‫دوراحرضںیمرقتًابیرہاعلواخصدبرظنیےکانگہںیمالتبمےہاوروتقزگرےنےک‬

‫اسھتاسھتاسوکانگہےنھجمساکااسحسیھبمتخوہاتاجراہےہ۔املعءاکاسابترپاافتق‬
‫ےہہکیسکیھبانگہوکاکلہےنھجمسےسوہانگہِریبکہنباجاتےہ۔‬
‫دبرظنیےسےنچبےکابرےںیماہللاعتٰیلےکااکحامت‪:‬‬
‫‪1‬۔اہللاعتٰیلےنرقآمدیجمرَمدوںاوروعروتںوکاگلاگلاِسابتاکمکحدایےہہک‬
‫وہاینپاگنںیہیچینرںیھک۔رَمدوںوکاہکایگ‪:‬‬

‫رتہمج‪”:‬ؤمنمرَمدوںےسہہکدوہکوہاینپاگنںیہیچینرںیھکاوراینپرشاگموہںیک‬
‫افحتظرکںی۔یہیاُسےئلیکاپزیکہرتنیرطہقیےہ“۔(آاسمرتہمجرقآم)اور‬
‫وعروتںےسرفامای نایگےہہک‪:‬‬
‫ج‬‫ْ‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ن ن‬ ‫ُ‬
‫ن‬ ‫ن ح ن‬ ‫ُ ل ّ ِلْم ِ ن ُ يغْض ن‬
‫ب ِره ِ ّنو ْف ْظن ُ ُ رف ْو ُه ّن﴾رتہمج‪:‬اورؤمنم‬
‫م ُ ْضننِمْا ْ ا‬ ‫ق ُْؤ ٰ ِ‬ ‫﴿و ْ‬

‫‪1‬‬
 ‫وعروتںےسہہکدوہکوہاینپاگنںیہیچینرںیھکاوراینپرشاگموہںیکافحتظ‬
‫رکںی۔(آاسمرتہمجرقآم)‬
‫وگایرمدوںاوروعروتںدوونںےکابرےںیماہللاعتٰیلےناِسآتیںیمآوھں‬
‫یکافحتظاوررشاگمہیکافحتظوکاسھتاسھتایبمرفامرکہیقبسیھبدےدایہک‬
‫سجےنآوھںیکافحتظاکاامتہلہنایکاُسیکرشاگمہیکافحتظیھبرطخےںیم‬
‫ےہ۔‬
‫ن ُ‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫ُُ‬
‫‪2‬۔رقآمدیجمںیمدورسیہگجاراشدےہ‪﴿:‬ولا ْتروُباازل اِنإ ِّن ُهكام افحِش ًهوساء‬
‫س ِبْي ًلا﴾اورزانےکاپسیھبتموکٹھپ‪،‬وہینیقیوطررپڑبیےبایحیئاورےبراہروی‬
‫ےہ۔(آاسمرتہمجرقآم)‬
‫اِسآتیںیمرصفزانیہےسعنمںیہنایکایگہکلبنجذراعئاوراابسبوکاایتخر‬
‫رکےنےسزانںیمالتبموہےناکدخہشوہاُمبسےسیھبعنمایکایگےہ۔(روح‬
‫ااعملین‪ )66/8:‬ایسآتیےکباطقانرحملوعروتںوکدانھکی‪،‬دشدیرضورتےک‬
‫ریغبابںیترکان‪،‬اننس‪،‬لچرکاجان‪،‬الماقترکان ُ ُ‬
‫‪،‬چان سسو راررکان‪ ،‬ہیبسرحالو‬
‫اناجزئںیہ‪،‬ویکہکنہیبسزانںیمالتبمرکدےنیواےلاابسبںیہاورامبسےسانچب‬
‫رضوریےہ‪،‬ااحدثیِابمرہکںیماِمبسوکزانیہرقاردایایگےہ‪:‬‬
‫‪3‬۔یبنرکمی﵁ اِراشدرفامےتںیہ‪:‬آوھںاکزان(انرحملوک)دانھکیےہاوراکونںاک‬
‫زان(انرحملیکابوتںوک)اننسےہاورزابماکزان(انرحملےس)وگتفگرکانےہاوراہوھتںاک‬
‫زان(انرحملوک)ڑکپانےہاوراپؤںاکزان(انرحملیکرطف)لچرکاجانےہاوردكاکانگہ‬
‫وخاشہاورانمترکانےہاوررشاگمہاسیکدصتقیرکیتےہایذکتبی۔‬
‫(ملسم‪)2657:‬‬

