Noli Me Tangere: Buod ng

Bawat Kabanata 1-62

Kabanata 1

Ang Pagtitipon

Nakatakdang ganapin sa gabing

iyon ang marangyang handaan sa

tahanan ni Don Santiago Delos Santos o

mas kilala bilang si Kapitan Tiyago. Ang

nasabing handaan ay upang magsilbing

pasalubong sa isang binatang

kagagaling lamang sa Europa, na hindi

iba sa Kapitan sapagkat ito ay anak ng

kanyang matalik na kaibigan. Ang

pagsalubong ay gaganapin sa kanyang

bahay sa kalye ng Anluwage. Napuno ng

mga panauhin ang tahanan ni Kapitan

Tiyago, sapagkat sa lugar na iyon, isang

malaking karangalan ang maging

panauhin ng Kapitan. Kilala siya bilang

taong nabibilang sa mataas na lipunan

at matulungin sa mga mahihirap. Si

Tiya Isabel na pinsan ng Kapitan ang

taga-istima ng mga bisita, at sadyang

magkakahiwalay ang mga panauhing

babae sa mga lalake. Nagpakahuling

dumating ang ibang mga panauhin,

kabilang na sina Dr. de Espadaña at ang

kabiyak nitong si Donya Victorina. Sa

lahat ng mga panauhin ng Kapitan,

hindi nagpapahuli ang kinatawan ng

simbahan sa pangunguna nina Padre

Sibyla, ang kura paroko ng Binundok; Si

Padre Damaso na sadyang magaslaw

kumilos at magsalita; dalawang

paisano; at si Tenyente Guevarra, ang

tenyente ng guardia civil. Bawat grupo

ng mga panauhin ay may kani-kaniyang

paksa, isang pagkakataon upang

ipagparangalan ang kani-kanilang

saloobin, humanap ng papuri, at

makipag-tagisan ng kuro-kuro. Napag-

usapan sa gabing iyon ang tungkol sa

mga Indio na walang iba kundi ang mga

Pilipino; ang tungkol sa pagkakatanggal

ni Padre Damaso sa Parokya ng San

Diego sa kabila ng paninilbihan nito ng

matagal na panahon; ang tungkol sa

pulbura at armas, monopolyo ng tabako

at iba pa. Hindi na pinalagpas ni Pare

Damaso ang pagkakataon upang ihayag

niya ang matinding panlilibak sa mga

Indio, na ayon sa kaniya ay mga hamak

at mabababang uri ng nilalang.

Gumawa naman ng paraan si Pare

Sybila na ibahin ang usapan at ito ay

napadako sa pagkakatanggal ni Padre

Damaso bilang kura paroko sa loob ng

20 taon. Ayon kay Pare Damaso, hindi

dapat nakikialam ang hari ng Espanya

sa pagpaparusa sa mga erehe sapagkat

ito ang nararapat. Ito naman ay

tinutulan ng Tinyente at inilahad na

ang nangyaring parusa ay marapat

lamang sa pananaw ng Kapitan

Heneral. Ipinaliwanag din nito na ang

dahilan ng kanyang pagkakalipat ay

sapagkat pinahukay nito ang bangkay

ng isang marangal na lalaki, na

pinagbintangang erehe dahil lamang sa

hindi pangungumpisal. Ang bagay na ito

ay nakapagpagalit ng lalo sa pari, lalo

na nang maalala nito ang mga nawaglit

na mahahalagang kasulatan. Namagitan

uli si Pari Sybila upang pakalmahin ang

mahahayap na pananalita ni Padre

Damaso. Kalaunan ay lumawig muli ang

talakayan.

Kabanata 2

Si Crisostomo Ibarra

Dumating si Kapitan Tyago

kasabay ang isang binata na halatang

nagluluksa ayon sa kasuotan. Binati ng

Kapitan ang kanyang mga panauhin, at

tulad ng kaugalian, humalik siya sa

kamay ng mga pari. Ang mga pari

naman ay nabigla, lalo na si Padre

Damaso ng makilala nito na ang binata.

Ipinakilala ni Kapitan Tiyago ang

kagalang galang na binata bilang anak

ng kanyang nasirang kaibigan na si Don

Rafael Ibarra. Kadarating lamang ng

binata mula pitong taon na pag-aaral

nito sa Europa. Kusang nagpakilala si

Ibarra bilang Juan Crisostomo Ibarra y

Magsalin kasabay ng pakikipag-kamay

nito, isang kaugaliang natutunan niya

sa bansang Alemanya. Tumanggi naman

na makipag-kamay si Padre Damaso at

bagkus ay tinalikuran nito ang binata.

Lumapit ang Tinyente kay Ibarra at

nagpasalamat ito sa ligtas niyang

pagdating. Pinuri rin nito ang kabaitan

ng kanyang ama, na siyang nagpanatag

sa kalooban ng binata. Palihim naman

ang pagsulyap ni Padre Damaso sa

Tinyente na tila ba nagbabanta. Dahilan

upang tapusin ng Tinyente ang

pakikipag-usap nito kay Ibarra. Nang

malapit na ang hapunan, inanyayahan

ni Kapitan Tinong, sa pananghalian

kinabukasan si Ibarra. Si Kapitan

Tinong ay malapit na kaibigan ni

Kapitan Tiyago at kaibigan din ng

kanyang ama. Magalang na tumanggi

ang binata sapagkat patungo siya sa San

Diego sa araw na iyon.

Kabanata 3: Ang Hapunan

Nagtungo na ang mga panauhin

sa hapag-kainan. Kanya-kanyang kilos

at nararamdaman ang mga panauhin,

na kung panonoorin ay

maihahalintulad sa isang komedya. Si

Padre Sibyla ay nasisiyahan,

kabaligtaran naman ni Padre Damaso.

Ito ay walang pakundangang

nagdadabog at nataamaan tuloy ang

isang kadete. Hindi naman ito pinansin

ng Tinyente, bagkus ay masusing

pinagmamasdan ang kulot na buhok ni

Donya Victorina. Hindi tuloy nito

namalayan na natapakan na niya ang

kola ng saya nito, bagay na nakapag-

painis sa Donya. Ang ibang bisita

naman ay kanya- kanya ng usapan at

papuri sa masarap na handa ng

Kapitan. Sapagkat ang hapunang iyon

ay pagsalubong sa pagdating ni Ibarra,

karapat-dapat na siya ay maupo sa

kabisera. Pinagtalunan naman ng

dalawang Pari kung sino ang dapat

maupo sa kabilang dulo ng kabisera.

Ayon kay Padre Damaso, si Padre Sibyla

ang dapat maupo sapagkat siya ang kura

sa lugar na iyon. Sinalungat naman ito

ni Padre Sybila at kinatwiran nito na si

Padre Damaso ang padre kumpesor ng

pamilya ni Kapitan Tyago. Sa kalaunan,

inialok ni Padre Sybila ang upuan sa

Tinyente, na tinanggihan naman ng

huli. Inanyayahan naman ni Ibarra si

Kapitan Tyago ngunit magalang itong

tumanggi bilang nakaugalian. Nang

inihain na ang pagkain, hindi

sinasadyang napunta kay Padre Damaso

ang hindi masasarap na bahagi ng

manok; bagkus ay mga leeg at pakpak

ang laman ng kanyang tinola. Lalo itong

nag-alburuto sa mga pangyayari. Lingid

sa kaalaman ng pari, ang espesyal na

tinola ay para lamang kay Ibarra.

Kasabay ng kainan ang mahabang

usapan. Nagbahagi ang binata ng

kanyang buhay, tulad ng pag-aaral sa

Europa ng pitong taon, ang pagpunta sa

iba't ibang bansa at pag-aaral ng

kasaysayan at pag-unlad ng mga

bansang ito, ang pagsasalita ng ibang

wika, ang hindi paglimot sa kanyang

bayan sa kabila ng kaunlarang

namasdan sa ibang bansa, at ang ang

hindi pagkaka-alam sa tunay na dahilan

sa nangyari sa kanyang ama. Ang bagay

na ito naman ang nagkumpirma sa

hinala ng Tinyente na wala ngang alam

ang binata. Binanggit ni Ibarra na sa

kanyang mga bansang napuntahan,

iisang antas lamang ang kabuhayan,

pulitika at relihiyong tinatamasa ng

mga ito sapagkat pinahihintulutan ito

ng sarili nilang kalayaan at kakayanang

pamahalaan ang kanilang sariling

bansa. Binatikos naman ito ni Padre

Damaso at ininsulto ang binata na kahit

paslit ay kaya itong matutunan; at ang

kanyang pagpunta sa Europa ay

maliwanag na pag-aksaya ng salapi.

Magalang naman na tinanggap ni

Ibarra ang salita ng pari at binanggit na

lamang ang mga ala-ala niya na si

Padre Damaso ay karaniwan nang

kasalo sa kanilang hapag-kainan at

malapit na kaibigan ng kanyang ama.

Hindi naman nakakibo ang pari dahil

sa mga naging kaganapan sa pagitan

nila ng ama ni Ibarra. Maagang

nagpaalam si Ibarra ng gabing iyon,

kaya't hindi sila nagkita ni Maria Clara,

ang dalagang anak ni Kapitan Tyago.

Nagpatuloy naman ng pag-alipusta si

Padre Damaso sa binata. Isinulat naman

ni Ibarra sa pahayagan ng Estudios

Coloniales ang kanyang mga

obserbasyon sa gabing iyon.

Kabanata 4 - Erehe at Pilibustero

Nagpalakad-lakad si Ibarra sa

plasa ng Binondo at napagmasdan

nitong sa kabila ng matagal na panahon

na pangingibang bansa, wala man lang

pinagbago ang kanyang bayan. Kung

ano ang siya niyang iniwan, ay ito rin

ang kanyang natunghayan sa kanyang

pagbabalik. Mababakas na ala man lang

pinag-unlad ang bayang iyon. Habang

naglalakad ay nag-iisip din si Ibarra sa

sinapit ng ama. Sinundan siya ni

Tinyente upang kwentuhan ng tungkol

sa kanyang ama. Si Don Rafael ay isa sa

pinaka-mayaman sa bayan ng San

Diego, matulungin at maraming

nagmamahal. Sa kabila ng kanyang

kabaitan ay marami ring naiinggit dito,

kabilang na ang mga pari sa simbahan-

sa pangunguna ni Padre Damaso. Dahil

sa ganitong sitwasyon, minabuti ng Don

na hindi mangumpisal, bagay na lalong

ikinagalit ng mga pari. May isang

Kastila doon na walang kaalam-alam,

palaboy, at pinag-kakatuwaan ng lahat.

Hinirang ito ng Don bilang kulektor.

Isang araw, hindi nakapag-pigil ang

kolektor sa mga batang nagtatawa sa

kanya kaya't inakma niyang saktan ang

mga bata. Kumaripas ng takbo ang mga

bata at ng hindi niya maabutan,

binalibag niya ng baton at tinamaan

ang isa. Tumumba ang bata at walang

awang pinagsisipa ito ng artilyero.

Nakita ito ni Don Rafael at inawat niya

ang artilyero. Ayon sa mga sabi-sabi,

sinaktan ni Don Rafael ang Kastila

hanggang sa kakapalag nito ay tumama

ang ulo sa malaking bato. Tinulungan ni

Don Rafael ang bata, ang Kastila naman

ay sumuka ng dugo at natuluyang

mamatay. Nagkaroon ng imbestigasyon

ang mga guardia sibil, ikinulong si Don

Rafael at dito na naglabasan ang mga

lihim niyang kaaway. Kabilang sa mga

paratang sa kanya ang pagiging erehe at

pilibustero, pangangamkam ng lupain

at iba pang ilegal na paraan sa

pagpapayaman, ang pagbabasa ng El

Correo de Ultramar at iba pang

ipinagbabawal na babasahin, pagtatago

ng mga sulat at larawan mula sa isang

binitay na pari, pakikipagkaibigan at

pagkupkop sa mga tulisan at pagsusuot

ng Barong Tagalog. Ang dating mga

kaibigan ng Don ay nangawala at

tumalikod sa kanya. Tanging si Tinyente

Guevarra lamang ang naging kakampi

ni Don Rafael, sa kabila ng paniniwala

ng taong bayan na ang Tinyente ay

nasisiraan ng bait. Si Tinyente rin ang

humanap sa Kastilang abugado ayon na

rin sa pakiusap ni Don Rafael. Mahusay

ang abugadong ito ngunit nagsulputan

sa kung saan saan ang kanyang mga

kalaban hanggang ang kaso ay tumagal

at naging masalimuot. At ang masaklap

ay hindi pa man tapos ang paglilitis,

siya ay nakakulong na at nagdadanas

ng hirap sa loob ng rehas. Ang mga

pangyayaring ito, kasabay ng hirap na

nararanasan ay labis na nakaapekto sa

Don kung kayat ito ay nagkasakit.

Tuluyan na itong namatay sa loob ng

bilangguan at ni wala man lang

nakiramay na kapamilya o kaibigan.

Kabanata 5- Isang Tala sa Gabing

Madilim

Pumunta ng Maynila si Ibarra ng

araw na iyon at nanuluyan sa Fonda

deLala. Sa kanyang silid ay nagmuni-

muni ang binata tungkol sa sinapit ng

ama. Kalaunan ay napadako ang tingin

nito sa durunguwan, at sa kabila ng ilog

ay tanaw na tanaw niya ang

nagliliwanag na bahay ni Kapitan

Tyago. Tila bagat naririnig pa niya ang

kasayahan sa loob ng bahay, ang

kalansingan ng mga pinggan at

kubyertos at tugtog ng mga orkestra. Sa

gabing iyon sa bahay ni Kapitan Tyago

ay nagaganap uli ang isang kasiyahan.

Dumating ang nag-iisang anak nito na si

Maria Clara, kung kaya't sinalubong

siya ng kanyang mga kaibigan,

kababata, mga Kastila at paring

malalapit sa ama, mga Pilipino, Intsik,

at militar. Ang lahat ay nakatuon ang

paningin sa kagandahan ni Maria

Clara, na nakasuot ng isang

marangyang kasuotan at

napapalamutian ng alahas na

diyamante at ginto. Si Donya Victorina

naman ay matiyagang inaayos ang

buhok ng dalaga. Si Padre Salvi na

mahilig sa mga magagandang dilag ay

masayang masaya at kadaupang palad

niya ang mga dalaga roon. Lihim din

ang kanyang paghanga sa kagandahan

ni Maria Clara. Madaling nakatulog si

Ibarra ng gabing iyon, kabaligtaran

naman ni Padre Salvi na hindi dinalaw

ng antok sapagkat hindi mawala sa

kanyang isipan si Maria Clara.

Kabanata 6- Si Kapitan Tyago

Si Kapitan Tyago na ngayon ay

mahigit kumulang 35 taong gulang, ay

nag-iisang anak ng isang negosyante ng

asukal sa bayan ng Malabon. Hindi siya

pinag-aral ng kanyang ama bagkus ay

naging katulong at naturuan naman

siya ng isang paring dominiko. Itinuloy

niya ang pangangalakal ng mamatay

ang kanyang ama, nakilala si Pial Alba

mula sa bayan ng Sta. Cruz at sila ay

nagpakasal. Kapwa mahusay

magpalakad ng negosyo kaya't sila ay

natanyag bilang pinakamayaman kayat

sila ay nabibilang sa matataas na antas

ng lipunan. Si Kapitan Tyago ay

mailalarawan bilang isang magandang

lalaki, may morenong pangangatawan,

pandak, at bilugan ang mukha. Ang

kanyang hitsura ay sinira ng

pananabako at pag-nganga nito.

Naninilibihan siya bilang

gobernadorcillo, at kasama sa kanyang

paglilingkod ay ang hamakin ang mga

Pilipino at hayaan ang mga Kastila sa

ganitong gawain. Itinuturing din ng

Kapitan na siya ay isa nang Kastila, at

ang mga Pilipino ay Indio. Sa

paniniwala ng Kapitan, ang mga Kastila

ay mararangal at karapat-dapat pag-

ukulan ng paggalang at pagpapahalaga.

Kaibigan siya ng lahat ng mga may

kapangyarihan, lalong lalo na ang mga

pari. Kung kaya't hindi mawawala ang

kanyang pangalan sa misa at padasal

para bilhin ang langit. Nabibili niya ang

kabanalan at mga santo na kanyang

maibigan. Ang kanyang silid ay punong-

puno ng mga dinadasalang katulad nina

Sta, Lucia, San Pascual Bailon, San

Antonio De Padua, San Francisco De

Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto.

Domingo, Hesukristo at ang larawan ng

Banal na Mag-anak (Hesus, Maria at

Hosep). Sa pagnenegosyo ni Kapitan

Tyago ay nakabili siya ng maraming

ari-arian, kabilang na dito ang pagbili

ng lupain sa San Diego. Ito ang naging

daan upang makilala nila ang kura

doon na si Padre Damaso at ang

pinakamayaman sa bayang iyon na si

Don Rafael Ibarra. Sa kabila ng

magandang buhay na tinatamasa ng

mag-asawa, sa loob ng anim na taon ay

hindi pa sila nagkaka-anak sa kabila ng

walang humpay nilang pamamanata.

Pinayuhan sila ni Padre Damaso na

mamanata sila sa Obando at magsayaw

si Pia Alba sa kapistahan ng San Pascual

Bailon at Sta. Clara sa Nuestra Senora

De Salambao. Makalipas ang kaunting

panahon ay nagdalantao nga si Pia

Alba, (sa panghahalay na rin ni Padre

Damaso bagamat ang katotohanang ito

ay nailantad sa kalaunan). Ngunit ang

babae ay naging masasakitin at

tuluyang namatay pagkatapos ito ay

manganak. Pinangalanang Maria Clara

ang bata at kinalinga ni Tiya Isabel.

Binusog din siya ng pagmamahal nina

Kapitan Tyago at mga prayle. Lumaking

magkababata sina Ibarra at Maria

Clara, pati na rin ng kanilang mga

kaibigan. Ipinasok ng kanyang ama

mula sa udyok ng mga pari si Maria

Clara sa kumbento ng Sta Catalina ng ito

ay maging katorse anyos. Pumunta

naman si Ibarra sa Europa upang mag-

aral ng pagka-medisina. Si Kapitan

Tyago at Don Rafael ay nagkasundong

ipakasal ang dalawa sa takdang

panahon, bagay na indi naman

tinutulan ng dalawa sapagkat sila ay

nag-iibigan.

Kabanata 7- Suyuan sa Asotea

Maaga pa lamang ng araw na

iyon ay nakapagsimba na sina Maria at

Tiya Isabel. Pagkatapos mag-almusal

ang mag-anak ay nagkanya-kanya na

siya ng gawain. Si Tiya Isabel ay

naglinis ng bahay dahil sa mga kalat

bunga ng hapunan ng nakaraang gabi.

Nagbuklat naman ng mga kasulatan

tungkol sa kabuhayan si Kapitan Tyago.

Si Maria Clara ay nanahi habang

kausap din ang ama upang malibang

ang sarili sapagkat ngayon ang araw ng

kanilang pagkikita ni Ibarra, at siya ay

hindi mapakali sa pananabik na

masilayan ang kanyang sinisinta.

Napagpasyahan na siya ay

magbakasyon sa San Diego sapagkat

nalalapit na ang pista doon. Pamaya-

maya ay dumating na si Ibarra at hindi

maikakailang nataranta ang dalaga.

Pumasok pa ito sa silid at tinulungan

naman siya ni Tiya Isabel na ayusin ang

sarili. Lumabas rin ito at nagkita ang

dalawa sa bulwagan. Nagtama ang

kanilang paningin at kapwa nagkaroon

ng kaligayahan sa kanilang mga mata.

Nagtungo sila sa Asotea upang makapag-

sarili at makaiwas na rin sa alikabok na

likha ng pagwawalis ni Tiya Isabel.

Masinsinang nag-usap ang dalawa

tungkol sa kanilang nararamdaman, sa

kanilang mga sinumpaan sa isa't-isa, sa

kanilang kamusmusan, sa kanilang

naging tampuhan at mabilis na

pagbabati. Kapwa itinago ng dalawa

ang mga ala-ala at bagay na ibinigay

nila sa isa't-isa: ang dahon ng sambong

na inilagay ni Maria Clara sa sumbrero

ni Ibarra upang hindi ito mainitan, at

ang sulat ni Ibarra kay Maria bago ito

tumulak papuntang Europa. Binasa ito

ni Maria Clara sa katipan. Kabilang sa

sulat ang layunin ni Don Rafael na pag-

aralin si Ibarra sa malayong lugar

upang makapaglingkod ng mataas na

kalidad sa bayang sinilangan. Handa

rin itong magtiis na mawalay sa anak

upang sa bandang huli ay maibigay nito

sa bayan ang kanyang hangarin. Dito

natigilan si Ibarra dahil naalala nito na

bukas ay undas at marami siyang

kailangang gawain. Nagpaalam na ang

binata at pinagbilinan ni Kapitan Tyago

si Ibarra na sabihin sa kanyang

katiwala na sila ay magbabakasyon

doon. Hindi naman mapigilan ni Maria

na maluha dahil sa pangungulila kay

Ibarra, kaya't sinabihan siya ng

kanyang ama na ipagtulos si Ibarra ng

dalawang kandila at ialay sa santo ng

manlalakbay.”

