہےںیمآاکچےہاورآےنواےلادوارںیمیھبوسداؔیکاتیمہےسااکنر‬
‫دعسیاوراخاقینؔےسارثاتوبقلےیکاوراِساکارثہنرصفہیہکاُنےکزغہیلالکم‬
‫اونری‪ؔ ،‬‬ ‫ںیہن ِ ی‬
‫کااجاتکس۔اوھنںےنرعموفافریسدیصقہاگنروں‪ؔ ،‬‬
‫رپ ڑپا ہکلب اصقدئ ںیمیھب ذموکرہ افریسرعشا ےکارثاتےکابثعواحض اشنو وشتکوسحمس یک اجیتکسےہ۔وسداؔدرالص زدنہ دلتیصخش ےک امکل‬
‫ےھت‪،‬انچںہچوہےنمق ّلددیھبایسییہایصخشتےکوہےئ‪،‬نجیکتعیبطںیماجہوالجلاپایاجاتاھت۔ریمؔاِنےکمہرصعےھتنکیلاوھنںےن ؔ‬
‫ریظنییک‬
‫ریپویاایتخریک‪،‬وسداؔزماًاجااسیرکےنےساقرصےھت۔ڈارٹکسمشادلّنیّدصیقیےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"وسدایکتعیبطںیموشیخورظاتفوکٹوکٹرکرھبیوہیئیھت۔۔۔اُنیکزدنہدیل‪،‬ہتفگشزمایج‪،‬رقفہابزیاورربہتسجوگیئ‬
‫یکاثمںیلذترکوںںیمتہب ِِماجیتںیہ۔"(‪)31‬‬
‫االصح زابن مہم ےک ربملعدار خیش اامم شخب انخسؔ یھب ریمؔ و وسداؔ دوونں یہ ےک ریپواکر ےھت۔ ہی ابت اہتبل اقِلب دقر ےہ ہک زابنےک‬
‫ؤنھکل یک ِ‬
‫ابرےںیمانخسؔاکوصخمصروہّیوسداؔیہےکارثاتاکہجیتنولعمموہاتےہ۔ڈارٹکاوباثیللّدصیقیےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"وسداڑبےاقدراالکلماشرعےھت۔۔۔زغتّلاکوہاخصادنازوجرگنِریمالہکاتےہ۔۔۔وسداوکبیصنںیہنوہا۔۔۔ارگہچاِساک‬
‫تہبمکارتعاف ِ ی‬
‫کاایگہکؤنھکلںیمآدنئہلچرکزغلاکوجاخصادنازدیپاوہااُسںیموسداےکالکماکارثیھباشلمےہ۔۔۔"(‪)32‬‬
‫وماعیض ےک اابتعر ےس وسداؔ اک الکم داین یک وبوملقین اک اشدہ ےہ۔ اُن ےک اہں مک و شیب رہ ونتیع ےک وموضاعت دےنھکی وک ےتلم ںیہ۔ اجمزی اور‬
‫یقیقح‪ ،‬رہ دو رطح ےک اضمنیم اُس دہع ےکیھبس رعشا ےک اہیں اعم وطر رپ لم اجےتںیہ۔ وسداؔ اک اہیں اِن اضمنیم یکاکلم یگشیپ اک رگن امنایں ےہ۔‬
‫ڈارٹکسیفناابقلےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"وسداےکاہںافریسےکزریِارثوجاضمنیمابراہرظنآےتںیہاُنںیمےبابثیتورینیگنِزامہنےکالعوہاالخیقاضمنیماورّوصتفےک‬
‫اعم کلتےاشلمںیہ۔۔۔وسداےکاصقدئیکاشتبیبںیماالخیقدصاںیتقرظنآیتںیہ۔"(‪)33‬‬
‫رمزارعیفوسداےنزابنیکلیکشتو وتعیساورااشتعورتوجیےکےلسلسںیم وجرگاںدقردخامترسااجنمدیںیہ‪،‬اُنوکاکنت یک وصرت‬
‫ںیمالمہظحےیجیک‪:‬‬
‫‪ .1‬دنہیےکھٹیھٹاافلظاکرتکاورانیکہگجرعیب‪،‬افریسوظفلںاکاامعتسلایدقمیدنہیےکاَنڑھگاافلظیکلکشںیمدبتیلی۔‬
 ‫‪7‬‬