‫‪2‬‬
‫اکیاوررواتیںیمہنماکزانیھبایبمایکایگےہ‪،‬انچہچنرفامای‪:‬ہنمیھبزانرکاتےہاور‬
‫اُساکزان سہسانیلےہ۔(ا سداؤد‪)2153:‬‬
‫یبنرکمی﵁ہییھبا ِراشدرفامےتںیہ‪:‬متںیمےسیسکےکرسرپولےہیکوسیئامری‬
‫اجےئہیاسےسرتہبےہہکوہیسکانرحملوعرتوکاہھتاگلےئ۔ (ربطاین‬
‫ریبک‪)211/22:‬‬
‫وعرتےئلیکیھبرَمدوکدانھکیدرتسںیہن‪:‬‬
‫رضحت ّالہملس�ےساکیرواتیںیملقنایکایگےہ‪:‬کشیبوعروتںےئلیکیھب‬
‫ونممعےہہکوہرَمدوںیکرطفد ںیھک اسیہکرَمدوںےئلیکونممعےہہکوہ‬
‫وعروتںیکاجبند ںیھک۔۔(زنکاامعلك‪)13271:‬‬
‫رضحت ّ ِ‬
‫الہملس�رفامیتںیہہکوہاوررضحتومیمہن�یبنرکمی﵁ےکاپس‬
‫وموجدںیھتہکاےنتںیمرضحتدبعاہللانب ّ ِ‬
‫الوتکمل�وجاکیانانیباحصیبےھت‬
‫آےئگ‪،‬آرضحنت﵁ےنانبالوتکملوکدھکیرکامدوونںازواجرہطماتےس‬
‫رفامای‪:‬امےسپھچاجؤ۔الہملسیتہکںیہہکآپ﵁اکہیمکحنسرکںیمےن‬
‫رعضایک‪:‬ایروسكاہلل!ایکوہانانیبںیہنںیہ؟ہکہنںیمہدھکیےتکسںیہاورہناچہپمےتکس‬
‫ںیہ۔آپ﵁ ےنرفامای‪:‬ایکمتدوونںیھبادن یھوہ؟ایکمتاموکںیہندھکیریہ‬
‫وہ(ینعیارگوہادنےھںیہوتمتوتادن یھںیہنوہ)۔(رتذمی‪)2778:‬‬
‫اہتبلارگانگہںیمالتبموہےناییسکہنتف اکوخفاورادنہشیہنوہوتوعرتےئلیکرمدوک‬
‫دانھکیاجزئےہ۔(ملسم‪،792:‬اخبری‪)454:‬‬
‫ےبرِشیڑلےکوکات رایھباجزئںیہن‪:‬‬
‫دبرظنیسجرطحوعرتوکدےنھکیےسوہیتےہاِیسرطحیسکوخوصبرت‪،‬‬
‫ےبرِشی(ریغبداڑ یھ)ڑلےکوکدےنھکیےسیھبوہیتےہ۔‬