Kabanata 9-Mga Suliranin Tungkol

sa Bayan

Nakatakdang kuhanin ni Maria

Clara ang kanyang kagamitan sa

kumbento ng araw na iyon. Hinihintay

na lamang siya ni Tiya Isabel sa

karwahe upang tuluyan na silang

makaalis ng siya namang pagdating ni

Padre Damaso. Nalaman ng huli ang

kanilang pakay sa pag-alis at ito ay

hindi minabuti ng pari. Bubulong

bulong ito na umakyat papunta sa

bahay ng Kapitan. Sinalubong siya ng

Kapitan at inabot nito ang kamay upang

magmano ngunit tinanggihan ito ng

Pari. Bagkus ay sinabi kaagad nito na

ang pakay niya ay makausap ng

sarilinan ang kapitan. Dito ay sinabi

niya na hindi dapat maglihim ng kahit

ano pa man sa kanya si Kapitan

sapagkat siya ang pangalawang ama ni

Maria Clara. Dapat na ring itigil ang

pakikipagmabutihan ng dalaga sa

binatang si Ibarra. Sinabihan din nito

na and Kapitan na hindi siya dapat

maghangad ng kabutihan para sa

kanyang mga kaaway. Nakumbinsi ng

pari ang kapitan kaya't pagka-alis ng

nito, pinatay ng Kapitan ang mga

kandilang itinulos ni Maria Clara para

sa paglalakbay ni Ibarra pauwi sa

bayan ng San Diego. Sa kabilang dako,

nagtungo naman si Padre Sybila sa

kumbento ng Dominikano sa Puerta de

Isabel II. Dinalaw niya ang matandang

pari na may matinding sakit. Ibinalita

niya dito ang mga nakaraang

kaganapan, katulad ng pang-aaway na

ginawa ni Padre Damaso sa bahay ni

Kapitan Tyago. at ang pagpanig ng

Tinyente diumano sa kapitan-heneral at

pakikipag-alyansa kay Padre Damaso.

Nakipagpalitan din ng saloobin ang

matandang maysakit, at dito ay sinabi

niya na ang pagtaas ng buwis ang

dahilan ng pagkaubos nang kanilang

mga kayamanan. Natututo na rin aniya

ang mga Pilipino sa paghawak ng ari-

arian.

Kabanata 10- Ang San Diego

Ang San Diego ay isang

maalamat na bayan sa Pilipinas,

matatagpuan sa baybayin ng lawa at

may malalawak na kabukiran. Ang

ikinabubuhay ng mga tao sa bayan na

ito ay pagsasaka at dahil sa kakulangan

sa edukasyon at kaalaman sa

pagnenegosyo, nalalamangan sila ng

mga dayuhang tsino. Kung

pagmamasdan ang buong bayan mula

sa ituktok ng simbahan, kapansin

pansin dito ang isang gubat na nasa

kalagitnaan ng kabukiran. Katulad ng

ibang bayan sa Pilipinas,

pinamumunuan ito ng simbahan at

sunud-sunuran lamang ang pamahalaan

dito. Si Padre Damaso ang kura paroko

sa simbahan na iyon bago ito mailipat

sa ibang bayan dahil sa ginawa nito kay

Don Rafael Ibarra. Iilan lamang ang

may mataas na tungkulin at kinikilala

sa bayang iyon, ang mga Kastila at ilang

mayayamang Pilipino. Ayon sa alamat,

may isang matandang Kastila ang

dumating sa bayan ng San Diego,

matatas magtagalog at malalalim ang

mga mata. Bumili siya ng gubat sa pook

na iyon at pinambayad ang kanyang

mga ari-arian tulad ng damit, alahas at

salapi. Hindi nagtagal ay natagpuan ang

matanda na nakabitin sa puno ng isang

balete. Ang pangyayaring ito ay naging

sanhi ng pagkatakot ng mga tao doon

kaya't sinunog ng ilan ang mga damit ng

matanda at itinapon naman ang

kanyang mga alahas sa ilog. Kalaunan,

dumating ang anak ng matanda na

nagngangalang Saturnino. Pinagsikapan

nitong sinupin ang mga naiwang ari-

arian ng ama at nakapag-asawa ng

isang taga-Maynila. Dito rin sila

nanirahan sa San Diego at nagkaroon

ng isang supling, si Don Rafael na siya

namang ama ni Ibarra. Si Don Rafael ay

kinagiliwan ng mga magsasaka at dahil

sa pagsusumikap nito, ang San Diego ay

naging bayan mula sa pagiging nayon.

Kalaunan, ang pamumunong ito ni Don

Rafael ay naging ugat ng inggit at galit

sa ilan niyang mga kaibigan.

Kabanata 11- Ang mga

Makapangyarihan

Mabibilang lamang ang mga tao

na kinikilalang makapangyarihan o

casique sa bayan ng San Diego. Katulad

ito ng Roma at Italya sa mahigpit na

agawan sa kapangyarihan sa

pamumuno sa bayan. Hindi kabilang

dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at

ilang namumuno sa pamahalaan.

Bagamat si Don Rafael ang

pinakamayaman sa bayan, ang

iginagalang ng lahat at

pinagkakautangan ng marami, hindi pa

rin siya ang nagmamay-ari ng

kapangyarihan sa bayang iyon. Si

Kapitan Tyago na may mga ari-arian

din at kabilang sa mataas na antas ng

lipunan, sinasalubong ng banda ng

musiko, at pinagsisilbihan ng

masasarap na pagkain ay walang

posisyon sa lipon ng mga

makapangyarihan. Ang posisyon naman

sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo

o kapitan sa bayan ay mabibili sa

halagang P5,000 at madalas pa na

kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba

talaga ang makapangyarihan sa San

Diego? Walang iba kundi ang kura

paroko sa simbahan at ang Alperes na

siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang

kura paroko na si Padre Bernardo Salvi,

ang batang pransiskano na mukhang

masasakitin at siyang pumalit kay

Padre Damaso. Higit na may kabaitan

ito kumpara kay Padre Damaso, kung

meron mang naging kabaitan ang huli.

Ang Alperes naman ay lasinggero,

mapambugbog sa asawa at malupit sa

kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa

ito ng Pilipina, si Donya Consolacion, na

mahilig magkolorete sa mukha. Dahil sa

agawang ito sa kapangyarihan ng

dalawang Kastila, natural lamang na

may palihim na hidwaang nagaganap.

Ngunit sa publikong lugar ay

ipinapakita ng dalawa ang kanilang

pakunwaring pagkakasunduan.

Buod ng

Kabanata 12- Araw ng mga Patay

Ang sementeryo ng San Diego ay

matatagpuna sa isang malawak na

palayan at nababakuran ng lumang

pader at kawayan. Masukal ang libingan

at may malaking krus na nakatirik sa

kalagitnaan. Makipot ang daan patungo

sa sementeryo, maputik kapag tag-ulan

at maalikabok naman kung tag-araw.

Isang napakalakas na ulan ang bumuhos

ng gabing iyon, at dalawang tao ang

abalang-abala sa paghuhukay sa isang

bahagi ng sementeryo. Ang isa ay

batikang sepulturero at ang kanyang

katulong ay bago at hindi mapakali sa

kanilang ginagawa. Hindi nito maitago

ang pandidiri at kinakalaban ang

pagbaliktad ng sikmura sa pagdura at

paghitit ng sigarilyo. Sinaway ng

batikang sepulturero ang kanyang

kasama sa pagrereklamo nito at

pinagpatuloy ang paghuhukay hanggang

sa maiahon ang bangkay. Sariwa pa

kasi ang bangkay na kanilang

hinuhukay, sapagkat dalawampung

araw pa lamang itong naililibing mula

ng mamatay. Sinusunod nila ang pinag-

utos ni Padre Garrote, na walang iba

kundi si Padre Damaso, ang kura paroko

ng panahong iyon; na ilipat ang

bangkay sa libingan ng mga Intsik.

Ngunit dahil sa kabigatan ng bangkay at

sa malakas na buhos ng ulan, minarapat

na lamang nila na itapong ito sa lawa.

Mabibilang lamang ang mga tao na

kinikilalang makapangyarihan o

casique sa bayan ng San Diego. Katulad

ito ng Roma at Italya sa mahigpit na

agawan sa kapangyarihan sa

pamumuno sa bayan. Hindi kabilang

dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at

ilang namumuno sa pamahalaan.

Bagamat si Don Rafael ang

pinakamayaman sa bayan, ang

iginagalang ng lahat at

pinagkakautangan ng marami, hindi pa

rin siya ang nagmamay-ari ng

kapangyarihan sa bayang iyon. Si

Kapitan Tyago na may mga ari-arian

din at kabilang sa mataas na antas ng

lipunan, sinasalubong ng banda ng

musiko, at pinagsisilbihan ng

masasarap na pagkain ay walang

posisyon sa lipon ng mga

makapangyarihan. Ang posisyon naman

sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo

o kapitan sa bayan ay mabibili sa

halagang P5,000 at madalas pa na

kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba

talaga ang makapangyarihan sa San

Diego? Walang iba kundi ang kura

paroko sa simbahan at ang Alperes na

siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang

kura paroko na si Padre Bernardo Salvi,

ang batang pransiskano na mukhang

masasakitin at siyang pumalit kay

Padre Damaso. Higit na may kabaitan

ito kumpara kay Padre Damaso, kung

meron mang naging kabaitan ang huli.

Ang Alperes naman ay lasinggero,

mapambugbog sa asawa at malupit sa

kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa

ito ng Pilipina, si Donya Consolacion, na

mahilig magkolorete sa mukha. Dahil sa

agawang ito sa kapangyarihan ng

dalawang Kastila, natural lamang na

may palihim na hidwaang nagaganap.

Ngunit sa publikong lugar ay

ipinapakita ng dalawa ang kanilang

pakunwaring pagkakasunduan.

Kabanata 13 - Mga Babala ng Bagyo

Dumating si Ibarra sa San Diego

at kaagad na nagtungo sa sementaryo

kasama ang kanilang matandang

katiwala. Agad nitong hinanap ang

puntod ng ama na si Don Rafael. Ayon

sa kanyang katiwala, ang libingan ay

tinamnan niya ng mga bulaklak ng

adelpa at sampaga. Nasalubong nina

Ibarra ang sepulturero at tinanong nila

ito ang libingan ng kanyang ama.

Pinagtapat naman ng sepulturero na

itinapon ang bangkay sa lawa dahil sa

kabigatan nito at hindi na nailibing sa

libingan ng mga Intsik, ang bagay na

pinag-utos ng kura paroko. Higit na

ikinasindak ito ni Ibarra at ang

matandang katiwala ay napaiyak sa

narinig. Sa matinding galit at poot ay

iniwan ni Ibarra ang kausap at ng

makasalubong niya si Pari Salvi ay

hindi nito napigilang daluhungin ang

pari. Humingi ng paliwanag si Ibarra sa

pari kung bakit nagawa nitong

lapastanganin ang bangkay ng kanyang

ama. Ipinaalam naman ng huli na ang

may kagagawan niyon ay si Padre

Damaso.

Kabanata 14 - Si Tasyo, ang Baliw o

ang Pilosopo

Nang araw na iyon ay dumalaw

din sa libingan si Pilosopo Tasyo upang

hanapin ang puntod ng kanyang asawa.

Si Don Anastacio ay kilala sa bansag na

Pilosopo Tasyo, kilala ng lahat ng tao sa

San Diego sa kakaiba nitong

personalidad. Lagi itong laman ng

lansangan at lakad ng lakad. Marami

rin itong sinasabing pananaw tungkol

sa pulitika at lipunan, bagay na hindi

nauunawaan ng karamihan kayat

tinawag nila itong baliw. Matalino ang

matanda at matalinghaga kung

manalita. Galing siya sa isang

mayamang pamilya at nag-aral ito sa

unibersidad ng San Jose. Pinahinto ito

ng kanyang ina sa pag-aaral sa

paniniwalang ang katalinuhan nito ang

magiging dahilan upang makalimutan

ang Diyos. Minarapat din ng kanyang

ina na mag-pari na lamang ang binata,

bagay ni sinuway naman ng Pilosopo at

bagkus ay nag-asawa na lamang.

Pagkalipas ng isang taon ay nabiyudo

ang Pilosopo at sa halip na mag-

asawang muli ay inilaan na lamang sa

pagbabasa ng mga aklat hanggang sa

mapabayaan na nito ang minanang

kabuhayan mula sa kanyang ina.

Kapansin pansin ang kakaibang

kasiyahan sa mukha ni Pilosopo Tasyo

sa kabila ng papadating na unos at

pagguhit ng matatalim na kidlat sa

kalangitan. Matalinghaga rin ang

kanyang sagot sa mga taong nagtataka

sa kanyang reaksyon, na ang bayo ang

siyang lilipol sa mga tao at hangad niya

ang pagkakaroon ng delubyo na siyang

lilinis sa sanlibutan. Suhestyon din niya

sa kapitan ang pagbili ng tagahuli ng

kidlat imbes na mga paputok at kwitis.

Hindi rin nito sinang-ayunan ang

pagpapatugtog ng mga batingaw

sapagkat mapanganib ito kapag

kumukulog. Pinagtawanan naman siya

ng bawat makarinig. Tumuloy naman

ang Pilosopo sa simbahan at doon ay

naabutan niya ang dalawang bata at

sinabihan niya ito na kung maari ay

umuwi sila sa kanilang ina dahil ang

huli ay naghanda ng isang espesyal na

hapunan. Bagay na bagamat natuwa

ang mga bata ay tumanggi ang mga ito

dahil na rin sa tungkulin sa simbahan.

Patuloy na naglakad lakad si Tasyo

hanggang sa makarating sa bahay ni

Don Filipo at Aling Doray. Napag-

usapan nila ang pagdating ni Ibarra sa

bayan at nabanggit ng Pilosopo na

naramdaman niya ang paghihinagpis ni

Ibarra ng malaman ang sinapit ng

kanyang ama. Sinabi rin nito na isa

siya sa anim na taong nakipaglibing sa

ama nito. Napadako ang kanilang

usapan patungkol sa purgatoryo, isang

bagay na hindi pinaniniwalaan ng

Pilosopo at pinaniniwalaan naman ng

marami. Hindi man siya naniniwala

dito ay nirerespeto naman niya ang

pananaw ng relihiyon na ito ay gabay

upang ang tao ay mabuhay ng malinis.

Kalaunan ay nagpaalam na ang

matanda at masiglang masiglang

lumakad palayo sa gitna ng matatalim

na kidlat at dumadagundong na kulog.

Kabanata 15- Ang Mga Sakristan

Ang dalawang sakristan ay sina

Crispin at Basilio, mga anak ni Sisa at

siyang kausap ni Pilosopo Tasyo sa

simbahan. Hinabilin ng huli ang

inihandang hapunan ng kanilang ina.

May matinding suliraning hinaharap

ang dalawang musmos at ito ay lubos

na nagdudulot ng kawalang pag-asa sa

magkapatid, lalo na kay Crispin, ang

nakababata sa dalawa. Pinagbintangan

kasi siya ng Pari na nagnakaw ng

dalawang onsa o halagang P32.00. Ang

sahod lamang nila ay dalawang piso sa

isang buwan, kung kayat hindi niya

mababayaran ang nawawalang salapi,

at ang pataw na multa ng tatlong beses.

Hiniling nito sa kanyang kuya na

tulungan siyang bayaran ang

ibinibintang sa kanya ng pari, bagay

naman na tinutulan ni Basilio dahil na

rin sa kailangan niya itong ibigay sa

kanilang ina upang may makain.

Nahiling tuloy ni Crispin na mabuti

pang lahat sila ay magkasakit. Nangulila

din ang bata sa kanyang ina, na kung

ito ay kapiling nila tiyak niyang

ipagtatanggol sila nito sa kalupitan ng

mga pari. Naisip rin niya na mabuti pa

nga ay ninakaw na lang niya ang

nawawalang pera at ng sa gayon ay

maibabalik pa niya ito at mamatay man

siya sa palo ay may maiiwan naman

siya sa kanyang ina at kapatid. Nag-

aalala naman si Basilio sa galit ng ina

kapag nalaman nito na

napagbintangang magnanakaw ang

kanyang kapatid. Buo naman ang tiwala

ni Crispin na hindi maniniwala ang

kanilang ina na ginawa niya iyon, dahil

ipapakita niya ang maraming latay sa

buo niyang katawan dahil sa palo ng

kura, pati ang bulsa niyang butas.

Sasabihin rin niya na ang tangi niyang

pera ay isang kuwalta lamang na

aginaldo sa kanya noong nakaraang

pasko, at pati ito ay pinag-interesan ng

ganid na prayle. Bukod sa mga palong

tinatamo ni Crispin, gutom na gutom na

rin siya sapagkat hindi na siya

pinapakain mula ng siya ay

pagbintangan. Patuloy na nag-uusap

ang magkapatid tungkol sa kanilang

kalagayan at hindi nila namalayan ang

pagpanhik ng sakristan mayor. Narinig

nito ang kanilang pag-uusap at

nagpupuyos ito sa galit. Pinagmulta

niya si Basilio dahil daw sa salang

maling pagpapatugtog nito sa kampana.

Sinabi naman nito kay Crispin na hindi

siya makakauwi hanggat hindi niya

ibinabalik ang ninakaw na salapi.

Tinangkang mangatwiran ni Basilio,

bagay na nakapagpahamak pa sa kanya

sapagkat hindi siya papauwiin hangang

hindi ika-sampu ng gabi. Ang desisyon

ng sakristan ay lubhang mapanganib

para kay Basilio sapagkat mahigpit na

ipinapatupad ng guwardiya sibil na

bawal ng maglakad ang sinuman bago

sumapit ang ika-siyam ng gabi.

Pagkasabi nito ay kinaladkad na ng

sakristan si Crispin at hindi na

magawang makiusap ni Basilio sa

pangamba at awa sa kapatid. Dinig na

dinig nito ang pagpapalahaw at daing

ng kapatid dahil sa sakit na

nararamdaman. Wala siyang magawa

kundi ang matulala at balutin ng

matinding paghihinagpis, awa, at

kawalang pag-asa na may magawa siya

para tulungan at baguhin ang kalagayan

ng kapatid. Sa kabila ng kamusmusan ng

kaisipan ay tumindi ang pagnanais na

makapag-araro sa bukid upang maka-

alis sa kalupitan ng simbahan. Kasabay

ng pagtila ng ulan ay ang

pagpapatihulog ni Basilio mula sa

bintana ng kampanaryo gamit ang lubid

ng kampana.

Kabanata 16- Si Sisa

Sa isang maliit na dampa sa

labas ng bayan ay abalang abala si Sisa,

ang butihing ina nila Crispin at Basilio.

Makikitang salat na salat siya sa

kabuhayan, at ang likas na ganda nito

ay pinatanda ng panahon at pagdurusa.

Nakapag-asawa siya ng isang lalaking

walang idinulot sa kanya kundi

dalamhati. Gabi gabi itong nagsusugal,

iresponsable, tamad, at nagpapalaboy

laboy sa lansangan. Wala itong

pakialam sa buhay nilang mag-iina,

bagkus ay nakukuha pa siya nitong

bugbugin kapag ito ay umuuwi. Si Sisa

naman ay patuloy na tinitiis na lamang

ang ugali ng kanyang asawa at patuloy

pa rin niya itong minamahal na animoy

ay diyos. Naghanda ng masarap na

hapunan si Sisa para sa kanyang mga

anak. Bagay na hindi nila madalas

matikman sa kanilang buhay. Inihain

niya ang paborito ng mga bata: tuyong

tawilis at sariwang kamatis para kay

Crispin; at tapang baboy-damo at isang

hita ng patong bundok naman para kay

Basilio, mula sa kagandahang loob ni

Pilosopo Tasyo. Sa kasamaang palad,

ang naunang dumating ay ang kanyang

asawa na walang pakundangang inubos

ang inihain niya para sa kanyang mga

anak. Hindi man lang nito itinanong

ang kalagayan nilang mag-iina at

bagkus ay inihabilin pa na bigyan siya

ng kwarta mula sa kita ng dalawang

bata. Walang nagawa ang martir na si

Sisa kundi maghinagpis sa pag-ala-ala

na wala na ang masarap na hapunan na

inihanda niya para sa kanyang mga

anghel. Nagluto siyang muli upang kahit

papaano ay may makain ang mga bata

pagdating nito mula sa simbahan.

Makalipas ang matagal na sandali at

pagkainip sa paghihintay ay nakarinig

siya ng malalakas na tawag mula kay

Basilio.

Kabanata 17- Si Basilio

Duguan si Basilio nang dumating

ito sa kanilang tahanan. Pinagtapat nito

sa Ina na siya ay hinabol ng mga

gwardiya sibil at nadaplisan ng bala sa

ulo. Hindi nito nagawang huminto sa

paglalakad sa takot na ikulong at

paglinisin sa kuwartel. Sinabi rin nito

sa ina na sabihing nahulog na lamang

siya sa puno kaysa ipagtapat ang tunay

na nangyari. Napag-alaman din ni Sisa

na napag-bintangan si Crispin na

nagnakaw ng dalawang onsa, at

nabaghan ang puso ni Sisa dahil sa awa

sa kanyang anak. Lingid sa kanyang

kaalaman ang mga parusang tinatamasa

ni Crispin sa kamay ng Sakristan.

Nawalan naman ng gana si Basilio na

kumain at bagkus ay nag-alala ng todo

sa kanyang ina ng malaman nito na

dumating ang kanyang ama. Alam kasi

nito ang pambubugbog na ginagawa ng

ama sa kanyang ina. Sa hinagpis at galit

ni Basilio ay naisambulat nito na

mabuti pang mawala na ang kanyang

ama at mabuhay silang tatlo na lamang.