‫‪ .2‬افریساحموروںاوررقفوںےکرتےمج۔‬
‫‪ .3‬رعیب‪ ،‬افریس ےک ّ ب‬
‫رمک اافلظ دالخ ےیک ےئگ نج ںیم ضعب وت دقمی ےس رعیب‪ ،‬افریس ںیم وموجد ےھت اُن وک وہوہب اردو ںیم لقتنم رک دای اور‬
‫ضعبرعیب‪،‬افریسےکاوصولںرپوعضےیکےئگ۔‬
‫‪ .4‬فلتخممسقیکاالطصںیحدالخںیک۔‬
‫‪ .5‬اصمدر‪،‬ااعفل‪،‬الےقحوریغہرتاےنشےکتنےئن کلتےوعضےیک۔‬
‫وسداؔ ےناردوزابنیکرتوجیورتیّقںیموکیئرسکہناُاھٹریّھکاورزابنوکوتعسدےنییکاِسیعسےکوحاےلےسالہِرظناُنوکہشیمہدقریک‬
‫کےہ‪:‬‬‫اگنہےسدںیھکیےگ۔خیشاچدنےنوسد ؔاوکاِندخامتیکدبوتلدرجذلیاافلظںیمرخاجشیپ ِ ی ا‬
‫ت‬
‫” خییّلیکّوقتوسداںیمزربدتسیھت۔اُسےناِسیکرپوازوکدحِامکلکتاچنہپدای۔اےنپایخالتواضمنیمںیماےسیانزکوفیطل‬
‫ت‬
‫ّوقتہلّیختمےکزوروامکلرپریحتوہیتےہ۔۔۔ خییّلےکاسھتااجیدیکّوقتاسںیموموجدیھت۔اسےنہن‬
‫ولہپدیپاےیکںیہہک ِ‬
‫رصفایخالتواضمنیم ںیمّدجترطازایںںیکہکلبزابنوایبنںیمیھبایسیّدجتآزیمرتاشرخاشیکےہاورزابنیکلیکشت‬
‫ورتبیتاِسڈگنھےسیکےہہکںیمہاِسیکزابناسزییکمیظعااشلنّوقتاکارتعافرکانڑپاتےہ۔"(‪)34‬‬
‫رمزارعیفوسداؔےکابرےںیماُنےکاعمرصاورادیبرحفیریمیقتریمؔیکراےئبسےسزایدہامہاوراقِلبدقرےہ‪،‬المہظحےیجیک‪:‬‬
‫طرف لطف‬
‫ِ‬ ‫"سر آم ِد شعراے ہندی اوست‪ ،‬بسیار خوش گو است۔ بال گرداں ہر شعرش‬
‫رستہ رستہ‪ ،‬در چمن بندی‪ ،‬الفاظش گل معنی دستہ دستہ‪ ،‬ہر مصرع برجستہ اش را‬
‫پیش فکر عالیش طبعِ عالی شرمندہ۔"(‪)35‬‬
‫سرو آزاد بندہ‪ِ ،‬‬
‫وسداؔاورریمؔیکاعمرصاہنکمشچیھبزابںز ِداخصواعمےہ‪،‬اِسوحاےلےسدورسااوراپوچناںرعشوسداؔاکےہ‪،‬اپوچنںیرعشںیم "نکات‬
‫مخزن نکات" )اک ےہ‪،‬وج ہکریمؔ ےک رقیبی‬
‫ِ‬ ‫الشعرا"ںیمریمؔ یک االصوحںوک دیقنت اک اشنہنانبای ایگ ےہ‪ ،‬رسیتارعش اقمئؔ اچدن وپری(فّنصمِ ذترکہ "‬
‫دوتسیھبےھتاوروسداؔےکااتسداشہاحمتؔےکاشرگدیھبےھت‪،‬ہکبجالہپاوروچاھترعشریمؔاکےہ‪،‬المہظحےیجیک‪:‬‬
‫نکےن ِ ی ا‬
‫لےہمتےسہکلچمہکداددو‬
‫کٹاکنیہراھکرکورفایدیکرطف(‪)36‬‬
‫وسداوتاسزغلوکزغلدرزغلیہہہک‬
‫وہانےہھجتوکریمےساواتسدیکرطف(‪)37‬‬
‫اقمئوتاسزغلوکوییہنرصرصییہہہک‬
‫ِ‬
‫رضحتااتسدیکرطف(‪)38‬‬ ‫وہانڑپےاگ‬
‫رطفوہانرمالکشمےہریماسرعشےکنفںیم‬
‫ویںیہوسداوھبکوہاتےہوساجلہےہایکاجےن(‪)39‬‬
‫رہورقرپےہریمیکاالصح‬
‫ولگےتہکںیہوہسِاکبتےہ(‪)40‬‬
 ‫‪8‬‬