‫‪3‬‬
 ‫رضحتا سرہریہ�رفامےتںیہہکیبنرکمی﵁ےناِسابتےسعنمرفامایہک‬
‫اوہلیالنباوجلزی‪)126:‬‬
‫رکدےھکی۔(ذل ٰ‬
‫ّ‬ ‫وکیئآدیمیسکےبرِشیڑلےکوکاتک‬
‫اسےئلدبرظنیےکانگہےسےنچبےکےئلرہنکمماایتحطرکیناچےئہرمدوںےک‬
‫ےئلطقفریغرحملوعروتںوکدےنھکییکابتیہںیہنارگرحملوعرتوکدےنھکیےس‬
‫وہشتارھبےوتاسیکرطف ْهبںیہندانھکیاچےئ۔ہکلبارگیسکرمدےکرہچے‬
‫وکدھکیرکانگہاکایخكدیپاوہوتاسےکرہچےوکدےنھکیےسیھبرپزیہرکاناچےئ۔‬
‫رضحتا سرہریہریضا﵀ہنعیسکآدیموکیسکونرمعڑلےکرپرظنامجرکدےنھکیےس‬
‫عنمرفامایرکےتےھت۔(سیبلتاسیلب‪)٦٤٣‬‬
‫رضحتا سلہسرفامےتںیہ‪:‬رقنعبیاِساُتّمںیماےسیولگوہںےگنجوک‬
‫(دبیلعفیکوہجےس) ُلیطاہکاجےئاگ۔اوروہنیتومسقںےکوہںےگ‪:‬اکیمسقوہ‬
‫وہیگوجرصف(أرمدوک)د ںیھکےگ‪،‬دورسیمسقوہوہیگوجاہھتالمںیئےگاور‬
‫رسیتیمسقوہوہیگوج(اایعلذابہلل)اِساکلوکرکںیےگ۔‬
‫یہیاعمہلموعروتںاکےہہکامےکےئلطقفریغرمدوکدانھکییہعنمںیہنہکلبارگیسک‬
‫ڑلیکاکرہچہدھکیرکدكںیمیپھچوہشتدیباروہیتےہوتاسیکرطفیھبہندےھکی۔‬
‫یسکریغوعرترپااچکنرظنڑپاجےناکمکح‪:‬‬
‫ارگااچکنےسیسکانرحمل(ریغوعرت)رپاگنہڑپاجےئوتااحدثیورواایتںیماُس‬
‫وکاعمفرقاردایایگےہ‪،‬رشبہکیط‪:‬‬
‫)‪(1‬یلہپرمہبتدصقاًاگنہہنڈایلیئگوہ۔(‪)2‬رظنوکوفراًاٹہایلاجےئ۔(‪)3‬ایلگاگنہہن‬
‫ڈایلاجےئ۔‬
‫انچہچنرضحترجرینبدبعاہلل�ےسرواتیےہہکںیمےنیبنارکل ﵁ےس‬

‫‪4‬‬
 ‫یسک(وعرت)رپااچکنرظنڑپاجےناکمکحوپاھچوتآپ﵁ ےنرفامایہکاینپاگنہ‬
‫ریھپول۔(رتذمی‪)2776:‬‬
‫دبرظنییک فلتخموصرںیت‪:‬‬
‫دبرظنیرصفراہیتلچوعروتںرپرظنںیامجےناکانلںیہنہکلباعمرشےںیم‬
‫یلیھپوہیئدنمرہجذلیوصروتںیکوہجےسیھبااسنمدبرظنیےکانگہںیم‬
‫التبموہاجاتےہ۔ًالثم‬
‫‪1‬۔اسنئ سرڈزرپےگلوہےئوعروتںےکااہتشرات‬
‫ُج‬
‫‪2‬۔اابخرات‪،‬زگیمنیاورڈاٹسجئوریغہںیم ُهپیوہیئوعروتںیکوصتریںی‬
‫‪3‬۔یٹویںیمآےنواےلڈراومںاوروملفںںیمآےنوایلوعرںیت‬
‫‪4‬۔یٹویاورارٹنٹینرپوموجدشحفاورربہنہانمرظ‬
‫امہہتکن‪:‬ہیابتیھبایدرینھکاچےئہکدبرظنیےئلیکرضوریںیہنہکرصفدنگے‬
‫اورشحفانمرظیہدےھکیاجںیئ‪،‬ایبنجوعرتےکا ماوررہچےوکدانھکی ِ‬
‫تااتوخد‬
‫دبرظنیےہوخاہاُسےنلمکمابلسیہویکںہنانہپوہ‪،‬سپوجولگشحفاوردنگے‬
‫انمرظوکارٹنٹینرپںیہنیھبدےتھکینکیلوہوعروتںیکوصتریںی‪،‬ینفرچکپزاورفلتخم‬
‫مسقیکوڈیویزدھکیرےہوہےتںیہ‪،‬وہیھبدبرظنیےکانگہیہںیمالتبمءوہےتںیہ۔‬
‫دباگنیہےکاصقنانت‪:‬‬
‫‪1‬۔بسےسڑبااصقنمہیےہہکاہللاعتٰیلےکواحضااکحامتیکالخفورزیوہریہ‬
‫ےہ۔‬
‫اسےکالعوہایپرےبیبحرضحتدمحم﵁ ےندبرظنیرکےنواےلرپتنعل‬
‫رفامیئےہ۔انچہچندبرظنیرکےنواےلاوراُموعروتںےکابرےںیموجا ےنآپ‬
‫روسكارکلیلصا﵀ ہیلعوملسےنرفامایہکاہللاعتٰیلیک‬
‫وکےبرپدہداھکیترھپیتںیہ ِ‬