Sa ganitong kalagayan ay mabubuhay

pa sila ng maayos, na siya namang

pinagdamdam ni Sisa. Para sa kanya, sa

kabila ng ugali ng kanyang asawa ay

mamarapatin pa rin niyang

magkakasama silang lahat. Nakatulugan

ni Basilio ang kanyang mga alalahanin

at pagod. Binangungot ito sa

kalagitnaan ng tulog sapagkat nakita

niya sa kanyang panaginip ang

pambubugbog ng kura at sakristan

mayor kay Crispin. Pinalo nila ng

yantok si Crispin sa ulo hanggang ito ay

duguang humandusay sa lapag. Nagising

si Basilio sa yugyog ng kanyang ina, at

pinagtapat na lamang niya ang

pangarap niya para sa kanyang ina at

kapatid. Nais niyang huminto na sa

pagsasakristan kasama ni Crispin,

magpapastol siya ng baka at kalabaw na

pag-aari ni Ibarra, at pagsapit niya ng

edad na kaya na niyang mag-araro sa

bukid, siya ay hihiling ng kapirasong

lupa para sakahin. Pauunlarin niya ang

sakang iyon hanggang sa umunlad ang

kanilang buhay. Pag-aaralin din niya si

Crispin kay Pilosopo Tasyo at ang

kanyang ina ay hihinto na sa pananahi.

Bagamat nagpakita ng pagkatuwa ang

kanyang ina, lihim naman itong

nasasaktan dahil hindi na sinama ni

Basilio ang kanyang ama sa mga plano

nito.

Kabanata 18- Mga Kaluluwang

Naghihirap

Si Padre Salvi ay matamlay na

nagdaos ng misa ng araw na iyon. Abala

ang mga matatanda sa bayan tungkol sa

nalalapit na kapistahan habang

naghihintay na makausap ang Padre.

Nais nilang malaman kung sino ang

magmimisa, kung si Padre Damaso ba or

si Padre Martin o ang coordinator?

Napag-usapan ng mga matatanda ang

tungkol sa pagbili ng indulgencia para

sa kaligtasan ng mga namatay na

kaanak na patuloy na nagdurusa sa

purgatoryo. Ang isang indulgencia ay

katumbas ng mahigit isang libong taon

na kaligtasan mula sa pagdurusa sa

purgatoryo. Sa kanilang pagpapalitan ng

kuro-kuro ay hindi nila namalayan ang

pagdating ni Sisa. May dalang handog si

Sisa para sa mga prayle. Nag-ani siya ng

mga sariwang gulay mula sa kanyang

mga tanim at pako na paborito ng kura.

Tumuloy na si Sisa sa kusina ng

kumbento upang iayos ang kanyang

mga dala. Hindi man lamang siya

pinansin ng mga sakristan at mga

tauhan sa kumbento. Sa huli ay

nakausap ni Sisa ang tagapagluto.

Napag-alaman niya na maysakit ang

pari at hindi niya ito makakausap.

Nagimbal din siya sa nalaman na si

Crispin ay tumakas kasama ng kanyang

isa pang anak pagkatapos nitong

magnakaw ng dalawang onsa. Alam na

ito ng mga gwardiya sibil at

kasalukuyan itong papunta sa kanilang

bahay upang hulihin ang kanyang mga

anak. Tinuya rin siya nito na hindi niya

naturuan ng kabutihang asal ang

magkapatid at higit sa lahat ay

nagmana ang mga ito sa kanyang

walang kwentang asawa.

Kabanata 19-Mga Suliranin ng Isang

Guro

Nagkita sa tabi ng lawa si Ibarra

at ang guro sa San Diego. Itinuro ng huli

kung saan naitapon ang bangkay ng

kanyang ama at isa si Tinyente

Guevarra sa iilang nakipaglibing.

Isinalaysay ng butihing guro ang

ginawang pagtulong ni Don Rafael sa

ikauunlad ng edukasyon at naitulong

nito sa kanyang kapakanan. Si Don

Rafael kasi ang tumustos sa kanyang

mga pangangailangan sa pagtuturo

nuong siya ay nagsisimula pa lamang.

Naisalaysay ng guro ang mga suliraning

kinakaharap ng San Diego tungkol sa

edukasyon. Isa na dito ang kawalang ng

panggastos para sa mga kagamitan sa

pag-aaral, ang kawalan ng silid aralan

na akma upang makapag-aral ng

walang balakid ang mga bata, ang

kakaibang pananaw ng mga pari sa

paraan ng pagtuturo, ang mga

patakaran ng simbahan tungkol sa

nilalaman ng kanyang mga aralin, at

ang kawalan ng pagkakaisa ng mga

magulang ng mag-aaral at ng mga taong

may katungkulan. Ang mga libro ay

nasusulat sa Kastila at kahit anong tyaga

ng guro na iaral sa kanyang mga

estudyante ang nilalaman ng babasahin,

pilit itong pinanghihimasukan ni Padre

Damaso. Madalas din itong mamalo at

pagmumurahin ang mga bata kapag

nakarinig ito ng ingay mula sa tapat ng

kwadra, kung saan nag-aaral ang mga

bata dahil nga sa walang silid-aralan.

Ang mga magulang naman ay

pinapanigan ang mga pari tungkol sa

pagpalo bilang epektibong paraan ng

pagdedesiplina at pagtuturo. Ang

pakikialam ng Pari, at ang maraming

mga balakid sa pagtuturo ang naging

sanhi upang magkasakit ang guro. At

nang siya ay bumalik upang magturong

muli, higit pang nabawasan ang bilang

ng kanyang mga mag-aaral. Laking

pasasalamat niya ng hindi na si Padre

Damaso ang kura sa San Diego, kayat

minabuti niyang iangkop ang nilalaman

ng mga aralin sa kalagayan ng kanyang

mga mag-aaral. Bagamat nagkaroon

siya ng kalayaan para iangkop ang

kanyang mga aralin, higit pa ring

pinahalagahan ng simbahan ang

pagtuturo tungkol sa relihiyon. Sa mga

binanggit na ito ng guro, nangako

naman si Ibarra na gagawin ang

kanyang makakaya upang matulungan

ang guro at maiangat ang kalagayan ng

edukasyon sa bayan. Kanya itong

babanggitin sa araw ng pulong sa

paanyaya ni Tinyente Mayor.

Kabanata 20 – Ang Pulong sa

Tribunal
Ang tribunal ang tanging

bulwagan na nagsisilbing lugar para sa

pagpupulong at pag-uusap ng mga

makapangyarihan at mayayaman sa

bayan. Panauhin noong araw na iyon

sina Ibarra at ang guro. Nahahati ang

mga nasa pulong sa dalawang

kinatawan o lapian: ang conserbador

na siyang pangkat ng mga matatanda na

pinamumunuan ng Kabesa at ang

liberal na binubuo naman ng mga

kabataan sa pamumuno ni Don Filipo.

Ang mga paksa ng pagpupulong na iyon

ay tungkol sa gaganaping kapistahan

labing-isang araw mula sa araw na

iyon, mga programa at aktibidad na

gagawin para sa pista, at ang pagtatayo

ng paaralan para sa bayan. Sinamantala

ng mga mayayaman sa bayan ang

pulong na iyon upang

makapagtalumpati kahit na walang

katuturan ang ibang mga pinagsasabi.

Katulad na lamang ni Kapitan Basilyo

na nakalaban ni Don Rafael. Sinalungat

naman ito ni Don Filipo na

nagmungkahi na bawat gawain ay dapat

may talaan ng mga gastos. Dapat din

magpagawa ng isang malaking

tanghalan sa plasa at magtanghal ng

palatuntunan tulad ng komedya sa loob

ng isang linggo. Binanggit din ni Don

Filipo ang pagkakaroon din ng paputok

upang maging lalong kasiya siya ang

pista. Hindi naman lahat ay sumang-

ayon sa kanyang mungkahi. Nagbigay

naman ng panukala ang Kabesa na

nagsabing marapat na tipirin ang

pagdiriwang, dapay ay wala na ring

paputok at ang mga gaganap sa

programa ay dapat mga taal na taga San

Diego. Ang sentro din ng pagtatanghal

ay dapat mga sariling ugaling Pilipino.

Walang bisa ang mga panukalang

inihandog ng magkabilang pangkat

sapagkat nakapagdesisyon na ang kura

tungkol sa pista. Ang mga gagawin ay

anim na prusisyon, tatlong sermon,

tatlong misa mayor at isang komedya.

Kabanata 21 – Mga Pagdurusa ni

Sisa
Sa narinig mula sa kusinero ay

kumaripas ng takbo si Sisa pauwi sa

kanilang bahay. Hindi mawala sa

kanyang isipan ang mga pangitain na

dadamputin ng mga gwardiya sibil ang

kanyang mga anak at ang bintang na

pagnanakaw ng salapi ng dalawang

bata. Namataan niya ang mga gwardya

sibil na papalayo sa kanilang bahay,

bagay na nakagaan sa kanyang takot

sapagkat hindi nito kasama ang

kanyang mga anak. Nang magpang-abot

sila ng gwadiya sibil sa daan, pilit

siyang pinaamin na ilabas ang

dalawang onsang ninakaw ng kanyang

mga anak. Bingi ang mga gwardiya sibil

sa kanyang pagmamakaawa at

pangangatwiran kung kaya't kinaladkad

siya ng mga ito papuntang kwartel.

Hiyang- hiya si Sisa habang

kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa

harap ng taong-bayan, lalo na ng sa

oras na iyon ay natapat na tapos na ang

misa at ang mga tao ay kasalukuyang

lumalabas ng simbahan. Lahat ay

napapatigil sa nagaganap na eksena sa

lansangan at walang magawa si Sisa

kundi panghinaan ng loob at mag-iiyak.

Pagdating sa kwartel ay inihagis siya ng

mga ito at nagsumiksik na lamang siya

sa isang sulok. Bingi ang lahat sa

kanyang pakiusap at pagmamakaawa.

Tanghali na ng pakawalan siya ng

Alperes. Umuwi si Sisa sa kanilang

bahay at muling hinanap ang kanyang

mga anak. Ngunit ala ni anino o tinig ng

mga bata kahit sa bakuran. Pumanhik

muli siya ng bahay at namataan niya

ang punit na damit ni Basilio na may

bahid ng dugo. Hindi niya matanggap

ang nasilayan at nilamon ng pighati ang

kanyang katinuan. Nagpalaboy-laboy

siya sa lansangan habang sinasambit

ang pangalan ng kanyang mga anak.

Kabanata 22 – Liwanag at Dilim

Ito ang araw ng pagdating ni

Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San

Diego upang mamalagi doon para sa

pista ng bayan. Kumalat ang balita ng

kanyang pagdating sapagkat

kinagigiliwan siya lahat ng mga tao

doon. Kumalat din ang madalas na

pagkikita nila ni Ibarra, bagay na

ikinagalit ni Padre Salvi. Napapansin

naman ni Maria Clara ang pagbabago

ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay

kaharap. Plano ng magkatipan na

magkaroon ng piknik sa ilog kasama

ang kanilang mga kaibigan.

Iminungkahi ni Maria Clara na huwag

ng isama si Padre Salvi sapagkat siya ay

nababahala kapag ito ay nasa paligid

niya. Hindi naman ito napagbigyan ni

Ibarra dahil sa hindi ito magandang

tingnan. Habang nag-uusap ang dalawa

ay dumating naman si Padre Salvi kung

kaya't nagpaalam na si Maria upang

mamahinga. Inimbitahan ni Ibarra si

Padre sa piknik at kaagad naman itong

sinang-ayunan ng kura. Pagkalipas ng

ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa

kanyang paglalakad ay nakasalubong

niya ang isang lalaking humihingi ng

tulong. Pinaunlakan naman siya ni

Ibarra.
Kabanata 23 – Ang Piknik

Madaling araw pa lamang ay

masigla ng nagsisigayakan ang mga

kababaihan at kabinataan para sa

kasiyahan sa araw na iyon.

Magkakasamang naglalakad ang mga

kababaihan, hiwalay sa kalalakihan.

Kasama rin sa piknik na iyon ang mga

kawaksi at matatandang babae. Sasakay

sila sa dalawang bangka habang

mangingisda sa ilog. Magkakasama ang

matatalik na magkaibigan na sina

Maria Clara, Iday, Victorina, Neneng at

Sinang sa isang bangka. Hindi

mapigilan ang kanilang mga tawanan at

kwentuhan, bagay na nag-uudyok kay

Tiya Isabel upang sila ay sawayin.

Makalipas ang ilang sandali ay

nagkaroon ng butas ang bangkang

sinasakyan ng mga kalalakihan kung

kaya't sila ay napalipat sa bangka ng

mga dalaga. Nagkaroon naman ng

katahimikan sa panig ng mga dalaga

sapagkat sila ay inatake ng hiya. Si Elias

naman ay patuloy lamang sa pagsagwan

sa bangka. Upang hindi mainip at

maaliw ang lahat, umawit si Maria ng

Kundiman at ang lahat ay parang

idinuyan sa awitin. Malapit ng maluto

ang agahan, kung kaya't gumayak na

ang mga kalalakihan upang mangisda.

Sa kasamaang palad, ni isang isda ay

wala silang nahuli sapagkat may

buwayang naroroon. Nabahala ang mga

kababaihan sa paglitaw ng buwaya at

lalo na ng nilundag ito ni Elias.

Naglaban ang dalawa sa ilog, ngunit

higit na malakas ang buwaya. Kagyat

namang lumundag si Ibarra sa tubig

upang tulungan si Elias. Napatigagal

naman si Maria sa ginawang iyon ni

Ibarra, at tila ba tumigil na rin ang

kanyang paghinga. Natalo naman ng

dalawa ang buwaya at nagpatuloy sila

sa pangigisda hanggang sa sila ay

makahuli ng sariwang isda. Masayang

nag-pananghalian ang mga

magkakaibigan sa ilalim ng mga puno

malapit sa batisan.

Kabanata 24 – Sa Kagubatan
Maagang nakapagmisa si Padre

Salvi at kaagad na nag-almusal, ngunit

hindi na nito tinapos ang pagkain at

nagpunta na ito sa lugar ng piknik

sakay ng karwahe. Malayo pa ay

pinahinto na niya ang karwahe upang

sa gayon ay malayang makapanood ng

lihim sa mga kadalagahan. Hindi

naman siya nabigo sa ninais na

mangyari, nakita nga niya ang mga

dalaga at masayang pinagmamasdan

ang mga binti at sakong ng mga ito

habang nagkakatuwaan. Pinigil na

lamang ng pari ang kanyang sarili na

sundan pa ang mga ito kung kaya't

hinanap na lamang niya ang mga

kalalakihan. Pagkapananghalian ay nag-

usap-usap ang mga nagpiknik.

Nabanggit ni Padre Salvi na may

tumampalasan kay Padre Damaso kaya't

nagkasakit ito. Nagkataon na dumating

si Sisa at nais ni Ibarra na siya ay

pakainin ngunit dala ng pagkawala ng

katinuan nito ay tumalilis itong

papalayo sa pangkat. Nabanggit din ang

pagkawala ng mga anak ni Sisa, kung

saan nagkaroon ng matinding pagtatalo

sina Don Filipo at Padre Salvi.

Ikinatwiran ng una na higit pang

pinahalagahan ang dalawang onsa

kaysa sa pagkawala ng mga bata.

Pumagitna na sa Ibarra sa dalawa

upang hindi na umabot sa sakitan ang

dalawa. Lumayo si Ibarra at nakiumpok

sa mga binata at dalagang naglalaro ng

Gulong ng Kapalaran. Itinanong ni

Ibarra sa Gulong kung may mga

katuparan ang kanyang binabalak.

Natapat naman ang dais sa sagot na

pangarap lamang. Hindi ito sinang-

ayunan ni Ibarra sapagkat mayroon na

siyang katibayan at pahintulot sa

pagpapatayo ng bahay-paaralan. Hinati

ni Ibarra ang kasulatan at ibinigay kay

Maria Clara at Sinang. Dumating naman

si Padre Salvi at walang hudyat na

pinunit nito ang aklat. Aniya, malaking

kasalanan ang maniwala sa nilalaman

nito. Ikinainis naman ito ni Albino at

isinagot sa kura na mas malaking

kasalanan ang kanyang pakikialam sa

pag-aari ng iba. Lumayas naman

kaagad ang kura at padabog na bumalik

ng kumbento. Makalipas ang ilang

sandali ay dumating naman ang mga

gwardya sibil at sarhento. Hinahanap

nila si Elias kay Ibarra sapagkat ito ang

nanakit kay Padre Damaso.

Kinuwestyon din nila si Ibarra sa

pagkupkop niya kay Elias, bagay na

sinalungat ni Ibarra at sinabing walang

karapatang kwestyunin ninuman ang

kanyang desisyon kung sino ang nais

niyang imbitahin sa kanyang tahanan.

Hinalughog ng gwardya sibil ang

kagubatan ngunit ala silang nakitang

Elias.

Kabanata 25 – Sa Tahanan ng Pilosopo

Sinadya ni Ibarra si Pilosopo

Tasyo sa kanyang tahanan upang

humingi ng payo tungkol sa paaralan na

nais niya ipasimulan. Nadatnan niya

itong abalang-abala sa pagsusulat ng

hieroglyphics sa wikang Tagalog.

Napansin naman siya ng matanda at

siya ay inanyayahan nito. Binanggit ni

Pilosopo na ang kanyang mga sinusulat

ay walang makakaunawa sa ngayon

sapagkat ang mga susunod na

henerasyon ang tanging makauunawa

ng kanyang saloobin. Ayon sa kanya,

ang mga susunod na salinlahi ay mga

walang piring sa mata at gising sa

nangyayari sa lipunan. Nabanggit ni

Ibarra na kahit siya ay dito

ipinanganak at lumaki, ramdam niya

na palagay ng mga tao na siya ay

dayuhan lamang. Kung kaya't kailangan

niya ang payo ng matanda sapagkat ito

ay higit na kilala ng mga tao.

Sumalungat naman si Pilosopo at

iminungkahi na dapat niyang isangguni

ang kanyang mga binabalak sa mga

kinikilalang tao sa lipunan, katulad ng

Kura. Magbigay man ng masasamang

payo ang mga makapangyarihan sa

bayan, maipapakita naman ni Ibarra

na ang kanyang mga binabalak at

ginagawa ay ayon sa pinagkasunduan

ng mga makapangyarihang tao sa

bayan. Mainam pa na pakunwari na

lamang siyang sumunod kaysa maging

kalaban pa niya ang mga iyon. Hindi

naman ito lubos na sinang-ayunan ni

Ibarra sapagkat naniniwala siyang ang

matuwid na layunin ay hindi na

kailangang balutan ng baluktot na

gawain. Buo ang paniniwala ni Ibarra

na sasang-ayunan siya ng pamahalaan

at ng mga tao sa bayan sapagkat ang

kanyang ninanais ay ang kapakanan ng

nakararami. Hindi siya makumbinsi ni

Pilosopo Tasyo na ang kapangyarihan

ng simbahan ay higit pa sa kakayahan

ng pamahalaan. Lalo na ang pagsasabi

niya dito na kung nais niyang matupad

ang kanyang mga balakin ay marapat

na yumuko muna siya sa mga may

kapangyarihan kung ayaw niyang

walang mangyari sa kanyang mga

balakin. Hindi matanggap ni Ibarra ang

mga sinabi sa kanya ni Pilosopo Tasyo,

sapagkat ang kanyang mga pananaw ay

ideolohiyang liberal, na kanyang

nakamulatan sa pag-aaral sa Europa.

Ang mga ganitong prinsipyo ay hindi pa

katanggap-tanggap sa simbahan na

siyang nagmamay-ari ng lahat, pati ang

buhay ng mga tao sa kanilang

nasasakupan. Inihalimbawa ni Pilosopo

Tasyo ang kalagayan ni Ibarra sa mga

halaman: sa rosas na yumuyuko rin sa

hangin kapag hitik na ito sa mga

bulaklak at kung hindi ito ay mababali

lamang; at sa puno ng makopa na

kailangan pa niyang tukuran upang

kumapit ang mga ugat nito sa lupa dahil

kung hindi niya ito gagawin ay

ibubuwal lamang ito ng hangin. Ganito

rin si Ibarra sa kanyang pananaw. Isa

siyang punong itatanim sa mabatong

lupain na nagmula pa sa bayan ng

Europa- kailangan niya ng makakapitan

at masasandalan. Aniya, hindi

kaduwagan ang pagyuko sa

kapangyarihan, ang pagyuko at pag-

iwas sa dumarating na punlo, mas

mainam iyon kaysa salubungin ang mga

bala ng baril at tuluyan ng hindi

makabangon. Naglaro sa isipan ni

Ibarra na paano kung hindi lubos ang

pagtulong ng simbahan sa kanyang mga

balakin dahil na rin sa ang karunungan

ay kaagaw ng simbahan sa

pagpapayaman at kung may maiiwan

ba siyang legacy sa kanyang mga

binabalak para sa bayan. Binigyan

naman siya ng inspirasyon ni Pilosopo

Tasyo sa pagsasabi nito na hindi man

siya magtagumpay ay may uusbong na

pananim na siyang magpapatuloy ng

kanyang mga nasimulan. Nagpaalam na

si Ibarra pagkapahayag nito kay

Pilosopo Tasyo sa kanyang pakay sa

kura.