‫وسداؔےکقّلعتماقمئؔاچدنوپرییکراےئیھبالمہظحےیجیک‪:‬‬
‫کشور افضال‪،‬‬
‫ِ‬ ‫گلشن روزگار‪ ،‬گ ِل سر سب ِد محاف ِل اشعار‪ ،‬یگانۂ‬
‫ِ‬ ‫ب خوش نغمۂ‬‫"عندلی ِ‬
‫ب نسخۂ صاحب کمالی میرزا رفیع السودا مدظلہ العالی‪،‬‬ ‫دودمان کمال‪ ،‬انتخا ِ‬
‫ِ‬ ‫نقادۂ‬
‫دریچۂ نزہت گاہ معنی بہ روی وی کشادہ است دو مصرع کلک معجز طرازش‬
‫شہرت را آمادہ اشعار رنگین و قصائد متین دارد۔"(‪)41‬‬
‫ت‬
‫محمدرعیف وسداؔ ےک الکم ےس دنچ ایسی اثمںیم المہظح ےیجیکنج ںیم اُن اک خییّل اےنپ وپرے وجنب رپ رظن آات‬
‫احلصِ ثحب ےک وطر رپ اہیں رمزا ّ‬
‫ےہ‪:‬‬
‫ی‬
‫وگہندےشییش اۂرگدوںےئملگرگنےھجم‬
‫وخندلےسوترمااجمےہومعمردسا(‪)42‬‬
‫ِ‬
‫لبلبےنےسجاجےکاتسلگنںیمداھکی‬
‫مہےناُےسرہاخ ِرایبابنںیمداھکی(‪)43‬‬
‫زگرےےہمشچِرتےسرمےویںوہمیسنت‬
‫ےسیجانک ِررحبےسوہوےوبع ِرحبص(‪)44‬‬
‫داغرگجاترسِژماگں‬
‫ےچنہپےہمنِ ِ‬
‫اشدابںیمراتھکوہںدساآگےسسخوک(‪)45‬‬
‫گجںیمرشابوخاریکریہشتےکےیل‬
‫وسداؔوجبستحموہوتزادہوکرخرکے(‪)46‬‬

‫وحایش‬
‫دوم)(الوہر‪:‬سلجمِرتیّقِادب‪،)1982،‬ص‪348‬۔‬ ‫‪ .1‬ڈارٹکلیمجاجیبل۔تاریخِ اد ِ‬
‫ب اردو (جلد ّ‬
‫ب حیات(الوہر‪:‬ادمحلیلبپزنشیک‪،)2012،‬ص‪105‬۔‬ ‫‪ .2‬ومالان ّ د‬
‫محمنیسحآزاد۔آ ِ‬
‫‪ .3‬ڈارٹکمیلسارتخ۔اردو ادب کی مختصر ترین تاریخ(الوہر‪:‬گنسِلیمیلبپزنشیک‪،)2015،‬ص‪89‬۔‬
‫‪ .4‬ریم ّ د‬
‫محمیقتریم۔نکات الشعرا‪،‬رمہبّتڈارٹکابعدتربولیی(الوہر‪:‬ادارۂادبودیقنت‪،)1980،‬ص‪157‬۔‬
‫صۂ ششم و ہفتم)‪،‬رمہبّتدّیسدقرتوقنی(الوہر‪:‬سلجمِرتیّقِادب‪،)2011،‬ص‪191‬۔‬
‫‪ .5‬ومولیمجناینغلراموپری۔بحر الفصاحت (ح ّ‬
‫‪ .6‬دّیساعدبیلعاعدب۔البدیع(الوہر‪:‬گنسِلیمیلبپزنشیک‪،)2011،‬ص‪196‬۔‬
‫دبستان شاعری(الوہر‪:‬کباٹک‪،)2006،‬ص‪340‬۔‬
‫ِ‬ ‫‪ .7‬ڈارٹکونرانسحلاہیمش۔دہلی کا‬
‫‪ .8‬خیشوہظرادلّنیاحمت۔دیوان زادہ‪،‬رمہبّتڈارٹکالغمنیسحذوااقفلر(الوہر‪:‬سلجمِرتیّقِادب‪،)2009،‬ص‪123‬۔‬
‫دوم)‪،‬رمہبّتبلکِیلعاخںافقئ(الوہر‪:‬سلجمِرتیّقِادب‪،)2016،‬ص‪199‬۔‬ ‫‪ .9‬ریم ّ د‬
‫محمیقتریم۔کلیا ِ‬
‫ت میر (جلد ّ‬
‫دیوان درد‪،‬رمہبّتلیلخارلنٰمحداؤدی(الوہر‪:‬سلجمرتیّقِادب‪،)2010،‬ص‪150‬۔‬
‫ِ‬ ‫‪ .10‬وخاہجریمدر ؔد۔‬
‫ت قائم (جلد ّاول)‪،‬رمہبّتادتقانیسح(الوہر‪:‬سلجمِرتیّقِادب‪،)1965،‬ص‪115‬۔‬
‫‪ .11‬اقمئاچدنوپری۔ کلیا ِ‬
 ‫‪9‬‬

‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬رمہبّتڈارٹک ّ د‬

‫محمسمشادلّنیّدصیقی(الوہر‪:‬سلجمِرتیّقِادب‪،)1992،‬ص‪340‬۔‬ ‫‪ .12‬رمزا ّ د‬
‫محمرعیفوسدا۔کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪359‬۔‬
‫‪ .13‬کلیا ِ‬
‫ت غالب‪،‬رمہبّتڈارٹک ّ د‬
‫محماخںارشف‪،‬ڈارٹکتمظعرابب(الوہر‪:‬گنسِلیمیلبپزنشیک‪،)2012،‬ص‪156‬۔‬ ‫‪ .14‬رمزاادساہللاخںاغبل۔اردو کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪52‬۔‬
‫‪ .15‬کلیا ِ‬
‫ت میر (جلد ّاول)‪،‬رمہبّتبلکِیلعاخںافقئ(الوہر‪:‬سلجمرتیّقِادب‪،)2011،‬ص‪135‬۔‬ ‫‪ .16‬ریم ّ د‬
‫محمیقتریم۔کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪68‬۔‬
‫‪ .17‬کلیا ِ‬
‫ت میر (جلد ّاول)‪،‬ص‪193‬۔‬
‫‪ .18‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪460‬۔‬
‫‪ .19‬کلیا ِ‬
‫دوم)‪،‬ص‪188‬۔‬ ‫‪ .20‬کلیا ِ‬
‫ت میر (جلد ّ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪553‬۔‬
‫‪ .21‬کلیا ِ‬
‫دوم)‪،‬ص‪345‬۔‬ ‫‪ .22‬کلیا ِ‬
‫ت میر (جلد ّ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪579‬۔‬
‫‪ .23‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪62‬۔‬
‫‪ .24‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪319‬۔‬
‫‪ .25‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪67‬۔‬
‫‪ .26‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪128‬۔‬
‫‪ .27‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪184‬۔‬
‫‪ .28‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪494‬۔‬
‫‪ .29‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪518‬۔‬
‫‪ .30‬کلیا ِ‬
‫دوم)‪،‬رمہبّتوخاہج ّ د‬
‫محمزرک ّ ییا(الوہر‪:‬اجنپب‬ ‫مسلمانان پاکستان و ہند (جلد ّ‬
‫ِ‬ ‫‪ .31‬ڈارٹکسمشادلّنیّدصیقی‪"،‬رمزا ّ د‬
‫محمرعیفوسدا"۔ومشمہلتاریخ ادبیا ِ‬
‫ت‬
‫ویوینریٹس‪،)2009،‬ص‪74‬۔‬
‫دبستان شاعری (جلد ّاول)(رکایچ‪:‬رفنضغاڈیکیماپاتسکن‪،)2002،‬ص‪102‬۔‬
‫ِ‬ ‫‪ .32‬ڈارٹکاوباثیللّدصیقی۔لکھنؤ کا‬
‫تصوف‪ :‬میر‪ ،‬سودا اور درد کے عہد میں(الوہر‪:‬گنسِلیمیلبپزنشیک‪،)2007،‬ص‪177‬۔‬
‫ّ‬ ‫‪ .33‬ڈارٹکسیفناابقل۔اردو شاعری میں‬
‫‪ .34‬خیشاچدنرموحم۔سودا(رکایچ‪:‬انمجنرتیقِاردواپاتسکن‪،)1963،‬ص‪376‬۔‬
‫‪ .35‬نکات الشعرا‪،‬ص‪49‬۔‬
‫ت میر (جلد ّاول)‪،‬ص‪269‬۔‬
‫‪ .36‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (مک ّمل)‪،‬رمہبّتدبعاابلریآیس(الوہر‪:‬گنسِلیمیلبپزنشیک‪،)2006،‬ص‪84‬۔‬ ‫‪ .37‬رمزا ّ د‬
‫محمرعیفوسدا۔کلیا ِ‬
‫ت قائم (جلد ّاول)‪،‬ص‪103‬۔‬
‫‪ .38‬کلیا ِ‬
‫ت میر (جلد ّاول)‪،‬ص‪543‬۔‬
‫‪ .39‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (مک ّمل)‪،‬ص‪358‬۔‬
‫‪ .40‬کلیا ِ‬
‫مخزن نکات‪،‬رمہبّترپورسیفڈارٹکادتقانسح(الوہر‪:‬سلجمِرتیّقِادب‪،)1966،‬ص‪86‬۔‬
‫ِ‬ ‫‪ .41‬اقمئاچدنوپری۔‬
‫‪10‬‬

‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪86‬۔‬

‫‪ .42‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪100‬۔‬
‫‪ .43‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪165‬۔‬
‫‪ .44‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪360‬۔‬
‫‪ .45‬کلیا ِ‬
‫ت سودا (جلد ّاول)‪،‬ص‪503‬۔‬
‫‪ .46‬کلیا ِ‬