‫‪5‬‬
 ‫تنعلوہاُسصخشرپسجےن(یسکانرحملیکرطف)داھکیاوراُسرپسجیکرطف‬
‫داھکیایگ۔(بعشاالامیم‪)7399:‬‬
‫‪2‬۔دباگنیہیکاعدتےکاسھتوکیئصخشاہللاعتٰیلاکویلںیہنوہاتکساورہنذرکو‬
‫اطتعیکالحوت(اھٹمس)اُےساحلصوہیگ۔رضحتمیکحاالتمومالانارشف‬
‫یلعاھتونیؒرفامےتںیہہکدباگنیہاکیہیذعابایکمکےہہکذرکوابعدتیکالحوت‬
‫(اھٹمس)متخوہاجیتےہ۔‬
‫‪3‬۔اسرمضںیمالتبمصخشاہللاعتٰیلےکرقبووالتیےسرحمولراتہےہ۔‬
‫‪4‬۔دبرظنیاکہجیتن۔۔۔قشعاجمزی‬
‫اعلوطررپدبرظنیاکہجیتنیہیاتلکنےہہک دبرظنیرکےنواالیسکنیسحڑلیکای‬
‫ڑلےکےکقشعںیمالتبموہاجاتےہوجموم ًادنیود ایدوونںںیمہابیہاک ببنباجات‬
‫ےہ۔قشعاجمزیںیمالتبمصخشےکابرےںیماملعءرفامےتںیہہکقشعِاجمزی‬
‫ذعابایہٰلےہ۔ااسنینروح‪ُ ،‬د اییہںیماہنتیےبوکسماوررپاشیموہاجیتےہ‪،‬‬
‫ِ‬
‫دنینںیرحالوہاجیتےہرہوتقوشعمقاکایخكاتساتےہ‪،‬ہنومتہنزدنیگ۔‬
‫اسےکاقمےلبںیما﵀ ےکاعقشبجاانپدكدخاےئاعتٰیلرپدفارکےتںیہوتاُس‬
‫اخقلِاکانئتیکرطفےساُمےکدكںیموہنیچاوروکسماطعوہاتےہوجڑبے‬
‫ڑبےابداشوہںوکوخابںیمیھبرسیمںیہنوہاتکس۔امتلاکانئتاُسوکسمےسےب‬
‫ربخےہوجا﵀ واولںیکروحوکاہللاعتٰیلیکرطفےساطعوہاتےہ۔‬
‫رضحتومالانالجكادلنیرویمؒرفامےتںیہ‪":‬اےولوگ!قشعوترصفاُسزدنہ‬
‫یقیقحاورویقلذاتےسرکووجامتلاکانئتوکاھبنسےلوہےئےہوتںیہمتیھب‬
‫اھبنسےلرےہاگ۔اوروجوخدرمےنواےلںیہاُمرپرمےنےسایکاپؤےگ۔رُمدوں‬
‫ےکاسھتقشعاپدیئارںیہنراتہ۔اکیاشرعرفامےتںیہ‪:‬‬