Kabanata 26 – Ang Bisperas ng Pista

Bisperas ng Pista ng San Diego

tuwing ika-10 ng Nobyembre. At sa

bisperas pa lamang ng Pista ay

nakahanda na ang lahat. Nagagayakan

ang mga bahay ng kanilang mga

pinakagarbong palamuti, kurtina at

iba't-ibang dekorasyon at pati na mga

minana at antigong kagamitan. Ang

hapag-kainan naman ng mga

mayayaman ay punong-puno ng mga

iba't-ibang masasarap na putahe,

kakanin, panghimagas at mga inangkat

at mamahaling mga alak mula pa sa

Europa. Inilalaan ang mga pagkaing ito

para sa lahat, kahit na taga-ibang bayan

upang maging masaya ang kapistahan.

Ang bawat sulok ng bahay ay malinis at

makintab, sadyang pinaghandaan at

iginayak para makita ng lahat. Maya't

maya rin ang pagpapaputok ng kwitis,

batingaw ng kampana at tugtugan ng

mga banda ng musiko. Ang plasa naman

ng San Diego at mga matataong lugar ay

pinalamutian ng arkong kawayan, pati

na rin ang harapan ng simbahan na

nilagyan ng tolda para sa prusisyon.

May tanghalan din na nakalaan para sa

pagtatanghal ng komedya at iba pang

palatuntunan. May partisipasyon sa

kasayahan ang mga mayayaman sa Sa

Diego, tulad ni Kapitan Tiago at Kapitan

Joaquin, ang intsik na si Carlos, at iba

pa. Si Padre Damaso naman ang

nakalaang magmisa sa umaga. Ang mga

magsasaka at mahihirap ay iginayak

ang kanilang mga pinaka-mainam na

ani upang ihandog sa mga may-ari ng

kanilang bukirin. Kasalukuyan namang

tinatapos ang bahay-paaralan na

pinapagawa ni Ibarra malapit sa

kanyang tahanan sa pamamatnubay ni

Nol Juan. Sagot niyang lahat ang gastos

dito, at magalang na tinanggihan ang

alok na tulong ng mga mayayaman at

ng pari. Ang bahay-paaralan na

kanilang itinatayo ay katumbas ng mga

paaralan sa Europa, hiwalay ang mga

babae sa lalaki, may lugar para sa

pagtatanim ng puno at gulay, may

bodega at mayroon ding silid pang-

disiplina sa mga batang mag-aaral.

Marami ang humanga sa kanyang

ginawa ngunit marami din naman ang

palihim niyang naging kaaway.

Kabanata 27 – Sa Pagtatakipsilim

Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang

paghahanda sa kapistahan sapagkat

ikinasisiya niya ang mabangong

pagtanggap ng mga tao kay Ibarra na

kanyang mamanugangin, lalo na at

kahit sa Maynila ay tanyag na tanyag

ang binata. Sa ganitong pagkakataon ay

kasama siyang mapupuri sa mga

pahayagan. Samu't saring pagkain at

inumin na inangkat pa mula sa ibang

bansa ang nasa kanyang tahanan.

Pinasalubungan din niya si Maria ng

mga kagamitang may mamahaling bato.

Nagkita sina Ibarra at Kapitan Tyago ng

bandang hapon. Nagpa-alam naman si

Maria na mamasyal kasama ang mga

kaibigan nitong dalaga, at kinumbida ng

mga ito si Ibarra, na pinaunlakan

naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan

si Ibarra na duon na maghapunan

sapagkat darating si Padre Damaso, na

magalang namang tinanggihan ni

Ibarra. Lumakad na ang magkatipan

kasama ang mga kadalagahan.

Napadaan sila sa kanilang kaibigan na

si Simang at ito ay sumama rin sa

kanila na mamasyal. Nang marating

nila ang liwasang bayan, sinalubong sila

ng isang ketongin na pinandidirihan ng

lahat. Nahabag naman si Maria at

binigay niya dito ang iniregalo ng

kanyang ama sa kabila ng pagtataka ng

kanyang mga kasama. Lumapit naman

ang walang katinuan na si Sisa at

kinausap ang ketongin. Itinuro nito ang

kampanaryo at sinabing anduon ang

kanyang mga anak, at pagkasabi nito ay

umalis ng pakanta-kanta. Lumisan na

rin ang ketong na dala ang bigay sa

kanya ni Maria. Napag-isip isip ni

Maria na marami pala ang mga

mahihirap at kapus-palad at iyon ay

naging lingid sa kanyang kaalaman

Kabanata 28 – Sulatan

Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang

Pilipino at ang paraan ng ligawan

noong kapanahunan ni Rizal. Buod.

Katulad ng inaasahan, nalathala sa

pahayagan sa Maynila ang mga

naganap sa kapistahan ng San Diego.

Iniulat ang marangyang kapistahan at

mga tanyag na tao sa San Diego, pati na

rin ang mga musiko, at mga

palatuntunang naganap. Kasama rin sa

balita ang mga pari sa bayan, ang

komedyang naganap at mga mahuhusay

nitong artista, na tanging mga Kastila

lamang ang nasiyahan sapagkat ang

komedyang iyon ay idinaos sa wikang

Kastila. Ang mga Pilipino naman ay

nasiyahan sa komedyang Tagalog. Hindi

naman dumalo si Ibarra sa mga palabas

na iyon. Kinabukasan ay nagkaroon ng

prusisyon para sa mga santo at santa.

Nagkaroon din ng misa na pinamunuan

ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din

ng sayawan na pinangunahan ni

Kapitan Tyago at Maria. Ikinayamot

naman ito ng huli. Sinulatan ni Maria si

Ibarra sapagkat ilang araw na niya

itong hindi nakikita. Hiniling ng dalaga

na siya ay dalawin at nagpaimbita ito

na imbitahan siya ni Ibarra sa

pagpapasinaya ng binata ng bahay-

paaralan.

Kabanata 29 – Ang Kapistahan

Umaga pa lamang ay handa na ang mga

banda ng musiko upang magbigay saya

at salubungin ang kapistahan.

Sinabayan pa ito ng tunog ng kampana

at mga siklab at pasabog ng paputok.

Nagising ang mga tao sa bayan at

nagsigayak na para makiisa. Ang

taumbayan ay naghanda ng kanilang

pinakamainan na kasuotan at mga

alahas. Naghanda rin ng masasarap na

pagkain ang bawat tahanan at

hinahatak ang mga tao upang tikman

ang mga ito. Taliwas ito sa ikinilos ni

Pilosopo Tasyo, sapagkat ayon sa

kaniya, paglulustay lamang ng pera at

pakitang tao lamang ang pagsasaya sa

araw na ito. Marami ang dapat na higit

pagkagustasan ng may kabuluhan at

marami ang hinaing ng bayan na hindi

natutugunan. Sang-ayon si Don Filipo sa

ganitong pananaw ngunit ala siyang

lakas ng loob upang salungatin ang pari.

Sa simbahan ay naghihintay na ang

mga tao at mga tanyag na tao sa bayan.

Si Padre Damaso naman ay itinaon ang

sarili na magkasakit upang higit na

makakuha ng importansya mula sa

lahat. Inalaagaan siya ng taga-

pangasiwa ng simbahan habng siya ay

may sakit. Sinumulan ang mahabang

prusisyon ng iba't-ibang santo bandang

alas otso ng umaga. Kahit sa prusisyon

ay ipinapakita ang pagkaka-iba ng antas

o diskriminasyon sa lipunan kahit na

ang mga nagpuprusisyon ay mga

ginggon. Natapos ang prusisyon sa tapat

ng bahay ni Kapitan Tyago, na

inaabangan naman nila Maria Clara,

Ibarra at ilan pang mga Kastila.

Kabanata 30 – Sa Simbahan

Dito inilalarawan ni Jose Rizal ang

kanyang pagtutol sa mapanlait at

mahahayap na ugali ng mga prayle

noong panahong iyon. Bagamat siya ay

tumatangkilik sa relihiyon, hindi

naman niya maatim ang mga

kagaspangan ng pag-uugali ng mga

prayle. Inilalarawan din ang matapat

na pagtangkilik ng mga Pilipino sa

relihiyong nakagisnan, kahit pa ang

kapalit nito ay ang kanilang kabuhayan.

Buod: Dinumog ng lahat ang simbahan

kung kaya't nagsiksikan ang mga tao sa

kabila ng init at iyakan ng mga bata.

Bayad din ang misang iyon para sa

kabanalan ng lahat sa halagang P250.

Ang paniniwala noon ay mas mabuti ng

magbayad ng mahal sa misa kaysa sa

komedya sapagkat ang misa ay

makapagdadala ng kaluluwa sa langit,

samantalang impyerno naman sa

komedya. Hindi naman sinimulan ang

misa hanggat hindi dumarating ang

alkalde mayor. Sinadya naman ng

alkalde na magpahuli, upang higit na

mapansin ng lahat. Nagsuot din ito ng

limang medalya na sagisag ng kanyang

tungkulin. Nang siya ay dumating,

naghanda na ang lahat upang makinig

sa pagmimisa ni Padre Damaso.

Sinamantala naman ng Padre ang

walang pakundangang paglibak sa pari

na nagmisa kahapon, si Padre Manuel

Martin. Ipinangalandakan ng mayabang

na padre na higit siyang magaling

magmisa kaysa Kay Padre Martin. Hindi

ito nagsimulang mag-sermon hanggat

hindi ito tapos makapag-mayabang.

Kabanata 31 – Ang Sermon

Sinimulan ni Padre Damaso ang

kanyang sermon mula sa isang sipi sa

Bibliya at nagsermon sa wikang Tagalog

at Kastila. Ang kabuuan ng sermon ni

Padre Damaso ay pagpupuri sa mga

banal na santo ng simbahan, ang dapat

tularan na sina Haring David, ang

mapagwaging si Gideon, at si Roldan na

isang tapat na mananampalataya; at

higit sa lahat ay ang panlilibak sa mga

Pilipino na binibigkas sa wikang Kastila

kung kayat walang kamalay-malay ang

nakararami sa kahulugan ng kanyang

mga sinasabi. Pinatutsadahan din ng

Padre ang lahat ng tao na kanyang

hindi gusto upang ipahiya ang mga ito

sa karamihan. Sapagkat karamihan ng

mga tao doon ay walang naiintindihan

sa pinagsasasabi ng Padre, hindi nila

napigilang antukin at mapahikab, lalo

na si Kapitan Tyago. Si Maria at Ibarra

naman ay palihim na nagsusulyapan at

nangungusap ang kanilang mga mata.

Sinimulan na din sa wakas ni Padre

Damaso ang misa sa wikang Tagalog.

Dito ay walang pakundangan na

tinuligsa niya si Ibarra, bagamat hindi

niya pinangalanan ang kanyang

inaalipusta ay mahahalata naman ng

lahat na walang ibang pinatutunguhan

ang kanyang mga salita kundi si Ibarra

lamang. Hindi naman na natuwa si

Padre Salvi sa nagaganap kung kaya't

nagpakuliling na ito upang maging

hudyat kay Padre Damaso na tapusin na

nito ang kanyang sermon. Ngunit

nanatiling bingi ang mayabang na pari

at nagpatuloy pa ng kalahating oras sa

walang kwentang sermon at pag-

alipusta kay Ibarra. Samantala, palihim

naman na nakalapit si Elias kay Ibarra

habang tuloy ang misa. Binalaan ni

Elias si Ibarra na mag-ingat at huwag

lalapit sa bato na ibabaon sa hukay

sapagkat maaari niya itong ikamatay.

Wala namang nakapansin sa pagdating

at pag-alis ni Elias.

Kabanata 32 – Ang Panghugos

Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong

dilaw kay Nol Juan patungkol sa

paggamit ng panghugos bago ganapin

ang pagpapasinaya sa paaralan. Ang

istrukturang ito ay may walong metro

ang taas at ang apat na haligi ay

nakabaon sa ilalim ng lupa. Ang apat na

haligi naman ay nasasabitan ng

malalaking lubid na sa tingin ay

napakatibay ng pagkakayari.

Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang

ganitong paraan ay natutuhan pa niya

sa nuno ni Ibarra na si Don Saturnino.

Ipinakita ng taong dilaw kung paano

itinataas at ibinababa ang batong

malaki na siyang ibabaon sa hukay na

napapagitnaan ng apat na haligi.

Hinangaan naman ito ni Nol Juan at

pinuri rin ito ng mga tao sa paligid.

Dumating ang araw ng pagpapasinaya

ng bahay-paaralan. Pinaghandaan niya

ang araw na iyon, naghanda din ang

mga guro at mag-aaral ng mga pagkain

para sa mga panauhin. Mayroon ding

mga banda ng musiko. Sinimulan ni

Padre Salvi ang pagbabasbas sa bahay-

paaralan. Inilulan ang mga

mahahalagang kasulatan at relikya at

iba pang mahahalagang bagay sa isang

kahang bakal, na ipinasok naman sa

bumbong na yari sa tingga. Ang lubid

ang nagko-kontrol sa bato, na may

hukay sa gitna kung saan ilalagay ang

tingga. Hawak naman ng taong dilaw

ang lubid. Sinimulan ng Pari ang

seremonya at nagsibabaan ang lahat ng

importanteng tao upang sumaksi. Isa si

Elias sa mga taong naroroon upang

sumaksi sa okasyon. Hindi niya winala

ang tingin sa taong dilaw. Hustong

pagbaba ni Ibarra upang maki-isa sa

pagsaksi ay humulagpos ang lubid mula

sa kalo at kasaba'y nito ay ang

pagkagiba ng balangkas. Ilang saglit ang

lumipas at nasaksihan ng lahat na si

Ibarra ay nakatayo sa pagitan ng

nasirang kalo at ng malaking bato. Ang

taong dilaw ang siyang namatay at

hindi si Ibarra. Nais ng alkalde na

ipahuli si Nol Juan ngunit sinabi ni

Ibarra na siya na ang bahala sa lahat.

Kabanata 33 – Malayang Kaisipan

Ang pagkakatuklas ni Elias

tungkol sa balak na pagpatay ng taong

dilaw kay Ibarra. Nagkakilala rin sina

Elias at Ibarra sa kabanatang ito.

Matutunghayan ang katalinuhan ni

Elias sa kabila ng kawalan nito ng

pormal na edukasyon. Palihim na

dumating si Elias sa tahanan ni Ibarra

at sila ay nag-usap tungkol sa mga

kaaway ni Ibarra. Pinayuhan ni Elias si

Ibarra na nagkalat ang kanyang mga

kaaway kahit na ang hangad niya ay

kabutihan. Sinabi rin nito ang

pagkatuklas niya sa balak ng taong

dilaw na patayin si Ibarra sa araw ng

pagpapasinaya sa paaralan, bagamat

mahiwatig ang binitiwang salita ng

taong dilaw sa taong kausap nito, "hindi

kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra)

tulad ng kanyang ama". Palihim na

sinubaybayan ni Elias ang taong dilaw

at napag-alaman nito na prinisinta nito

ang sarili kay Nor Juan kahit maliit ang

sahod kapalit ng kanyang mga

kaalaman. Nanghinayang naman si

Ibarra sa pagkawala ng taong dilaw

sapagkat marami pa siyang

matutuklasan kung ito ay nabubuhay

lamang. Bagay na sinalungat naman ito

ni Elias sapagkat tiyak niyang

makakaligtas sa hukuman ang taong

dilaw dahil sa kabulagan ng hustisya sa

bayan. Nagkaroon naman ng interes si

Ibarra sa pagkato ni Elias sapagkat

marami itong nalalaman at ang

kanyang mga kaisipan ay kakaiba sa

karaniwang mamamayan. Napako ang

kanilang usapan tungkol sa paniniwala

sa Diyos at hindi tinanggi ni Elias na

siya ay nawalan na ng tiwala. Kalaunan

ay nagpaalam na rin si Elias at nangako

ng katapatan kay Ibarra.

Kabanata 34 – Ang Pananghalian

Sa araw na iyon ay darating ang

Heneral at tutuloy sa bahay ni Kapitan

Tyago. Magkakaharap na nananghali

ang mga mayayaman sa San Diego. Nasa

magkabilang dulo ng hapag si Ibarra at

ang alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si

Maria sa gawing kanan at ang

eskribano naman sa kaliwa. Nandoon

din sa hapag sina Kapitan Tyago, iba

pang mga kapitan ng bayan ng San

Diego, mga prayle, mga kawani ng

pamahalaan at mga kaibigan nina

Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang

karamihan sapagkat hindi pa

dumarating si Padre Damaso. Habang

kumakain ay nag-uusap-usap ang mga

nasa hapag. Napadako ang usapan sa

hindi pagdating ni Padre Damaso, ang

kamang-mangan ng mga magsasaka sa

mga kubyertos, ang mga kursong nais

nilang ipakuha sa kanilang mga anak, at

kung ano-ano pa. Pamaya-maya ay

dumating na si Padre Damaso at lahat

ay bumati sa kanya liban kay Ibarra.

Sinimulan ng ihanda ang serbesa at

sinimulan na rin ni Padre Damaso ang

patutsada kay Ibarra. Tinangkang

sumingit naman ang alkalde upang

maiba ang usapan ngunit lalong

nagumalpas ang dila ng pari. Hindi

naman kumikibo si Ibarra at nagtimpi

na lamang. Ngunit talagang nananadya

si Padre Damaso kayat inungkat ang

nangyari sa kanyang ama, bagay na

hindi mapapayagan ni Ibarra kung

kaya't dinaluhong nito ang pari at

tangkang sasaksakin. Pinigilan naman

ni Maria ang katipan kung kaya't

bumalik ang hinahon ni Ibarra at

umalis na lamang ito.

Kabanata 35- Mga Usap-usapan

Ang pangyayaring naganap sa

pananghalian ay naging mainit na

usapan sa buong bayan ng San Diego.

Karamihan ay halos panig kay Padre

Damaso sapagkat ayon sa kanila, hindi

mangyayari ang nangyari kung

nagtimpi lamang si Ibarra. Si Kapitan

Martin lamang ang tunay na

nakaunawa sa ikinilos ng binata,

sapagkat walang sinuman ang hindi

makakapag-pigil kung ang ama ang

lalalapastanganin. Ang mga

matatandang babae sa bayan ay

nahihintakutan na hindi panigan ang

pari sapagkat baka sila ay mapunta sa

impyerno. Tanging si Kapitana Maria

ang nalugod sa ginawang pagtatanggol

ni Ibarra sa kanyang ama. Ang mga

magsasaka naman ay nawawalan ng

pag-asa na hindi matuloy ang paaralan,

na ang kahulugan niyon ay hindi

pagkatuto ng kanilang mga anak.

Inihayag ni Don Filipo sa pag-aakalang

hangad ni Ibarra na tumanaw ng utang

na loob ang taong bayan sa ginawang

kabutihan at ng ama nito.

Ganunpaman, ala pa ring katwiran si

Ibarra sapagkat laging ang tama ay ang

mga prayle. Isa pa, ang mga

mayayaman at prayle ay may

pagkakaisa, hindi katulad ng

taumbayan na watak-watak kung kayat

mananalo ang mga pari. Kumalat ang

usap-usapan na tinawag nang

Pilibustero ng mga prayle si Ibarra,

hindi naman ito madalumat ng mga

mahihirap.

Kabanata 36-Ang Unang Suliranin

Isinasaad sa kabanatang ito ng Noli me

Tangere ang desisyon ng mga prayle na

paghiwalayin sina Ibarra at Maria

Clara pagkaraang ma-exkomunikado

ang binata. Walang abisong dumating

ang Kapitan Heneral sa bayan nila

Kapitan Kapitan Tiyago kayat naging

abala ang lahat sa paghahanda upang

maibigay ang nararapat na pag-istima

sa panauhin. May nalalabi pang oras

upang makapag-gayak at ito ay

sinamantala ng lahat maliban kay

Maria Clara. Si Maria Clara ay patuloy

ang pagtangis dahil sa pagbabawal ng

ama nito na makipagkita kay Ibarra

hanggat hindi ito ekskomunikado.

Naging walang silbi ang pang-aalo ni

Tiya Isabel at Andeng sa dalumhati ng

dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari

silang sumulat sa Papa aty magbigay ng

malaking limos upang mapawalang bisa

ang ipinataw sa binata. Si Andeng ay

nagprisintang makagagawa ng paraan

upang magkausap ang magkatipan.

Bumalik si Kapitan Tyago mula sa

kumbento at isiniwalat nito Kay Maria

Clara ang desisyon ni Padre Damaso na

sirain ang nakatakdang pakikipag-isang

dibdib nito kay Ibarra. Si Padre Sibyla

ay nag-utos naman na bawal nang

tanggapin sa kanilang tahanan ang

binata, at ang utang ng kapitan na

limampung libong piso ay hindi rin

dapat bayaran, o ang kapalit nito ay

kamatayan ng kaluluwa sa impyerno.

Ang mga bagay na ito ay hindi

makayanang marinig ni Maria kung

kaya't lalo itong naghinagpis. Inalo

naman ito ng ama at sinabing may

inilalaan ang kanyang pangalawang

ama na si Padre Damaso- na isang

binatang kamag-anak nito at

manggagaling pa mula sa Europa.

Lalong nasindak ang dalaga at pati si

Tiya Isabel ay nagalit sa kapitan at

pinagsabihan ito na hindi parang damit

na isinusuot ang magpalit ng katipan.

Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan

ng Kapitan ang Arsobispo ngunit

sinalungat naman ito ng huli. Sinabi

niyang hindi sila nito pakikinggan

kundi ang desisyon lamang ng mga pari.

Tinapos na nito ang usapan at hinarap

ang paghahanda sa bahay. Pagkalipas

ng ilang oras ay dumating na nga ang

Kapitan-Heneral at napuno na rin ang

bahay ni Kapitan Tyago ng mga

panauhin. Si Maria naman ay pumasok

sa loob ng silid at taimtim na

nananalangin ng pasukin ni Tiya Isabel.

Sinusundo siya nito upang harapin ang

Kapitan Heneral sapagkat ipinapatawag

ito. Sumunod naman ang dalaga.

Kabanata 37 – Ang Kapitan Heneral

Ipinapakita sa kabanatang ito ng Noli

Me Tangere ang makataong pamumuno

ng Kapitan Heneral, na siyang may

pinakamataas na pwesto sa lipunan

ngunit hindi naghahari-hariang katulad

ng mga prayle. Minarapat niyang

magkaroon ng pantay na katarungan

para sa lahat. Buod. Naunang kinausap

ng Kapitan Heneral ang binatang

nakagalitan ni Padre Damaso ng ito ay

lumabas sa kalagitnaan ng sermon.

Inakala ng binata na siya ay sasamain

ngunit pagkatapos niyang makausap

ang Kapitan Heneral ay nakangiti itong

lumabas ng silid. Sumunod niyang

hinarap ang mga reverencia sa bayang

iyon: sina Pari Sibyla, Pari Martin, Pari

Salvi at iba pang mga prayle. Nagpakita

naman ng buong paggalang ang mga

pari sa pagyuko nila sa Kapitan.

Binanggit din nila ang pagkakasakit ni

Padre Damaso kaya't wala siya sa araw

na iyon. Sumunod namang humarap sa

Heneral sina Kapitan Tyago at Maria

Clara. Pinuri ng Heneral ang

katapangan nito sa paggitna sa away ni

Ibarra at Damaso, at ang pagbabalik ng

hinahon ni Ibarra dahil na rin sa

kanya. Binanggit nito na dapat siyang

gantimpalaan sa kanyang ginawa, na

tinanggihan naman ng dalaga.

Kalaunan ay dumating na rin si Ibarra

upang makausap ng Heneral. Ipinaalala

naman ni Padre Salvi na ang binata ay

excomulgado ngunit hindi ito pinansin

ng pari at sa halip ay ipinaabot ang

pagbati kay Padre Damaso. Pagkatapos

ay umalis ang mga pari na hindi

naibigan ang ipinakita ng Heneral.

Malugod na binati ng Heneral si Ibarra

at pinuri sa ginawang pagtatanggol nito

sa ala-ala ng kanyang ama. Sinabi rin

ng Heneral na kakausapin niya ang

Arsobispo tungkol sa pagiging

excomulgado ng binata. Napansin ng

Heneral na medyo nabalisa si Maria,

kaya sinabi niyang nais itong

makaharap bago umaalis patungong

Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde

na samahan siya nito sa paglilibot.

Malalaman sa pag-uusap ng binata at

Kapitan Heneral na kilala ng binata pati

ang pamilya ng Kapitan Heneral sa

Espanya. Ipinamalas din ng Heneral ang

paghanga sa katalinuhan ni Ibarra

bagamat iminungkahi ng huli na mas

makabubuting sa Europa siya

manirahan sapagkat ang kanyang

kaisipan ay nararapat lamang sa

kaunlaran ng ibang bansa. Magalang

namang tumanggi si Ibarra at sinabing

higit na matamis ang mamuhay sa

sariling bayan. Ilang sandali pa ay

binanggit ng Heneral kay Ibarra na

kausapin si Maria at inihabilin na

papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago.

Umalis naman si Ibarra upang

puntahan ang katipan. Samantala,

itinagubilin naman ng Heneral sa

alkalde mayor na protektahan si Ibarra

upang maisakatuparan nito ang mga

layunin ng binata. Tumango naman ang

Alkalde bilang pagsunod. Dumating

naman si Kapitan Tyago at pinuri ito sa

pagkakaroon ng mabuting anak at

mamanugangin. Nagprisinta rin ang

Heneral na maging ninong sa kasal.

Samantala, si Ibarra naman ay

nagpunta sa silid ni Maria ngunit sinabi

sa kanya ni Sinang na isulat na lamang

nito ang kanyang sasabihin dahil sa

mga oras na iyon ay gumagayak sila

papunta sa dulaan.

Kabanata 38 – Ang Prusisyon

Ang mga kaganapan ay nakasentro sa

idaraos na prusisyon at mga

nakatakdang gawain ng Heneral ng

araw na iyon. Buod Ang mga paputok at

sunod-sunod na pagtunog ng mga

kampana ay hudyat ng pagsisimula ng

prusisyon. Lahat ng nakiisa ay may

dala-dalang mga kandila at parol. Ang

prusisyon na iyon ay ukol sa mga

santong sina San Juan Bautista, San

Francisco, Santa Maria Magdalena, San

Diego De Alcala at ang pinakahuli ay

ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San

Diego ay hinihila ng anim na Hermano

Tercero. Magkakasamang naglalakad

ang Kapitan Heneral, mga kagawad,

Kapitan Tiyago, alkalde, alperes at

Ibarra. Ang huli ay napilitang sumama

dahil na rin sa pag-imbita ng Heneral.

Sa harap ng bahay ni Kapitan Tyago ay

may isang kubol na pagdarausan ng

pagbigkas ng tulang papuri o loa sa

pintakasi ng bayan. Pinangungunahan

ng tatlong sakristan ang pila ng

prusisyon, na sinusundan naman ng

mga guro, mag-aaral at mga batang may

dala-dalang parol na papel. Ang mga

agwasil at tinitini naman ay may

dalang mga pamalo upang gamitin sa

sinumang maniksik o humiwalay sa

hanay. Mayroon din silang kasama na

namimigay ng libreng kandila para

gamiting pang-ilaw sa prusisyon. Sa

tapat ng bahay ni Kapitan Tiago

inihinto ang mga karo at andas ng mga

santo. Isang batang lalaking may

pakpak, nakabotang pangabayo,

nakabanda at may bigkis ang lumabas

upang simulan ang pagpupuri sa wikang

Latin, Kastila at Tagalog. Sumunod

naman ay ang pag-awit ni maria at

lahat ay nabighani sa ganda ng kanyang

tinig. Ramdam naman ni Ibarra ang

pighating nararamdaman ng kanyang

katipan sa boses nito. Napukaw ang

atensyon ng binata ng ito ay kausapin

ng Heneral tungkol sa hapunan kung

saan kailangan nilang pag-usapan ang

pagkawala ng dalawang sakristan na

sina Crispin at Basilio.

Kabanata 39 – Si Donya Consolacion

Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere

ay inilaan sa paglalarawan kay Donya

Consolacion. Sinisimbulo ng kanyang

personalidad ang mentalidad ng mga

Pilipinong walang pagmamahal sa

sariling kultura kung kayat binibihisan

ang kanilang mga sarili ng ugaling

dayuhan. Buod Si Donya Consolacion ay

asawa ng alperes at nagpipilit maging

mukhang taga-Europa sa pamamagitan

ng paglalagay ng kolorete sa mukha at

pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas

din ang pagtingin nito sa sarili at

naniniwalang higit ang kanyang

kagandahan kaninuman, kahit pa kay

Maria Clara. Sa katunayan, si Donya

Consolacion ay dating labandera na

nakapag-asawa ng isang kawal na

naging alperes ngayon. Salat din siya sa

edukasyon na mababakas sa kanyang

pag-uugali. Ng araw na iyon, iniutos ni

Donya Consolacion na isara ang

kanilang bahay sa kabila na alam

nitong tatapat ang prusisyon. Buong

araw na siyang nagngingitngit dahil sa

galit sa kanyang asawa sa hindi nito

pagpayag na sila ay magsimba. Hindi

lingid sa kanyang kaalaman na

ikinahihiya siya ng kanyang asawa,

bukod pa ang lantarang pag-alipusta at

pagmura nito sa kanya. Nagdidili-dili

ang Donya ng marinig nito ang pag-awit

ni Sisa mula sa kulungan, na dalawang

araw ng nakakulong. Inutusan niya

itong umakyat sa wikang Kastila, bagay

na hindi naman maintindihan ni Sisa,

kung kayat hindi ito sumunod. Nagalit

ang Donya at dito niya ibinuhos ang

galit na nararamdaman sa asawa sa

kawawang si Sisa. Hinampas niya ito ng

latigo at inutusang kumanta ang baliw.

Napasigaw man sa sakit ang babae ay

hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng

donya. Walang nagawa ang donya

kundi utusan ang gwardiya sibil na

pakantahin ito, na sinunod naman ni

Sisa at umawit ng Kundiman ng Gabi.

Naantig naman ang damdamin ng

donya kung kayat nawala sa isip nito na

magsalita sa Tagalog, na ikinagulat

naman ng gwardya sibil. Napansin

naman ito ng Donya kung kaya't

pinaalis niya ito. Hinarap naman niya

si Sisa at pinasayaw. Nang hindi ito

sumunod ay hinampas niya ito muli ng

latigo at inutusang kumanta.

Napabuwal naman si Sisa at nahubaran

ito ng damit kasabay ng pagdugo ng

sugat. Ang pangyayaring ito ay

nadatnan ng alperes at nagalit ito sa

nasaksihan. Inutusan niya ang isang

kawal na bihisan at pakainin si Sisa,

alagaan, at gamutin din ang mga sugat

nito. Ang pag-aalaga ng alperes ay dahil

na rin sa nakatakdang ihatid si Sisa kay

Ibarra kinabukasan.

Kabanata 40- Ang Karapatan at

Lakas

Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang

sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng

pagsisimula ng dula. Pinangasiwaan ni

Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga

oras na iyon ay magkausap ang tinyente

at si Pilosopo Tasyo tungkol sa pag-

ayaw ng Don sa kanyang tungkulin.

Masama ang loob ng tinyente na hindi

tinanggap ng Kapitan ang kanyang

pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga

malalaking tao sa bayan kung kaya't

nagsimula na ang palabas na

pinangunahan nina Chananay at

Marianito ng ‘Crispino dela Comare’.

Lahat ay nakatuon ang pansin sa dula

samantalang si Padre Salvi ay lantaran

ang pagkakatitig kay Maria Clara.

Sinisimulan na ang ikalawang bahagi ng

dula nang dumating si Ibarra.

Nakatawag pansin ito sa mga pari at

hiniling kay Don Filipo na paalisin si

Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don

Filipo sapagkat malaki ang abuloy ni

Ibarra at higit siyang takot na suwayin

ang utos ng Kapitan Heneral kaysa sa

utos nila. Sa inis ay umalis ang mga pari

sa kalagitnaan ng dula. Ilang saglit pa

ay nagpaalam na rin si Ibarra sa mga

kadalagahan lalo na kay Maria Clara

upang paroonann ang nalimutang

tipanan. Nangako siya na babalik bago

matapos ang dula. Sa kalagitnaan ng

dula ay may lumapit na dalawang

gwardya sibil kay Don Filipo at iniuutos

na itigil ang dula dahil nabubulahaw sa

pagtulog sina Donya Consolacion at

alperes. Hindi ito mapagbigyan ni Don

Filipo kung kaya't nagkaroon ng gulo.

Nang pagtangkaang patigilin ang mga

musikero, hinuli ng mga kuwadrilyero

sa tribunal ang dalawang gwardiya

sibil. Nagkataon na nakabalik na rin si

Ibarra sa mga sandaling iyon at

hinanap kaagad si Maria. Kumapit

naman kaagad ang sindak na dalaga sa

mga bisig ni Ibarra habang si Tiya

Isabel ay naglitanya ng panalangin. Sa

galit ng mga kalalakihan doon ay

pinagbabato nila ang mga gwardya sibil

na huminahon lamang sa pakiusap ni

Elias, na inabisuhan naman ni Ibarra

sapagkat wala silang magagawa ni Don

Filipo sa bagay na iyon. Ang pangyayari

ay hindi nakaligtas sa pagmamanman

ni Padre Salvi at ibinalita rin ito ng

kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain

ay nawalan ng malay tao si Maria at si

Ibarra ang kumarga sa dalaga. Sa

ganoong pangitain ay nagmistula itong

baliw at nagtatakbo papunta sa bahay

ni Kapitan Tyago upang makasiguro na

hindi totoo ang kanyang takot.

Nakahinga lamang siya ng maluwag

nang makita niya ang anino nina Maria

Clara at Tiya Isabel mula sa labas ng

bahay ng Kapitan. Umuwi na ito ng

masigurong hindi kasama ng dalaga si

Ibarra.

Kabanata 41 - Dalawang Panauhin

Hindi dalawin ng antok si Ibarra ng

gabing iyon. Balisa ito sa kaguluhang

naganap kung kaya't nilibang ang sarili

sa paggawa sa kanyang laboratoryo.

Ilang sandali ay dumating si Elias sa

tahanan ni Ibarra. Layunin ni Elias na

ipagbigay-alam kay Ibarra na may sakit

si Maria Clara, at kung may ipagbibilin

ang binata bago siya pumunta sa

Batangas. Ipinaliwanag din ni Elias kay

Ibarra kung paano niya nasugpo ang

kaguluhan ng nagdaang gabi. Sinabi

nito na kilala niya ang magkapatid at

napakiusapan niya na itigil ang

kaguluhan. Napahinuhod naman ang

magkapatid na gwardya sibil dahil sa

kanilang utang na loob kay Elias. Umalis

na rin si Elias makalipas ang ilang

sandali. Nagmamadali naman na

gumayak si Ibarra upang tumungo sa

bahay ni Kapitan Tyago. Sa daan ay

nasalubong ni Ibarra ang kapatid ng

taong dilaw na si Lucas. Kinulit nito si

Ibarra tungkol sa salapi na makukuha

ng kanyang pamilya dahil sa

pagkamatay ng kanyang kapatid.

Sinagot ito ng maayos ni Ibarra na

magbalik na lamang sa isang araw

sapagkat siya ay patungo sa maysakit.

Ngunit sadyang mapilit si Lucas at

kinukulit si Ibarra. Bago pa man

mawala ang pagtitimpi ng huli ay

tumalikod na lamang ito. Naiwan si

Lucas na nagpupuyos ang kalooban, at

sa kanyang isipan ay iisa ang dugong

nananalaytay sa ugat ni Ibarra at ang

lolo nito na nagparusa sa kanilang ama.

Maari lamang silang maging

magkaibigan kung magkakasundo sila

sa salaping ibabayad ni Ibarra.

Kabanata 42 - Ang Mag-asawang De

Espadana

Lahat ay hindi mapanatag at

nalulungkot dahil sa pagkakasakit ni

Maria Clara. Tumawag na ng doktor si

Kapitan Tyago at ngayon ay

kasalukuyang pinagpipilian nila ni Tiya

Isabel kung saan maglilimos: sa Krus ng

Tunasan na himalang lumaki, o sa Krus

na Matahong na nagpapawis. Sa

bandang huli ay napagpasyahan ng

dalawa na parehong lumisan ang mga

ito upang gumaling kaagad si Maria

Clara. Dumating na ang doktor na si

Tiburcio de Espadana at ang kanyang

maybahay na si Victorina. Nagmiryenda

muna ang mag-asawa bago tingnan ng

'doktor' ang kalagayan ni Maria.

Kasama rin nila ang kamag-anak na si

Linares na dumating pa mula sa

Espanya. Kasunod nilang dumating si

Padre Salvi at ipinakilala ng mag-asawa

si Linares, nag-aaral ng pagka-

manananggol sa Espanya at pamangkin

ni Don Tiburcio. (Dumating ito sa

Pilipinas sa gastos na rin ni Donya

Victorina.) Nabanggit ni Kapitan Tyago

na kadadalaw lamang ng Kapitan

Heneral sa kanilang tahanan. Lubos na

nanghinayang ang ambisyosang ginang

at nahiling na sana ay nuon pa

nagkasakit si Maria Clara disin sana ay

nakadaupang palad nila ang Heneral.

Hinanap naman ni Linares si Padre

Damaso kay Padre Salvi, upang ibigay

ang hatid niyang sulat mula sa Espanya.

Pagkatapos ng kanilang pag-uusap ay

pinuntahan nila si Maria na

binabantayan ng mga kaibigan nito.

Sinimulang eksaminin ng doktor si

Maria at sinabing maysakit nga ito.

Inirekomendang igamot kay Maria ang

liquen at gatas, Jarabe de altea at

dalawang pildoras de Cinaglosa. Si

Linares naman ay natulala at nabighani

ng husto kay Maria, na ipinakilala

naman ni Victorina sa dalaga. Tila

nagising pa si Linares sa pagkatulala ng

ibinalita ni Padre Salvi na dumating na

si Padre Damaso. Ang Pari ay hindi pa

lubusang magaling ngunit inuna nitong

gawin ang pagdalaw kay Maria Clara.

Ating ilarawan si Donya Victorina, na

napagkakamalang isang Orofea at may

gulang na 45. Ikinakaila nito ang tunay

na edad, bagkus ay sinasabing siya ay

32 taong gulang lamang. Noong

kabataan ng Donya ay masasabi rin na

maganda ito ngunit pangarp na nito

talagang makapangasawa ng isang

mayamang dayuhan. Sa pamamagitan

nito, siya ay mapapabilang sa alta-

sosyedad at titingalain din ng

karamihan. Sa kasamaang palad,

napangasawa niya ay isang mahirap pa

sa daga na Kastila, si Tiburcio. Sa edad

nitong 35, higit pa itong matandang

tingnan kaysa kay Donya Victorina. Ito

ay isang maralita at mal-edukadong

taga-Espanya na itinaboy ng kanyang

mga kababayan sa Extremadura at

naging palaboy, hanggang mapadpad

siya sa Pilipinas sakay ng barkong

Salvadora. Sapagkat hindi naman sanay

sa byahe, labis siyang nahilo at

nahirapan sa kanyang paglalayag.

Nabalian pa siya ng paa. Ika-15 araw na

niya mula ng dumating sa Pilipinas ng

siya ay natanggap sa trabaho dahil na

rin sa mga kapwa Kastilang kanyang

nakapalagayang-loob. Pinayuhan din

siya ng mga ito na magpanggap na

lamang na mediko sa mga nayon na ang

tanging puhuhan ay ang kanyang

pagiging Kastila. Dahil sa ala naman

siyang alam sa anumang propesyon, at

hindi naman din siya nakapag-aral,

lakas loob na lamang siya na

nagpanggap na doktor sa nayon. Ang

totoo, dati lang siyang tagalinis at

tagapagpa-baga ng mga painitan sa

pagamutan ng San Carlos sa Espanya.

Ngunit pagdating sa Pilipinas, naging

ganap siyang isang doktor dahil na rin

sa katangahan at tiwala ng mga Indiyo.

Nagsimula sa mababang paniningil

hanggang sa tumaas ng tumaas at

naging kakompetensya pa niya ang mga

totoong doktor. Nagalit ang mga ito at

isinumbong sa Protomediko de Manila.

Napilitan siyang tumigil sa

panggagamot at nawalan na rin siya ng

pasyente. Ngunit nakilala naman niya si

Donya Victorina at sila ay nagpakasal.

Pagkatapos ng kasal, lumipat sila sa

bayan ng Sta Ana upang idaos ang

kanilang pulu't-gata, at upang duon na

rin manirahan. Si Donya Victorina rin

ang sumuporta sa kanyang asawa,

ibinahay, binihisan at ibinili pa ng mga

karwahe. Ang kanyang pangalan ay

ginawang Victorina delos Reyes de

Espanada. Binago na rin niya ang

kanyang anyo upang maging mukhang

taga-Europa. Kinulayan nito ang mukha

at nagpalamuti sa katawan. Makalipas

ang ilang buwan, siya kuno ay naglilihi

at kailangan pa sa Espanya manganak

upang hindi matawag na

rebolusyunaryo ang kanyang anak.

Ngunit walang panganganak na

nangyari sapagkat ang Donya ay hindi

naman talaga buntis. Lumapit na rin

siya sa mga hilot at manggagamot

ngunit walang nangyari. Kung kaya't

walang nangyari sa ambisyon na

makapunta sa Espanya ang ginang

bagkus ay manatili sa tinubuang lupa,

na kung tawagin niya ay "lupain ng mga

salbahe". Wala rin siyang tiwala sa mga

kapwa Pilipino kung kaya't humirang

pa siya ng Kastilang taga-pangasiwa ng

kanyang mga ari-arian. Sa pagkabigo ng

kanyang pangarap ay pinagbuntunan

ng ginang ang kanyang asawa, na

pumapayag naman maging andres de

saya at taga-salo ng alburuto ng asawa.

Mas mabuti na ang ganong kalagayan

kaysa naman ang mamalimos sa kalye.

Inuutus-utusan din niya ito at may mga

pagkakataon na sinasaktan niya ito ng

pisikal, na tinatanggap na lamang ng

lalaki. Pati ang kapritso ng ginang na

magpagawa ng karatulang marmol na

may nakaukit na: DOCTOR DE

ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA

CLASE DE ENFERMEDADES. Walang

nagawa ang lalaki kahit labag sa

kalooban nito na ianunsyo sa publiko

na siya nga ay isang manggagamot,

sapagkat siya nga ay nagpapanggap

lamang.