‫‪6‬‬
 ‫ارےہیایکملظرکاہےہہکرَمےنواولں ہرَمراہےہ‬
‫ذوقرظنںیہنےہ‬
‫وجدلونیسحںاکرھبراہےہذ دن ِ‬
‫اکنولایدونیسحںیکدكےساےذجمؔوب‬
‫ُ‬
‫دخااکرھگےئپقشعِ ُ ْباںںیہنوہات‬
‫وجصخشاعقشوہااورا ےنقشعوکاپھچایاورفیفعراہ(ینعیہنآھکنےسداتھکیےہ‪،‬ہن‬
‫اہھتےسطخاتھکلےہ‪،‬ہناپؤںےساجاتےہاسیکیلگںیم‪،‬ہندكںیمدصقاًاُساک‬
‫ایخكالاتےہ)اوراِسطبضونٹھگےسرمایگوتوہدیہشےہ۔‬
‫ل غش س ُ‬
‫زنکاامعلك‪،)7222(3/372:‬رحفانیعل‪،‬اھنما ق‪،‬ؤم شۃاارلاسۃل‬

‫دبرظنیےسےنچبےکاضفلئوااعنامت‪:‬‬
‫‪1‬۔ابعداتںیمذلتاوراھٹمسبیصنوہاجاتےہ‬
‫رضحتا ساامہم�یبنرکمی﵁اکہیاِراشدلقنرفامےتںیہ‪:‬وکیئ ناملمیسک‬
‫وعرتےکاحمنس(وخوصبریت)یکرطفیلہپرمہبت(ریغبیسکدصقواِرادےےک‬
‫ااچکنےسرظنڑپاجےنےس)دےھکیاوررھپ(ہندےنھکیےسوجفیلکتوہاُسوک‬
‫ربداتشرکےاور)اینپاگنہوکاکھجےلوتاہللاعتٰیلایسیابعدتاطعءرفامےتںیہ‬
‫یکسجالحوت(اھٹمس)وّذلتوکوہ (ا ےنبلقںیم)وسحمسرکےاگ۔(دنسم‬
‫ادمح‪)22278:‬‬
‫احبسما﵀! انتکمیظعااعنلےہ۔اہللاعتٰیلےکقلعتیکاھٹمسوریشینیسکدقر‬
‫میظعتمعناوردوتلےہ‪،‬درالصہیتمعنوتدوونںاہجںےسڑبھرکےہوجوھتڑی‬
‫یسفیلکتےکدبےلںیماطعوہیتےہ ۔‬
‫(ربطاینریبک‪)12362:‬‬

‫‪7‬‬
‫‪2‬۔روزایقتمددیارایہٰلبیصنوہاگ ‪ :‬وجصخشاینپاگنوہںیکافحتظرکےاےس‬
‫آرختںیمدوااعنلںیلمےگ۔اکیوترہاگنہیکافحتظرپاےساہللاکددیاربیصن‬
‫وہاگ۔دورساااعنلہیہکایسیآںیھکنایقتمےکدمروےنےسوفحمظرںیہ‬
‫یگ۔(ارتلبیغوارتلبیہ‪:‬ج‪٦‬ص‪)٦٤‬‬
‫(یبنارکلیلصاہللہیلعوملسےناراشدرفامایہکرہآھکنایقتمےکدمروےئیگ‬
‫وساےئاسآھکنےکوجدخایکرحالرکدہزیچوںوکدےنھکیےسدنبرےہاوروہآھکنوج‬
‫دخایکراہںیماجیتگرےہاوروہآھکنوجدخاےکوخفےسروےئوگاسںیمےسیھکم‬
‫ےکرسےکرباربآوسنےلکن)‬
‫‪3‬۔اہللاعتٰیلیکاخصدویتسبیصنوہیتےہ‬
‫بجومنماینپآوھںوکابرابراہیبنجوعروتںےساورنیسحڑلوکںےساچبےنیک‬
‫تقشموکربداتشرکاتےہاوربلقوکیھباُمےکوصتروایخكےسذلتےنیلےس‬
‫رواتکےہینعیدصقاًاُمےکوصتراتاورایخالتےسا ےنبلقوکوفحمظراتھکےہوت‬
‫سفنرپہیارمتخسانوگاروہاتےہاوردكاماجمدہاتےکدصومںےسڑکٹے‬
‫ڑکٹےوہاجاتےہسجےساہللاعتٰیلاکونراُسےکبلقےکادنررہگایئںیمدالخ‬
‫وہاجاتےہاوراےسیصخشےکاہللاعتٰیلاانپاخصرقباوردویتساطعرفامدےتیںیہ۔‬
‫‪4‬۔سفنوکربیوخااشہتےساچبےنواےلاکتنجےہ‬
‫اہللاعتٰیلاراشدرفامےتںیہہکسپوجصخشا ےنسفنوکرُبیوخاشہےسابزراتھکےہ‬
‫اِسوخفےسہکںیمہاکیدماہللاعتٰیلےکاسےنمڑھکےوہرکوجابدہاور‬
‫وئسمكوہانےہوتاےسیصخشاکاکھٹہنتنجںیموہاگ۔‬
‫دبرظنیاورقشعاجمزیاکالعج‬

‫‪8‬‬
 ‫املعء رکالاوروصایفےئرکالدبرظنیےکرمضںیمالتبمولوگںےکےئلفلتخم‬
‫رُماےبق‪،‬اذاکراوردتریبںیوجتزیرکےتںیہ‪،‬نجاکیلیصفتذرک ”دبرظنیاورقشع‬
‫اجمزیےساجنتےسیکےلمیگ؟“راسےلںیمایبمیکیئگںیہ‪،‬نکیلہیاکیتقیقح‬
‫ےہہکرماابقت‪،‬اذاکر‪،‬واظفئاوردرگیدتاریباسانگہےکالعجےکےلسلسںیم‬
‫ُ‬
‫دمداگروترضورںیہنکیلاساکالصالعجہمّتاورارادہرکےکدبرظنیہنرکےناک‬
‫زبراگمدنییکاجمسلںیماحرضیایاُم‬
‫ِ‬ ‫دہعےہاورتمہاورارادہںیموقت ُداعاور‬
‫یکاتکںیبڑپےنھےساحلصوہیتںیہ۔‬
‫قشعِاجمزی اکالعج‪:‬‬
‫یسکڑلیکایڑلےکےکقشعںیمالتبمصخشاک الصالعجوتیہیےہہکاُسےکقشعِ‬
‫اجمزیوکقشعِیقیقحےسدبتلیرکدایاجےئ۔‬
‫قشعایہٰلاحلصرکےناکرطہقیہیےہہک؛‬
‫‪1‬۔اہللاعتٰیلاکذرکرثکتےسایکاجےئ‪،‬‬
‫‪2‬۔اہللاعتٰیلےکااکحامتیکاپدنبییکاجےئاور‬
‫‪3‬۔اہللاعتٰیلےککیندنبوںیکاجمسلںیماحرضیاوراُمےساینپرواحیناالصحاک‬
‫اامتہلایکاجےئ۔‬

‫الخہص‪ :‬راسہلاکالخہصہیےہہکدباگنیہاورقشعِاجمزی ِ‬
‫ذعابایہٰلےہ۔ ُد ایو‬
‫آرخت یک ہابیہ ےہ اس ےئل اسامیبریےکالعجےستلفغ ںیہن رکین‬
‫اچےئ۔اےسیرموضیںوکاچےیہہکوفراًیسکرواحیناعمجلینعی یسک ا﵀ واےل وک‬
‫اانپاحكاتبرکالعجرشوعرکدےاوررہزگہیایخكہنرکےہکا﵀ واےلاےسی‬
‫رُبےاحالتنُسرکریقحںیھجمسےگایرفنترکںیےگہکلبہیرضحاتاےسی‬
‫امیبروںرپاہنتیدرہجتقفشورہمابینرکےتںیہاوراِسدختموکاینپوخشیتمسق‬

‫‪9‬‬
‫اوروصح ِكرےئےئایہٰلاکذرس ہہ ےتھجںیہاوراماحالتوکاامس ک ھجرکیسکولق‬
‫رپاظرہیھبںیہنرکےت۔اہلل اعتٰیل مہ بس وک اینپ تبحم‪ ،‬رقب اور رےئ‬
‫بیصن رفامےئ۔آنیم‬

‫‪10‬‬