Kabanata 43- Mga Balak o Panukala

Halatang halata ang lubos na pag-aalala

sa mukha ni Padre Damaso at tuloy-

tuloy itong pumasok sa silid ni Maria

Clara. Nananangis ang Pari at sinabi sa

anak na hindi ito mamamatay. Lahat ay

nagtaka sa ipinakita ni Padre Damaso,

hindi nila akalain na sa kabila ng

magaspang nitong ugali ay marunong

pala itong umiyak at malambot ang

kalooban. Naisip din nila na mahal na

mahal talaga ng pari si Maria. Pamaya-

maya ay tumindig ang pari at nagtungo

ito sa silong ng balag upang managhoy.

Nang naibsan ang damdamin ni Padre

Damaso ay sinamantala ito ni Donya

Victorin at ipinakilala si Linares. Sinabi

ng huli na inaanak siya ni Carlicos, ang

bayaw ni Damaso. Iniabot ni Linares

ang sulat at dito ay nakasaad na siya ay

humahanap ng mapapangasawa at

trabaho. Madali lamang na matatanggap

ang binata ayon kay Padre Damaso

sapagkat ito ay naging abogado sa

Universidad Central. At sa

mapapangasawa ay iminungkahing

kakausapin niya si Kapitan Tyago.

Bagay naman na ikinalungkot ni Padre

Salvi. Sinadya naman ni Lucas si Padre

Salvi upang isangguni ang marapat na

katarungan para sa kanyang kapatid.

Umarte itong kaawa-awa at pilit na

pinapatulo ang luha upang mabaghan sa

kanya ang pari. Sinabi nito na binigyan

lamang siya ng P500.00 ni Ibarra

kapalit ang buhay ng kanyang kapatid.

Hindi naman ikinatuwa ng pari ang

kaartehan ni Lucas kung kaya't

pinagtabuyan niya iyon. Walang

nagawa ang oportunistang si Lucas

kung hindi bumulong bulong at

napahiyang nilayasan ang pari

Kabanata 44-Pagsusuri ng Budhi

Patuloy na mataas pa rin ang lagnat ni

Maria Clara at kapag ito ay

nagdedeliryo ay walang binabanggit

kundi ang pangalan ng kanyang ina.

Patuloy naman siyang inaalagaan nni

Tiya Isabel at mga kaibigang dalaga. Si

Kapitan Tyago naman ay walang tigil

na nagpapamisa at nag-aabuloy, ang

pinakahuli ay ang pagbibigay ng

tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo.

Makalipas ang ilang araw, kasabay ng

pag-inom ng gamot na nireseta ni Don

Tiburcio ay humupa ang mataas na

lagnat ni Maria. Ikinatuwa naman ito

ng mag-asawang Tiburcio, kung kaya't

hindi muna pinagdiskitahan ni Donya

Victorina ang kanyang asawa.

Magkakaharap sina Padre Salvi, Kapitan

Tyago at mag-asawang Espadana at

napag-usapan na malilipat sa parokya

ng Tayabas si Padre Damaso. Ayon kay

Kapitan Tyago, ikalulungkot ito ni

Maria Clara sapagkat para na rin

niyang ama ang pari. At ang

pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng

mga kaguluhan na nangyari noong gabi

ng pista. Ikinasiya naman ng kura na

mainam nga na hindi nagkikita sina

Ibarra at Maria Clara dahil tuluyan

itong gumaling. Sinalungat naman ito ni

Donya Victorina at sinabing ang

nakapagpagaling kay Maria ay ang

panggagamot ni Don Tiburcio. Hindi

naman siyempre nagpatalo ang pari at

sinabing higit na nakagagaling ang

pagkakaroon ng malinis na budhi kaysa

mga gamot. Napikon ang Donya at

iminungkahi sa pari na gamuting ng

kanyang kumpisal ang nakakabanas na

si Donya Consolacion. Wala namang

naisago ang Pari kung kaya't

tinagubilinan na lamang niya si

Kapitan Tyago na ihanda na si Maria

para sa pangungumpisal. Ipinabigay rin

niya ang beatico upang lubusan itong

gumaling. Oras na para uminom ng

gamot si Maria Clara at ininom nga nito

ang pildoras na mula sa bumbong ng

kristal. Ititigil lamang niya ang pag-

inom nito kapag siya ay nakaramdam

na ng pagkabingi. Nalaman ni Maria

kay Sinang na abala si Ibarra na

mapawalang bisa ang pagiging

ekskomulgado nito kung kaya't hindi pa

ito makasulat sa dalaga. Dumating

naman si Tiya Isabel upang ihanda si

Maria sa pangungumpisal at pati na rin

ang kalooban nito tungkol sa paglimot

kay Ibarra. Nagsimula na ang

pangungumpisal ni Maria Clara. Sa

obserbasyon ni Tiya Isabel, Si Padre

Salvi ay halatang hindi nakikinig sa

sinasabi ni Maria Clara bagkus ay

matiim itong nakatitig kay Maria na tila

ba inaalam ang nasa isip ng dalaga.

Matapos ang kumpisalan ay lumabas si

Padre Salvi na nakapangunot noo,

namumutla, pawisan at kagat-labi.

Kabanata 45 - Ang mga Pinag-uusig

Sa wakas ay natagpuan ni Elias si

Kapitan Pablo sa isang yungib sa

kagubatan pagkatapos ng anim na

buwan na hindi pagkikita. May

dalawang linggo na rin ang nakalipas

nang malaman ni Elias ang sinapit ng

kapitan. Malapit ang loob niya sa

matanda at itinuturing niya itong ama.

Pareho rin silang nag-iisa na sa buhay.

Sinubukang kumbinsihin ni Elias ang

Kapitan na maisama ito sa mga lupain

ng katutubo. Malayo man ito sa

sibilisasyon ay makakapamuhay ng

mapayapa ang matanda at makakalimot

sa sinapit ng kanyang pamilya.

Tinanggihan naman ito ng matanda at

matiim itong nanindigan na ipaghiganti

ang masaklap na nangyari sa kanyang

mga anak sa kamay ng mga dayuhan.

Hindi siya matatahimik hanggat hindi

nagkakaroon ng katarungan ang kaawa-

awang sinapit ng kanyang pamilya.

Tatlo ang anak ni Kapitan Pablo, isang

babae at dalawang lalake.

Pinagsamantalahan ng isang alagad ng

simbahan ang kanyang anak na dalaga.

Ang isa niyang anak na lalaki ay nag-

imbestiga sa nangyari kung kayat

nagpunta ito ng kumbento. Tila

nagkaroon naman diumano ng

nakawan sa kumbento kung kaya't

pinagbintangan ang kanyang anak na

lalaki. Hindi man napatunayan ang

nasabing nakawan, hinuli pa rin ito at

ibinitin at nakatikim ng pagpapahirap

sa kamay ng mga awtoridad. Hindi

tinugon ni Kapitan Pablo ang mga sigaw

ng pagtawag ng kanyang anak sapagkat

noon ay mas nanaig ang kanyang

kaduwagan at pagnanais sa

mapayapang buhay. Ang kura naman

ay hindi man lamang naparusahan

kundi inilipat lamang ng panibagong

lugar. Ang isa naman niyang anak na

lalaki ay pinaghinalaang maghihiganti.

Sa kasamaang palad, may isang

pagkakataon na hindi nito nadala ang

kanyang sedula kung kaya't hinuli ito

ng mga sibil. Pinahirapan din ito at ng

hindi na makayanan ay kinitil nito ang

sariling buhay. Kung kaya para kay

Kapitan Pablo, wala nang mahalaga sa

kanya kundi ang ipaghiganti ang sinapit

ng kanyang mga anak. Lulusob sila sa

bayan sa tamang oras, kasama ng iba

pang mga kapus-palad na pinag-uusig

ng pamahalaan. Lubos naman itong

nauunawaan ni Elias, kaya't ang

simpatya niya ay nasa matanda. Minsan

na ring hinangad ni Elias ang

paghihiganti, ngunit sa kagustuhang

wala ng madamay pa sa kanyang

paghihiganti, kinalimutan na lamang

niya ito. Ayon kay Kapitan Pablo,

madali itong gawin para kay Elias

sapagkat magkaiba naman sila ng

sinapit. Si Elias ay bata pa at walang

namatay na mga anak. Pinangakuan

naman niya si Elias na walang

madadamay na inosente sa gagawin

nilang paghihiganti. Isinawalat din ni

Elias kay Kapitan Pablo ang naging

pagkikita at pagkakaibigan nila ni

Ibarra. Ikinuwento rin nito ang mga

katangian ni Ibarra at ang pang-aaping

sinapit ng pamilya nito sa kamay ng

pari. Sinabi nito kay Kapitan Pablo na

makakatulong si Ibarra sa pagpapa-abot

sa Heneral tungkol sa mga hinaing ng

bayan. Sumang-ayon naman ang

matanda at malalaman niya ang resulta

ng pakikipag-usap ni Elias kay Ibarra

tungkol dito pagkatapos ng apat araw.

Ang mga tauhan ng Kapitan Pablo ang

kakatagpuin ni Elias upang maipag-

bigay alam sa matanda ang sagot ni

Ibarra. Kapag sumang-ayon si Ibarra,

magkakaroon ng katarungan ang

kanilang mga hinaing at kung hindi

naman, nangako si Elias na sasama sa

kanilang layunin.

Kabanata 46 -Ang Sabungan

Hindi mawawala ang sabungan

sa anumang bayan na nasasakupan ng

mga Espanyol. Ang sabungan sa San

Diego ay katulad din ng mga sabungan

sa ibang mga bayan. Nahahati ito sa

tatlong bahagi: ang papasok na pintuan

kung saan nakatao ang taga-singil sa

bawat isang pumapasok sa sabungan.

Ang ulutan na siyang ikalawang bahagi

naman naririto ang daanan ng mga tao

at dito rin nakahanay ang mga

nagtitinda ng samu't-saring paninda.

Kalapit ito ng isa pang lugar para sa

mga tahur, magtatari at mga

karaniwang parokyano ng sabungan.

Dito nagaganap ang pustahan, tayaan at

bayaran ng mga tao bago magsimula at

pagkatapos ng bawat sabong na

magaganap. Ang ikatlong bahagi ay ang

ruweda, na pinagdarausan ng mga

sultada. Ito ang pwesto ng mga may

matataas na katungkulan at iba pang

tinitingala sa lipunan. Ng araw na iyon,

ilan lamang sa naparoon sa sabungan

sina Kapitan Tyago, Kapitan Basilio at

Lucas. Dala ng tauhan ni Kapitan Tyago

ang isang malaki at puting lasak na

manok, samantalang kay Kapitan

Basilio ay isang bulik na manok. Bago

magsimula ang sabong at pustahan ay

nagkumustahan muna ang magkaibigan.

Pagkatapos ay nagkasundo sa pustahan

sa halagang P3000.00. Naging matunog

ang ginawang pustahan kayat nakipag-

pustahan na rin ang iba pang mga

sabungerong naroroon. Lumilitaw

naman sa sabong na llamado ang puti

at dehado ang pula. Naiinggit naman

ang magkapatid na Tarsilo at Bruno

sapagkat wala silang salapi upang

makipusta. Lumapit sila kay Lucas

upang manghiram ng salaping

maipansusugal, ngunit nagbigay naman

ang huli ng kundisyon. Ang kundisyon

ay kung sasama sila sa paglusob sa

kwartel, at kung sila ay makapag-aakay

pa ng iba ay may mas malaki ang

kwartang kanilang makukuha. Ayon din

kay Lucas, hindi niya magagalaw ang

perang inilaan para doon ni Ibarra

kung kaya't ipauuutang lamang iyon

kung sila ay papayag sa kasunduan.

Noong una ay hindi pumayag ang

magkapatid sapagkat kilala nila si

Ibarra at kadikit nito ang Kapitan

Heneral. Ngunit pagkalipas ng ilang

sandali, namataan nila si Pedro na

binibigyan ni Lucas ng salapi kung

kayat higit silang nanghinayang.

Bandang huli ay hindi na rin nakatiis

ang magkapatid sa tawag ng sugal. Lalo

na at umiinit na ang labanan ng mga

oras na iyon: ang bulik ni Kapitan

Basilio at ang lasak ni Kapitan Tiyago.

Lumapit sila kay Lucas at inihyag ang

kanilang pagsang-ayon sa kondisyon.

Tinagubilinan sila ng huli na ang mga

sandata ay paparating din kinabukasan,

ang utos ay kanilang matatanggap sa

ikawalo ng gabi nang ikalawang araw.

Pagkatapos ng pakikipagkasundo ay

naging abala na ang lahat sa labanan.

Kabanata 47 - Ang Dalawang

Senyora

Habang mainit ang labanan sa

sabungan, ang mag-asawang Donya

Victorina at Don Tiburcio ay

namamasyal. Ginagawa nilang libangan

ang pag-alipusta sa maralitang tahanan

ng mga Indio. At lalo pang naasar ang

Donya sa hindi pagbibigay galang sa

kanila ng mga nakakasalubong.

Napadaan ang mag-asawa sa tapat ng

bahay ng alperes, na nagkataon naman

na naroroon si Donya Consolacion. Ng

magtama ang kanilang paningin,

sumibangot at dumura ang maybahay

nang alperes na malaking ikinayamot

ni Donya Victorina. Sinugod nito si

Donya Consolacion at nagkaroon ng

balitaktakan. Inalipusta ng Donya ang

alperes habang ang huli naman ay

tinungayaw ang kapansanan at

pagpapanggap nang asawa nang Donya.

Hindi na rin pinaligstas ni Donya

Consolacion ang pagkakataong iyon,

dinala ang latigo ng asawa at sinugod si

Donya Victorina. Ngunit hindi naman

nagpang-abot ang dalawang Donya

sapagkat namagitan ang kanilang mga

asawa. Nasaksihan ito ng taong-bayan

sapagkat ang kanilang away ay sadyang

nakakabulahaw. Dumating din ang kura

at inawat ang dalawa. Sinagot naman

ng alperes ang kura at tinawag itong

‘mapagbanal-banalang Carliston’. Si

Victorina naman ay inutusan ang

kanyang asawa na hamunin ang alperes

ng barilan, na tinanggi naman ng huli.

Anupa't dahil dito ay nahablot na

naman ang kanyang pustiso. Pamaya-

maya ay nakarating sa bahay ni

Kapitan Tyago ang mag-asawa.

Nadatnan naman nila si Linares na

kausap si Maria Clara at mga kaibigan

nito. Napagbalingan ng Donya ang

binatang si Linares, at inutusan ito na

hamunin ang alperes at kung hindi ay

sasabihin nito sa lahat ang tunay

niyang pagkatao. Hindi naman

malaman ni Linares ang kanyang

gagawin. Habang humihingi ng

paumanhin ang binata sa Donya ay siya

namang dumating ang Kapitan.

Sinalubong kaagad ito ng Donya at

nagdadaldal tungkol sa nangyari. Inipit

din nito si Linares sa Kapitan, at

sinabing kung hindi ito gagawin ng

binata ay marapat lamang na walang

kasalang magaganap sapagkat hindi

bagay si Maria Clara sa isang duwag.

Nagpahatid naman sa silid si Maria

Clara dahil sa narinig mula sa Donya.

Madilim na ng umalis ang mag-asawang

Tiburcio at Donya Victorina, dala ang

ilang libong piso na salaping bayad ni

Kapitan Tyago sa panggagamot ni

Tiburcio kay Maria Clara. Si Linares

naman ay hindi matahimik sa gipit

nitong sitwasyon

Kabanata 48 - Ang Talinghaga

Dumating ng araw na iyon si Ibarra at

masayang dinalaw si Maria Clara at

Kapitan Tyago. Sinabi nito sa huli na

tinanggal na ang kanyang pagiging

excomulgado, at ipinabasa ang sulat kay

Tiya Isabel. Tuwang tuwa naman ang

tiyahin sapagkat magiliw siya kay

Ibarra. Nabigla naman ang binata ng

siya ay mapunta sa balkon. Nandoon si

Maria Clara at si Linares naman sa

gawing paanan nito na nag-aayos ng

mga bulaklak. Nagulat si Linares at si

Maria Clara naman ay namutla, at

sinikap mang tumayo ngunit ito ay

hindi pa lubos na magaling. Ipinaalam

ni Ibarra ang dahilang ng kanyang

pagdalaw. Banaag naman sa mukha ni

Maria Clara ang pagkalungkot at dahil

dito, ay nagpaalam kaagad si Ibarra.

Sinabi ng binata na dadalaw itong muli

kinabukasan. Umalis si Ibarra na may

kaguluhan ang isip at damdamin. Sa

kanyang paglalakad ay napadaan siya

sa ipinapagawang paaralan. Ipinaalam

niya sa lahat lalo na kay Nol Juan na

wala silang dapat ipangamba sapagkat

siya ay tanggap na muli ng simbahan.

Sinagot naman siya ni Nol Juan na ang

pagiging excomulgado ay hindi

mahalaga para sa kanila, sapagkat lahat

sila ay mga excomulgado rin. Namataan

ni Ibarra si Elias na nagkakarga ng bato

sa kariton at nabasa nito sa mukha ng

huli na may nais siyang ipaalam sa

binata. Inutusan ni Ibarra si Nol Juan

na ibigay sa kanya ang talaan ng mga

obrero. Iminungkahi ni Elias na sila ay

mamangka sa lawa upang mapag-

usapan ang isang napakahalagang

bagay, na sinang-ayunan naman ni

Ibarra. Dumating naman si Nol Juan at

ibinigay ang listahan, ngunit hindi

nakalista doon ang pangalan ni Elias.

Kabanata 49 - Ang Tinig ng mga

Pinag-uusig

Nang lumulan si Ibarra sa

bangka ni Elias, waring ito ay hindi

nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi

ng paumanhin si Elias sa pagkagambala

niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang

dahilan, nakasalubong niya ang alperes

at gusto nitong muli na magkausap.

Dahil nag-aalala siyang makita si Elias,

nagdahilan na lamang siya.

Nanghinayang naman ang binata ng

sabihin ni Elias na di siya matatandaan

ng alperes. Saglit na

napabuntonghininga si Ibarra sapagkat

biglang pumasok sa kanyang isip ang

kanyang pangako kay Maria.

Hindi na nag-aksaya ng panahon

si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra

na siya ang sugo ng mga sawimpalad.

Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan

ng puno ng mga tulisan (Si Kapitan

Pablo) na hindi na binanggit pa ang

mga pag-aalinlangan at pagbabala. Ang

kahilingan ng mga sawimpalad, ani

Elias ay (1) humingi sila ng makaamang

pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng

mga ganap na pagbabago sa mga kawal

na sandatahan, sa mga prayle, sa

paglalapat ng katarungan at sa iba pang

pangangasiwa ng gobyerno (2)

pagkakaloob ng kaunting karangalan sa

pagkatao ng mga tao, ang kanilang

kapanatagan at bawasan ang lakas at

kapangyarihang taglay ng mga sibil na

madalas na nagiging puno’t dulo ng

paglapastangan sa karapatang pantao.

Tumugon si Ibarra na anumang

pagbabago na sa halip na makakabuti

ay lalo pang makakasama. Sinabi nitong

maaari niyang pakilusin ang kanyang

mga kaibigan sa Madrid sa

pamamagitan ng salapi at pati na ang

Kapitan-Heneral ay kanyang

mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay

walang magagawa. Siya man ay hindi

gagawa ng anumang pagkilos ukol sa

mga bagay na iyon sapagkat kung may

kasiraan man ang korporasyon, ay

matatawag naman nilang masasamang

kailangan.

Nagtaka si Ibarra, hindi niya

sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra

ay naniniwala satinatawag na

masamang kailangan na para bang nais

palabasin nito na kailangang gumawa

muna ng masama upang makapagdulot

ng mabuti. Naniniwala siya na kapag

ang sakit ay malala, kailangang gamutin

ng isang mahapding panlunas. Ang sakit

ng bayan ay malubha kaya’t kailangan

ang kaparaanang marahas kung ito ay

makakabuti. Ang isang mabuting

manggagamot, anya ay sinususri ang

pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at

hindi ang mga palatandaan nito na

sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng

mga sibil na sa pagnanais daw na

masugpo ang kasamaan, ito’y iniinis sa

pananakot, paggawa ng marahas at

walang habas na paggamit ng lakas. At

kapag pinahina ang guwardiya sibil ay

malalagay naman sa panganib ang

katahimikan ng bayan. Paano raw

magkakagayon gayong 15 taon nang

may mga sibil, ngunit ang mga tulisan

ay patuloy pa rin sa pandarambong.

Ang mga sibil ay walang naidudulot na

kabutihan sa bayan sapagkat kanilang

pinipigil at pinahihirapan ang isang tao

kahit na marangal dahil lamang sa

nakalimutan ang cedula personal, at

kapag kailangang malinis ang kanilang

mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng

mga kaawa-awang mamamayan na

walang lakas na tumutol.

Napag-usapan pa nila na bago

itatag ang guardia civil nanunulisan ang

mga tao dahil sa matinding

pagkagutom. Binigyang diin naman ni

Elias na ang mga sawimpalad na

hinihingi ng bayan ang pagbabago sa

mga palakad ng mga prayle at ng isang

pagtangkilik laban sa korporasyon.

Pero, sinabi naman ni Ibarra na may

utang na loob na dapat tanawin ng

bayan sa mga paring pinagkakautangan

ng pananalig at patangkilik noon laban

sa mga pandarahas ng mga may-

kapangyarihan.

Lumitaw sa pagpapalitan ng

kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila

mahal ang bayan. Pero, hindi

napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol

sa pakiusap ng mga sawimpalad. Kaya,

ipinahayag niya kay Ibarra na

sasabihin na lamang daw niya sa mga

ito na ilipat na sa Diyos o sa kanilang

mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa

tao na di magtatamong-pala.

Kabanata 50 - Ang mga Kaanak ni

Elias

Isinalaysay ni Elias ang kanyang

kasaysayan kay Ibarra upang malaman

nito na siya ay kabilang din sa mga

swimpalad.May 60 taon na ang

nakakalipas, ang kanyang nuno ay

isang tenedor de libros sa isang bahay-

kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang

asawa at isang anak na lalaki, ito ay

nanirahan sa Maynila.Isang gabi

nasunog ang isang tanggapang

pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang

kanyang nuno sa salang panununog.

Palibhasay maralita at walang kayang

ibayad sa abogado, siya ay nahatulan.

Ito ay ipinaseo sa lansangan na

nakagapos sa kabayo at pinapalo sa

bawat panulukan ng daan. Buntis noon

ang asawa, nagtangka pa ring humanap

ng pagkakakitaan kahit na sa masamang

paraan para sa anak at asawang may

sakit. Nang gumaling ang sugat ng

kanyang nuno, silang mag-anak ay

namundok na lamang. Nanganak ang

babae, ngunit hindi nagtagal namatay

ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno

ang sapin-saping pagdurusang kanilang

natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito

naipalibing ng babae. Nangamoy ang

bangkay at nalaman ng mga awtoridad

ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan

din siyang paluin.Pero, ito ay hindi

itinuloy at ipinagpaliban sapagkat

dalawang buwan siyang buntis nuon.

Gayunman, pagkasilang niya, ginawa

ang hatol.

Nagawang tumakas ng babae

mula sa malupit na kamay ng batas,

lumipat sila sa kalapit na lalawigan. Sa

paglaki ng anak na panganay, ito ay

naging tulisan. Gumawa siya ng

panununog at pagpatay upang

maipaghiganti nila ang kaapihang

natamo. Nakilalasiya sa tawag na balat.

Ang lahat ay natakot sa kanyang

pangalan. Ang ina ay nakilala naman sa

tawag na haliparot,delingkuwente at

napalo at ang bunso dahil sa mabait at

tinawag na lamang anak ng ina.

Isang umaga, nakagisnan na

lamang ng anak ang ina na patay na. Ito

ay nakabulagta ssa ilalim ng isang puno

at ang isang ulo ay nakatingala sa isang

bakol na nakasabit sa puno. Ang

kanyang katawan ay ibinaon

samantalang ang mga paa,kamay ay

ikinalat. Ang ulo naman ay siyang

dinala sa kanyang ina. Walang

nalalabing paraan sa nakakabata dahil

sa kalunos-lunos na pangyayaring ito

kundi ang tumakas. Siya ay ipinadpad

ng kapalaran sa Tayabas at namasukang

obrero sa isang mayamang angkan.

Madali naman siyang nakagiliwan

sapagkat nagtataglay nga ito ng

magandang ugali.

Siya ay masikap at ng nagkaroon

ng puhunan, napaunlad niya ang

kanyang kabuhayan hanggang sa

makakilala siya ng isang dalagang taga-

bayan na kanyang inibig ng tapat.

Gayunman sinasagilahan siya ng

matinding pangamba na mamanhikan.

Nangangambasiyang matuklasan ang

tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa

ang babae, minsan ay nailugso nito ang

puri at desidido siyang panindigan ang

nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang

ama ng babae at wala siyang kayang

ipagtanggol ang sarili. Siya ay nakulong

sa halip na makasal siya sa babae.

Bagamat hindi nagsama ang

magkasuyo, ang kanilang

pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig ay

nagkaroon ng bunga. Ang babae ay

nanganak ng kambal, isang babae at

isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata

pa sila ay iminulat sa kanilang patay na

ang kanilang ama. Naniniwala naman

sila sapagkat musmos pa lamang ay

namatay ang kanilang ina. Nang

magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y

may kaya ang nuno si Elias ay nag-aral

sa mga Heswitas samantalang ang

kapatid na babae ay sa Concordia.

Nagmamahalan silang magkapatid at

ang pag-igkas ng panahon ay hindi nila

namamalayan. Namatay ang kanilang

nuno kaya’t umuwi silang magkapatid

upang asikasuhin ang kanilang

kabuhayan.

Maganda ang kanilang

hinaharap, ang kanyang kapatid na

babae ay nakatakdang ikasal sa

binatang nagmamahyal sa kanya,

ngunit ang kanilang kahapon ang

nagwasak sa kanilang kinabukasan.

Dahil sa kanyang salapi at ugaling

mapag-mataas, isang malayong kamag-

anak ang nagpamukha sa kanilang

kahapong nagdaan. At ito ay

pinatunayan ng isang matandang

utusan nila. Iyon pala ang kanilang

ama. Namatay na naghihinagpis ang

kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya

ang naging dahilan ng kasawian nilang

magkapatid. Pero, bago ito namatay

naipagtapat niyang lahat ang kahapon

ng magkakapatid.

Lalong binayo ng matinding

kalungkutan ang kapatid ni Elias nang

mabalitaan niyang ikinasal sa iba ang

kanyang kasintahan. Isang araw nawala

na lamang ito’t sukat.Lumipas ang anim

na buwan nabalitaan na lamang ni

Elias na mayroong isang bangkay ng

babaing natagpuan sa baybayuin ng

Calamba na may tarak sa dibdib. Ito

ang kanyang kapatid. Dahil dito siya ay

nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan

bunga ng iba’t-ibang pagbibintang

tungkol sa kanya na hindi naman niya

ginagawa. Dito natapos ang salaysay ni

Elias.

Nagpalitan pa ng iba’t-ibang

pananaw ang dalawa hanggang sa

sabihin ni Ibarra kay Elias na sabihin

niya sa mga sumugo sa kanya na siya

(Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa

kanilang mga damdaming. Lamang,

wala siyang magagawa kundi ang

maghintay pa sapagkat ang sama ay di-

nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag

pa rito, sa kasawian ng tao siya man ay

matroong kasalanan din. Nang

makarating na sila sa baybayin,

nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay

Elias na siya ay limutin na at huwag

babatiin sa anumang kalagayang siya

ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta

ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na

siya kung di rin lamang mamamatay ay

tutupad sa kanyang pangako na aanib

sa kanila sa sandaling ipasiya ng

pinuno na dumating na ang oras ng

pakikibaka sa mga Kastila.

Kabanata 51 - Mga Pagbabago

Sakmal ng pagkabalisa at di pag-

igmik si Linares sapagkat nakatanggap

siya ng liham mula kay Donya

Victorina.

Alam ni Linares na hindi

nagbibiro ang Donya. Kailangang

hamunin niya ang alperes subalit sino

naman kaya ang papayag na maging

padrino niya, ang kura kaya o si

Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang

kanyang paghahambog at

pagsisinungaling sa paghahangad

lamang na makapagsamantala. Labis

siyang nagpatianod sa kapritso ng

Donya.

Dumating si Pari Salvi at

nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang

ibinalita niya ang tungkol sa sulat na

padala ng arsobispo tungkol sa pagalis

ng excommunion kay Ibarra kasabay ng

kanyang pagpupuring and binata ay

kalugod lugod ngunit may kapusukan ng

kauniti. Tanging ang sagabal na lamang

sa pagpapatawad ay si Pari Damaso.

Pero anya ay hindi makatanggi kung si

Maria ang kakausap sapagkat inaama

niya ang pari. Narinig ni Maria ang

usapan at nagtungo ito sa silid kasama

si Victoria.

Sa bahaging iyon ng usapan ng

pari at Kapitan Tiyago pumasok si

Ibarra na kasama si Tiya Isabael. Binata

niya ang kapitan at yumukod naman

kay Linares. Si Pari Salvi ay buong

lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi

nitong katatatapos pa lamang niyang

papurihan ito. Nagpapasalamat ang

binata at lumapit kay sinang upang

itanong kung lumapit kay Sinang upang

itanong kung galit sa kanya si Maria.

Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na

limutin na siya ng binata ngunit sinabi

ni Ibarra ng gusto niyang makausap ng

sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat,

umalis na si Ibarra.

Kabanata 52 - Ang Baraha ng Patay

at ang mga Anino

Madilim ang gabi at malamig ang

ihip ng hangin pumapaspas sa mga

dahong tuyo at alikabok ng makipot ng

daang patungo sa libingan. May tatlong

anino na paanas na naguusap sa ilalim

ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa

kung nakausap na niya ng kaharap si

Elias. Hindi raw pero siguradong

kasama ito sapagkat nailigtas na minsan

ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang

unang anino na ito nga ay pumayag na

sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra

sa Maynila ang kanyang asawa upang

ipagamot. Siya ang sasalakay sa

kumbento upang makaganti siya sa

kura. Binigyang diin naman ng ikatlong

anino na kasama ng lima lulusob sila sa

kwartel upang ipakilala sa mga sibil na

kanilang ama ay may mga anak na

lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra

na sial ay magigng 20 na katao na.

Saglit na huminto sa pagaasanan ang

mga anino nang mabanaagan nilang

may dumarating na isang anino na

namamaybay sa bakod.

Pagdating sa lugar ng tatlo,

nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng

bagong dumating na anino na

sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-

hiwalay na sila at tinagubilinan ang

mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi

nila tatanggapin ang mga sandata

kasabay ng sigaw na "Mabuhay Don

Crisostomo"! ang tatlong anino ay

nawala sa likod ng pader. Ang bagong

dating naman ay naghintay sa sulok ng

pintuan.

Nang dumating ang ikalawang

anino, namasid ito sa kanyang paligid.

Umaambon palibhasa, sumilong ito sa

pintuan kaya’t nagkita sila ng unang

sumilong. Naisipan nilang magsugal at

kung sinuman ang manalo sa kanila ay

maiiwan upang makipagsugal sa mga

patay. Pumasok sila sa loob nglibingan

at sa ibabaw ng punto ay umumpog

magkaharap upang magsugal. Ang

mataas sa dalawa ay si Elias at ang may

pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula

na silang magsugal sapagkat sa isang

tao lamang ang nakikipagpagsugal ang

mga patay. Natalo si Elias kaya umalis

itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng

kadiliman.

Nang gabing iyonn dalawang

sibil ang naglalakad sa tabi ng

simbahan. Pinaguusapan nila ang

tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat

sinumang makahuli rito ay hindi

mapapalo sa loob ng tatlong buwan.

Nakasalubong nila si Lucas at itinanong

kung saan ito pupunta. Sa simbahan ani

Lucas upang magpamisa. Pinabayaan

nila sapagkat ayon sa alperes walang

pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si

Elias mismo ang nakasalubong ng mga

sibil. Dinala siya sa liwanag upang

kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol

niya ang lalaking may pilat sapagkat

siyang bumugbog sa kanyang kapatid.

Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa

simbahang pinasukan ni Lucas.

Kabanata 53 - Ang Mabuting Araw

ay Nakikilala sa Umaga

Kinabukasan ng umaga, kumalat

ang balita tungkol sa mga ilaw na

nakita sa libingan ng nakaraang gabi.

Sa paniniwala ng mga puno ng mga

kapatiranh ni San Francisco, may 20

ang nakita niyang kandila na

sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman

ang narinig ni Ermana sipa kahit na

malayo ang kanyang bahay sa libinga.

Sa pulpito, binigyang diin naman ng

kura sa kanyang sermon ang tungkol sa

kaluluwa sa purgartoryo.

Ang usapan ay hindi nakaligtas

sa matalas na paningin nina Don Filipo

at Pilosopong Tasyo na ilang araw na

ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don

na tinaggap ng alkade ang kanyang

pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn

mapakali si Tandang Asyo sapagkat

naniniwala siyang ang pagbibitiw ay

hindi nararpat at napapanahon. Sa

panahon ng digmaan, anya, ang puno

ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa

pagiisip ni Pilosopong Tasyo. Ayon sa

kanya, nag iba ang bayan na di na

katulad noon na may 20 na taon na ang

nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay

ng aralin. Namamalas na nag naging

bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga

Europeo at ang pagdayo naman ng mga

kabataan sa Europa ay nadadma na rin

Ang mga kabataang nakapag aral

sa Europa ay nagkaroon ng malawak na

kaalaman tungkol sa kaysayan,

Matematika, Agham, wika at iba pang

uri ng kaalamn na itutring na enerhiya

noong una. Kaya na ng tao na

pangasiwaan ang malawak na daigdig

na kanyang ginagalwan at tinatahanan.

Sa panitikan, nagsimula na ring

lumitaw ang mga makatang

nagpapahayag ng malaya at mga

makaagham ng pagsubok. Hindi na rin

kayang sawatain ng kumbento ang

paglaganap ng mga modernong

kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng

katwiran ang dalawa tungkol sa bayan,

sa relihiyon, sa kahihinatnan ng bayan,

ugali ng mga binata at dalaga ang ng

mga naglilingkod sa Simbahan

hanggang sa tanungin ni Don Filipo si

Tandang Tasyo kung hindi

nangangailangan ng mga gamot

sapagkat napansin nitong hinang-hina

na sya. Pero tinugon sya ni Tandang

Tasyo na ang mga mamamatay ay hindi

na nangangailangan ng gamot at sa

halip ang mga maiiwan ang

mangangailangan. Ipinakiusap din niya

sa Don na sabihin kay Ibarra na

makipagkita sa kanya sa loob ng ilang

araw sapagkat malapit na siyang

yumao. Sa kabila ng karamdaman ni

Tandang Tasyo ang kapakanan ng

bayan ang kanyang inaalagata. Matibay

ang kanyang paniniwala ng ang

Pilipinas ay tumatahak parin sa

karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam

na si Don Filipo.

Kabanata 54 - Lahat ng Lihim ay

Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng

Parusa

Orasyon. Pahangos na patungo

ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga

taong gustong humalik sa kanyang

kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-

tuloy na pumanhik ito ng bahay at

malakas na tinwag ang alperes.

Lumabas agad ang alperes kasunod ang

asawang si Donya Consolacion. Bago

makapag salita ang kura, inireklamo

agad ng alperes ang mga kambing ng

kura na naninira sa kanyang bakod.

Sinabi naman ng pari na nanganganib

ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay

mayroong napipintong pag-aalsa na

gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito

ng pari, anya sa pamamagitan ng isang

babae na nangumpisal sa kanya na

nagsabi sa kanya na sasalakayin ang

kuwartel at kumbento. Dahil dito

nagkasundo ang kura at alperes na

paghandaan nila ang gagawing paglusob

ng mga insurektos. Humingi ang kura ng

apat na sibil na nakapaisana ang

itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel

naman ay palihim ang pagkilos ng mga

kawal upang mahuli nang mga buhay

ang mga lulusob. Layunin nito na

kanilang mapakanta ang sinumang

mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi

ang nakatakdang paglusob, kuna kaya

nakini-kinita ng alperes at kura ang

pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat

ganap silang nakahanda.

Sa kabilang dako, isa naman

lalaki ang mabilis na tumatakbo sa

daan patungo sa tirahan ni Ibarra.

Mabilis na umakyat ng bahay at

hinanap sa nakitang utusan ang amo

nito na kaagad naman itinuro na ito ay

nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay

Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang

nakatakdang paglusob at batay sa

kanyang natuklasan. Si Ibarra ang

kapural at nagbayad sa mga kalahok sa

paglusob. Ipinasunog ni Elias kay Ibarra

ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito

sapagkat di na maiiwasan na siya ay

mapasangkot at tiyak na siya ang

isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga

sibil.

Tinulungan ni Elias si Ibarra sa

pagpili ng mga kasulatan. Sa mga

kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay

Don Pedro Eibarramendia at tinanong

niya kay Ibarra kung ano ang relasyon

nito sa kanya. Halos nayanig ang buong

pagkatao ni Elias nang sabihin ni

Ibarra na iyon ang kanyang nuno na

ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito

ay isang Baskongado. Natagpuan na ng

piloto ang lahing lumikha ng matinding

kasawian sa kanilang buhay. Biglang

bumunot ng balaraw si Elias at naisip

niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit,

saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan

ng biglang siyang matauhan. Binitiwan

niya ang hawak na balaraw at tulirong

tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka

mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka

si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa mga

mahahaagang papeles at dokumento.

Kabanata 55 - Ang Pagkakagulo

Oras ng hapunan pero

nagdahilan si Maria na wala siyang

ganang kumain. Kaya niyaya niya ang

kaibigan ni Sinangsa piyano.

Nagbulungan silang dalawa habang

palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng

bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa

paghihintay nilang magkaibigan ang

pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan

kumakain noon ang argos na si :Linares

at isinadasal nilang umalais na ang

"multong" si Pari Salvi. Nakatakdang

dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra.

Ika-walo rin ng gabi ang nakatakdang

paglusob sa kumbento at sa kwartel.

Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa

isang sulok ang pari samantalang ang

magkaibigan ay hindi malaman ang

gagawin. Nang tumugtog ang kampana,

silang lahat ay tumindig upang

magdasal. Sya namang pagpasok ni

Ibarra na luksang luksa ang suot.

Tinangkang lapitan ni Maria ang

kasintahan ngunit biglang

umalingawngaw na lamang ang sunod

sunod na putok. Napapatda si Ibara,

hindi makapagsalita. Ang Kura naman

ay nagtago sa likod ng haligi. Ang mga

tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay

nakakarinig ng puro putokan, sigawan

at pinagbuhan sa may kumbento. At

mga nagsisikain na kumedor ay biglang

pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…

Si Tiya Isabal ay panay ang dasal

samantalang ang magkaibigan ang

nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag

sa kinatatayuan. Nagpatuloy ang

putukan atsilbatuhan kasabay ng

pagsasara ng mga pintuan at bintana ng

biglaan.

Nang mawala ang putukan,

pinapanaog ng alperes ang kura.

Inakala ng mga nasa bahay na

nasugatan ng malubha sa pari Salvi.

Tiniyak ng alperes na wala ng panganib

kaya lumabas na sa pinagtataguan ang

kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog

din. Pinasok naman ni Tiya Isabel ang

magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap

si Ibarra at Maria, basta nagpatuloy

nalamang sa paglakad ng binata,

mabilis. Napadaan siya sa hanay ng

mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may

bandang tribunal, nangingibabaw ang

tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa

kapitan na wag niyang pabayaan

makatakas ang mga nahuling lumusob.

Pagdating ni Ibarra sa bahay,

kaagad na inutusan ni Ibarra ang

kanyang katulong na ihanda ang

kanyang kabayo. Tumuloy siya sa

gabinete at isinilid nya ang kanyang

maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga

kasukatan at larawan ni Maria.

Nagsukbit siya ng isang balaraw at

dalawang rebolber. Ngunit aalis na

lamang siya nakarinig sya ng malaks na

pagputok sa pintuan. Tinig ng isang

kawal na kastila. Lalaban sana siya

ngunit nagbago ang kanyang isip.

Binitawan niya ang kanyang baril at

binuksan ang pinto. Dinakit siya ng

Sarhento ng mga dumating na kawal.

Isinama.

Sa kabilang dako, gulong gulo

ang isip ni Elias ng pumasok siya sa

bahay ni Ibarra. Para siyang sinusurot

sa sariling budhi. Naalalala niya ang

sinapit ng kanyang angkan, ang

kanyang nuno, si Balat, kapatid na

babae at ang kanyang ama. Waring ang

lahat ay tinatawag siyang duwag… isang

duwag. Labis na pangingipospos ang

kanyang damdmin. Hanggang sa maisip

niyang balikan ang bahay ni Ibarra.

Dinatnan niya ang mga katulong ni

Ibarra na hilong naghihintay sa

kanilang amo. Nang malaman niya ang

nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong

umalis. Pero lumigid lamang saka

umakyat sa bintana na patungo sa

gabinete. Nakita niya ang mga

kasulatan, mga aklat, alahas at baril.

Dinampot niya ang baril at ang iba

naman ay isinilid niya sa sako at

inihulog sa bintana. Nakita niyang

dumating ang mga sibil. Kinuha ni Elias

ang larawan ni Maria at isinilid ito sa

isang supot. Nagipon siya ng mga damit

at papel, Binuhusan niya ito nga mga

gas at saka sinilaban.

Ang mga kawal ay nagpupumilit

namang pumasok. Sinabihan sila ng

matandang katulong ng walang

pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-

ari silang pumasok. Naalaska ng husto

ang directocillo, sa isang hudyat niya

tinabig ng kawal ang matanda at

mabilis silang pumanik. Pero

sinalubong sila ng makapal na usok at

ang apoy na nakarating na sa gabinete.

Biglang nagkaroon ng bmalalakas na

pagsabog. Mabilis pa sa lintik na

umatras at nanaog ng bahay ang mga

kawal kasama ang mga katulong ni

Ibarra.

Kabanata 56 - Ang mga Sabi at

Kuro-kuro

Hanggang sa kinabukasan

sakmal pa rin ng takot ang buong bayan

ng San Diego. Ni isa mang tao ay

walang makitang naglalakad sa gitna ng

daan. Tahimik na tahimik ang buong

paligid. Pamaya-maya, isang bata ang

naglakas loob na magbukas ng bintana

at inilibot ang paningin. Dahil sa

ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba

na magbbukas ng bintana. Ang mga

magkakapit-bahay ay nagbalitaan.

Lubhang kalagim-lagim daw ang

nagdaang gabi tulad noong

mandambong si Balat. Sa kanilang pag-

uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo

raw ang sumalakay. Ipinapalagay

naman ng iba na ang mga kuwadrilyero

raw kaya dinakip si Ibarra. Ang mga

lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel

at sa may tribunal. Lumitaw pa sa

usapan ng mga tao na tinangka raw ni

Ibarra na itanan ang kasintahang si

Maria upang hindi matuloy ang

pakikipag-isang dibdib niya kay

Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan

Tiyago ang kanilang pagtatanan sa

tulong ng mga sibil.

Samantala, nakausap ni

Hermana Pute ang isang lalaking

kagagaling lamang sa tribunal. Sinabi

nitong nagtapat na si Bruno.

Pinatunayan nito ang balita tungkol sa

magkasintahang sina Ibarra at Maria.

Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati

simbaha’y nais niyang paghigantihan,

mabuti na lamang at nasa bahay ni

Kapitan Tiyago si Pari Salvi. Ang mga

sibil daw ang sumunog sa bahay ng

binata. May isang utusang babae

naman ang nagpahayag na nakita

niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng

santol si Lucas.

Kabanata 57 - Vae Victus! Sa Aba ng

Mga Manlulupig

Balisa ang mga sibil na nasa

kwartel. Panay ang kanilang

pagbabanta sa mga batang sumisilip sa

puwang ng mga rehas upang tingnan

ang mga nadakip. Naroroon ang

alperes, direktorsillo, Donya Consolation

at nag kapitan na halatang malungkot.

Bago mag-ikasiyam dumating ang kura

at wala sa loob na naitanong niya sa

alperes sina Ibarra at Don Filipo.

Kasunod niya ang isang parag batang

umiiyak at duguan ang salawal.

Hinarap sa kura ang dalawang tanging

buhay na nabihag ng mga sibil.

Tarsilo Alasigan ang tunay na

pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang

tinatanong kung kaalam si Ibarra sa

nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din

niyang walang kamalay-malay si Ibarra

sapagkat ang ginawa ay upang

ipaghiganti ang kanilang amang pinatay

sa palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos

ng alperes na dalhin si Tarsilo sa

limang bangkay, ito ay umiling. Nakita

niya ang kanyang kapatid na si Bruno

sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa

ni Sisa at ang kay Lucas na may tali

pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy

itong walang immik kahit sa sunod-

sunod ang pagtatanong sa kanya.

Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos

na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang

sa magdugo ang buong katawan nito.

Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya

ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan

niya ang

isang bilanggo ring nagpapalahaw sa

iyak at tumatawag sa mga santo.

Ipinasino kay Tarsilo ang dinatnan.

Sinabi niyang nuong lamang niyua

nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo

hanggang sa mabalot ng dugo ang

buong katawan. Hindi nakayanan ng

kura ang gayong tanawin kaya lumabas

siya sa bulwagan na namumutla. Nakita

ng kura ang isang dalagang parang

nagbibilang ng mga naririnnig sa loob

ng tribunal, humahalinghing at

nanananghoy ng malakas. Ang babaing

ito ay ang kapatid na dalaga nina Bruno

at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin

si Tarsilo, lalong nagngitngit ang

alperes. Binulungan pa siya ni Donya

Consolacion na lalong pahirapan ang

binata. Pero, hiningi na lamang ni

Tarsilo na madaliin ang kanyang

kamatayan. Walang makuhang

anumang impormasyon at di mapaamin

si Tarsilo kaya ito ay itinimba sa isang

balong nakakabaligtad ng sikmura ang

tubig at amoy. Kung ilang bese

ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa

balon. Hindi niya natagalan ang

pagpapahirap hanggang sa takasan siya

ng hininga sa gayong uri ng kalupitan.

Nang matiyak na patay na si Tarsilo ang

binalingan naman ay ang isa pang

bilanggo.

Ang pangalan diumano ng

bilanggong ito ay Andong luko-luko at

kaya napapunta sa patyo ay upang

magbawass sapagkat pinapakain ng

bulok ng biyenan nito. Inaantok ang

alperes sa naging sagot ng bilanggo,

kaya iniutos itong ipasok na muli sa

karsel.

Kabanata 58 - Ang Sinumpa

Tuliro at balisa ang mga pamilya

ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik

sa kumbento, kuwartel at tribunal.

Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna

sa kanilang mga inilalakad. Palibhahsa

wala silang kilalang malakas at

makakapitan na makakatulong upang

palayain ang kanilang kaanak na

bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na

lumabas ng kanyang silid at ayaw daw

itong makipag-usap kahit kanino. Ang

alperes naman ay nagdagdag ng mga

bantay upang kulahatin ang mga

babaingh nagsusumamo sa kanaya. Ang

kapitan naman ay lalong nawalan ng

silbi.

Nakakapaso ang sikat ng araw,

ngunit ang mga babae ay ayaw umalis.

Palakad-lakad umiiyak ang mag-ina ni

Don Filipo. Inusal-usal naman ni

Kapitana Tinay ang pangalan ng

kanyang anak na si Antonio. Si

Kapitana Maria naman ay pasilip-silip

sa rehas upang tignan ang kambal

niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay

nanduroon din at walang gatol na

ipinagsasabio na kaya raw hinuli si

Andong ng mga sibil ay dahil sa bago

nitong salawal. Amy isang babae

naman ang halos mangiyak-ngiyak na

nagsabing si Ibarra ang may pakana at

kasalanan ng lahat. Ang suro ng

paaralan ay kasama-sama rin ng mga

tao. Samantalang si Nol Juan ay

nakaluksa na sapagkat ipinalagay

niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.

Mag-iikalawa ng hapon ng
dumating ang isang kariton na hila ang

isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng

mga bilanggo na sirain at kalagan ang

mga hayop na humihila sa kariton.

Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana

Maria at sinabing kapag ginawan nila

iyon, mahihirapan sa paglakad ng

kanilang ka-anak ng bilanggo.

Pamaya-maya, lumabas ang may

20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang

sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa

pangunguna ni Don Filipo na nakuha

pang batiin ng naka ngiti ang kanyang

asawang si Doray ng yakapin ang

asawa, pero hinadlangan siya ng

dalawang sibil. Nang makita naman si

Antonio ng inang si Kapitana Tinay

binirahan ito ng katakot takot na

hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng

makita ang biyenan na may pasari ng

kanyang pagkakakulong. Katulad ng

kambal na anak ni Kapitana Maria, and

seminaristang si Albano ay naka gapos

na mabuti. Ang huling lumabas ay si

Ibarra na walang gapos ngunit nasa

pagitan ng dalawang kawal. Ang

namumutlang si Ibarra ay pasuyod na

tinignan ng mga maraming tao at

naghahanap ng isang mukhang

kaibigan.

Pagkakita kay Ibarra ng mga tao,

biglang umugong ang salitaan na kung

sino pa ang may sala ay siya pa itong

walang tali. Dahil dito ay inutusan ni

Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng

abot-siko. Kahit na walang utos ang

kanilang mga pinuno ang mga sibil

sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang

alperes ay lumabas na naka-kabayo at

batbat ng sandata ang katawan.

Kasunod ay may 15 ng kawal na

umaalalay sa kanya.

Sa kalipunan ng mga bilanggo,

tanging kay Ibarra lamang na walang

tumatawag sa kanyang pangalan sa

halip siya ang binubuntunan ng sis at

tinwag na siyang duwag. Pati ang

kanyang mga nuno at magulang ay

isinumpa ng mga tao hanggang siya ay

tinawag ng erehe ng dapat mabitay.

Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra.

Naalala niya ang kwento ni Elias

tungkol sa babaeng nakakita ng ulong

nasa bakol at nakabitin sa

punongkahoy. Ang kasay sayan ng

piloto ay parang biglang naglaro sa

kanyang pangitain.

Waring walang ibig dumamay

kay Ibarra. Pati si Sinang ay

pinagbawalan umiyak ni Kapitan

Basilio. Kahit na nasa gipit at abang

kalagayan ang binata. Walang naawa sa

kanya. Doon nya nadama ng husto ang

mawalan ng inang bayan, pag-ibig,

tahanan kaibigan at magandang

kinabuhasan.

Mula sa isang mataas na lugar,

maamang nagmamasid si Pilosopong

Tasyo na pagod na pagod at naka

balabal ng makapal na kumot. Sundan

nya ng tingin a ng papalaong kariton na

sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa

ipinasiya na niyang umuwi.

Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol

patay na si Tasyo sa may ointuan ng

kanyang bahay.

Kabanata 59 - Pag-ibig sa Bayan

Ang ginawang pagluson ng mga

naapi o sawimpalad ay nakarating at

napalathala sa mga diyaryo sa Maynila.

Iba rin ang balitang nagmula sa

kumbento. Iab-iba ang estilo ng mga

balitang lumaganap. At ang pang-unawa

sa mga ito ay batay sa talas ng isip,

kuro-kuro, damdamin at paniniwala.

Ang mga tauhan ng kumbento ay higit

na naliligalig. Ang mga provincial ay

palihim na nagdadalawan at gumagawa

ng mga pagpapanayam hinggil sa

nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta

sa palasyo at naghahandog ng tulong sa

pamahalaang nasa panganib. Nabanggit

pa nga na na maging ang munting

heneral o generalillo daw MAG-AGUERO

ay napagkuro ang kahalagahan ng

korporasyon. Samantala, ipinagbubunyi

naman si Pari Salvi at sinabing ito ay

karapat-dapat na bigyan ng isang mitra.

Sa ibang kumbento naman ay iba

ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral

daw sa mga heswita sa Ateneo ay

lumalabas na nagiging pilibustero. Sa

isang bahay naman sa Tundo, hindi

mapakali si Kapitan Tinong dahil

minsan ito ay nagpakita ito ng

kagandahang loob kay Ibarra. Kaya

panay ang sisi sa kanya ng asawang si

kapitana Tinchang. Ang kanilang

dalawang anak na dalaga ay sa isang

tabi lamang at di umiimik. Nasabi pa ni

Tinchang na kung siya ay naging lalaki

lamang, disin sana ay haharap siya sa

Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang

kanyang paglilingkod laban sa mga

manghihimagsik.

Malapit ng mabanas ng husto si

Tinong sa kakulitan ng asawa nang

dumating ang kanilang pinsan si Don

Primitivo. Ito ay isng lalaking may edad

at mahilig magsasalita ng Latin. Siya ay

ipinasundo ni Tinchang upang hingan

ng payo sapagkat marunong itong

mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng

pagsasalita si Tinchang pagkakita sa

pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni

Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at

niyukuran pa niya ito nang makita sa

may tulay ng Espanya sa gitna ng

maraming tao at sinabing sila

magkaibigan.

Sinabi ni Don Primitivo na dapat

napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat

ang mga mabubuti raw ay

napaparusahan dahil sa mga masasama.

Kaya’t walang ibang nalalabing paraan

kundi ang gumawa ng huling habilin si

Tinong. Nawalan ng malay ng di oras si

Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang

kanyang ulirat, dalawang payo ang

ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay

sila ng regalo sa heneral ng kahit anong

alahas at idahilan na ito ay pamasko at

(2) sunuging lahat ng mga kasilulatan

na maaaring makapagpahamak kay

Tinong, na katulad ng ginawang

pagsunong ni Ibarra sa kanyang mga

kasulatan.

Boto silang lahat sa payo.

Sa kabilang dako sa isang

pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan

ng mga dalaga, mga asawa at mga anak

ng kawani ang tema ng kanilang pag-

uusap ay ang tungkol din sa naganap na

pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking

komang galit na galit daw ang heneral

kay Ibarra sapagkat naging napakabuti

pa nito sa binata. Sinabi naman ng

isang ginang na talagang walang utang

na loob ang mga indiyo kaya’t di dapat

silang ituring na mga tunay na tao.

Kahit na araw ang itatayong paaralan

ay isang pakana lamang sapagkat ang

tunay na layunin ni Ibarra ay gawin

lamang itong kuta na gagamitin niya sa

kanyang pansariling pangangailangan.

Sumabad naman ang isa pang babae at

ipinaliwanag na is Tinchang daw ay

nagregalo ng isang singsing na puno ng

brilyante sa heneral. Napalingon ang

lalaking komang at tiniyak kung totoo

ang balita. Nagdahilan ang pingkok at

nanaog na ng bahay.

Ilang oras pa ang nakalipas, ang

ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap

ng mga paanyaya ng pamahalaan sa

pamamagitan ng mga kawal. Ang

imbitasyon ay tungkol sa pagtulog ng

ilang mayayaman at tanyag na tao sa

Fuerza de Santiago na may bantay pa.

Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga

inimbita.

Kabanata 60 - Ikakasal na si Maria

Clara

Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago

sapagkat hindi siya nahuli o natanong

man lamang. Hindi rin siya nakuryente

o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil

dito, siya ay nagpamisa sa Mahal na

Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario

at sa Birhen del Carmen. Kung hindi

naimbita si Kapitan Tiyago ng

pamahalaan, masamang kapalaran

naman ang dumapo kay Kapitan

Tinong. Tulad ng karamihan siya ay

inimbitahan ng pamahalaan. Di

nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’

sa ibat-ibang tanggapan nito sapagkat

ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit,

putlain, namamanas at di palaimik.

Hindi na rin siya bumaba ng bahay,

dahil nangangamba itong baka batiin

siya ng isang pilibustero. Alam ni

Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.

Dumating sa bahay ni Tiyago si

Linares at ang mag-asawang de

Espadaña na kapwa itinuring na

pangkat ng makapamahalaan. Sinarili

ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi

na kung babarilin si Ibarra, iyon ang

nararapat sapagkat siya ay isang

pilibustero. Bagama’t namumutla at

mahina si Maria, kanyang hinarap ang

mga bisita. Humantong ang usapan

tungkol sa pagpapakasal nina Maria at

Linares. Nagkayarian din na

magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya

si Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob

ni Maria tungkol sa napipinto nitong

pakikipag-isang dibdib. Sa wari,

desidido na si Tiyago na ipakasal si

Maria sapagkat nakini-kinita niyang

siya’y maglalabas-masok sa palasyo sa

sandaling maging manugang niya si

Linares. Si Linares ang tagapayo ng

Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni

Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga

tao.

Kinabukasan, ang bulwagan ni

Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila

at intsik. Nangunguna sa mga ito si Pari

Salvi, Pari Sibyla, ilang pransiskano at

dominikano, ang alperes na ngayon ay

tinyente at may grado ng komandante,

ang mag-asawang de Espadaña, si

Linares na nagpatihuli ng dating at si

tenyente Guevarra ng mga sibil.

Mangyari pa, ang paksa ng mga

babae ay si Maria na kahit malungkot

siya ay magalang na tinanggap ang mga

bisita. Sinabi ng isang babae na

maganda nga raw si Maria, pero ito raw

ay tanga naman. Kayamanan lang daw

habol ni Linares. Sinabi rin na

marunong daw siya sa buhay sapagkat

kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang

unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni

Maria lalo siyang nasaktan at naghirap

ang kalooban. Iniwan niya ang mga

babaing nag-uusap.

Sa pulutong ng mga lalaking nag-

uusap naman, lumitaw na ang kura ay

lilipat na ng Maynila samantalang di

tiyak ng alperes kung saan ito

madedestino. Ipinaliwanag ni Guevarra

na hindi mabibitay si Ibarra na katulad

ng mga nangyari kina GOMBURZA at sa

halip ito ay ipatatapon lamang.

Binanggit din niya ang tungkol sa kaso

ng binata at pagkaraan ay binati niya si

Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng

magandang kinabukasan. At nagpaalam

na ang tinyente.

Nagtungo sa asotea si Maria.

Nakita niya ang bangkang pasadsad sa

may sadsaran ng bahay ni kapitan

Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng

bangka at may lulan itong dalawang

lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng

bangka at pinanhik siya, si Ibarra.

Nakatakas siya sa tulong ni Elias.

Dumaan lamang ang binata upang

ipaalam ang damdamin nito at tuloy

bigyan ng laya ang kasintahan tungkol

sa kanilang kasunduan. Inilahad ni

Maria ang tunay na kasaysayan at

pagkatao nito. Napilitan umano itong

talikuran ang kanilang pag-iibigan

alang-alang sa kanyang inang

namayapa at sa dalawang amang

nabubuhay pa. Pero wala siyang

tanging pag-ibig kundi si Ibarra

lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog

ng halik ni Ibarra si Maria. Matagal.

Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader

at sumakay sa bangka. Nag-alis ng

sumbrero si Elias at yumukod kay

Maria. Sumagwang papalayo sa

lumuluhang si Maria.

Kabanata 61 - Ang Barilan sa Lawa

Habang mabilis na sumasagwan

si Elias, sinabi niya kay Ibarra na

itatago siya sa bahay ng isang kaibigan

sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra

na itinago niya sa may puno ng balite

sa libingan ng ninuno nito ay kanyang

ibabalik upang may magamit si Ibarra

sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa

ibang lupain daw ang katiwasayan ni

Ibarra at hindi nababagay na

manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay

niya ay hindi inilaan sa kahirapan.

Inalok ni Ibarra na magsama na lang

sila ni Elias, tutal pareho na sila ng

kapalaran at magturingan na parang

magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.

Nang mapadaan sila sa tapat ng

palasyo, napansin nilang nagkakagulo

ang mga bantay. Pinadapang mabuti ni

Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming

damo. Nang mapadaan sila sa tapat na

polvorista, sila’y pinatigil at tinanong

ng bantay si Elias kung saan ito

nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na

siya’y galing ng Maynila at rarasyunan

niya ng damo ang hukom at ang kura.

Kumbinsido ang bantay sa paliwanag ni

Elias kaya ipinatuloy niya ito sa

pagsasagwan at pinagbilinan na huwag

magpapasakay sa bangka sapagkat

katatakas pa lamang ng isang bilanggo.

Kung mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay

bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng

bantay ang bilanggong tinutukoy ay

nakalebita at mahusay magsalita ng

Kastila. Nagpatuloy sa pagsasagwan si

Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok

sila sa may ilog-Beatang inawit ni

Balagtas upang akalaing siya ay taga-

Peñafrancia.

Itinapon ni Elias ang mga damo

sa pampang, kinuha ang isang

mahabang kawayan at ilang bayong at

sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan

muli sina Elias at Ibarra. Nakalabas na

sila sa ilog-Pasig

At nakarating sa may Sta. Ana.

Napadaan sila sa tapat ng bahay-

bakasyunan ng mga heswitas kaya hindi

maiwasang manariwa sa isip ni Elias

ang masasayang araw na tinamasa

niya, may magulang, kapatid at

maganddang kinabukasan. Namuhay

nang masagana at mapayapa. Sumapit

sila sa malapad na bato at nang

makitang inaantok na bantay na wala

siyang kasama at mahihingi, pinaraan

niya si Elias.

Umaga na ang sapitin nila ang

lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan

nila ang isang palwa ng mga sibil na

papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si

Ibarra at tinakpan niya ito ng bayong.

Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila

sa baybayin. Kaya sumagwan itong

patungo sa may Binangonan, ngunit

nagbago rin ng direksyon ang palwa.

Tinawag sila. Inisip ni Elias na

magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig.

Nakuro ni Elias na napagtatalikupan

sila at walang kalaban-laban. Isa pa

wala silang dala ni isa mang sandata.

Mabilis na naghubad ng damit si Elias.

Sinabi niya kay Ibarra na magkita na

lamang sila sa noche buena sa libingan

ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at

tumalon sabay sikad sa bangka.

Ang atensyon ng mga sibil sa

palwa at nakasakay sa bangka ay

natuon kay Elias. Pinaulanan nila ng

punglo ang lugar na pinagtalunan nito.

Kapag lumilitaw si Elias pinapuputukan

ito. Nang may 50 dipa na lamang ang

layo ni Elias sa may pampang, nahapo

na ang humahabol sa kanya sa

kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras

ay umalis na ang mga sibil sapagkat

napansin nilang may bahid ng dugo sa

tubig ng baybayin ng pampang.

Kabanata 62 - Ang Pagtatapat ni

Padre Damaso

Umaga, hindi pansin ni Maria

ang maraming regalo na nakabunton sa

itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay

nakapako sa diyaryong nagbabalita

tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni

Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni

Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya

dumating si Pari Damaso na hinilingan

kaagad ni Maria na sirain ang

kasunduan ng kanyang kasal kay

Linares at pangalagaan ang kapakanan

ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong

patay na si Ibarra walang sinumang

lalaking kanyang pakakasalan.

Dalawang bagay na lamang ang

mahalaga sa kanya, ang kamatayan o

ang kumbento.

Napagmuni ni Pari Damaso na

pinaninindigan ni Maria ang kanyang

sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa

kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas

habang binibigyan diin niya ang

walang kapantay na pagtingin kay

Maria. Wala siyang nagawa kundi

pahintulutan na pumasok sa kumbento

si Maria kaysa piliin nito ang

kamatayan. Umalis si Pari Damaso na

sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa

lagit at pabulong na sinabing totoo

ngang may Diyos na nagpaparusa.

Hiniling niya sa Diyos na siya ang

parusahan at huwag ang walang malay

niyang anak na nangangailangan ng

kanyang pagkalinga. Damdam na

damdam ng pari ang kasiphayuang

dinaranas ni Maria.